“OH SHQIPËRI, SHQIPËRIA IME E MJERË!” NGA J. W. PANDELI

“OH SHQIPËRI, SHQIPËRIA IME E MJERË!”

HISTORIA E “NËNËS SHQIPËRI”

NGA FILLIMI I KOHËS,

NGA FILLIMI I BOTËS

NGA J. W. PANDELI

Titulli i origjinalit “Oh, Albania my poor Albania”Botuar në SH.B.A. 1980

© Copyright i origjinalit: James W. Pandeli 1980© Copyright i botimit shqip: Shpend Ahmeti 2010

Katalogimi në botim – (CIP)Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

94(496.5).01/.084.3(093.3)930(4/9):94(496.5)

Pandeli, James William “Oh Shqipëri, Shqipëria ime e mjerë” / James William Pandeli ; përktheu Shpend Ahmeti. – Ferizaj : Dinograf, 2010. - 117 f. : ilustr. ; A5.Parathënie : f. 15. - Bibliografia : f. 112-116. - Në kopertinë fotografia dhe të dhënat për autorin1. Ahmeti, Shpend

ISBN 978-9951-579-01-8

LekturimiMusli Berisha

Kopertina dhe përpunimi grafik Arian Hoti – Ferizaj, Kosovë

Redaktura kompjuterikeAvni Lubishtani

Riprodhimi i pjesshëm ose i plotë i librit ndalohet me ligjShprëndarja e botimit shqip brenda dhe jashtë kufijve tëRepublikës së Kosovës është e drejtë ekskluzive e botuesit

Tirazhi: 1000 copë, Formati A5

BotuesiShpend Ahmeti, Shkup

Shtëpia botuese: “DINOGRAF” - Maj 2010Ferizaj, Republika e Kosovës

PËRMBAJTJA

“Shtegtimi i Çajlld Harolldit” nga Lord Bajron ........................................... 10Ilyria (Iliria): Pjesa për Shqipërinë e lashtë................................................... 12Parathënie ...................................................................................................... 15Shënim pasqyrues: Pjesa e parë .................................................................... 16

I. Shqipëria ................................................................................................... 21A. Ku gjendet Shqipëria…? ...................................................................... 21B. Kur paraqitet njeriu i parë? .................................................................. 24C. Si është humbur historia? ..................................................................... 24

II. Dionisi (Diounsis) .................................................................................... 25A. Parathënie për Zotin ........................................................................... 25B. “Theogonia” e Hesiodit (Zanafilla e zotrave) ..................................... 27

1. Hesiodi, Autori ................................................................................. 272. Burimet e Hesiodit ........................................................................... 273. Grafiku mbi prejardhjen e Dionisit .................................................. 294. “Theogonia” (Zanafilla e Zotrave) ................................................... 29

C. Në fillim .............................................................................................. 331. Prejardhja e Dionisit ......................................................................... 33

a. Kaosi - Chaos (Cha, Kha) ............................................................. 33(1) Krijimi i Nënës Tokë ............................................................... 35

- Ge, Gaea (Dheu, Toka) ........................................................... 35- Tartarus (krehëri, grabuja) ....................................................... 36- Erosi (Era) ................................................................................ 36

(2) Krijimi i babait........................................................................... 37- Erebus dhe Nata (Era e natës) .................................................. 37- Aether-i dhe Hemera (Babai/Rënia e Hënës) ........................... 37(Semeni-Apsus-Lumi) ............................................................... 40

b. Urani (Ou-ra, ranë) .................................................................... 40c. Kroni (Ker-oun) ............................................................................ 42d. Zeusi (Ze) ..................................................................................... 43e. Dionisi (Di-Oun-Zi, Ze) ................................................................ 44

2. Rruga për te lumi Shkumbin (Genusus): (Zhvillimi dhe martesa eQiellit dhe Tokës) .......................................................................................... 47

a. Katër fiset kryesore ........................................................................ 47b. Veriu (Ve-ri) ................................................................................... 49

3

c. Jugu (Juge, Iuge) ............................................................................ 50d. Lindja (Lenje) ................................................................................. 50e. Perëndimi (Perendim, -ia) .............................................................. 51f. Ge/Tos, La, Cha: Veriu dhe Jugu .................................................... 53g. Afërdita (Aphrodite): Lindja dhe Dielli ( Agimi tek lumi Genusus) ....... 54

3. Rruga për në Tokën e Bricjapit: (Miti ku përfshihen Kroni dhe Zeusi).. 58a. Rajoni i pesë vendeve ..................................................................... 58b. Miti ................................................................................................. 59c. Etimologjitë e emrave të lashtë ...................................................... 60d. Agimi: G’dhi .................................................................................. 63

D. Orakulli më i vjetër i Dionisit ........................................................... 631. Zoti i mbretërve dhe profecisë dinastike ....................................... 642. Orakulli dhe betimi ........................................................................ 663. Dio-Bessi, Fisi Satrae ................................................................... 68

a. Bessi .......................................................................................... 68b. Etimologjia e Satrae ................................................................. 69

III. Bota është një skenë ................................................................................ 71A. Drama/Tragjedia .................................................................................. 71B. Karakteret ............................................................................................ 72

I biri: Aleksandri i madh ..................................................................... 73Faraoni: Ptolomeu i pare ..................................................................... 75Kushëriri: Pirro .................................................................................... 76Restauruesi: Diokleciani ...................................................................... 77Shpëtimtari: Konstantini i madh ......................................................... 79Nipi: Juliani ......................................................................................... 80I shenjti: Shën Jeronimi ....................................................................... 82Ligjdhënësi: Justiniani i madh ............................................................ 83Trashëgimtari: Gjergj Kastrioti, Skënderbeu ...................................... 84Pirati: Khair-ed-Din ( Hajredin) Barbarosa ........................................ 86Botuesit-Dijetarët: Familja Eestien ..................................................... 88Restauruesi II: Muhamed Kuprili ........................................................ 89Princi: George Ghica ........................................................................... 91Papa: Klementi XI ............................................................................... 92Mbreti: Muhamed Ali Pasha ............................................................... 93Restauruesit III .................................................................................... 95Burrështeti: Françesko Krispi ............................................................. 98Atdhetari: Isa Boletini ......................................................................... 99Kryetari: Admiral Kundruoti ............................................................. 100

4

Babai: Mustafa Kemal Ataturku ........................................................ 101Ushtarët ............................................................................................. 105

IV. Mbi vdekjen e Julianit ........................................................................... 108V. Akti i parë: Skena e parë ........................................................................ 109

Shënim pasqyrues: Dy ........................................................................... 110Bibliografi .............................................................................................. 112

5

Lexues i nderuar,

E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, përkthimit të kësajvepre mbresëlënëse, e cila me përmbajtjen e saj, që nga fillimi e deri më shkro-njën e fundit, më magjepsi dhe njëkohësisht në mua ngjalli dëshirën e flaktë qëkëto ndjenja patjetër t’i ndaj me të afërmit e mi, me miq e dashamirë, si dheme të gjithë bashkatdhetarët e mi, kudo që janë.

Ky libër i autorit James Pandeli, i shkruar në gjuhën angleze, i botuargati 30 vjet më parë dhe deri sot i mbuluar nga “pluhuri i harresës” apo ndosh-ta i “mospërfilljes” nga ana e “inkuizicioneve ideologjike” të të gjithangjyrave, edhe sot paraqet një ide të re, një libër i veçantë në lidhje me histor-inë e popullit shqiptar nga "fillimi i kohës“, një projektim i idesë se historia elashtë shqiptare është e “fshehur” në letërsinë greke…që paraqet një pikënisjetë mprehtë dhe mahnitëse për të gjithë ata që studimeve të tyre do t’u qasenmendjehapur… një mënyrë e re e të menduarit dhe koncepcion i guximshëm…

Ky libër përmban sasi të madhe të materialit të vlefshëm historik, depër-tim interesant dhe një rifreskim të të mësuarit të asaj se kush kemi qenë, kushjemi dhe nga po shkojmë; janë më se ngazëllyese gjykimet e dokumentuara tëmendimtarëve të huaj mbi të kaluarën e shqiptarëve dhe të Shqipërisë, por edhemë ngazëllyes është gjykimi i një shqiptari, i lindur, i rritur dhe i edukuar në“Botën e Re”, atje matanë oqeanit, i cili e formoi këtë vetëgjykim, gjithmonëduke qenë në kontakt shpirtëror me shqiptarët e tij andej dhe këndej, me rrën-jët e thella dhe të paluhatshme të babëlokëve të tij në Treni të Devollit, tekNënë Shqipëria, siç lakmon të thotë edhe vetë ai.

E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, se diçka thellë në shpirtmë thoshte se duhet patjetër të gjej mënyrën më të mirë, që ta falënderoj këtëpishtar, i cili pjesën më të madhe të jetës së tij ia kushtoi çështjes sonë kom-bëtare.

Me respekt,Shpend Ahmeti

Duke i marrë parasysh të gjitha mbresat, peshën e përgjegjësisë ndaj versionit

origjinal si dhe vështirësitë tjera në të cilat kam hasur gjatë ballafaqimit me shkrimet e

mendimtarëve dhe studiuesve të ndryshëm, (nga epokat e ndryshme) si dhe mënyrën e të

shprehurit të tyre në këtë libër (mos të përmend relacionin gjuhë burimore - gjuhë angleze -

gjuhë shqipe), jam i gatshëm të pranoj çdo kritikë për ndonjë lëshim, gjatë përkthimit të këtij

materiali mjaft kompleks.

6

“Do ti këndoj Tokës së begatshme, nënës së përgjithshme, nga të gjithakrijesat, më e moçmja. Ajo ushqen të gjitha krijesat që janë në botë, në mbarëato vende të mrekullueshme dhe në çdo shteg deti dhe çdo gjë që fluturon; çdogjë ushqehet nga bollëku i saj.

Me ty, o mbretëreshë, njerëzit janë të bekuar me fëmijtë e tyre dhe janëtë bekuar me të korrat e tyre dhe ty të takon t’i japësh kuptim jetës së njeriutvdektar, ose ta marrësh me vete. Është i lumtur njeriu që ti e shpërblen mekënaqësi! Ai i ka të gjitha gjërat me bollëk: toka e tij pjellore përplot me misër,kullosat përplot me bagëti, e shtëpia e tij e mbushur me plot miradi. Njeriu itillë sundon drejt; në qytetet e tij me gra të ndershme; pasuri e madhe dheshëndet i shoqëron ata; djemtë e tyre ngazëllehen me kënaqësi të përhershmee bijat e tyre me lule flokëqëndisur, luajnë dhe kërcejnë nëpër fusha përplot luletë njoma. Kështu, pra, janë ata që ti i shpërblen, o hyjni e shenjtë, shpirtzemërgjërë.

“Rrofsh, Nënë e Zotërave, grua e gjithësisë, më shpërble për përmba-jtjen e kësaj kënge time që ma gëzon zemrën! E tani unë do të përkujtoj ty dhenjë këngë për ty.”

Himni i Homerit,“Tokës, nënës së përgjithshme” v.800 p.e.r

“O moj Shqypni, e mjera Shqypni, Kush të ka qitë me krye n'hi? Ti ke pas kenë një zojë e randë, Burrat e dheut të thirrshin nanë.”

Himni i çlirimit:“Oh moj Shqypni” nga Vaso Pasha, 1881(Vargjet 1-4) me prejardhje nga Shqipëria.Ishte guvernator i Libanit dhe Sirisë, provinca të Perandorisë

Otomane.

7

Në përkujtim të gjyshërve të mi

9

“Shtegtimi i Çajlld Harolldit” nga Lord Bajroni

(Vendi: I)O Shqipëri, ku lindi IskanderiKëngë e rinis’fanar i t’urtëvetDhe Iskanderi tjetër që i dërmoiPërherë armiqt me kordhën e tij kreshnike:Shqipëri, lejom të kthej syt’ e miMbi ty, o nënë e rreptë burrash t’egër!Kryqi po zbret, po ngrihen minaret.E zbehta hënëz ndrin pëpër luginaMbi pyje me selvi n’agor të çdo qyteti

(Agimi: II)Agimi lind; me të po çohen brigjetE shqipëris së rreptë, shkëmb i SulitDhe larg të Pindit çuka mjegull e veshurTë lara prrenjsh të bardh si dëboraMe ngjyra mashkullore e kuqërremeDhe ndërsa retë nisin të shprëndahen.Spikasin tbanet e malësorëve:Këtu bredh ujku-shqipja sqepin mbreh-Zogj-bisha-njerëz t’egër zën’e dukenStuhitë rrotull tundin motin që mbarron

(Fëmijtë: III)Të rrept bijtë e shqipes! Po vetitëNuk u mungojnë; veç t’ishin më t’arrira;Armiku ua pa kurrizin ndonjë herë?Kush e duron si ata mundimin e luftës?Shkëmbijt e tyre s’janë më të patundurNga ata në çast rreziku dhe nevoje:Ç’armik për vdekje, po sa miq besnikë!Kur besa e nderi i thrret të derdhin gjakun,Si trima turren ku t’i çojë i pari i tyre

10

(Shtiza: IV) Ngreu bir i Lindjes! Eja, afrohu këtu!Po mos e nga atë bosk të neveritur:Në këtë vend sheh varrin e një kombi!Banesë hyjnish, po korat më s’u ndizen,Dhe Zotët shëmben-fetë vijnë vistër,Qe Zeusi, është Allahu, do të vinëTë tjerë, sa të marrë vesh njeriuSe ngrihet kot themjan i tij në qiell;Fëmi Dyshimi e Vdekjeje që rron me shpresë

(Për kohën dhe Fatin: V) Një mijë vjet mezi krijojnë shtetin;Në nj’orë bëhet hi.A mund ta ndezëshShkëlqimn’ e shuar e t’i zgjosh nga varriVirtutet e ta mundësh Kohën dhe Fatin

(Canto II; 38, 42, 65, 3, 84)

11

Illyria (Iliria): Pjesa për Shqipërinë e lashtë

Marrë nga “Vendet dhe popujt”, Grolier Society (1929-49, fq. 45, 46, 54)“Shqipëria dhe malësorët e saj; toka e bijve të shqiponjës”

“Me sa duket për Shqipërinë ka shumë më pak njohuri se për cilindoshtet tjetër të Europës, ndonëse Shqipëria është vendlindja e popullit më tëlashtë të Gadishullit Ballkanik. Pa marrë parasysh që shekuj me radhë kanëqenë nën sundimin e huaj, ata i kanë ruajtur ndjenjat kombëtare si dhe gjuhëndhe zakonet e tyre më se të ndryshme nga popujt e shteteve fqinjë. Ata vendine tyre e quajnë Shqypnia ose Shqipëria, që do të thotë: toka e shqiponjave…Lashtësia e tyre është aq e hershme sa që as historia e as legjendat nuk mundtë përcaktojnë ardhjen e tyre…Gjuha shqipe, e cila mbijetoi shekuj me radhë,për gjuhëtarët përherë ka qenë një enigmë e vërtetë. Ndryshe nga grekët dhesllavët nga shtetet fqinje, mendohet se prejardhja (e gjuhës shqipe) është ngailirishtja e vjetër, gjuha e Maqedonisë në kohën e Aleksandrit të Madh. Tëgjitha synimet e serbëve, grekëve dhe turqve, kanë dështuar ta shkatërrojnëdashurinë e shqiptarëve ndaj gjuhës së tyre. Dikur në Shqipërine jugore kujeton një pakicë greke, shqiptarët e besimit orthodoks, priftërinjtë i mësonin seështë e padobishme lutja në gjuhën shqipe, se Zoti nuk e kupton shqipen.Turqiturdhëruan ndalimin e mësimit dhe botimin e librave në këtë gjuhë…”Marrë nga “Majat e Shalës”, nga Rose Wilder Lane (1923, fq.21)

“Konstantinopoli s’është gjë.Të gjithë shkojnë në Konstantinopol. Pornëse nuk e sheh Shqipërinë, atëherë ke humbur mundësinë e tërë jetës. Atje lartnë ato vargmale, atje lart në ato male, një ditë udhëtimi nga këtu, njerëzit jeto-jnë ashtu siç kanë jetuar edhe para 20 shekujve, shumë më parë se të njihengrekët, romakët dhe sllavët. Atje lart ka qytete parahistorike, legjenda të lash-ta, këngë e zakone, për të cilat askush kur nuk ka dëgjuar. Asnjë i huaj kurrëne kurrës s’i ka parë. Ti grua e lartë skoceze! Ti qëndron aty dhe më flet përKonstantinopolin!”

“Por nëse askush nuk shkon atje, si do t’ia bënim ne?” i thashë.“E, si ia bëjnë përherë të tjerët? Thjesht, e bën. Merr me qira kuajt,

kalëro dhe shko atje.”“A duhet mbajtur armët tona me vete?”

“Oh, ne do të jemi mjaft të sigurta! Ne mund të hasim në një apo dy armiqësitë përgjakshme dhe ndoshta shoqëruesit tanë të vriten, por kurrë askush nuklëndon një femër. Askush nuk vret njeri në prezencë të saj.”

12

Marrë nga “Historia ushtarake e botës perendimore”, nga J. Fuller (fq.90)

“Botëkuptimi i Aleksandrit të Madh për femrën si pre lufte, që në të gjithaepokat konsiderohej si e drejtë legjitime e ushtarit, tërësisht dallohej krahasuarme popujt bashkëkohës, sepse Aleksandri i takonte një bote morale krejtësishtndryshe. Ai jo vetëm që gruan dhe vajzat e robëruara të Darit i trajtoi me gjithërespektet mbretërore, por gjithashtu kishte edhe neveri ndaj dhunimeve dheviolencës, që në ato ditë ishin shoqëruese universale të luftërave

13

PARATHËNIE

Ky libër është një përgjigje e një ideje të mëhershme. Paraqet një orvatje për tëpërshkruar një udhëtim në kohë të një qytetërimi që nuk ka lënë pas dokumentetë shkruara.Tema kryesore është historia shqiptare, me theks të veçant të historisë së lashtë,e shprehur në letërsinë greke. Vështirësitë e kësaj tematike ndërlidhen me fak-tin se historia e mëhershme shqiptare është e humbur dhe me mundësinë që nëshkrimet e lashta greke deri në një instancë ka mbijetuar, vetëm për arsye seautorët në mënyrë efektive kanë fshehur gjërat të cilat nuk kanë qenë në gjen-dje t’i shprehin drejtpërsëdrejti.Synimi im është të zbuloj, të projektoj ide të reja dhe të përpiqem të kuptoj qëtë dy konceptet toka; (nëna-tokë) dhe tregimi mbi historinë shqiptare “NënaShqipëri”, të dalin në shesh si pjesë e diturisë sonë të përgjithshme. Natyra etematikës dhe interpretimet e mia të së kaluarës, kërkojnë që unë të krijoj faktenga piktura që e shoh, një e vërtetë që do të duhet ta di.Sugjerimi im se në letërsinë greke ndoshta është ruajtur historia e lashtëshqiptare, nga e tërë dituria ime, paraqet një ide të re.

James Wm. Pandeli

15

SHËNIM PASQYRUES: I

Kjo që do ta lexosh në vijim, paraqet tregimin për rrënjët e mia, nga Shqipëria,prej “fillimit të kohës”, “fillimit të botës”.

Tregimi: Zhvillimi i shqiptarëve prej “fillimit të kohës” duke shfrytëzuar Zotine lashtë të mbretërve dhe profecive dinastike, pjellorisë, bimësisë dhe të ko-rrave, Dionisit (Diounsis), si mjet udhëtimi për tregimin dhe gjuha shqipe sivegël për zbulimin e së kaluarës.

Një ide e re: Sugjerimi im qëndron aty, se ndoshta historia e lashtë shqiptareështë ruajtur në “Theogoninë” e Hesiodit (Zanafilla e zotërave), e shkruar rrethvitit 700 p.e.r.. Ndoshta “Theogonia” mund të përmbajë disa versione ose shp-jegime të tregimit për zhvillimin e popullit shqiptar, fiseve shqiptare në pjesënqendrore të Shqipërisë, përgjatë lumit Shkumbin (Genusus), duke e kon-sideruar si linjë ndarëse ndërmjet katër fiseve kryesore: “Gegë” në pjesën veri-ore të lumit, “Toskë”, “Lab” (Llapë) dhe “Çamë”, në pjesën jugore. Ky zhvi-llim gjithashtu mund të përfshijë edhe tregimin, përfshirë “martesën” e qiellitdhe tokës, si dhe krijimin e “të bekuarës”, Agimit “gdhirjes së ditës së parë”,Orvatja për rindërtimin e historisë shqiptare do të bëhet me ndihmën e vetëgjuhës shqipe. Zbatimi i gjuhës do të bëhet sipas etimologjisë së mundshme(prejardhja dhe zhvillimi i fjalëve) të emrave dhe vendeve të lashta, përfshirëkëtu edhe gjenealogjinë e Dionisit, gjeografinë e Shqipërisë së lashtë si dheemrat e fiseve.

Gjuha shqipe është degë e veçantë e familjes të gjuhëve indoEuropiane dherrënjët e saj i bart nga gjuhët e lashta të ilirishtes - thrakishtes. Një autoritet,N.Jokli, deklaron: “Trashëgimia gjuhësore e popujve të lashtë ballkanik, ilirëvedhe thrakasve, ndërlidhet ngusht me gjuhën e shqiptarëve”. (Mayani, fq.15)

Sugjerohet se ekzistojnë dëshmi që gjuha shqipe është aq e vjetër, sa që zhvi-llimi i fjalëve ndoshta ka të bëjë me kohë shumë të hershme, siç është koha egurit, koha që karakterizohet me përdorimin e gurit si vegël nga njeriu i lashtë.Për shembull, fjala shqipe për të vrarë (kafshë) “ngurdhitur” (Mayani, fq.271)në anglishte do të përkthehej si ”stone-knowledge” ose “dituri për përdorimine gurit”. Me shkronjën e parë “n” që ndoshta paraqet diçka më tepër se zë“primitiv” në shqip: “gur” – “dhitur” = gur-dituri ose sot “dituri për përdori-min e gurit” (?).

16

“Me sa duket gjuha shqipe kur nuk ka qenë e shkruar; nuk ka alfabet as gra-matikë e as fjalor, fakt ky që mjafton vetvetiu të shfaq se në esence çfarë racebarbare gjithmonë ka ngelur”. (Clark, v.1898, fq.188)

“Gjuha shqipe mundëson mënyrën e vetme të mundshme për shpjegim racionaltë kuptimit të emrave të zotërave të lashtë grekë, e gjithashtu edhe kreacionevetë tjera mitologjike, që me përpikmëri u korrespondojnë aftësive kushtuarhyjnive nga njeriu i asaj kohe. Shpjegimet janë aq bindëse, sa që mund të kon-firmoj opinionin se mitologjia e lashtë greke është huazuar tërësisht nga iliro-pellazgët”. (Çekrezi, Shqipëria: E kaluara dhe e sotmja”, v.1919)

“Pavarësisht nga bashkëjetesa e besimeve (muhamedane-krishtere) nëShqipëri, besimi pellazgjik akoma vazhdon me praninë e tij në mesin e popu-llit. Aq më tepër që një numër i madh i betimeve solemne, nuk bëhen në emërtë Krishtit apo Muhamedit, por në emër të gurit. Kështu që në rastet kur shqyr-tohet ndarja kufitare në mes të dy fiseve, pleqësitë e zgjedhura për gjykim ngatë dyja palët e grindura, me betim të përshtashëm solemn të gurit, bëjnë provate duhura dhe japin dëshminë. Në Shqipërinë veriore është dukuri e zakonshmepër dy njerëz që të vërtetojnë pohimet e tyre me fjalët “për të rendit e këtijguri”. Ata gjithashtu betohen edhe me “për këtë qiell e për këtë dhe”, “për këtëmal e për këtë fushë”, ose “për këtë diell dhe për këtë hënë”… Me fjalë të tjera,shqiptarët betohen me qiellin, tokën dhe elementet që personifikojnë esencënhyjnore.

“Origjina e këtyre besimeve të moçme religjoze në qiellin dhe tokën në epokënklasike greke është konsideruar si “barbare”.”Se cilët kanë qenë prindërit ezotërave, apo gjithmonë kanë ekzistuar dhe si duken ata, Grekët nuk e kanëditur dhe nuk e dinë deri më ditët e sotshme, gjersa unë po i shkruaj këta rresh-ta”, thotë Herodoti (Libri, II, 53) (v.485-425 p.e.r)(Dako, “Shqipëria çelësikryesor… “, v.1919, fq 13-14).

Kritika kryesore rreth zbatimit të antikës në gjuhën shqipe ka të bëjë me atë qëështë modernizuar tepër dhe e përplotësuar me një përqindje të madhe tëfjalëve “të huaja”, fjalë këto që e pamundësojnë rikonstruimin e së kaluarës. “Është më se e vërtetë se gjuha moderne shqipe, përmban një numër të madhtë fjalëve të huazuara nga gjuhët që shqiptarët i kanë dëgjuar përgjatë historisësë tyre: greke, latine, gote, sllave apo turke etj. Mirëpo, bërthama e lashtë egjuhës shqipe përcakton një pasuri të pavarur gjuhësore”. (Mayani, fq.14)

17

Prej asaj që është e njohur deri sot, sipas vëzhgimeve të mia, kjo kritikë qën-dron dhe është e besueshme deri në një shkallë të pacaktuar. Mirëpo kjo kritikëështë shpesh më e padobishme për studiuesit, se sa si arsye për mënjanimin etërësishëm të eksiztimit të shqipes nga lashtësia.

Unë do të doja të projektoj mundësinë në lidhje me faktin se shumë nga të ash-tuquajturat “fjalë” të huaja në gjuhën shqipe, ishin fjalë origjinale shqiptare(ilire-thrakase), fjalë që, në një kohë të panjohur, kanë kaluar tek civilizimettjera dhe me përdorimin dhe me shkrimin e këtyre civilizimeve, janë bërë pjesëe fjalorit “të huaj” e më pastaj rikthehen në gjuhën e pashkruar shqipe.

Popujt e lashtë shqiptarë të Ilirisë, Epirit, Maqedonisë dhe ThrakisëPerëndimore shtriheshin në pjesën juglindore të Europës. Historianët e kon-sideronin këtë rajon si kufi ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, Azisë dhe pjesëstjetër të Europës; ndërmjet Greqisë dhe botës romake si dhe religjioneve tëLindjes dhe religjioneve të Perëndimit.

“Ne lirisht mund të pyetemi se përse Maqedonia, një vend i padefinuar i ban-uar me raca të ndryshme, shfaqet në histori vetëm për të na e dhënë Filipin dheAleksandrin, e pastaj fundoset përgjithmonë në harresë. Ky është fakti përbërës(dhe padyshim më pak i shquar) se “mrekullia greke” të cilën Renani e anulonnë mënyrë që të tipizojë evolucionin bazë të mendjes njerëzore prej së cilësburon “qytetërimi” i sotshëm.

“Unë pranoj se nuk ka shpjegim adekuat të çështjeve për diskutim, pa asnjëpërpjekje për përpikëri, rreth kontaktit të Europës dhe Azisë, edhe pse ishtefakt i rëndësishëm në historinë e njerëzimit. Sidoqoftë, mbetet e vërtetë qëkthesa vendimtare e përparimit tonë intelektual, u zhvillua në kufirin në mesdy qytetërimeve, çuditërisht të ndryshme”.

“Se në ç’masë banorët e egër të maleve maqedonase ishin të gjakut ilir, paraqetçështje që është jashtë kompetencave të mia. Mundem vetëm të them se tëgjithë grekët, maqedonasit i konsideronin si barbarë të vërtetë. Si pasojë ekësaj, grekët i përjashtuan ata nga lojrat olimpike…” (Clemenceau, v.1926,fq.9, 12)

“Brigjet lindore të Adriatikut, në çdo epokë kanë sajuar karakterin e brezit kufi-tar. Dhe kjo është ajo që vjen nga karakteri i tyre si brez kufitar dhe ajo që atatërheqin një pjesë të madhe të hijeshisë së tyre, ngjashëm me atë që e studion

18

të kaluarën e tyre dhe të tashmen dhe me atë që sheh në kodrat dhe ishujt e tyreme sytë e tij. E ata kanë qenë brez kufitar në dy kuptime. Ata krijojnë një zhvi-llim të dy ndarjeve të mëdha gjeografike, politike dhe religjioze nëEuropë…Vendi ku romakët ndërtuan rrugën kryesore të tyre (Via Egnatia) përtu lidhur me vendet lindore, në ditët kur perandoria ndahej në copa, një brezkufitar, një pronë grindjeje e Perandorisë Lindore dhe asaj Perëndimore…”

“Gjatë tërë kohës ka qenë edhe “kufiri në mes civilizimit kundër barbarizmitaktual, gjithmonë nga civilizimi më i lartë kundër atij më të ulët… Ilirët evjetër u bënë çështje e romakëve; vendi i tyre u bë rrugë kryesore dhe fushë-betejë e Gotëve; emri i tyre, raca dhe gjuha u fshinë ose u drejtuan drejt jugutnë drejtim të sllavëve…” (Freeman, fq 22-25)

Është e pamundshme të studiohet më parë historia e “civilizimit”- një civilizi-mi që mbijetoi përgjatë epokave historike, e më vonë i karakterizuar si një brezkufitar ndërmjet Azisë dhe Europës, pa qenë të vetëdijshëm për influencën emundshme që ka mundur të ketë në tregimet e lashta dhe legjendat që kanëmbijetuar në dokumentet historike dhe letrare, siç janë gjetur në letërsinë grekedhe në Bibël. Dhjata e Vjetër dhe Bibla janë të shkruara ose të përkthyera nëgjuhën greke gjatë shekujve, pas vitit 280 p.e.r., në Aleksandri, Egjipt.Aleksandria ishte vendi i një biblioteke të stërmadhe, që thuhej se përmbante“tregimin e njerëzimit”, themeluar nga Ptolomeu I, shoku dhe generali iAleksandrit të Madh.

“Citati në vijim është nga profesor Shotwell, me të cilin ai sqaron karakterin eBiblës nga pikëpamja e studiusve modernë:

“Le të imagjinojmë se, për shembull, në vend të shënimeve të shenjta tëçifutëve, po diskutojmë për ato greke.Të supozojmë se tashëgimia e Hellas-itna është e ruajtur në formë të Bibles. Athua vallë çfarë karakteri do të kishtelibri? Mbase duhet të fillonim me disa fragmente të Hesiodit për lindjen ezotërave dhe agimin e civilizimit të përzier me fragmente nga “Iliada” dhekështu së bashku të vihen në fragmentet e gjata të Herodotit. Dialogët ePlatonit mund t’u jepen heronjve të Homerit dhe tekstet e dramaturgëve tëmëdhenj (në vend të profetëve) të ruhen të shprëndara nga njëra-tjetra dhe tëbllokuara me komentet jofrymëzuese të dijetarëve të Aleksandrisë. Pastajimagjinoni se sa shumë paqartësi do të kishte kuptimi i drejtë gjatë shekujve tëkaluar, sa që filozofët (filozofët për Greqinë paraqitnin atë që teologët paraqit-nin për Izraelin) ishin të mendimit se një pjesë e madhe e kësaj pune të ndër-

19

likuar historike dhe filozofike, së pari është shkruar nga Soloni, si çlirim i pro-fetit Apollon në Delf. Pastaj, më në fund, imagjinoni se teksti do të jetë shtypyrme klishe dhe i shenjtëruar, bile edhe fjalët tabu dhe bëhet trashëgimi e popu-jve të huaj, të cilët nuk dinin asgjë më shumë për historinë greke se sa kjo qëpërmban ky përplim. Kjo, me pak a shumë zmadhime, do të ishte BiblaHelenike, sipas modelit të Biblës së Çifutëve. Nëse ky krahasim është pak itepruar, s’ka rrezik, por që ne duam të bëjmë një përkufizim intelektual për tëparandaluar veten që të mos shkojmë tepër larg. Mbi të gjitha, aq sa zhvillohetforma dhe struktura, ngjashmëria qëndron për mrekulli”. (Barnes, Voll.III, fq.957)

Të supozojmë se trashëgëmia e shqiptarëve është e ruajtur në letërsinë greke tëHellas-it. ”Të supozojmë se trashëgimia e Hellas-it është ruajtur për ne nëformë të Biblës, ose në vetë Biblën. Atëherë do të parashtrohej pyetja se vallëtrashëgimia shqiptare, a është e ruajtur, në një farë forme, po në Bibël…

Diku përgjatë rrugës, historia shqiptare dështoi të shfaqet dhe të bëhet pjesë etregimit të mbarë njerëzimit …

20

I. SHQIPËRIA

A. Ku gjendet Shqipëria, sa i përket tokës së saj, gjuhës së banorëve si dhe

vendlindjes së Aleksandrit të Madh dhe familjes së tij?

Shqipëria është shtet që gjendet në pjesën juglindore të Europës, në veritë Greqisë dhe në lindje të Italisë, përtej detit Adriatik. Në kohët e lashta, gru-pet shqiptare, ilirët, epirotët, maqedonët dhe thrakasit perëndimorë, zaptuankëtë pjesë të Europës. Gjuha që ata flisnin, në kohën e sotme bashkëkohore nji-het si gjuha shqipe.

Në kohën e lindjes së Aleksandrit të Madh të Maqedonisë (v.356 p.e.r.),ky rajon njihet si “gjysma e botës ndërmjet Greqisë dhe Europës…” (Fox,fq.297)

“Grekët… nuk kanë qenë në gjendje të kuptojnë gjuhën maqedone, e cilakishte fare pak marrëdhënie me të tyren dhe pa kurrëfarë letërsie për t’u studi-uar…”

“Është e vërtetë se klasat e larta, në rrafshinat e Maqedonisë, orvateshintë përhapnin një masë të qytetërimit grek në shtetin e tyre; mirëpo grekëtakoma shihnin dallim të vogël mes tyre dhe të fiseve të tyre vazale (ilirët dhethrakasit) nga rrafshnaltat, të cilët pa diskriminim i përshkruanin si (Arian:“Anabasis”, VII, 9) të prirë për bredhje, për jetë në grupe fisnore, për vesh-mbathje me lëkura të kafshëve si dhe për shpenzimin e një pjese të madhe tëkohës në kullosat e bagëtisë së tyre”. (Weigall, fq.7-8)

“Me sa duket, gjuha primitive maqedone ka qenë një formë e ndryshmee të folurit nga ajo helene. Ngjashmëria me sa duket ka qenë shumë më e afërtme ilirishten, se sa me greqishten. Grekët e hershëm dhe maqedonasit, nukkanë mundur ta kuptojnë njeri- tjetrin pa ndihmën e përkthyesit. Sidoqoftë, nëgjykatën e Filipit dhe Aleksandrit, gjuha greke ka qenë gjuha zyrtatre përkomunikim. Pra, me sa duket, gjuha maqedone që flitej, është fshirë nga për-dorimi nga klasat e larta të popullit dhe zëvendësuar me gjuhën helene,megjithëse Aleksandri dhe gjykatësit e tij, e flisnin greqishten si të huaj, dukepërfshirë këtu edhe mjaft fjalë dhe idioma maqedonase”. (Ridpath, fq. 465)

21

“Aleksandri i Madh “iu drejtua me zë të lartë rojave të tij në gjuhënmaqedone, gjë që pa dyshim ishte një shenjë shqetësimi tejet të madh tek ai…”(Plutarh; nga Fuller-i, fq.324)

“Gjyshja nga babai e Aleksandrit, “ishte një fisnike Linkestiane…” (Fox,fq.32) “Linkestianët ishin një fis Ilir që jetonin përreth kufirit veriperendimortë Maqedonisë, në afërsi të liqenit të sotshëm të Ohrit, “stërgjyshë të shqip-tarëve të sotshëm”. (Weigall, fq.6)

“Nëna e Aleksandrit“ ishte e bija bonjake e një mbreti të mëparshëmepirot, rajon i Shqipërisë bashkëkohore.” (Renault, fq.27) Fisi Epirot, familjasë cilës ajo i takonte, quhej “Mollos”. Gjithashtu nga po e njëjta familje vjenedhe Pirroja (v.319-272 p.e.r.), mbret i Epirit dhe kushëri i Aleksandrit.

Sa i përket prindërve të Aleksandrit, historiani i shquar W.W.Tarn thotë:“Ai me siguri nga babai i tij, e me sa duket edhe nga nëna, ka trashëguar paknga gjaku ilir, d.m.th. gjaku shqiptar.” (fq.1)

Historiani grek, Herodoti (v.485-430 p.e.r.), flet për legjendën estërgjyshërve të Aleksandrit të Madh, ku ai përmend vendin e quajtur Argos, sinjë mbështetje e pretendimive të origjinës greke, ndonëse kryesisht e kundër-shtuar dhe se si ata e fituan sovranitetin e Maqedonisë.

“Aleksandri (i referohet Aleksandrit të Parë; Aleksandri i Madh ishte itreti), ishte brezi i shtatë i Perdikut, i cili u bë tiran i Maqedonisë, kështu siç poua tregoj. Tre vëllezërit nga familja e Temenit (stërnip i Herakliut) Gauani,Aeropi dhe Perdiku, erdhën si njerëz të syrgjynosur nga Argosi në Iliri dhe ngaIliria kaluan mbi vargmalet e Maqedonisë, gjersa arritën në qytetin Lebaea.”(Historia, libri VIII, 137; përkthyer nga Godley, fq.141). Shënimi # 2thotë:”Tregimi mbi origjinën Argosiane të dinastisë maqedonase shfaqet simitike. Me gjasë kjo qëndron në ngjashmërinë me emrin Argedae, fisit të ciliti takonte dinastia e tyre.”

Rajoni i cili përmendet në përmbajtjen e kësaj legjende, ishte “në skajete Ilirisë së lashtë dhe barbare i cili sot është vendtakim i kufijve të Jugosllavisë,Greqisë dhe Shqipërisë… (dhe) një vendi të quajtur Argos si pjesë përbërëse eIlirisë…” (Weigall, fq.3)

22

Legjenda flet për punësimin e këtyre vëllezërve si krahë pune në fermëne sundimtarit të vendit. Gruaja e sundimtarit, kur gatuante për ta, vërente sepërherë kur piqte bukë, buka që e piqte për Perdikun, rritej më tepër se të tje-rat. Duke pasur frikë se mos bëhej fjalë për ndonjë shenjë ogurzezë, sundim-tari i largon ata nga puna, mirëpo vëllezërit nuk pranojnë të largohen, pa marrërrogat e tyre. Pas kësaj, sundimtari si shpërblim për punën, ua tregon dritën nëtokë të krijuar nga dielli. Dy vëllezërit tjerë ishin gati të shkojnë pa thënë gjë,mirëpo Perdiku mori thikën dhe e shënoi dritën duke e rrethuar dhe tha:”Ombret! Ne e pranojmë pagesën tënde.” Pastaj ai e pranoi dritën e diellit në kra-harorin e tij dhe u largua. Vëllezërit ndërtuan shtëpinë e tyre në malin e quaj-tur Bermius dhe nga ky vend ata pushtuan mbarë Maqedoninë.

“Në prejardhjen e legjendës për Maqedoninë, Dionisi, diellori, paraqitetqartë si zot i dinastisë. Mu për këtë, Aleksandri i Madh konsiderohej si Dionisii ri dhe gati se të gjithë sundimtarët e periudhës helene e nderonin atë në njëkult të veçantë.” (Fol & Mazanov, fq.58)

Aleksandri i Parë, stërgjysh i Aleksandrit të Madh, ishte i refuzuar për tëmarrë pjesë në garat olimpike për shkak se ai nuk konsiderohej i gjakut helen(v.496 p.e.r.). Por, pa marrë parasysh, ai më në fund pranohet dhe njihet si greknga helenët, për shkak se në këtë mënyrë fiset e fuqishme veriore mund t’i për-dornin si “kushërinj” kundër persianëve.

“Njohja e këtij mbreti të ri verior si grek, ishte, e parapëlqej të them,një akt diplomatik. Greqia në këtë kohë jetonte nën rrezikun e Perandorisë sëfuqishme Persiane…” (Weigall, fq.8)

23

B. Kur paraqitet njeriu i parë?

“Gjurmët më të hershme të njeriut të zbuluara deri më sot në territorine Shqipërisë, i përkasin fundit të epokës të paleolitit të mesëm (v.25 000-20000 p.e.r.)… Bëhet fjalë për vegla primitive nga gurë stralli dhe kuarci si dhebrisqe të gërryer, me përpunim të vrazhdë; në mes tjerash, janë gjetur edhe ciflatë krijuara gjatë përpunimit të këtyre veglave”. (Frashëri, K. fq.1)

Banorët e këtij rajoni renditen si degë e popujve indoEuropianë osepellazgë…

“Populli shqiptar me gjasë është me prejardhje nga emigrantët e hershëmarianë dhe përgjatë historisë përfaqësojnë thrako-ilirët dhe epirotët apo pe-llazgët, të cilët fillimisht e banuan mbarë Gadishullin Ballkanik, pjesën ndër-mjet lumit Danub dhe detit Egje. Shkrimtarët e hershëm grekë i përshkruaninepirotët si barbarë dhe se ata nuk u takonin helenëve. Dhe …gjithashtuStraboni (v.63 p.e.r. - v. 23) shkruan se banorët e Maqedonisë, Ilirisë dhe Epirit,e flisnin gjuhën e njëjtë dhe kishin zakone të njëjta…” (RSS, fq.4) (Drizari,“Shqipja e folur dhe e shkruar”, fq.XXI; cituar J.Swire. “Shqipëria, lindja e njëmbretërie”)

Do të ishte tepër vështirë për të kërkuar çfarëdo dëshmie që dikushtjetër, përveç shqiptarëve, ka jetuar në këto hapësira. Mu për këtë, thjesht sipërfundim, do të ishte fakti që shqiptarët kanë jetuar aty qysh “nga fillimi ikohës”.

C. Si është humbur historia?

Dështimi i grupeve shqiptare në kohët e lashta për të zhvilluar shkrim-in dhe letërsinë, vetvetiu do të dukej i mjaftueshëm për ta konsideruar si “his-tori” e humbur. Jo më larg se në shekullin e kaluar, shqiptarët ia arrijnë qëllim-it që të themelojnë një alfabet formal, për të shprehur gjuhën e tyre.

24

II. DIONISI (DIONYSUS, DIOUNSIS)

A. Parathënie për Zotin

Fushëveprimi në mbarë mitologjinë është i pafund dhe siç duket mjafti komplikuar. Një nga arsyet për këtë, është fakti se shumë interpretimepërkushtuar zotërave të ndryshëm të rajonit të Mesdheut, si mite kanëndryshuar dhe/ose janë stërmadhuar gjatë zhvillimit dhe migrimit të njeriut.Arsyeja tjetër është ajo se ekzistojnë shumë pak njohuri për kulturat parahis-torike që, në një instancë, do të mund të jepnin shpjegime për prejardhjen dhenatyrën e veprimeve të zotërave, ashtu siç ishin përvetësuar në jetën e njeriutparahistorik.

Ky kapitull do të fillojë me rishqyrtimin e prejardhjes së Dionisit,ashtu siç është paraqitur në “Theogoninë” e Hesiodit (Zanafilla e zotërave).Kjo do të na udhëheq gjatë rrugëtimit deri te lumi Shkumbin (Genusus), lumënë pjesën qendrore të Shqipërisë, vendngjarja e “martesës” së qiellit me tokën,stër-stërgjyshërit e Dionisit. Nga atje udhëtimi do të vazhdojë dhe do të për-fshijë pesë vende të rajonit, përfshirë këtu edhe Epirin dhe Maqedoninë, vend-ngjarja e mitit për Kronin dhe Zeusin, babagjyshin dhe babanë e Dionisit.Rrugëtimi do të mbarojë në njërën nga këto pesë vende të rajonit, tokën eBessi-it, fisit Satrae, vendi i të cilëve njihej si vend i shenjtë i zotrave tëmbretërve dhe profecive dinastike.

Do të orvatemi ta vlerësojmë Dionisin si një zot i mbretërve dhe pro-fecive dinastike e gjithashtu si një zot i pjellorisë dhe bimësisë. “Për fat të keqne kemi shumë pak njohuri për natyrën e profecive të Dionisit.” (Otto, fq.144)

“Adhurimi i Dionisit paraqet diçka që kurrë nuk mund të shpjegohettërësisht. Hulumtimet e para historike dhe paraqitja e paraleleveantropologjike, kanë bërë mjaft, por jo edhe në tërësi. Do të ishte fare i pado-bishëm vlerësimi i natyrës së tij sipas prejardhjes, me vetëm një lloj vetie, siqështë ai i zotit të bimësisë, pa marrë parasysh se sa lloj karakteresh të kësajvetie ai i shfaq.” (Guthrie, fq.145)

Pjesa më e madhe e informatave që janë në dispozicion përDionisin, na vjen nga letërsia greke. Në mitologjinë greke Dionisi njihej sizot i pjellorisë, bimësisë dhe të korrave. Ai ndërlidhej me drurët dhe verën,kështu që kremtimet për nder të tij dhe për rilindjen, paraqiteshin si festivalenë formë orgjish.

25

“Religjioni Dionisan, megjithëse i njohur nga Homeri (v.800 p.e.r.),nuk kishte vend në shoqërinë të cilën ai e përshkruan. Ky besim ështëtrashëguar nga grekët prej thrakasve në kohën pashomerike (v.700 p.e.r.) siimponim i huaj dhe është ndeshur me armiqësi të konsiderueshme. Paraqistenjë religjion shfrenues përfshirë besimin e posedimit nga zotërat, përmes tëcilit për një çast të shkurtër, nën ndikim të pishtarëve, verës, muzikës dhe va-llëzimit marramendës, adhuruesi ndjehej i çliruar nga vetja dhe i ngritur nëlartësitë hyjnore.

Me sa duket kjo paraqet një ngjasim natyral për të gjitha kultet e pje-llorisë në pellgun e Mesdheut dhe nuk ka asgjë të përbashkët me religjioninprozaik të Achaen-ëve. Sidoqoftë, Dionisi është zot i popullit verior, thraksave,që flasin gjuhë indoEuropiane dhe çfarëdo shtese që ky kult i tij ka siguruar ngavendet nga është përhapur, ngazëllimi dhe pavdekshmëria paraqesin dhuratëne religjionit autokton thrakas.” (Guthrie, fq.31)

Karakteri serioz i vetive si zot i mbretërve dhe profecive dinastike, sidhe aspektet politike dhe religjioze të ndërlikuara, me sa duket dëshmojnë njëidentifikim të largët nga një interpretim si kryesisht shfrenues, kuptohet, nësemerret parasysh ndërrimi apo shtrembërimi i vetive nga të lashtët.

26

B. “Theogonia” e Hesiodit (Zanafilla e zotërave)

1. Autori, Hesiodi

Heisodi ka qenë një bari/fermer, i shëndruar në poet i cili jetonte nëBoeoti, një krahinë në veri të Athinës, rreth vitit 700 p.e.r.

Hesiodi në përgjithësi njihet si autori i “Theogonisë”, “gjersa nga disatë tjerë (veçanërisht nga Pausanias-ët) mendohet se bëhet fjalë për njëkopjues.” (Harvey, fq.426)

Pausaniasët (shekulli II) pohojnë:

“Boeotianët nga Helikoni kishin traditë të thoshin se Hesiodi nuk kakrijuar asgjë, përveç se “veprat” dhe mu prej kësaj ata i sajonin paraprakishtmuzat, duke shtuar se poema fillon me fragmente të ndërlidhura me mosma-rrëveshje. Ata, gjithashtu pranë një burimi, më treguan një pllakë nga plumbishumë të moçme, mbi të cilën ishin gdhendur “veprat”. Ekziston edhe njëopcion tjetër, shumë më i ndryshëm se i mëparshmi, se Hesiodi ka krijuar njënumër të madh poezish, siç janë poezia për femrat, poema e quajtur “Eoea emadhe”, “Theogonia”….” (Lattimore, fq.6: Pausanias-ët 9.31.4-5, përkthim i Frazier-it).

2. Burimet e Hesiodit

Autori i “Poezia dhe filozofia e hershme greke”, Frankel, sugjeron sepërmbajtja e “Theogonisë” së Hesiodit vjen nga tre burime:

“Një pjesë vjen nga jetesa, besimet e zakonshme dhe në rastin ekundërt nga traditat e Boeotisë (vërtetësi e dyshimtë), që ka qenë e arritshmepër Hesiodin. (“Vazhdimësia e traditës për mitet e zotërave dhe botës, me për-bërje metafizike, me siguri se ka ekzistuar para, por edhe pas Hesiodit, mirëpone për këtë nuk dimë asgjë.)

… Pjesa e dytë është bota homerike e zotërave. Hesiodi mjaft mirë enjihte epikën heroike, së cilës ai i ishte detyruar për gjuhën dhe mënyrën e tëmenduarit dhe këndimit…Elementi i tretë vjen nga kontributi i vetë Hesioditdhe burimeve të tij. Pa dyshim se ai bëri ndryshime, në një shkallë të ulët apo

27

më të lartë të tregimeve tradicionale, të cilat ai i ripërshkruan. Megjithatë, kykontribut i tij paraqet shumë më tepër nga ajo sa është parë dhe thënë para tij.Shikuar nga anash, ajo që është origjinale, nuk mund të veçohet nga ajo qëështë tradicionale…” (Fq.97-98)

“Nga recitimet e këngëtarëve epik, Hesiodi mesiguri se ka qenë i njo-hur me artin e muzave për diskutimin mbi vargjet, me të cilat qysh atëherë ithurnin veprat e tyre në Boeotinë e panjohur, në kërkim e sipër të një jetese. Sinjë djalosh i ri, Hesiodi fitoi aftësinë të matet me këta këngëtarë bredhës dhetë krijojë dhe recitojë në gjuhën e tyre, vargjet dhe stilin të cilin ai e mësoi ngaata.” (fq.95) (Muzat ishin perëndeshat të cilat udhëhiqnin artin dhe frymëzoninpoetët.)

28

3. Grafiku mbi prejardhjen e Dionisit.

- Rruga për te lumi Shkumbin ( Genusus) ( Urani & Ge 3)- Rruga për te Toka e Bricjapit ( Kroni & Zeusi)- Orakulli i lashtë i Dionisit ( Dionisi)

Shenja: * Paraqet “Ge-në” në nivele të ndryshme të evolucionit: dheu-toka(nënë), nëna- tokë. (Shënim i autorit.)

29

4. “Theogonia” (Zanafilla e zotërave)

“Theogonia” e Hesiodit (v.700 p.e.r) përafërsisht përbëhet nga 1022vargje, nga të cilat do të prezentojmë dhe rishqyrtojmë vetëm një pjesë. Mëqëllim që “Theogoninë” ta vendosim në një perspektivë që paraqet njohuri tëpërbashkët, do të citojmë vetëm pesë vargjet e para të “Librit të zanafillës” ngaBibla:

“Në fillim Perëndia krijoi qiejt dhe tokën. Toka ishte pa trajtë, ezbrazët dhe errësira mbulonte sipërfaqen e humnerës; dhe Fryma e Perëndisëfluturonte mbi sipërfaqen e ujërave. Pastaj Perëndia tha: "U bëftë drita!". Dhedrita u bë. Dhe Perëndia pa që drita ishte e mirë; dhe Perëndia e ndau dritënnga errësira. Dhe Perëndia e quajti dritën "ditë" dhe errësirën "natë". Kështuerdhi mbrëmja e pastaj erdhi mëngjesi: dita e parë.”

Citatet në vijim përfshijnë një përkthim të drejtpërdrejtë dhe komentelidhur me “Theogoninë” e Hesiodit (vargjet 117-134). Një numër i komenteveështë paraqitur me qëllim që lexuesit ti japë një shikim të kuptueshëm për atëse çka shkroi Hesiodi dhe si është interpretuar më vonë në kontekstin grek.

a. “Me të vërtetë Kaosi ndodhi në fillim, e më pastaj Toka gjihapur (Ge), vendii sigurt për të gjithë të pavdekshmit të cilët i mbajnë majat e Olimpit me borëdhe Tartarët e zbehtë në thellësitë e gjëra të tokës dhe Erosit (dashurisë), më idrejti nga zotërat e pavdekshëm, të cilët shkurajojnë gjymtyrët dhe kapërcejnëmendjen dhe këshilltarë të urtë për të gjithë zotërat dhe mbarë njerëzimit nënta. Nga Kaosi pasuan Erebusi dhe nata e zezë; por nga nata kishin lindurAether-i dhe Dita (Hemera), e cila u krijua dhe lindi nga dashuria me Erebusin.Dhe në fillim Toka zbuloi Qiellin, të barabartë me veten, të mbulojë çdo anë tësaj dhe përgjithmonë të bëhet vendqëndrim i zotërave të bekuar. Dhe ajo i ven-dosi përpara kodrat e gjata, hije të këndshme të perëndeshës–Nimfë, që banonnë mes luginave të kodrave. Ajo zbulon gjithashtu thellësitë e pafrytshme megungën e tij të furishme, Pontus-in, pa bashkimin e ëmbël të dashurisë.”

(Hesiodi; përkthim i H.G.Evelyn-White, fq. 87. Të gjitha citatet e Hesiodit dotë jenë nga ky përkthim në mos të veçuar ndryshe.)

30

b. “Ai (Hesiodi) fillon me prejardhjen e gjërave. Ai thotë se në fillim ka ekzis-tuar vetëm Kaosi me çka ai nënkupton zbrazëtinë. Pastaj u krijua Gaea (Ge-Toka), thurur sipas Tartarit, që shtrihet zgjatur nën të. Me Gaea-n gjithashtuështë krijuar Erosi, më i bukuri nga të pavdekshmit. Kjo, qartë na bën të diturse nga toka si ekzitenca e vetme e lashtë, dolën me sukses të gjithë zotërat dhese gjeneratat pasuese janë krijuar nga fuqia e Erosit, zoti i dashurive martesore.Nga Kaosi drejpërsëdrejti dolën dy qenie: Erebus-i, një errësirë e zbehtë, dheNata, një lloj errësire paksa e lokalizuar. Nga Erebusi dhe Nata dolën Ether-i,agim i zbehur dhe Dita, dritë e lokalizuar. E pakuptimtë dhe joreale: ndoshta tëgjitha këto qenie dalin nga zbrazëtira që autori e quajti Kaosi (Chaos). NgaGaea drejpërdrejt vjen Urani, Qielli, i qarti, kupë e ngjyrosur e konceptuar sinjë lloj superstrukture mbi tokë. Ajo gjithashtu krijoi malet dhe Pontos-in, the-llësirën. Kjo, siç mundet lehtë të kuptohet, paraqet një kozmogoni elementare,një lloj zanafille, një shenjë paralajmëruese e përshtatshme e “Theogonisë”.(Croiset, fq.73)

c. “Theogonia” e Hesiodit paraqet një sintezë religjioze të një natyre shumëkomplekse, ku perënditë nga mbarë bota orientale përzihen dhe organizohen nënjë sistem kuazihistorik. Me siguri se edhe zotërat e pastër helenik gjithashtugjenden aty, të cilët u njohën nga pushtuesit arianë… Në fillim ishte Kaosi(Chaos) ka thënë Hesiodi, gjë që me fjalë të tjera mund të thuhet, gjendja kurnuk ekziston asgjë tjetër, përveçse hapësira, hapësirë e pastër, asgjë organike,asgjë që do të kishte mundur të përshkruhet. Pastaj në këtë zbrazëtirë realitetete para marrin formën e caktuar, dhe kështu të përcaktuara japin një kuptim:Toka (Gaea-në gjuhën e Hesiodit, Ge-në greqishten klasike), “themeli i vërtetëi të gjithë asaj që është”. Njëkohësisht e tërë gjithësia ishte ndarë në dy pjesë,kështu si vijon: tani e tutje ishte Kaosi, “nën Tokën” dhe ky kaos jep Erebusin,që shtrihet në hapësirën e gjerë, ku më vonë Ferri do të gjejë vendin e vet dhezbrazëtirës sipër Tokës; atje Toka vendos fëmijën e parë të saj, Qiellin, që kaprejardhje nga vetë ajo. Gjersa kjo ndarje organike e gjithësisë ishte në zhvi-llim e sipër, lindi Eros-i, dashuria, parimi abstrakt i dëshirës së madhe, e jo njëzot i vogël i pacipë, pervers dhe dinak, me flatra të vogla, të cilin me kënaqësie përshkruanin poetët e periudhës helenike. Për ta sjellë dashurinë në ekzis-tencë, ishte absolutisht e nevojshme që në fillimin e krijimit, pasi që ajoparaqiste, si të thuash “motorin” e gjithësisë: Dashuria solli bashkimet mon-struoze të parimeve kozmike. Kjo paraqitje sfidon imagjinatën dhe këtobashkime ishin aspekte të një krijimi të madh dialektik.” (“Mitologjiabotërore” nga Larousse, fq.101)

31

d. “Në fillim, sipas Hesiodit, erdhi Kaosi, duke gogësitur zbrazëtirën. (#11;Pikëpamjet tona për kaosin si një gjendje çrregullimi, mbështetet mbi një kon-fuzion të gjendjes primitive të botës, më vonë të postuluar nga Anaksagora.).Para ekzistimit të çdo gjëje, ka ekzistuar vetëm zbrazëtira në të cilën gjërat dotë hyjnë dhe çdo gjë do ta rrethojnë...Më pas është krijuar ”Toka me gjirin e sajtë gjerë, vendi i sigurt i të gjitha gjërave”. Për Hesiodin si një fshatar, e tërëbota e objekteve dhe e ekzistencës, është e bazuar në Tokën dhe çështjet ngaToka. E treta, është energjia lëvizëse për prodhimet e ardhshme - Eros-i, më ipashmi i zotërave dhe njerëzve.” Nga Kaosi (zbrazëtira) dalin errësira dhe nata.Nga këta dy miq, dhe nëpërmjet të fuqisë kreative të dashurisë (eros-it), forcatpozitive dalin nga fuqitë negative: dita dhe ndriçimi i qiellit (Ather-i). Kështuqë dita është e bija e natës ndërsa qielli i kaltër, i ndritshëm, i biri i errësirës;këtu mosqenia i paraprin të qenurit. “Toka, nga ana e saj, sjell qiellin (Uranin)mbështjell veten dhe malet e larta. Pa ndërmjetësim të bashkimit seksual, ajosjell Pont-in, detin e tërbuar, që në poezinë greke paraqet shëmbëlltyrat krye-sore të mungesës së dashurisë dhe egërsisë së ftohtë. Tashmë toka bashkohetme qiellin dhe toka me detin, si një çift pasardhës: e bota është kompletuar dhee mbushur me qenie. Qielli (Urani) është zoti i parë i botës…” ( F r a n k e l ,fq.101&102)

e. “Para çdo gjëje, ai (Hesiodi) na tregon se erdhi Kaosi. Kjo fjalë, siç duketfjalë për fjalë përcakton “gogëstjen e zbrazëtirës”, nuk paraqet një hapsirëthjesht boshe; edhe në atë kohë grekët e kishin shumë vështirë të besonin seprej asgjëje krijohet qenia. E as Hesiodi nuk thotë gjë as për Kaosin se kaekzistuar gjatë përjetësisë, sepse ai përdor fjalën…”erdhi në ekzistencë” mëtepër se “ishte”, një term me të cilin mendimtarët e epokave të mëvonshme dotë bëjnë lojë të madhe. Kjo më tepër paraqet një pikënisje, se sa një fillim abso-lut. Pastaj, me sa duket, e dalë nga Kaosi, erdhi toka, Tartari (të cilin ai e shp-jegon si një vend të errët “nga thellësirat e tokës”), Dashuria (Erosi), Errësira(Erebos) dhe përfundimisht Nata. Nga Nata dhe Erebosi janë lindur Aitheri(qielli mbi ajrin) dhe Dita; ndonëse Toka pa ndihmë, krijoi Qiellin, malet dhePonton (detin)”. (Rose, fq.19)

32

C. Në fillim.

1. Prejardhja e Dionisit

a. Kaosi - Chaos ( Cha, Kha)“Me të vërtetë në fillim u bë Kaosi…” (Hesiodi, vargu 117)

Në greqishten klasike të shqiptuarit e fjalës “Chaos” ishte “Xaos”.Shkronja “X” përfaqësonte tingullin “Kh”. Kështu që “Chaos” shqiptohej si“Khaos”. Shenjat “X” dhe “+” në gjuhët e vjetra semite dhe fenikase (nga tëcilat besohet se shkrimet e hershme greke janë krijuar pas shekullit 15-të) ishinekuivalent me fonetikën e “T”-së dhe mund të identifikohet me “T”- në e gre-qishtes së hershme. “X”, në dialektet e ndryshme të mëvonshme identifikohejme tingullin “Kh”. (Shih Jensen, “Shenjat, simbolet dhe dhe shkrimet”fq.455-75; Enc. Britannica, v.1963, “Alphabet”, Vol.1, fq.363-68.)

Emri i lashtë i cili do të identifikohet me konceptin “Chaos” është“Chaonian”, një fis i lashtë në Epir, që gjithashtu është shkruar edhe me shkro-njën ”X” dhe referuar teksteve historike paraqitet si “Kaonian”. Megjithatë, kyfis i dalë nga e kaluara e errët, me të kaluar pa shkrim dhe lexim që mbijetoi sipopull shqiptar, në dialektin shqiptar, quhet “Chame” – Çam. (“Ch” si në“Chip”; tingulli shkruhet si “Tsh”; Laird, fq.113). “Vendndodhja e këtij fisi nëpjesën jugore të Shqipërisë dhe në pjesën veriore të Greqisë, korrespondon mevendndodhjen e “Chaonia-s” së lashtë, ose “Kaonia”.” (“Atlasi historik” ngaShepherd, fq.10)

Interpretimi për “Chaos-in” në kontekstin grek tashmë është prezentuar.

Rrënjët e emrit të njërit nga katër fiset kryesore shqiptare,”Chame”është “Cha”. Në gjuhën shqipe (si rrënjë apo fjalë e plotë) - Cha = Ça, çarje,(ndahet në dysh)

Cha = Ça, (çaj, çarje)Cha = Çka? (Çfarëdo; mbase tregon të panjohurën)

Fjala “Cha”, “Ça” ose “Çarje”, reflekton një kuptim konceptual qëkoincidon me përparimin e zhvillimit të njeriut nga fillimet e tij më të hershme.Pikënisja intelektuale e njeriut të gurit ndodh kur ai përdor gurin apo objektetjera për të çarë gjësendet. Nga ky hap zhvillimor, me avancimin e mjeteve të

33

punës, njeriu fiton zotësinë për të përmirësuar kushtet e tij jetësore, gjatëgjuetisë efektive, ndërtimit të shtëpisë si dhe për mbrojtje apo sulm (?). Kykoncept u ishte i mirënjohur banorëve të shpellave.

Fisi “Chaonian”, në gjuhën shqipe - Cha = ÇarjeOn = “Un” (veta e parë “Unë”)

e gjithashtu emri i zotit të parë, Uranit, “U”, “Ou”, ose “Oun”, mund të shqip-tohet si “On”. (Shih në shembullin “Dionysus”; Di-oun-ze).

Përgjithësisht, fisi Kaonian nuk njihet si fis me karakter ose qytetërimgrek. Në të vërtetë ishte njëri nga tre fiset e Epirit, dy të tjerët ishin mollosë(mollë) dhe thesprotë.

“Ky rajon ishte i banuar me një numër fisesh, me gjasë me përkatësitë racës ilire, dhe si zakonisht nga grekët besohej se nuk janë të gjakut të pastërhelenik. Për herë të parë grekët kontaktuan fiset kryesore të bregdetit, me thes-protët në pjesën jugore dhe me kaonët në veri. Fisi i tretë i madh, mollosët, nëbrendi të vendit, me sa duket kishin hasur në njëfarë influence të vogël grekepara vitit 400 p.e.r. . . . Diku rreth shekullit të tretë (p.e.r.) mbreti i tyre Pirro,njëri nga princat më të fuqishëm të asaj kohe, arriti ta bashkojë tërë Eprin nënsundimin e tij… (Konsulto Leake, “Udhëtimet në Greqinë veriore”, Belrin v.1897), (The New International Enc. V. 1902, “Epirus” fq.803)

“Epiri… është vend malor por përreth bregdetit, i këndshëm dhe pje-llor. Në kohët e lashta, kaonët ishin fisi më i fuqishëm. Disa koloni greke ishintë ngritura në afërsinë e tyre … Kryesisht është i banuar me arnautë(Shqiptarë)”. (Enc. Americana, 1829-54, fq.545)

(Atlasi i Shepherdit, fq.10, paraqet vendndodhjen e “Chaonisë” dhe“Thesprotisë” në pjesën lindore dhe juglindore nga ishulli Korfus, i cili në ditëte sotshme gjendet pranë bregdetit Shqipërisë dhe Greqisë).

34

1. Krijimi i Nënës Tokë

“…nëna tokë me gjirin e gjerë, vend i sigurt për të gjithë të pavdeksh-mit të cilët i mbajnë majat e Olimpit me borë…” (Hesiodi, vargjet 117-120)

“Toka (Gaea në gjuhën e Hesiodit, Ge në greqishten klasike)…”(“Mitologjia botërore”, Larousse, fq.101)

“Gea është Toka. G-ja në dialektin Dorian (të Greqisë) shndërrohet nëDh, Dha, Erdha; e në gjuhën shqipe shndërrohet në Dhe, Toka”. (Dako, fq.15)

Fjala “Tokë” ose “Dhe” shkon nga fjala “Ge”, në greqishten klasike,deri te “De”, “Dhe”, “Dheu” në gjuhën shqipe dhe “Teu” në gjuhën Etruske.(Mayani, fq.367)

Bashkëtingëlloret indoEuropiane – g, gh, d, dh, t, th, janë pjesë për-bërëse e “një sistemi mahnitës të karriges gjuhësore muzikore”. (Laird,fq.126)

Këtu do të veçoja, sipas vrojtimit tim, se mund të ketë ndodhur që fjala“Ge” në greqishten klasike të paraqesë fjalë me prejardhje origjinale shqiptareqë sot e kësaj dite mbijetoi në gjuhën shqipe si “Gegë”, emri i njërit nga fisetkryesore. Ky grup fisesh, sot jeton në anën veriore të lumit Shkumbin(Genusus) dhe përfshin fise më të vogla të Shqipërisë veriore dhe pjesë tëJugosllavisë jugore. Shumë shqiptaro-italianë që jetojnë në Itali, për më se 500vitet e kaluara dhe mbijetuan si identitet i veçantë shqiptar, veten e njohin si“Gegë”.

“Ge” gjithashtu mbijetoi edhe si rrënjë e shumë emrave dhe fjalëveshqiptare. Si një nga shembujt, është emri i mbretit të ilirëve, “Gentius” –Genti, i cili sundoi rreth vitit 180 p.e.r.

“Gentian, një lloj përpilimi nga gjinia Gentiana…, me siguri fjalë meprejardhje ilire…Ndërlidhja me mbretin ilir Gentius, sugjeruar nga Plini,paraqet etimologji popullore”. (Shihe tek Walde-Hofmann, LEW, I, fq.592”.(Klein, fq.648)

Fjalori anglisht-shqip i Drizarit përmban disa fjalë shqipe me “Ge” sirrënjë. Si shembull ta marrim fjalën “Gërryej”, “Unë e gërryej borën”, (gërryejbaltën, gërryej gurin, ose “unë gërryej tokën me lopatë”).

35

Majani në veprën e tij “Etruskët fillojnë të flasin” (fq.14) thotë seJokli, autori i “Studien zur albanischen Etymologie und Wortbildung”,(Studimet e etimologjisë shqiptare dhe fjalëformimit, v.1911),” ka treguar njëlashtësi të pakontestueshme të disa fjalëve shqipe”.

“Jokli gjithashtu e bën të qartë se një numër i konsiderueshëm i fjalëvenë gjuhën shqipe, pasqyron tiparet më primitive të ekonomisë sëhershme…Jokl pohon se fjala latine “grosa” e cila etimologjikisht është eizoluar nga ajo gjuhë, vjen nga fjala e ruajtur në gjuhën e sotme shqipe: “geru-aj” dhe “geruse”. (fq.15, 179)

Majani për Joklin thotë:”…ishte ai që më shumë se kushdo tjetër ethemeloi “vazhdimësinë” ndërmjet ilirëve dhe shqiptarëve dhe vërtetoiprezencën e “nukleusit” të lashtë të ilirëve te shqiptarët.”

Në gjuhën e Hesiodit fjala “Ge” shkruhej si “Gaea” ose “Gaia”. Ështëmë se e mundshme që kjo fjalë ka mbijetuar te shprehja shqipe “nga je” osendoshta në një formë më të vjetër “nga ea” (nga vjen) ose implikon prejardhje– “nga ç’vend” ose “ nga cila pjesë e vendit vjen”. Varësisht në cilin dialekt apome cilin person flisni, tingulli “n” për një të huaj mund të jetë i padëgjueshëm.

Tartarus“…dhe Tartarus-i i turbullt në thellësirat e shtegut të gjerë të tokës…”(Hesiodi, vargu 120)

Në gjuhën shqipe: Tarr – unë kreh, shkrif tokën (me grabujë) Tarr-tarr – kreh-kreh, ose shkrifje e vazhdueshme

Erosi

“…dhe Erosi (dashuria), më i pashmi në mesin e zotërave të pavdek-shëm i cili shkurajon gjymtyrët dhe mposht mendjen dhe këshillat e urta të tëgjithë zotërave dhe të gjithë njerëzve.” (Hesiodi, vargjet 121-124)

Në gjuhën shqipe: er, ere = erë

Përkthimi nga gjuha shqipe i “ge”, “tar” dhe “er” në gjuhën anglishtedo të kishte kuptimin: “dheu vazhdimisht krihet nga era”. Përfundimi i kësajështë “Ge” (2), është Toka. Ge 2 (Toka-nënë) është nëna e Uranit, zotit të parë.

36

2. Krijimi i babait

Erebus dhe Nata

“Nga Kaosi erdhën Erebusi dhe Nata e zezë…”

Në gjuhën shqipe: err = errësoj, e bëj të errët, zbeh.Erra = zbeh dritën, muzgu afrohet.

“Kaosi lindi Erebusin, rrënja e të cilit është “erh”, “erhem”, “erheni”ose “erhesi”, “zymtë”, “ errësirë”, “paqartësi”. Në gjuhën shqipe “u erh” do tëthotë “errësira rritet”, “erhet” “po errësohet”, “erheni” “vend i errët”. “Erebus”është “vatra e errësirës së përjetshme”. (Dako, fq.15)

Së bashku me “Erebusin”, “Errësirën” vjen “Nata e zezë”. Ekzistonmundësia që “Erebusi” ka të bëjë diçka me “Erën” pasiqë rrënja e emrit“Erebus” është “Era”. Gjithashtu ekziston mundësia që “Erebusi” të ketë kup-tim konceptual të “erës që e bjen errësirën” dhe se rezultati i kësaj është Nata.Është më se e besueshme se popujt e lashtë e kanë paramenduar “Erën” si fuqiae cila mori diellin nga lindja në perëndim dhe më në fund nga pamja, pasi qëpas perëndimit të diellit vjen errësira. (Në këtë fazë të zhvillimit, meqë Erebusështë errësira dhe nata e zezë, dita e parë ende nuk ka ardhur.)

Aether-i dhe Hemera

“…të natës lindi Aether-i dhe Dita (Hemera), të krijuar dhe zbuluarnga dashuria me Erebusin.” (Hesiodi, vargjet 125-127)

Aether në përkthime të shumta është shqiptuar si Aither, Ether dheAether.

Në gjuhën shqipe - at, et = baba (Mayani, fq.101)Here = herë (kohë)

Ater (atër) = baballarët (Mayani, fq.292)

“Sugjerohej se Aether-i ishte babai i Uranit.” (Tripp, fq.26)

37

“Nganjëherë…Urani është i biri i Aether-it, me fjalë të tjera, kupa qie-llore ka lindur nga qielli.” (Rose, fq.20)

Dallimi ndërmjet “kupë qiellore” dhe “qielli” është se qielli përfaqë-son nivelin më të lartë të hapsirës që përfshin edhe yjet, ndërsa kupa e qiellitështë më afër tokës duke përfshirë retë.

“Fjala greke e cila me të gjitha asociacionet e saj më tepër i afrohetfjalës angleze “Heaven” (qielli), nuk është “Ouranos” por “Aither”. Një grek icilësdo periudhë do të pajtohej se nëse zotërat banonin diku, atëherë banoninnë Aither dhe se “Aither-i” vetvetiu ishte hyjnia…” (Guthrie, fq.207)

“Aether-i…ishte e dëlirë, një dritë e qartë që do të mund të imagjino-hej në horizontin e atmosferës - drita e zotërave.” (“Mitolgjia botërore”,Larousse, fq.102)

“Aether-i është atmosfera më e lartë e shndritshme që dallohet ngaAer-i, atmosferës më të ulët të tokës.” (Evelyn-White, FN #2, fq.87)

“Dita” u quajt “Hemera”. Sipas vëzhgimit tim, kjo nuk paraqet “Ditën”të cilën ne e njohim, por ndoshta një dritë nate të krijuar nga hëna. Në kontek-stin grek:

“Është me rëndësi të veçohet se yjet kryesore, dielli dhe hëna, nukparaqiten saktësisht në këtë krijim fillestar. Ata nuk ishin prej zotëravefillestarë, por elemente të “qiellit të ndritshëm” dhe lindja e tyre me emratHelius (Dielli) dhe Selene (Hëna) nuk përmenden deri sa të arrijmë te gjener-ata e tretë e perëndive.” (“Mitolgjia botërore”, Larousse, fq.102)

Hemera dhe Aether-i kanë lindur nga Nata dhe Erebusi – mbase nga“Era e natës”. Këtu çështje kryesore kemi krijimin e babait dhe këtë mund tashpjegojmë nga kombinimi i Hemerës dhe Aether-it.

Në gjuhën shqipe: heme, hene, hane = hëna

ra = ra ( ka rënë)

38

“Hene” në gjuhën shqipe është “Hëna” por këtu paraqitet zëvendësimii shkronjave “m” dhe “n”. “Trim” ose “Trin” = Trimi (hero) (Mayani. Fq.286-287) “Meme” dhe “nene” = mëmë (nënë).

“Hemera” mund të paraqesë rënien e dritës së hënës ose “pluhurit tëhënës” e që shfaqet si dritë. Kjo shfaqje e “pluhurit të hënës” mund të vijë nganjë kombinim i reve dhe i shiut të lehtë, ose spërkatjes së detit gjatë natës meerë. Ndoshta do të mund të ishin vetë retë që kalojnë nën ndriçimin e hënës.Popujt e lashtë ndoshta këtë e kanë barazuar me faktorin (“fertilizues”) që bienë tokë apo i ardhur aty nga lëvizja e erës. Kështu popujve të lashtë ka mundurt’u paraqitet “Atësia”.

Për ta kuptuar se si popujt e lashtë kanë mundur ta shpjegojnë “ferti-lizimin” e babait, në rend të parë patjetër duhet kuptuar epërsia e Tokës-Nënë:

“Kur te një popull bujqësor, besimi i të cilit, ashtu siç edhe jeta e tyre,është ngusht i lidhur me pjellorinë e tokës, atëherë ne këtu, pa mëdyshje, e gje-jmë analogjinë njerëzore. Kjo do të thotë: toka adhurohet sipas gjasimit tënënës, dhe mendohet se pjelloria e saj arrihet në të njëtën mënyrë sikurse teknjë femër…Ajo, në fakt, mund të jetë një nga përfaqësimet e besimeve më tëvjetra të përgjithshme dhe prania e saj, si një tregues se ideja e hyjnisë person-ale ka qenë në mendjen e njeriut për aq kohë sa që ne mund të gjurmojmë nëhistori…”

“Një popull bujqësor dhe baritor për cilët toka paraqet nënën, e cilanëse do të duhej të jetë pjellore, patjetër do të duhej të jetë e mbarsur sikursetë tjerët, atëherë ata me siguri besojnë edhe në ekzistimin e bashkëshortit të saj.Mirëpo, me sa duket, ai paraqet diçka më tepër se një zëvendësues të domos-doshëm. Veçanërisht për një popull të caktuar bujqësor, të cilët jetojnë në tokëdhe prej saj nxjerrin mënyrën e jetesës, në rend të parë ajo është e para për t’udashuruar dhe adhuruar, ashtu siç duhet patjetër asaj t’i përkushtohet puna dhevëmendja e tyre, nëse duan ti gëzojnë frytet e pjellorisë së saj. Bashkëshorti isaj luan një rol shumë të vogël. Kjo thjeshtë tingëllon sikurse spekulim para-prak për proceset mendore të popujve, për të cilët në të vërtetë dimë shumë pakose aspak. Mirëpo, ne e dimë se, për çfarëdo arsye, karakteristikë e religjionitmesdhetar ishte epërsia e parimit femror në natyrë, toka-nënë.” (Guthrie, fq.58-59)

39

Fjala latine për “Farë” është “Semen”. Në gjuhën shqipe, “Ze-me” = “zëri-nënë”. Popujt e lashtë ndoshta kanë menduar se pasiqë ‘Toka-Nënë’ ishte qëniamë e lartë, atëherë ajo ia dha aftësinë e “fekondimit” babait me urdhërin e“zërit” të saj.

Në pjesën jugore të lumit Shkumbin (Genusus) gjendet lumi i njohursi “Semeni”. Në kohët e lashta quhej “Apsus”. (Shepherd, fq.10)

Në gjuhën shqipe: ap = jap, dhënës (us), se (us) = zë, zëri

(Shih te etimologjia e – d. “Zeus” dhe e. “Dionisi”.)

b. Uranus , Urani ( Ou-ra, ranë)

“Dhe në fillim toka ndriçoi qiellin, të barabartë me veten, për ta mbu-luar veten në të gjitha anët dhe të jetë një vend përherë i qëndrueshëm i zotravetë bekuar.” (Hesiodi, vargjet 127-129)

Urani njihej si qielli ose zoti i qiellit dhe konsiderohej si zoti i parë. Nëgreqishte, “Ouranos” = “Qielli”.

Paramendoni njeriun e shpellës duke qëndruar në tokë dhe duke eshikuar qiellin dhe tokën përreth tij. Çka mund të shohë ai në distance? Aimund të shohë se në çdo pikëpamje, sikur qielli do të bjerë mbi tokë. Në gjuhënshqipe: U,Ou, Oun = “Unë”

ra = ra, rene, rane = rënë (rrëzuar) (Mayani, fq.205,324)

Emri i zotit të “parë” ka mundur të jetë “U”, ose “Ou”. Në gjuhënshqipe “U” ja mbijeton si përemër i vetes së parë. Duket se shqiptarët e lashtëgjatë komunikimit të tyre, kur kanë përmendur ekzistimin e zotit, kanë përdorëveten e parë. Ata e kanë imituar perëndinë gjatë tregimit për “martesën” metokën. Në kohët e lashta, kjo mënyrë e komunikimit nuk ka qenë e pazakon-shme gjatë ritualeve religjioze. Një shembull të tillë e gjejmë te “Adhurimi iDionisit”. (Enc. Brit. “Mask”).

Duket se grekët e formuan emrin e zotit të parë, “qielli” nga shprehjashqiptare “ou-ra” (ose “ou-rane”).

40

Fjalori anglisht-shqip i Drizarit, (fq.205) jep dy shprehje për fjalënanglishte “Heaven”, që do të thotë “parajsë” dhe “qiell”.

Në gjuhën shqipe: pa = ai e pa, ajo e para = ra, rënë

Fjala “parajsë” në anglishte do të thotë “paradise”. Në greqishte është“paradeisos”.

Në gjuhën shqipe: pa = ai e pa, ajo e para = ra, rënë

dey (dei) = pasnesër

Ndoshta ideja ishte që një person, pas vdekjes së tij hyn në parajsë pasmbarimit të ditës pasiqë jeta e një personi barazohej me kohëzgjatjen e një dite– lindja dhe vdekja. ( Shih 2. “Rruga për te lumi Shkumbin”, e. “West”.)

Fjala “qiell” në anglishte ka kuptimin e “sky” ose “heaven”. Fjala“qell” = “ndal” ose “vonesë”. (Mayani, fq.114). Nuk paraqet kurfarëvështirësie të shohim ngjashmërinë e fjalëve “qielli” dhe “qell” (ndal). Qiellinuk bie më tepër se pika ku e prek tokën, është e “ndalur” nga toka.

Një fjalë tjetër e cila i përket këtij koncepti “qielli që bie” është fjala“radh”, “radhe”.

Në gjuhën shqipe: radh, radhe, rade = radhë, radhitet (Mayani, fq.65, 181,455) ra = ra

dhe (ge) = dheu, toka Përgjatë horizontit, atje ku takohen toka dhe qielli. mund të dallohet një vijë.

Pra, një linjë imagjinare është e tërhequr lart, një linjë që lidh pikën nëlindje, ku toka takohet me qiellin dhe pikën në perëndim ku formohet një harkose një urë. Kjo paraqet rrugën e diellit. Në gjuhën shqipe: ure, ura = urë, ura

“Në art, Urani paraqitet si një plak, një njeri mjekërrosh, duke mbaj-tur mantel mbi kokën e tij, një mantel në formë harku.” (Enc. Brittanica, “Uranus”)

41

Nëse zoti i parë Urani (Ou-ra) prek tokën, atëherë do të paraqiste njëbekim ose pranim i bekimit nga zoti i parë. Në gjuhën shqipe: urate, urata =uratë, babai i bekuar

c. Kronus, Kroni (Ker-oun)

Kroni ishte djali më i ri i Uranit dhe Ge 3 (Nëna – Tokë). Fëmijët etyre quheshin Titanë.

“Pas tyre lindi Kroni dinak, më i riu dhe më i tmerrshmi prej fëmijvetë saj dhe ai e urrente babanë e tij të fuqishëm.” (Hesiodi, vargu 138)

Nëse do të bënim ndryshimin e shkronjës dhe tingullit, shkronja “k” dotë shkruhej ashtu që të tingëllonte si “ke” ku “e” do të ishte e pandashme nëtingullin me “k”-në. Kronus do të shkruhej si Keronus.

Në gjuhën shqipe: Ker, kr, ky = AiOn, oun = “Unë” (Shih te Dionisi)

Me përsëritjen e disahershme të “Ker” – “Oun” jam i detyruar të them:“Ker esht oun” = Ai është unë.“Ker esht oun” = Ai është unë.

“Ker” paraqet ose emrin e të birit të zotit të parë, Uranit, ose zoti i parëe transformoi veten në “Ker-Oun” të vdekshëm?! Nëse bashkojmë rrokjen edytë dhe të tretë: “eshtoun”, atëherë si rezultat kemi fjalën shqipe “e shtunë”(Fjalori i Drizarit, fq.266; “Shqipja e shkruar dhe e folur” nga Drizari, fq 34)

Zoti romak, Saturni, identifikohet me zotin grek Kronin. “Zoti i bujqë-sisë në religjionin romak, Saturni, me gjasë ishte një version i Kronus-it grek,i ardhur në Romë nëpërmjet etruskëve.” (Stapleton, fq.189)

Majani, nga gjurmimet e tij të gjuhës etruske, mbishkrimeve dhe zbu-limeve arkeologjike, në veprën e tij “Etruskët filluan të flasin” vjen në për-fundim se ekziston një lidhje në mes të etruskëve dhe ilirëve dhe se ka gjasa qëetruskët të kenë migruar nga tokat ilire në Italinë veriore.

“Grekët e lashtë besonin se secili e ka Ker-in e vet ose demonin evdekjes (Homeri, Iliada, 22-210). Më vonë Ker-i do të marrë kuptimin epërgjithshëm të perëndeshës hakmarrëse.” (Aken, fq.78)

42

Në “Theogoninë” e Hesiodit, Kroni nuk përmendet si ndonjë qenie engjashme me Ker-in:

“Por natën lindi Morosi i tmerrshëm dhe Ker-i i ziFundi dhe fati, dhe vdekja dhe gjumi…” (Lattimore’s trans. Vargu

211)

d. Zeus-i (Ze)

“Mirëpo, Rhea që ishte në dashuri me Kronin, pruri fëmijë tëshkëlqyer (Olimpinë)…dhe Zeusi i mençur, babai i zotërave dhe njerëzve,nga bubullimat e të cilit e mbarë bota dridhet.” (Hesiodi, vargu 453)

Zeusi ishte i biri i Kronit dhe Rheas. Në gjuhën shqipe: re, reja = re, retë.

Tipizimi i përbashkët për Zeusin nga Homeri ishte “Mbledhësi i reve”.( Grant & Hazel, fq.418) Në gjuhën shqipe: za, ze, zi = zëri.

“Emri ‘Zeus’, vjen nga Za, Ze, që në gjuhën shqipe do të thotë “Zëri”.Format bashkëkohore Zoan, Zoon, Zoot që të gjitha kanë kuptimin zot. Bileshprehjet si “Zë, lirona nga i ligu” akoma edhe në ditët e sotshme ende janëprezente”. (Dako, v.1919, fq.14).

“Zeusi nga grekët e lashtë konsiderohej si zot i motit. “Fillimisht, mesa duket ai ishte zot i shiut, zot i qiellit, i bubullimës…” (Evans, fq.418)

“… ai me sa duket gjithmonë ka qenë zot i motit, posaçërishtpërgjegjës për shiun, breshrin, borën dhe bubullimën.” (Grant & Hazel, p.418)

“Nëse fjala “Zëri” do te paraqiste një lloj “komunikimi” ndaj ele-menteve të natyrës, nuk do të ishte vështirë të kuptohet se si me zhvillimin efjalëve “za”,”ze”,”zi” u arrit të kuptohet emri i zotit të “shiut”, ose “errësirës”të sjellë nga ky “mbledhës i reve”.

43

Në gjuhën shqipe: zi,si,shi = shiu (Mayani, fq.271)zi, zeze = zezë (e zezë)siu, ziu = zezë, i zi (Mayani, fq.462)

“Varësia e ndërsjellë e mendimit dhe të folurit, tregojnë qartë se gjuhëtnuk kanë edhe aq domethënie për shprehjen e së vërtetës e që tani më ështëvendosur si mjet i zbulimit të vërtetës që më parë ishte e panjohur. Diversitetii tyre nuk qëndron në diversitetet e zërave dhe shenjave por të mënyrës sëshikimit të botës.”

“Përvoja njerëzore nuk i ka përkrahur idetë gjihmonë në mënyrë tëmenjëhershme. Kjo mund të pasqyrohet në pamje ose fjalë pa ndërmjetësimine ideve. Njeriu gjatë përvojës së tij reagoi shpirtërisht para se të bëhet njëmendimtar. Njohuritë parafilozofike dhe reagimet ndaj përvojës janë marrëpërsipër dhe zhvilluar më tej nga të menduarit (vëmendja) dhe ky procespasqyrohet në gjuhë…” (Kerenyi, fq.XXXI)

e. Dionysus (Di-Oun-Zi, Ze )

“Dhe Semele, e bija e Cadmus-it ishte bashkuar me të (Zeus-in) nëdashuri dhe solli një djalë plot shkëlqim, Dionisin e lumtur, një grua vdektaredhe i biri i pavdekshëm. Dhe tani që të dy janë zota.”

(Hesiodi, vargjet 939-942)

Dionisi ishte i biri i Zeusit dhe Semele-së (Zemelo), nipi i Kronit dhestërnip i Uranit. Thrakasit këtij zoti i drejtoheshin me “Diounsis”. (Tripp,fq.210; Kravitz, fq.82)

Megjithëse në përgjithësi është e pranuar që prejardhja greke e emrittë Dionisit është e dyshimtë, nga këto përpjekje arrihet te përfundimi që eti-mologjia e këtij emrit ka të bëjë me emrin “Zeusi nga Nysa”. Kjo sipas të gjithagjasave vjen nga emri “Zeus” në greqishte (Dios- rasa gjinore).” (Guthrie,fq.5) dhe “Nysa”. “Nysa” është “mali në të cilin Dionisi ishte ngritur ngaNimfat. Nysa zakonisht përcaktohej nga Ethiopia ose Libia e deri në Indi oseThraki. Kjo nuk mund të ketë qenë asgjë pos një vendi mitik, ndoshta me qël-lim vetëm sa për të shpjeguar emrin e paqartë të zotit.” (Tripp, fq. 399)

44

“Në tërë gjeografinë e Thrakisë, askund nuk përmendet se egzistonndonjë vend me emër të tillë të quajtur Nysa.” (Otto, fq.59; cituarK.O.Muller)

Megjithate: “Egziston njëfarë Nysa, mali më i lartë dhe i pasur medrurë, larg nga Phoenice (Fenikut), në afërsi të Egjiptit.” (Hymni i Homerit,“Dionisit”, Evelyn- White, fq.287)

Në gjuhën shqipe: Di (theksuar-di) = Unë e di (dituria)U, Ou, Oun, = Unë

si, zi, ze = zë (zëri)Shqiptimi grek në përkthimin shqip:

Di = Unë e diOn = ”Unë”

Y, (u) = (përemër vetor?)Sus, se (us), ze (us) = zë, zëri

Janë dy raste ku shkronja “s” përdoret si zëvendësim i shkronjës “z”.Nëna e Dionisit, Semele tek thrakasit njihej si Zemelo; zoti thrakas Salmoxissi Zalmoxis.

Sa i përket rrokjes “sus”, është e mundur se në shkronjën “s” të parë,në rastin tonë shkronja “z”, në dhelb përmban shkronjën “e”. Me fjalë të tjera,tingulli i shkronjës “z” kur shqiptohet, është “ze”. Ndërsa kur “us” ibashkëngjitet,formon shqiptimin e “zus”, mirëpo tingëllimi është i njëjtë si“zeus”, “ze”, “zeri”.

Kështu që Di-Oun-Ze do të mund të përkthehej si “Unë e di” ose “Unëkam diturinë e zërit (porosisë, ose komunikimit) e zotit të parë “Unë” (“U”;babagjyshit tim). Ose “Unë kam diturinë e “U”, babagjyshit tim dhe babaittim “Ze”.

“Von Hahn pa një lidhje ndërmjet Sullanios të lashtë të Zeusit, fisitSeli, të cilët jetonin afër faltores së Dodonës (vendi që grekët e njihnin si vendimë i vjetër i shenjtë) dhe fisit Suli, Suliotët shqiptarë në kohët e sotshme.”(Mayani, fq.378)

45

“Dodona, faltorja e lashtë e Zeusit në Epir…për herë të parë përmendetnë Iliadë (XVI, 234), ku klerikët quheshin Selloi…Kuptimi i emrit Selloi…është i panjohur.” (Enc.Britannica, 1963, “Dodona”, Vol.7, fq.541)(Dodona – më parë e njohur si Bodona gjendej në tokat e Molosëve të lashtë;Enc. Americana, 1829-54, “Oracles”, fq.408)

Etimologjia e emrit “Suli” në gjuhën shqipe do të ishte: “Se-u-le (la)”,ose “Se-ul” = “Zëri-Unë-lashë (lënë)” ose “Zëri-i ulët”. Dodona mund të ketëqenë vendi ku “Ze-(us)”, zëri i ka dërguar porositë dhe janë interpretuar ngaklerikët. Homeri i quante dhe thoshte për “Selloi” se kanë qenë “Banorët efrymëzuar”. (Kerenyi, p.208)

46

2. Rruga për te lumi Shkumbin (Genusus):(Zhvillimi dhe martesa e Qiellit dhe Tokës)

a. Katër fiset kryesore

“Nga Elbasani, në perëndim kah Durrësi (Durazzo) ne e përcillnimrrjedhën e Shkumbinit, vijën ndarëse natyrale të dy fiseve shqiptare-Gegët nëveri dhe Toskët në jug.

Straboni (v.63 p.e.r.-v.23 erës sonë) për ilirët dhe epirotët shkruan sejetonin, respektivisht në kufijt veriorë dhe jugorë, që praktikisht korrespondonme rrjedhën e Shkumbinit; kështu që është më se e arsyeshme të konkludohetse Gegët rrjedhin nga të parët dhe Toskët nga këta të fundit…

“Straboni paraqet Via Egnatia-n (rruga romake për në Konstantinopol) si vijën kufitare ndërmjet Toskëve dhe Gegëve…” (Chater, M., National Geographic Mag. shkurt 1931, fq.157)

Athua vallë gegët dhe toskët (Labët dhe Çamët) rrjedhin nga ilirët dheepirotët, apo ilirët dhe epirotët rrjedhin nga gegët,toskët, labët dhe çamët, kjoparaqet një çështje që duhet shqyrtuar. (Rëndom gjatë përdorimit të emrittoskë, përfshihen edhe labët dhe çamët). Njëkohësisht do të duhet marrëparasysh se emrat e këtyre katër fiseve: gegë, toskë, lab dhe çam, nuk janë kri-juar në ndonjë zbraztësirë. Ata na vijnë nga një e kaluar e pashkruar dhe e fshe-htë e Shqipërisë. Ndoshta në kohët e lashta këta emra kurrë nuk janë shënuarnga bota e jashtme përveç se si Iliria dhe si Epiri. Fakti se ekzistojnë emra tëlashtë dhe emra të lashtë të fiseve që korrespondojnë me po këta emra, mundtë dëshmojë edhe lashtësinë e tyre. Gjithashtu mund të paraqesin edhe faktin sekëta emra janë të “regjistruar”.

Sa i përket fisit Çam (Chame), tashmë diskutuam paraprakisht gjatëshqyrtimit të “Chaos-it” të Hesiodit dhe “Chaonian-ëve” të lashtë”. Fisi gegëu përmend në lidhje me “Gaea” e Hesiodit, ose “Ge” si dhe praninë në fjalëtdhe emrat shqiptarë, e gjithashtu edhe vendndodhjen në rajonin që kpërputhetme Ilirinë.

Rrënja e emrit Lab (Lape), paraqitet në dy emra të lashtë. Emri i parëështë “Labeatet”, “një popull luftëdashës nga Dalmacia, I cili si kryeqytet ekishte Shkodrën” në veri të Shqipërisë. (Peck, v.1896)

47

Emri i dytë është “Lapithae”, një fis i rajonit malësor të Thesalisëveriore, një rajon i Epirit lindor. (Shephard, fq.10). Ekzistojnë të dhëna tëndryshme rreth asaj se Lapithae kanë qenë racë mitike apo se me të vërtetëka ekzistuar. “…më tepër ka gjasa se ata janë një racë gjysmë legjendare,gjysmë historike, sikurse Myrmidonët dhe fiset tjera të Thesalisë.”(Enc.Britanicca, 1963,”Lapithae”, Vol.13, fq.716)

“Thessaly, Thessalia…Haemonet (nga të cilët shteti gjitashtu emërto-het Haemonia), janë konsideruar si banorë vendës. Pellazgët dhe helenët, mëvonë nën Deucalion, pas shekullit 16 p.e.r. vendosen në këtë rajon, ku gjithash-tu banonin edhe Cenaturët dhe Lapithae, malësorët që banonin në Olimp dheOssa.” (Enc. Amerikana, v.1829-54, fq.229).

“Olympus, Olimpi; në lashtësi disa male quheshin me këtë emër e mëi famshmi gjendej në Thesali, që sot quhet “Lacha”. Grekët e hershëm e shih-nin si malin më të lartë nga të gjitha malet dhe si pika qëndrore e siperfaqes sëtokës. Ishte mal i qiellit ose i zotërave, atje ku edhe zotërat e Homerit qën-dronin gjatë takimit të tyre.” (Enc. Americana, 1829-54, fq.389)

(“Lacha”, ose “La-cha” – një emër i lashtë?)

“Emri i mbretit të Lapithae ishte Pirithous. “Ai ishte i biri i Zeusit ngaDia, gruaja e Ixionit.” (Grant&Hazel, fq.335)

Nëse emri “Pirithous” ndahet në “Piri” – “Thous” dhe shkronjën”p” ezëvendësojmë me”b” (shihe Klein, fq.1278;”Ndryshimi i “P”-së Greke në “B”në Latinishte me sa duket është për shkak të influencës etruske”), atëherërezultati është si vijon:

Biri = i biri iThous = Zeus (?)

(“Tho” është rrënja e foljes “për të thënë” në kohës e tashme; “Ze”është emri ”Zeri”.)

(Zëvendësimi i shkronjave “p” dhe “b” do të shqyrtohet në 3. “Rruga për nëtokën e bricjapit”.)

48

Fisi i katërt është fisi toskë. Majani i përmend toskët:“Von Hahn-i ishte një entuziast. Në sytë e tij shqiptarët ishin pasar-

dhës të drejtpërdrejt të ilirëve të lashtë por edhe më shumë; ata i takoninfamiljes së të njëjtës racë si ajo etruske. Ai e konsideronte emrin toskë, emrine atij fisi të lashtë të Shqipërisë së sotshme jugore, si emër të përkryer identikme Tuscan-Etruscan…” (fq.44)

Në “Fjalori Anglisht-Shqip” të Drizarit, fjala “tos” paraqet një shpre-hje në kllapa që aludon fjalën “pluhur”.

b. Veriu (Ve-ri) - (Boreas)

Në gjuhën shqipe: ve = vezëri, rri = rri, ulu poshtë (urdhërore)

i ri = i ri , i hershëmrri (rrënjë) = rritet (Mayani, fq.63)

Në kohët e lashta rajoni në veri të lumit Shkumbin, quhej “Illyria”.“Illyria, që vetvetiu nënkupton “Mbretërinë e yjeve”. (Drizari, “Scanderbeg”,fq.XXVII)

Në gjuhën shqipe: illy, illi = ylli ri = rri, ulem poshtë

“Ri”- urdhërore, në njëfarë mënyre paraqet shprehje e një urdhri.Njerëzit e lashtë ndoshta kanë imagjinuar se nëna perëndeshë ka urdhëruar“venë” ose “yllin” (borën?) të”rri ulur” në atë vend (veri). Fjala “ri” mund taketë kuptimin “vend”. Nuk do të ishte fare vështirë të imagjinohet dhe tëparashikohet një vezë si një yll, i cili bie mbi tokë në një vend të caktuar apoqë vjen nën “urdhrin” e nënës perëndeshë.

“Është e thënë se një vezë e madhësisë së mrekullueshme, ka rënë ngaqielli në lumin Eufrat. Peshqit e mbështollën përreth bregut, pëllumbat u ulënmbi të dhe u ngrohën dhe u çel nga Venusi (Aphrodite-Afërdita) e cila njihej siperëndeshë e Sirisë. Afërdita ishte e pakrahasueshme për nga vlera dhe shen-jtëria dhe Jupiteri i dha peshkun si privilegj i transmetuar nga yjet...” (Grigson,fq.33; citim i mitografit Hyginus, shek. 2 të kohës së re).Në gjuhën shqipe: vere = burim (pranverë)

ve = ve, vezë e re = grua e re, nuse

49

Përmbledhje: Fjala shqipe “Veri” përfshinë fjalët: ve, rri, ulu poshtë(me kuptim vendi) i ri, rritet. Ngjashëm me fjalën që përfshin: pranverën, gruane re, nusen. Vendi në jug të lumit Shkumbin na i përkujton emrat si gegë (Ge,dhe) dhe Illyria (yll).

Në greqishten klasike emri “Boreas” ishte “era e veriut”. Në gjuhënshqipe: Bore = Borë

c. Jugu (Juge, Iuge) (Notos)

Në gjuhën shqipe: juge, iuge = jugge = dhe, dheuiu = hyjnor, i shenjtë (Mayani, fq.114)

udhe = udhë, rrugë, drejtim

Në greqishten klasike emri “Notos” ishte “era e jugut”. Në gjuhënshqipe: Not = not, notim

d. Lindje (Lindje, Lenj) (Eurus)

Në gjuhën shqipe: Lindje = Lindje, i lindurLenj = i lindur (Mayani, fq.269)

Dielli ka “lind” në “veri”.Në greqishten klasike emri” Eurus” ishte “Era lindore”.

Në gjuhën shqipe: e ure = e urës, ura

Dielli krijon një urë sipër nesh, ndërsa kalon prej lindjes në perëndim.

“Eurus, jug-lindja ose më iirisht, era lindore…” (Grant&Hazel, fq.170)

“Eurusi është një monark i tokave të lindjes, mbretërisë arabe,Të kreshtave persiane nën rrezet e mëngjesit.Zephyrus mban perëndimin që shkëlqen në muzg…”(Ovidi, v.43 p.e.r.-v.18 e.s., “Metamorfoza”, vargjet 61-64)

50

e. Perëndim (Perendim, -ia) (Zephyr, Zefare)

Dielli perëndon në perëndim. Dita vdes. (Mediterranean: Në gjuhënshqipe: me-dite-ra)

Në gjuhën shqipe: perëndim = perëndimperëndi = zot, ( hyjnor)

Në veprën e tij “Etruskët filluan të flasin” kapitulli 12, “Libri imumies” Majani thotë:

“…në mesin e hititëve, fjala “vdes” kur përdorej nga një mbret, kishtekuptimin “të bëhesh zot”. Kur një faraon egjiptian do të vdiste, ai ishte i pra-nuar si një shok i zotërave. Romakët i konsideronin të vdekurit si zotëra, “diimanes” (shpirtrat e larguar). “Shpërblej Dii Manes ashtu siç u takon atyre”thotë Ciceroni…” shikoji ata si qenie hyjnore”.

(“Libri i mummies…është një pasqyrim i ideve religjioze të etruskëve. Temakryesore duket se është adhurim i paraardhësve.”)

“Fragmente të caktuara në librin (libri i mumisë), përcaktojnë qartëse…ofertat duhet të bëhen në mënyrë periodike, në data të caktuara. Duket seveçoritë e njëjta shprehen në fjalët hyrëse në një mbishkrim kurioz mbi njëgur…”Ky (që duhet bërë): kremto ditën e parë të secilit muaj (me këtë)…var.”

“Nëse të vdekurit do të përfitonin nga këto oferta, atëherë në rend tëparë ata duheshte t’i ftonin…

“Fustel de Coulanges përshkruan ritet romake të funeralit:

“Qumësht dhe verë spërkatej mbi dheun e varrit…Një gropë ishte ehapur për një sasi solide të ushqimit për të vdekurin… thuheshin një sërë for-mulash, për ta ftuar të vdekurin të vijë për të ngrënë dhe pirë…”

“Në të njëjtën mënyrë bëhej pajisja me ushqim, një herë në vit, përluftëtarët të cilët ishin varrosur pas betejës së pllajës (Plateau)...”

“Mirëpo çuditërisht këto besime kanë mbijetuar edhe në disa zakonebashkëkohore: e posaçërisht te disa grupe shqiptare të cilat me gjenerata të tërakanë jetuar në Rusinë jugore. Këtë e kuptojmë nga artikulli i shkruar nga

51

akademiku N.S.Derjavine, artikull i shkruar për Arnautët (shqiptarët), të cilëtbanojnë në bregun e detit Azov, në krahinën e Melitopolit:

“Dita e enjte e javës së shenjtë, është dita e madhe për ta. Një natë mëparë, më saktësisht në mesnatë, ata ndezin zjarrin në oborret e tyre, përgatisintryezat pranë mangallit (të zjarrit) të shtruara me enë tradicionale dhe me qir-inj të ndezur; karrige me shilte të vendosura dhe temjan të ndezur. Zoti i lirontë vdekurit për 40 ditë…Çdo të enjte, varret spërkaten me ujë. Në ditën e ngrit-jes, të vdekurit kthehen në vendin e tyre”. (Ethnographie sovietique, 1948, 2,fq.156).

“Këto të dhëna krejtësisht përputhen me shpjegimet e Von Hahn-it nëlidhje me ritet e funeralit të shqiptarëve të cilat ai i studioi në Shqipëri:

“Kur një i afërt vdes, femra shqiptare i shkul flokët dhe gërvishtfytyrën deri në gjakosje, godet gjoksin dhe përplas veten përtokë, duke lëshuarpiskamë të frikshme. Vajtimet vazhdojnë 40 ditë. Një vajtim i komponuar nëvargje, këndohet nga njëra njehatore dhe njëkohësisht përcillet nga kori igrave. Një monedhë vihet në gojën e të vdekurit. Pas tre vjetësh, eshtrat nxir-ren nga varri dhe varrosen në “monumentin e varrit”.

“Gjithashtu nuk mungon as edhe flijimi i gjakut. Kur një plak vdes, njëose më shumë dele theren…”

“Ky flijim i gjakut tek popujt e lashtë do të mbahet mend si zanafillëe krijimit të kultit të të vdekurit…përjetësim i shëmbëlltyrës (së paraard-hësve).”

“Një ndërlidhje e mundshme me ekzistimin e “monumentit të varrit”përmendet në citatet e Enc. Americana, 1829-54, fq.523, ku thuhet:

“Parga, një port detar në Shqipëri, që gjendet përballë pikës jugore tëKorfuzit…me popullatë me rreth 5.000 shqiptaro-grekë (shqiptarë mepërkatësi të kishës ortdokse greke). Në vitin 1819, pas nënshtrimit nga Aliu,gati se të gjithë banorët emigruan në ishujt jonianë, pasiqë paraprakisht kishindjegur bile edhe eshtrat e paraardhësve të tyre.” (Me sa duket këtu për “Aliu”,bëhet fjalë për Ali pashain, sundimtarin shqiptar të Shqipërisë jugore).

52

“Në veprën e tyre “Thrakia dhe Thrakasit” nga Pol dhe Marazov(fq.57) përshkruhet ceremonia e varrimit të mbretërve Thrakas:

“Vendbanimi i fundit i heronjëve mitikë thrakas, pa mëdyshje ishtevendi për adhurim…tumat e varrezave të mbretërve që ekzistonin gjithashtu, ubënë vende kulti. Varrimi i tyre përcillej me rite, për të cilat autorët e lashtë ikanë përshkruar hollësisht. Trupi qëndron për tri ditë: bëhet flijimi i kafshëvedhe gostitja…sunduesi thrakas shndërrohet në anthropodemon (njeri-demon)..Pas vdekjes, sundimtari bëhet i njëjtë me heroin mitik dhe nuk mund të dallo-het nga ai.”

Sunduesi bëhet “demon”; sipas mitologjisë, hyjnia e dytë sipas pozitës sëzotërave.

Emri për “erën e perëndimit” në greqishte ishte “Zephyr”. Në gjuhën shqipe: ze = zëri

fare = farë, lloj, race, prejardhje(Nga Ç’fare je? = me çfarë prejardhje je?)

Është më se e mundshme që popujt e lashtë “erën perëndimore” e kanëimagjinuar si përfaqësues të “zërit të paraardhësve”.

f. Ge/Tos, La, Cha (Ça): Veriu dhe Jugu

“Me të vërtetë në fillim ndodhi Chaos-i, e pastaj (Ge) toka gjirë-gjërë…” Hesiodi

Në gjuhën shqipe: Cha (Ça) = Çarje, ndahem në dysh (befasisht), qaj (të qarë),çka? (çfarëdo)

La = lë, braktis, lajGe (dhe) = dheu, tokë

Tos = pluhur

Kjo na sugjeron se historia e lashtë shqiptare ndoshta është e ruajtur në“Theogoninë” (Zanafilla e zotërave) e Hesiodit…”Theogonia” mund të për-mbajë një version ose ca shpjegime të tregimit për evolucionin e popullitshqiptar, fiseve shqiptare, në pjesën qendrore të Shqipërisë, përgjatë lumitShkumbin (Genusus)…Në qoftë se evolucioni në ”Theogoninë” e Hesiodit do

53

të duhej të shpjegohej me emrat e dhënë nga Hesiodi, por të vendosur në njëkontekst shqiptar, duke i zbatuar rrënjët e emrave të katër fiseve, ne do tëkishim mundur ta lexojmë kështu:

Në fillim, ka pasur një çarje apo një ndarje (Cha)

Një pjesë mbeti apo ishte braktisur (La) dhe u bë Dhe (Ge) dhe pluhur(Tos) OSE:

Në fillim ka pasur një “Çarje” (shi? zi, shi) (Cha)

Lotët u lanë (La) dhe u bënë Dhe (Ge) dhe pluhur (Tos).

Nëna-Tokë (Ge 2) ishte krijuar nga dheu i cili ishte “vazhdimisht ishkrifur nga era”, (Ge- Tartar-Er).

Babai ishte i krijuar nga “Pluhuri” (retë, spërkatë deti ose shiu të butë)që ishte hedhur nga “era e natës” gjatë “dritës së hënës”; “Pluhuri” pastaj “ra”mbi “tokë” (Erebus-nata-Aether-Hemera). Aftësia për ”pjellori” ishte dhënëme urdhrin e “zërit” të Tokës-Nënë (Ze-Me, Semen).

(Lumi Semeni gjendet në jug të lumit Shkumbin – në rajonin etoskëve, në afërsi të Apolonisë së lashtë).

Dheu (Ge) në veri (ve-ri) “vendi” i “vezës” (ve-ri; yll-vend, Illyria),shkon në jug (juge, iuge). Pluhuri (tos) shkon në veri (ve-ri) “vendi” i “vezës”.

Vendi ku “dheu” dhe “pluhuri” - Gegë dhe Toskë takohen, është lumiShkumbin (Genusus) si zakonisht i njohur si vija ndarëse ndërmjet 4 fiseveshqiptare: gegë, në veri, toskë, lab dhe çam në jug.

Në gjuhën shqipe: Shkumbin = Shku-mbi (shkoj mbi*)

g. Aphrodite (Afërdita): Lindja dhe Dielli (Agimi tek lumi Genusus)

“Format e kuptueshme të poetëve të lashtëNjohuritë e drejta të religjioneve të vjetraFuqia, bukuria dhe madhështiaQë i kishin fantazmat e tyre në lugina apo male pishoreApo një pyll pranë lumit të ngadalshëm, apo një burimi zallnor

54

Apo një humnerë dhe thellësirë përplot ujë; të gjitha këto u zhdukën;Ata nuk jetojnë më në besim të arsyes;Por vallë, akoma zemrës i duhet një gjuhë;Mos vallë me instinkt të vjetër të kthejmë emrat e lashtë;Shpirtrat apo zotërat që sëbashku e ndanin këtë tokëMe njeriun si shok i tyre; dhe nga kjo ditëZeusi i cili i sjell çdo gjë që është madhështoreDhe Afërdita e cila sjell çdo gjë që është e drejtë.”

(Bulfinch, fq.4, duke cituar “Piccolomini” nga Coleridge)

Njohuritë më të vjetra nga literature greke për Afërditën (Aphrodite)“perëndeshën e lindur nga shkuma”, na vjen nga “Theogonia” e Hesiodit(vargu 187). Interpretimi shqiptar i të lindurit nga “shkuma”, na vjen ngaaftësia jonë e paramendimit të bashkimit të Tokës dhe Qiellit, dhe këtij bashki-mi t’ia vëmë emrat e lashtë.

Interpretimi shqiptar: Martesa e parë pas krijimit paraprak të zotit tëparë Uranit, ishte martesa ndërmjet Tokës dhe Qiellit, Uranit dhe Ge3. Dhe megjasë, kjo ndodh diku pranë lumit Shkumbin (Genusus) ku Qielli (Ou-ra; Unë-rashë) preku (bekuar, uratë) Tokën. Ky “bekim” krijon lindjen e Agimit,Afërditën, “fillimin e ditës së parë”.

Në shqip: Aferditë = AgimAfer = Afër, afrohem, nga afër Afro = gati, pothuajse, përafërsishtDite = Ditë, dita

Emri i lashtë i lumit Shkumbin në Shqipërinë qqndrore ka qenë“Genusus” ose “Genusi” (Shepherd, fq.10. Univ. Tiranë, “Historia e popullitshqiptar”, vol. I, fq.47).

Në shqip: Ge (dhe) = Dheu, tokaNuse = nuse, nusja

Gjithashtu: (Ge) dhender = dhëndër

“Dhëndër” shqiptohet si “dhen-derr”, megjithatëDhe (Ge) = dheu, toka

nder (me ‘e’ si kohore) = sgjas, zgjerojnder (me ‘e’ si përcaktore) = ndershmëri, respekt

55

(Athua “Dhe” paraqet një formë të “Ge”-së në gjuhën e lashtë shqipe apoishte një lloj mospërputhje dialekti?).

“Dhe Toka (Ge2) në fillim krijoi Qiellin e ndritshëm,Të barabartë me veten, të mbulojë (zgjerojë) veten Në të gjitha anët…” (Hesiodi, vargu 127)

Me emrin “Genusus” do të kishim mundur të bënim krahasime meforma të ndryshme të emrit “Venus”, emër romak për Afërditën, (Aphrodite) nëgreqishte.

“Venus është një perëndeshë italiane me prejardhje dhe veti të paqar-ta. Forma latine e emrit të saj është “Venus”, rasa gjinore “Veneris”, shumës-“Veneres”.” (Enc.Britannica,1963,”Venus”, Vol.23, fq72)

Në gjuhën shqipe: ve = ve, vezënuse = nuse

A mos është “Genusus” ose “Genusi” një tjetër formë e “Genesis”,“Zanafilla”? A mos është shprehja “Genus” ngusht e lidhur me konceptin e“dheu” ose “Toka” si “nuse” e “Qiellit”, Uranit?

Emri i lashtë i qytetit të Elbasanit, një qytet në afërsi të lumitShkumbin, ishte “Skampa”.

Në gjuhën shqipe: Skam = s’kam, nuk kam Pa = shoh, parë

“Unë nuk mund të shihja se bota ende ishte në errësirë”? Agimi, ditae parë, ende nuk kishte ardhur.

Emri “Urake” është emri i vendit të lashtë në afërsi të lumit Shkumbin.(“Studimet Ilirike”, Tiranë)

U = Unëra = ra, rrëzuarke = këtu

Athua vallë emri “Shkumbi” ishte një tjetër emër i lashtë për emrin elumit “Genusus”, ndoshta diku më tej në brendësi të bregut të Adriatikut, largnga çfarëdo kontakti me kolonitë greke që u vendosën përgjatë bregdetit?

56

Ndoshta grekët e shënuan vetëm emrin? Mund ta imagjinojmë një lumë i cilirrjedh mbi shkëmbinj (shku-mbë; kalon-mbi) ose “burim zallënor” që krijonnjë pamje si të shkumës. Ndoshta njeriu i lashtë fjalën ”Shkumbi” e ka formuarpër ta përshkruar vëzhgimin e tij të zakonshëm. Është më se e besueshme sekanë ekzistuar më shumë emra të këtij lumi; një që i përket një “legjende” dhetë tjerët që i përkasin vetive natyrale.

Interpretimi grek: Aphrodite nga grekët është quajtur “perëndesha elindur nga shkuma”. Në greqishte, “Aphro” = “Shkumë”. Aphrodite është kon-sideruar si e bija e Uranit. Tregimi i Hesiodit përfshin aktin ku Kroni i këputgjenitalet e babait të tij, Uranit dhe i hedh në det.

“Dhe kështu, menjëherë pasiqë ai i kishte këputur anëtarët me stralldhe i kishte hedhur nga toka në detin e valëzuar, ata u përmbysën nga ujrat përnjë kohë të gjatë: dhe një shkumë e bardhë u shprënda mbi mishin e tyre tëpavdekshëm dhe nga kjo lindi një vajzë. Së pari ajo iu afrua Cytheri-së së shen-tjë e prej atje më vonë ajo arriti te brigjet e detit të Cyprus (Qipros) dhe pastaju bë një perëndeshë e madhe dhe e bukur dhe bari u rrit kudo përreth saj, nënkëmbët e saj me formë të hijshme. Zotrat e saj dhe njerëzit e quanin Aphrodite,perëndesha e lindur nga shkuma dhe Cytheres, kurorë e pasur, për shkak se ajokishte lindur nga vetë shkuma dhe Cytherea pasiqë kishte arritur Cytheren-në,dhe Cypro-genes, pasiqë ishte lindur në valet e Qipros, dhe Phylommedes(Filomeda), pasiqë ajo kishte dalë nga anëtarët. Dhe me te shkoi Erosi, dëshi-ra e hijshme, që e përcolli atë që nga fillimi i lindjes e deri tek arritja e saj nëkuvendin e zotërave. Ky ishte nderimi që ajo e kishte që nga fillimi dhe pjesaqë i ishte ndarë asaj në mesin e njerëzve dhe zotërave të pavdekshëm, - pësh-përitjet dhe buzëqeshjet vajzërore (virgjëre) dhe mashtrimet me kënaqësi tëëmbla dhe dashuri dhe hir.” (Hesiodi, vargjet 187-207)

Interpretimi grek i lindjes nga “shkuma” nuk përputhet me për-faqësimin e Afërditës si perëndeshë e dashurisë, bukurisë senzuale dhe mbro-jtëse e martesës.

“Në Hymettus, afër tempullit të Afërditës ishte një burim ku piningratë që dëshironin të mbeten shtatzënë apo të kenë lindje të lehtë. Në Hermiongratë para martesës flijonin për nder të saj…nënat spartane para fejesave tëbijave të tyre i flijonin Afërdita-Heras, pa dyshim për arsye të ngjashme, njëshkrirje e Afërditës me martesën e perëndeshës. Në Atikë, Afërdita ndërlidhejme Moirai (Fatit) dhe Genetyllides, perëndeshës që mbikëqyrte lindjen.”( Enc. Britannica, 1963, “Aphrodite” Vol.2, fq.110)

57

Përveç Aphrodite Urania, hasim edhe në Aphrodite Genetrix dheVenus Genetrix…

“Aphrodite Urania ose Afërdita hyjnore, ishte perëndeshë e dashurisësë pastër dhe ideale. Aphrodite Genetrix ose Nymphia favorizonte dhe mbrontemartesën.” (Larousse, Enc. e mitologjisë, fq142)

A e dinin grekët e lashtë historinë origjinale të tregimit mbi Aphrodite(Afërditën) dhe lindjen nga “shkuma”? A nuk ishte ky interpretim aq i thjeshtëdhe aq i bukur si “perceptim” i “martesës” së Qiellit dhe Tokës, dhe lindjes të“Agimit” mbi lumin e bukur Shkumbin (Genusus).

3. Rruga për në Tokën e Bricjapit: (Miti ku përfshihen Kroni dhe Zeusi)

Kjo pjesë paraqet një orvatje për të shpjeguar emrat parahistorik tëpesë vendeve në rajonin juglindor të Europës.

a. Rajoni i pesë vendeve

Toka e Bricjapit mund të gjendet nëse e paramendojmë rripin e tokësqë shtrihet nga lindja, prej Italisë jugore, regjioni i Kalabrisë, përtej detitAdriatik, deri te ishulli i Korfuzit, pastaj nga Epiri dhe Maqedonia, e për-fundimisht deri te toka e fisit Satrae në malet Rodope, në pjesën veri-perëndi-more të Bullgarisë, në verilindje të Greqisë.

Sugjerohet se emrat e këtyre pesë (ose së paku katër) vendeve,paraqesin disa interpretime të mitit mbi Zeusin e rritur nga një Nënë-Bricjap.Kjo mund të tregohet me pasqyrimin e etimologjisë së mundshme të emrave tëlashtë të përkthyera nga gjuha shqipe:

Calabria – Kalabria = Ata kanë lënë brirëtCorfu – Kerkura = Ku ai (Kroni) raEpirus – Epiri (E biri) = I biri (Zeusi)Macedonia (Emathia) = Nëna – BricjapSatrae (Satyr?) = “Ai bricjapi”

58

b. Miti

Në qytetërimin e lashtë grek, Zeusi konsiderohej si perëndia supreme.Të dhënat më të hershme për lindjen e tij, i gjejmë në “Theogoninë e Hesiodit.(vargu 453).

Me sa duket, Kroni dëshironte t’i asgjësojë fëmijët e tij, për shkak seai kishte mësuar nga prindërit, Qielli dhe Toka, se ai ishte i paracaktuar të jetëi mposhtur nga njëri prej tyre. Me qëllim që t’i shmangej kësaj, Kroni asgjë-sonte çdo fëmijë të tij të posalindur. Rhea, gruaja e Kronit, nuk deshi që tëhumb edhe një fëmijë, kështu që kur ishte shtatëzënë me Zeusin, ajo iku nëKretë.

“Ajo këtu e lindi Zeusin, dhe ai ishte i fshehur në një shpellë, në njëmal të cilin Hesiodi e quajti Aidaion, dhe duke iu referuar legjendës, ai mundtë ishte i ushqyer me gji të një bricjapi.” (Guthrie, fq.40)

Hesiodi nuk jep kurrfarë të dhënash për nënën-bricjap.“Amalthaea, në mitologjinë greke - prejardhje kretase, nëna që e

ushqeu Zeusin. Nganjëherë ajo përshkruhet si bricjapi që e ushqeu fëmijën-zot…” (Enc. Britannica, 1963, “Amaltaea”, Vol. 1, fq.705)

Pas arritjes së pjekurisë së tij, Zeusi e mposht babanë e tij.(“Theogonia”, vargjet 73-75, 485-505.) Versionet e shumta për fatin e Kronit,përmbledhin se ai ishte i burgosur “në një ishull afë Britanisë, i rruajtur nga(njëqindduarshit)…” (Enc. Brit., 1963, “Cronus”, Vol.6, fq.801); ose që ai ikupër t’u bërë sundues i “ishujve të të bekuarve në oqeanin perëndimor.” (Grant& Hazel, fq124)

Pasi që Zeusi bëhet perëndi supreme, ai e shpërblen nënën-bricjap me“bririn e bollshëm”, “Cornucopia”.

“Përgjithësisht, konsiderohej si një simbol i pasurisë së pashtershmedhe bollëkut dhe që u bë tipar i hyjnive të ndryshme dhe lumejve si dhe ferti-lizues të tokës.” (Enc. Brit. 1963, “Amalthaea”, Vol.1, fq.705)

Nga kuptimi i emrave të lashtë të këtyre pesë rajoneve, mund të nxjer-rim përfundimin se ky mit ka ekzistuar qysh në kohën parahistorike, në botëne pashkolluar në veri të Greqisë antike. Ndoshta një version i tregimit ka arri-tur në Kretë rrugës, në kohën kur ilirët u vendosën aty. (Mayani, fq.394)

59

c. Etimologjia e emrave të lashtë

Calabria - Kalabria

Në gjuhën shqipe: ca (n), ka (n) = ata kanëLa = lanë, braktis

Bri = brirë

Shumë grupe nga Iliria (Mayani, fq.363-66), Epiri dhe Greqia, migru-an në këto rajone të Italisë, kështu që për të gjithë këta ishte aplikuar termi“Grekë”. (“Emri Graecia i krijuar në Itali, me siguri i bartte rrënjët nga kolonitëpellazge…” Enc. Amerikana, 1829-54, “Greece, Ancient”, fq.3)

Corfu - Korfuzi

Në gjuhën shqipe: Ker = Aiku = kura = ka ra, rrëzoj

Ishulli Korfuz (në perëndim të Epirit), mund të ketë qenë vendi kuKroni (Ker-Oun) u largua pas mposhtjes nga i biri i tij Zeusi’ (“ku ai ka ra”).

Shqiptime të ndryshme përfshijnë:

“Kerkura, më vonë Korkura” (Peck, fq.409)

“Corcyra ose Kerkyra” (Tripp, fq.170)

“Corfu (në greqishten moderne, Kerkira; Latinisht, Corcyra)…” (Enc.Britannica)

Epiri (E Biri)

Në gjuhën shqipe: E biri = i biri (Zeusi)

Përse këtu kemi këtë zëvendësim të shkronjës “p” dhe “b”?

60

Pjesa e parë e tingullit “p” ose “b” është e ngjashme. Është më se emundshme që në një fjalë të njërit dialekt shqiptimi i tingullit “b, në dialektintjetër të shqiptohet si “p” e butë, “e pazëshme”. (Laird, fq.111-112,126). Nëgjuhën ilire si shembull mund të merret fjala “mblak” = “i plakur” dhe “plak”= “plak”. (Mayani, fq.261) Gjuhë të ndryshme mund ta regjistrojnë tingullinndryshe për t’ia përshtatur dialektit të vet. Kështu që zëvendësimi i shkronjës“p” dhe “b”, mund të konsiderohet më se i vlefshëm.

Në studimet e tij Majani i vërtetoi këto zëvendësime ndërmjet shkro-njës”p” dhe “b”.

Dr. Klein-i në veprën e tij “A Comprehensive Etymological Dictionaryof the English Language” (Fjalori i tërësishëm etimologjik i gjuhës angleze)fq.1278, 1389, thotë: “Ndryshimi i “p”-së greke në “b”-në latine me sigurivjen nga ndikimi etrusk.”

Në disa raste tingulli “b” në ilirishte (epirit, ebirit) ka mbijetuar gjersanë thrakishte “b”-ja ka mbetur e pandryshuar.Thrakasit kishin një “hyjni tëerrësirës” i quajtur Cabiri (Kabiri). Në gjuhën shqipe:”Ka (n)-biri” = “Ai ka tëbirin”, (“ata kanë…”).

“Për më se dy mijë vjet shkrimtarët kanë spekuluar mbi identitetin dhenatyrën e Cabeiri (Kabirit). Sot, përgjithësisht merret si e vërtetë se ata filli-misht ishin shpirtërat e pjellorisë që sillnin siguri dhe fat të mirë si dhe të korratë begatshme, fama e të cilëve përhapej në çdo anë”. (Tripp, fq.140)

“Cabiri ose Cabeiri…Kabiri ishin ose djemtë e Hefaestit (Hephaestus)ose në ndonjë tjetër mënyre, shumë të afërt me të. Ata në njëfarë mënyre mis-terioze, njiheshin si “zotëra të lartë”… (Hathorn, fq.73)

“Kabirët e Samothraces (ishull në Greqi), ishin bijtë e Zeusit dheKaliopës…” (Kravitz, fq.49)

“Ritet misterioze sekrete të Cabiri-ve të lashtë…nga disa të dhënamësohet se vetëm dy perëndi ishin të adhuruar, Zeusi dhe Dionisi (babai dhe ibiri).”

61

Maqedonia (Emathia)

Në gjuhën shqipe: ema = e ëma, nëna (Mayani,fq.121)Dhi, thi = dhia, bricjapi (Mayani, fq.112,243)

Emri parahistorik i Maqedonisë ishte “Emathia”. N.G.Hammond nëveprën e tij “Epirus-The prehistoric Period” (Epiri-periudha parahistorike)fq.374, thotë: “Nga ky rajon (Pindi verior-ndërmjet Epirit dhe Thesalisë veri-ore) emri “Maqedoni” është sjellë nga pushtuesit, në këtë vend që më parëquhej Emathia e më pastaj riemërohet në Maqedoni.”

Satrae (Satyr, Satyroi)

Janë dy etimologji të mundshme që do të sugjerohen. Njëra bazohet në fjalën“Satyr”. (Tjetra do të shqyrtohet në D. “Orakulli më i vjetër”.)

Sugjerimi ka të bëjë me faktin se variacioni i emrit “Satrae” është “satyr” (saty-roi).

Në gjuhën shqipe: sa = sa (aq sa)ty = ti

roi = rroj, (jetoj)sa = saty = ti

r (a) = ra, (rrëzoj)

Ose ndoshta “si jeton, kështu edhe do të vdesësh”.

Satyri, “një perëndi pyjesh, një pjesë njeri, një pjesë bricjap…me si-guri një fjalë e huazuar nga ilirishtja që me plot kuptimin e fjalës, do të thotë“mbjellësi”.” (Klein, fq.1387)

Shprehja “sa-ty-roi”, “sa-ty-r(a)” mund të përkthehet “atë që mbjell,atë do korrësh” (?). (Kroni i asgjësonte fëmijtë e tij; ai ishte i mposhtur nga anae Zeusit.)

“(Satyr-ët) emri Dorian “tituroi” do të thotë “ai-bricjapi”. (Mayani,fq.255)

“Ai-bricjapi, është njëri nga shoqëruesit më besnikë të zotit” Dionis.(Otto, fq.167)

62

d. Agimi: G’dhi

Ashtu siç gjuha angleze ka më shumë fjalë për “agimi” (sunrise, day-break) gjithashtu edhe në gjuhën shqipe kemi: “afërdita” ose “gdhirje”.

Në gjuhën shqipe: gdhi = agimGa (nga), g’dhi = nga (toka e dhisë)

Ge dhi = dheu dhi (ose “toka e dhisë”)

Nga bërthama e lashtë shqiptare e lumit Shkumbin, agimi paraqitej ngaana e Maqedonisë lindore (Emathia; nga nëna-tokë e dhisë).

Paramendoni lindjen e diellit dhe lëvizjen e tij kah perëndimi. Nuk dotë ishte fare vështirë për ta paramenduar “Afërditën” (agimin) kalëruar mbibricjapin, pasi që kishte kaluar mbi tokën-dhi. Në një nga tempujt, Afërditaadhurohej si dhi ose me emrin e dhisë, dhe ja ku kemi Aferditën duke kalëru-ar mbi dhi, skalitur nga Skopasi, nga mjeshtri skulptor i periudhës klasike.(Shih Grigson, fq.207)

Një nga vetitë e Dionisit ishte edhe “Dendrites” dhe me gjasë si për-fundim i kuptimit në greqishte ishte “Ai nga drunjtë”. Dionisi konsiderohejnjë”zot i drurit”, por ky term në gjuhën shqipe ka domethënie:

den, denj,ndenj = vend, vendqëndrim (Mayani, fq.80,110)drite = dritë

“Vend i dritës së parë”; apo “dej” = “”e pasnesërme” drite = dritë

D. Orakulli më i vjetër i Dionisit

”Edhe nata vdekjeprurëse zhvesh….grindje të vështirë të zemrës.“Por grindjet e neveritshme zhveshin mundimet e dhimbshme dhe harresën eplotë, dhe urinë dhe dhimbjet të përlotura, si dhe luftimet dhe betejat, vrasjet,masakrat, grindjet, fjalët e rrejshme, mosmarrëveshjet, paligjshmërinë dhe shkatërrimin,që të gjitha këto të një natyre, dhe betimi që më së shumti i sjell telashe mbarënjerëzimit mbi tokë kur çdo njeri me kokëfortësi mallkon një betim plotësisht të rremë. "(Hesiodi, vargjet 223-231)

63

1. Zoti i mbretërve dhe profecisë dinastike

Orakulli më i vjetër i Dionisit ishte në vendin Bessi, të fisit Satrae nërajonin e maleve Rodope, një pjesë e Thrakisë së lashtë, sot pjesa jugperëndi-more e Bullgarisë, në verilindje të Greqisë. (Orakulli ishte një vend apo faltore,apo mjedis ku konsultoheshin zotërat paganë; një lloj festimi i klerikut gjatë tëcilit zoti pagan ua zbulonte “diturinë e fshehtë”.)

“Thrakia…nuk ka ndonjë definicion të caktuar për t’u dalluar në mestë thrakasve vendës dhe ilrëve. Kështu që, atëbotë kemi një fis ilir që quhejBrugi, e po ashtu edhe një fis thrakas i quajtur Bryges; gjithashtu në kohën eStrabonit ishte një fis i quajtur dardan, që atëherë njihej si ilir, që jetonte pranë(me) fisin thrakas Bessi (në tokën e të cilit gjendej orakulli më i vjetër iDionisit) por me sa duket ata kanë qenë thrakas aq sa edhe ilirë.”(Enc.Britannica,1963, “Thrace”, Vol.22, fq.159)

Me sa duket, orakulli i dedikohet Dionisit si një zot i mbretërve dheprofecisë dinastike (që ndërlidhet me renditjen e sundimtarëve të së njëjtësfamilje, apo si rezultat i vetë sundimit të mbretit).

“Plutarku në mënyrë eksplicite thotë se teza që “në kohën e lashtëDionisi kishte një rol të rëndësishëm të një pjese bukur të madhe të profe-cisë”…Euripidi drejtpërsëdrejti e quan Dionisin “profet i thrakasve”. (Otto,fq.144)

“Profecitë e Dionisit u bënë të njohura nëpërmjet profetëve të faltorevetë cilët quheshin “Bessi”. (Herodoti, Libri VII, 111).

Të dhënat e letërsisë antike, tregojnë se Dionisi ishte zot i mbretërvedhe profecisë dinastike. Ata dëshmojnë se ai ishte përgjegjës për shpërblimetdhe ndëshkimet; të korrave të begatshme dhe urisë. Të dhënat legjendare përndëshkimet e shkaktuara mbretërve si rezultat i konfliktit të tyre me zotërat,radhiten nga Iliada e Homerit (6.119-143) e deri te shkrimet e Diodorus Siculus(shek 1-rë kohes sonë). Nga disa të dhëna të mëvonshme, një variant flet përhyrjen e Dionisit nga Azia në Thraki dhe konfliktin që shkaktohet ndërmjetDionisit dhe mbretit thrakas të Edonianëve, Lycurgus dhe vendosjen e mbretittë ri.

“Konflikti politik dhe religjioz ndërmjet Dionisit dhe Lycurgus-it ven-dosi fatin e dinastisë së vjetër thrakase. Zoti në fron e vendosi Charops-in, e me

64

këtë ndryshoi edhe orientimin religjioz në mesin e brezit dinastik; kështu qëandej e tutje, dorëzimi i riteve sekrete misterioze prej babait tek i biri, bëhet sikusht kryesor për ruajtjen e pushtetit. Atë që kemi këtu, paraqet një mit i cilikodifikon prejardhjen hyjnore të mbretërve. Ritet sekrete të mistereve ishinvetitë të emërimeve. Në këtë legjendë thrakase, Dionisi paraqitet si një hyjni embretërve.” (Fol & Marazov, fq.57)

A ishte Dionisi me prejardhje aziatike është vështirë të përcaktohet.Nga etimologjia e mundshme e emrit të tij, dëshmohet një prejardhje thrakase-ilire. Dionisi ishte zot i thrakasve nga Europa dhe pirgianëve nga Azia. Mëvonë na paraqitet një fis me prejardhje nga Maqedonia, i quajtur “Brigianë”.(Herodoti, VII, 73)

Për rolin e Donisit si zot i mbretërve dhe profecisë dinastike, flasinedhe mjaft të dhëna tjera.

“Orakulli i Dionisit ishte shumë i njohur në tokën e Satrae, shumë mëherët, të kohës së Herodotit. Me sa duket ka qenë mjaft i famshëm për profecitëe dij dinastike (aprovim apo refuzim i një personi për sundimtar). Suetonius(v.70-122 kohës sonë) tregon se i është thënë Oktavianit, babait të Augustit, sedjali i tij do të bëhet “zot i mbarë botës”. ”Pasi që pijet ishin derdhur, një flakëe madhe u ngrit lart mbi majën e shenjtërores, një shenjë të cilën vetëm njëtjetër e kishte marrë gjersa kishte flijuar në të njëjtin altar, e ky tjetri ishteAleksandri i Madh. Kjo shenjtërore me siguri se ka pasur reputacinionin eorakujve të besueshëm mbi problemet dinastike, që Aleksandrin e Madh ebëjnë për të kërkuar këshillë.” (Fol & Marazov, fq.57)

Gjatë ekspeditës së tij në lindje, Aleksandri ishte i shqetësuar se “mosi ka kaluar kufizimet e caktuara nga zoti Dionis.” (Fox, fq.305)

Në legjendën e stërgjyshërve të Alexandrit, “Dionisi, diellori, shumëqartë paraqitet si një zot dinastik, ” e Aleksandri “ kosiderohet si “Dionis i ri”i periudhës helene.

Gjatë epokës romake: “Fakti që romakët e morën (shenjëtoren) ngaSatraet dhe ua dhanë Odrysëve, duke shkaktuar në këtë mënyrë rebelimin eVologaesus-it, priftit të lartë Bessi të Dionisit, tregon ate se romakët e kuptoninrëndësinë politike të shenjëtores.” (Fol & Marazov, fq.58).

65

2. Orakulli dhe betimi

Emri “Bessi” (profetët e shenjtë) me gjasë buron nga fjala shqipe“Besa”. “Besa-Besë” është përbetim i shenjtë i lojalitetit, shoqërisë, dhe/osefjalë e besueshme apo fjalë e dhënë si premtim. Kjo paraqet një pjesë të veçan-të në kulturën shqiptare.

Në gjuhën shqipe: be = betimSsi, ssa, za = zë,

Një “betim” (i bërë) nga “zëri” apo “betim” (i bërë në prezencën eZotit) “Zë”. Mbase kjo fjalë ka kuptimin e dyfishtë: “fjala” e personit që për-betohet; ”personifikim i esencës hyjnore” si dëshmitar i përbetimit.

“Besa” është “një fjalë e lashtë…” (Mayani, fq.335). Mund të ketëkuptimin e “besim”,”kredo” ose”fe”. ( Prejardhja e fjalës “religjion” vjen ngalatinishtja,”religio”, “betim i shenjtë” ose “detyrohem”).

Shembuj të tjerë të fjalës “be”, që formojnë pjesë të emrave të lashtë,gjithashtu përfshijnë edhe fjalët “Bendis” dhe “Gebeleizis”. Bendis ishte nënae madhe-perëndeshë e pranverës. Ajo ishte e pranuar zyrtarisht në Athinë nëvitin 429 p.e.r.

Në gjuhën shqipe: be = betim (premtim)ndis = ndez

“ndez betimin” e pranverës, ose “mirëpres premtimin” e pranverës”.

Emri “Gebeleizis” ishte emër i zakonshëm i mbretit-zot thrakas,Zalmoxis.

Në gjuhën shqipe: ge (dhe) = dheu, tokabe = betimle = lë, largim

(i) zi = zë

Një ”betim” i bërë në emër të “tokës”.”Gaia ose Ge… i mbikëqyrtebetimet e shumta që bëheshin në emrin e saj; ajo i ndëshkonte ata që e thyeninbetimin…” (Grant & Hazel, fq.178)

Me gjasë që “Besa-Besë” mund të shqyrtohet si një koncept i dyfishtë:përbetimi i vdekatarëve që ishte bërë ndaj zotërave; dhe një përbetim që ishtebërë nga vdekatarët në rrjedhën e jetës së tyre të përditshme. Profetët e shenjtë

66

“Bessi” ndoshta kanë luajtur rolin e “pranuesve të betimit” të dhënë ngambretërit, përkushtuar Dionisit. E si shpërblim zoti atyre u jep bekimin e tij dheprofeci të favorshme. Betimi i dhënë në mes vdekatarëve ka mundur të përfshi-jë bekimin e besnikërisë të njerëzve që nevojitej dhe pranohej nga mbretërit,me qëllim të mbijetesës si dhe sigurimit të mbijetesës të dinastisë së tyre.

“Bessa” me gjasë në kohën para historike ka qenë e njohur, E biri(Epiri) i pashënuar, në Bessaron (Passaron?) “ku mbretërit kishin zakon të pra-nojnë besnikërinë e njerëzve të tyre…” (Enc.Britannica, 1963, “Epirus”, Vol.8,fq.648).

“Në Passaro, vend në tokën e Molossoit (Epir), ishte bërë zakon imbretërve që t’i ofrojnë flijime Marsit (Ares-zotit të luftës) dhe në këtë mënyrëtë bëhet një besëlidhje solemne…” (Plutarku, i përkthyer nga Dryden, fq.316)(Zoti i luftës, Ares, përmendet në lidhje me Bessin, në tokën e Satrae: “Në vitin13 pas erës sonë, komandanti romak Piso, i rrëzoi Bessit dhe festoi fitoren e tij“me prangosjen e Aresit të tyre”. (Fol & Marazov, fq.24)

Me sa duket kanë ekzistuar dy qendra që ndërlidhen me konceptin“Bessa”: “Vendi i premtimeve në Passaron (Bessaron) në Epir dhe vendi iorakullit (dhe premtimeve ndaj zotit) në tokën e Bessi, Satrae. Kjo prani emundshme e dyfishtë e betimit dhe marrëdhënies me Dionisin, me ndërmjetë-sinë e Bessit, si një pjesë e kulturës iliro-thrakase, mund të përjashtojë supo-zimin mbi “origjinën aziatike” të Zotit.

Një variacion i analizës së emrit “Bessi” mund të paraqet. Di-Oun-Zi,Ze është përkthyer si “dituria e zërit (ose porosisë), (Ze) të zotit të parë (qielli,“Unë”) Dionisit (Diounsis) që dërgon porosinë nëpërmjet profetëve të shenjtë,Bessit. Cila ishte porosia? Përgjigjja mund të gjendet në vetë emrin “Bessi”dhe relacionin me betimin - “Bessa”. Ndoshta ka të bëjë me disa profeci në lidhje me gjërat e “një natyre” dhe “betimi”. (Hesiodi, vargjet 223-231)

67

3. Dio-Bessi, Fisi Satraea. Bessi

Për Dii (Dioi) – Bessi, të fisit Satrae ne mësojmë nga këta historianë:

Herodoti (v. 485-425 p.e.r.)Tukididi (v. 471-401 p.e.r.)Straboni (v. 63 p.e.r. –v. 23 kohës së re)

Plini (v. 23-79 kohës së re)

Herodoti thotë:

“110. Kserksi kaloi mbi këto qytete greke duke marshuar, duke i mba-jtur në anën e majtë të tij, fiset thrakase mbi truallin e të cilëve udhëtoi, ataishin Paetët, Kikonët,Bistonët, Sapaetët, Dersatët, Edonët dhe Satrae-tët.”(Inf.plot. #1: Të gjitha këto paraqesin fiset e luginës së Nestusit dhe Strymonitose në mesin e vendeve malore.”)

“111. Por këta të fisit Satrae, me sa kemi njohuri, kurrë nuk kanë qenëtë nënshtruar nga ndokush, ata janë të vetmit thrakas që gjithmonë, e deri nëditët e sotshme janë të lirë; për faktin që ata jetojnë në malet e larta të mbulu-ara me pyje të llojeve të shumta dhe të mbuluar me borë; dhe ata janë luftëtarëtë përsosur e të shkëlqyeshëm. Janaë ata që e zotërojnë vendin e shenjtë hyjnortë Dionisit; vend i cili gjendet në vendin më të lartë në malet e tyre; Bessit, njëklan i fisit Satrae, janë profetët e shenjtë, priftërinj, të cilët e shqiptojnëorakullin, njëjtë si në Delfi, e as me më pak mister këtu se atje.” (Inf.plot. #2:”Me gjasë që Herodoti ishte i mendimit se metoda e parashikimit është ajo e“zakonshmja” si në Delfi; ndoshta këtu bëhet fjalë për të dhëna të tepruara mbiritet misterioze të Bessit.”) (Libri VII; përkthyer nga A.Godley, fq.145)

Herodoti ”tregon fakte shumë të rëndësishme se Satrae kurrë nuk kanëqenë të mposhtur. Ata nuk pranuan kurrfarë religjioni nga jashtë. Këtu nëmesin e këtyre njerëzve të egër dhe të pamposhtur në malet e tyre tëpapushtueshme, gjendej shtëpia e vërtetë e zotit.” (Harrison, fq.366)

Tukididi në “Lufta e Peleponezit” (Libri II, fq. 96) përmend një fisthrakas të quajtur “Dii” që jetonte në rajonin e malit Rodop.

68

“Ai përmend… popuj të veçantë malësorë, të cilët e ruanin autonom-inë e tyre nga Sitalkesi, mbreti i Odrysit dhe e quanin veten me emër të për-bashkët Dioi. Me gjasë, në mesin e tyre ishin edhe Bessit, për të cilët më tepërmësojmë nga Plini (N.H.IV.18.11.40) se ata, Bessi, njiheshin me më shumëemra, një prej të cilëve ishte Dio-Bessi. Me sa duket është më se e mundshmese këtyre Dio-Bessi, zoti (Dionisi) ndoshta ua kishte huazuar njërin nga emrate shumtë”. (Harrison, fq.371)

“Straboni (VII.318) “e di (për Bessit) se janë nga më të rreptit dhe mëtë fortët nga shumë fise kusarësh që banonin në malin Haemus dhe rrethinë…Ai gjithashtu përmend Bessit si fis që jeton diku lart në Hebrus, në pikën më tëlargët, atje ku lumi është i lundrueshëm…” (Harrison, fq.370)

b. Etimologjia e Satrae

Në gjuhën shqipe: (sa); sa, za = (si) zëTra = rreze, trung i gjatë

Një përkthim i mundshëm për “Dio-Bessi” mund të ishte “Dituria” e“betimit” (ose “premtimi për gjërat që do të vijnë”) e (treguar) nga “rrezja”;“trungu i gjatë”; ”druri”. Druri familjar? Druri i diturisë? Profecisë dinastike?...

Për ta shpjeguar evolucionin e dionisit (Di-Oun-z—ze) si zot imbretërve dhe profecisë dinastike, pjellorisë, bimësisë, të korrave….duhet gje-tur një emërtues të përbashkët që do të paraqiste një model që reflektohet nënatyrë dhe jetë - lindja, vdekja, rilindja; si varg dhe vazhdimësi; ”zhdukja efarës nën tokë në mbarim të vitit dhe rishfaqja në pranverë.” (Harsh, fq.5)

“Sikurse edhe te zotërat tjerë të pjellorisë, edhe veprimtaria e Dionisitpërcjell një linjë simbolike të vitit, duke kaluar nga vera e begatshme, dimrin,si stina e vdekjes. e deri te rilindja e pranverës” (Dean, fq, 2)

Karakterisikat e ndëlidhura me Dionisin – drurët, kultivimi dhe toka(të korrat), hardhitë, rrushi, vera, janë gjëra jetike që paraqesin jetën e njeriutparahistorik. Me gjasë që edhe prejardhja e ideve të këtyre karakteristikave(dinastia, pjelloria, vegjetimi) i janë kushtuar Dionisit.

69

Për njeriun parahistorik dhe familjen e tij, druri paraqiste lëndë jetë-sore - dru zjarri, orendi, strehimore…pasi që ai aplikoi drurin (dhe materialettjera) për ekzistencën e tij, është më se e mundshme që ai, me të menduarit etij filozofik primitiv, të njëjtat t’i zbatojë edhe në aspektet e tjera të jetës së tij,që ngadalë zhvilloheshin për rreth tij. Me sa duket, një nocion primitiv imjeteve të jetesës ishte baza e filozofisë së hershme që i jep “jetë” zotit, mëvonë të njohur si Dionisi (Di-Oun-zi) “dituria e qiellit dhe shiut”- materialenatyrore që përfaqësojnë mbështetje tek drurit. Si rezultat kemi një cikël tëlëndës jetësore…

Hardhitë dhe rrushi përshkruheshin si dhuratë e Dionisit. (Hesiodi“Punët dhe ditët”, vargu 614). Vera, si një prodhim i frutave të drurit (har-dhitë), ishte një simbol adhurimi ndaj zotit. Vera shumë më tepër mund të për-faqësojë një simbol maturie se sa që ishte e njohur nga disa praktikimereligjioze për kremtime dhe shfrenime.

Nga një mbishkrim etrusk (Mayani, fq.168):

“Pi me qëllim që mos të ndjesh dhembjen.

Pi për të njohur pak shkëlqim drite

Dhe pi që të jetosh gjatë.”

70

III. BOTA ËSHTË NJË SKENËTeatri – një vend për të parë (Bota)Drama – një gjë e bërë (Historia)Tragjedia – një dëshpërim…

A. Drama/ Tragjedia

“Në adhurimin e Dionisit, zotit të pjellorisë dhe të korrave, orvatjet ekomunikuesve për ta luajtur rolin e hyjnive, zhvilloheshin me mbajtjen elëkurës së dhisë dhe duke pirë verë si dhe përfundimisht me sofistikimin emaskave. Me shfaqjen e adhurimit në letërsi, një maskim, i cili përbëhej nganjë maskë prej liri të bardhë, varur mbi fytyrë…u mundësoi udhëheqësve tëceremonisë të manifestojnë zotin. Kështu që në një mënyrë simbolike, komu-nikuesit ishin të inspiruar të flasin në veten e parë, e në këtë mënyrë e mundë-suan lindjen e artit të dramës.” (Enc.Britannica, “Mask”, Vol.15, fq.13)

Prejardhja e dramës vjen nga kulti i Dionisit. Me zhvillimin e zotit nëletërsinë greke, adhuruesit mbanin festivale religjioze për hir të tij dhe e fes-tonin rilindjen. Fillimisht, një pjesë e festimit përfshinte edhe miratimin e ri tëmiteve dhe legjendave të Dionisit. Më vonë këto miratime të reja përmbanintregime për heronjtë legjendarë si dhe historinë e lashtë; kështu e pasqyroninmodelin e ciklit të jetës dhe rilindjes në natyrë, lidhur me zotin.

Ndoshta këto modele janë pasqyruar dhe përsëritur në historinë ebotës, me ngritjen dhe rënien e civilizimeve dhe rilindjen e popujve. Ky kapi-tull paraqet një njohje të karaktereve-fëmijët e “Nënës Shqipëri”- që luajtën njërol në “skenën” e botës. E në të njëjtën kohë pasqyron edhe modelin në histori.Rezultat i kësaj, është një pjesë e tregimit “Nëna Shqipëri” – dhembjet dherilindja e saj.

Fëmijët e “Nënës Shqipëri” dikur pushtuan botën por më vonë u push-tuan nga romakët. Ata mbijetuan valët e migrimeve në Ballkan dhe kolapsinpërfundimtar të Perandorisë Romake në Konstantinopol-1453. Për më se 25vitet më vonë, pas vdekjes së mbretit shqiptar, Gjergj Kastriotit-Skënderbeut,1468, ata u nënshtruan prej otomanëve. Më në fund, në kohët moderne, fëmijtë e saj morën pjesë në rilindjen e shumë popujve.

71

Në vitin 1912, në National Geographics u paraqit teksti në vijim:

“Në të vërtetë nuk qëndron në një papajtueshmëri me nacionalizmin eri shqiptar - e arsyeja për këtë - është fakti se shqiptarët janë një nga anëtarëtindividualistë më të fortë të racës njerëzore.” (Damon; Nov.1912, fq.1093)

B. Karakteret

“Historia e njerëzimit është një fenomen planetar… kronikat enjerëzimit paraqesin të dhëna paraprake të humbjeve të përkohshme nga tëcilat shekujt nxjerrin fitore, ndonjëherë afatshkurtre. Njerëzit që kanë njohurfitoren, nëse jetojnë një kohë të gjatë, i sheh të shkatërruar në pluhur, por atatë mposhturit të cilët nuk kanë mundur të pranojnë humbjen, munden gjith-monë të ngrihen, për përfitim të tyre ose për humbjen si mundësi që mund tëpërcaktohet ...

“Njerëzit e shquar’ tërheqin vëmendjen tonë të rastit dhe sa më tëlargët, aq më imponues janë, e kjo është shkaku se janë më larg, jashtë rrethittë interesave tona. Me ndihmën e tyre, zbulimet më të gjalla duhet vetëm aku-muluar në shekuj për të gjetur vendin e tyre në rrjedhën e epokave dhe dyshim-plotë për të kuptuar burimet e fshehta të natyrës njerëzore. Kështu që,mjaftonte për Plutarkun për të gjetur paralelet në mes jetëve të famshme, nëmënyrë që të na e zbulojë Greqinë dhe Romën pas një harrese të gjatë të epokëssë mesme. Ai nga dritarja e tij mund të shohë fushëbetejën ku rrënohen fatet ehelenizmit. Edhe pse atëbotë ai ishte shumë më superior nga njerëzit e zakon-shëm, ne sot qartë mund të shohim se ai nuk e kuptonte gjithmonë as atë më tëqartën e mësimeve të tij. Ngjarjet historike, vetëm të bëra nga njeriu, nuk kanëasnjë vlerë për ne, jashtë interpretimeve tona që u kemi dhënë. Sa më shumëdritë të hedhim tek njerëzit e famshëm të së kaluarës, aq më shumë do tëzbardhim pamjen e jetës sonë. Si është e kaluara dhe sa është e ndryshme! Jetëte famshme na i hapin rrugët e dritës në të gjitha drejtimet.” (Clemenceau,fq.149-150, 153-154)

72

BIRI: Aleksandri i madh(356-323 p.e.r.)

“Ai padyshim, me sa duket, kishte nga babai i tij e me gjasë edhe nganëna e tij, diçka ilire, d.m.th. gjak shqiptari”. (Tarn. Fq.1)

“Ai ishte një nga forcat supreme të begat-shme të historisë. Ai e zhvendosi botën e civi-lizuar nga një vend në një vend tjetër; ai filloi njëepokë të re; asgjë më nuk do të jetë ashtu siç ishtemë parë. Ai i zgjeroi kufijtë e diturisë dhe përp-jekjeve të njerëzimit, ndërsa shkencës dheqytetërimit grek do ti japë hapësirë dhe mundësisa që ata kurrë nuk e kishin pasur. E veçanta uzëvendësua me idenë e “botës së banuar” zotërimi përbashkët i njerëzve të civilizuar…”

“Mëshira e tij shpeshherë përmendet dhe me siguri se figura e tij ështëkarakteri i vetëm në jetën publike greke, që përmendet të ketë treguar mëshirë.Se çfarë force të karakterit ka pasur, më së miri mund të shihet jo nga ajo fuqie madhe që e posedonte, por nga marrëdhënia me gjeneralët e tij. Ishte njëkuvend i mbretërve, me pasionet, ambiciet, aftësitë, përtej atyre njerëzve mëtë…” (Tarn, fq.145, 124)

“Ai gjithashtu për nga natyra ishte mësimdashës dhe i dashuruar nëlexim…” (Plutarku)

“Ai ishte jashtëzakonisht i guximshëm dhe tejet i matur. Edhe idealistedhe realist, një mirëbërës dhe një parashikues, ai dallohej nga të gjithë miqtëe tij, qoftë si një njeri i veprimit ose njeri i mendimit. Ai ishte aq mistik sa dhepraktik dhe për të gjithë ata që ishin në kontakt me të, tërheqës tej mase …”

“Për udhëheqjen e tij si gjeneral, është shkruar mjaft; por prej të gjithapërmbledhjeve, ajo e Arrianit ndoshta është më e vërtetë, sepse burimi kryesori "Anabasis" ishte historia e humbur e gjeneralit të Aleksandrit, Ptolemeut, eshkruar pasi ai e kishte bërë mbret të Egjiptit. E shkruar si në vijim:“ Ai ishte me shumë mendjemprehtësi, guxim, nga më më të përkushtuarit përnder dhe rrezik dhe i përkushtuar ndaj fesë, (një aderues i vështirësive,

73

i shpejtë dhe i palodhshëm, indiferent për kënaqësitë shqisore, i pangopur përzotërim fisnik) i shkëlqyeshëm për të vepruar në kursin e duhur në aksion,edhe atëherë kur çdo gjë ishte e errët dhe atëherë kur çdo gjë ishte e qartë, mëi lumtur në supozimin e tij të gjasave, mjeshtri më i madh në udhëheqjen e njëushtrie si dhe armatosjen dhe pajisjen saj; dhe në frymëzimin shpirtëror tëushtarëve të tij, duke u dhënë atyre shpresë të mirë, dhe duke ua larguar atyreçdo frikë nga rreziqet me patrembshmërinë e tij - më fisniku në të gjithë. Dheçdo gjë që duhej bërë në paqartësi, ai e bëri me e guxim tej mase; ai ishte më iaftë në pritje të shpejtë dhe të flaktë të armikut të tij, para se dikush të kishtekohë të ndjejë frikën ...” (Fuller, fq.89, 91)

“Në shekullin e dytë p.e.r. historiani grek Polybius thotë se Aleksandriishte një njeri me “miratim universal të një shpirti të lartësuar mbinjerëzor”. Aipërshkruan se si Filipi dhe i biri i tij e ngritën Maqedoninë nga e parëndësish-mja, në rangun e parë të popujve; se si Aleksandri dhe shokët e tij u bënë ballëdetyrave të tyre të shumta, rreziqeve dhe vuajtjeve të tyre, dhe se si, me që nëposedim të pasurisë së mjaftueshme dhe të të gjitha dëshirave të plotësuara, atakurrë nuk e humbën energjinë e tyre trupore apo prirjet e tyre për shfrenime.Ata, të afërmit e tij, u bënë me të vërtetë mbretëror në madhështinë e shpirtit,përmbajtjen e jetës dhe në kurajë”. (Enc.Britannica, 1963, “Alexander” Vol.1,fq.575).

“Por unë e di se Aleksandri, i vetmi nga mbretërit e vjetër, ndjentependim për gabimet e tij, e kjo vinte nga natyra e tij fisnike.” - Arriani (Fuller, fq.91)

74

FARAONI: Ptolemeu i parë(v. 364-283 p.e.r.)

Ptolomeu (Ptolemy Soter), ishtethemeluesi i dinastisë të mbretërve maqedon,sunduesi i Egjiptit; vinte nga një familje fis-nike (Lagides) nga rajoni i njohur me emrinEordaea. Ishin dy rajone me të njëjtin emër -njëri gjendej në pjesën jugore të fisit ilirLinkestët, në veriperëndim të kufirit tëMaqedonisë dhe rajoni tjetër që gjendej në jugtë lumit Shkumbin, në pjesën perëndimore tëkufirit të Maqedonisë. (Shepherd, fq.10)

Pas vdekjes të Aleksandrit të Madh, pasardhësit e tij, Diadokë, një grupi gjeneralëve maqedonë, luftuan njeri- tjetrin për ndarjen e perandorisë.Ptolemeu e zgjodhi Egjiptin.

“ Dy vjet pas dorëheqjes së tij, Ptolemeu vdiq…mendjemprehtë dhe ikujdesshëm, ai kishte një mbretërikompakte dhe mirë të organizuarpër t’ua lënë trashëgimtarëve të tij.Ai ishte një mbrojtës i vërtetë ishkrimeve, e merita për themelimine bibliotekës së madhe tëAleksandrisë i takon atij. Ai vetë eshkroi historinë e ekspeditave tëAleksandrit, të dalluar me ndersh-mërinë dhe seriozitetin e tij të çiltër,e cila tashmë e humbur, e që do tëmund të rindërtohet kryesishtpërmes përdorimit të veprës së his-torianit Arrian.” (Enc.Britannica,1972.Vol.18, fq. 810)

75

KUSHERIRI: Pirro(v. 319-272 p.e.r.)

Mbret i Epirit, i biri i Akidit, nga oborri mbretëror iMollosëve, dhe kushëri i Aleksandrit të Madh. (li-dhja e mundshme familjare është: gjyshi i tij,Aleksandri i Mollosëve ishte vëllai i Olimpisë,nënës së Aleksandrit të madh.)“Kur Akidi ishte mposhtur nga froni nga një pjesë epopullit të tij dhe ishte larguar nga mbretëria,Pirroja, i cili akoma ishte foshnjë 2- vjeçare, ishte ishpëtuar nga disa shoqërues besnikë të mbretit dhei ishte dërguar Glaukut, mbretit të një fisi ilir

(Taulantët). Me ndihmën e tij, Pirroja si dymbëdhjetë- vjeçar kthehet në fronine tij mbretëror…” ( Enciklopedia e re, 1902, fq.698)

Nga sukseset e tij ushtarake kundër Romakëve, lindi shprehja “Fitoree Pirros” që paraqet një suskes të fituar me një kosto shkatërruese; “Edhe njëfitore si kjo dhe unë do të duhet të këthehem i vetëm në Epir”. – Pirro (Smith,fq.62)

Ai “e shkroi historinë e artit të luftës e cila është e vlerësuar nga Sionisii Halikarnasit dhe Plutarku, autoriteti kryesor i jetës së tij.” (Enc.Brtiannica,1963, Vol.18, fq.801)

“Ndaj të afërmve ai ishte i butë dhe nuk zemërohej lehtë, i zellshëm ebile edhe i vrullshëm në kthimin e mirësisë.” - Plutarku

“Maqedonasit ishin të mendimit se qetësia e tij, shpejtësia e tij si dheveprimet e tij shprehnin ato të njëjtat veti si të Aleksandrit të madh…” -Plutarku

“Pas kësaj beteje (kundër maqe-donasve) Pirroja kthehet në shtëpi ilavdishëm, duke gëzuar famë dhe reputa-cion dhe i quajtur “Shqiponja” ngaEpirotët. ”Pranë jush” thoshte ai, “Unë jamnjë shqiponjë, e si mos të jem, kur si krahëpër mbështetje i kam duart tuaja?.” -Plutarku (Përkthim i Drydenit, fq.317-318)

76

RESTAURUESI I:Diokleciani (v. 245-313 k.e.re)

“Nën sundimin e mjerë të Valerianitdhe Galienit, perandoria ishte nën zgjedhëdhe gati se e shkatërruar nga ushtarët,despotët dhe barbarët. Mirëpo, ishte shpëtuarnga një sërë princash të mëdhenj, të cilët meprejardhje ishin nga krahinat e Ilirisë. Në njëperiudhë rreth tridhjetë-vjeçare, Klaudi,Aureliani, Probi, Diokleciani dhe shokët etyre, ngadhënjyen mbi armiqtë e jashtëm e tëbrendshëm të shtetit dhe me një disiplinëushtarake, përforcim të kufijve, e ripërtërinështetin dhe e merituan titullin e restauruesvete botës romake.” (Gibon, “Dobësimi dhe rënia e perandorisë Romake”,Kapitulli 11)

“Njeriu që e rilindi dhe i dha një jetë të re, si pushtetit ashtu dhe artitromak, në histori njihet si më mizori i të gjithë armiqve të besimitkrishterë…Krishterimi si dhe liria fetare aq sa munden, duhet përmbajtur fak-tit si rregull, se persekutuesit e zemëruar të kishës nuk ishin në mesin e peran-dorëve më të këqij por në mesin e më të mirëve…Gjëja që me të vërtetë ishtee mrekullueshme ishte ajo që nën sundimin e Dioklecianit, të krishterët gëzuannjëzet vjet paqe si dhe përkrahje perandorake. Kjo na bën të parashtrojmë pyet-jen se çka ishte ajo që e shkaktoi këtë ndryshim të politikës së tij në etapën për-fundimtare të sundimit të tij. Por një çudi e vërtetë ishte ajo që Diokleciani, sinjë reformator i fuqishëm, nuk i filloi menjëherë persekutimet siq bënë peran-dorët tjerë. Një kurs i tillë plotësisht do të ishte në tiparet e pozitës së tij tëpërgjithshme në histori si dhe me pozitën e veçantë personale të cilat ai emori.” (Freeman, fq.47-50)

“Zotërat kanë vendosur se çfarë është e drejtë dhe e vërtetë; më të urtite njerëzimit, nga këshillat dhe veprat, janë provuar dhe kanë vendosur parimete tyre. Pra nuk është e ligjshme të kundërshtohet urtësia e tyre hyjnore dhenjerëzore, apo të pretendohet se një fe e re mund të korrigjojë të vjetrën.Dëshira për të ndryshuar krijimtarinë e paraardhësve tanë, është krimi më imadh.” - Diokleciani (Firth, fq.22)

77

“Diokleciani pushoi…në Dalmaci ku ai e gjeti lumturinë në kul-tivimin e kopshtit të tij…” (Enc.Americana, 1829-54), fq.241)

“Dëshiroj të kishe ardhur në Salonë (Dalmaci) dhe të shohësh lakrat qëi kam mbjellë: ti kurrë më nuk do të ma përmendje fjalën perandori.” -Diokleciani (Smith, fq.329)

“Ashtu si sundimi i Dioklecianit ishte më i famshëm se i cilitdo ngaparaardhësit e tij, ashtu ishte edhe lindja e tij, e mjerë dhe e turbullt…Ai vjennga një qytet i vogël i Dalmacisë, prej nga ishte edhe nëna e tij.” Shën. plot. #1: “Me sa duket ky qytet quhej Doclia, sipas një fisi të vogël ilir…” (-Gibbon, Kapitulli 13)

Konstantini, një mik i Dioklecianit, gjithashtu ishte një ilir nga fisiDardan. “Edhe pse rininë e tij e kishte kaluar në luftime, ai posedonte njënatyrë të butë dhe të dashur…” (Gibbon, Kapitulli 13) i biri i tij ishteKonstantini i Madh; stërnipi i tij ishte Juliani, mohuesi i fesë.

78

SHPËTIMTARI:Konstantini i madh (v. 274-337 k. së re)

“Na është dashur një kohë e gjatë për tu bindur se liria eadhurimit nuk duhet ndaluar, por duhet të jetë dëshira esecilit individ që të kryejë të gjitha shërbimet e shenjtasipas mënyrës dhe zgjedhjes së tij…Prandaj unë, peran-dori Konstantin…i shpërblej të krishterët, dhe të gjithë tëtjerët, me lirinë e adhurimit, të cilin ata e preferojnë, meqëllim që çfarëdo hyjnie të ekzistojë, mund të jetë i favor-shëm për ne dhe për të gjithë ata që jetojnë nën udhëheq-jen tonë.” – Konstanini i madh (Dekret i Milanos-Toleranca, 313.k. së re).“Personaliteti dhe intelekti i Konstantinit ishte pasuruar me dhurata më tëzgjedhura nga natyra. Ishte një truplartë fisnik, me pamje madhështore…Mangësia e një të paarsimuari, nuk e pengoi aspak atë për të formuarvlerësimin e tij të drejtë për rëndësinë e vlerës së të mësuarit; kështu që arti dheshkenca fituan pak inkurajim nga mbrojta më se bujare e Konstantinit. Bileedhe ata të cilët censuronin masat e tij të drejta, ishin të detyruar të pranojnë seai posedonte një zemërgjerësi të rallë… Në fushëbetejë ai me shpirtin e tij tëguximshëm frymëzonte trupat e tij.” (Gibon, “Dobësimi dhe rënia e peran-dorisë Romake”, Kapitulli 18) “Ai akuzohej për ambicie të tepruara, bujari të tepruar si dhe për prirje orien-tale si paradim. Mirëpo në ballë të ushtrisë së tij ai ishte më se i guximshëm, ibutë dhe tolerues në marrëdhëniet me të nënshtruarit e tij, i parapëlqyer ngapopulli i tij, terrorizues i armiqve të tij.” (Enc.Americana, v.1829-54, fq.458) “ Konstantini interesohej shumë për disa nga elementet themelore të besimit tëkrishterë, por jo për mëshirën e zotit e as mëkatin e njeriut, as dënimin dhe asshpëtimin, as dashurinë vëllazërore e as mos ta përmendim përulësinë. I flaktënë bindjet e tij, megjithatë ai mbeti i harruar nga imp-likimet e tyre morale. Historianët modern ishin mjafttë ngacmuar nga kjo; paganët e lashtë këtë e shënuansi leverdi. Sipas tregimeve të tyre, perandori nukndryshoi aspak besimin e tij deri sa nuk i dërgoi nëvdekje gruan dhe birin e tij, e pas kësaj kërkoi pastrimtë shpirtit nga zotërat e vjetër. I shpifur nga drejtësiae tyre e lartë, ai iu drejtua krishterimit, përmes të cilitai fitoi një zëvendësim të rrejshëm. Mirëpo më nëfund i erdhi dënimi. Vëllezërit e tij e helmuan si hak-marrje për vrasjen e (djalit të tij) Krispit.” (MacMullen, fq.239)

79

NIPI: Juliani(331-363 k.së re)

“Perandor romak dhe nip i Konstantinit të madh…”“…unë nuk e trashëgoj qafën dhe gjoksin e gjërë tëFlavianit, trashëgim i etërve tanë ilirë që ishin burra tëmaleve.” – Juliani (Vidal, fq.15)

“Emri i Julianit, pasardhësit të Konstantinit (II) ndër-lidhet ngushtë me përpjekjet e fundit për rikthimin epaganizmit në perandori. Juliani ishte një personaliteti veçantë dhe interesant i cili për një kohë të gjatë

tërhoqi vëmendjen e dijetarëve dhe shkrimtarëve. Në letërsi, shkrimet përveprimtarin e tij zënë një vend mjaft të gjerë. Shkrimet e Julianit, të cilat janëtë ruajtura, japin një material të pasur për gjykimin e filozofisë dhe veprim-tarisë së tij. Qëllimi kryesor i gjurmuesve të këtij lëmi, ka qenë të kuptojnë dheinterpretojnë entuziazmin e tij aq bindës “Helen” të ndërmarrjeve të tij të drej-ta dhe të suksesshme, të njeriut i cili në pjesën e dytë të shekullit të katërt bënpërpjekje për ta rikthyer dhe rilindur paganizmin dhe të krijojë themelet e jetësreligjioze të perandorisë.” (Vasiliew, fq.68-69)

“Dhe në mënyrë që të shtojë efikasitetin e urdhëresave të tij, ai i ftoinë pallat peshkopët krishterë ...si dhe popullin...dhe me mirësjellje i këshilloiata për të lënë mënjanë mosmarrëveshjet e tyre, dhe secili, pa frikë dhe pakundërshtime, ta vëzhgojë besimin e tyre.” – Ammianus Marcellinus, v.330-391 K.së re (trans. Nga Rolf, fq.203)

“Tani më duhet të kërkoj nga ju të mbani paqen në qytete. Nëse nuk embani, unë si udhëheqës i magjistratit do t’ju ndëshkoj. Mirëpo, ju nuk kenipërse të frikësoheni nga unë si Pontifex Maximus, (kryepeshkop) nëse sillenime mirënjohje dhe u bindeni ligjeve qytetare dhe i kryeni kontestet tuaja nëmënyrë të drejtë, ashtu siç i keni kryer në të kaluarën, predikoni vetëm fjalët eKrishtit dhe ne do të mund të jetojmë pranë njëri-tjetrit. Por me siguri se ju nukjeni të kënaqur me këto pak fjalë. Ju po shtoni gjëra të reja për çdo ditë. Ju poe breni helenizmin, ju po i përvetsoni ditët tona të shenjta, ceremonitë tona…Jupo na plaçkitni, po na rrefuzoni, ndërsa citoni Cyprianin mendjemadh (ShënKipriani) i cili thotë se nuk ka shpëtim jashtë besimit tuaj! A duhet dikush tëbeson se me mijëra gjenerata të njerëzimit, e në mesin e tyre Platoni dheHomeri janë të humbur…Mirëpo unë nuk jam këtu t’ju kritikoj, por vetëm të

80

kërkoj nga ju të ruani paqen dhe kurrë mos të harroni se madhështia e botëstonë ishte një dhuratë e zotrave të tjerë dhe të ndryshëm, filozofi më e mprehtëqë reflekton shumëllojshmërinë në natyrë.” – Juliani (Vidal, fq.338)

“Karakteret e mohueseve të fesë e lëndonin reputacionin e Julianit; dheentuziazmi që ia turbullonte virtytet ka ekzagjeruar rëndësinë e vërtetë dhe tëdukshme të gabimeve të tij…ai përhapi tek të gjithë banorët e botës romakepërfitimet e tolerancës së lirë dhe të barabartë; dhe vështirësinë e vetme që uashkatoi të krishterëve ishte t’i privojë nga fuqia persekutimit të shokëve të tyre,të cilët ata i njollosnin me tituj të urrejtjes të idolatrisë dhe heretikëve…”(Gibbon, “Dobësimi dhe rënia e perandorisë Romake”, Kapitulli 23)

“ Në vrullin e entuziazmit të tij, Juliani e kuptoi se rivendosja epaganizmit përfshin edhe shumë vështirësi të mëdha. Në një nga letrat e tij aishkroi: “ Më duhet shumë ndihmë të ngritem kundër asaj që na kaploi në këtoditë të liga.” Mirëpo, Juliani nuk arriti të kuptojë se paganizmi i rrënuar nukmund të ngritet sërish, pasiqë ishte i vdekur. Veprimet e tij ishin të dënuara përdështim.”Skemat e tij mund të përballonin përmbytjen; bota nuk do tëhumbiste gjë nga dështimi i tyre (Boissier, “La fin du Paganisme I, Fundi ipaganizmit,fq.142).” (Vasilev, fq.77)

81

I SHENJTI: Shën Jeronimi(v. 342-420 k. së re)

“Ai u bë mjeshtër i gjuhës latine dhe asajgreke, gjuha amtare e tij ishte ilirishtja…”(Thurston & Attwater, fq.686)

“Ai u bë dijetari më i shkolluar i mësimevebiblike të kohës së tij. Ai i pari e vlerësoi këtëfakt dhe ishte i prirë që t;i përgjigjet secilitmendim të ndryshëm. Megjithatë, ai i pra-nonte të metat e tij, veçanërisht mangësinë enatyrës së tij, të përuljes pak si të vrullshmepor burrërore. Pozita e tij si përkrahës i dog-

mës katolike, ende është pozita më e lartë e caktuar e një dijetari biblik. Ai vdiqnë Betlehem dhe zyrtarisht është i përnderuar si doktor i kishës.” (“Libri i tëshenjtëve” i përpiluar nga Benedict Monks)

82

LIGJDHËNËSI: Justiniani i madh(v. 483-565 k. së re)

“Justini dhe (nip i tij) Justinani, me gjasë ishinilirë apo shqiptarë. Justiniani ishte i lindur në një fshattë Maqedonisë së Epërme, jo larg nga Uskubi (Shkupi)i sotëm, në kufirin shqiptar.” (Dokumenti, i cili bazohetnë prejardhjen e emrave të tyre si sllave është vërtetu-ar se është i krijuar në “shekullin 17-të, thjesht legjen-dar dhe pa asnjë vlerë historike. Kështu që teoria e pre-jardhjes sllave të Justinianit duhet patjetër hedhurposhtë…”) (Vasiliev, fq.129)

(“Justin” në shqip – “Iu-shtin” (stin) = “hyjnor-stinë”. Shih te Mayanikushtuar “iu”-së, fq.114)

“Titujt e kotë të fitoreve të Justinianit i ka mbuluar pluhuri, por emri iligjdhënësit është i gdhendur në një moment të drejtë dhe të përjetshëm. Nënsundimin e tij dhe me kujdesin e tij, jurisprudenca qytetare shkrihet në veprate pavdekshme të “kodit”, “pandektit” (përmbledhje ligjesh) dhe “insti-tuteve”…” (Gibbon,”Dobësimi dhe rënia e perandorisë Romake”, kapitulli 44)“Kodi i Justinianit u ruajt në drejtësinë romake, kod ky që u dha principetthemelore ligjeve që rregullojnë shumicën e shoqërive moderne. ”Paracaktimii Justinianit paraqet një nga veprat më të frytshme për përparimin e njerëzim-it.” – Diehl, Justinin, fq.428 (Vasiliev, fq.146)

“Drejtësia është paracaktim i sinqertë dhe konstant që do të bëjë përçdo njeri atë që është e duhur. Parimet e ligjit janë këto, për të jetuar me nder,që të mos dëmtojmë asnjë njeri tjetër, që çdo njeri të marrë ate që i takon.” -Instituti i Justinianit, v.533 k.së re

83

TRASHËGIMTARI: Gjergj Kastrioti, Skënderbeu(1405-1468)

“Princi shqiptar me të drejtë mund të jetë ilavdëruar si një kampion i paepur i pavarësisë sëtij kombëtare. Entuziazmi i tij si kalorës dhebesimtar, e radhitën atë pranë emrave tëAleksandrit të Madh dhe Pirros; as ata nuk do tëturpëroheshin ta pranojnë bashkatdhetarin e tyretë guximshëm. Por sundimi i tij i kufizuar dhepushtetmbajtja e shkurtër, do ta lënë atë pak nënjë distancë modeste nga heronjtë e lashtësisë,të cilët kishin triumfuar kundër lindjes dhelegjioneve romake.” (Gibbon, “Dobësimi dherënia e perandorisë Romake”, Vol.III, fq.2323;Gjithashtu Drizari, “Skënderbeu”, fq.XIV)

“Skënderbeu, për më se njëzet e pesë vjet luftoi kundër fuqisë sëpërgjithshme otomane, të udhëhequr nga aftësitë e Muratit dhe pasardhësit tëtij, Muhamedit, pushtuesit të Konstantinopolit (Stambollit). Vështirësitë naty-rore të vendit të egër dhe malor të cilin ai e sundoi, i ofroi mundësinë e njërezistence të gjatë kundër turqve, të cilët kudo tjetër ishin triumfues. Por gje-nialiteti i tij ushtarak, me siguri se duhet të ketë qenë shumë i lartë dhe pamarrë parasysh të gjitha legjendat rreth personalitetit të tij, ne lirisht mund tëbesojmë që udhëheqësi i parapëlqyer i malësorëve shqiptarë, i cili në betejatguerile kryesisht i ndaloi turqit, me siguri se ka dëshmuar guxim dhe aftësi tëjashtëzakonshme dhe se ka poseduar fuqi dhe veprimtari të cilat rrallë mund tëgjenden tek shumica e njerëzve.” (Creasy, fq.69)

Pas vdekjes të Skënderbeut, otomanët (turqit) e pushtuan Shqipërinë.Për 450 vitet e ardhshme, Shqipëria ishte pjesë e Perandorisë Otomane.

“Pas pak nga muret e kështjellësflamuri i hënës biedhe turma shihet më mirëSi një mrekulli në qiellvalvitet flamuri i Iskanderitshqiponjë e zezë me dy krerë…”

Henry Wadsworth Longfellow

84

PIRATI: Khair-ed-Din Barbarosa(1466-1546)

Admiral i lartë i flotës Turke dhe “mbret” iAlgjerisë…“Themeluesi i familjes ishte Jakupi, një Rumeliot, megjasë i gjakut shqiptar…” (Enc.Britannica, edic.11-të)Për vëllanë e tij, Arouj Barbarrosa:“Nga suksesi i tij që kishte në pirateri përgjatë brig-jeve barbare, ai u bë pronar i dymbëdhjetë anijeve…aifitoi namin e të tmershmit, kështu që…sunduesi ishtetit të Algjerisë kërkoi ndihmën e tij kundër span-jollëve. Me pranimin e tij në Algjeri ishte shkaktar që

sunduesi të mbytet...dhe të shpall veten mbret.” (Enc.Americana, 1829-54,fq.561)

Për nipin e tij, Arnaut Mami:Servantesi, autori i “Don Kishotit” (Pjesa I, kapitulli 39 & 41) ishte i

robëruar (1571) nga Arnaut Mami, “nip i kusarit të njohur (Khair)Barbarosa…Arnaut Mami, i cili u printe sulmeve mbi anijen “Sol”…ishte meprejardhje shqiptare.” (Fredmore, fq.74 & 83)

“Ekrem Reshid kishte shkruar për te (Khairin): “Ai e pa botën, mbarëbotën me të gjitha kontinentet e saj, detrat e saj, brigjet e saj dhe hapësirat egjera të pafund të shkretirave, ai ëndërronte një perandori të mrekullueshme qëdo të shtrihej që nga Lindja e deri në Perëndim. E në Perëndim, përtej oqean-it, në Botën e Re. Ai ëndërronte të popullojë Botën e Re me njerëz të fortë dhetë vendos standardet e tij dhe religjionin e tij. Ai ëndërronte të pushtojë Indinëdhe të arrijë në Kinë…” Ky koncept poetik i Kheir-ed-Dinit të madh, ndoshtaedhe nuk ishte shumë larg të vërtetës. Gjithashtu është e vërtetë se ai i ndoqiobjektivat e tij (çfarëdo që të ishin) në mënyrë pragmatike.” (Bradford, fq.124)

“1543. “Me sa duket nga kjo kohë ai është në shërbim aktiv dhe idhënë pas një jete tejet dëfryese me robëreshat e tij, deri në moshën e tij 80vjeçare kur edhe vdes… Me vrazhdësinë e një turku dhe kusarinë, megjithatëposedonte një ndjenjë bujare dhe kishte krijuar një karakter të nderit dhebesnikërisë në veprimtarinë e tij.” (Enc.Americana, 1829-54, fq.561)

“Në Turqi, ai është karakter i shumë librave fëmijësh si dhe shpeshparaqitet në revista ilustruese si shembull i një Fransis Drejku turk dhe RobinHudit…Jeta e tij e ashpër, vdekja paqësore, të arriturat e jashtëzakonshme,analet turke të vitit 1564 thjesht e shënojnë: ‘Mbreti i detrave vdiq’.”(Bradford, fq.207)

86

BOTUESIT-DUETARËT(Stefani) Shekulli XVI

“Familja Estienne, një familje e famshme efilologëve francezë të Renesancës ishte meorigjinë shqiptare…” (Konica, fq.2)

Themeluesi, Henri Estienne, e hapi shtyp-shkronjën e tij në Paris në vitin 1505; ai vdiq nëvitin 1520. Djemtë e tij, Roberti dhe Sharli, si dhenipi i tij Henri, i quajtur “Henri i Madh”, ishinmeritorë për të arritura të mëdha në lëmin e shtyp-it-botimit.

“Në vitin 1526, Robert Estienni filloi mebotimet në emrin e vet dhe si rezultat i kësaj ishinnjë sërë punimesh nga më të vlefshmet. Pjesa më

e madhe e botimeve të klasikëve grekë dhe romakë, ishin të pasuruara me shën-ime dhe libra mësimorë me vlera…në vitin 1531 ai e botoi edicionin e parë tëmrekullueshëm ”Thesaurus Linguae Latinae”…në vitin 1532 ai posedonte njëradhitje të bukur shtypi me të cilin ai e shtypi Biblën elgante latine …(PërHenrin e Madh) në vitin 1572 (ai) e botoi “”Thesaurus Linguae Latinae” e tijakoma të pakrahasueshëm, i cili paraqet një thesar të mësimit dhe kritikës...”

“Për vdekjen e Henrit më 1589 thuhet: “I tillë ishte fundi i dijetarit mëtë shkolluar dhe të paepur, i cili ishte më i shquari për shërbimet, të cilat iakushtoi kauzës së letërsisë së lashtë.” (Enc.Americana, 1829-54, fq.586-588)

(Simboli i ilustruar më poshtë ishte krijuar për Biblën Latine e më vonëshndërrohet në emblemë familjare).

88

Restauruesi II: Muhamed Kuprili(1586-1661)

Vezir i madh i Perandorisë Otomane…” Një shqiptar, me origjinë të pastër…” (Kinross, “The Ottoman centuries”, fq.331)

“Shqiptarët e konvertuar ishin të paracak-tuar të luajnë rolin kryesor në rilindjen ePerandorisë Otomane. Për shtytësit dhe karrieristëtme prejardhje të thjeshtë fshatare, në ushtrinë dheadministratën otomane, rrugët e përparimit mbetentë hapura. Në mesin e shekullit të shtatëmbëdhjetëshqiptarët braktisën malet e tyre për t’i marrë pozi-tat të cilat gjer më atëherë, gjatë shekullit të gjashtëmbëdhjetë, i kryeninskllevërit e Bosnjës dhe Serbisë. Aftësitë ushtarake dhe qëndrimet që ata sol-lën me vete nga atdheu i tyre, mjaftuan që kur të gjejnë përdorimin e tyre nënjëmijë pikat e ushtrisë dhe administratës, të japë një karakter të ri agresiv tëpolitikave otomane. Trashëgimia e zakoneve të tyre fisnore, i bëri ata nëpunësmbretërorë të devotshëm dhe vetëmohues të atij lloji, që rrallë herë kishin lin-dur në trojet e Perandorisë Otomane. Për malësorët shqiptarë marrëveshja mëdetyruese ishte “Besa” ose përbetimi i miqësisë, fillimisht një instrument indërlidhur me gjakmarrjen që e brente shoqërinë e tyre. Shqiptarëve që hynënë shërbim të sulltanit, ”Besa” u siguroi një rëndësi të veçantë. Ata, zakonishtformat e marrëveshjes së nevojshme për pranimin e shërbimit në familjenmbretërore i konsideronin si ekuivalent me përbetimin e tyre tradicional të sol-idaritetit dhe miqësisë. Emigrantët shqiptarë në qytetet e PerandorisëOtomane, me përkushtimin e dhënë të besnikërisë së fortë të tyre, që në atdhe-un e tyre e trashëgonin për miqtë dhe shokët e betuar të armëve, punëdhënësvetë tyre do t’u mundësojë të gjejnë mbështetje dhe të njohin betimin e tyre tëbindjes nën presion, gjë që do të kishte tjetërsuar çdo grup tjetër etnik nëPerandorinë Otomane.” (-Coles, fq.175-176)

“Muhamed Kuprili, meriton të nderohet si themeluesi i dinastisë sëministrave, të cilët e ngritën Turqinë, përkundër mungesës të princërve të saj,edhe një herë më shumë në pushtetet krahasuese, prosperitetin dhe lavdinë,gjatë të vonuar, në qoftë se ata nuk do të shmangnin, rënien përfundimtare tëPerandorisë Otomane…sundimtari i këshillit të Perandorisë Otomane kishteqenë në rininë e hershme një djalosh kuzhinier, e më vonë të rritet nëkryekuzhinier.” (Creasy, fq.232)

89

Kuprili “ishte një burrë me përvojë, mendjemprehtë dhe me njohuri tëlartë të makinerisë qeveritare dhe me të metat e saj. Ai ishte mjaft energjik nëaksionet e tij dhe më tepër ishte njeri i veprës së i fjalëve, një diktator me vull-net të papërkulur…” (Kinross, fq.332)

“Miqtë që e njihnin vendosmërinë e karakterit të tij, veprimtarisë së tij,dhe të menduarit e mprehtë të tij praktik, e rekomandonin…si njeri i cili ndosh-ta do të mund të rivendoste një shkallë qetësie perandorisë në vuajtje…”(Creasy, fq.233)

90

PRINCI: George Ghica(1600-1994)

“Familja Ghica është një nga familjet që luajtën rol të madh në zhvil-limin e Rumunisë moderne, shumica prej tyre ishin princër të Moldavisë dheVllahisë. Sipas historianëve të Rumanisë, familja Ghica (Gjika), ishin me pre-jardhje të thjeshtë, të ardhur nga…Shqipëria.” (Enc.Britannica, Vol.10,fq.334)

Fillimisht, ai (George), ishte “emëruar nga Vasile Lupu (princ…prej1634-1653 gjithashtu shqiptar) si përfaqësues i tij në Portën Otomane. ”Njëtregim tjetër flet për Ghican se ka qenë mik me vezirin e famshëm turk, Kuprili“i cili u njoftua me Georgin gjersa shiste pjepër në rrugët e Konstantinopolitdhe i kishte ndihmuar atij për pozitë të lartë.” (Enc.Britannica, 1963 &1970)

Elena Ghica (1827-1888) ishte novelistja e mirënjohur e cila shkroinën pseudonimin Dora d’Istria. Ajo në Florencë (Itali), “botoi vepra që karak-terizoheshin me komunikim të butë dhe përshkrime madhështore…një ngapunimet e fundit ishte i kushtuar historisë së familjes së saj, (Shqiptarët nëRumani: Tregimi mbi princërit Ghica), (Florence, 1873).” (Enc.Britannnica,1963, Vol.10.fq.334) Ajo gjithashtu shkroi për shqiptarët në luftën për pavarës-inë e Greqisë.(Ilustrimet: Grigori II, stërnipi i madhi George Ghicas dhe Elena Ghicapasardhëse).

91

PAPA: Clementi XIJohn Francis Albani

(1649-1721)

Një nga pasardhësit e refugjatëve shqiptarë qëikën në Itali pas vdekjes së Skënderbeut në vitin1468.

“Një koloni e shqiptarëve të arratisur, të cilëtu vendosën në Kalabri dhe të cilët deri në ditët esotme (V.1778) e kanë ruajtur gjuhën dhe zakonete stërgjyshëve të tyre.” (Gibbon, “Dobësimi dherënia e perandorisë Romake”, Vol III, fq.2323)

“Qysh nga kohët e lashta, shumë popuj janë vendosur në Italinëjugore…por vetëm shqiptarët kanë mbijetuar si grup etnik.” (Nasse, “Fshatratitalo-shqiptare në Italinë jugore” 1964, fq.65)

92

MBRETI: Muhamed Ali Pasha(1769-1849)

Sunduesi më “i madh i Egjiptit... i shekullitnëntëmbëdhjetë Muhamed Aliu ishte shqiptar, ishte menjë prejardhje të thjeshtë, njëjtë si ajo e korsikanit(Napoleonit)…ai në fëmijëri ka qenë jetim dhe i tillëështë ngritur, i ushqyer me ambicie të forta…”(Kinross, fq.98)

“Bonaparta ia arriti qëllimit që vetëm ta për-mbysë oligarkinë e Mamelukëve të fundit dheOtomanëve. Menjëherë më pas arrin një mercenarshqiptar, Muhamed Aliu, duke u zhvendosur nga Konstantinopli në Egjipt dheduke vazhduar luftën kundër francezëve. Francezët u dëbuan me ndihmën eBritanisë, Mamemlukët ishin të asgjësuar, e Muhamed Aliu…e paraqiti vetensi çlirimtar e bashkues dhe e shpalli veten Pasha i Kairos.

“Ai e rindërtoi shtetin e Egjiptit…dhe e themeloi dinastinë e cila do tëqëndrojë deri te Faruku, mbreti i fundit.” (Gougang & Gouvion, fq.122)

“Ky pasha i tanishëm, Muhamed Aliu është një njeri i mundësive tëlarta…ne po e shohim një princ i cili ia zhveshi vetes të gjitha paragjykimet epopullit të tij, dhe i cili mori një model Europian për ta ndjekur, për të krijuarrishtas një mbretëri të Ptolemeut.” (Enc.Americana, botimi 11-të)

“Në të vërtetë Ali pasha ishte një barbar i pashkolluar…guximtar, iashpër, i mprehtë, shumë dinak, dorështrënguar dhe tejet ambicioz. Ai kurrënuk mësoi shkrim dhe lexim…kështu që Europianët që ishin në kontakt me të,lavdëronin dinjitetin dhe joshjen qe ai e posedonte, meçurinë e tij dhe mend-jeprehtësinë e tij të mahnitëse, që i mundësonte t’i kuptojë motivet e njerëzvedhe qeverive për të zgjidhur në mënyrë efektive çfarëdo situate që do tëparaqitej.” (Enc.Britannica, botim i vogël)(Skena: Muhamed Aliu, njofton gruan e tij në harem për shpallen e tij Mbret iEgjiptit…)

“Po, ti përgjithmonë do të mbetesh gruaja ime e parë dhe nëna e ndershme edjemve të mi. Ti përgjithmonë do të jesh shoqja ime.”

“Po, kjo ishte ajo fjalë. Ajo i mbyll sytë dhe ngjethet.“Mirë pra, Muhamed, shoqja jote! Megjithatë, unë nuk do të të nderoj si shok

i imi, por si imzot dhe si njeriun e vetëm që më së shumti në botë e kam dashuruar!”

“Ai butë ia ledhaton qafën me dorë dhe i jep një puthje në ballë. Një puthje etillë, në zemrën e një femre që dashuron shkakton njëfarë rrëqethjeje.” (Mulbach, “Mouhamed Aliu dhe shtëpia e tij”.)

93

(Stërnipi i Ali Pashës, Ismaili) (Ali Pasha)

(Ali Pasha) (Nip i Ali Pashës, Faruku)

94

Restauruesi III(1820-1830

“Heladhë! murgëz e lavdis së çdukur!Në varr, e gjallë, e shtypur, por e madhe!Kush do t’u prijë bijve të shprëndarë,T’i zvjerdhë nga lëngatë e skllavërisë?

Lord Bajroni “Shtegtimet e Çajlld Harolldit”, (Canto II, 73)

“Shqiptari është një Europian; dymijë vjet e më tepër ai jeton aty ku kajetuar gjithmonë - në fortesën e Epirit dhe Ilirisë…në fillim të shekullit të nën-tëmbëdhjetë, shqiptarët u bashkuan me fqinjët e tyre jugorë, me grekët dheishin shtylla kryesore e luftës për pavarësi.” (Damon, T. National Geographic,Nëntor 1912, fq.1090)

“Duhet patjetër të mbahet mend se banorët e ishujve, posaçërisht tëatyre të përmenduara paraprakisht (Hidra, Specia, Ipsara) dhe popullata hero-ike e Sulit, janë krejtësisht ndryshe… nëse dëshirojmë të kemi një kuptim tëdrejtë për luftën në Greqi… (Ata) kanë fituar një emër në histori, emër ky qëdo të jetë i nderuar për aq kohë sa një dashuri e guximshme dhe e pathyeshmepër liri si dhe guximi i paepur në një luftë të pabarabartë, të jetë i çmuar.”(Enc.Americana, 1829-54,”Revolucioni në Greqinë moderne”, fq.18)

“Suliotët, bashkëvendësit e Marko Boçarit dhe më të guximshmit tëmalësorëve lindorë, ishin një fis shqiptarësh të krishterë, që numëronin rreth2500 luftëtarë….” (Clark, 1898, fq.179)

“Banorët e parë të Hidrës dhe Species ishin me prejardhje shqiptare.Ata, me dialektin e tyre arnaut (shqiptar) e gjithashtu edhe me karakterin e tyre,veshjet dhe zakonet, dallojnë nga romaikët (grekët e rinj) dhe grekët modern.”(Enc.Americana, 1829-54, “Hidra”, fq.504)

”Hidriotët e të gjitha pozitave shfaqnin karakterin e veçantë të racësshqiptare. Ata ishin krenarë, të pacipë, të stuhishëm dhe lakmitarë të fitores.Tëparët (klasat e larta) ishin xheloz dhe të vështirë, njerëz të vrazhdë dhe të dhun-shëm. Por të gjithë posedonin disa virtyte të pastra dhe një ndershmëri me tëcilën ata përmbushën angazhimin e tyre.” (Finley, G., “Historia e Greqisë”,Tozer, bot. Oxford, 1877, Vol.VI, fq.31. shih Konica, fq.54)

“…është një fakt i mrekullueshëm se tre burrat më të mëdhenj të ngrit-ur në Turqi gjatë kësaj periudhe, që të gjithë ishin me origjinë shqiptare.”(Hughes, T.S., “Udhëtimet në Greqi dhe Shqipëri”, bot. i dytë. Londër, 1830,Vol. II, fq.108. shih Konica, fq.53)

95

“Për luftimet kundër grekëve, Muhamet Aliu ishte i shpërblyer ngaporta për shërbimet e kryera nga forcat e tij të udhëhequra nga i biri Ibrahimi.(Enc.Amerikana, 1829-54, “Egjipti”, fq.248)

Pra, këto janë faktet: Shqiptarët e Perandorisë Turke, përfshirë Egjiptindhe Shqipërinë, ishin dërguar kundër shqiptarëve që identifikoheshin mekauzën e lirisë nga Turqia e që në fakt paraqisnin “boshtin kryesor” të revolu-cionit grek. Të dhënat për luftën greke për pavarësi, që nga fillimi mund të lex-ohen si një “luftë civile shqiptare”.

Lord Bajroni mori pjesë në këto luftime në anën e Suliotëve dhe vdiqnë këtë luftë. Është më se e besueshme se ai e kuptoi përgjigjen e pyetjes së tijpoetike:

Kush do t’u prijë bijve të shprëndarë,T’i zvjerdhë nga lëngatë e skllavërisë?

Ai me siguri që ishte i vetëdijshëm edhe për ironinë…

96

(Ilustrimet: Nëna Shqipëri” e shoqëruar me fëmijtë e saj, të cilët luftuan njëri-tjetrin… Gergj Kundrioti nga Hidra, më vonë kryetar i Greqisë, LaskarinaBubulina nga Specia, Muhamed Aliu i Egjiptit, Ibrahim Pasha, kapiten i flotësdetare turke, Marko dhe Noto Boçari, udhëheqsit suliotë; dhe Ali Pasha, sun-duesi i Shqipërisë jugore…)

97

BURRËSHTETI: Françesko Krispi(1819-1901)

“Krispi, burrështeti italian, ishte një shqiptar iplotë. Ai ishte anëtar i një kolonie të madhe shqiptarenë Sicili dhe Italinë jugore...” (Damon,T.,”National Geogrphic, Nëntor, 1912, fq.1093)

“Kur shqiptarët e Sicilisë u ngritën pasGarbiladit dhe luftuan për një Itali të lirë dhe tëbashkuar, për ta mendohej se ishin italianë. Kurshqiptarët e Epirit luftuan për lirinë e Greqisë, për tamendohej se ishin grekë. Kur ata luftuan për lirine eTurqisë, për ta mendohej se janë turq. Dhe kjo ështëme rëndësi shumë të madhe. Kur shqiptarët u ngritën

për të luftuar për lirine e Shqipërisë, ata luftuan prapa një perdeje tëpakuptueshme të heshtjes.

“Ata ishin të rrethuar nga vija e fushëbetejës. Sllavët ishin në veri dhenë lindje, grekët ishin në jug; italianët në perëndim. Në vitin 1910, Shqipëriaplotësisht ishte e shkëputur nga bota. Asnjë telegraf apo telefonatë nuk shkoinga Shqipëria për në Europë; asnjë postë nuk kaloi pa censurë, asnjë udhëtarnuk udhëtoi pa vizë nga armiku.

“Prapa kësaj perdeje të heshtjes, e vërteta për Shqipërinë mbetet efshehtë. “ (Lane, R., “Majat e Shalës”, 1923, fq. 290-291)

98

ATDHETARI: Isa BoletiniRilindja Kombëtare 1912

Në fillim të shekullit të 20-të “Nëna Shqipëri”ngriti kokën e saj nga pluhuri, gati se pa kurrfarë letër-sie, pa shkolla dhe me një popullatë që nuk dinte tëshkruajë dhe lexojë. Ajo është e vogël dhe e vetmuar,në një botë të ndryshuar, për të cilën ajo ishte e papër-gatitur…

Isa Boletini vjen nga malësia eShqipërisë veriore (Gegëria) përtë marrë pjesë në RilindjenKombëtare. Në kohën emendimeve të ndryshme rrethardhmërisë së Shqipërisë, ai evuri dorën mbi armë dhe tha:

“Vëre flamurin e “NënësShqipëri”, le të flasë era. Askushty nuk do të të ndal; as përçarësitkëtu në Shqipëri, e as fuqitë emëdha të Europës e Azisë; asedhe qielli e as vetë ferri!”

Dhe era foli. Sërish toka dhe

era ishin bashkë…

99

KRYETARI: Admiral Kundruoti(1855-1935)

“Kryetari i republikës greke të asaj kohe (1924),admiral Kundruoti, me familjarët e tij në shtëpi flisteshqip.” (Ladas, “Këmbimi i pakicave”, fq.386-387; duke ecituar një diplomat Grek; Shën.plot. Liga e kombeve,“Gazeta zyrtare” Tetor 1924, fq.1354-55)

“Në Specë…fjalët shqiptare mbulojnë hartën lokale,aty shihen edhe pronarët e anijeve të cilët emrat e paraard-hësve të tyre i kishin marrë nga terminologjia klasike e ani-jeve, me të cilat ata luftuan aq trimërisht për pavarësinë e

Greqisë, dhe që paraqisnin një fizionomi të mrekullueshme shqiptare. Që të dykryetarët e parë të Republikës Helene ishin të gjakut shqiptar, e ministri imëvonshëm në Athinë (i cili fliste rrjedhshëm greqishten) më tregoi se ai kishtezakon të fliste me ta në gjuhën shqipe. Pasardhësi i tij mirëpriti popullsinë ekonsiderueshme shqiptare nga Salamina. Kryeministri autokrat i mbretërisë sëdytë, Bulgari, i cili vjen nga Hidra, sikurse edhe admirali Kundruoti, me nofkë“nëna e karavidheve dhe kryeministrave”, kur ishte pyetur të arsyetojë ngaaspekte të shumta zgjedhjet e pjesërishme të vitit 1874, ai u përgjigj në shqipene ishullit të tij, “ashtu dua unë”.” (Miller, W. “Greqia, vendi dhe populli”,fq.19. Referimi për “Admiral Kundruoti” në këtë shënim me siguri ka të bëjëme Goerg Kundruotin, njërin nga kryetarët e parë të republikës greke. Kryetarnë vitin 1924 ishte Paul Kundruoti, në ilustrimin e mëposhtëm).

100

BABAI: Mustafa Kemal Ataturku(1881-1938)

Babai i Turqisë moderne - i lindur në Selanik,Maqedoni…

Për prindërit e Ataturkut:“Ali Riza… i karakterit të butë, ndoshta një njeri

i parëndësishëm i lindur në Shqipëri…“Gruaja e tij ishte Zybejda. Ajo gjithashtu ishte

shqiptare…” (Orga, fq.10)“Turku më i shquar prej kohës së Muhamed

Aliut…” (Wortham, fq.43) “Ataturku nuk ishte një turk i zakonshëm. Më i drejtë se shumica, me

mollëza të larta dhe sygjerë të kaltër të çeliktë, me trup të vogël dhe lëvizje tëngadalshme. Trupi i tij rrezatonte energji edhe kur prehej, sytë e tij të ftohtë ishkëlqenin, i gjithëdijshëm dhe i gjallë varësisht nga disponimi i tij kontradik-tor. Alternues i sinqertë dhe i heshtur, brenda tij për një çast tensioni do të gufo-jë me një shpërthim të ashpër, e çastin tjetër të zbutet e të shprehë një hirqytetërimi të rafinuar. " (Kinross, “Ataturk”)

“Mustafa Kemali…ishte një ushtar, burrë shteti i shquar i gjysmës sëparë të shekullit të njëzet. Ai dallohej nga diktatorët e kohës së tij nga dyaspekte të rëndësishme: politika e tij e jashtme bazohej jo në zgjerimin, por nëtërheqjen e kufijve; politika e tij vendore për themelimin e një sistemi politik icili do të mund të mbijetonte në kohën e tij. Në këtë frymë realiste ai arriti qël-limit që ta ringjallë vendin e tij, duke e transformuar perandorinë e vjetër dhetë plandosur otomane në një republikë të re dhe kompakte turke.” (Kinross,“Ataturk”)

“Në fund të Luftës së Parë Botërore, Ataturku e kapi këtë popull përqafe dhe e tundi, dhe kërkoi që të modernizohet. Pas një lufte të hidhur, u arritbarazia e femrës dhe ndarja e religjionit nga shteti. Filloi dhe industrializimi.Jepet e drejta universale e votimit si dhe gradualisht zhvillohet sistemi shumë-partiak. Themelohen institucionet demokratike në formë të qeverisjes të hapurvendore dhe gjyqësisë së pavarur, si dhe sistemit parlamentar. Shteti sekularhap rrugën e vet, kështu që “Mullah-ët” e humbin pushtetin e tyre politik”.(Wm. O. Daglas, “Drejtësia e Gjyqit suprem të Sh.B.A.-së”, shih Kilic, “Turqiadhe bota moderne”)

101

“Pas tre vjet luftimesh, ne do të vazhdojmë me përpjekjet tona, porkëtë herë do të jenë përpjekjet në lëmin e shkencës, arsimit dhe ekonomisëkombëtare. Unë jam më se i sigurt se ne gjithashtu do të korrim sukses dhe dotë bëhemi industrialistë, do të bëhemi artistë. Tash e tutje le t’i përkushtojmëmendimet tona vetëm kësaj.” - Ataturku (Adelsen, fq.67)

“Mustafa Kemali…është një shembull i përsosur i një kryetari që egjen kombin dhe kombi që e gjen kryetarin. Suksesi i tij vjen nga vlerësimi itij real i situatës…” (Kilic, fq.35)

“Një njeri me mendim të qartë, aktiv dhe i butë, i cili e dinte se çkado”, shkruante një oficer gjerman…Gjenerali Hans Kannengisser, për MustafaKemalin…”Ai çdo gjë e peshonte në vete, pa kërkuar dakordime nga anash përpikëpamjet e tij.” (Wortham, fq.43)

“Njëherë kur një mik i tij i propozoi një gjest për opinionin publik, aime përbuzje ia ktheu: “Unë nuk veproj për opinionin publik. Unë veproj përkombin dhe për kënaqësinë time.”…Ambiciet e tij, të nxitura nga imagjinata,të shtytura nga natyra e tij dominante dhe dëshira e paluhatshme, ishin ambici-et për pushtet; por për një pushtet që do t’ia jepte popullit, në mënyrën e tij,ashtu siç ai vetë e kishte vendosur dhe paramenduar, dhe që do të ishte më emira për ta.” (Kinross, “Ataturk”)

“Kur një gazetar amerikan e kishte pyetur se çka ishte sekreti i suksesittë tij, ai i përgjigjet: ”Nuk ka kurrfarë sekreti. Kur më duhet të kryej një punëunë së pari i zgjidh vështirësitë, e ajo çka mbetet është përgjigjja e pyetjes suaj.A do ta quani këtë sukses?” (Orga, fq.277)

“Në mesin e të robëruarve që ia kishin sjellë përballë, Kemali njohunjë oficer të cilin e njihte më parë në Selanik. I burgosuri në pamundësi tëshohë simbolin mbi supe, e pyeti për rangun e tij. A ishte major, kolonel, gjen-eral apo çka? Kemali iu përgjigj se ishte mareshal, komandant suprem. Grekubriti në turqishte: ”Ku është dëgjuar që një komandant suprem të qëndrojë nëvijën e parë të fushëbetejës?” Kemali me buzëqeshje i tha: ”Sëshpejti ne do tarikthejmë Selanikun dhe do ta krjojmë autonominë e Maqedonisë.Ty do të tëcaktoj atje komandant.” (Kinross)

“Në Smirnë, kur ishte i ftuar të parakalojë nën flamurin e Greqisë, aimallkon mendimet…”Ky është simboli i pavarësisë së shtetit”. (Adelsen,fq.64)

102

“Virtytet dhe veset ishin pjesë e tij; ato e bënë njeri të tillë që ishte -njeri i guximit, humanitetit, gjallërisë flakëruese, brutal dhe të pamëshirshën nërastet e duhura…Ai thjesht ishte si të gjithë njerëzit e zakonshëm, me të miratdhe të këqiat, të përziera koklavitëse…ai e bëri ate që e kishte paramenduar përta bërë, për të krijuar një komb nga njerëz të dëshpruar dhe të demoralizuar. Aii ngriti ata nga gërmadhat e Perandorisë Otomane. Ai u dha atyre arsimim, kre-narinë e së kaluarës dhe pozitën në mesin e popujve të mëdhej tëPerëndimit…Ai kishte thënë…”Civilizimi është i pamëshirshëm kundër atyretë cilët e injorojnë apo nuk i binden atij…Kombet të cilat mundohen të vepro-jnë me pikëpamje të vjetruara, me bestytni primitive të krenarisë madhështore,janë të dënuar me asgjësim ose në rastin më të mirë me robëri…” Urrejtja e tijndaj besimit islam dhe atij ortodoks ishte e fortë. Zoti të cilin ai e besonte, nukkishte nevojë për kufizime prangash, sepse Zoti ishte kudo - në drurët, kuzogjtë cicëronin e që ai dashuronte, ushtarët që ai me butësi i gjallëroi. “Neduhet të jemi njerëz me plot kuptimin e fjalës nga të gjitha aspektet. Ne kemivuajtur mjaft, ndërsa arsyeja e vuajtjes tonë ka qenë ajo se ne nuk e kuptuamrrugën nga shkon kjo botë…ne nuk do t’ia varim veshin kësaj apo asaj, që dotë thotë se ne do të bëhemi të qytetëruar dhe të krenohemi me këtë. Shikonishtetet tjera myslimane në botë! Çfarë katastrofa dhe fatkeqësi i ka kapluar atopër shkak të mospërshtatjes së botëkuptimeve të tyre me madhështinë e diktatittë civilizimit…Nëse me këtë, viteve të fundit ne e shpëtuan veten, atëherë këtëe arritëm vetëm shkaku i asaj se ne e ndërruam mentalitetin tone, dhe tanimë,ne nuk mund të ndalemi kurrë. Ne patjetër duhet të vazhdojmë dhe ne do tëvazhdojmë çka do që të ndodh. Tanimë ne nuk kemi tjetër zgjedhje. Kombiduhet të kuptojë se civilizimi është një zjarr që flakëron, i cili i djeg dheshkatërron të gjithë ata që nuk ia përkushtojnë atij besnikërinë!

“Forca e tij e qëllimit, këmbëngulësia dhe qartësia e vizionit të tij engritën në piedestal. Njeriu dhe shekulli u takuan dhe u valëvitën në njëri-tjetrin…” (Orga, fq.297)

“Për mua ka mbetur edhe shumë për të bërë…Njerëzit e mi akoma janësi një foshnjë në krahë. Ata duhet të ushqehen dhe të strehohen, të edukohendhe të mbikëqyren përgjatë rrugës së përparimit derisa të ngrihen në këmbët etyre…pastaj ata vetë do të sundojnë veten. Kjo gjithmonë ka qenë dëshira ime,por derisa kjo kohë të vijë, mua më duhet të qëndroj me ta.” - Ataturku (Orga,fq.283)

103

“Ekzistojnë dy Mustafa Kemalë. Njëri nga ta është ky që qëndron parajush, Mustafa Kemali nga mishi dhe gjaku, i cili një ditë do të vdesë. Por kaedhe një tjetër, të cilin nuk mund ta quaj “unë”, se ky nuk personifikon MustafaKemalin…Jeni ju, të gjithë ju që jeni këtu të pranishëm, që do të shkoni në ska-jet më të largëta të vendit dhe të ngulitni idealin, të cilin do të duhet mbrojturme jetën tuaj…kjo është një mënyrë e re e mendimit qe ne e kemi njohur e unëqëndroj pas këtyre ëndrrave tuaja – veprimtaria ime jetësore është që këtoëndrra të jetësohen…”

“Me mijëra fshatarë ishin tubuar atje poshtë dhe e pritnin trenin për tëparë për herë të fundit “Babanë” e tyre. Ata i tundnin fenerët, racionet e tyre tëvogla të naftës i derdhnin në tokë dhe i ndiznin, duke e ndriçuar kështu rrugëne kthimit të tij në atdhe, atje ku ai kishte krijuar një komb të ri turk.” (Kinross,fq.568)

“Ne, inspirimin tonë nuk e fitojmë nga qielli, por nga jeta...”Mustafa Kemal Ataturku

104

USHTARËT

“Në mbarë popullin, mes përkrahësve të të dy religjioneve, ekzistonnjë frymë e pavarësisë dhe dashurisë ndaj atdheut të tyre, e që në një masë tëmadhe bën një dallim të madh nga pjesët tjera të Turqisë. Kur vendësit e ndon-jë province tjetër do t’i pyesni se kush janë, ata do të thonë: “Ne jemi turq” ose“Ne jemi të krishterë”, por një njeri i këtij vendi do të përgjegjet me: “Unë jamshqiptar…”

“Ata gjithashtu janë të furishëm edhe kur shprehin pëlqimin osemospëlqimin e tyre; ata mjaft pak e kontrollojnë durimin e tyre dhe në çdokohë parapëlqejnë forcën e mashtrimit dhe kurrnjëherë nuk mendojnë të fshe-hin pasionet e tyre.” (Hobhouse, J.C., “Një udhëtim nëpër Shqipëri”, Londër,1813, fq. 141-148. Shih Koniza, fq.50-52)

“Për nga natyra shqiptarët janë pak sa gjaknxehtë dhe shumë rrallëfalin një goditje: atyre në asnjë mënyrë nuk u mungon talenti…shqiptarët…pjesën tjetër të botës e shikojnë me neveri…” (Hughes, T.S.,“Udhëtimet në Greqi dhe Shqipëri”, bot. i dytë, Londër, 1830, Vol. II, fq.107-108. Shih Konica, fq.53,87)

“Një nga mbresat më të forta që më kanë mbetur nga kontaktet bukurtë gjata me popullatën shqiptare, është ajo se në çdo shqpitar gjendet një njerii vetëdijshëm…shkurt, në Shqipëri nuk ekzistojnë masa indiferente”. (Louis,H. “Shqipëria”, Shtutgart, 1927, fq.36. Konica, fq.55)

“Iniciativa e shqiptarëve, aktiviteti i tyre, trimëria dhe epërsia në çdogjë që ka të bëjë me luftën, i bën ata të jenë objekt xhelozie dhe urrejtjeje…”(Leake, W. “Hulumtimet në Greqi”, Londër, 1814, fq.251. Konica, fq.95)

105

“Këta shqiptarë janë të shquar për aktivitetin e tyre të paepur…”(Leake, “Udhëtimet në Greqinë veriore”. Konica, fq.50)

“Ushtarët ilirë në ushtrinë romake të Danubit, ishin madhështorë nëtrimërinë dhe energjinë e tyre…” (Mayani, fq.444)

“Liburnët (kusarët ilirë) “…të cilët në një rast e kishin mbajtur edheJul Çesarin me haraç.” (Pei, fq.355)

Shqiptarët ishin “kontroll i vetëm në mes jeniçerëve” (trupat elite tëushtrisë otomane). (Lady Mary Wortley, “Letrat dhe punët”.Lord Wharncliffe,ed.Phila., 1837, Vol. I, fq.252.Shih Konica, fq.135)

“Ata (maqedonasit) nuk praktikonin, si një rregull, gjërat që ne i qua-jmë sjellje e egër; luftimi i maqedonasve ishte dukshëm më human se igrekëve dhe romakëve…” (Tarn.W.W. shih Lamb, “Aleksandri i Macedonit”,fq.378)

Mbi etikën e luftës të shqiptarëve, Pleqëria e lartë e Normandisëdeklaron:”…Ata treguan një sjellje tërësisht të ndryshme dhe treguan mirës-jellje me ata që i kishin marrë, kështu që edhe ne i trajtuam ata në të njëjtënmënyrë.” (Letrat Du Roy, Lui XII, Bruksel, 1712, Vol.I, fq.247; viti 1510.Shih Konica, fq.95)

“Pas sinjalit të komandantit të përgjithshëm të ushtrisë, mercenarëtshqiptarë e fillonin betejën duke u flakur në mesin e radhëve të armikut, meshtiza të gjata me banderola të ngjitura në skaj, dhe me goditjen e dhënë të kri-jojnë hutim e pas kësaj terhiqeshin ca për ti ripërtritur radhët dhe sërish të vër-sulen, e më pastaj do të sulmonte pjesa tjetër e ushtrisë. Shqiptarët, të ashpërdhe të pamëshirshëm në luftime, besnik në kodin e tyre të nderit, pas mbarim-it të luftës, kurrë nuk e harruan rregullin e “koka e përulur kurrë nuk pritet”.(Jean d’Auton, “Kronikat e Luit XII; Paris 1890-95; viti, 1500. Shih Konica,fq.95)

Në Akrë, qytet në Perandorinë Otomane - në Palestinë, viti 1799:

“Brenda qytetit armiku kishte disa gjuajtës pushke të shkëlqyer, krye-sisht shqiptarë. Ata kishin vendosur gurët një mbi një mbi mur dhe i kishinfutur armët e zjarrit në vrimat, dhe kështu plotësisht të strehuar gjuanin me sak-tësi shkatërruese…

106

“Deri tani Bonaparta kurrë nuk kishte përjetuar kurrfarë dështimi, porvazhdimisht korrte fitore pas fitoreje, prandaj me vetëbesim parashikoi push-timin e Shën Jean d’Acre. Në letrat e tij dërguar gjeneralëve në Egjipt, ai kishteshënuar datën e 25 prillit për kryerjen e kësaj ngjarjeje. Ai kishte vlerësuar sesulmi i madh kundër kështjellës, nuk do të mund të kryhej para kësaj dite;megjithatë kjo ndodhi njëzet e katër orë më vonë.” Sipas përkujtimit të ShënHelenës, Napoleoni kishte thënë: “Rrethanat e vogla krijojnë ngjarje të mëdha,me rënien e Shën Jean d’Acre, unë do të ndryshoja pamjen e botës.”(Bourienne, “Memoaret e Napoleon Bonapartës”, fq.84-85)

Ilustrim:Fragment nga vizatimi i lashtë në Shqipëri, paraqet një

“Kalorës të armatosur”, Arkeologjia e Shqipërisë, Universiteti i Tiranës

107

IV. MBI VDEKJEN E JULIANIT

(Dionisi: Hyjnia Diellore )

Nëse Juliani do të kishte sukses në rivendosjen e religjionit të vjetër,historia e lashtë shqiptare (ilire) ndoshta do të mbetej si një pjesë e diturisësonë të përgjithshme. Juliani, i përkatësisë ilire, religjionin e njihte si “hel-enizëm”- me rrënjët e saj ilire, tashmë kishte humbur. Për historinë shqiptare,çfarëdo shprese të ketë ekzistuar që të mos zhytet më tej në errësirë, përfundonme vdekjen e Julianit dhe humbjen e rëndësisë të religjionit të vjetër. Ndoshtapo të kishte qenë interesimi më i madh dhe po të kishte mbijetuar religjionipërmes rilindjes, të na i zbulojë rrënjët e saj, ndoshta kështu do të zbulohejedhe historia e lashtë shqiptare.

Ekzistojnë versione të ndryshme për vdekjen e Julianit në betejën ePersisë. Ishte i vrarë nga armiku, apo nga dora e të krishterit nga, rradhët e tij.

“Juliani, i pakujdesshëm për sigurinë e tij, me britmat e tij, duke ingritur duart, u përpoq t’ua bëjë të qartë njerëzve të tij që armiku kishte ikur nërrëmujë. Ai nxiste ata në luftë për një ndjekje edhe më të furishme. Rojat e tij,të cilët ishin kapluar në rrëmujën e tyre, i bërtisnin nga të gjitha anët për t’ularguar nga masa e të arratisurve ... kur papritmas - askush nuk e di se prej nga- një shtizë e kalorësit ... shpoi brinjët e tij…” – Ammianus Marcellinus, v.363K. së re (XXV, 3,6;trans. Nga J.Rolf, fq.493)

“Libanus (filozof dhe shok i Julianit) është i bindur se vrasësi i Julianitishte romak (i krishterë) dhe thotë: “Ata të cilët kërkuan vdekjen e tij, ishinburra të cilët zakonisht jetonin me shkeljen e ligjeve… dhe të cilët ishin tëzemëruar me afërsinë e perandorit ndaj zotërave, të cilëve këta u kundërsh-tonin.” (Riccioti, fq.255)

“…Mirëpo unë nuk jam këtu t’ju kritikoj, por vetëm të kërkoj nga jutë ruani paqen dhe kurrë të mos harroni se madhështia e botës sonë ishte njëdhuratë e zotërave të tjerë dhe të ndryshëm, filozofi më e mprehtë që reflektonshumëllojshmërinë në natyrë.” – Juliani (Vidal, fq.338)

“Me Julianin, shkoi edhe drita dhe tani asgjë më nuk mbetet përveç setë na mbulojë errësira, dhe shpresa për një diell të ri dhe një tjetër ditë të re, ilindur në misterin e kohës dhe dashurisë së njeriut ndaj dritës.” - Libanus(Vidal, fq.502)

108

V. AKTI I PARË: SKENA E PARË

Shpella – shtëpia e parë e njeriut- në fshatin parahistorik Treni në Shqipëri.

Në gjuhën shqipe: t, te = te, në drejtim,tekrenje = rrënjët…

Ilustrim nga arkeologjia e shqipërisë: Shpella e lashtë në Treni të Devollit,Shqipëri

109

SHËNIM PASQYRUES: II

Fushëbeteja

Çdo betejë ka pasur rrjedhojën e vet.

Çdo hidhërim – një këngë.

Çdo dështim – pak shpresë.

Dhe çdo dëfrim – një hidhërim.

… dhe lulet u kthyen për të ndarë pak kohë në Tokë.

110

“O moj Shqypni, e mjera Shqypni, Burrat e dheut të thirrshin nanë.”

Vaso Pasha, 1881

“Do t’i këndoj Tokës së begatshme, nënës së përgjithshme, nga tëgjitha krijesat, më e moçmja. Ajo ushqen të gjtiha krijesat që janë në botë, nëmbarë ato vende të mrekullueshme, dhe në çdo shteg deti, dhe çdo gjë që flu-turon: çdo gjë ushqehet nga bollëku i saj. Me ty, o mbretëreshë, njerëzit janë tëbekuar me fëmijtë e tyre dhe janë të bekuar me të korrat e tyre dhe ty të takont’i japësh kuptim jetës së njeriut vdektar ose ta marrësh me vete. Është i lum-tur njeriu që ti e shpërblen me kënaqësi! Ai i ka të gjitha gjërat me bollëk: tokae tij pjellore përplot me misër, kullosat përplot me bagëti e shtëpia e tij embushur me plot miradi.Njeriu i tillë sundon drejt, në qytetet e tij me gra tëndershme: pasuri e madhe dhe shëndet i shoqëron ata: djemtë e tyre ngazëlle-hen me kënaqësi të përhershme e bijat e tyre me lule flok qëndisur, luajnë dhekërcejnë nëpër fusha përplot lule të njoma. Kështu, pra, janë at,a që ti i shpër-blen, o hyjni e shenjtë,shpirt zemërgjerë.

“Rrofsh, Nënë e Zotërave, grua e gjithësisë...”

Himni i Homerit, (v.800 p.e.r)

111

BIBLIOGRAFIA

Shqiptare:K. Çekrezi, “Shqipëria-në të kaluarën dhe në të tashmen”, Macmillan, 1919.J. Chika, “Antologjia shqiptare”, Port Charlotte, Fla., 1964K. Dako,”Shqipëria, çelësi kryesor i Lindjes së afërme”, E.I.Grimes, 1919N. Drizari, “Fjalori Shqip-Anglisht dhe Anglisht-Shqip”, F.Ungar, N.Y., 1957N. Drizari, “Skënderbeu - Jeta e tij, korrespondenca, oratoria, fitoret dhe filo-zofia”, Nat’1 Press, Paolo Alto, Cal., 1968N.Drizari, “Shqipja e folur dhe e shkruar, doracak praktik”, F.Ungar, N.Y.,1959K. Frashëri, “Historia e Shqipërisë”, Tiranë, 1964F.Konica, “Shqipëria: Kopshti shkëmbor i Europës juglindore”, bot.G.Panarity, 1958G.Nasi, “Fshatrat Italo-Shqiptare në Italinë jugore”, Nat’1, Acad. of Science,Wash., D.C., 1964F. Noli, “Gjergj Kasrioti, Skënderbeu”, Internat’1, Univ. Press, N.Y.,1947.Universiteti i Tiranës, “Arkeologjia e Shqipërisë”, Tiranë, 1971Universiteti i Tiranës, “Studime Ilire””, Tiranë, Universiteti i Tiranës, “Historia e popullit shqiptarë”, Tiranë, 1967…Adelsen, Charles, “Ataturk-Founder of Modern Turkey”, (Essay).Aken, Albert Van., “Enc. of Classical Mythology”, Prentiss-Hall, 1965Americana, Encyclopedia, Collins, 1829-31; Mussey & Co., Boston, 1854‘Ammianus Marcellinus’, translated by J.Rolf, Loeb Classical Lib.Ed.1939-1950

Barnes, H.E., “An Intellectual & Cultural History of the Western World”,Vol.III, Dover Pub., 1965Barnes, H.E., “The History of Western Civilisation”, Vol. III, Harcourt,Brace, & Co., 1935Bartell, E., “Gods and Goddesses of Ancient Greece”, Univ. of Miami Press,1971Benedict Monks., “Books of Saints”, Crowell Co., 1966Bourienne, De., “Memoires of N. Bonaparte”, Scribner (?), 1902Bradford, E., “The Sultan’s Admiral”, Harcourt, Brace & World, 1957Britannica, Encyclopedia, Wm. Benton Pub., 1963 (and other 20th centuryeditions)

112

Bulfinch, T., “Age of Fable”, Harper & Row, (Classics), 1966Byron, Lord, “Poetical Works”, John Murray, London, 1876

Clark, E., “Nations of the World-Turkey”, Collier, 1898Clemenceau, George, “Demothenes”, Houghton Mifflin Co., 1926Coles, P., “The Ottoman Impact on Europe”, London, 1968Cooper, Paul Fenimore, “Tricks of Women and Other Albanian Tales”, Wm.Morrow & Co., 1928Creasy, E., “History of Nations-Turkey”, Vol.14, CollierCreasy, E., “History of Ottomans”, Holt Co., 1878Croiset, A., “History of Greek Literature”, AMS, 1970

Dean, L., “Nine Great Plays”, Harcourt, Brace & World, N.Y., 1956Durham, Edith, “High Albania”, Arnold, London, 1909

Evans, B., “Dictionary of Mythology”, Dell, 1970Evelyn-White, H.G., “Hesiod”, Loeb Classical Library, Harvard, 1970

Firth, J., “Constantine The Great”, G.P. Putnam’s Sons, N.Y., 1901,1923Fol, A., & Marazov, I., “Thrace and the Thracians”, St. Martin Press, N.Y.,1977Fox, R.L., “Alexander The Great”, Dial Press, 1974, Futura, 1975Frankel, Herman, “Early Greek Poetry and Philosophy”, Harcourt, 1973Freeman, E.A., “Historic Essays”, Series III, Macmillan, 1898Fuller, J.F.C., “A Military History of The Western World”, Funk & Wagnalls,1955

Gibbon, E., “Decline and Fall of the Roman Empire”, Vol. III, HeritagePress, N.Y., 1946Gibbon, E., “Decline and Fall of the Roman Empire”, Vols.I & II, RandomHouseGougand, H., & Gouvion, C., “Egypt Observed”, trans. By S. Hardmen, 1977Grant, M., & Hazel, J., “Gods and Mortals in Classical Mythology”, Merrian-Webster, 1973Grigson, G., “The Goddess of Love”, Stein & Day, 1977Grolier Society, The, “Lands and Peoples”, Vol. III, ed. by H. ThompsonGuthrie, W.K.C., “The Greeks and their Gods”, Beacon, 1969

113

Hadas, M., “A history of Greek Literature”, Col. Univ. Press, 1965Hammond, N.G., “Epirus”, Oxford, Claredon Press, 1967Harrison, J., “Prolegomene to the Study of Greek Religion”, Meridian, 1955Harsh, P., “A Handbook of Classical Drama”, Stanford Univ., 1963Harvey, Sir P., “Oxford Companion to Classical Literature”, Univ. Press,Oxford, 1937Hathorn, R., “Crowell’s Handbook of Classical Drama”, Crowell Co., N.Y.1967Head, C., “The Emperor Julian”, Twayne, Boston, 1976“Herodotus”, Greek Historian, trans. By A. Godley, Loeb Classical Library“Hesiod”, trans. By H.G. Evelyn-White, Loeb Classical Lib., Harvard Univ.Press, (1914), 1970

Jensen, Hans, “Sign, Symbol, And Script: An Account of Man’s Efforts toWrite”, G.P. Putnam Sons, N.Y. 1969

Kerenyi, C., “Dionysos-Archetypal Image of Indestructible Life”, PrincetonUniv. Press, 1976Kili, A., “Turkey And the World”, Public Affairs Press, 1959Kinross, Lord, “Ataturk”, Morow, 1965Kinross, Lord, “Portarait of Egypt”, Andre Deutsch, 1966Kinross, Lord, “The Ottoman Centuries- The Rise and Fall of The TurkishEmpire”, Morow, 1977Klein, E., “A Comprehensive Etymological Dictionary of the EnglishLanguage”, Elsevier, 1967Kravitz, D., “Who’s Who in Greek and Roman Mythology”, C.N. Potter,N.Y., 1975

Ladas, S.P., “Exchange of Minorities”, Macmillan, 1928-30Laird, C., “The Miracle of Language”, Fawcett Premier Book, 1967Lamb, H., “Alexander of Macedon”, Country Life Press, 1946Lane, R., “Peaks of Shala”, Harper, 1923Larousse’s “Encyclopedia of Mythology”, Prometheus, 1959 (Also 14thprinting, 1968)Lattimore, R., “Hesiod”, Ambassador Books, 1959Lesky, A., “History of Greek Literature”, Crowell, 1958

Macmillan, R., “Constantine’s Assessment”, Dial Press, 1969Mayani, Zacherie, “The Etruscans Begin to Speak”, (trans. By P.Evans),

114

Souvenir Press, 1962Miller, M. “Classics: Greek & Latin”, Parke, N.Y., 1909Miller, Wm., “Greece-Land And People”, Scribner, 1928Montagu, A., “Man: His First Two Milion Years”, Dell, 1969Mulbach, “Mohammed Ali and His House”, London, 1898

Nash, R., “Ideas of History”, Vol. I, Dutton, 1969National Geographic Mag., Jan. 1912; Nov. 1912; Feb.1931New International Enc., Dodd-Mead & Co., 1902

Orga, Irfan and Margaret, “Ataturk”, M.Joseph, London, 1962Otto, W., “Dionysus, Myth and Cult”, Indiana Univ. Press, 1965Ovid, “Metamorphoses”, trans. By Humphries, Indiana Univ. Press, 1961

Payne, R., “Ancient Rome”, American Heritage Press, 1970Peck, H.T., “Harper’s Dictionary of Classical Liiterature and Antiquity”,American Book Co., 1896Pei, M., “The Story of Language”, Lippincott, 1949, 1965Plutarch, “Lives of the Noble Greeks”, trans. By Dryden, Benton Pub. 1952Plutarch, “Lives of The Noble Greeks”, edited by Fuller, Dell Pub. Co., 1972Predmore, R.L., “Cervantes”, Dodd, 1973

Renault, M., “The Nature of Alexander”, Pantheon Books, 1975Ricciotti, G., “Julian The Apostate”, trans. By Costelloe, Brus Pub., 1959Ridpath, J.C., “History of The World”, Cincinnati, 1896-1934Rose, H.J., “A Handbook of Greek Mythology”, E.P.Dutton & Co., 1959Shepherd, W.R., “Historical Atlas”, Barnes & Noble, 1956 (8th edition)Smith, Wm., “A Smaller History of Rome”, Harper Brothers, 1887Stapleton, M., “Dictionary of Greek and Roman Mythology”, Bell, 1978Sykes, E., “Dictionary of Non-Classical Mythology”, J.Dent Pub. London,1952

Tarn, W.W., “Alexander The Great”, Beacon, 1956,1971Thurston, H., & Attwater, D., “Butler’s Lives of Saints”, P.J.Kenedy andSons, N.Y., 1956Tripp, E., “Crowell Handbook of Classical Mythology”, Th. Crowell, 1970

115

116

Vasilev, A.A., “History of Byzantine Empire”, Vol. I, Univ. of Wisconsin,1952Vidal, G., “Julian”, Little, Brown & Co., Boston, 1962

Warrington, J., “Eveyman’s Classical Dictionary”, (800 B.C.-337 A.D.),Dutton & Co., 1961Weigall, A., “Alexander The Great”, G.P. Putnam and Sons, Van Rees Press,1933Whitehead, A.N., “Adventures of Ideas”, Macmillan Co., 1933Wortham, H., “Mustapha Kemal of Turkey”, Little, Brown & Co., 1931

Zimmerman, J., “Dictionary of Classical Mythology”, Harper & Row, 1964

Falënderim i posaçëm për përkrahjen e botimit shqip:

117

“OH SHQIPËRI, SHQIPËRIA IME E MJERË!” NGA J. W. PANDELI

Education

Transcript of “OH SHQIPËRI, SHQIPËRIA IME E MJERË!” NGA J. W. PANDELI