NJOHURI TЁ PЁRGJITHSHME MBI

PROTETIKEN

PROGRAMI MESIMOR I LENDES

Qellimi dhe detyrat Lenda “Teoria mbi protezimin ne stomatologji” ka per qellim qe te pajise kandidatin per laborant dentar me njohuri te nevojshme teorike mbi stomatologjine ne pergjithesi e vecanerisht mbi proteizimin e dhembeve. Detyra e kesaj lende eshte qe te njohe me kandidatin me njohuri te mjaftueshme teorike mbi historikun e stomatologjise, historikun e proteizimit te dhembeve, anatomine sistematike dhe klinike te nofullave, muskujt pertypes dhe te mimikes, mukozes se gojes, artikulacionin temporo-mantibular, peshtymen dhe rolin e saj, llojet e defekteve te sistemit dentar dhe menyrat e ndryshme te zevendesimit te tyre. Lenda e teorise se proteizimit zhvillohet enkas ne simestrin e pare dhe te dyte te kesaj shkolle ne menyre qe kandidati te pajiset me njohuri te mjaftueshme teorike dhe te pergatitet per lendet e tjera profesionale qe do te zhvillohen ne simestrat pasardhes. HISTORIKU I STOMATOLOGJISE

Stomatologjia eshte nje dege e mjekesise, qe merret me studimin dhe mjekimin e semundjeve te gojes dhe te dhembeve. Fjala stomatologji vjen nga greqishtja: stoma-goje dhe logos-shkence. Si cdo shkence,dhe stomatologjia ka historine e vet. Mund te permendim 3 etapa te zhvilimit te stomatologjise: ate te lashtesise, te mesjetes dhe ate te kohes sone. Qe ne kohet me te lashta stomatologjia, si gjithe shkencat e tjera u be privilegj i njerezve te pasur. Fatkeqesisht edhe sot stomatologjia, dhe vecanerisht zevendesimi i dhembeve, duke qene sherbim i kushtueshem, mbetet privilegj i disa njerezve qe mund ta perballojne nga ana financiare. Ne vendin tone, sic dihet, sherbimi stomatologjik kryhet falas nga shteti per moshat 0-18 vjec. Ne kete sherbim kryhen vetem mbushjet dhe heqjet e dhembeve, por jo zevendesimi i tyre dhe mjekimi i anomalive te dhembeve dhe nofullave. Etapa e pare e zhvillimit te stomatologjise kap periudhat me te hershme deri ne mesjete. Babilonasit dhe egjiptianet e vjeter, 2500 vjet para eres se re, kane patur te zhvilluar artin e mjekimit dhe zevendesimit te dhembeve. Kjo njihet edhe tek etrusket e shekullit te VI para eres se re. Greket e vjeter dhe romaket e zhvilluan me tej kete shkence dhe formuan shkollat e tyre. Keshtu Hipokrati, mjek i vjeter grek qe njihet si baba i mjekesise, 456 vjet para eres sone shkruan ne nje liber te tij: ”Nje dhemb i prishur qe leviz dhe ka dhembje, e heqim, nje dhemb qe ka dhembje, por qe nuk leviz e djegim, e pastrojme dhe e leme ne goje. Nje dhembe qe leviz nuk eshte i prishur. E lidhim me dhembet e tjere derisa ai te forcohet perseri…” Ne kete kohe si dhembe artificiale per zevendesimin e dhembeve te humbur perdoreshin kocka te ndryshme, dhembe kafshesh dhe gure, kurse per pllaken e protezes perdorej druri, levozhga pemesh, kocka dhe me vone metale te ndryshme. Ne mesjete, si gjithe shkencat e tjera, edhe stomatologjia pesoi nje renie te theksuar. Protezat e dhembeve ne kete kohe nuk pergatiteshin me nga dentiste ose mjeke te pergjithshem, por nga njerez te profesioneve te ndryshme. Ne lashtesi dhe mesjete protezat e dhembeve kishin vetem funksion kozmetik. Vetem ne shekullin e XVIII stomatologjia hyri ne nje etape te re zhvillimi. Ne kete periudhe filloi te permiresohet dukshem teknika e pergatitjes se protezave. Protezat tashme nuk plotesonin vetem anen kozmetike, por edhe ate funksionale. Keshtu gradualisht stomatologjia dhe vecanerisht protezimi i dhembeve po behej nje disipline e vecante e mjekesise. Ne kete periudhe dentistet e pare filluan te studiojne dhe te permiresojne metodat e ndryshme te mjekimit te dhembeve dhe pergatitjes se protezave. Keshtu u propozua, p.sh dylli per marrjen e mases, gipsi per derdhjen e modeleve, okludatoret e ndryshem per pergatitjen e protezave etj. Rol te rendesishem ne zhvillimin e stomatologjise ne pergjithesi dhe vecanerisht te proteizmit te dhembeve ka luajtur mjeku francez Pier Foshar, i cili ne librin e tij, qe eshte dhe libri i pare ne stomatologji, viti 1728, i kushtoi vemendje te vecante protezimit te dhembeve. Ai beri propozimin me vlere te madhe per permiresimin e qendrueshmerise te protezes se plote, per shfrytezimin e rrenjeve te mbetura dhe perdorimin e tyre per dhembe me vide, perdorimin

okludatoreve ne defektet e qiellze se forte e te bute etj. Me vone, ne 1746 u hap laboratori i pare per pergatitjen e protezave te dhembeve, kurse ne vitin 1776 u prodhuan dhembet e pare artificiale prej porcelani te cilet shenuan nje zhvillim te ri e te rendesishem ne protezimin e dhembeve. Ne kete menyre dhembet artificiale, qe deri ne ate kohe pergatiteshin prej druri, dhembe dhe kocka kafshesh ose metale te ndryshme u zevendesuan nga porcelain, qe sigurisht rriti ne menyre te dukshme cilesine e protezimit. Problem ka qene jo vetem gjetja e materialeve te pershatatshme per zevendesimin e dhembeve te humbur, por edhe materialit prej nga do te pergatitej pllaka e protezes, mbi te cilen do te vendoseshin keta dhembe. Ne lashtesi, por edhe me vone per pergatitjen e pllakes se protezes, ashtu si dhe per dhembet artificiale eshte perdorur druri, fildishi, kocka kafshesh dhe me vone metalet e ndryshme. Keto materiale nuk ishin te pershtatshme si nga ana higjenike dhe estetike. Pervec kesaj keto materiale paraqitnin veshtiresi ne pergatitjen e tyre teknike. Pas kerkimesh te shumta ne vitin 1855 u zbulua kaucuku, i cili u perdor si pllake per protezat e dhembeve. Ky material, i cili eshte perdorur deri ne ditet tona ngjyrosej sipas ngjyres se mishit te dhembeve dhe ne kete menyre siguronte shume mire anen estetike. Ne vitin 1870 hyn ne tekniken stomatologjike per pergatitjen e pllakes se protezes prej celuloidi, i cili nuk gjeti shume perdorim praktik per shkak te veshtiresive teknike te perpunimit. Ne vitin 1935 u perdor per kete qellim plastmasa artificiale, e cila vazhdon te perdoret edhe ne ditet tona. Ky material i permbush me se miri te gjitha kerkesat e deshiruara jo vetem per pllaken e protezes, por edhe per pergatitjen e dhembeve artificiale. Keshtu pra i XIX dhe XX, qe eshte dhe etapa e trete e zhvillimit te stomatologjise shenoi nje rritje edhe me te madhe cilesore ne pergatitjen e protezave te dhembeve. Pervec prodhimit te plastmases artificiale,me 1945 u prodhua dhe u perdor ne stomatologji plastmasa elastike, ne 1950 plastmasa vetpolimerizuese etj. Pervec ketyre materialeve, sot ne stomatologji perdoren edhe metale e aliazhe te tyre per pergatitjen e protezave te levizshme e te palevizshme si metale fisnike e aliazhe te tyre, krom-kobalti, krom-nkeli, krom-kobalti-molibdeni etj. Te gjitha materialet qe perdoren sot ne stomatologji, si ato qe perdoren per pergatitjen e protezave dhe ato qe perdoren per marrjen e mases jane mjaft higjenike dhe estetike dhe jane te pademshme per shendetin e pacientit. Stomatologjia ka historine e vet edhe ne vendin tone. Nga germimet arkeologjike qe jane kryer ne Durres, Apolloni e gjetke jane gjetur punime te ndryshme protetike ne forme urash metalike, qe deshmojne per nje zhvillim te te pareve tane edhe ne kete fushe te mjekesise. Ne vendin tone, pas clirimit, si gjithe sherbimi shendetsor dhe ne menyre te vecante ai stomatologjik ishte mjaft i kufizuar. Ne kete kohe sherbimi kryhej nga disa klinika private te cilat ishin te vendosura ne disa qytete kryesore te vendit. Ne vtin 1948 u be shtetezimi i klinikave private dhe u hapen klinikat e para shteterore. Keto klinika u kompletuan me kuadrin ekzistues qe deri atehere kishin punuar ne klinikat e tyre private. Po keshtu u veprua edhe me aparaturat. Ky kuader, ne pjesen me te madhe ishin te paarsimuar e kualifikuar. Keshtu lindi si domosdoshmeri pergatitja dhe kualifikimi i kuadrit te ri. Keshtu menjehere pas shtetzimit te klinikave private u happen kurse disamujore per kualifikimin e dentisteve ekzistues te cilet u diplomuan me vone si “dentiste me arsim special”. Me vone, ne vitin 1951 u hap ne Tirane, prane Politeknikumit mjekesor, dega per pergatitjen e ndimesmjekeve, dentisteve dhe laboranteve mbi bazen e shkolles tete-vjecare. Pergatitja e

laboranteve vazhdoi edhe me vone me kurse 1 dhe 2 vjecare dhe, ne vitin 1986, keto kurse u mbyllen per mangesite qe kishin ne pergatitjen e ketij kuadri. Ne vitin 1959 prane Fakultetit te Mjekesise u hap katedra, sot dega e stomatologjise ku pergatiten mjeket stomatologe. Ne keto kushte, ndersa pergatitja e mjkeve stomatologe arriti nivele te kenaqshme, pergatitja e laboranteve mbeti shume prapa zhvillimit qe kerkonte koha. Edhe hapja e kesaj shkolle te re te laboranteve dentare me iniciativen dhe mbeshtetjen e firmes se njohur “IVOCLAR VIVADENT” te Lichtenstein-it do te plotesoje kete boshllek qe eshte ndjere deri me sot ne vendin tone ne pergatitjen e laboranteve dentare.

Objekti i ortopedise stomatologjike dhe lidhja e saj me shkencat e tjera Fjala ortopedi vjen nga greqishtja “ortos”, qe do te thote drejtoj dhe “pajdeno” qe do te thote praktikoj. Pse u zevendesua termi proteze me ate ortopedi? Kohet e fundit punimet protetike jane bere te shumllojshme e te nderlikuar. Proteza tashme nuk merret vetem me zevendesimin e dhembeve te humbur, por dhe me zevendesimin e organeve te tjera te zgavres se gojes e fytyres. Pervec kesaj, kjo disipline, duke u lidhur dhe me disiplinat e tjera mjekesore dhe duke formuar nje hallke te rendesishme te mjeksise, kontributi ne mjekimin e semundjeve te tjera jashte e brenda zgavre se gojes, si te atyre te kycit te nofullave te parafunksioneve te sistemit dhemb-nofulla-fytyre, te mjekimit te semundjeve te mishrave te dhembeve, te thyerjeve ose deformimeve te nofullave, te nderhyrjes kirurgjikale ne nofulla dhe fytyre etj. Pra, me keto permasa qe mori kjo disipline, termi protezim, qe presupozonte kryesisht zevendesimin e dhembeve te humbur, eshte i pamjaftueshem. Per keto arsye protezimi u be pjese e ortopedise se pergjithshme dhe u quaj “Ortopedi Stomatologjike”. Ortopedia stomatologjike ndahet ne dy pjese te medha: ne ate teorike dhe ne ate praktike ose klinike. Pjesa teorike studion anatomine e dhembeve dhe te nofullave, kycin e nofullave, mukozen e gojes, muskujt pertypes dhe te mimikes si dhe materialet qe perdoren per pergatitjen e protezave te ndryshme. Pjesa klinike studion llojet e ndryshme te protezave dhe menyren e pergatitjes se tyre, si ne klinike dhe ne laborator. Ortopedia stomatologjike sot perfshin disa lende:

1. Njohuri mbi materiale stomatologjike, ku studiohen te gjitha cilesite e materialeve qe pedoren per pergatitjen e protezave.

2. Ortopedia paraklinike qe merret kryesisht me problemet laboratorike te pergatitjes se protezave.

3. Ortopedia klinike qe merret me te gjitha problemet teorike e praktike te ortopedise dhe me formimin shkencor mjekesor te mjekut stomatolog e te laborantit.

Ortopedia stomatologjike eshte vetem nje pjese e stomatologjise. Kjo disipline nuk merret vetem me zevendesimin e dhembeve te humbur, por dhe me probleme te tjera. Stomatologjia ne pergjithesi sot, si ne bote dhe ne vendin tone ndahen ne tre grupe lendesh, ose disiplina te medha:

1. Terapia stomatologjike, qe merret me mjekimin e semundjeve te dhembeve dhe te

gojes, pra me mbushjet e dhembeve dhe mjekimet e semundjeve te tjera te gojes. 2. Kirurgjia stomatologjike qe merret me heqjen e dhembeve dhe me operacionet qe

kryhen ne zgavren e gojes dhe te fytyres. 3. Ortopedia stomatologjike dhe ortodonia qe merret me rregullimin e anomalive te

dhembeve dhe nofullave. Pervec ketyre lendeve kryesore ne stomatologji jepen edhe lende te tjera si: radiologjia

stomatologjike, fizioterapia stomatologjike etj. Te gjitha keto lende qe jepen ne stomatologji kane lidhje te ngushta me njera tjetren.

Laboranti dentar ka lidhje me te gjitha disiplinat stomatologjike. Keshtu p.sh me kirurgjine stomatologjike ne pergatitjen e protezave kirurgjikale, epitezave te fytyres, me shinat ne frakturat e nofullave etj. Ne ndihme te terapise stomatologjike laboranti kontribuon ne pergatitjen e shinave ne semundjet e mishrave te dhembeve, ne pergatitjen laboratorike te mbushjeve te derdhura etj. Ndersa ne ortopedi dhe ortodoni ne pergatitjen laboratorike te protezave dhe te aparateve te ndryshme. Pra,ne keto kushte laboranti nuk eshte nje njeri thjesht praktik dhe empirik, por nje bashkpunetor i rendesishem ne te gjitha problemet e stomatologjise. Per keto arsye laboranti duhet te kete pervec aftesise se tij praktike laboratorike dhe disa njohuri te pergjithshme teorike mbi anatomine dhe fiziologjine e gojes. Ai duhet te dije dhe te ndertoje maredhenie te mira dhe te drejta me te gjithe mjeket qe bashkepunon, te vleresoje verejtjet e tyre dhe te mireprese ato. Vetem nje bashkepunim i mire dhe korrekt mjek-laborant siguron garancine dhe suksesin e punimit. Mungesa e ketij bashkepunimi dhe mosrespektimi i etikes mjeksore, jo vetem per mjekun por edhe per laborantin s’ka asnje te mire, por vetem deshtime. Mjeku punon me pacientin e semure i cili ka dhimbje, emocione,ankesa etj, pra me njeriun e gjalle, ndersa laboranti punon me modelin pra me allci, dyll, metal etj. Laboranti duhet te kete parasysh se ky model eshte riprodhimi i gojes se pacientit, pra ai duhet te punoje ne te ashtu sic punon mjeku ne goje. Nje demtim sado i vogel i ketij modeli ka pasoja ne cilesine e protezes se ardhshme. Laboranti, protezen qe ai pergatit, nuk duhet ta shikoje si nje pjese te vdekur e te shkeputur nga organizmi ne pergjithesi, por si nje pjese te tij. Me vendosjen e cdo lloj proteze ne trupin e njeriut, por edhe ne goje, ajo behet pjese e pandare e tij. Sa me e mire te jete proteza, pra sa me korrekte te jete ajo, aq me shpejt mesohet pacien-ti me te, pra aq me shpejt ajo inkorpohet, behet pjese e tij. Pervoja praktike e ka vertetuar lidhjen e ngushte qe ekziston midis sistemit dhemb-nofull-fytyre me teresine e organizmit. Mjafton te permendim per kete qellim rolin qe luajne zonat receptore te gojes ne procesin e pertypjes, te tretjes se ushqimit, te vjellit etj. Nga zona e inde te ndryshme te gojes lindin impulse, te cilat nepermjet sistemit nervor qendror ndikojne mbi organizmin ne pergjithesi dhe nga ana tjeter,impulset kortikale ndikojne ne funksionet e aparatit-nofull. Shpesh zgavra e gojes sherben si sinjal i hershem i shume semundjeve te perg-jithshme. Ne kete menyre duhet te kuptohet lidhja e ngushte qe ka zgavra e gojes me organiz-min ne pergjithesi. Pikerisht kete botekuptim shkencor duhet ta kete cdo mjek,por dhe laboranti ne praktiken e tij te perditshme. Keto parime duhet t’i njohe e t’i respektoje, si mjeku dhe labo-ranti ne pergatitjen e protezave. Duke trajtuar problemin e protezimit ne kete menyre ne shke-putemi nga pikpamja empirike e mekaniciste dhe vleresojme jo vetem semundjen, por njeriun e semure ne teresi. Pikerisht per kete arsye, qe laboranti te kete njohuri te mjaftueshme mbi fushen ku ai vepron, eshte e domosdoshme qe ai te kete dhe disa njohuri mbi anatomine dhe fiziologjine e aparatit dhemb-nofull-fytyre ose aparatin pertypes ne pergjithesi.

Aparati pertypes ne pergjithesi Njohuri mbi anatomine dhe fiziologjine e aparatit pertypes. Me aparat pertypes kuptojme nje sere organesh dhe indesh qe ndodhen ne zgavren e gojes ose rreth saj dhe qe ndikojne ne menyre te drejtperdrejte ose te terthorte ne funksionet e ndryshme si: pertypja ,folja etj.Ne keto organe hyjne: dhembet, muskujt pertypes dhe mimike,gjuha,gjendrrat e peshtymes,mukoza e gojes etj. Dhembet Dhembet perbejne qendren e aparatit pertypes.Ata rradhiten ne kreshten hojezore te nofullave njeri prane tjetrit duke formuar keshtu radhen e dhembeve.Radhitja e dhembeve nuk

eshte e rastesishme.Ata radhiten sipas diferencimit funksional te tyre: dhembe preres,shqyes,copetues dhe bluajtes. Dhembet preres(dentes incizivus) quhet keshtu sepse kurora e tyre ka buze prerese qe sherben per prerjen e ushqimit. Dhembet pertypes,paradhemballet dhe dhemballet(dentes premolaris dhe dentes mola-ris) quhen te tille sepse kurora e tyre ka ne faqen pertypese disa te ngritura, zhardhoke ose tu-bekula qe sherbejne per copetimin dhe bluarjen perfundimtare te ushqimit. Gjate jetes dhembet dalin dy here.Dhembet e pare, qe quhen dhembet e qumeshtit qe

jane gjithsej 20. Duke filluar nga mos-ha 6-7 vjecare dhembet e qumesh-tit

zevendesohen nga dhembet e perhereshem.Dhembet e perhershem jane 32, nga 16 per cdo no-full. Nga keto per cdo nofull dallojme: 4 dhembe preres, 2 te qenit, 4 paradhemballe dhe 6 dhemballe, nga te cilat dy te fundit quhen dhemballet e pjekurise. Dhembet duhet te konsidero-hen si organe cift, ne te cilet vendosen ne menyre simetrike ne te dy anet e nofullave.

Anatomia e dhembit dhe siperfaqet tij

Pjeset e dhembit Ne cdo dhemb dallojme tre pjese:kuroren,qafen dhe rrenjen. Kurora (korona dentis) eshte pjesa e dukshme e dhembit. Ne praktike dallojme dy lloj kurora te dhembit: kuroren anatomike dhe ate klinike.Kurora anatomike eshte ajo pjese e dhembit qe mbulohet nga smalti dhe arrin deri tek qafa e dhembit.Me kalimin e moshes mishi i dhembeve terhiqet,keshtu kurora e tij zgjatet.Pra pjesa e kurores se dhembit qe duket ne zgavren e gojes quhet kurore klinike.Nje gje te tille laboranti duhet ta njohe dhe ta kete parasysh gjate pergatitjes se protezave ne menyre qe te imitoje dhembet natyrale te mbetur ne goje. Keshtu proteza behet me estetike.

Anatomia e dhembit dhe siperfaqet tij Pjeset e dhembit Ne cdo dhemb dallojme tre pjese:kuroren,qafen dhe rrenjen. Kurora(korona dentis) eshte pjesa e dukshme e dhembit .Ne praktike dallojme dy lloj kurora te dhembit: kuroren anatomike dhe ate klinike.Kurora anatomike eshte ajo pjese e dhembit qe mbulohet nga smalti dhe arrin deri tek qafa e dhembit.Me kalimin e moshes mishi i dhembeve terhiqet,keshtu kurora e tij zgjatet.Pra pjesa e kurores se dhembit qe duket ne zgavren e gojes quhet kurore klinike.Nje gje te tille laboranti duhet ta njohe dhe ta kete parasysh gjate pergatitjes se protezave ne menyre qe te imitoje dhembet natyrale te mbetur ne goje. Keshtu proteza behet me estetike.

-

Qafa e dhembit(collum dentis) eshte pjesa kalimtare nga kurora ne rrenje. -Rrenja(radix dentis) eshte pjesa e dhembit qe eshte e vendosur ne gropezen hojezore te nofulles dhe qe perfundon ne majen e rrenjes(apex radicis dentis).Pervec pjeseve te dhembet,ne praktike ka rendesi te madhe ka dhe njohja e

faqeve te tij. Faqet e dhembit

1)Faqja buzore(facies labialis) quhet faqja e dhembit qe ndodhet nga ana e buze,kjo vetem per dhembet e perparshem ose dhembet ballore.Kjo faqe,per dhembet e pasem,paradhemballet dhe dhemballet quhet faqja faqore(facies bucalis) pasi shikon nga ana e

Figura 21 Pjese te dhembit

Figura 118 Kanini i siperm djathtas

Faqet e dhembit

1)Faqja buzore(facies labialis) quhet faqja e dhembit qe ndodhet nga ana e buze,kjo vetem per dhembet e perparshem ose dhembet ballore.Kjo faqe,per dhembet e pasem,paradhemballet dhe dhemballet quhet faqja faqore(facies bucalis) pasi shikon nga ana e faqes. 2)Faqja e kundert me te paren,qe ndodhet Brenda zgavres se gojes,quhet faqja gojore(facies orales).Kjo faqe, per nofullen e siperme quhet dhe faqja qiellzore(facies palatinalis).Kurse per nofullen e poshtme faqja gjuhore(facies lingualis). 3)Faqet e dhembit qe takojne me dhembet fqinje quhen faqet afersore(facies proximalis).Per dhembe te vecante,faqja qe ka kontakt me dhembin qe ndodhet perpara quhet faqja mesore(facies mesalis),ndersa faqja qe ka kontakt me dhembin prapa quhet faqja largesore(facies distalis). 4)Faqja mbylltore(facies ocluzalis) ose faqja pertypese.Per dhembet ballore kjo faqe eshte ne forme buze dhe quhet margo incisalis.

Figura 128 Premolari i pare siper

Ndertimi histologjik i dhembit Dhembi perbehet nga inde te forta dhe te buta.Indet e fort ate dhembit jane:smalti,dentina dhe cementi,ndersa indet e buta jane :pulpa dhe periodonti.masen baze te indit te forte te dhembit,pra berthamen e tij e perben dentina.Ajo,ne zonen e kurores se dhembit mbulohet nga smalti,ndersa ne ate te rrenjes nga cementi. Smalti i dhembit Smalti eshte indi me i forte ne organizmin e njeriut.Smalti mbulon kuroren anatomike te dhembit dhe ka ngjyre te bardhe ne te hirte e te hapet,me shkelqim.Fortesisa e smaltit barazohet me ate te diamantit,prandaj quhet edhe substanca admantina.Trashesia e smaltit ne pjese te ndryshme te kurores nuk eshte e barabarte.Pjesa me e trashe e tij vihet re ne te ngriturat,zbardhoke(tuberkulat) edhe ne buzet prerese te dhembeve ballore.Ne siperfaqe anesore te kurores,shtresa e smaltit hollohet gradualisht dhe mbaron ne nivelin e qafes se dhembit. Me afrimin e tyre ne majen e rrenjes,tufa fibroze merr drejtim kulmor(vertikal). Ky fiksim i dhembit ne hojezen kockore, siguron funksionin amortizues te periodontit duke menjanuar keshtu demtimin e tij nga trysnia pertypese ose mbingarkesa te tjera, qe mund te veprojne mbi te.

Figura 4 k: Ndertimi histolojik i dhembit

FORMULA DHE SHENJAT DALLUESE TE DHEMBEVE

Sistemi i numerimit te dhembeve

Sot njihen tre sisteme numerimi dhembesh:

Sistemi i pare eshte sistemi PALMER i cili bazohet ne dy plane. Ne planin horizontal dhe ne planin vertikal. Plani horizontal ndan dhembet e siperm nga te poshtmit, ndersa plani vertikal ndan dhembet e anes se djathte nga ana e majte. Atje ku priten te dy keto plane emertohen me numrin 1, kater dhembet e qendres dhe per cdo gjysemnofull vendosim dhembet ne numrat perkates sipas nje rritjeje ne progresion aritmetik.

Ky quhet edhe sistemi simetrik. Eshte nje sistem mjaft i thjeshte per tu mbajtur mend.

Sistemi universal ose sistemi amerikan. Ne baze te ketij sistemi cdo dhemb ka nje numer me vehte. Numerimi fitlon nga dhemballa e trete e nofulles se siperme djathtas dhe perfundon tek dhemballa e trete e nofulles se djathte poshte.

Eshte nje sistem qe afrohet shume me realitetin. Cdo dhemb ka numrin e tij duke percaktuar ne kete menyre individualitetin e tij. Sistemi nderkombetar dentar Ky sistem emerton kater dhembet e qendres me numrat 11, 21, 31, 41 dhe duke u rritur ne progresion aritmetik vendosen edhe dhembet pasardhes. Ky eshte sistem europian qe perdoret gjeresisht sot.

8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8

8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17

Shenjat dalluese te dhembeve Dhembet kane shume shenja te perbashketa, qe jane te kushtezuara nga vet rreshtimi i tyre dhe forma e nofullave.Por dhembet kane dhe shenja te vecanta qe dallojne dhembin simetrik te anes se djathte me ate te anes se majte. Keto shenja jane: 1-Shenja e lakores(kurbes) 2-Shenja e rrenjes(ka te beje edhe kjo me shenjen e lakores) 3-Shenja e kendit Shenja e lakores (kurbes) Njohja dhe respektimi ne praktike i shenjes se kurbes ka rendesi si ne modelimin e dhembeve artificiale ne protezat fikse, por dhe ne rreshtimin e tyre ne protezat e levizshme, te pjesshme ose te plota.Respektimi ne praktike i kesaj shenje siguron nje proteze, jo vetem estetike, por edhe funksionale.Sipas kesaj shenje cdo dhemb perben nje pjese te caktuar te kurbes.Ne kete menyre cdo dhemb ben pjese vetem ne njeren ane te harkut,ne anen e djathte ose te majte.Pra sipas kesaj shenje dhembi i anes se majte nuk mund te vendoset ne anen e djathte dhe e kunderta. Sipas kesaj shenje gjysma mesore(meziale) e siperfaqes buzore te dhembit eshte me konvekse sesa gjysma largesore(distale) e tij.

Figura 7 Shenja e lakores horizontale ka nje lidhje te veten me harkun e dhembeve. Dhembet si pjese e harkut te dhembeve e kane faqen e tyre vestibulare me te perkulur nga ana meziale sesa nga ana distale, nese shihen okluzalisht.

Shenja e rrenjes Sipas kesaj shenje,rrenja e cdo dhembi pjerresohet ne drejtim te dhembit qe vjen me pas, pra ne drejtim largesor(distal). Figura 8: Dhembet frontale jane te perkulur mezialisht nese shihen nga ana vestikulare; dhembi i mesit preres poshte qendron pingul. Shenja e kendit Shenja e kendit i perket kryesisht dhembeve ballore, sia atyre te nofulles se siperme dhe te nofulles se poshteme.Ne keta dhembe kendet,si ai mesori(mezial) dhe largesor(distal) nuk jane njesoj.Kendi distal tek keta dhembe eshte me i rrumbullakosur, ne te kundert, kendi mesial eshte me i thek-suar,ne formen e kendit te drejte. (Fig. ) Te gjitha keto shenja duhen patur parasysh gjate pergatitjes se protezave, pasi vetem keshtu siguro-het nje proteze estetike dhe funksionale. Pervec shenjave te vecanta dhembet kane edhe shenja te perbashketa,te cilat duhet te njihen nga la-boranti.

Figura 9 Shenja e kendit ne dhembet frontale shfaq nga ana labiale midis buzeve preres dhe siperfaqeve aproksimale mezialisht nje kend te mprehte dhe distalist nje kend te rrumbullakuar. Per ta bere me te qarte jane paraqitur ne figure dy dhembet preres te pare siper te shkembyer

Shenja te perbashketa te dhembit Boshti i dhembit Cdo dhemb ka nje bosht te vecante.Ky bosht,me boshtin e rrenjes nuk eshte i njejtepor formon nje kend i cili ndryshon ne dhembe te vecante.Ne se do te zgjaten boshtet e dhembeve te nofulles se siperme,ata do te takojne ne nje pike Brenda kafkes,pra takohen ne orbita ose Krista Galli.Perjashtim nga ky rregull bejne dhembet e nofulles se poshtme (Fig. ) Ekuatori i dhembit Vija qe bashkon te gjitha pjeset me te ngritura,me konvekse,ne gjithe siperfaqet e kurores se dhembit,quhet ekuatori i dhembit.Kjo tregon se siperfaqet e dhembit nuk jane te drejta por konvekse.Ekuatori eshte i perbashket per te gjithe dhembet.Ne dhemballet dhe paradhemballet ai gjendet me afer siperfaqes pertypese. Nga ekuatori siperfaqja e dhembit ndahet ne dy pjese,te siperme, mbylltore(okluzale) dhe te poshteme,qafore(gingivale ose cervikale).Njohja dhe respektimi i ekuatorit te dhembit nga laboranti nuk ka vetem rendesi estetike, por kryesisht funksionale. Rendesia funksionale e tij qendron ne ruajtjen e mishit te dhembeve nga demtimi gjate ushqyerjes. (Fig ) Pervec kesaj ekuatori i dhembit ka rendesi dhe ne orientimin e ganxhave te ndryshme ne pergatitjen e protezave pjesore te levizshme. Permasat e dhembit dhe rrenjes Dhembet e vecante kane permasa te caktuara. Ne kuroren e dhembit dallojme: lartesine,gjeresine dhe trashesine e kurores. Lartesia e dhembit eshte distanca nga buza prerese ose zhardhoket e siperfaqes pertypese deri te qafa e dhembit,ndersa gjeresia e dhembit eshte distanca midis dy pikave te kontaktit te tij Trashesia e dhembit eshte permasa nga faqja buzore,ose qafore deri ne faqet e brendshme (gojore).

Figura 109: Aksi i kurores dhe aksi i rrenjes shtrihen ne nje bosht dhe ndertojne aksin e dhembit; nese aksi i kurores nuk eshte ne nje bosht mund te shfaqen efekte leve te papershtatshme, qe e lirojne dhembin nga shtrati i dhembit. Kur shihet nga ana aproksimale dhembi i siperm i mesit preres eshte i perkulur nga ana vistikulare; konturi i tij labial qendron pingul.Kur shikohet nga ana labiale dhembi i mesit preres eshte i perkulur mezialisht.

Figura 172: Qendra e perbashket e boshteve gjatesore te dhembit ndodhet ne Crista Galli ose orbite.

Fig. 88: Abradimi nderdhembor shkurton diametrin e dhembit ne drejtimin mezio-distal; dhembet afrohen me shume me njeri tjetrin, rradha e dhembeve shkurtohet per shkak te zhvendosjes fiziologjike mezialisht.

Fig. 84: Linja e perimetrit qe vizatohet me nje laps te mbajtur vazhdimisht paralel me drejtimin pingul ndryshon trajektoren e saj kur dhembi ose nje trup oval formojne nje kend me drejtimin pingul. Nese aksi i dhembit eshte paralel me drejtimin pingul, linja e vizatuar paraqet ekuatorin anatomik; kur drejtimi futjes eshte paralel me ate pingul linja e vizatuar paraqet ekuatorin protetik.

Harqet e dhembeve Dhembet vendosen ne nofull prane njeri-tjetrit duke formuar radhen e dhembeve. Radhitja,ose rreshtimi i dhembeve ne individe te ndryshem eshte e ndryshme. Mund te thuhet me siguri se s’ka dy individe qe mund te kene nje forme, madhesi dhe radhitje te njejte te dhembeve natyrore.Per kete dhe dhembet artificiale duhet te jene te ndryshem ne individe te vecante. Dhembet,ne radhen e tyre takohen me njeri-tjetrin ne pika te ndryshme,qe quhen pikat e kontaktit. Pikat e kontaktit forcojne radhen e dhembeve gjate pertypjes, pasi nepermjet tyre trysnia pertypese shperndahet ne tere radhen e tyre.Pervec kesaj,pikat e kontaktit mbrojne mishin e dhembeve gjate pertypjes se ushqimit.Per kete arsye,gjate pergatitjes se punimeve fikse (kurora,ura etj.) eshte e domosdoshme qe te sigurohen pikat e kontaktit,per dhembet anesore gjindet afer siperfaqes pertypese nders per dhembet ballore afer buzes prerese.Pikat e kontaktit,ne mosha te kaluara shnderrohen ne siperfaqe kontakti. Kjo per arsye te ngrenies se pikes se kontaktit nga levizjet fiziologjike. (Figura 88) Rradhitja e dhembeve ne nofulla formon figura te ndryshme gjeometrike.Keshtu radha e dhembeve ne nofullen e siperme te te rriturit formon nje hark qe ka formen e gjysme elipsit, ndersa harku i dhembeve te poshtem ka formen e paraboles, brinjet e te cilit hapen ne drejtim distal ne menyre te barabarte. (Fig. ) Dhembet e nofulles se siperme jane vendosur ne nje raport te caktuar me ata te nofulles se poshteme.Ky raport eshte i ndryshem ne individe te vecante. Raporti i harqeve te dhembeve me njeri-tjetrin mund te jete normal(fiziologjik) ose jonormal(patologjik). Per tu bere pertypja e ushqimit duhet qe dhembet e siperme te takohen me ata te poshtem.Ky takim qe realizohet gjate levizjes se nofulles se poshteme me ndihmen e muskujve pertypes quhet artikulacion,qe eshte nje moment levisshmerie,dinamike te nofullave.Ne ndryshim me artikulacionin eshte okluzio-nin(mbyllja) qe eshte vetem nje moment, nje raport i caktuar i harqeve te dhembeve me njeri-tjetrin, pra nje lloj okluzioni eshte dhe okluzioni qendror(mbyllja qendrore) qe shpreh takimin maksimal te siperfaqeve pertypese te harqeve te dhembeve. Pra eshte e kuptueshme, qe okluzio-ni qendror eshte vetem nje dhe ky eshte i fiksuar tek cdo individ. (Fig. ) Raportet e radhes se dhembeve jane te ndryshme, qe varet nga vecorite e zhvillimit te sistemit dhembe-nofull-fytyre. Raportet, mbylljet ose okluzionet mund te jene fiziologjike ose patologjike, sic thame me lart.

Okluzionet fiziologjike

1.Okluzion normal(eugnat)

Figura 89 Abrazioni shkurton kurorat e dhembeve dhe permireson raportin midis krahut te ngarkeses dhe te forces. Aparati i mbajtjes se dhembeve clirohet nga forcat e teperta qe ushtroheshin mbi te, fisurat lemohen dhe pozicionet e nje sulmi te mundshem nga kariesi pakesohen.

Figura 90 Nga abrazioni mundet te ekspozohet edhe berthama e dentines; dhoma pulpare hapet rradhe sepse vazhdimisht formohet dentine sekondare.

Figura 153 Harku i dhembeve te siperm ka formen e nje gjysem elipsi, harku i dhembeve te poshtem formen e nje parabole. Aksi i shkurter i elipsit ka gjatesine 57-62 mm (A-B), dhe gjysma e aksit te gjate ka gjatesine 50-55 mm (C-D).

Figura 157 Trekendeshi Bonwill eshte nje trekendesh barabrinjes me nje gjatesi te brinjes ne pozicion statik prej 11.5 cm, qe shtrihet nga pika e poshtme incizale deri ne pikat qendrore te artikulacioneve te nofulles se poshtme. Trekendeshi i Bonwill percakton nepermjet pikes incizale dhe kendit te Balkwill pozicionin e rrafshit te kafshimit perkundrejt artikulacioneve. Nepermjet ketij pozicioni mun dte rikonstruktohet sipas vlerave mesatare edhe pozicioni i modelit te nofulles se poshtme perkundrejt pikave te artikulacionit.

Figura 158 Rrethi i Bonwill eshte nje rreth qe kalon mbi buzet prerese te dhembeve te poshtem frontal dhe mbi majat e tuberkulave bukale te premolareve te pare poshte. Tangentet ne kete rreth kalojne mbi majat e tuberkulave bukale te dhembeve anesor deri ne qender te kokave te artikulacioneve. e rrethin e Bonwill dhe tangentet e tij mund te paraqitet ne nje perafrim te pare froma e harkut te rradhes se poshtme te dhembeve.

Figura 307 Ne gjendje te cliruar dhembet nuk kane kontakt okluzal njeri me tjetrin, por shfaqin nje hapesire nderokluzale. Ne veshtrimin lingual duken rradhet e tuberkulave ne drejtimin sagital dhe transvesal. Gjate nderfutjes se rradheve te dhembeve nederfuten edhe tuberkulat me njera tjetren sipas parimit te dy tuberkulave

Figura 308 Ne rastin e nje kafshimi te rregullt kemi nje nderfutje te njekohshme dhe ne te njejten mase te tuberkulave dhe fisurave me interkuspidim maksimal. Te gjithe tuberkulat linguale te dhembeve te siperm krijone kontakt me fisurat qendrore te dhembeve te poshtem, nderkohe qe tu-berkulat e poshtme bukale krijojne kontakt me fisurat qendrore te dhembeve te sip-erm. Dhembet e siperm frontal prekin la-bialisht nga siper dhe nga perpara dhem-bet e poshtem frontal ne te ashtequajturin kafshim gershere.

Figura 288 Levizjet e kufizuara te nofulles se poshtme ne planin sagital

2.Okluzion i drejte(ortogonat) 3. Okluzion biprognatik(biprognatia fiziologjike) 4.Okluzion epistognatik(epistognatia fiziologjike)

Okluzionet patologjike

1. Prognatia (paradalje e nofulles se siperme) 2. Progenia( “ “ se poshteme) 3. Okluzioni i thelle(mbyllje e thelle) 4. Okluzioni i hapur(mbyllje e ulet) 5. Okluzioni i ulet(mbyllje e ulet) 6. Okluzion i kryqezuar

Organe te tjera te aparatit pertypes Ne aparatin pertypes bejne pjese disa organe te cilat ne harmoni me njeri-tjetrin, marrin

ushqimin, e copetojne, e

Kurbat (lakoret) e harqeve te dhembeve

Harqet e dhembeve ne siperfaqen pertypese si per nofullen e poshteme dhe ate te siperme nuk shkojne paralel me vijen horizontale.Keshtu p.sh vija qe bashkon buze, ose margot prerese te dhembeve ballore te nofulles se poshteme eshte e drejte, ose pak konvekse (nga lart). Ne pjesen premolare kjo vije vjen duke u ulur duke arritur ne siperfaqen pertypese te molarit te pare, qe eshte dhe pika me e thelle e saj. Prej ketu kjo vije vjen perseri duke u ngritur duke for-muar keshtu nje kurbe (lakore), qe quhet kurba e kompensimit sagital, ose shigjetar( fig.Nr.)

Pervec lakores shigjetore dallohet edhe lakorja terthore (kurba transversale). Ajo kalon permes siperfaqeve pertypese te dhemballeve te te dyja aneve ne drejtim terthor (transversal). Sipas kesaj lakoreje siperfaqet pertypese te dhemballeve poshte jane te kthyera larte dhe brenda, ndersa zhardhoket faqor(tuberkulat bukal) te tyre jane me te larta se sa zhardhoket gjuhor.Ne te kundert,faqet pertypese te dhemballeve larte jane te drejtuara poshte e jashte,ndersa tuberkulat qiellzore te tyre jane me te ngritura sesa tuberkulat faqore. (Fig. ) Respektimi i ketyre lakoreve ka rendesi praktike gjate rreshtimit te dhembeve artificiale ne protezat e plota, sepse e para siguron qendrueshmerine e protezes se plote ne levizjet perpara te nofulles se poshteme,ndersa e dyta qendrueshmerine e saj ne levizjet anesore te nofulles. Raportet e harqeve te dhembeve ne skeletin e kohes ne pergjithesi Dhembet perbejne vetem nje pjese te aparatit dhembe-nofull-fytyre,prandaj ata duhet te studiohen ne teresi dhe ne raport me te gjithe kete aparat.Per te kuptuar lidhjet qe kane radhet e dhembeve me skeletin e fytyres merren disa vija orientuese te cilat kane rendesi ne ortopedine stomatologjike dhe qe duhet te njihen e respektohen gjate pergatitjes se punimeve protetike. Nje nga keto vija eshte vija mesore(mediane) ose rrafshi shigjetor(sagital). Kjo vije ndan fytyren, por edhe radhen e dhembeve ne dy pjese, ne te majte dhe net e djathte.Kjo vije eshte boshti i simetrise se fytyres e cila na lejon te percaktojme si simetrine kockore ashtu edhe dhembore. Gjate rreshtimit te dhembeve artificiale duhet te respektohet kjo vije me qellim qe te sigurohet ana estetike e protezes. Vija mesore(mediane) eshte vija qe bashkon Glabelen (Glabela pika me e dale e ballit ne profilin e fytyres), qepjes kockore te hundes dhe pikes me te ulet te mjekrres. Nje vije ose rrafsh tjeter eshte dhe rrafshi horizontal. Kjo vije kalon ne buzet prerese te dhembeve ballore dhe siperfaqeve pertypese te dhembeve anesore.Ky rrafsh quhet shpesh dhe rrafshi, ose plani i okluzionit. Plani horizontal, ne pjesen e perparme eshte paralel me vije bipupilare(vija qe bashkon dy pupilat e syve), ndersa ne pjesen e prapme(anesore) eshte paralele me vijen nazo-aurikulare qe eshte vija qe bashkon flegren e hundes me bazen e treguesit te veshit.Kjo quhet edhe vija Kamper(Camper) sipas emrit te autorit (Fig. Nr.) Rrafshi ballor,ose rrafshi frontal kalon nepermjet pikave te zgavres se syrit dhe bie perpendikular mbi rrafshin veshe-sy. Vija mesore, plani okluzal dhe rrafshi ballor kane lidhje me radhen e dhembeve.Keto plane na ndihmojne ne pergatitjen e protezave te ndryshme, sidomos ne rreshtimin e dhembeve artificiale ne protezat e plota te cilat do te shpjegohen ne leksionet e ardhshme.

Figura 172- 173 Kurba sagitale e okluzionit eshte nje linje pak e perkulur (mjatas). Kurba Spee (dhjathtas) duhet te shihet si nje forme e vecante e kubes sagitale te okluzionit. Sipas Spee akset e dhembeve jane te pjerrur ne menyre te tille qe zgjatimet e tyre, si rreze te kurbes Spee te priten ne nje pike ne zgavren e syrit. Zgjatimi dorsalisht i kurbes Spee duhet te kaloje tangent me siperfaqen e artikulacionit te nofulles se poshtme. Spee supozonte, se kurba e emertuar sipas tij pershkruan trajektoren e e levizjes se nofulles se poshtme gjate levizjeve perpara. Gjate levizjes sipas kesaj kurbe dhembet kane gjithmone kontakt rreshqites me njeri tjetrin. Studime te detajuara tregojne se keto kontakte ne kafshimin eugnatik nuk ekzistojne, sepse per ndryshe do te kishim ngarkesa te gabuara ne dhembet.

Figura 174 Ne shikimin nga ana vestikulare dallohet qarte pjerresia tipike e dhembeve nga ana meziale. Perjashtim bejne molari i pare, i cili qendron pingul dhe molaret e dyte dhe te trete siperm, te cilet jane te pjerrur distalisht.

Figura 175 Pjerresimi mezialisht dhe shenja e rrenjes – perthyerja distale e rrenjeve- krijojne kurba vertikale, qe tregojne nje perputhmeri harmonike me drejtimin e forces se kafshimit.

Figura 186 Kur shikohet nga ana aproksimale dallohet nje pjerresim karakteristik i dhembeve te siperm ne drejtimin vestikular dhe i dhembeve te poshtem ne drejtimin lingual. Proceset alveolare jane gjithashtu te pjerrura ne drejtimet e siperpermendura. Prej kesaj jane te pjerreta siperfaqet e kafshimit ne nofullen e poshtme ne drejtim te dyshemese se gojes dhe krijohet keshtu e ashtuqujtuara kurbe trasversale e okluzionit

Figura 187 Pas humbjes se dhembeve nofullat tkurren sipas drejtimit te pjerresise se tyre. Keshtu zhvendosen edhe linjat e proceseve alveolare, ku linja e procesit te siperm zvoggelohet dhe ajo e procesit te poshtem zmadhohet. Ky fenomen ka pasojat e veta mbi statiken e nje proteze totale

Figura 188 Plani i kafshimit perkufizohet si plani sipas te cilit okludojne dhmebet antagoniste. Siperfaqet e kafshimit te dhembeve anesore rradhiten njera pas tjetres sipas kurbave sagitale dhe trasnversale te okluzionit, duke formuar keshtu nje pjese te nje sfere. Ky pozicion perdoret per vendosjen e dhembeve ne nje proteze totale duke perdorur nje instrument qe quhet kalote.

Figura 189 Ne pozicionin neutral te kafshimit nderfutja normale e dhembeve anesore behet ne drejtimin trasnversal. Anomalite e vendosjeve te dhembeve ne drejtimin transveral pershkruhen si kafshime te kryqezuara.

Figura 3 Planet dhe akset kryesore ne koke.

Figura 8 Topografia siperfaqesore e fytyres

Figura 10: Planet e matjeve ne koke II

Figura 11\12 : Pikat e matjeve qefalometrike

bluajne, e zbusin, e perpunojne pjeserisht e kimikisht dhe kalojne mandej nepermjet rruges per ne stomak.Nder keto organe qe marrin pjese ne perpunimin e ushqimit jane :buzet,faqet, gjuha,dhembet, muskujt e fytyres, muskujt pertypes, nofullat dhe peshtyma. Dhembet, pervec atyre njohurive te pergjithshme qe trajtuam ne leksione e meparshme do te studiohen me hollesi ne lende te vecanta qe do te zhvillohen ne semestrat pasardhes.Ketu do te jepen vetem disa njohuri te pergjithshme mbi organet ose formacionet e tjera te aparatit dhemb-nofull-fytyre. Fig : 33 Elementet strukturore te sistemit orofacial

Nofullat A) Nofulla e siperme(Maxilla) Nofulla e siperme perben pjesen kryesore te skeletit te fytyres.Ajo perbehet nga nje cift kockash te palevizsshme te cilat bashkohen me njera –tjetren ne vijen mesore. Kjo qepje kockore e vijes mesore(mediane),(sutura sagitalis) vazhdon dhe ne qiellzen e forte dhe quhet sutura qiellzore(sutura palatine). Nofulla e siperme perbehet nga trupi dhe kater zgjatime(procese). Trupi i nofulles se siperme ka formen e nje piramide te paregullt.Ne brendesine e saj nga te dyja anet gjendet nga nje boshllek, zgaver, e mbushur me ajer, qe quhet sinusi maksilar.Sinusat maksilare komunikojne ne zgavren e hundes nepermjet nje kanali. Pervec trupit nofulla e siperme ka dhe kater zgjatime, ose procese te cilet lidhin kete kocke me skeletin tjeter te fytyres.Keto procese jane: 1)Procesi zigomatik Eshte ai zgjatimi i nofulles se siperme qe lidh ate me kocken zigomatike. 2)Procesi frontal Eshte zgjatimi qe lidh nofullen e siperme me kocken e ballit(OS frontalis).ne ortopedine stomatologjike interes paraqesin zgjatimet(proceset) hojezore dhe qiellzore. 3)Zgjatimi qiellzor(procesus palatinus) Ky zgjatim perbehet nga dy pjese, e majta dhe e djathta. Te dyja keto bashkohen me njera-tjetren ne mes me nje qepje kockore(sutura palatino-mediano), qepja mesore qiellzore.Zgjatimi qiellzor i nofulles se siperme tek njeriu formon ¾ e qiellzes se forte.Forma,thellesia dhe permasat e qiellzes ndryshojne ne individe te ndryshem.Ne qiellzen e forte vihen re disa formacione anatomike,te cilat duhet te njihen dhe te kihen parasysh ne pergatitjen e protezes me pllake.Keto jane: 1-Vrima prerese(foramen incisivum).Eshte nje vrime qe hapet ne mesin e dy incisiveve qendrore nga ku dalin enet e gjakut dhe nervi me te njejtin emer. 2-Torusi qiellzor(torus palatinus).Eshte nje ngritje kockore qe vihet re tek paciente te ndryshem dhe qe ndodhet ne lidhjen ose qepjen mesore te qiellzes(sutura palatino-mesialis) 3-Vrimat qiellzore.Ndodhet ne pjesen e pasme te qiellzes nga te dyja anet.Keto vrima mund te jene nga dy per cdo ane(foramen, palatinus,majus dhe minor),vrima qiellzore e madhe dhe e vogel.Nga keto vrima dalin ene gjaku dhe nerva. Gjembi hundor i pasem (spina nazalis posterior) Ky formacion kockor ndodhet ne pjesen e pasme te qiellzes se forte. Njohja e ketij formacioni(ndertimi),anatomik ka rendesi te madhe praktike ne pergatitjen e protezes me pllake e cila ne kufirin e pasem te saj nuk duhet te kaloje me shume se 0.5-1mm sepse do te shkaktonte plage dhe refleksin e te vjellurit tek pacienti. Qiellza e forte dhe kreshta e hojezave formojne fushen protetike te nofulles se siperme mbi te cilat mbeshtetet proteza me pllake.

4) Kreshta hojezore(procesus alveolaris) Kreshta hojezore perben pjesen e poshteme te trupit te nofulles se siperme.Ne kreshten hojezore jane te vendosur rrenjet e dhembeve natyrore.Kjo perbehet nga dy flete te holla kockore(lamela) e jashtme dhe e brendshme.Te dyja keto flete, pas dhemballes se fundit bashkohen me njera tjetren duke formuar nje formacion te rendesishem qe quhet zhardhoku i qiellzes(tuber maxillae).Ky formacion eshte simetrik ne te dyja anet e nofulles qe pas heqjes se dhembeve paraqitet ne forma dhe madhesi te ndryshme. Kreshta hojezore ne faqen e saj te jashtme eshte e valezuar duke formuar keshtu te ashtuquajturat jugat ose valezimet alveolare.Ky valezim eshte i shprehur me teper ne zonen e preresve qendrore dhe dhembit te syrit.Jugat alveolare kane rendesi ne pergatitjen e protezes me pllake. Ato duhet te imitohen ne faqen e jashtme te pllakes se protezes , kjo jo vetem per arsye estetike , por edhe per qendrueshmerine e protezes. ne pergatitjen e protezes me pllake.Ato duhet te imitohen ne faqen e jashtme te pllakes se protezes, kjo jo vetem per arsye estetike por edhe per qendrueshmerine e protezes formojne dyshemene e gojes. (

Figura 34 Vendosja e nofulles se siperme ne pjesen e fytyres ne kafke

Figura 35: Siperfaqet dhe zgjatimet e nofulles se siperme sqarohen me ngjyra te ndryshme ne figure.

Figura 36. Detajet topografike te anes se brendshme te nofulles se siperme

Figura 249 Topografia e qellzes kockore me vrimat dhe kanalet e veta.

Figura 250 Qellza kockore e zberthyer shfaq pjeset e vecanta te meposhtme

B)Nofulla e poshteme(mandibula) Mandibula perben pjesen e poeshteme te fytyres dhe eshte nje kocke e levizsshme. Mandibula ka formen e patkoit dhe perbehet nga trupi dhe krahet. Ne vendin qe trupi bashkohet me krahet formohet nje kend, permasat e te cilit ndryshojne ne individe dhe mosha te ndryshme.Tek femijet ky kend eshte me i madh rreth 125-140 ndersa tek te rriturit eshte 110-120, kurse tek pleqte pa dhembe ai zmadhohet perseri per shkak te atrofise te kreshtes hojezore. ( fig ) Trupi i nofulles se poshtme Ky formohet nga kocke kompakte e forte.Ne brendesi te kesaj ndodhen 16 hojeza(alveola) ku jane vendosur rrenjet e dhembeve natyrore.Permasat e kreshtes hojezore varet nga prania e dhembeve dhe shkalla e atrofise se kockes.Trupi i nofulles ka dy faqe:Faqja e brendshme, gjuhore(facies-lingualis) dhe e jashtme, buzore(facies-labialis) Faqja e brendshme Ne kete faqe vihen re disa formacione anatomike.Duke filluar nga mesi i saj(vija mesore) vihen re disa te ngritura(apofiza geniane), ne te cilat perhapen muskujt qe ulin nofullen e poshtem(m.geniohyideus dhe m.genioglosus) Ne nivelin e dy paradhemballeve nga brenda ndodhet nje ngritje kockore,qe quhet torusi i nofulles se poshteme(torus mandibulac). Ne vazhdim prapa,ne pjesen e brendshme te nofulles se poshteme ndodhet nje e ngritur ne forme kreshte,kjo quhet kreshta mylohoidea,ku fiksohen muskujt me te njejtin emer e qe formojne dyshemene e gojes.

Faqja e jashtme Ne vijen mesore te mjekres ndodhen disa te ngritura(tuberositas mentale) ku hapen disa muskuj te mimikes.Ne nivelin e paradhemballeve ndodhet vrima e mjekres(foramen mentale) nga ku dalin ene gjaku dhe nerva.Me prapa ndodhet nje e ngritur kockore qe quhet(linea oblice externa), qe i korrespondon vije oblike interna, ose kristes mylokyoidea,qe ndodhet nga ana e brendshme e nofulles. ( fig ) Krahet e nofulles se poshtme Ne vazhdim te trupit te nofulles ngrihen 2 krahet ngjite (ramus ascendent), qe mbarojne ne dy procese: procesi artikular dhe muskulat.Procesi artikular perben nje pjese te artikulacionit te nofulles se poshtme, ndersa procesi muskular sherben si vend ku kapen muskujt qe kryejne levizjet e ndryshme te saj. ( fig ) mukozes behet me e trashe dhe me e ashper.Ne pergjithesi,nga pikpamja e struktures, mukoza e gojes i ngjan lekures.Mukoza

Figura 39: Ndertimi funksional i nofulles se poshtme

Figura 40: Topografia e pjeses se jashtme te nofulles se poshtme

Figura 256: Topografia e pjeses se brendshme te nofulles se poshtme

Figura 75 Elemente strukturore te epitelit marginal Sulcus gingivaje eshte nje e thelluar ne forme ulluku 0.5 mm e thelle ne siperfaqen e dhembit. Qelizat e epitelit te gingives shtrihen ne nje membrane bazale te dhembit dhe formojne te ashtequajturin epitel saum, me ane te te cilit sigurohet mbajtja e mishit te dhembit pas dhembit. Mukoza e gojes E gjithe hapesira e gojes eshte e mbuluar nga nje cipe e holle jargore qe quhet mukoze.Mukoza perbehet nga tre shtresa: 1.Shtresa e pare, e siperme epitelin perbehet prej celulash te shtypura.Kjo shtrese rritet dh riperterihet vazhdimisht.Ne semundje te ndryshme te gojes rrjepja shtohet shume.Ne pleqeri sidomos ku goja mbetet pa dhembe,shtresa e siperme e mukozes behet me e trashe dhe me e ashper.Ne pergjithesi,nga pikpamja e struktures, mukoza e gojes i ngjan lekures.Mukoza e buzeve eshte nje kalim prej mukozes ne lekure.Mukoza i ngjan lekures jo vetem nga pikpamja e struktures, por dhe nga pikpamja e funksioneve.Epiteli i mukozes luan rol mbulues,rol mbrojtes i indeve te thella nga ndikimet e ambjentit te jashtem. Nepermjet mukozes se gojes nxirren jashte lende qe prodhojne gjendrrat e ndryshme qe ndodhen ne thellesine e saj dhe lende te tjera, qe mund te jene te demshme per organizmin. Pervec kesaj mukoza eshte ne gjendje te thithe shume lende qe shkrihen ne peshtyme.

Figura 257: Topografia e nofulles se poshtme e pare nga ana okluzale

Figura 258: Kendi i nofulles se poshtem tek te rriturit eshte rreth 120°; tek nofullat pa dhembe ky kend mund te sheshohet deri ne 160° per shkak te tkurrjes se pjeseve funksionale.

Figura 259: Topografi e nofulles se poshtme nga ana frontale.

Figura 296 Ndertimi i lekures se njeriut

2. Shtresa e dyte e mukozes ose mukoza e vertete (tonica proprium) perbehet nga ind lidhes me fije elastike, qe i japin kesaj shtrese elasticitetin e mukozes gjate shtypjes. 3. Shtresa e trete e mukozes, submukoza perbehet nga ind lidhor me fije elastike, ene gjaku, limfe dhe nerva. Ne kete shtrese ndodhen dhe gjendrra te shumta dhjamore. Kjo perberje e submukozes e ben ate qe te jete elastike ne presion. Ky elasticitet ne presion quhet rezilienca e mukozes, qe ka rendesi ne qendrueshmerine e protezave me pllake. ( fig ) Mukoza ndahet ne dy kategori persa i perket levizshmerise, ne mukoze te levizshme dhe te palevizshme. Mukoza e palevizshme Kjo mukoze megjithese quhet e palevizshme eshte relativisht e tille pasi ne saj te submukozes ajo ka nje fare levizshmeri qe eshte e ndryshme ne zona te vecanta te nofullave.Mukoza, sipas zonave ku ajo shtrihet ka rezilience te ndryshme si ne madhesi dhe drejtim(vertikal ose horizontal). Per ta thjeshtuar studimin e mukozes, p.sh nofullen e siperme mund ta ndajme ate ne kater zona: ( fig ) 1.Zona e pare,zona fibroze,perfshin gjithe gjatesine e kreshtes hojezore ku mukoza ka pak submukoze dhe si rrjedhim rezilienca e saj eshte e paket. 2.Zona e dyte,zona fibroza e vijes mesore te qiellzes, ku perfshihet dhe torusi qiellzo, mukoza ka shume pak submukoze, ose kjo mungon fare,per pasoje dhe rezilienca eshte shume e ulet ose s’ka fare. 3.Zona e trete,zona dhjamore, perfshin pjesen e perparme te qiellzes se forte si dhe ru-dhat qiellzore.Kjo mukoze ka nje shtrese te mire submukoze dhe te pasur me qeliza dhja-more.Rezilienca e mukozes ne kete zone eshte mesatare. 4.Zona e katert shtrihet ne 1/3 e prapme te qiellzes,eshte e pasur me nje shtrese te mire submukoze dhe gjendra sekretimi.Mukoza e kesaj zone eshte me e kuqe se zonat e tjera dhe rezilienca e saj eshte e madhe. Ne nofullen e poshteme vendet me mukoze te holle ndodhen ne regionin e dhembeve shqyes, te paradhemballeve, nga ana gjuhore si dhe vendet me te ngritura kockore. Rezilienca per nofullen e siperme varion nga 0.6-1.6 mm,ndersa per nofullen e poshtme luhatet nga 0.2 -0.6 mm. Torusi i qiellzes,tuberi i i nofulles se siperme si dhe disa vende te ngritura te kreshtes

hojezore mbulohen me mukoze te holle,pak reziliente, te zbehte dhe te tendosur,pra me

paksubmukoze.Mukoza ne keto zona eshte shume e ndjeshme ne prekje dhe gjate pertypjes demtohet lehte.Si rrjedhoje gjate pergatitjes se protezave me pllake,keto zona duhet te njihen nga laboranti dhe t’i lehtesohen ne menyre qe te marrin sa me pak forca pertypese dhe te parandalohen demtimet e tyre. ( fig )

Figura 272\2 : Zonat e reziliences ne nofullen e siperme.

Figura 14: Topografia siperfaqesore e nofulles se siperme

Mukoza e levizshme Mukoza e levishme mbulon buzet,faqet dhe nje pjese te muskujve pertypes e te mimikes qe ndodhen nen te ose ne afersi te saj.Kjo mukoze ka nje shtrese te zhvilluar submukoze te pajisur me qeliza dhjamore, ene gjaku e limfe, fije elastike e terminacione nervore.Mukoza e levizshme ne disa vende paraqet disa formacione anatomike qe duhet

te njihen e te respektohen nga labotanti:keshtu p.sh ne nofullen e siperme dallojme: 1.Fijeza e buzes se siperme(frenulum labi superior). Kjo gjendet ne nivelin e dy preresve

qendrore te siperm.Disa here ky formacion zbret shume poshte, deri midis ketyre dy dhembeve duke shkaktuar hapesire midis tyre(diasteme.) 2.Fijezat e faqeve(plikat bucale) Keto formacione ndodhen ne zonen e paradhemballeve siper,qe mund te jete nje e vetme ose dy njera pas tjetres(frenulum bucale superior). Po keto formacione dallohen dhe ne nofullen e poshtme dhe qe quhen respektivisht:frenulum labi inferior dhe frenulum labi inferior.Ne nofullen e poshtme, ne dallim me ate te siperme dallohet dhe peri i gjuhes,frenulum lingualis(qe ndodhe ne pjesen e perparme te gjuhes.Keto formacione anatomike duhet te njihen nga laborantet dhe te lihen te lira nga pllaka e protezes, ne te kundert keto shkaktojne levizshmeri te protezes, ndersa proteza do te shkaktoje plage mbi to. ( fig ) Mukoza pasive(neutrale) Mukoza neutrale perben kufirin midis mukozes se levizshme dhe te palevizshme.Kjo mukoze behet e levizshme vetem ne rastet kur ne e terheqim ose kur ushtrohet force mbi te.Njohja e kesaj zone te mukozes eshte e rendesishme sidomos ne pacientet pa dhembe,pra kur do te pergatitet proteze e plote.Proteza me pllake, pra proteza e plote duhet te arrije kete zone madje ajo duhet te shtrihet dhe 1-1.5 mm ne zonen e mukozes neutreal.Proteza qe arrin deri tek kufriri i mukozes neutrale ka qendrueshmeri te kufizuar dhe veten ne gjendje qetesie, ndersa proteza qe kalon kufirin e zone neutrale,pra kalon ne kufirin e mukozes se levizshme,levizin ose zhvendosen gjate levizjeve te ndryshme te nofullave dhe te mimikes. Gjendrat e peshtymes Ne aktin e perpunimit te ushqimit,rol te rendesishem luan dhe peshtyma. Peshtyma ne saj te konsistences se saj yndyrore mbeshtjell kafshaten e ushqimit dhe ndihmon ne kalimin e saj ne stomak.Roli i peshtymes nuk eshte vetem ky, por ajo si lengu i pare qe has cdo gje, qe hyn ne kanalin e tretjes se ushqimit duhet t’i beje nje pritje te mire cdo elementi qe vjen ne goje, dhe pikerisht, lendet e thata t’i njome, lendet e shkrirshme t;i shkrije, lendat e medha e te forta t’i mbeshtjelle si me yndyre dhe te lehtesoje kalimin e tyre ne stomak, dhe me ne fund disa lende te vecanta p.sh sheqernat t’i transformoje kimikisht. Peshtyma nuk eshte nje leng homogjen.Ajo perbehet nga elemente te ndryshem te cilet kane vecori dhe funksione te ndryshme.Kur te gjithe dhembet te jene ne goje, mesatarisht gjate 24 oreve prodhohet nje sasi e caktuar peshtyme dhe ushqimi zbutet dhe bluhet mire.Kur ne goje mungojne dhembet,d.m.tm kur rreshtat e dhembeve jane te demtuara ose te shkurtuara, ushqimi bluhet keq.Ne keto raste,perpunimi normal i ushqimit mbahet konstant duke u shtuar sasia e peshtymes.Kur ky kompesim nuk realizohet me, artehere fillon dekompesimi,pra fillojne pasojat ne traktin e ushqimit si gastrite, ulcera ne stomak etj.

Gjendrat e peshtymes mund t’i ndajme ne gjendra te vogla dhe te medha.Gjendrat e vogla te peshtymes jane te shperndara ne pjesen e brendeshme te buseve, faqeve dhe ne qiellze, ndersa gjendrat e medha jane tri cifte: Gjendrat para veshit, gjendrat nen nofullen e poshteme

Figura 13: Topografia e qiellzes dhe e ngushtimit te grykes

Figura 15: Topografia siperfaqesore e nofulles se poshtme

dhe gjendrat nen gjuhe.Peshtyma e ketyre gjendrave derdhet ne zgarvren e gojes nepermjet kanaleve te peshtymes, qe jane te vecante per sejcilin gjender.Kanali i gjendres para veshit derdhet ne goje ne pjesen e brendeshme te faqes afer dhemballes se pare larte, nga te dyja anet.Dy gjendrat e tjera, ato nen gjuhe e nen nofull derdhen nen gjuhe nga te dyja anet e perit te gjuhes.Gjendrat e peshtymes gjate ngrenies, per nje ore prodhojne 500-700 cm3 peshtyme, kurse afersishte ne 24 ore afersishte 1.5 liter.Kjo sasi ndryshon sipas gjendjes se organizmit ne pergjithesi dhe sipas gjendjes se aparatit pertypes ne vecanti.Njohja e topografise se gjendrave te peshtymes dhe sidomos te kanaleve te tyre duhen e respektuar nga laboranti ne pergatitjen e protezave me pllake ne menyre qe proteza te konstruktohet ne ate forme e menyre qe t’i lere te lira keto formacione. ( fig ) Muskujt e aparatit pertypes Muskujt qe kane lidhje me aparatin pertypes ndahen ne pertypes dhe te mimikes.Grupi i pare perfshin ata muskuj,qe marrin pjese drejpersedrejti ne aktin e pertypjes, kurse grupi i dyte perfshin muskujt e fytyres, qe ndodhen rreth gojes dhe me fijet e tyre muskulare lidhen me muskulin rrethor te gojes. Te gjithe muskujt e aparatit pertypes nga pikepamja e struktures punojne nen urdherat e vullnetit tone.Keta kane lidhje te ngushte funksionale midis tyre, dhe humbja ose dobesimi i funksionit te njerit ndikon ne punen e pergjithshme te pertypjes.Keta muskuj jane cift dhe vendosen ne menyre simetrike ne te dyja anet e fytyres.Muskujt pertypes ndihmojne ne levizjen e nofulles se poshtme ne drejtime te ndryshme.Keshtu ata ndihmojne, jo vetem per pertypjen por dhe per funksione te tjera si te folurit, kenduarit, gelltitjes etj. Sipas llogaritjeve teorike muskujt pertypes kane nje force prej 400kg.Ne njerezit normale kjo force arrin deri 120-150kg, ndersa ne artistet e cirkut mund te kaloje 200kg.Duke u

nisur nga forca e muskujve pertypes arrijne ne perfundim se rritja e peshes se protezes se poshtme per permiresimin e qendrueshmerine e saj mbetet vetem iluzion. Pra, dhembet, gjendrat e peshtymes, muskujt pertyoes, gjuha etj.,marrin pjese ne aktin epertypjes.Ndaj ne, me vendosjen e dhemeve artificiale nuk realiziojme vetem nje zevendesim mekanik te organit te humbur, por krahas ketij vendosim hormonin dhe lidhjen reciproke te ketij organi me te gjitha organet e tjera, qe marrin pjese ne perpunimin e ushqimit.Cdo proteze, por vecanerisht proteza e plote, eshte nje hallke artificiale, e cila hyn ne kete cikel te komplikuar organesh qe formojne aparatin pertypes. Muskujt pertypes, sipas drejtimit te fijeve te tyre dhe vendit ku kapen ne nofullen e poshtme dhe kockat e skeletit te kokes si dhe karakterit te veprimit te tyre i ndajme ne grupe. I-Muskujt qe ngrene nofullen e poshtme, pra muskujt qe mbyllin gojen. Ne kete grup hyjne muskujt. 1) Muskujt temporal Eshte muskuli i madh dhe i fuqishem.Eshte muskuli cift.Ky muskul kapet ne njeren ane ne kocken temporale, kalon nen harkun zigomatik dhe fiksohet ne procesin muskular te nofulles se poshtme.Ne pleqeri kur mungojne dhembet ky muskul atrofizohet dhe si rrjedhoje temthat thellohen. Kur ky muskul tkurret nofulla e poshtme ngrihet larte. 2) Muskuli maseter Ky muskul fillon nga harku zigomatik dhe fiksohet ne anen e jashtme te nofulles se poshtme, te kendi i saj.Eshte muskuli me i shkurter se temporali, por me i fuqishem se ai. 3) Muskuli pterigoid i brendshem Ky muskul eshte me i vogel se muskuli maseter.Ky muskul fillon nga kocka

Figura 272\1 : Gjendra e peshtymes e nengjuhes (Glandula sublingualis) ndodhet ne zgavren e nengjuhes te nofulles se poshtme, mbi dyshemene e gojes. Gjendra e peshtymes e nofulles se poshtme (Glandula submandibularis) ndodhet ne zgavren e nofulles se poshtme nen muskulin nofulle-gjuhe (qe ketu paraqitet i prere) i cili e kap ate nga ana doresale.

Gjendra e peshtymes e veshit (Glandula parotidis) shtrihet nga veshi deri ne muskulin e madh te pertypjes, i cili e kap ate nga ana doresale.

Gjuha Gjuha eshte nje organ i perbere vetem nga muskuj dhe qe luan nje rol te rendesishem ne te folur , shijimin e ushqimit dhe ne aktin e pertypjes.Gjuha ndihmon ne shperndarjen e kafshates, midis dhembeve te te dy gjysmave te nofullave dhe per kalimin e ushqimit ne rruget e prapme te tij. Gjuha mbulohet nga nje mukoze e bute qe ka forma te ndryshme ne vende te ndryshme te saj.Ne pjesen e poshtme te gjuhes kjo mukoze eshte shume e lemuar dhe e holle, kurse ne te sipermen eshte me e trashe dhe e ashper.Ne pjesen e siperme te gjuhes gjenden disa mbaresa nervore, qe quhen papila, te cilat jane te specializuara per shijimin e ushqimeve te ndryshme .Popilat jane te shperndara kryesisht ne trupin e gjuhes, kurse ne rrenjen e gjuhes keto mungojne. Kur goja eshte e mbyllur gjuha mbeshtetet mbi qiellze dhe e mbush pothuaj plotesisht gjithe zgavren e gojes. Muskujt qe formojne gjuhen jane dy llojesh:muskuj qe fillojne dhe mbarojne ne gjuhe, pra muskuj te vete gjuhes dhe muskuj qe lidhin gjuhen me organet ose kockat perreth saj.Te dy keta lloj muskujsh tkuren midis tyre dhe formojne gjuhe.Laboranti duke njohur formen anatomike te gjuhes, madhesine e dhe funksionet e saj duhet ta kete parasysh ne konstuktimin e protezave ne menyre qe te mos behen pengese ne realizimin e ketyre funksioneve. ( fig ) Pjesa e pasme e gjuhes shfaq nje strukture te diferencuar

Figura 53 : Muskujt e siperm te gjuhes te vendosur ne kafke

Figura 54: Muskujt e siperm te gjuhes te vendosur ne kafke

sfenoidiale dhe perfundon ne faqen e brendeshme te nofulles se poshtme, tek kendi i saj.Pra ky muskul ka te njejtin drejtim si muskuli maseter. II-Muskujt qe ulin nofullen e poshtme Keta muskuj kane veprim te kundert me muskujt e pare.Keta jane: 1)Muskuli mylohioid Ky muskul fillon nga pjesa e brendeshme e nofulles se poshtme, nga e ashtuquajtura linja mylohyoidea dhe fiksohet ne kocken hyoidea.Muskujt mylohioid te te dy aneve formojne dyshemene e gojes, qe quhet ndryshe dhe diofragma e gojes.Tkurrja e ketij muskuli mundeson hapjen e gojes. 2)Muskuli geniohioid Ky muskul fillon nga pjesa e brendeshme dhe e perparme e nofulles se poshtme (spina submentale) dhe perfundon ne kocken hioidea.Kur ky muskul kontraktohet, nofulla e poshtme ulet, pra hapet goja, ndersa kur gelltisim kocka leviz larte dhe nofulla e poshtme qendron e fiksuar. 3) Muskuli digastrik Ky muskul ka dy degezime, pjesa e perparme dhe e pasme .Nje dege, pjesa e prapme fillon nga incisura mastoidea te kockes temporale dhe perfundon ne kocken hyoidea, ndersa pjesa e perparme fillon nga kocka hyoidea dhe perfundon ne pjesen e brendeshme te perparme te mandibules(gropeza digrastike).Ky muskul kur kontraktohet ul mandibulen ose ngre larte kocken hyoidea. Muskuli digastrik me pjesen e brendshme te mandibules formon nje trekendesh, qe quhet trigonum submandibularis. Ky trekendesh eshte nje zone e pershtatshme ku mund te behet zgjerimi i aneve te protezes. III-Muskujt qe levizin mandibulen anash Per realizimin e pertypjes nuk mjaftojne vetem levizjet e hapjes dhe mylljes se gojes, por dhe levizjet laterale(anash) te saj.Keto levizje realizohen me ndihmen e muskulit pterigoid i jashtem,i cili krye levizjet anesore dhe perpara nofulles se poshtme. Ky muskul fillon nga nofulla e siperme dhe kocka te tjera te kockes dhe fiksohet ne koken artikulare te mantibules dhe kapsulen e ATM. Muskujt e mimikes Jane nje sere muskujsh qe formojne buzet dhe faqet. Funksioni i ketyre muskujve eshte levizja e mimikes se fytyres.Njohja e ketyre muskujve ka rendesi ne pergatitjen e protezave te levizshme sidomos ne drejtimin fizionomik dhe fonetik te saj. Artikulacioni temporo-mantibula Kyci i nofulles se poshtme

2 ) Muskuli maseter Ngrites te mandibules - temporali Ules te Mandibules -milohood - maseteri - genihiod - pterigoid intern - digastrik Levizja e mandibules anash –pterigoid ekstern

Ky muskul fillon nga harku zigomatik dhe fiksohet ne anen e jashtme te nofulles se poshtme, te kendi i saj.Eshte muskuli me i shkurter se temporali, por me i fuqishem se ai.

3) Muskuli pterigoid i brendshem Ky muskul eshte me i vogel se muskuli maseter.Ky muskul fillon nga kocka sfenoidiale dhe perfundon ne faqen e brendeshme te nofulles se poshtme, tek kendi i saj.Pra ky muskul ka te njejtin drejtim si muskuli maseter.

II-Muskujt qe ulin nofullen e poshtme Keta muskuj kane veprim te kundert me muskujt e pare.Keta jane: 1)Muskuli mylohioid Ky muskul fillon nga pjesa e brendeshme e nofulles se poshtme, nga e ashtuquajtura linja mylohyoidea dhe fiksohet ne kocken hyoidea.Muskujt mylohioid te te dy aneve formojne dyshemene e gojes, qe quhet ndryshe dhe diofragma e gojes.Tkurrja e ketij muskuli mundeson hapjen e gojes.

2)Muskuli geniohioid Ky muskul fillon nga pjesa e brendeshme dhe e perparme e nofulles se poshtme (spina submentale) dhe perfundon ne kocken hioidea.Kur ky muskul kontraktohet, nofulla e poshtme ulet, pra hapet goja, ndersa kur gelltisim kocka leviz larte dhe nofulla e poshtme qendron e fiksuar.

3) Muskuli digastrik Ky muskul ka dy degezime, pjesa e perparme dhe e pasme .Nje dege, pjesa e prapme fillon nga incisura mastoidea te kockes temporale dhe perfundon ne kocken hyoidea, ndersa pjesa e perparme fillon nga kocka hyoidea dhe perfundon ne pjesen e brendeshme te perparme te mantibules(gropeza digrastike).Ky muskul kur kontrakrohet ul mantibulen ose ngre larte kocken hyoidea. Muskuli digastrik me pjesen e brendshme te mantibules formon nje trekendesh, qe quhet trigonum submantibularis. Ky trekendesh eshte nje zone e pershtatshme ku mund te behet zgjerimi i aneve te protezes.

Figura 55: Muskuljt qe realizojne levizjen e e nofulles se poshtme.

III-Muskujt qe levizin mantibulen anash Per realizimin e pertypjes nuk mjaftojne vetem levizjet e hapjes dhe mylljes se gojes, por dhe levizjet laterale(anash) te saj.Keto levizje realizohen me ndihmen e muskulit pterigoid i jashtem,i cili krye levizjet anesore dhe perpara nofulles se poshtme.

Figura 57 : Drejtimet e levizjes se muskujve

Figura 57 : Muskujt e pertypjes nga pamja anesore dhe te paraqitur ne nufollen e poshtme vecmas.

Ky muskul fillon nga nofulla e siperme dhe kocka te tjera te kockes dhe fiksohet ne koken artikulare te mantibules dhe kapsulen e ATM.

Figura 331: Muskujt e pertypjes ne pamje nga mbrapa

Muskujt e mimikes Jane nje sere muskujsh qe formojne buzet dhe faqet. Funksioni i ketyre muskujve eshte levizja e mimikes se fytyres. Njohja e ketyre muskujve ka rendesi ne pergatitjen e protezave te levizshme sidomos ne drejtimin fizionomik dhe fonetik te saj.

Artikulacioni temporo-mandibular. Kyci i nofulles se poshtme Njeriu ka shume kyce (artikulacione) nje nga keto eshte edhe kyci i nofulles. Kyci i nofulles, ne ndryshim nga te tjeret eshte me i nderlikuar. Kjo jo vetem nga ndertimi anatomik, por edhe shumllojshmeria e levizjeve te tij. Kyci i nofulles eshte artikulacion cift, si rrjedhoje kur leviz njeri prej tyre, leviz edhe tjetri, pra i anes tjeter. Pervec kesaj, duke qene se gropa artikulare eshte 2-3 here me e madhe se koka artikulare, ky kyc mund te realizoje shume lloje levizjesh. Kyci i nofulles perbehet nga disa elemente, qe jane: gropa artikulare, koka artikulare, disku artikular, kapsula artikulare dhe lidheset (ligamentet) e artikulacionit. Gropa artikulare Gropa artikulare ndodhet ne kocken temporale dhe ka forme vezake. Kjo eshte 2-3 here me madhe se koka artikulare. Thellesia dhe gjeresia e saj ndryshon ne mosha dhe individe te ndryshem. Ne femijeri kjo eshte e ceket, thellohet kur njeriut i dalin dhembet dhe cektesohet perseri ne pleqeri, kur njeriu humbet dhembet natyrore.

Zhardhoket e kycit te nofulles (Tuberkuli artikular anterior dhe posterior) Jane dy te ngritura kockore qe kufizojne gropen artikulare nga perpara dhe prapa. Koka artikulare

Koken artikulare e perben njeri nga zgjatimet e nofulles se poshteme dhe pikerisht procesi artikular i saj. Kjo ka, pak a shume formen e nje trungu koni me bazen e madhe siper, ne drejtim te gropes artikulare.

Disku artikular Eshte nje formacion anatomik i perbere nga ind lidhor kartilagjinoz. Ka formen e

nje pjate bikonkave. Ne mes disku eshte me i holle. Trashesia e tij arrin 1-2 mm, ndersa anet arrijne deri ne 3-4 mm. Forma dhe trashesia e tij ndryshon sipas moshes dhe individit. Disku artikular ndan hapersiren midis kokes artikulare dhe gropes artikulare ne dy dhoma, e siperme dhe e perparme, e poshteme dhe e pasme.

Kapsula artikulare Kapsula artikulare eshte nje formacion anatomik elastik i perbere nga ind lidhor, qe

drejton dhe kufizon levizjet e kokes artikulare ne gropen e artikulacionit. Ne pjesen e perparme kapsula fiksohet ne zhardhokun e perparme te artikulacionit, ndersa prapa kufizohet brenda gropes artikulare. Nje gje e tille lejon spostimin shume perpara te kokes artikulare, apo dhe te mandibules, ndersa prapa, levizjet e saj jane shume te kufizuara. Nga poshte kapsula artikulare fiksohet ne qafen e procesit artikular te mandibules.

Ne pergatitjen e protezave te ndryshme jashte gojes, artikulacioni i nofulles imitohet me disa aparate mekanike, qe quhen okludatore dhe artikulatore.

Anatomia klinike e nofullave

Anatomia normale, ose sistematike pak a shume eshte e njejte tek te gjithe njerezit, ndersa anatomia klinike ndryshon sipas gjendjes se dhembeve natyrore. Tek pacientet, qe kane humbur te gjithe dhembet natyrore anatomia klinike e nofullave ndryshon sipas shkalles se atrofise dhe formes se tyre. Ndersa mjeku stomatolog formen e nofullave e shikon direkt ne gojen e pacientit, laboranti kete e sheh dhe e studion indirekt, ne modelet e allcise. Mjeku pra analizen e ben ne gojen e pacientit, ndersa laboranti e ben analizen e modeleve ne laborator.

Analiza e modeli te nofulles se siperme Kreshta hojezore

Ne pergjithesi dallojme tri forma kryesore te kreshtes hojezore te nofulles se siperme pa dhembe: kreshte hojezore te zhvilluar mire dhe qiellze te thelle, kreshte hojezore te zhvilluar dhe te gjere dhe se fundi kreshte hojezore te atrofizuar, pra te ceket, qe nganjehere arrin deri ne nivelin e kupes se qiellzes. Forma e pare presupozon nje qendrueshmeri shume te mire te protezes, forma e dyte per nje qendrueshmeri te kenaqshme dhe e treta te keqe.

Torus palatinus Ky formacion ndodhet ne mesin e qiellzes se forte, ne zonen e raphe palatinae.Torusi ne goje paraqitet si nje trashje kockore e kufizuar me vendosjen gjatesore ne forme te rrumbullaket, ovale ose kreshte te cregullta, qe ndonjehere kalon kufirin e kockes se qiellzes dhe arrin deri tek crista nazalis posterior.Torusi mund te shihet ne 10-15% te pacienteve. Ky formacion na shqeteson me shume se ne mendojme ne qendrueshmerine dhe stabilizimin e protezes,prandaj ai duhet te njihet dhe vleresohet si nga mjeku dhe laboranti.Torusi, sidomos kur ai eshte i zhvilluar mbulohet me nje mukoze te holle ,te tendosur dhe paelasticitet.Ne keto raste proteza shkakton mbi te plagosje, dekubituese, prandaj ajo duhet lehtesuar. Tuberozitet maksilare jane te ngriturat kockore ne forme zhardhoku te nje ose dyanshme qe ndodhen ne fundin e nofulles se siperme.Kur keto jane normalisht te zhvilluar ndihmojne ne qendrueshmerine e protezes, por kur keta jane shume te zhvilluar behn pengese per protezimin, prandaj duhet lehtesuar nga ana e laborantit. Frenulumet Frenulumet, si ai i buzes se siperme dhe ata te faqeve pasqyrohen dhe ne modelet e punes.Keto formacione duhet te njihen nga laborante dhe te lihen te lire, ne te kundert proteza do te shkaktoje plage mbi ta,ndersa vete frenulumet behen shkak per levizshmerine e protezes. Morgoliberala Kjo percakton pjesen e pasme te qiellzes se forte,njekohesisht dhe pjesen e pasme te protezes.Kufiri i ketij formacioni eshte i ndryshem.Shpesh kjo kalon paralel ne vijen qe bashkon te dy tuberizotet maxilane,por nga njehere kalon dhe para kesaj ne forme kurbe,qe nderpritet nga spina nasalis posterior.Ky formacion anatomik riprodhohet dhe eshte i dukshem dhe ne modelin e punes.Ai duhet respektuar ne percaktimin e kufirit distal te protezes.

Ne te kundert proteza e siperme do te qendroje keq ose nuk qendron fare,sidomos gjate funksionit. Pervec ketyre formacioneve anatomike baze, ne nofullen e siperme mund te vihen re dhe cregullime te ndryshme te procesit akcolar ose disnivelime te tij nga heqja e pakujdesshme e dhembeve natyrore,ose heqja ne kohe te ndryshme te tyre. Pasi mbarojne keshtu me nofullen e siperme,fillojne me ate te poshteme.Ne fillim shikojme kreshten hojezore,formen dhe lartesine e saj.Ne kete nofull,pervec frenulumeve,te bie ne sy nje formacion i vecante,qe eshte torusi mandibular,qe shihet ne 2-4% te pacienteve.Ne nofullen e poshtme veme re dhe kristem mylohyoidea,linea oblike e jashteme dhe spinen mentale.Pervec ketyre formacioneve, ne nofullen e poshteme ndodhet dhe tuberkulum alveolar mandibular,i cili gjendet ne fundin e kesaj nofulle prapa dhemballes se fundit.Ky formacion percaktohet nga mjeku ne se do te perfshihet brenda kufirit te protezes,ose do te lihet jashte saj. Fig. 63: Detaje anatomo-topografike te mbulimit te nofulles prej mukozes detyron nje ecuri te kufirit te protezes qe merr parasysh muskujt dhe shiritat dhe perdor si retension mekanik zonat e nenfutura te procesit alveolar. Protezat e projektuara mbi kafken ne figure tregojne menyra te ndryshme te ndertimit te kufirit te protezes, qe sherben per mbajtjen e protezes .

Figura 64: Pozicioni I protezes ne nofullen e siperme

Figura 65: Detaje anatomo-topografike te vendosjes se protezes se siperme na detyrojme nje ecuri te ndryshme te kufirit te protezes, sipas te cilit shiritat dhe muskujt mbeten te lira. Ne nofullem e siperme kufiri I protezes vendoset ne te gjithe vestibulumin deri ne thellesi te frenulumit dhe zgjerohet deri ne kufirin e percaktuar nga linja A-H. Kufijte e paraqitur ne figure duhet te respektohen qe ne ndertimin e luges se mases individuale.

Figura 66: Pozicioni I protezes ne nofullen e poshtme

Figura 67: Pozicioni i protezes se poshtme eshte shume me i vogel sesa ne nofullen e siperme dhe shfaq nje ecuri te ndryshme te kufirit te protezes. Trekendeshi i molareve (Trigonum retromolare) sherben ne te dyja anet si pike mbeshtetje e protezes.

Klasifikimi i dhembeve sipas faktorit bilogjik Dhembet natyrore nuk ndryshojne nga njeri-tjetri vetem nga forma anatomike por edhe nga qendrueshmeria e tyre. P.sh. dhembi kanin nuk ka te njejten qendrueshmeri me dhembet ballore. Paradhemballet nuk kane te njejten qendrueshmeri si dhemballet etj. Qendrueshmeria e dhembeve natyrore, ose fuqia e tyre, pra aftesia e tyre per t’i rezistuar ngarkeses pertypese varet nga shume faktore qe jane: forma dhe madhesia e korones, gjatesia e rrenjes, numri i rrenjeve, dhe gjendja e paradontit, lloji i okluzionit etj. Te nisur nga keto faktore qe njihen me emrin “faktore biologjike” dhembet natyrore i klasifikojme ne tre klasa:

1. Dhembe te klasit te pare

Ne kete grup hyjne kryesisht dhembet me shume rrenje, dhemballa e pare dhe e dyte. Ne raste te vecanta ne kete grup mund te hyje edhe dhemballa e trete, kur ajo eshte e zhvilluar mire, si korona edhe rrenjet e saj. Ne kete grup bejne pjese edhe dhembet e qenit (kaninet), ose dhmbet shqyes.. Keta dhembe kane nje rrenje te gjate dhe te zhvilluar mire. Pervec kesaj keta dhembe ne pozicionin e tyre ne nofull dhe me formen anatomike te kurores i bejne qe te renditen ne klasin e pare. Ne kete grup hyjne edhe paradhemballet por kur ato merren te dyja se bashku.

2.Dhembet e klasit te dyte

Ne kete grup hyjne paradhemballet e marra vec e vec, preresit qendror siper dhe dhemballa e trete, kur kjo e fundit nuk ka zhvillim shume te mire.

3.Dhembet e klasit te trete

Ne kete grup hyjne dhembet preres anesore te nofulles se siperme, dhembet ballore te nofulles se poshtme, si dhe cdo dhemb tjeter me faktor biologjik jo te mire. Ne rastet kur faktori biologjik eshte negativ, p.sh. kur rrenja e dhembit eshte me e shkurter se zakonisht, kur kemi rezorbim te kreshtes hojzore, kur prishet raporti i gjatesise korone – rrenje, kur kemi ndryshime patologjike rreth rrenjes, kur dhembi eshte me karies, kur okluzioni nuk eshte normal etj, atehere ai dhemb nuk mund ti pergjigjet me klasifikimit te meparshem. Arrijme ne perfundimin qe dhembe te vecante mund ti rezistojne nje presioni te caktuar gjate pertypjes se ushqimit. Presioni mbi dhembet realizohet si rrjedhoje e fuqise se muskujve pertypes, i muskujve qe ngrene nofullen e poshtme. Sa me te fuqishem te jene keta muskuj aq me i madh eshte presioni qe ushtrohet mbi dhembin natyror. Per te kuptuar me mire per sa thame me siper eshte e domosdoshme te shpjegojme dhe te kuptojme mire disa terma si: C’eshte fuqia pertypese dhe c’eshte presioni pertypes si dhe perdorimi i tyre ne vleresimin e protezave qe aplikohen ne goje.

Fuqia pertypese Fuqi pertypese quajme ate force qe arrijne te gjithe muskujt qe ngrene nofullen e poshtme ne kontraksionin e tyre maksimal. Kjo llogaritet ne kete menyre: Nese i presim te tre ciftet e muskujve qe ngrene nofullen e poshtme, japin nje siperfaqe prej 40 cm2. Nga fiziologjia dihet se fuqia e kontraksionit te cdo centimetri katror muskuli te vullnetshem (strijuar) te trupit te njeriut eshte mesatarisht 10 kg. Duke qene se siperfaqja e prerjes transversale te muskujve pertypes eshte 40 cm2 fuqia pertypese qe ata mund te zhvillojne eshte 40 x 10 = 400 kg. Ne fakt kjo fuqi arrin 120 – 150 kg ne njerezit normal dhe vetem ne artistet e cirkut mund te arrije deri ne 200 kg. Gjate aktivitetit te pertypjes nuk realizohet gjithe fuqia pertypese qe ushtrohet nga muskujt pertypes pasi paradonti nuk mund te toleroje nje shtypje te tille. Kur fuqia pertypese eshte me e madhe sesa toleron paradonti ai reagon me dhimbje. Kjo dhimbje sjell lirimin reflektor te muskujve pertypes, pra ne kete kuptim dallojme tre lloje fuqish pertypese: Fuqia pertypese e mundshme teorike Me kete kuptojme ate force qe realizojne muskujt qe ngrene nofullen e poshtme perballe nofulles se siperme pa llogaritur aftesine rezistuese te periodontit. Praktikisht kjo fuqi pertypese, qe sic thame eshte mesatarisht 400 kg, nuk ka asnje vlere praktike. Fuqia pertypese praktike Eshte ajo force qe realizojne muskujt pertypes por duke marre parasysh dhe ata komponente qe perfshihen ne fuqine pertypese te mundshme teorike, pra rezistencen e dhembeve dhe paradontiumit. Fuqia pertypese fiziologjike e nevojshme Eshte ajo force qe nevojitet praktikisht per bluarjen e ushqimit te zakonshem pa llogaritur rezistencen e dhembeve dhe te periodontit.

Presioni pertypes Presioni pertypes quhet ajo pjese e fuqise qe shfrytezohet prej njeriut ne dhembe te vecante, ose ne sektore te vecante te nofullave. Kjo force matet me nje aparat qe quhet guatodinamometer.Presioni pertypes sipas dhembeve te vecante eshte si me posht(shih tabelen)

Presioni pertypes mund te paraqitet dhe ne nje menyre tjeter. Nese i japim njerit dhemb nje vlere, p.sh dhembit preres qendror siper vleren tre dhe sipas tij caktojme vlerat e dhembeve te tjere, do te kishin nje paraqitje te till(shih tabelen) Vlerat e presionit pertypes per cdo dhemb te vacante jane: Ne nofullen e siperme Ne nofullen e poshteme Nga kjo paraqitje e presionit pertypes me vlera absolute luptojme qe.ne se dhembi qendror siper mund te mbaje,ose t;i rezistoje tre njesi barre,laterali rezisteon vetem dy,ndersa gjashta larte 9 etj.Nga fiziologjia dihet se nje dhemb mund te perballoje dyfishin e njesise se barres se vete.Kjo duhet patur parasysh ne aplikimin e urave fikse.Edhe ne rastet kur te gjithe faktoret biologjike te dhembeve shtylle jane pozitive, duhet te llogariten me perpikmeri vlerat e presionit pertypes per cdo dhemb shtylle, si dhe e dhembeve qe do te zevendesohen.P.sh. kur ne goje kane mbetur si dhembe shtylle njeshi larte,pesa dhe shtata dhe pacienti pretendon per ure fikse.Ne kete rast mblidhen njesite e barres se ketyre dhembeve: 3 per njeshin,5 per pesen dhe 8 per shtaten = 16 njesi barre.Ne kete menyre llogarisim dhe njesine e barres te dhembeve qe mungojne: 2 per dyshin , 4 per treshin,5 per katren, 9 per gjashten = 20.

Seksi

Inezivi qendror

Inezivi lateral Kani ni

Mol ari

Mol la ri

I II I II III

meshkuj 25 23 36 40 40 72 68 68

femra 18 15 22 46 26 46 45 36

1 - 3

2 - 2

3 - 4

4 - 5

5 - 5

6 - 9

7 - 8

8 - 7

1 - 2

2 - 1

3 - 3

4 - 5

5 - 5

6 - 10

7 - 9

8 - 8

Nga kjo perllogaritje arrijme ne perfundimin qe vlerat e presionit pertypes ne dhembet qe mungojne eshte me e madhe se e atyre te dhembeve, si rjedhoje ne kete rast nuk mund te aplikohet ure fikse,por duhet menduar nje lloj tjeter protezimi. Percaktimi i efektit pertypes Me efekt pertypes kuptojme shkallen e bluarjes te njesie te caktuar ushqimi ne nje kohe te caktuar.Me percaktimin e efektit pertypes dhe metodat qe pedoren per kete qellim jane marre shume anetare. Efekti pertypes mund te percaktohet kur njeriu ka te gjithe dhembet natyrore ne goje, kur mungojne nje pjese e tyre,por dhe kur ai zevendeson dhembet e humbur me proteza te ndryshme.Ne rastin e pare percaktojme efektivitetin e dhembeve natyrore, ndersa ne te dytin efektivitetin e protezes. Per percaktimin e efektit pertypes perdoren dy metoda: metoda statike dhe dinamike. Metoda per matjen e efektit pertypes Sipas kesaj metode efekti pertypes i te gjithe dhembeve merret 100.Kjo vlere nxiret duke mbledhur koeficientin pertypes te dhembeve te vecante qe eshte llogaritur si me poshte: Centrali - 2 Laterali - 1 Kanini - 3 Premolari I- 4 Premolari II- 4 Molari I- 6

Shuma 25 Kjo shume prej 25% i takon p.sh vetem gjysmes se djathte te nofulles se siperme. Llogaritja e sipas kesaj metode behet keshtu. Ne qoftese premolaret dhe molaret ne anen e djathte siper, efekti pertypes do te pakesohet,ose do te ulet 19%(4+4+6+5 = 19), ose eshte i ruajtur, ose mbetet 81%. Por,sic dihet, kur humbet nje dhemb,p.sh molari i pare djathtas larte, mbeten jashte funksionit dhe antagonistet e tij poshte. Per kete arsye koeficienti i dhembeve qe mungojne duhet te dyfishohet. Metoda dinamike per matjen e efektit pertypes

Molari II- 5

Metoda dinamike per percaktimin e efektit pertypes bazohet ne kontrollin e grades se bluarjes se ushqimit gjate pertypjes.Kjo realizohet ne kete menyre. Pacientit i jepen 5gr bajame te thata dhe porositet t’i pertype atp per 60 sekonda, me intesitetin normal qe ai pertyp. Bajamet i perdorim per kete qellim pasi ato nuk shtrihen ne zgavren e gojes nga peshtyma. Bajamet e pertypura nuk kaperdihen,por nxirren nga goja dhe mblidhen dhe mblidhen ne nje bacinel,lahen me uje,thahen dhe siten ne nje site me brima 2.4 mm. Nje pjese e bajameve qe eshte bluar kalon nga sita, ndersa nje pjese e tyre mbetet ne site.Sasia e bajameve qe nuk kalon nga sita percakton graden e humbjes se efektit pertypes ne perqindje. Kur pacienti ka proteza te levizshme,pas proves,i hiqen protezag nga goja dhe shpelahen ato ne bacinel me uje.Nese p.sh ne site kane mbetur 2.4 gr bjame, per llogaritjen e efektit pertypes veprohet sipas rregullit te treshit: 5 2.4

Koeficienti i efektit pertpes nxirret duke hequr perqindjen e defektit pertypes nga 100, pra 100-48 = 52.Efekti pertypes normal merret 100% dhe nga kjo hiqet perqindja e defektit te funksionit pertypes. Keshtu arrijme ne perfundim se koeficienti i pertypjes eshte demtuar 48% ose eshte ruajtur, ose ka mbetur 52%. Kur ne goje vendosim proteza fikse: kellefe,ura etj. Qe jane proteza fiziologjike efekti pertypes realizohet, pothuajse 100%. Por kur ne goje vendosim proteza te levizshme, sidomos proteza te plota, qe jane proteza jo fiziologjike, efekti pertypes ne keto raste mund te arrihet deri ne 80%. Nga sa thame arrijme ne perfundimin se vleresimi i protezave, pervec vleresimit subjektiv qe arrihet si nga mjeku dhe pacienti,ka dhe nje vleresim tjeter, qe eshte me real, me objektiv qe realizohet nga percaktimi titanik i efektit pertypes.

100 x = 48%

Koken artikulare e perben njeri nga zgjatimet e nofulles se poshteme dhe pikerisht procesi artikular i saj.Kjo ka, pak a shume formen e nje trungu koni me bazen e madhe siper,ne drejtim te gropes artikulare.

Disku artikular Eshte nje formacion anatomik i perbere nga ind lidhor kartilagjinoz.Ka formen e nje

pjate bikonkave.Ne mes disku eshte me i holle.Trashesia e tij arrin 1-2 mm,ndersa anet arrijne deri ne 3-4 mm.Forma dhe trashesia e tij ndryshon sipas moshes dhe individit.Disku artikular ndan hapersiren midis kokes artikulare dhe gropes artikulare ne dy dhoma, e siperme dhe e perparme, e poshteme dhe e pasme.

Kapsula artikulare Kapsula artikulare eshte nje formacion anatomik elastik i perbere nga ind lidhor, qe

drejton dhe kufizon levizjet e kokes artikulare ne gropen e artikulacioni.Ne pjesen e perparme kapsula fiksohet ne zhardhokun e perparme te artikulacionit, ndersa prapa kufizohet brenda gropes artikulare.Nje gje e tille lejon spostimin shume perpara te kokes artikulare, apo dhe te mandibules, ndersa prapa, levizjet e saj jane shume te kufizuara.Nga poshte kapsula artikulare fiksohet ne qafen e procesit artikular te mandibules.

Ne pergatitjen e protezave te ndryshme jashte gojes,artikulacioni i nofulles imitohet me

disa aparate mekanike, qe quhen okludatore dhe artikulatore. Anatomia klinike e nofullave Anatomia normale,ose sistematike pak a shume eshte e njejte tek te gjithe njerezit,

ndersa anatomia klinike ndryshon sipas gjendjes se dhembeve natyrore.Tek pacientet, qe kane humbur te gjithe dhembet natyrore anatomia klinike e nofullave ndryshon sipas shkalles se atrofise dhe formes se tyre.Ndersa mjeku stomatolog formen e nofullave e shikon direkt ne gojen e pacientit, laboranti kete e sheh dhe e studion indirekt, ne modelet e allcise.Mjeku pra analizen e ben ne gojen e pacientit, ndersa laboranti e ben analizen e modeleve ne laborator.

Analiza e modeli te nofulles se siperme Kreshta hojezore

Mekanizmi i levizjes se nofulles se poshtme Levizjet e nofulles se poshtme jane te shumta dhe te nderlikuara.Shumllojshmeria e ketyre levizjeve realizohet fal ndertimit te komplikuar anatomik te artikulacionit te saj.Levizjet e nofulles realizohen ne saje te tkurrjes se musjujve pertypes.Drejtimi i ketyre levizjeve dhe amplituda e tyre percaktohet nga topografia e muskujve te vecante, e fijeve e hapjes se tyre, nga vecorite anatomo-topografike te kycit si dhe elementeve te vecante te tij.Ne karakterin e levizjeve te nofulles ndikim ka dhe forma e harqeve te dhembeve, raportet midis tyre, lloji i ushqimit, sistemi nervor dhe mosha.Te gjitha keto vertetojne origjinalitetin e levizjeve pertypese te njeriu ne krahasim me kafshet e ndryshme. Keshtu,te kafshet mishngrenese kryhen vetem levizje hapje dhe mbyllje te gojes, te barngrenesit levizje anesore, ndersa te njeriu levizjet me te nderlikuara dhe kryesisht: 1) Levizje hapje dhe mbyllje te gojes 2) Levizje para-prapa 3) Levizje majtas-djathtas, pra levizje anesore 1) Levizja fiziologjike e hapjes se gojes

Figura 68: Ndryshimi i pozicionit te nofulles gjate levizjes se nofulles se poshtme mund te verehet ne tre pozicione

Figura 69: Akset e rrotullimit te nofulles se poshtme. Levizja e kondileve ne siperfaqen e artikulacionit eshte nje kombinim i njekohshem i rrotullimit dhe levizjes transversale. Ne kondilet mund te ndertohen tre akse rrotullimi sipas te cilave kryhen edhe levizjet.

Figura 68: Levizjet e nofulles se poshtme percaktohet nga tre madhesi

Kjo levizje realizohet nga tkurrja e muskujve qe hapin dhe mbyllin gojen. Levizja e hapjes se gojes fillon nga pozicioni fillestar i saj, pra nga pozicioni i okluzionit qendror. Gjate hapjes se gojes ne fillim, koha artikulare ben levizje rrotulluese ne gropen artikulare dhe vete nofulla e poshtme qendron e terhequr prapa, pra ne retroreaksion. Me vone koka artikulare rreshqet ne pjesen e prapme te tuberkulit artikular te perparshem duke bere nje rruge, qe quhet rruga e kondileve. Te njejten rruge bejne dhe dhembet preres te poshtem ne faqen qiellzore te dhembeve preres te siperm, qe quhet rruga e incizale. Pas kesaj levizje goja vazhdon te hapet me tej, gje qe varet nga lloji i okluzionit dhe menyra e ndertimit anatomik te artikulacionit. 2) Levizja e nofulles se poshtme para-prapa Keto levizje kryhen kryesisht nga tkurrja e muskulit pterigoid te jashtem. Kur kemi kafshim me maje te dhembeve, kjo levizje arrihet drejtpersedrejti, pasi nofulla e poshtme ne kete rast zhvendoset menjehere perpara pa qene nevoja e hapjes se gojes.

Ne kete rast kryhen vetem nje rreshqitje te thjeshte perpara.Por kur kemi nje mbulim te dhembeve te poshtem nga dhembet e siperm,pra kur kemi okluzion normal dhe, vecanerisht kur kemi okluzion te thelle, kjo levizje nuk mund te kryhet pasi dhembet ballore te poshtem pengohen nga ata te siperm.Kur kemi pra mbulim te dhembeve ballore nofulla e poshteme nuk mund te zhvendoset perpara pa kryer ne fillim nje shkeputje te vogel nga ky mbulim.Kjo shkeputje realizohet nepermjet tkurrjes se tufes se poshtme te muskulit pterigoid te jashtem ne bashkeveprim me tkurrjen e muskujve qe hapin gojen. Gjate kesaj levizje dhembet ballore poshte rreshqasin ne faqen qiellzore te dhembeve ballore te siperm, derisa ata te kalojne ne kontakt maje me maje.Kjo rruge qe bejne dhembet e poshtem ndaj atyre te siperm quhet rruga incizale, ose rruga e propulsionit, pra rruga e daljes perpara te nofulles. Kjo rruge,ose vije, qe bejne dhembet ballore te poshtem ndaj te sipermve me rrafshin okluzal,formon nje kend qe quhet kendi i pjerresise incizale dhe qe eshte 40-50o .Nje rruge te tille kryen dhe koka artikulare ne tuberkulin artikular te perparshem.Kjo rruge quhet quhet rruga e kondileve,ndersa kendi qe formohet me rrafshin okluzal dhe qe eshte 33-40o,quhet kendi i kondileve. Levizja perpara,ose propulsive e nofulles se poshtme fillon si cdo levizje tjeter nga okluzioni qendror. Per t’u realizuar kjo levizje,ne radhe te pare,kokat artikulare bejne nje levizje rrotulluese rreth boshtit te tyre,pastaj behet pak hapja e gojes dhe se fundi rreshqitja perpara. Gjate levizjes perpara, kur dhembet ballore takohen maje me maje me dhembet anesore vihet re nje takim i tille: zbardhoket mesor faqor te nofulles se poshtme takohen me zbardhoket mesor faqor te nofulles se siperme,pra takohen zbardhoket me te njejtin emer. Gjate levizjes perpara te nofulles se poshtme dhe dhembet anesore ruajne takimin midis tyre dhe kjo sigurohet ne saje te harkut te kompensimit shigjetor.Shkalla e shtremberimit te ketij harku varet,nga njera ane nga pjerresia e siperfaqes qiellzore te dhembeve ballore te siperm,dhe nga ana tjeter, nga karakteri i rreshqitjes se kohes artikulare. Shkalla e pjerresise se siperfaqes qiellzore te dhembev te siperm percaktohet nga kendi qe formon kjo pjerresi ne planin shigjetor.Ky kend eshte mestarisht 40-50o, ndersa kendi i rruges artikulare eshte 33-40o. Si rjedhoje, me rritjen e ketyre kendeve thellohet shkalla e shtremberimit te kurbes kompensatore dhe e kunderta. Kjo kurbe luan rol te rendesishem ne pergatitjen e protezave, sidomos te protezes se plote.Nepermjet saj arrihet te sigurohet kontakti tri pikesh, gjate levizjes se nofulles se poshteme perpara. Kontakti tri pikesh qe ndodhet nje ne pjesen ballore dhe dy ne pjesen anesore i siguron protezes qendrueshmeri dhe gjate funksionit Nga sa thame me lart del qarte se levizja shigjetore eshte nje levizje funksionale qe ka

Si rrjedhoje, me rritjen e ketyre kendeve thellohet shkalla e shtremberimit te kurbes kompensatore dhe e kunderta. Kjo kurbe luan rol te rendesishem ne pergatitjen e protezave, sidomos te protezes se plote. Nepermjet saj arrihet te sigurohet kontakti tri pikesh, gjate levizjes se nofulles se poshteme perpara. Kontakti tri pikesh qe ndodhet nje ne pjesen ballore dhe dy ne pjesen anesore i siguron protezes qendrueshmeri dhe gjate funksionit. Nga sa thame me lart del qarte se levizja shigjetore eshte nje levizje funksionale qe ka per qellim kapjen dhe prerjen e ushqimit. Ky veprim kalon ne kater faza. Faza e pare: eshte hapja e gojes, pra nofulla zbret pak poshte, faza e dyte nofulla e poshtme zhvendoset perpara: faza e trete ngrihet perseri lart dhe dhembet ballore te te dy nofullave takohen maje me maje dhe, faza e katert kur dhembet ballore arrijne okluzion qendror.

Ketu mbaron levizja shigjetore, si levizje funksionale pertypese. Levizjet e zhvendosjes prapa (retropulsion) eshte e kunderta me te paren. Kjo levizje kryhet kur tkurren fijet e pasme dhe horizontale te muskulit temporal, si dhe tufat e brendshme te muskjve digastrik, genioglos dhe milogoid.

Figura 70: Levizjet kufitare te nofulles se

poshtme ne planin sagital

Figura 71: Levizjet kufitare te nofulles se poshtme ne planin horizontal dhe transversal

Figura 72:

Trajektoret e levizjeve mund te pemblidhen ne nje hapesire tre dimesionale qe kufizon levizjen.

3) Levizjet anesore te nofulles se poshtme Nofulla e poshtme pervec levizjeve hapje-mbyllje para-prapa, ben dhe levizja anesore, ose laterale, pra levizja ne planin terthor (transversal). Keto levizje kane lidhje me aftesine bluarese e perpunuese te dhembeve anesore, pra te paradhemballeve e dhemballeve. Levizja terthore, sic cdo levizje tjeter funksionale e nofulles se poshtme nis nga pozicioni i mbylljes qendrore. Per t’u zhvendosur mandibula anash, ne fillim duhet te hapet pak goja, pastaj spostohet anash, ngrihet prape dhe fillon kryerja e funksionit pertypes. Njeriu zakonisht pertyp ne nje ane, te majte ose te djathte. Ajo ane ku pacienti bluan ushqimin, quhet ana e “punes” ose ana “aktive”, ndersa ana tjeter quhet ana “pasive”, e “kompensimit”, ose e “balancimit”. Levizjet laterale te mandibules kryhen kryesisht nga muskuli pterigoid i jashtem te asaj ane ku kryhet pertypja. Koka artikulare e anes se punes rrotullohet ne vend rreth boshtit, ose kryen nje zhvendosje te vogel anash nga jashte, ndersa koka artikulare e anes kompensuese zhvendoset perpara-poshte dhe brenda, duke krijuar me planin shigjetor nje kend mesatar 17o, qe njihet me emrin kendi i Benetit. Gjate levizjes laterale te nofulles se poshtme, ne anen e punes, zhardhoket faqore te dhembeve te siperm takojne po ma zhardhoket faqore te dhembeve te nofulles se poshtme, pra takojne zhardhoket me te njejtin emer, ndersa ne anen e kopmpensimit takojne zbardhoket me emer te kundert, pra zhardhoket faqore te dhembeve te poshtem takojne me zbardhoket qiellzore te dhembeve te siperm. Levizja laterale vihet re dhe ne dhembet ballore. Edhe ne kete rast, ne dhembet ballore gjate levizjeve laterale formohet nje kend prej 120o, qe quhet kendi gotik, ose kendi i levizjeve laterale te pikese incizale.

Figura 73: Trajektorja e levizjes se pikes se poshtme incizale ne planin horizontal percaktohet edhe gjate rregjistrimit te kafshimti ekstra dhe intra oral si harku gotik Njohja dhe vleresimi i levizjeve kryesore te

nofulles se poshteme ka rendesi te madhe ne protetike, vecanerisht ne protezat e levizshme.

Figura 74: Christensen vuri re, qe cilindrat prej dylli te vendosur paralelisht

siper rrafshit te kafshimit shkeputen prej njeri tjetrit ne zonen e molareve gjate shtytjes para te nofulles se poshtme, nderkohe qe ne zonen e dhembeve preres kontakti ruhet. Nqse duam te zhdukim hapesiren midis cilindrave te dyllit, atyre duhet t'i jepet forme e kurbezuar dhe trajektorja e kesaj kurbe eshte si ajo e kurbes se okluzionit vetem se e

Figura 75: Keto kurba duhet te kompesojne hapesiren midis dhembeve ne zonen e molareve prandaj emertohen edhe kurba te kompesimit.

Figura 76 : Fenomeni transversal i

Christensen: edhe ne levizjet anesore te nofulles se poshtme krijohet nje hapesire midis dhembeve anesor per shkak te pjerresise sagitale te trajektores se kondilit. Kjo ndodh kur njera koke e artikulacionit leviz sipas trajektores para- poshte; kjo koke eshte kondili qe lekundet; nga ana e kundert eshte kondili ne qetesi.

Figura 76 Kondili qe lekundet gjendet ne anen e qete (ana e mediotruzionit); ana e kundert eshte ana qe punon (ana e laterotruzionit); ketu dhembet anesor presohen fort njeri mbi tjetrin. Ky eshte edhe funksioni i fenomit te Christensen: ndarja e dhembeve nga ana ne qetesi dhe kontakti i plote me anen qe punon.

Levizjet pertypese Ne saje te levizjeve te nofulles se poshtme realizohen disa funksione si ai i pertyjes

se ushqimit, te folurit, te gelltiturit etj. Pertypja e ushqimit normalisht kur dhembet e kundert takojne midis tyre.

Pertypja e ushqimit realizohet ne tri faza: 1. Faza hapjes dhe prerjes se ushqimit 2. Faza e shtypjes se ushqimit. 3. Faza e coptimit perfundimtar te ushqimit deri ne gelltitje

Figura 77: Paraqitja e levizjeve anesore te Bennett-it. Figura 77 (majtas): Gjate levizjeve perpara te dy kondilet rreshqasin sipas trajektores

se artikulacionit nga para-poshte. Kur trajektorja e kesaj levizjeje vizatohet krijohen dy linja paralel me njera tjetren.

Figura 77 (djathtas): Gjate levizjeve anesore te nofulles se poshtme kondili qe lekundet rreshqet sipas trajektores se artikulacionit nga para-poshte dhe brenda; ai pershkruan nje trajektore rrethore. Kondili ne qetesi rreshqet sipas levizjes anesore te Bennett-it nga jashte.

Figura 78: Kur vizatohet trajektorja e levizjes se kondilit qe lekundet dhe

lidhet me trajektoret e levizjes para, kendi midis ketyre dy linjave percakton edhe kendit individual te Bennett-it qe merr vlera nga 0-20°. Kendi i Bennett-it (α) eshte nje kend qe matet ne planin horizontal midis trajektores se levizjes se kondilit gjata levizjes para nga njera ane dhe levizjes anesore nga ana tjeter.

Faza e pare fillon me hapjen e gojes,rreshqitjen e dhembeve qendrore te poshtem ne faqen qiellzore te preresve te siperm, deri ne takimin e ture maje ne maje.Pra,levizje e hapjes se gojes shoqerohen me levizjet shigjetore, levizje shtytese perpara, mbarojne me mbylljen shgjetore.Prerja e ushqimit eshte funksion i dhembeve ballore.Prerja eshte mire kur preresit veprojne , qe arrijne ne kontakt nepermjet buzeve prerese te tyre. Faza e dyte eshte faza e shtypjes dhe e coptimit te ushqimit.Ne kete faze nofulla e poshtme rreshqet perseri duke arritur ne pozicionin e okluzionit qendror, pra siperfaqet pertypese te paradhemballeve dhe dhemballeve te te dy nofullave arrijne ne kontakt maksimal te tyre.Ne kete faze mbizoterojne levizje te hapjes dhe mbylljes se gojes te kombinuara dhe me levizjet anesore. Faza e trete eshte faza e bluarjes perfundimtare dhe gelltitjes se ushqimit.Ne kete faze mbizoterojne levizjet anesore te nofulles se poshteme.Pas kesaj faze ushqimi i bluar dhe i zbutur nga peshtyma gelltitet. Fonetika(te folurit) Te folurit pas pertypjes eshte funksioni me i rendesishem i zgavres se gojes,kur ne goje kemi dhembet natyrale shqiptim dhe artikulimi i germave te ndryshme dhe fjaleve eshte normal.Kur dhembet mungojne natyrale mungojne, ose kur ne goje vendosen proteza te ndryshme jo te rregullta te folurit deformohet.Gjate shqiptimit te zanoreve dhe bashketingelloreve te ndryshme faqet,buzet etj., ne saj te levizjeve te nofulles se poshtme matin pozicione te ndryshme.Keshtu p.sh gjate shqiptimit te zanoreve “a,o,u” nofulla e poshtme ulet poshte,ndersa buzet largohen nga njera-tjetra. Ne shqiptimin e zanoreve “e,i” ndodh e kunderta.Ne kete rast hapesira ndergojore shkurtohet nepermjet terheqjes se buzeve dhe ngritjes se gjuhes, ku anet e saj mbeshteten ndermjet dhemballave.Ne shqiptimin e bashketinelloreve gjuhore “d,t,n” , gjuha mbeshtetet ne faqet gjuhore te paradhemballeve dhe dhemballeve.Ne shqiptimin e bashketinellores “S’ gjuha vendoset midis majes dhe faqes gjuhore te dhembeve preres qendror siper etj. Kur humbet nje pjese e dhembeve,ose kur ata mungojne plotesisht ndodhin ndryshime te dukshme ne shqiptimin e germave.Prandaj gjate pergatitjes se protezave te ndryshme, sidomos te protezes se plote kujdes nuk duhet t’i kushtojne vetem anes funksionale dhe estetike,por edhe asaj fonetike. Proteza mund te shkaktoje cregullime ne te folur kur jane bere gabime ne rreshtimin e dhembeve artificiale,ose kur pllaka e protezes eshte e modeluar e trashe.Kur dhembet artificiale jane rreshtuar ne hark te ngushte dhe gjuhe nuk ka vend te mjaftueshem per te levizur lirisht dhe per te artikuluar fjale te ndryshme,por qendron midis faqeve okluzale te dhembeve, e ashtuquajtura “sigmatizmus interdentalis”.Ne rastet kur dhembet frontale artificiale rreshtohen perpara, ose pjesa qiellzore e protezes modeleohet e trashe , kemi gjithashtu cregullime ne te foluret i tek ata qe s’kane fare dhembe “sigmatizmus interdentalis”. Cregullime ne te folur mund te sjellin dhe mos respektimi i rrudhave palatinale okluzioni i larte, anet e gjata te protezes.

TEORITE E ARTKULACIONIT DHE ZBATIMI I TYRE NE PRAKTIKE Ne problemet e shumta e te veshtira qe ka hasur orotpedia stomatologjike gjate zhvillimit te saj ne shekuj kane qene dhe tre nga me te rendesishmet. 1) Si do te jene dhe si do te prodhohen dhembet artificiale? 2) Si do te jene aparatet mekanike qe realziojne levizjet e artikulacionit temporo- Mandibular? 3) Si do te vendosen ne proteze,pra si do te rreshtohen dhembet artificiale? Per zgjidhjen e ketyre tri problemeve u bene shume studime dhe u zhvilluan shume teori, qe u quajten “Teorite e Artikulacioni”. 1-Si do te jene dhembet artificiale. Stomatologet me pare mendonin qe dhembet artificiale duhet te kene forme, madhesi dhe ngjyre si dhembet natyrale qe zevendesojne,pra dhembet artificiale te jene si dhembet natyrale te moshes se re.Ne kete menyre,mendonin ata, proteza do te kete funksion te plote dhe estetik te peshtatshem. Kur kemi studiuar levizjet e lira te nofulles se poshtme kemi vene re qe proteza qendron ne goje gjate funksionit,sidomos gjate levizjeve ne planin sagital(para-mbrapa) dhe levizjeve ne planin transversal(anash),ne se ajo, gjate ketyre levizjeve siguron kontakt me shume pika, te pakten tri pika(dy distale dhe nje incizale). Ne se proteza pergatitet me dhembe me tuberkula shume te theksuara ky moment nuk realizohet,proteza lekundet dhe bie gjate pertypje.Pervec kesaj,kur proteza pergatitet me dhembe me tuberkula te larta, forcat vertikale kthehen ne forca horizontale,pra forca jo fiziologjike,te cilat jo vetem qe shkaktojne cvendosjen e protezes, por edhe rezorbim te procesit olveolar. Perdorimi i dhembeve me tuberkula te larta kerkon nje pjerrezi te rruges artikulare mbi 30o dhe pjerresi te rruges incizale mbi 40o , gje e cila ndikon negativisht ne stabilitetin e protezes.Sa me i atrofizuar te jete procesi alveolar dhe aq me e stabilizuar behet proteza.Pikerisht per kete arsye, shume proteziste problemin e artikulacionit filluan ta shikojne ne vartesi te levizjeve te lira te mandibules dhe nepermjet cregullimit te faqeve okluzale te dhembeve artificiale.Duke u nisur nga kjo anetare te ndryshem, propzuan prodhimin e dhembeve artificiale me te cilet pacienti mund te perpunonte ushqimin,por duke mos penguar levizjet e lira te mandibules.Per kete nga shume anetare u bene eksperimente dhe u vune re se format e ndryshme te tuberkulave te dhembeve artificiale nuk luajne ndonje rol te madh ne bluarjen e ushqimit. Provat funksionale te pertypjes ne te protezuar me dhembe artificiale me forma te ndryshme te tuberkulave kane,pothuaj te njejtin rezultat. Nga sa thame arrijme ne perfundim qe dhembet artficiale nuk duhet te jene krejt pa tuberkula pasi,jo vetem qe nuk do te ishin funksional, por do te shkaktonin dhe nje rreshqitje te nofulles se poshtme,pra nje progeni. Dhembet artificiale nuk duhet te jene as me tuberkula te larta, pasi nuk i pershtaten abrazionit fiziologjik qe vihet re tek pleqte,ata duhet te kene forme tuberkulash te atilla qe te kryejne funksionin e bluarjes se ushqimit duke mos penguar levizjet e lira te nofulles se poshtme.

Duke u nisur nga sa spjeguam,sot ne pergjithesi,nga te gjithe anetaret pranohet qe dhembet artificiale duhet te kene tuberkula te ulta,por te mprehta, pra dhembe qe jane finksionale dhe nuk pengojne levizjat e lira te mandibules. Dhembet artificiale mund te jene prej porcelani ose plastmasi.Sot, ne pergjithesi parapelqehen dhembet prej plastmasi pasi ata i pershtaten me mire abrazionit fiziologjik.Dhembet artificiale qe prodhohen sot kane forma dhe madhesi te ndryshme ne menyre qe te kemi mundesi per te zgjedhur ate forme qe eshte sa me e pershtatshme per pacientin qe do te propozohet. II-Pergatitja e okludatoreve dhe artikulatoreve Nga gjysma e dyte e shekullit te 19,kur u bene zbulimet e para teorike,nje kontribut te madh ne lemin e oropedise stomatologjike dha Bonvili(Bonwilli) Pjesa me e madhe e teorive te Bonvilit jane te vjeteruara, si nga ana teorike dhe praktike, megjithate, keto teori perdoren edhe sot nga shume autore,pasi perbejne bazen e teorive te reja, me moderne ne pergatitjen e okludatoreve dhe artikulatoreve. Zbulimi me i madh i Bonvilit eshte trkendeshi barabrinjes me emrin e tij, qe fitohet nga bashkimi i pikave me te larta te kokave artikulare dhe pikes inizale.Ky trekendesh barabrinjes i fituar nga bashkimi i ketyre tre pikave ka vlere mesatare 10cm per cdo brinje.Trekendeshi i Bonvilit nga te gjithe autoret eshte marre si piknisje per konstruktimin e aparateve te ndryshme mekanike qe riprodhojne levizjet fiziologjike te ATM. Ky trekendesh ka vertetesine pasi na ndihmon ne percaktimin e boshtit anatomik ne hapesire,na percakton piken incizale,rrafshin horizontal etj.Te gjithe okludatoret dhe artikulatoret qe perdoren sot jane konstruktuar ne menyre te atille qe trekendeshi i Bonvilit te paraqitet si hallka kryesore rreth te cilit te orientohen dokumentat me te rendesishme te ketyre aparateve. Konstruktoret e pare te aparateve mekanike per imitimin e levizjeve te nofulles se poshtme jashte gojes meqe nuk njihnin mire levizjet e komplikuara te ATM i kane kushtuar vemendjen kryesore levizjeve rrotatore ose levizjeve sharnire, qe i pergjigjen levizjeve te hapjes dhe mbylljes se gojes si ne kafshet mishngrenese.Qendra e kesaj levizjeje mendonin ata ndodhet ne kondil dhe vija qe bashkon dy kondilet eshte njekohesisht dhe bosht i kesaj levizje.Aparatet mekanike te ndertuara ne baze te kesaj teorie lejojne vetem levizjen sharnir,hapjen dhe mbyllje te gojes. Keto aparate u quajten okludatore nga fjala latine ocludo qe do te thote mbyll ose kyc. Ne ndryshim me te paret, aparatet qe lejojne dhe levizje laterale e transversale u quajten artikulatore, nga latinishtja articulus-artikulacion. Okludatori realizon fiksimin e modeleve ne nje okluzion te caktuar, ne okluzion qendror, duke ruajtur kete gjendje gjate I) Okludatoret prej gjipsi(allci) Okludatoret e gjipsit paraqiten ne menyre individuale perc cdo pacient.Keto,sic permendem dhe me lart perdoren vetem per pergatitjen e punimeve te vogla protetike. Ky lloj okludatori realizohet duke zgjatur modelet prej gjipsi, te cileve u behet dhe nje thellim ne

Figura 79: Plani i kafshimit perkufizohet si plani horizontal qe kalon permes tre pikave te rradhes se poshtme te dhembeve: pikes se poshtme incizale dhe majave disto-bukale te tuberkulave te 7-ve te poshtem

Figura 80: Plani i kafshimit ose plani i okluzionit nderton nje trekendesh horizontal nepermjet te tre pikave ne rradhen e dhembeve te poshtem. Brenda ketij plani takohen me nejri tjetrin dhembet gjate mbylljes se kafshimit. Nqse do te zgjasim planin e kafshimit, nga perpara ai do te priste vijen e mbylljes se buzeve ndersa nga mbrapa trekendeshin retromolar.

Figura 81: Plani i kafshimit shtrihet afersisht paralel me planin e Camper-it (rreth 2 cm me poshte) dhe paralel me linjen bipupilare. Plani i kafshimit perfaqeson nje vlere me-satare per ndertimin e artikulatoreve; ai eshte i shenuar ne menyre te dukshme ne artikulato-ret me vlera mesatare dhe sherben keshtu si nje madhesi orientimi gjate vendosjes se mod-eleve ne artikulator dhe gjate rreshtimit te dhembeve. Sinonime me planin e kafshimit jane edhe plani i okluzionit ose plani i pertypjes.

Figura 82: Kendi i Balkwill (α) tregon pjerresine e trekendeshit te Bonwill perkundrejt planit te Camper-it; ky kend eshte ne mesin e pikes incizale 22°. Kjo vlere statike mesatare eshte e integruar ne artikulatoret me vlera mesatare dh percakton pozicionin e pikes se poshtme incizale dhe planit te kafshimit perkundrejt pikave te artikulacionit. Gjate rregjsitrimit te kafshimit me ane te nje harku te fytyres kendi i Balkwill percaktohet individualisht.

Figura 84: Vizatimi ne perspektive i trekendeshit te Bonwill-it dhe planit te kafshimit tregon lidhjen midis ketyre konstruksioneve gjeometrike.

Gjithe kohes se punimit te protezes. Sot keto aparate perdoren per pergatitjen e punimeve te vogla protetike si: inlei, pinlei etj. Perdorimi i ketyre aparateve dhe ne pergatitjen e protezave te medha sic veprohet shpesh ne praktiken e perditshme nuk eshte e rekomandueshme, pasi konstruktimi i tyre i thjeshte dhe levizjet e tyre te kufizuara nuk riprodhojne levizjet e komplikuara fiziologjike te A.T.M–se, si rjedhoje proteza del defektoze dhe jo fiziologjike. Sipas menyres se pergatitjes dhe materialeve qe perdoren per pergatitjen e tyre, okludatoret mund t’i grupojme ne tre grupe:

forme kryqi, ku derdhet siper kontra, e cila siguron pozicionin e pandryeshueshem te te dy modeleve qe vihen e hiqen njeri mbi tjetrin.Me keta okludatore sigurohet pozicioni i okluzionit i pandryshueshem gjate gjithe punes se pergatitjes se protezes.

Figura 85: Mundesia me e thjeshte por edhe e pamjaftueshme per te vendosur ne kaf-shim te mbyllur dy rradhe dhembesh kundrejt njeri tjetrit eshte ajo me te ashtequajturin fiksator allcie.

Figura 86: Nje okludator eshte nje aparat teknik artikulimi me te cilin mund te riprodhohet pozicioni i nje kafshimi te mbyllur. Okludatoret kane nje artikulacion te tjeshte me

vide me te cilin natyrisht nuk mudn te imitohen levizjet e nofulles por modelet mund te ndahen dhe te bashkohen shpejt ne pozicionin e punes. Okludatoret pa vide rregjistrimi per para-vendosjen e lartesise se kafshimit mund te perdor-en vetem per modele qe permbajne grupe dhem-besh antagoniste, te cilet percaktojne edhe larte-sine e kafshimit. (Vizatim origjinal nga nje kata-log dental i vitit 1925).

Kyci i ketij okludatori mund te gjendet ne lartesine e krahut te siperm, ose ne mesin e lartesise se pergjithshme te tij, afersishte atje ku kalon vazhdimi i faqeve okluzale te dhembeve, pra te planit te okluzionit. Ky okludatore shpesh ne praktiken e perditshme perdoret dhe per pergatitjen e protezave te medha, parciale e totale.Me gjith permiresimet qe ka ky okludator, ne krahasim me ate te telit dhe gipsit, orientimi i modeleve ne te sipas kerkesave anatomike e funksionale eshte, pothuajse i pa mundur, pasi ne te mungojne pikat orientuese per percaktimin e trekendeshit te Bonvillit.Per keto arsye protezat e pergatitura ne keta okludatore lene per te deshiruar, si persa i perket stabilizimit te protezes dhe funksionit te saj. Drite ne konstruktimin e okludatoreve sic permendem me larte, hodhi teoria e levizjeve te nofulles se poshtme rreth nje boshti.Ne baze te kesaj teorie u prodhua nje numer i madh okludatoresh, disa prej te cileve ne i permendem.Okludatoret si aparate mekanike te thjeshte qe riprodhojne vetem levizjet sharnire te A.T.M. nuk plotesojne te gjitha kerkesat e praktikes per pergatitjen e protezave. Per kete arsye u bene shume studime teorike, eksperimente te tjera per konstruktimin e aparateve me te komplikmuara me ane te cileve mund te ripeodhoheshin dhe levizje te tjera te artikulacionit A.T.M. Keto aparate u quajten artikulatore. rmasat me te rendesishme te gjatesise, kendeve, pjerresise etj.,jane marre ne aze te vlerave

II) Okludatori prej Teli Keta okludatore pergatiten prej teli te trasshe xingu dhe perbehen prej dy krahesh, i sipermi dhe i poshtemi te cilet jane paralel me njeri- tjetrin dhe lidhen, bashkohen midis tyre me nje boshte, lidhje sharnir(mendeshe).Teli i krahut te siperm perkulet ne forme gjysme harku dhe vazhdon ne te dy anet ne drejtim distal.Krahu i poshtem, qe ka te njejten forme, ne anen distal te tij kthehet larte ne menyre perpendikulare ku bashkohet me krahun e siperm me ndihmen e nje boshti metalik.Gjatesia e kraheve te okludatorit prej teli jane 8-12 cm, kurse distanca midis tyre 5-7cm. Me okludatorin e telit sigurohen vetem levizje te thjeshta, hapje e myllje te gojes dhe me sa mund te pergatiten vetem punime te vogla protetike. III) Okludatori me vide fiksuese Ky okludator pergatitet prej metaleve te ndryshme si bronxi, bakri e zinku, aleazhet e aluminit etj.Principi i kontruktimit te tij te njejte si okludatorit tetelit, me ndryshim qe tek ky okludator mbyllja e te dy kraheve kufizohet me ndihmen e nje vide bllokuese. Okludatori me vide fiksuese perbehet prej dy kraheve, si veprim dhe i poshtmi te cilet lidhen midis tyre, ne menyre sharnire, me ndihmen e nje boshti.

Artikulatoret Artikulatoret jane aparate mekanike me anen e te cileve modelet e punes fiksohen ne okluzion te caktuar dhe e ruajne ate ne pozicion te pandryshuar gjate gjithe kohes se pergatitjes se protezave.Me keto aparate riprodhojme, jo vetem levizje sharnire, por dhe levizje rreshqitese te mandibules ne te gjitha drejtimet kryesore.Artikulatoret perdoren per pergatitjen e protezave te medha e te komplikuara.Per konstruktimin e ketyre aparateve jane cfrytezuar nje sere teorish te levizjes se nofulles se poshtme. Ne cdo levizje sharnir ose rreshqitese cdo pike simetrike e mandibules rrotullohet rreth nje boshti te parafytyruar i cili egziston vetem ne nje moment te dhene dhe vetem per levizje te caktuar. Keto boshte te parafrytezuara ai i qujti boshte momentale te rrotullimit dhe ne rruge gjeometrike tregon qe boshti momental i rrotullimit gjate hapjes se gojes gjendet disa centimetra prapa dhe nen artikulacionin anatomik tempmand.Dhe eshte paralel me boshtin e kondileve.Kjo teori gjen zbatim praktik ne konstruksionin e te gjithe artikulatoreve moderne dhe jep rezultate shume te mira praktike.Te mbeshtetur ne keto teori te levizjes se nofulles se poshtme u konstruktuan nje numer i madh artikulatoresh nga autore te ndryshem te cilet, per efekt me te mire studimi, do t’i ndajme ne tre grupe kryesore:

1. Artikulatore anaomik me vlera masatare te rruges se kondilit dhe pjerresi incizale. 2.Artikulatore anatomik me rregullim te pjesshem te rruges se kondilit. 3.Artikulatore anatomo-fiziologjik te komplikuar me rregullim individual te rruges se kondilit dhe pjerresi incizale.

I-Artikulatore anatomik me vlera masatare Keta artikulatore emertohen ne kete menyre sepse permasat me te rendesishme te gjatesise, kendeve, pjerresise etj., jane marre ne baze te vlerave mesatare anatomike te kafkes se njeriut. P.sh. ne nje artikulator te tille kemi keto permasa : -Trekendeshi i Bonvillit me brinje te barabarte nga 10 cm. -Pjerresia e rruges se kondileve. -Kendi i pjerresise incizale 40°. -Boshti mekanik i artikulatorit qendror 2-3 cm poshte dhe mbrapa boshtit anatomik te artikulacionit temp.mand. -Kendi i levizjeve laterale, kendi Gotik 120-122°. -Distanca midis rrafshit protetik dhe rrafshit te okluzionit 34 mm. -Kendi Benetit 17° etj. Artikulatori i pare i ketij tipi u pergatit nga Bonvilli. Ne konstruktimin e tij Bonvilli gaboi, pasi levizjet rreshqitese beheshin ne plan horizontal gje e cila nuk i pergjigjej realitetit dhe anatomise se artik. temp.mand. Me vone Bonvilli e korrigjoi kete gabim dhe konstruktoi artikulatorin kondilar me vlera mesatare i cili u plotesua dhe nga autore te tjere. Tipik i ketyre lloj artikulatoreve dhe qe ka gjetur perdorim te gjere ne te gjitha klinikat e botes eshte artikulatori- Gizi simpleks.

mesatare anatomike te kafkes se njeriut .P.sh. ne nje artikulator te tille kemi keto permasa : -Trekendeshi i Bonvillit me brinje te barabarte nga 10 cm. -Pjerresia e rruges se kondileve. -Kendi i pjerresise incizale 40o. -Boshti mekanik i artikulatorit qendror 2-3 cm poshte dhe mbrapa boshtit anatomik te artikulatorit temp.mand. -Kendi i levizjeve laterale, kendi Godik 120-122o. -Distanca midis rrafshit protetik dhe rrafshit te okluzionit 34mm. -Kendi Benetit 17o etj. Artikulatori i pare i ketij tipi u pergatit nga Bonvilli.Ne konstruktimin e tij Bonvilli gaboi, pasi levizjet rreshqitese beheshin ne plan horizontal gje e cila nuk i pergjigjej realitetitdhe anatomise artik. Temp.mand. Me vone Bonvilli e korrigjoi kete gabim dhe konstruktoi artikulatorin kondilar me vlera mesatare i cili u plotesua dhe nga autore te tjere. Tipik i ketyre lloj artikulatoreve dhe qe ka gjetur perdorim te gjere ne te gjitha klinikat e botes eshte artikulatori- Gizi simpleks. Artikulatori-Gipsi simpleks Ky artikulator perbehet nga dy krahe te cilet hyjne ne kontakt midis tyre ne tri pika, per kete quhet dhe artikulatori tri .Avantazhet e ketij artikulatori jane keto: -Artikulatori mekanik i artikulatorit gjendetn prapa dhe nen artikulacionin anatomik te art.temp.mand. -Egzistenca e trekendeshit te Bonvillit lejon orientimin e drejte te modeleve ne raporte me distancen e boshtit te kondileve dhe pikes incizale. -Modelet e punes orientohen lehte ne tre rrafshet kryesore: frontal, horizonta e sagital. -Rrafshi pertypes orientohet me vlere mesatare prej 34mm(pra distanca midis rrafshit okluzal dhe rrafshit protetik). -Levizjet e te dy kondileve kundrejt rrafshit horizontal behen me nje kend prej 35o. -Levizjet e inciziveve te poshtem kundrejt rrafshit horizontal behen me nje kend prej 40o. -Menjanimet laterale te kraheve te artikulatorit jane fiksuar ne kendin 17o, qe i korrespondon kendit te Benetit. -Me kete artikulator mund te punojme disa proteza ne nje kohe pasi krahet e tij hiqen dhe vihen perseri ne vend. II- Artikulatoret anatomike me rregullim te pjesshem Karakteristike per kete artikulator eshte se pjerresine e rruges se kondilit e ndryshojme sipas deshires, pra e gradojme individualisht per cdo pancient sipas matjeve qe kemi bere ne

goje.Ne keta artikulatore nuk merret parasysh pjerresia e rruges incizale dhe kendi i Benetit qe formohet nga levizjet laterale te mandibules.Tipik per keta artikulatore eshte ai i Grittman. III-Artikulatore te komplikuar anatomo-fiziologjik Artikulatori Gisi Trubyt Me anen e ketyre artikulatoreve riprodhojme: 1)Pjerresine e rruges se kondileve. 2)Pjerresine e rruges incizale. 3)Kendi i levizjeve laterale (kendin Godik). 4)Kendin e Benetit etj.,rregjistrimi dhe vendosja e ketyre permasave ne artikulator behet ne dy menyra: brenda dhe jashte gojes(intra dhe ekstraoral). Rregjistrimi i pjerresise se kondileve: a)intraoral Kete e ka percaktuar Cristensen(Kristensen).Ky konstatoi se gjate levizjes perpara te nofulles se poshteme midis dy siperfaqeve okluzale te rradheve te dhembeve ne drejtim mesio-distal formohet nje oshllek ne forme pyke, pra nje kend i cili eshte ne propocion te drejte me rrugen e kondileve. Sa me e pjerret te jete rruga e kondileve aq me e madhe eshte kendi(pyka) qe formohet midis dy rradheve te dhembeve.Ky kend matet dhe hidhet ne artikulator. b)ekstra oral Regjistrimi i pjerresise se rruges se kondileve me metoden ekstraorale behet me ndihmen e harkut te fytyres.Harku i fytyres me nje pajisje ne forme piruni, fiksohet ne nje nga shabllonat e pacienit.Harku ne pjesen e prapme te tij, ne vendin qe i korrespondon artikulacionit temp. Mand. Ka dy shtifta(kalema) me anen e te cilave shenohen mbi kartonin e vendosur ne regjionin e arukulacioneve te pacientit rrugen e kondileve gjate kohes qe pacienti ben hapjen dhe mbylljen e gojes.Gjate kesaj levizjeje te mandibules shenohen nga harku nje kend mbi kartonat i cili matet dhe hidhet ne artikulator.Me anen e harkut te fytyres matet dhe distanca midis dy kondileve dhe pikes incizale,pra dhe brinja e trekendeshit te Bonvillit i cili dhe ky hidhet ne artikulator. Rregjistrimi i pjerresise incizale, ose mbulimi incizal Kjo permase nuk ka rendesi praktike ne protezat totale prandaj nuk ka rendesi te matet dhe merret me vleren zero(0) Rregjistrimi i kendit te levizjeve laterale te pikes incizale(kendi gotik) Kjo behet me ndihmen e nje aparati special qe fiksohet ne te dy shabllonet e pacienti. Mbi cilindrin e dyllit te shabllones se poshtme,paralel me rrafshin pertypes, pra ne siperfaqen okluzale te shabllonesh,fiksohet nje pllake metalike siperfaqja e te ciles eshte lyer me bloze.Ne shablonen e siperme ne siperfaqen okluzale te cilindrit kafshues , fiksohet nje kalem metalik i cili gjate levizjeve laterale te mandibules shenon ne pllaken metalike kendine ketyre levizjeve i cili eshte rreth 120oC.Ky kend matet dhe fiksohet ne artikulator. Rregjistrimi i kendit te Benetit

Ky kend paraqet menjanimin maksimal te boshtit te kondileve ne levizjet laterale.Ky kend te matet,por zakonisht merret vlera mesatare e tij e cila eshte 17o. Riprodhimi funksional i levizjeve te nofulles se poshtme jashte gojes Artikulatoret me te komplikuar,qe permendem, si dhe menyrat, e shumta te rregjistrimit te levizjeve te nofulles se poshtme asnje here nuk kane mundesi te riprodhojne me saktesi leveizjet e komplikuara fiziologjike te artikulacionit temporo-mand. Per kete arsye,autore te ndryshem u munduan te pergatitnin aparate te tille te cilat nuk kane artikulacion mekanik,por regjistrimet e ndryshme qe behen tek pacienti riprodhohen dhe fiksohen ne aparat me anen e materialeve qe forcohen si: stanci,cementi,amalgami etj.Ky aparat perbehet nga dy krahe,i sipermi dhe i poshtemi.Ne krahun e siperm jane vendosur tre shifra metalike,kurse ne krahun e poshtem tre gota(gropeza) ne te cilat futen keto shifra. Procesi i punes Vendosen shabllonet ne goje, ne okluzionin qendror dhe porositet pacienti te beje nje lloj levizje te mandibules. Gjate kesaj levizjeje p.sh levizjet propulsive te mandibules, mbeten gjurme ne cilindrat kafshues te shablloneve.Hiqen shabllonat nga goja dhe fiksohen ne aparat ne okluzion qendror,pas kesaj imitojme ne aparat levizjen qe ben pacienti ne goje me shabllone ne goje sipas shenjave te mbetura ne cilindrat kafshues.Ne kete menyre,shtiftat e krahut te siperm te aparatit formojne vija ose shenja ne kupat e krahut te poshtem te cilat jane mbushur qe me pare p.sh me amalgam.Hiqen shabllonat nga aparati dhe rregjistrojme me to levizje te tjera ne goje te cilat mbarten perseri ne aparat, e keshtu me radhe derisa te regjistrojme e riprodhojme te gjitha levizjet e mandibules.Ky proces pune megjithese eshte me i sakte se te paret,qe permendem, paraqet veshtiresi te madhe praktike ndaj nuk gjen perdorim te gjere,por mbetet vetem si nje metode studimi teorik.Kjo teori nuk gjen zbatim praktik dhe per faktin se siperfaqet pertypese te dhembeve artificiale nuk kane pjerresi individuale por madhesia dhe gjeresia e tuberkulave te tyre kane vlere mesatare. Si perfundim mund te themi se artikulatori anatomik i komplikuar me rregullim individual duhet te perdoret ne te gjitha protezat e medha kryesisht ne protezat totale, e sidomos ne ato raste ku hasen veshtiresi per arsye te vecorive anatomike,lartesise se okluzionit,ndryshimeve anatomike te okluzionit dhe artikulacionit. I Orientimi dhe vendosja e modeleve ne okludator dhe artikulator Ne pergatitjen e protezave te ndryshme rendesi te vecante i duhet kushtuar dhe orientimit e vendosjes se drejte te modeleve ne okludatore dhe artikulatore. Orientimi dhe vendosja e modeleve ne okludatorin me vide fiksuese Ne praktiken e perditshme okludatori me vide fiksuese perdoret dhe ne pergatitjen e protezave te medha, totale e parciale. Megjithate avantazhet qe ka ky okludator ne krahasim me okludatoret e tjere qe permendm,orientimi i modeleve sipas kerkesave anatomike e funksionale behet me shume veshtiresi.Ne kete lloj okludatori mungojne pikat orientuese per percaktimin e trekendeshit te Bonvillit si dhe levizjet laterale e rreshqitese perpara te nofulles se poshtme.Per kete arsye shpesh protezat e pergatitura ne keta lloj okludatoresh nuk jane funksionale.Vendosja e modeleve ne okludator eshte relativisht e thjeshte.Ne fillim ngjitim mire modelet me njera-tjetren ne menyre qe ato te mos na levizin gjate punes; pastaj me thiken e allcise bejme disa gerryerje,viza,ne

I Orientimi dhe vendosja e modeleve ne okludator dhe artikulator Ne pergatitjen e protezave te ndryshme rendesi te vecante i duhet kushtuar dhe orientimit e vendosjes se drejte te modeleve ne okludatore dhe artikulatore. Orientimi dhe vendosja e modeleve ne okludatorin me vide fiksuese

Ne praktiken e perditshme okludatori me vide fiksuese perdoret dhe ne pergatitjen e protezave te medha, totale e parciale. Megjithate avantazhet qe ka ky okludator ne krahasim me okludatoret e tjere qe permendem, orientimi i modeleve sipas kerkesave anatomike e funksionale behet me shume veshtiresi. Ne kete lloj okludatori mungojne pikat orientuese per percaktimin e trekendeshit te Bonvillit si dhe levizjet laterale e rreshqitese perpara te nofulles se poshtme. Per kete arsye shpesh protezat e pergatitura ne keta lloj okludatoresh nuk jane funksionale. Vendosja e modeleve ne okludator eshte relativisht e thjeshte. Ne fillim ngjitim mire modelet me njera-tjetren ne menyre qe ato te mos na levizin gjate punes; pastaj me thiken e allcise bejme disa gerryerje, viza, ne bazen e modelit dhe lagim me uje modelet ne menyre qe keto te ngjitin me mire me allcine kur vendosen ne okludatore, mandej zgjedhim okludatorin dhe kontrollojme ate ne funksion ne rregull. Ne fillim fiksojme ne okludator modelin e poshtem pastaj te siperm. Fiksimi ne nje kohe i te dy modeleve ne okludator, e sidomos per fillestaret nuk rekomandohet.

Figura 87: Modelet fiksohen ne aparatin e artikulacionit me nje sistem me magnete; ky sistem thjeshteson heqjen e modeleve.

Figura 88: Kontrolli i qenderzimit kryhet me mbajtese kontrolli:

Mbas vendosjes ne artikulator ndahet modeli i sipem nga mbajtesja e kontrollit (largohet lidhja me magnetin). Modeli i siperm vendoset mbi te poshtmin me nje tjeter rregjistrues te qenderzimit.

Gjate shmangieve nga pozicioni i qenderzuar shfaqet nje hapesire midis mbajteses se

kontrollit dhe modelit.

Ne rast te rregjistrimit te sakte nuk kemi hapesire midis modelit dhe mbajteses se kontrol-

lit

Procesi i punes Mbi tavolinen e allcise hedhim nje sasi allci te bute dhe mbi te vendosim krahun e poshtem te okludatorit,hedhim perseri allci dhe vendosim mbi te modelin.Modeli duhet te orientohet ne ate menyre qe vija mediane e tij te vije ne mesin e pirunit te okludatorit,ndersa rrafshi pertypes te jete paralel me tavolinen e punes.Pasi forcohet allcija e pjeses se poshtme fillojme me fiksimin e pjeses se siperme.Per kete hedhim allci mbi modelin e siperm te okludatorit derisa ky te takoje viden fiksuese,pastaj hedhim mbi te perseri allci dhe ,derisa ky te takoje viden fiksuese,pastaj hedhim mbi te perseri allci dhe ,derisa kjo eshte akoma e bute i japim asaj me anen e thikes ane te thikes.Se fundi fiksojme perfundimisht viden fiksuese duke e siguruar kete dhe me anen e dados perkatese. Gjate vendosjes se modeleve ne okludator duhet te kemi parasysh keto momente:

1)Allcise qe perdorim per fiksimin e modeleve ne okludatore dhe artikulatore nuk duhet t’i hedhim kripe per dy arsye,se pari,ne menyre qe kjo te mos forcohet shpejt dhe te kemi kohe per orientimin e modeleve dhe, se dyti pasi kripa vepron mbi metalin e okludatorit dhe e demton ate. 2)Allcia nuk duhet te rrjedhi mbi modelin nga ana vestibulare e bukale,por te arrije deri tek anet e tij.Pasi kemi fiksuar perfundimisht modelet ne okludator,kemi bere rregullimin e tyre dhe kemi fiksuar viden fiksuese,mbartim mbi te vijat orientuese te shenuara ne gojen e pacientit konkretisht,vijen mediane,vijen kanine dhe vijen e te qeshurit. Vendosja e modeleve ne artikulatore te thjeshte Ne fillim kontrollohet shtifti qe fikson lartesine e okluzionit i cili ndodhet i fiksuar ne krahun e siperm te artikulacionit.Pas kesaj kontrollohet shtifti i vogel qe tregon piken incizale dhe fiksohet ky ne vijen mediane te artikulatorit.Kontrollohen gjithashtu modelet nese keto te hyjne lirisht ne te dy krahet e artikulatorit e nese jane te larte pritet nje pjese e bazes se tyre.Midis shtifit qe tregon piken incizale dhe dy shenjave,zgjatimeve qe ndodhen ne vendin,mesin qe korrespondon ramus ascendus te nofulles se poshtme terhiqe nje fije peri ose unaze gome me anen e se ciles percaktojne rrafshin horizontal.Pas ketyre pergatitjeve paraprake lyhen te dy krahet e aparatit me vazeline ose vaj per te ruajtur artikulatorin nga demtimi.Pergatitet nje sasi allcie e cila hidhet mbi tavolinen e punes dhe mbi te vendoset krahu i poshtem i artikulatorit,pastaj vendosen modelet duke patur kujdes te respektojne, keto kerkesa. 1.Maja e shtiftit te vogel te bjeri ne piken incizale 2.Linja mediane e modeleve te bjeri mbi linjen mediane te artikulatorit. 3.Rrafshi okluzal te bjere mbi fijen e perit ose gomen e terhequr,qe spjeguam me lart. Per fiksimin e modeleve me krahun e siperm te artikulatorit veprohet, pothuajse njesoj si ne okludatorin me vide fiksuese.Gjate kohes se punes dy krahet e artikulatorit, mund te ndahen nga njeri-tjetri.Kjo lehteson punen sidomos ne fazen e fundit kur bejme modelimin perfundimtar te protezes prej dylli.Orientimi dhe fiksimi i modeleve ne

artikulatore me rregullim te pjesshem behet pasi te jene fiksuar me pare ne artikulator per masat e rregjistrimeve tek pacienti.Disa autore, duke u nisur nga veshtiresite e vendosjes mbi krahun e poshtem te artikulatorit.Duke e fiksuar kete me moldine dhe duke patur parasysh kerkesat qe permendem dhe konkretisht piken incizale,vijen mediane dhe rrafshin e okluzionit.Kur eshte arritur kjo fiksohet modeli i siperm me krahun e siperm te artikulatorit me allci.Pasi formohet allcia e krahut te siperm,heqim moldinen nga krahu i poshtem dhe e zevendesojme ate me allci. Orientimi dhe vendosja e e modeleve te punes ne artikulator me rregullim individual eshte i veshtire dhe i komplikuar.Kjo procedure kerkon njohuri te thelle teorike dhe eksperience te pasur praktike.Per kete nevojitet harku i fytyres me ane e te cilit bejne rregjistrimin tek pacienti dhe keto i mbartin me artikulator.