MụcLục

THÔNGTINEBOOK

LỜIDẪN

PHẦNTHỨNHẤT

1.CÁIVỘICỦANGƯỜIMÌNH

2.DỤCVỌNGVÀTAINẠN

3.SỐNGTRÊNĐƯỜNG

4.HỖNLOẠNTRONGGIAOTHÔNG.HỖNLOẠNTRONGTÂMLÝ

5.HÀNGGIẢVẪNĐANGĐƯỢCƯATHÍCH

6.TỪTHAMLAM,NÔNGNỔI,ĐẾNCÀNRỠBẤTLƯƠNG

7.TIẾNGỒNĐÁNGSỢ

8.THÔBẠONƠINƠI

9.MỆTMỎI,BỪABÃI,BUÔNGTHẢ

10.NGÀYMỘTHUNGHÃN

11.NHẠTHỘIBỞICHƯNGHỘINHẠT

12.BẾTẮCNÊNSINHCỜBẠC

13.NỐILỄHỘIVÀOTRỤYLẠC

14.TÌNHTRẠNGMẤTTHIÊNG

15.CHƯACHẮCĐÃLÀNIỀMTINTHỰCSỰ!

16.NHÂNDANHHIẾUTHẢOLÀMVIỆCDÃMAN

17.TẤTCẢCÓTHỂLÀMKHÁC!

18.TÚINY-LÔNG&MỘTTƯDUYHIỆNĐẠI

19.NĂNGLỰCTỰKIỀMCHẾ

20.THÍCHỨNGĐỂTỒNTẠI

21.CONNGƯỜISUYTHOÁI?

22.VÔCẢM&BẤTLỰC

23.CHỐNGTHAMNHŨNGKIỂUCHÍPHÈO

24.NHỮNGBAOKHOAITÂYLỦNGCỦNG

25.XINNHỚNHẮCNHAUMỖIKHIBÀNCHUYỆNHỘINHẬP!

26.QUATIẾPXÚCVỚINGƯỜIMÀHIỂUTHÊMMÌNH

27.HỘINHẬPGIỮAĐỜITHƯỜNG

28.NGÀYMỖIPHỤTHUỘC?

29.RÁCNGOẠI

30.CÁIVẠCHẾTLÒNGHAYLÀNHỮNGCHẤNTHƯƠNGTÂMLÝHIỆNĐẠI

PHẦNTHỨHAI

1.NHỮNGDƯÂMCỦATHỜIXAVẮNG

2.TỪĐÔIDÉPĐẾNCHIẾCMŨBẢOHIỂM

3.CÁINGHÈODAIDẲNG

4.BỮAĂNNGOÀICHỢ

5.HIỆNĐẠIĐẤYMÀCỔLỖĐẤY

6.DÂNNHẬPCƯTRONGVĂNCHƯƠNGVÀBÁOCHÍ

7.HỒNTRƯƠNGBA,DAHÀNGTHỊT

8.ẢOTƯỞNG,ĐÂUDỄTỪBỎ

9.TẤTCẢĐÃCÓTRONGLỊCHSỬ

10.MỘTLẦNLỖTẤNNỔICÁU

11.ĐỘCĐÁOVỚIBẤTCỨGIÁNÀO!

12.MỘTNGÀNLÝDOĐỂ…MÃIMÃILÃNGPHÍ

13.ẨNKÍNMỘTTRIẾTLÝCHUNG

14.NGHĨMÌNHCÔNGÍTTỘINHIỀU

15.CẦNNHỮNGKHÁNGSINHCHONHỮNGCĂNBỆNHTÂMLÝ

16.TỘILÀMHƯDÂN

17.TÂMLÝÔ-SIN

18.KHỔVÌLẮMTIỀN

19.THÔNGTINTRONGMỘTXÃHỘITIỂUNÔNG

20.TÔINGHIỆPDƯ,ANHNGHIỆPDƯ,NÓCŨNGNGHIỆPDƯ

21.SỰTHAHÓACỦANGÔNTỪ

22.THÁIĐỘTRƠTRÁO,LỜILẼRÁOHOẢNH

23.NHỮNGLỐIĐOẠNTRƯỜNG

24.LẤYTƯƠNGLAILÀMTIÊUCHUẨN

25.ĂNLẬNVÀOTƯƠNGLAICỦACONCHÁU!

26.SỰCỐTRƯỜNGDIỄN

27.TỔCHỨCĐỜISỐNGNÔNGDÂNSAOĐÂY?

28.ĐỌCLẠIKHỔNGTỬĐỂHIỂUCONNGƯỜIHIỆNĐẠI

29.SỰĐỎNGĐẢNHCỦAMÙAXUÂN

30.TACHỊUTRÁCHNHIỆMVỀBẢNTHÂNTA

THÔNGTINEBOOK

Tênsách:NhữngChấnThươngTâmLýHiệnĐạiTácgiả:VươngTríNhànNhàxuấtbảnTrẻ-2009Thểloại:CultureTạoebook:HanhdbDiễnđànTVE4U-ReadFreely,ThinkFreedomDựánebookđịnhdạngEpubchuẩnchomọithiếtbịdiđộng

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LỜIDẪNChúng tađangsốngnhư thếnào?Tạisao lạicócái tình trạngnhân thế

nhưchúngtađangthấy?Tađãhiệnhànhrasaotrongsựvậnđộngcủathờigian?Điềugìcóthểthayđổivàđiềugìsựphảichấpnhậnmãi?

Cólẽkhôngriêngtôimànhiềubạnđọccũngđangđốidiệnvớinhữngcâuhỏiloạiđó.

Đểtìmchomìnhcâutrảlời,mươinămgầnđâytôiđãhướngngòibútcủamìnhvàothểphiếmluận.Sởdĩtôichọnthểtàinàyvìởđótôicảmthấyviếtchomìnhmàcũngnhưlàđangđượcđốithoạivớibạnđọc.

Cả quan sát thể nghiệm lẫn những kiến thức sách vởmà tôi đọc đượctrong vai tròmột người chuyên viết phê bình văn học đã được huy động.NhữngtrangsáchcủaNguyễnCôngHoan,ThạchLam,NamCao,NguyễnHiến Lê, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải và có những F.Dostoievsh,A.Tchekhov,LỗTấn...màtôiđãtiếpxúcsuốtthờitraitrẻthườngxuyêntrởvềcómặttrongcáccâuchuyện.

Khicảmthấycómộtmốiliênhệrõrệtgiữangàyhômnayvớinhữngthờigianđi qua, cũng là lúcngười ta có thể sáng rõhơn trongviệcnhìnnhậnchungquanh,cóthểhiểuvàđỡbấtngờhơntrướcnhữngdiễnbiếncủađờisốngtrướcmắt.

Nhữngconngườikhácnhautrongtôivừanghĩvừabànvớinhau, tranhcãivớinhau.Vàtôighinórađâyvìtôibiếtrằngđólàcáchtốtnhấtđểmờinhữngbạnkháccùngnghĩtiếp.

Phầnlớncácbàiphiếmluậntôiviếttừ2004vềtrướcđãđượcinratrongcuốnsáchNhânnàoquảấy(NXBHộinhàvăn,2004&NXBPhụNữ,2006)

TậpNhữngchấnthươngtâmlýhiệnđạinàychủyếugồmcácbàitừ2005tớinay.

Khiđượcđưavào sách, cácbàivốnđã in lẻ trêncác tờbáonhưNôngthôn ngày nay, Người đại biểu nhân dân, Tuổi trẻ, Thời báo kinh tế SàiGòn...chỉsửachữachútítđểtránhnhữngsựlặplạikhôngcầnthiết.Trongmộtsốtrườnghợptênbàiđãđượcthayđổi.Tôicũngđãcốgắngtìmcáchsắpxếpđểcácbàinốitiếpnhautrongmộtmạchchungtạmcoilàliêntục.

KhimởđầutậpNhânnàoquảấy,tôiđãcólờithưavớibạnđọcthânmến,“nếubạnđãcólầncầmtớicuốnsáchthìxinbớtchútthờigiờđọctớitrangcuốivàhiểuchocảnhữngđiềungườiviếtchưakịptrìnhbàytrênmặtgiấy”.

Lầnnàytôicũngmuốnlặplạilờiđềnghịnhưthế.

PHẦNTHỨNHẤT

1.CÁIVỘICỦANGƯỜIMÌNH

Năm1982,LarryDossey,mộtbácsĩngườiMỹđãđặtrathuậtngữ“cănbệnh thời gian” đểmô tảmột tín điều đang ám ảnh nhiều người. Nhữngngườinàythườngtựnhủ:“Thờigianđangtrôiđi,khôngcònđủthờigian,vàbạnphảinhanhhơn,nhanhhơnnữamớibắtkịpnó”.

Saukhidẫnlạimộtnhậnxéttổngquátnhưthế,CarlHonoré(tácgiảcuốnNgợica sốngchậm-bảndịchcủaNhàxuấtbảnPhụnữ) tựđặtchomìnhmộtloạtcâuhỏi:vìsaochúngtaluônvộivãnhưvậy?Đâulànguyênnhântâmlý?Liệucóthể-vàcónênaoước-sốngchậmlại?

Nhữngcănbệnhđượctácgiảmiêutảđủloại,ănnhanh,đivội,sốnggấp,làmviệcđếnkiệtsức,hưởngthụngoàisứctưởngtượng.Bởiởmọinơimọichỗ,chúngtakhaokháttốcđộ,nênđãtựlàmhỏngcuộcđờiđi,ôngbảovậy“Thờiđạicủasựrồdại”-tinhthầncủakháiquátđótrởđitrởlạinhiềulầntrong tácphẩm.Từđó,ônggiới thiệumộtgiảiphápngược lại,đã tựpháthình thành trong thực tế và ngày càng được tin theo, đó là sẵn sàng sốngchậm,cốttìmtớisựhàihòa.Nhữngbiệnphápnêura,nhưbớtthờigiờxemtivi, để thêm thờigianđọc sáchvà làmvườnhoặcđan lát... chỉ làgợiý.Trướctiênngườitaphảinhậnthứcđượcrằngcốsaochonhanhthườngđồngnghĩavớivộivàng,hờihợtnônnóng,đặtsốlượnglêntrênchấtlượng.Đólàthứtưduyđãlỗithời.Cònchậmnghĩalàthưtháicẩntrọng,suynghĩthấuđáo.Nhanhvàchậmchỉlàtươngđối.Cáichínhlàmỗingườitìmchomìnhmộtnhịpsốnghợplý.

TừchuyệnbênTâyquayvềViệtNam,thấychúngtacũngđangbịcáivộicuốnđithật.Mộtnhịpsốnggấpgáplôicuốn.Gấpgápđếnliềulĩnh.Vàvộivàngđếnbấtcẩn.Đườngsáquaycuồng.Côngviệccứ rối tungcả lênmàvẫnchẳngviệcgìraviệcgì.

MộtngườibạntôimớiđâydẫnranhậnxétcủamộtngườidânSingaporecódịpsốngởvàithànhphốlớncủata:

-NgườiViệtcácanhđãmấthếttínhkiênnhẫnrồihaysao?NênbiếtlàngayởSingapore,việcchờtaximấtnửatiếngvớichúngtôicũnglàchuyệnthường.

Vấnđềbâygiờchỉcònlàgiảithíchvìsaochúngtalạisốngvộinhưvậyvàxemxemcóphảilàcáivộibộclộmộtcáigìtolớnhơn,cầnphảigạtbỏ.

Tôisốngtrongnghềviếtvănviếtbáoliêntụcđãbốnchụcnămnayvàcódịpchứngkiếnhaigiaiđoạnnghềnghiệp.Từ1986trởvềtrước,ởHàNộibáolomđomdămbảytờ,sinhviếtxongkhôngchắcđãcógiấyđểin.Thếlà

khôngaibảoai,viếtcáigìcũngđậnđàchậmchạp,khôngthiếunhàthơđểcả tuần tínhmột hai chữ trong thơ.Cònnay thì làmănnhư ăn cướp, vừanghĩracáiđầuđềđãngồingayvàobàn,bảnthảochưahoànthành(nóinhưngàyxưachữchưaráomực)đãgiụcnhàxuấtbảnxinphépchoin.Lúcđầutưởngphảiviếtchonhanhmớigiảiphónghếtđượcsứcsángtạo.Saunhìnlạicáiđốngviếtrahổlốnhỗntạp-bằngchứnglàbạnđọcngàycàngxalánh-mớihiểu rằngmìnhđã rơivàovòng taycủa sự làm liều làmẩu lúcnàokhôngbiết.Chậmmớihợpvớitrìnhđộcủamình.Nhanhlàảotượnggiảtạo,bỏmồibắtbóng.

Khốnkhổ,córiêngnghềcủabọntôiđâu,nghềnàobâygiờchẳngvậy!Xưanaydântaítaiđểýtớichuyệncườicợtcủangườimình.Tớinhững

thậpniênđầuthếkỷhaimươi,NguyễnVănVĩnhmớiđọcratrongđócảmộttriếtlýsống.TrongbàiGìcũngcười,viếttrênĐôngDươngtạpchí,nhàvănnàygiảđịnh“Trongcáicườicủatanhiềukhicócáivôtìnhđộcác,cócáchláo xược khinh người; có câu chửi người ta; có nghĩa yên trí không phảinghehếtlờingườitamàđãgièmtrướcýtưởngngườita,khôngphảinhìnkỹviệcngườitalàmmàđãchêsẵncôngcuộcngườita.”

Học theoNguyễnVănVĩnh, tôicũngmuốnnói rằng trongsựnóngvộingườiđờibâygiờcócáihạnhẹptrongtầmnghĩ,chỉthấyđờisốngtrướcmắtmàkhôngthấyđờisốngthâmnghiêmlâudài,cócáitựti,biếtrằngmìnhđãquálạchậuvới thếgiớinênphải lotruyđuổi trongtuyệtvọng;cócáihỗnloạntrongcảmgiácvềgiátrị,từđótạonênámảnhlấythịtđèngười,chỉcónhanhmớihốtđượccủathiênhạ.

Vớimộtsốngười,vềvộivàngmàhọbiểuhiệnnhưvậylàcảmộtlờitốcáo.Rằngđờisốngtinhthầnhọtầmthường.Rằnghọkhôngbiếtmìnhlàaitrongthếgiớinày.Thậmthíởmộtsốtrườnghợpvộivàngđồngnghĩavớigianmanh, cố tình tạo ra tình trạnghỗn loạnđểđẩyđi thứhàngkémcỏimìnhlàm,cáicuộcsốngvớvẩnmìnhmuốnápđặtchokẻkhác.Vộitrongtrườnghợpnàylàđểlấpđicáitrốngrỗng,màcũnglàcáibếtắccủatìnhthế.

Hồi còn thời bao cấp, tôi thường hình dung cái vội của dânmình nhưngườicócáixeđạpđãtàngđãcũ,cứphảirướncổcòmàđạptrênconđườngquêgồghề.Cònngàynay thườngđếnvới tôi làhìnhảnhnhữngngườixemáyrồgacòibópinhỏiđưaxelêncảvỉahè,nhưngchẳngđểlàmgìngoàiviệclăntừđámtắcđườngnàysangđámtắcđườngkhác.Màcảthànhphốthìtrìtrệìạch,dấuhiệucònlạicủathờibuổikinhtếthịtrườngchỉlàmộtsựnhốnnháo.

2.DỤCVỌNGVÀTAINẠN

SauvụđổtàuE1ởTrịThiênHuếđầunăm2005, tôiđọcđượcmộtbài

viếtkháhaytrênVietNamNet.Saukhinóirằngthắpítnénnhangchongườibịnạn,tácgiảbảomuốndànhmộtnénchoconđườngsắtcổlỗcũkỹ.Đólànhữngconđườngđượclàmthuởdântamớicóhaimươitriệu.Ngàynay,nóchẳngkhácgìnhữngđôichânsuydinhdưỡngbuộcphảicõngtrênmìnhbaonhiêudụcvọngghêgớmcủathờikinhtếthịtrường.Tainạntrướcsausẽtớitrênnhữngconđườngnhưvậy.

Mẩuchuyệnnàytrởlạivớiđầuóctôikhiđónnhậnnhữngtintainạngiaothôngđangxảyravớimậtđộngàymộtcao.NhớnhấtlàcáilầntrongmộttuầnhainhàkhoahọcmộtcủaMỹ,vàmộtcủaViệtNambịtainạn.Mộtconsốtrênbáochothấyhàngngàycảnướctrungbìnhcókhoảng40catửvong,consốthuộcloạinghiêmtrọngnhấtthếgiới.

Cóhailýdokhiếnchotainạnvôphươngcứuchữa,mộtcóliênquantớiphươngtiệnvàmộtnữaliênquantớitâmlýconngười.

Sựlạchậucủađườngsáphươngtiệnbaogồmcảsốlượnglẫnchấtlượng.Ngayởcác thànhphố lớn,đườngsákhôngphát triểnkịp theodânsố.Màtoànđườnglàmtừlâucàyđixớilạinhiềulần,đắpđiếmtùytiện,nhưởHàNội,nhìnkỳthậtchẳngkháclàbaosovớicáithờicảnướcmớicóvàicáiPobeda,Moskovitstòngtọc,còncảthànhphốđixeđạp.

Hàngngày phải theo đê lên cầuChươngDươngđi làm, tôi rất sợmấyquãngrẽ,quãngnàođườngcũngmấpmamấpmô;muốntránhnhữngchỗmấpmôlượnsóngổgàổvoiđó,ngườitadễlàmphiềnngườikhácvàcũnggâyrataivạchochínhmình.

Phươngtiệnđãvậy, luậtpháplạiđơngiảnkhôngtheokịpsựphát triểncủathựctế.Cácloạixelẫnlộntrênmộtlànđường.Vàsựthựcthiluậtphápthìkhôngnghiêm,phóngnhanhvượtẩukhôngaikhôngsẵnsàng,cáilốivừangồi trênxevừagọiđiệnthoạidiđộngđãcólệnhcấm,màngàymộtpháttriển.

ĐãhìnhthànhcảmộtkiểutâmlýngườiViệttronggiaothôngmàchừngnàocònchưanhậnthứcđượcchúngtakhôngcócáchgìvượtlêntrênnóđểcóđượcmộtcuộcsốngantoàntrênđường.

KhiđượchỏirằngtạisaođếnViệtNam,mộtngườinướcngoàibảođếnđểtìmlạinhữngcáimàtrênthếgiớinaykhôngđâucòn.Trongsốnhữngcáimàtrênthếgiớikhôngđâucònnày,cócảcáicấutrúctâmlý,màtâmlýgiaothônglàmộtkhíacạnh.

Ngồilênxe-nóitheochữnghĩalàthamgiagiaothông-nhiềungườichỉbiết có mình. Ra đường là tranh giành không gian sống của người khác.Chenchúcluồnlách.Mắmmôimắmlợimàphóng.Laovềphíatrướcbằngtấtcảsứclựcsẵncó.

Thứtâmlýcổlỗchỉ thấyởconngười thamgianhữngguồngmáygiaothôngđơngiảnấy,đếnnayvẫnngựtrị.

Nhớlạivănhọctiềnchiến,tôithườngngạcnhiêntrướcsựbìnhthảntrong

nếpsốngcủaconngườingàyxưa.ĐọcHaiđứa trẻ,Dướibónghoàng lancủaThạchLam,thấycuộcsốngsaomànềnếp,đúnggiờđóthìcóviệcđó,mọingườiyêntâmchấpnhậncáisựanbàinhưmộtđịnhmệnh.

Cònngàynaynhìnqua trênđường,nétmặtngườinàocũngbừngbừngdụcvọng.Thèmthuồngmongmỏinhiềuquá.Nóinhưcáccụngàyxưa:Chílớnhơnngười.Từngngườilàthếmàcảxãhộicũngthế.

Trởlạichuyệntàuđổnămtrước.Saunhữngcămgiậnđốivớihànhvichotàuchạyquá tốcđộquyđịnhđãcóngười tỏý thôngcảm.Nênnhớ làvớinhữngngười lái có chuyệnphấn đấuđể rút giờ chạy tàu xuống thấp hơn.Đườngxấu;ngườiđiđườngcứlaovàođườngsắtnhưthiêuthân;cácgađiềuhànhkémgâymấtthờigianchờđợi;trongkhiđóthìcảxãhộiđòihỏigiảmgiờchạytàuvàcơquanchỉthưởngchonhữngcontàuvềkịpthờigianmớiđượcrútngắn.

Đâychỉlàmộtvídụvềcáisựvênhgiữamộtbênlàkhảnăngnonyếu,vớimộtbên làmongmỏiquácao(dù làchínhđáng,songvẫn làquácao)củaconngười thờinay.Nóđanggâytainạntrênnhiềulĩnhvựckhác, thứđâucóriêngtronggiaothông.

3.SỐNGTRÊNĐƯỜNG

Mỗibuổi sáng thứcdậynỗi lođầu tiêncủanhiềungườidân thànhphốhiệnthờilàloconđườngtừnhàđếnnơilàmviệcliệucóáchtắcgìkhông.Thuởmọingườicònnghèo,ngườitachỉđạpxeđilàmvàmọivuibuồnlúcấydồncảvàochiếcxeđạpcàkhổ.Naysốngườicóxemáyngàymỗiđông,mà lạy giời, xe cũng ít hỏng, tưởng đã đỡ lo.Thì lại nảy sinh cái khổ vềđườngsá?Đườngxấuđườngtốtđườngbụiđườngsạch,đườngcònnguyênlànhvàđườngbịđàoxới,cáiđócũngphảitínhtoánmộtphần,nhưngconngườinơiđâygiankhổđãquen,thếnàorồicũngchịuđược.Nhưngtừlúcnàokhôngbiết,tựnhiênđườngtrởnênquáđôngđúc,vàsựùntắctrởnênthườngxuyên,cáiấymớirầyrà.Ùntắcnghĩalàgì?Làxemáymàtốcđộchỉbằngxeđạp,hoặcđibộ.Làmấtthìgiờchờđợi.Làđếnsởmuộn.Làlỗihẹn.Làhỏngviệc...Nhưngởđâytôimuốnnóithêmmộtkhíacạnhtâmlý:Trongviệcđi lạihiện thời,conngườinhưbịkéosốnggầnnhauhơn.Baonhiêucáixấuvốncóđượcbàyravàbuộcnhauphảichịuđựng.Vàmộtcáchtựnhiêncứphảinghĩngợivềvănhóachungsốngcủacảxãhội.

Tạmkểrađâymột ítnặngnềvềmặt tâmlý,mà trongcảnhgiao thôngcăng thẳng chen vai thích cánh trên đường, hàng ngàymỗi chúng ta phảichịu:

-Ởnhiềunước trên thếgiới hiệnnay, còi xeđã làmộtphương tiệnbịcấm,vàchỉđượcphépdùngtrongnhữnghoàncảnhđặcbiệt.Nhưngởtathì

còixevẫnthahồlưuhành,vànhiềulúckhônggìthaythếnổi.Cóđiềuđánglẽchỉxemviệcdùngcòilàbấtđắcdĩ,thìmộtsốngườilạithíchthúnhấncòichothậtinhỏi.Hìnhnhưnhữngngườinàycoiđâylàphươngtiệnhànhhạngườikhác,anhmàkhôngnhườngđườngđểchotôiđitrướcthìcònlàkhổvìtiếngcòicủatôi.Ngoàiracòncótiếngcòivênhvang,tiếngcòikhoecủa,tiếngcòichơitrội...đủkiểu!

Đườngđãđông,songnhiềungườicứcố luồn láchvượt lên, racáiđiềumình khôn ranh sáng ý, thạo đời hơn người. Tự bản thân nó, việc đi vàonhữngconđườngngượcchiềuvàvượtđènđỏởcácngãtưđãlàphạmluậtvàgâynguyhiểmchongười thamgiagiao thông.Songvớingườinghiêmchỉnhchấphànhluậtlệ,nócứnhưmộtsựtrêungươi:Cácanhhiềnlànhthựcthàthìcácanhkhổ,xemnày,tôicósaođâu(!).

-Cómộtkháiniệmhơicũlàsựlàmphiền.Đứngvềmặtluậtphápthìchoaicấmtôichởbócủihaybaotảihàngsauxe,nhưngtrênđườngđi,nhưvậylàtôiđãchoánchỗcôngcộngvàgâykhóchịuchochungquanh.Vậymongcácanhthứlỗi.Đạikhái,cảmgiácthấymìnhlàmphiềnbắtđầutừmộtnhậnthứcnhưvậy.Thếnhưngloạingườibiếtlonghĩchochungquanhđang“hơibị hiếm”.Đường là của chung và ai giỏi chiếm dụng, kẻ đó được lợi lộcnhiều,họnghĩthế.Cònnhưkháchquanmàxétcáisựkhuếchtrươngcủahọgiốngnhưmộtsựăncướpkhônggiancủangườikhác,họkhôngcầnbiết.Nhiềukhisựtrângtráoởđâyđãvượtquamọigiớihạn.

Mộttrongnhữngđặcđiểmcủacuộcsốngđôthị,làkhảnănglàmchoconngườitrởnênvôdanh.Chẳnghạnkhiđirađường,ấylàlúckhôngaibiếtailàmnghềgì,nhàởđâuhọcvấnrasao,đangcócươngvịnhưthếnào.Tachỉcònlàmộtngườiđiđườngbìnhthườngnhưmọingười.Sựvôdanhlúcnàymanglạichomỗicánhânmộtít tựdo,anhtakhôngphảiđóngcáivaimàanhtavẫnđóngvàdođócóthểdễnàngđithẳngtớicáiđíchcủamình.Thếnhưngởtanhiềungườikhôngnghĩnhưthế.Sựvôdanhđượckhaithácvàonhữngmụcđíchkhác.Hoặccókhiănmặclôithôilếchthếchracáiđiềubấtcầnđời.Hoặcdiệnxemáyhẳnhoi, song thảnnhiêndóngxesóngđôimàtâmsự...Traigáiđèonhauvuốtvenhaunhưởchỗkhôngngười.Quacầubuồntìnhdừngxeđáibậy...Tựdođượcxemđồngnghĩavớivôlối,bấtcần,khôngđểýđếnbấtcứaikhác.

Ởtrên,chúngtavừanóicáiđángsợnhấtđốivớingườiđiđườnghiệnnaylàlốiphóngxeàoàolaotới,gâykinhhoàngsợhãi.Nhưngđếnkhigặpphảicáicảnhmấycôgáiănmặcthậtdiện,lữngthữngsangđường,sẵnsàngdừnglại nhởnnhơkéo áo, vuốt tóc ngaygiữa dòngxe cộ tấp nập, thì người tacũngchỉcòncócảmtưởngvềmộtsựcámcảnhvôduyên.Mộtkhinhữngcáirềràchậmchạpvẫncòntìmđượcchỗđứngcủamình,trongkhôngkhísôiđộngnóichung,tứclàmọisựchuyểnphacòndangdở,vàcáinếpsốnggọilàhiệnđạimớichỉlàbềngoài,ởtrongcònbaođiềutrơlì,tĩnhtại.

Từđiểnbiểutượngvănhóathếgiới(bảndịchcủaNXBĐàNẵng,1997)làmộtcuốnsáchmangtínhcáchtổnghợp,ởđó,nhữngngườibiênsoạntìmcáchđọcratrongmọihìnhthứccủađờisốngcáinộidungmànhiềuthếhệđãgửigắmvàonó.TheotừđiểnnàythìchínhnhàtâmlýhọcC.Jungchorằng“cầncoi cácxecộ, trongýnghĩa tượng trưngcủachúng,nhưnhữnghìnhtượngcủacáitôi.Chúngphảnánhcácmặtkhácnhaucủacuộcsốngnộitâm,cóquanhệvớicácvấnđềpháttriểncủanhâncách.”

Vậythìđâulànhữngcáitôimàngườitacóthểđọcra,khinhìnvàodòngxecộ tấpnập trênđườnghômnay?Dĩnhiênnay là lúccó thểnhậnra rấtnhiềucáitôinăngnổ,cáitôibứtphátrênđườngnhằmđạttớimụcđíchxarộng.Quarồicáithờigiàtrẻbảonhaunhẫnnạichịukhổ,thủngthẳngđạpxeđếnđâuhayđếnđấy.Màmỗiphútbâygiờđềuđượcquyra tiềncủa,mỗingườitrênxelàmộtcánhânkhaokháttựkhẳngđịnh!Songcũngphảinói,chưabaogiờnhưbâygiờ,nhữngcáimầmtaihọanhonhỏvùisâutrongmỗicánhânlạicôngkhaibộclộtrênđườngnhưvậy.Mộtmặtchưaphảilàhếtcáitôibảnnăngtựphát,đãngồitrênxecóđộngcơphitrênđạilộrồimàvẫnmangnặng tâm lý anh chàngđi xeđạpnghênhngangởgiữađường làng.Mặtkhác,điềuđánglongạihơn,làrấtnhiềucáitôihiếuthắng,vênhváovìcóđượccáixelạ,hoặchỉhảramặtkhivượttrướckẻđồnghành.Thườngthìnhữngcáitôihiếuthắngnàyđồngthờicũnglàcáitôithiểncận:Ngườitasátkhíđằngđằnglaotới trướcvì tưởngrằngcóthểmưucầuhạnhphúcriêngchomình, cóbiếtđâumỗicánhânvẫnchỉ làmộtphần tửnhỏbécủacáidòngchảychunglàcảxãhội,thoátlàmsaođược!

Sốphậnconngườithờinaylàphảidànhnhiềuthờigiansốngtrênđường.Songcócáilạlàởnhữngnướcbiếttổchứcgiaothônghợplývàđưanólêntrình độ hiện đại, thường sau khi đimột quãng đường dài, xem đồng hồ,ngườitamớingạcnhiênlàmìnhđãngồitrênxeđếnhànggiờvàvượtquacảtrămcâysố.Ngượclạiởtanếutínhtớinhữngbựcbộimàbảnthânphảichịutrênđườngtừnhàđếnsở,đôilúctatưởngđãđiđượcrấtxatrongmộtthờigianrấtlâu.Songtínhkỹhóaradùđiđộ5-6tìmtrong10-15phútgìđấy!Hệthốngđườngsákémcỏicốnhiênlàyếutốđầutiênkhiếnmỗichúngtacócáicuộcsốngtrênđườngkỳcụcnhưhiệnnay.Songđấylàchuyệnvượtlêntrêntầmloliệucủamỗingười.Rútlại,câuchuyệntôimuốnnóiởđâychỉlàmongsaomỗichúngtakhingồitrênxecóthêmýthứcvềhoạtđộngcủamình,nghĩthêmhoạtđộngcủamình,nghĩthêmvềmọimặtphiềntoáitagâychongườikhácđểrồibiếtđiềumộtthút,nhườngnhịnmộtchúttrongđilại–chỉmộtchútthôi,thìcuộcsốngtrênđườngcủanhữngngườiđồnghànhvớimìnhcũngđỡnặngnềđirấtnhiều.Vàđóchínhlàvănhóa.

4.HỖNLOẠNTRONGGIAOTHÔNG.HỖNLOẠN

TRONGTÂMLÝ

-LiệucóthểnóirằnghàngngàyphóngxeđilạitrênđườngHàNộianhchưamộtlầnvượtđènđỏtráiphép?Anhđừngchối,đúnglàkhôngchứgì?Mượncáichữcủacáccơquanquảnlý,vậylàcónhữnglúcanhđãthiếuýthúc.Cóbaogiờanhthửgiảithíchvớichínhmìnhtạisaocáigọilàýthứcgiaothôngkhóbồidưỡngđếnvậy?

Mộtanhbạnđãđộpvàomặttôimàtươngranhữngcâuhỏihắcbúatrên,đúngvàonhữngngàygiaothôngđangtrởthànhcâuchuyệnđầumiệnggiữamọingười.

Bởianhđãcàitrướcrằngđừngcóchối,nêntôicũngphảithànhthựcmànhận.Nhậnrằngcóđôilúckhôngtựchủđược.Nhìntrướcnhìnsaukhôngcó công an đứng đón là tranh thủ làmmột cú ào qua đường. Chẳng quakhôngphảilàlàmthườngxuyênthôi.Vàphảinóingaylànhiềulầnkhác,cáiđịnhàoquađườngấyđãđến,rồi thấycólẽcũnghơinguyhiểm,nênbấmbụngchờđợi.

Tôinghĩ rằng trướchếtởđây,nói cho to tát ra, có cái tạmgọi là “cănbệnh thờiđại”:bệnhsốt ruột.Hìnhnhưnay là lúcaicũngvội.Hàngngàymởmắtrađãthấybaonhiêuviệcchờmình.Ýnghĩchúngtađiquánhanh.Màtốcđộđilạithìquáchậm.Đólàmộtlẽ.Nhưngkhôngchỉcóvậy.

Hồicònsống,nhàvănPhanTứ(túcLêKhâm)nổitiếngmáymóc,điđâuôngcũngtúidếtkhẩutrangđànghoàng.NhàthơXuânQuỳnhdựđoán“Ôngnày12giờđêmquangãtưvẫngiơtayxinđường...”.TheotôicáithóiquenấycủaPhanTứcó liênquanđếncuộcsốngnềnếpmàbâygiờkhôngsaokhôiphụcnổi.Nhữngnămbảymươicủa thếkỷ trước,giao thôngHàNộicònkháquycủ.

Chắc Phan Tứ cũng có lúc khổ vì thói quen của mình, muốn sửa màkhôngsửađược.

Cònchúngtôibâygiờthìkhác.Cáiđờisốngnhộnnhạochungquanhlúcnàocũngthầmthìvàotai tôi“Luậtlệlàmộtchuyện,nhưngkìa,nhìnxemtrên đườngphốvàở bao nhiêu nhữnggóc tối của cái thànhphốnày, baonhiêu người đang phạm luật.Mình chỉ là một thành viên bé nhỏ của cáiguồngmáykhổnglồ.Giữgìnchỉthiệt!”

Ởtrêntôivừanóilàcónhữnglúctôiđãđịnhàoquađènđỏ,rồikịpkiềmchế,vàlâudầnthànhmộtthóiquensốngbìnhtĩnh,từtốn,sốngbiếtchờđợi.

Nhưngcónhữnglúclạ lắm.Rõràngđãtựnhủrằng:“khôngđiđâumàvội” rồi,màvẫn cứđâmđầuphạm lỗi.Nghĩ lại thì hóa ra lúc ấy cómấyngườikháccũnglàmcáichuyệnbậybạđóvàmìnhbịcáitâmlýbầyđànchiphối.

PhươngTâytừngcócâuchuyệnngụngônkểvềmộtanhnọhạimộtnhà

buôncừubằngmộtcách lừađơngiản.Trênchuyếntàuvượtbể,anh tagạmua của nhà buôn chỉ một con với giá rất đắt. Để làm gì? Để quẳng nóxuốngbiển.Kếtquảđaulòng,cảđàncừucủagãnhàbuôncùngnhảyxuốngtheo.

Tôibiếtrằngngườitasẽcãilại:“Ýthứccủaanhđâu?”.Aicócườithìtôicũngxinchịu,nhưngphảinhậntrongconngườitôilúc

ấycómộtconcừunóthứcdậy.Người ta thíchbắt chướcnhau lắm.Bắtchướccái tốt thìkhóchứchạy

theocáixấuthìdễợt,cóaicầnphảicốgắng.HồiHàNộicònxeđạpnhiềuhơnxemáy,đếnThưviệnQuốcgia,giới

bạnđọcbọntôi(kểcảnhữngngườigiànhưtôi,chứkhôngphảichỉcáccôcáccậusinhviên)cóthóiquenphóngcảxequacáicửahẹp.Mớiđầumấysinhviênnướcngoàinhìn thấy thế lắcđầu,bảongườiViệtcácanhlạ thậtđấy,vộivộivàngvàng, trămngườinhưmột.Vàinămsau,chínhhọcũnglàmthế,cũngphóngxequacửarồimớixuốngxe,mộtcách“tựnhiênnhưngườiHàNội”.Nóinhưdângian,doởđây lâu,họđãănphảiđũangườiViệtlúcnàokhôngbiết.

Kếtluậncuốicùngcủatôi:trongđiềukiệngiaothôngvừamanhmúnvừaquátải,nóichunglàtrongđiềukiệnđờisốngcònrấtlạchậunhưhiệnnay,nhữngrủirolàkhótránhkhỏi.Nhắcnhởnhauvềýthứclàcầnnhưngcũngnênbiếtởđâykhôngphảichỉcóýthứcmàcònphảitínhtớisựcómặtmộtmớbòngbongrắcrốigọichunglàtâmlýcánhânnữa.Trongtâmlýcủamỗingườiđềuindấucủaxãhội.Rồiraxãhộicótiếnlênthìtâmlýconngườimớikhálêntheođược.

5.HÀNGGIẢVẪNĐANGĐƯỢCƯATHÍCH

NgaygiữaphốphườngHàNội,nếuđểý thỉnh thoảngngười tavẫnbắtgặpnhữngngôiđềnnhỏ.Từ1986vềtrước,loạiđềnnàythườngcoinhưbịbỏquênvàthoithópsốngtrongcáivỏmốcmeo.Gầnđây,nhiềuđềnmiếuloạiđóđượcsangsửa.Tườngquétvôivàng.Hàngchữtrêncổngđượctôlạicẩnthận.Bạncóbiếtngườitaviếtgìkhông:Toànnhữngtốilinhtừ(Ngôiđềnlinhthiênghạngnhất)vớilạithượngđẳngtừ(ngôiđềnloạicaocấp).

Lạinhớcólầnxemtivithấynhàđàiđưamáyđếnquaymộtngôiđềnlâungàyđãhoangvắngvàchỉvừamớiđượctusửalại.Máyquaycảnhphóngviêntròchuyệnvớingườidânđịaphương.Hỏiđếnxâytựbaogiờ?Khôngaibiết.Hỏiđềnthờai?Cũngkhôngbiếtnốt.Chỉcóđiềuhaivịlãonôngxuýtxoa,vớigiọngcóvẻbíhiểm:

-Nhưngmà đền chỗ chúng tôi linh thiêng lắm, từ bao đời nay các cụchúngtôivẫntruyềntụnglạinhưvậy.

Tôicứnhớmãichuyệnnàyvìnóđanglàmộtcáchnghĩphổbiến:Nhiềungườibịcáidanhvịnóám.Tứclàtrướcmộtsựviệctathườngchỉthạocáikhoảnýnghĩa.Cònnhưchínhcáiviệcấyrasaothìtakhôngbiếtvàgiábiếtrằngnóhoàntoànkhôngtươngxứngvớicáidanhkiathìcũnglậptứcđánhchohaichữđạixá.

ĐọclạitạpchíTritân,inrakhoảng1940-1945,cólầntôibắtgặpmộtbàiviết,cũngliênquanđếnthóiưatiếnghãocủadânmình.Thaychochữhiếudanh,nhànghiêncứuHoaBằnggọiđólàcáióchiếuthượng.Ôngviết“Cáihiếuthượngcủasốđôngngườimìnhđãlộrõởtừngônngữđếncửchỉ,từhànhvi tronggia đìnhđếnđộng tác ngoài xãhội.Người ta chơi câuđối?Phầnđôngkhôngphảivìthíchchữtốtyêuvănhay,nhưngvìmuốnsĩdiệnởmấycáilạckhoảncóchứctước.Ngườitaindanhthiếp?Khôngphảivìcốtthôngtínhdanh,tỏđịachỉ,songhìnhnhưchỉcốttrưngnhữngchứcsắc,tướctrật,vàphẩmhàm.Ngườitađăngcáophó?Cólẽítvìcốtđểbáotang,nhưngphầnnhiều cốt để lợi dụng cái chết củaôngbà chamẹmàquảng cáo cáidanhphậncủaconcháu...”.

Thếmớibiếtcáitiếnghãonótácoaitácquáiởmọinơimọichỗ.Trongsinhhoạthàngngàythìthóiưatiếnghãocóvẻlàmộtcănbệnhdễ

thathứ.Ngườiưatiếnghãovốnhiểuanhchẳngrasao,nênphảibịaramộttídanhtiếngchocuộcsốngđỡtủi.

Điềuđángbuồnlàđãcónhữnglúcnóănvàotrongtâmlýcủanhữngconngườichịutráchnhiệmcảnhữngviệcphảigọilàđạisự.

Dư luậngầnđâybàn tánnhiềuvề cái đề ánđào tạo20.000 tiến sĩ củangànhgiáodục.Đềánđượctungratronghoàncảnhcảxãhộiđangphátsốtvềtìnhtrạnglạmpháttiếnsĩrởmthờigianqua.Ngườitatìmthấyởđómột

kết luận khái quát rằng chắc chắnnăng lực của ngànhkhông thể đápứngđượcnhucầucủahộinhậpvàpháttriểntrongthờigiantới.

Tạisaođãbiếtkhôngthểlàmrồimàvẫntínhchuyệnchạytheomụcđíchquácaonhưvậy?Thậtdễthôngcảmvớitâmlýngườitrongcuộc.Phảitrìnhra cho mọi người thấy mình có đủ năng lực hoàn thành nhiệm vụ. Phảichứngtỏlàtìnhhìnhngàymỗisángsủahơn.Rồilạicònnhucầuđốingoạinữachứ.Thờibuổihộinhậpnàylúcnàochẳngphảiđónđủcácloạikháchquốctế.Phảilàmthếđểchothiênhạthấymìnhcũngđangrấthãnh.Anhcótiếnsĩư,tôicũngtiếnsĩ,kémcạnhgìđâu?Ởchỗriêngtưnhiềungườihẳnbiếtcáitiếnghãonàycũnghấpdẫnlắmvàdođókhócưỡnglắm!

Có điều hãy thử cùng nhau nghĩ lại: Thế tức là nhân danh nhữngmụcđích tốtđẹp, chúng tabằng lòngvớiviệc làmhànggiả,vàmởđườngchonhữngsựgiảmạokháctiếptụcpháttriển.

Đếnđâythìcáisựhamtiếnghãokhôngvôcanvàđángthôngcảmnữa!

6.TỪTHAMLAM,NÔNGNỔI,ĐẾNCÀNRỠBẤTLƯƠNG

Cuốitháng5đầutháng6.2007cótin:ngànhsảnxuấtchèởMộcChâubịmộtcái“nạn”bấtngờlànạnchèvàng.Nhiềungườitừđâuđếnrủrêdânbánchè,báncảchèchưathànhchè,cảcànhcảngọn.Họthugomkhôngchỉlàchèkhômàcảbúpchètươi,chèhéovàdụngcụchếbiếnthôcủaViệtNammangvềchếbiến.Chècũngchẳngcầnphânloạiphẩmcấp(búpthườngdài10-12cm,5-7 lá, thuháibằngdụngcụdao/ liềm,phơinắngngoàiđường).Thếnàocũngđược!Mụcđíchcủahọlàcốtlàmchodânđịaphươnghamlợitựtànphávườnchèmình,đượcíttiềnchạylăngnhăng,sauđórơivàocảnhthấtnghiệp.MộtbàiviếttrênbáođặtcáitítvuivuiVàngmặtvìchèvàng(cóngườibảo tôichữvàngởđâykhôngphảiquýbáumàlà tệhại,giốngnhưnhạcvàng-khôngbiếtcóphải?).

TừcáctỉnhphíaBắc,cơn“lốc”thumuachèvàngcònàoạtvàotậnvùngchèLâmĐồng.Nhiềuthươngnhânxuốngtậncáccơsởthugomchèxanh,phơinắnglẫncảđất,đá,tro,bụirồiđembán.Ồnàomộthồimọingườimớisữngngườira.Bịkhaitháccạnkiệtrồichèsẽhỏng.Aicũnghìnhdungramàchảaiđừngđược.Vụchèvàngvừaquađithìđếntrungtuầntháng8nămấy lại chuyệnmột số cây sưaởHàNội bị chặt phá.Gỗ sưa theo các nhàchuyênmônlàloạigỗquý,trênthịtrườnggiátới1,5triệumộtkg,mộtcâychặt ramangbánhàng tỉ.Màcây lạiđangnằmvô tưởcáccôngviêncâyxanh.Thế làcácôngquản lýcôngviênvănhóaĐốngĐaHàNộigậtđầuchođámdânbuônthuêngườivàoxẻthịtmộtcâycóđườngkínhtới45cm.Mộtđêmlàxong.MộtbàibáonêurõtrongviệcnàychínhthủtrưởngBan

quảnlýcôngviênchỉđạotừAđếnZ!Tincácbáođưangày25.8.2007:ngôimộNguyễnTriPhươngởngoạiô

thànhphốHuếbịđàobới.ĐâylàngôimộmộtdanhtướngthờiNguyễn.Mộcótới134nămtuổi.

Mấysựviệcnàycóchỗgiốngnhau.Việcchặthạinhữngcâysưachothấythóiquen sốngcủanhiềungườiđương thời tốimắtvì nhữngcái lợi trướcmắt,bấtthấplươngtribìnhthường,bấtchấpphápluật.Việcđàomộlạicònđixahơnnữa.Ởđâyngườitakhôngcòncoicáigìlàthiêngliêng.Tôinhớthuởnhỏngheởphốxádânbuônchỏnglỏncủanhau:

-Rắcchonómấyđồngthìbảođàomảtổtiênnhànólên,nócũngđào!Nghecóvẻnhưmộtlời thậmxưng,mộtthứngoangoắt,nóichosướng

mõm,chứlàmsaocóloạingườiđốnmạtvậy.Hóarađiềutưởngtượngcủangườixưađếnhômnayđãthànhsựthực.

Sovớihaiviệctrên,cáisựdânrủnhauphácảvườnchèmangbáncócáigìnhẹnhànghơn,dễthôngcảmhơnnhưngkhôngphảikhôngđángbuồn.Ởđâycócáinôngnổihamlợitrướcmắt,khôngnghĩtớiviệclàmănlâudài;cócái thóibấtcầnđời,cốtcómấyđồngtiêuchosướngcáiđã,maiđói lại losau;cócáisựỷlạiđãthànhthóiquen,mộtkhimìnhkhổquá,thìxãhộivớinhànướccũngchẳngbỏđượcmình;cócáimơhồvềtươnglai,chắckhálắmthìđờimìnhcũngchỉlàxâyđượccáinhàmuađượccáixelàcùng,cáisốđãvậy,“chạytrờikhôngkhỏinắng”,chẳngbaogiờsướngđượchơn,vậyviệcgìphảibómồmbómiệng,tưnghêchonóđã.

Nghe nói nguồn gốc của hai vụ chè vàng và chặt gỗ sưa có chỗ giốngnhau.Làdocónhucầungườingoàingườitamuốnnhập,nênhọđặthàngvàdânmìnhcứthếmàlàmtheo,khôngphânvângì.

Ngồimàoánngườitađộcácxúimìnhlàmđiềudạiđộtư?Không,“tiêntrách kỷ hậu trách nhân”. Tại ta trước hết. Thế còn thử giải thích nguyênnhântạisaoư?Bộmáyquảnlýkémcỏi,trôngnomkhôngxuể?Sựgiáodụcsáomònvôbổ?Đốidiệnvớitìnhtrạngthamnhũngtrànlan,ngườidânvànhữngcánbộcấpthấptrởnênbấtcầnthahồlàmliều?Nóithếnàocũngcólý.

Từ chiến tranh bước ra, say sưa trong việc kiếm sống, con ngườiViệtNamhômnaylànhữngconngườihànhđộng.Nhiềungườicảmthấymìnhcóquyềnlàmbấtcứviệcgì,miễntồntại.Chỉcónhữngviệcngườitachưalàmđược,chứkhôngcónhữngviệckhôngđượclàm.

Nhưngvớinhânloạihiệnđại,mọiviệckhôngđơngiảnvậy.BênphươngTây,từlâu,cácnhàtriếthọcbảorằngchỉkhicảmthấyChúađãchếtrơivàohưvôthìconngườimớitựbanchomìnhcáiquyềntựdotuyệtđốikiểuấy.Vàngườitatìmcáchngănchặn,đểkéoconngườitrởlạivớitinhthầnnhânvănvốncó.

GầngụihơnlàquanniệmxửthếcủaphươngĐông.Trongmộtcuốnsách

ghilạinhữngcâuchâmngônnổitiếngcủacácnhànho(Nhogiachâmngônlục), tôimớinhặtđượcmộtcâuđạiýmuốnđánhgiámộtngườikhôngđủcăncứvàoviệcxemlúcgiàucó,ngườiđóthườngbốthíchonhữngngườikhácthếnào;màcònphảixemxem“lúccùngkhốnngườiđóthườngtừchốikhông làmnhữngviệc gì”.Vậy là cũngxuất phát từ yêu cầu cao với conngườiđểđặtvấnđềgiữhànhđộngtrongchừngmực.

Chuyệntưởngnhưđâuđâu,nhưngngheraápdụngngaychodânmình...cũngđược.

Nên chú ý thêm cái sự nông nổi như vụ chè vàng lại diễn ra thành cảphongtràocủanhiềulàngxã.

Chúngtaquennghĩquầnchúngthìkhôngthểsailầm,tậpthểthìbaogiờcũngsángsuốt,hóarakhônghẳnvậy.

Trướcmắttôi làcuốnsáchTâmlýđámđôngcủanhàtâmlýhọcngườiPhápGustave le Bon (1841-1931),mới đượcNhà xuất bản Tri Thức chodịchnăm2006.Đạiýtácgiảviếtrằngtrongđámđông,conngườihànhđộngtheo chiềubất định của cácmốikích thích.Cánhâncó thểdùng lý trí đểkhống chế được những gì ngẫu nhiên bột phát trongmình, đám đông thìkhông.Trongquầnchúngthấyhàmchứanhữngphẩmchấttráingượcnhau,mộtđámđôngôhợpcóthểrấthàohiệpnhưngcũngrấttànác,cóthểsángsuốtđấymàcũngkhiếphèndạidộtngayđấy.Vụchèvàngnóiởđâychẳngphảilàmộtdẫnchứngrấtđắtchonhữngnhậnđịnhđó?

7.TIẾNGỒNĐÁNGSỢ

Từvàichụcnămnay,vàonhữngdịptếtnhấthoặccólễlạt,chungquanhBờHồthườngvẫnthấydựnglênnhiềuquánnhỏđểbáncácloạihàng.Sovớihồibaocấp,nhữngquánnàyđượcdựngtạocôngphuhơn,nhưngnhìnkỹvẫnquácổ lỗ.Điều thấy rõnhất:khônggianquanhhồ tối sầmđi,nhưmộtbãicỏđầulàngnàođó.Hàngloạtloatruyềnthanhđượcmắcnốitiếp,cókhiđứngmộtchỗngheloanọlẫnvớiloakia.

Chínhbáo chí gầnđâyviết vềdu lịch cũngbậtmí: các tourdu lịch cónghềthườngkhuyênkháchnướcngoàikhôngđivàonhữngngàyhội.Vìđólàthờigianlộnxộnkhôngxemđượcgì.Sựdựđoáncủahọkhôngthừa.Sựồnàođãlàđặctínhcủamộtđờisốngthậtrakhôngmấynăngđộng.

TrênbáoPhongHóasốra14.9.1934,nhàvănThạchLamkểlạicuộcdiễnthuyếtcủacôNguyễnThịKiêmvềThơmớiởHộiKhaiTríTiếnĐứcvớimột nhận xét tổng quát “người ta đến nhưmột cuộc vui chơi”, “không aingherõđượccáigì”.Thậmchí,côKiêm(diễngiả)muốnnghelờimìnhnóicũngkhôngđược.Vì“đámđôngquáồn,bắtnguồntừmộtócxếpđặtquáthiếuthốn”.VàThạchLam,ngườinổitiếngcómộttìnhyêusâuxavớisự

yênlặng,nhậnxétkháiquát:“Mànóichođúngnữa,ngườimìnhkhôngbaogiờcóbiếtcáchxếpđặtmộtbuổihộihọpchođượchoàntoàn.Hễđâuđôngngườilàhỗnđộnồnàorầmcảlên.”

LạinhớhồicóHộinghịthượngđỉnhcácnướcnóitiếngPháp,TổngthốngPháptronglờitròchuyệnvớinhândânthủđôkhôngquênngỏlờixinlỗilàhọpnhưthếnàylàkhiếnchomộtthànhphốnổitiếngyêntĩnhnhưHàNộibịồnmấtítngày.

Chungquanhsựyênlặng,ngườitalàkháchmàtrântrọngquá,cònmìnhlàchủlạikhôngthấyquý.

Chảlẽcứhộihè,thìnhấtthiếtphảiồnĩ,nhưđãxâydựngthìnhấtthiếtphảibụibặm,độônhiễmlêntớinămmườilầnmứcđượcphép?

Bằngmộtcáchkhákiênnhẫn,nhiềutờbáoởtađãđăngnhữngbàithanphiềnvềcácloaphường.Cónhữngtiếthọcđúngvàogiờloahoạtđộng,thầytròchỉcòncócáchgấpsáchbấtlựcnhìnnhau.Cónhữngngườinướcngoàiđến thuênhà, vừa thuêxong thì bỏ chạy, vì nhàngaydưới chân loahàngngày loa chõ ngay vào phòng. Tiếng loa áp chế ngay trên đầu người ta.Tiếngloadaidẳngkhôngdứt.Màthườngtoànlànhữnggiọngđọcvôcảm.

NhưngtheochỗtôibiếtthìcảthànhphốHàNội,cáichuyệnkháchướngấychưaphườngnàobỏ.Lýdonhiềulắmvàđâylàmộthiệntượngdịpkháctasẽbàn.Nhưngcólầntôinảyracáiýđịnhvuivuilàthửcãihộchocácôngphườngrasao.Vàlờicãicủatôinhưthếnày:“Cácvịthửnghĩxemchungquanhcóyênảlặnglẽgìchocam?Khôngcóloaphườngthìmọicuộcđilạirượuchèmuabánxoaysởkiếmchác...cũngđãồnĩquárồi.Tiếngloachỉhoànchỉnhthêmcáiđờisốngnhộnnhạosẵncó”.

TrongsáchQuốcvăngiáokhoa thưhọchồicònnhỏ, tôivẫnnhập tâmmộtlờikhuyên,khiquađườnggặpđámma,phảingảmũchào.Mỗingườinằmxuốnglàmộtdịpđểtacùngnghĩthêmvềsựhưvôcủacuộcđời.Vậymàgầnđây,đangđingoàiđườngthấychỗnàocóđámlà tôi lảngngayraphốkhác.Tôisợgặpđámmabởiởđóquáồn.Ngườitalokhócsaochocảphốcùngngheđượcmớithôi.Sựthươngxót,khiđượcphóngtolêntrongnhữngchiếcloahiệnđại,mangtínhcáchmộtcuộctrìnhdiễnépbuộcvàđisáttớigiảdối.Tôikhôngcóchỗđểlàmcáihànhđộngtửtếmàtôivốnmuốnlàm.Tạisựồnàotấtcả.Cótrờiphậtchứnggiámcholòngtôivậy!

8.THÔBẠONƠINƠI

CácnhânvậtcủaThạchLam(1910-1942)cómộtnétchung làcócáchứngxửrấttinhtế.TruyệnngắnTốibamươikểvềđêmtấtniêncủamấycôđiếm.Sốngtrongcáinghềmàthiênhạcholàrạcdàiấy,haicôgáitrẻvẫngiữ chomình lòng tự trọngvàmột cốt cách riêng.Đóngiao thừanơinhà

săm,HuệvàLiênkhôngquênlotổchứclấymộtbàncúnggiatiênđơngiản.Gầntớigiaothừathìngườibồisămlêntừbiệt.Tácgiảchỉviết làsaucâuchúctết“ngườibồiấpúngkhôngnóigì thêm.Liênvộiđỡlời,cámơnrồiđóngcửabuồnglại”.Cáichữđánglưuýởđâylàchữvội.Tưởnglàthôlỗ,cụccằn,songngượclại.TrongcáisựvộiấynhânvậtLiênbộclộmộtcáchứngxửnhạycảmvàlịchlãm.Nàngkhôngmuốnlàmphiềnngườikhác,càngkhôngmuốnngườiđốithoạivớimìnhtrởnênlúngtúngbẽbàng.

TừGióđầumùa,Nắngtrongvườn,NhàmẹLê,Côhàngxén...tómlạilàtừtấtcảnhữnggìThạchLamđãviếtra,tôimuốnđitớimộtkháiquát:ônglànhàvăncủanhữnggiátrịtốtđẹpmộtthời.Ôngkịpghilạivẻđẹpđóởcáidạngchíntớicủanó.Bởiôngcảmthấynóđangphôiphađitheothờigian.Ôngtiêncảmrồirasẽcómộtsựtànphaivàbằngtácphẩmcủamình,ghilạichochúngtabiếtnhữnggìtasẽđánhmất.

Nóivậybởivì,dùđãcốnghĩkhácđi,tôivẫnbịámảnhbởicáiýtưởngrằng con người hôm nay saomà xa lạ với những gì cố hữu trong tâm lýngườixưa.Tứclàchúngtađangsốngrấtlạ.Sovớicácthếhệtrướccónhiềuthứmới.Giàuhơn.Sanghơn.Lắmtiệnnghihiệnđạihơn.Cóhiểubiếthơn,vàxétởbằngcấpthìanhnhưcótrìnhđộhơn...Ấythếnhưngkhôngphảivìthếmàconngườitrởnêncaoquýhơn.Ngượclại,mộtsựtầmthườngđangchiphối.Tầmthườngvớinghĩa“quýhồđabấtquýhồtinh”,tạpnham,hỗnđộn,trongđóthấyrõnhấtlàthôthiển,dungtục,thiếutinhtế.

Nhữngứngxửthôbạotrongđờisốngđanglàmộtloạitinđangđượcđưangàymộtdàyđặctrênmặtbáo.Mộtembégiúpviệcbịhànhhạ.Mộtbàmẹnuôi dạy con bằng búa. Một ông chồng dạy vợ bằng cách nhốt vợ vàochuồngchó.Chồngtẩmxăngđốtvợ...Kểcũngđãđángbáođộngthật.

Tuynhiên,theotôihiểu,đâymớichỉlàphầnnổicộmcủatìnhhình,hoặcnhưngườitahaynói,phầnnổilêncủatảngbăngtrôi.Chứtrongthựctếnó-cáisựthôbạoấy-cònmuônvànbiểuhiệnkhác.

Cáithôbạođangbànhtrướngsinhsôinẩynởlantrànvàtrởnênmộtbộphậncủacuộcsống.Hãykểmộtviệcnhư trongđi lại.TôinhớmộtngườinướcngoàiđếnViệtNamđãnhậnxétcáchđixemáycủadânmình,nhấtlàdânHàNội,mangnhiềutínhcáchbạolực,nghĩa là luônluôntrongtưthếmuốnchènépnhau,đốiđầuvớinhau,ailiềulĩnhchịuchơihơnthìthắng.

NhớnhữnglầnđitrênđườngphốQuếLâmhoặcHàngChâubênTrungQuốc.Xemáycủahọđãít,songphầnlớnđãchuyểntừchạyxăngsangchạyđiện,xeđếngầnmàtiếngvẫnêmnhưru.Chợtnhớcáchgầmrúcủaxenướcmình,thấycảmộtcáchbiệtvềtâmlý.

Hoặcnhưtrongviệcsửdụngngônngữ.Naylàlúcchúngtathườngnóivới nhau rất to. Hầu như loại người ít lời đã tiệt chủng, thay vào đấy lànhữngmẫu người sẵn sàng lao vào cuộc tranh cãi không phải bằng lý tríđúngđắnmàbằngsựcuồngbạocủalờilẽvàtháiđộ.

Cóphải sựồn sào to tiếngchỉ cóởngoàiđườngđâu,nó lanvào trongnhữngcănnhàđầy tiệnnghicủachúngtahiệnnay.Loanhànàocungmởoangoangátđinhữngcâuchuyệncủakháchvớichủ.Concáinóivớibốmẹmànhưcãinhau.Khôngcònnhữngbàmẹkiêntrìbảobanchotrẻ,chỉcònnhữngbàmẹhoặclànạtnộhoặclànịnhcon,nịnhđểtốngkhứchúngđi,cònmìnhloviệckhác.

Xéttừtâmlýsâuxa,sựtinhtếhaythôbạoliênquanđếntriếtlýsống,sựnghiêmchỉnhbìnhtĩnhlàmngườivàmộtlòngtựtincầnthiết.Từtốntinhtếnghĩalàlàmchủbảnthân,biếtmìnhbiếtngườivàđãtựrènchomìnhthóiquentôntrọngngườikhác.Mộtcáigìmàngườixưavốngọilàcậnnhântìnhvàđằngsauđólàmộtlýtưởngsốngcaoquý.Nhữngcáiđónayởngườigiàthìmấtđivàlớptrẻthìítbạncóýniệmđầyđủ.Lấycớlàphảithíchứngvớinhịpđiệusôinổimảimiếtcủađờisốnghiệnđại,nhiềungườibiếnthànhthôbạocụccằntrắngtrợnlúcnàomàkhônghaybiết.Tathườngsốngồnsốngliềusốnggấphơnlàthựcchấtvốncầnnhưthế.

Thôbạođãtạonênmộtthứkhíhậutrongmốiquanhệbìnhthường.Sốngvớinólâungàyquenđi, ta tưởngtavôcanvớimộtvàibiểuhiệnnổicộmđượcnêutrênbáochí.Trongkhiấylẽrađâychínhlànhữngdịptasoi lạimìnhvàcảmthấythóixấukiacũngtiềmẩntrongmình.Vàtacảmthấycólỗi,lỗivớibảnthân,lỗivớichungquanh,lỗivớithếhệtrẻ.

9.MỆTMỎI,BỪABÃI,BUÔNGTHẢ

SaumấychuyếnđidulịchbụisangTrungQuốc,tôiđặcbiệtcóấntượngtốtvềnhữngchiếnsĩcảnhvệgáctrướcdoanhtrạivàmộtsốcôngsởbênấy.Trêncáibụcrộng,đặtvuôngvắn,họđứngthẳngnhưcâycột,vẻmặtnghiêmtrangkỳlạ.

Lạinhớmấyanhemlàmnghiệpvụtươngtựbênmìnhmàbuồn,thôithìdựalưngvàotường,đứngchâncochânduỗiđủkiểu.Chắcchắnlàcólúchọcũng nghiêm chỉnh lắm, nhưng sự nghiêm chỉnh này chỉ được một lúc,khôngsaokéodàivàổnđịnhnhưlẽraphảithế.

Gầnđây,nhiềutrạmgácnàycủatacũngđãcóbục,vàđâycólẽlàmộtvídụvềvaitròquantrọngcủacáctrangbịvớicáchlàmviệccủaconngười:cácchiếnsĩcảnhvệtađãtrởnênnghiêmchỉnhhơntrước.

Nhưngtrangbịkhôngphảilàthứthuốcbáchbệnh.Mùalạnh,nhiềuphenquacầuChươngDương,tôichỉướcaogiákểcấp

trên phát thêm cho các nhân viên chỉ huy giao thôngmột ít găng tay.Vìtronggiólạnh,ngườinàocũngđúttayvàotúi,cógiảiquyếtchuyệngìvớingườiđiđườngcũngmộttayđúttúimàgiảiquyết,trôngnhưmấyanhnhânviên trật tự ởmột làng xã nào đó, chứ không phải người thaymặt chính

quyềnchỉhuygiaothôngởcửangõmộtthủđôthờihiệnđại.Nhưngtôibiếtgiákểcó trangbịgăng thì rồicácnhânviênđócũngsẽ

nhanhchóngvứtvạvứtvậtđâuđó.Đúttayvàotúicócáithoảimáicủanó,chứgăngtayư,bứcbốilắm.Ấylàkhôngkểviệcđúttayvàotúi,cũngnhưphì phèo thuốc lá ngay trong khi làm việc công, có cái oai oai của kẻ cóquyền-nếukhôngphảilàýthức,thìcáiphầntiềmthứcnằmsâutrongtâmlý,từngphúttừnggiâyvẫnthìthàovớingườitanhưvậy.

Dẫusaokhiởngoàiđường,cácnhânviênthườngđượcpháttrangphụcthốngnhấtnêncònđỡ.GặpanhcánbộnhànướcmìnhtrongnhữngphònglàmviệccổlỗcủaHàNộimớithấyvui.Thôithìchỗnàymộtcôtámrưỡimớigiởgóixôirađểăn,chỗkiangaycửaravàolàmộtanhtánchuyệnvớingườiyêu,cườihôhốtrongđiệnthoại.

Nhândịpconnghỉhè,mộtchịmangconđến,mẹcon“bắtchấybắtrận”chonhau.Sắpđếntuổivềhưu,bệnhtậtđầymìnhđãmấynămnay,mộtôngvừalàmsổsáchvừakhôngquênđểmắtvàoấmthuốcbắc.

Lạinhưcáichuyện,ởnhiềucơquan,phònglàmviệcnàocũngcómộtbáthương.Khôngphải tôimàchínhmộtbậc lão thànhnămnayđãngoại támmươilàTôHoàicũngđãcólầnlêntiếngvềchuyệnnày.Chúngtôihiểurằngcuộc sốngquábấpbênh,nênnhiềungười sinh ramê tín.Có tốnkémbaonhiêuđâu?Tộigìkhônglàm.Ngườitanghĩvậy.Vàmộtkhinóđãlanrathìgiốngnhưmộtthứsốtnhẹ,dễlâylanlắm.Nhưngcólẽnênhạnchếnólạiđặtnóvàophạmvigiađìnhlàcùng,chứsaolạimangđếntậncôngsởthếnày.

Thần Phật có có chăng nữa thì cũng phù hộ người chăm chỉ chịu khónghiêmtúcvớicôngviệc,chứđâucóphảicứlễbáiđềuvào,làcóbảohiểm,rồiyêntâmmàthahồlàmbậy?

Cách sống buông tha trongmột số cơ quan hiện nay vốn bắt nguồn từnhữngnguyênnhânsâuxa.Trướctiên,đâylànếpsinhhoạtcủacảxãhội.

Thằngcontraimườibốntuổicủatôicómộtthóiquenlàbấtcứlúcnàoxem ti vi cũng chỉ thích nằm bò ra sàn.Khi tôi kể chuyện này với nhiềungườithìaicũnggậtđầuđồngtình,phầnlớntrẻcácnhàđềunhưvậy.

Dángđithủngthỉnhbấtcầnđời.Ghếchchânngangmặtkhiđọcsách.Cầnviếtcáigìthìđèngaylênđầugốimàviết,hoặcsẵnsàngviếttrênmộtmặtbànkhấpkhểnhsáchbút,đểrồilấyđólàmcớbiệnhộchonhữnghàngchữrấtxấu.Ởlớptrẻhiệnnaynhiềuthóiquenkỳlạnhưvậyđãđượchìnhthành.

Cốnhiênkhôngthểchỉmộtchiềutráchtrẻconđược.Vìcáchănởsinhhoạtcủangườilớnchẳngcóhơngì.

Chưabaogiờđườngphốcủachúngtacónhiềuloạixeđẹpxesangnhưhiệnnay.NhiềungườiănmặcnhưvừatừParis,NewYorkvề,mớixuốngsânbayhômqua.Nhưnglạmộtcáilànhữngcảnhtráingượccàichennhau.Nhiềulầntôicứngỡngàngkhibắtgặpmộtthanhniênvừadiệnbộcánhhảo

hạng,nămphútsauđánhtrầncưỡixemáyraphốmuathuốclá,cườinóirầmrĩ.Vànhiềuphenlơđãngnhìnkỹvàochiếcxebóngloángđangđậuvỉahè,tôi vẫn không quen được cảnhmấy bác không còn trai trẻ cũng xả láng.Trongkhiđậuxechờsếp,cácbáccởigiày,gáccảhaichânlêncửahónggió.

ỞHàNội từ 1964 về trước, không bao giờ có cảnh vứt chuột chết rađường,vàởcáccôngviênkhôngcócảnh“thượng”cảdéplêntrênghếđámàngồinhưbâygiờ.

CuộcsốngnhữngnămchiếntranhmanglạichongườiHàNộibaonhiêuthóixấu.Đểkịpvềnơisơtán,trongnhữngchuyếntàuvét,ngườitatrèocảlênnóctàuhỏamàngồi.Saunhữngngàychầuchựckhôngmuanổicângạo,lúclàmrađồngtiền,nhiềugiađìnhđồnglòngxảlángmộtphenchobõđời,vàthóiquentranhthủhưởngthụđãđếnmộtlầnlàkhôngchịubỏđinữa.

Chiếntranhđầybấttrắckhôngbiếtsốngchếtlúcnào.Aiđóđãviết“saucáithờicủakhôngbiếthyvọng,sẽđếnthờicủakhôngbiếtsợhãi”.Khimàbuồnvuithấtthườngthànhmộtcáigìkéodàithìcảnếpsốngtạmbợlẫntriếtlýsốnggấpđềulàkhôngthểtránhnổi.

Cũngtươngtựnhưvậy,khinghĩvềvănminhcôngsở,đúnghơnnếplàmviệcbuôngtuồngvàđầycảmhứnggiađìnhchủnghĩaởcáccơquanhiệnnay,trongđầuóctôilậptứcnhớlạimấynămsơtán.

Đanglàmănởthủđôđànghoàngnaykéonhauvềởnhờtậncáclàngquêheohút,hồiấychúngtôicómuốnnềnếpcũngkhôngđược.Mỗingườivớiđủ lệbộôngbàvợconbìuríu“nhảydù”xuốngmộtnhàdânđịaphương.Vừalàmviệcvừacởitrầnthổicơmhoặctrôngcon.Cólàmviệcvớicánbộcáccơquankhácthìngồibệtngayđầuhè.

Tâmlýbảothủvốncótrămngànbộmặt.Trongkhiđixemáythậmchíláiôtô,nhiềungườichúngtahômnayvẫnthamgiagiaothôngbằngtâmlýngườiđixeđạp.

Mấychụcnămchiếntranhquađi,nayđãsangthờihộinhập,TâyTàuđầyđường.Songngườitavẫnsốngnhưthuởcònsơtánlàngquê,cáikiểutưduyvàthóiquenhômquavẫngiữnguyênxinhưcũ.

Mộtmặtthìnhànướcthiếusựthuầnhóađộingũcôngchức.Mặtkhác, tôimuốnnóiđếncái sức ì trongứngxửcủamọingườihiện

nay.Trướckhigianhậpvàohàngngũcánbộ,cảcácthủtrưởngmàbâygiờ

ngườitaquengọilàsếp–lẫncácnhânviênđềukhôngđượctrảiquahuấnluyệnsáthạchgìcả,chỉ thấyngười tabảomìnhphải làmviệcchứkhôngthấyai yêu cầumìnhphải thếnào.Ngaykỷ luật côngviệc còn thiếu, cònkhôngrànhmạch,nóichilàkỷluậtsinhhoạt.Khôngaibiếtthếnàolàphải.Nhấtlàkhôngainhắcnhởnổiai.Cóvấnđềgìthìcườitrừvớinhaulàxong.Đã “làm luật” với nhau như thế, có không buông tuồng bừa bãi mới làchuyệnkhóhiểu.

KhổngTửvốnnổitiếngvềviệcđềcaochữlễtrongxửthế.Ôngbảođếnđâuchiếutrảikhôngngayngắnôngkhôngngồi.

Cáisựnghiêmtúcnàyđẻramộtloạingườimàcáccụngàyxưagọilàkỹtính.Họkhôngchịuqualoatạmbợtrongbấtcứviệcgì.

Ngườixuềxòabảođólàảnhhưởngphongkiếnvàkhôngtheo.Ngườitântiếnthìchorằngtựdomớiđượccoilàtiêuchuẩnsốmộtcủaxãhộihiệnđại.Họtuyênngôn:phảinghĩnhữngchuyệntolớncơ.

TừnhữngnămchốngMỹ,nhàvănNguyễnTuânđãsớmcómộttổngkếtthúvị.Vớiđámlúcấycòntrẻlàchúngtôi,ôngbảothờinàongườitacànghaynóichuyện lớn lao thì cànghay làmkhổnhaubằngnhữngchuyện lặtvặt.

Trướcsaucáinếpsốngbuôngthảtrongxãhộicũngtìmđượccáchthấmvàotừnggiađình.

Vàđấy là lúc trongcuộcđời “sốngchung”với cái sự luộm thuộmbừaphứa,mộtsốngườimới thựcsựngấmđòn.Bềngoàihọ tiếp tục tựnuôngchiềumình,songtôibiếtnhiềungườiđangâmthầmđaukhổ.Ởnhàhọ,concáicònliễulĩnhcẩuthảhơnchínhhọnữa.

Lúc tâmsự riêng tư, tôi thườngnóivớinhữngngườiquen tỉnhbơnày:trongcáiviệcnângcaovănhóavănminhcôngchức,chínhlàchúngtađãchuẩnbịchocuộcsốngriêngởtổấmnhàmình.Giữacôngviệcvàgiađình,giữangườithânvàxãhội,cáisợidâyliênhệnhiềukhingắnlắm.

10.NGÀYMỘTHUNGHÃN

HộiđềnHùngmùaxuânnăm2002thườngđượcghinhậnvớiviệclàmramộtchiếcbánhdày1,8 tấn.Ngày9-3âmlịch, trênđườngchuyểnđếnnơihànhlễ,chiếcbánhbịcảtrămngườixúmquanhxôđẩygiằngxé.Bàconđihộiđãtựtiện“thụlộc”.Trongkhoảnghơnmộtgiờđồnghồ,từ10giờđến11 giờ 30, chiếc bánh “bốc hơi” hoàn toàn. (Báo Tiền Phong ra ngày22.4.2002).

Tôichợtnhớlạiđoạntinnàykhiđọctinvềnhữngvụtànphámớixảyratrongnăm2008.ĐầunămlànhữnghànhvithiếuvănhóatạilễhộiHoaanhđàođượcngườiNhậttổchứctạiHàNội,ởđónhiềuthanhniênxôngvàobẻhoa cướphoa.Tiếp đó đến thời gian chuyển sang2009 lạimột vụ bê bốikhác, nhiều thanh niên “xé nát” phố hoa quanhHồGươm, có người cònxôngvàobêtừngchậuhoamangvềnhà.

Cólẽcòncảnhtượngtươngtựđãtừngxảyramàkhôngainói?Điềuchắcchắnhơnlànhữngvụviphạmnhonhỏnhữngthấtthoátnhonhỏ,nólàmchonhữngkhungcảnhvănhóathànhnhamnhởnhưnhữngchiếcbánhbịchuộtgặm.

Lùivềthờitrước,cólầnđọcbáoPhongHóa,tôiđãthấycácnhàvănTựlựcvănđoànkểchuyệnđámcôngtửHàNộiđiHộiLimBắcNinhtoànlochuyệnđánhnhauvàgiởtrògỡgạckiếmchác-chữhồiấygọilàchimgái.

Bởivậy trướcnhữngdiễnbiếnnhứcnhối -màđiểnhình làvụhoaanhđàoởtriểnlãmGiảngVõ-tôikhônglấylàmlạ.Nhữnggìxảyraởđâychỉlàmộtthứđỉnhlũcủanhữngcơncuồngvọnghunghãntựdoquátrớn.

Hàng ngày ta đã bỏ qua bao sự việc tương tự. Hàng ngày thấy nhữngmầmmốngcủanó,tacoithườngvàmặckệ.Theonghĩanày,khôngphảichỉnhữngngườiđãtrựctiếpvàoháihoabẻcànhmàtấtcảchúngtađãcólỗi.

Tựdămnămnay,ởHàNộigầnnhưtôilảngtránhcáchộihètriểnlãm,ởđótôichỉthấynhữngđámđônghỗntạpồnào,nólàmtôibuồnthêmvềsựxuốngcấpcủaconngười.

Từngchitiếtmộttrongvụhoaanhđàonàyđángđểchúngtadừnglạisuynghĩ.Một thanhniênkhiđượcnhắcnhởđừng làmbậynữachỉbảo“Bìnhthường thôi”.Một người phụnữkhi cầmhoa trên tay “bị” chụp ảnh, hồnnhiênnóivớicon“Ngàymaimẹsẽlênbáo”(tríchtừbáoLaoĐộngđiệntử).Nếucâunóithứnhấtnóivềtínhphổbiếncủahiệntượngthìcâunóithứhaighinhậnmột tình trạng tâm lýđáng lohơn.Conngườihômnay làmviệcxấumộtcáchcóý thức.Họđã trởnênchai lì.Đốivớihọkhôngcòngì làthiêngliêngnữa.

AiđọcbáochíphươngTây,hẳnthấynhữngbiểuhiệnnàykhôngphảilàquáhiếmhoivớiconngườitrongxãhộihiệnđại.NhàvănItaliaU.Ecotừng

cảnhbáobêncạnhconđườngnhânbản,conngườiđangpháttriểntheocáihướngphinhân.TrêntờTinnhanhởPháp1991,nhàtriếthọcA.Gluckmannhậnxét“Khônggìkhông thuộcvềconngườimà lạixa lạvớiconngườihômnaycả!”.

Tuynhiênởxứmình,mọichuyệnnhưcógìđặcbiệthơn.Bamươinăm,cuộcchiếntranhkhủngkhiếpbònrúttrongconngườigầnhếtđiềutốtđẹpvàđể lại baomầmxấu.Tiếpđó lại là ba chụcnămvật lộnđể sống,màmộttrong những nội dung chủ yếu là cuộc truy tìmmọi sự chơi bời hành lạchưởngthụlâunaykhôngđượchưởng.Nhiềuchuẩnmựcsụpđổ,trênnhiềulĩnhvực,xãhộirơivàotìnhtrạngmàcácnhàxãhộihọcgọilàloạncương(anomia).Thiếulýtưởng,mấtlòngtinvàotươnglai,từngngườitựthảlòngmình.Chúngtanuôngchiềuchúngtamộtcáchvôlối.Mọibiểuhiệnthahóabiếnchấtxảyrahàngngàysẵnsàngđượcthabổngnếugiảvờhốihận.TấtcảđãchuẩnbịchonhữngĐềnHùng2002,GiảngVõ2008.

Khôngviệcgìphảiquáhoảnghốt.Cầnthiếtlànhânđâycảxãhộicùngđặtlạivấnđềvềchínhmình.TôibiếtnhàxuấtbảntrườngĐạihọcBắcKinhtừđầunăm2000cócảmộtxê-risáchhướngtớiđạichúngTrungHoađôngđảomangtên“Giáodụctốchấtnhânvăn”.Dânmìnhcũngđếnlúcphảilovấnđềcótínhđạicụcđó.

11.NHẠTHỘIBỞICHƯNGHỘINHẠT

NguyễnĐìnhChiểutừngviếttrongLụcVânTiên:“Bởichưnghayghétcũnglàhaythương”.

Tôicũngđangởtrongtìnhtrạngdởdangvậy,vìquáyêucáclễhộimàgầnđâycứnghĩđếnhộilàngại.Trìnhđộtổchứccáclễhộihiệnnaykhôngtheokịpnhậnthứccủacộngđồng,toànlặpđilặplại,hỗntạp,tầmthường.

Chùachiềnđượcsangsửanhiều.Nhưngđánglẽphảinghiêmtúcnghiêncứuđểtrùngtuchorakhôngkhícổkínhthìngườitalạichỉlotôlạimộtítchữnho làmdáng,và thường là tô sai.Cácbức tườngbị bôi xanhbôiđỏkhiếncôngtrìnhsặcsỡmộtcáchkhócoi.

Phần hộimà các ban tổ chức buộc khách thập phương phải xem cũngkhôngkháhơn.Mộthaichiếcchuyệnrồngđặt trongcáiaocạnkhôngsaogợiđượcvẻtrữtìnhcầnthiết.Cácđiệumúaởcácđịaphươngkhácnhaumàquágiốngnhau,hìnhnhưquanhquẩnhọccủanhaucả.

Vớitưcáchmộtngườinghiêncứuvănhóa,tôithườngbănkhoănvềtínhchínhxáccủacácchitiếtliênquanđếnlễhộicũngnhưchùachiền.Theotôi,chínhnólàcơsởtạonênsựthiêngliêngcóthực.Còncáikiểutrùngtutheotinhthần“cógiagiảmthêmdấmớt”phổbiếnhiệnnaychỉlàmchongườitớihộithêmthấtvọngvìlộrõtínhphàmtụccủanó.

Nhữngphảncảmtrongkhungcảnhcàngbịtôđậmbởisựcómặtcủaconngười.Đãquábiếtrằngcáigìởmìnhmàchẳngluộmthuộm,đãđámđônglàxôbồ,nhếchnhác-màsaovẫnthấykhóchịu,baoniềmháohứcxẹpdần.

MộtlầnđiHộibàchúaKho,tôihãihùngmãivềcảnhxếphàngchờđặtmâmcúnglênbànthờ,ngườisauphảinhấcmâmcúnglênđầungườitrước,mỏiđếngẫytay.CònnghĩtớinhữnglầnđihộichùaHươnglàsợtắcđường,sợchờđò,sợphảitranhnhaucáptreo.Trongcảnhchenlấn,lòngngườitrởnênnguộilạnh,đủthấyngánngẩmvềtìnhtrạngđấtnướclạchậu,vàghêsợcho sự học đòi đua đả của con người, đếnmức không còn can đảm nghĩchuyệnlầnsauđitiếp.

Đang thiếu một tâm thế văn hóa trong tâm lý người đi hội ngày nay.Nhiềukhiđơngiảnkhôngbiếtlàmgìthìngườitađi,đuanhaumàđi,điđểcầucúngvụlợi.

Vàsựvụlợinàylantớingườitổchứchộicũngnhưnhữngngườitựnhậnlàphụcvụhội.

Lầnấy tôi theovợđi lễBàchúaKho.Vừaxuốngxeđãcóngườibámtheo,miệngthaothaonhữnglàđểemsửalễchobác,đểemdẫnbácđiviếtsớ.Lẽođẽotheomãiđếnlúcvàođếncổngđềnmàchúngtôikhôngnhậnđặthàng, họ quay lại chửi, những là đồ ngu với lại phí cả lời chào của họ.“Tưởnglàconcáquả,hóalàcontépranh”.Họkháiquátvềchúngtôinhưvậy.

Nếuphầnlễkhôngtạođượccảmgiácthiêngliêngthìphầnhộilạithườnglàtẻnhạt-trongmộtbàitạpvănintrongtậpGiấcmộngôngthợdìumớiinrađầu2007,TôHoàiđãphảidùngđếncâuthànhngữ“nhạtnhưnướcốc”.Cáctròchơihoặccổlỗkhiếnkhôngaimuốnthamgia,hoặctoànngảsangmàu sắc hiện đại,mô tô bay, xiếc giả cầy, chẳng hợp gì với khung cảnh.Khôngthiếucờbạcănmay,nólàdilụytừcáclàngquêthahóa.

Đếncảviệcchochữnữa.Mớiđâythôi,mộttờbáođãtảlạicảnhtạimộtngôichùathuộcloạilớnnhấtđẹpnhấtHàNội,thầytrụtrìchochữđúngkiểubánhàngbaocấp.Cứainộptiềnthì thầyviết,viếtnhưcáimáy.Vàchínhthầycũngmùmờkhôngcắtnghĩađượcmấychữ“Xuânphonghòahợp”đãviếtđếnmỏitayđó.

Nghĩvềcáclầnthamdựlễhội,khôngkhỏithấylòngtrốngtrải,bởiđặtquánhiềuhyvọngmàtínhlại,cáclễhộiấykhôngđượcnhưmìnhmongđợi.

Cáichínhcólẽlàchúngtaphảithêmchấttrithức,chấtlýtínhchocáclễhội, chứkhông thể thảnó trongvòng taycủacảmhứng tùy tiệnnhưhiệnthời.

Lạinhớcó lần thấy trên tivicanhmấyngườikháchphươngxa tớihỏithămmấycụgiàtronglàngvềmộtngôiđềngầnđấy.Chínhđềnthờaicáccụkhôngbiết.Cáccụchỉnhắcđinhắclạilàđềnthiênglắm,cócầncầucúnggìcáccụnóigiúp.

Tôikhôngmuốnmìnhrơivàocáicảnhnhưthế.Tôiđịnhtạmnghỉđihộimộthainăm.Thayvàođấy, tôi tìmvềlịchsử-vănhóacổtruyềndântộcquacáccuốnsáchnhưĐạiViệt sửký toàn thư,KhâmđịnhViệt sử thônggiámcươngmục,Lịch triềuhiếnchươngloạichí,cácsáchThiênkimngữlục,Lĩnhnamchíchquái…ChỉcầnvượtquasựsốtruộtvàbìnhtĩnhtracứucácchữHáncổlàthểnàocũnggặpđượcnhiềukiếnthứchấpdẫn,sẽcóíchkhinaymaitrởlạivớicáclễhội.

12.BẾTẮCNÊNSINHCỜBẠC

Ngườidânmìnhcótiềnthìlàmgì?Thờitiềnchiến,NamCaotừngtrảlờicâuhỏiđótrongtruyệnngắnThôi,đivề.Câuchuyệnxoayquanhviệcmộtanhđiváccửithuêđượcđồngbạc.Đầutiênlàlocáigìđổvàomồm,vàcáicôngthứcđượcchấpnhậnngaylà...búnthịtchó.Tiếpđólà,là…đánhbạc,đánhđểthuamấttoiluônđồngbạcvừakiếm(vìthếmàthiêntruyệnmớicócáitênrất“yếu”làThôiđivề,nónhưmộttiếngthởdàibấtlực).

CáchtiêutiềncủaconngườiđầuthếkỷXXvậylàchẳngkhácgìmộtsốconngườihômnay:cũngchỉxoayquanhvàoviệcloănvàcờbạc(cónhữngngườivàonhữngngàytếtmuanhữngchậumaivàitrămtriệuhoặctrướcđócá cược bóng đá 1,8 triệu đôla). Cái thói vung tiền ấy - thoạt nhìn là vôthưởngvôphạthoặcmộtphútbốcđồngcầnđượcthôngcảm,songđãtốcáomộtsựthực:nhiềungườichúngtakhônglàmchủnổiđờimình.Cáinghèođeođuổilâuquáđếnmứctrongtiềmthứctatinkhôngbaogiờtathoátkhỏinó.Cònsựgiàucóthựcsựxalạvớitađếnmứckhicótiềncũngchẳnglàmđượcviệcgì,đành tiêubậy tiêubạchoxong.Đằngsau thóivung tayquátránấylàmộtsựbiquantuyệtđốitrướcđờisống.

NếuởThôi,đivềnhânvậtchỉdámđùabỡnvớimộtđồngbạcthìtrongMuanhà,cũngnhưTừngàymẹchết(haitruyệnnàycóchungđầumối),mộtnhânvậtcủaNamCaocòndámgọibánngôinhàgiađìnhyđangởlấyvàitrămbạcnémvàocanhxócđĩađểrồisauđóthìconcáirađường.Trướcmắtchúngtalàmộtnhâncáchthahóa,ởđókhôngchỉcóconngườicaycú,conngười liều lĩnh,màcòncóconngườisốngnhưmơngủ, tựmìnhlừamình(chorằngchỉvìkhông trườngvốnnênkhônggỡđượcbạc),conngườivôtráchnhiệmvớigiađìnhvợcon,vàbaotrùmhơnhếtlàconngườilaođầuvàochỗchết,conngườimêmuội.

CácnhânvậttrongtiểuthuyếtSốngmòncũngthườngđượcmiêutảtrongquanhệvớicờbạc.TừHàNộimỗi lầnnhớvềquê,Thứcanhcánh lovợmìnhởnhàđánhbạc.Có lầnThứchoángvángkhinghe tinđồnLiên(tênngườivợ)đilạivớimộtngườikhác“chúngthườngđánhbạcvớinhau,đùabỡnvớinhau”.Tuyrằngsaunàykhônghẳnvậy,nhưngThứvẫnbántinbán

nghibởimộtlẽđơngiảnlàởcáilàngquêấy,vượtlêntrênsựphânchiatốtxấutheonghĩađạođứcthôngthường,cờbạc trở thànhmộtphầnđờisốngcủaconngườivàcảcộngđồng.“Ngườitađánhbạcnhưmaxui”.Khôngchỉđànôngmàcảđànbàcũngđánhbạc,khôngđánh thìchođànông tiềnđểđánh, không chỉ vợThứbị nghi ngờmà tiếng đồnvợSanđánhbạc cũngkhôngsaodậptắtnổi.Mứcđộphổbiếncủabàibạcbuộcngườitaphảinghĩrằngcộngđồnglàngxómấylàmộtđámđônglêulổngmàtừngthànhviênthìchưatrưởngthànhvềnhâncách.

Trongvănhọcthếgiớikhôngthiếugìcácnhânvậtđammêcờbạc.RiêngmộtDostoievskichẳnghạnđãcóhẳnmộtcuốnsáchnổitiếngmangtênConbạc. Có điềumột số nhân vật cờ bạc của các nhà văn lớn thường chỉ lànhữngnhâncáchmạnhmẽ,họlaođầuvàocuộcđỏđennhưmộtcuộcphiêulưutinhthầnhoặcquađóthửtháchýchícủamình.Ngượclạicờbạcvớicácnhânvậttrongvănhọctaphầnlớnđượcmiêutảnhưlàmộtthóixấukhôngthểbỏ,nólàmộtdấuhiệuchothấysựtầmthườngtrongquanniệmvềđờisống.ỞNamCaocũngvậy,trongđoạncuốicâuchuyệncủakẻbánnhàđểgỡbạc,NamCaođểchobàmẹvợcủangườiđànônglàmcáihànhđộngngumuội ấy than thở với các cháu “Bố chúngmày không ra giống người...”.Đằng sau cái câu khái quát đơn giản đến rợn người, dường như nhà vănmuốnnóirằngởmộtcánhâncũngvậymàởmộtcộngđồngcũngvậynhữngthóihưtậtxấunhonhỏcóthểtồntạivìthậtranóbiểuhiệncảmộttrìnhđộlàmngườivàmộttriếtlýsốngđãbềnvững.

TronglịchsửViệtNam,nhàthơNguyễnCôngTrứ(1778-1859) làmộtnhânvậtnổitiếngkhôngnhữngvìchínamnhicaocảvàtàikinhbangtếthếhơnngườimàcònnhưmộtđệtửcủachủnghĩahưởnglạc.Điềuthúvịlàôngluônluôntìmralýlẽđểbiệnhộ.NhànghiêncứuPhạmThếNgũtừngdựnglạimôhìnhcủaquátrìnhsuynghĩởông“Thuởhànvi,ônghưởngnhàn,lýtríôngkhuyếnkhíchvìchorằngchỉlàmộtsựtạmthời.Thờiralàmquan,hoạtđộngvấtvả,ôngtìmcơhộihànhlạcđểgiảilao:lýtríôngthathứ.Saucànghoạtđộngcànggặpnhữngnỗitrắctrởđaulòng,ônghànhlạcđểquênđời: lýtríôngđồnglõa.Đếnlúcvềhưu,rakhỏimộttrườngácmộng,ôngbámlấynhàlạcnhưmộtlẽsốngduynhấtcủatuổigià:lýtríôngđầuhàng”.Trongcáivẻtầmthườnghơnnhiều,cácnhânvậtđammêbàibạccủaNamCaocũngcónhững lý lẽ tương tự.Đây là tâmsựcủaanhnôngdân trongtruyệnThôi,đivềkhirủnhânvậtxưngtôilaođầuvàocuộcđỏđen:“Conngườitagiàutựsố,nếulàmmàgiàuđượcthìtôiđãgiàuứctriệu.Mấynămvềtrướctôicốkhiếplàm,banngàyđilàmthuêchongườita,tốicótrănglạicuốc vườn nhà ấy thếmà nghèo vẫn hoàn nghèo”.Một khi cờ bạc đượcngườitachốngchếbằngnhữnglýdocóvẻhưvôyếmthế,nócàngcólýdođể tồn tại.Và cái tình trạng làmngười thảmhại cứ thế trở thành số phậnkhôngthểthoátcủanhữngconngườilêulổng.

13.NỐILỄHỘIVÀOTRỤYLẠC

Thỉnhthoảnglạithấytincáccơquanđiềutrapháthiệnranhữngđườngdâyđánhbạclớn.MộtngườibạntôivừanóiđùavụPMUđãđivàokýứclịch sử, chắcvài chụcnămsau, chỉ cầnnhắc tớidanhhiệu“conbạchàngtriệuđôla”làmọingườinghĩngayđếncáithờitađangsống.

Nhưngcómộtsựthựctôinghĩcòntànnhẫnhơn,đólàhànhđộngđỏđenmuônvànkiểuđangphổbiếnđếnmứcđángsợ.Cácchiếubạclẩnquấtngayởcáccơquanngoàithànhphốlớnvàcôngkhaingayởgiữacáctrụsởủybanvùngnôngthônhẻolánh.CháuHòa,mộtôsincạnhnhàtôivừavềTếtlên kể,một bà hàng xómnhàHòa raHải Phòng cómấy thángmang tiềntriệuvềchochồngcon.Cógìđâu,bàtađượcgiaocơmnướcchomộtsòngbạcnhỏ.Chủnhàchothuêđịađiểm,mỗingàythuvềhaitrămngàn.

Có lần tôiđượcxemmộtbứcảnhchụpcảnhchọi trâuởĐồSơn.Nhìnmộtngườisaymênhìntheotrâu,đãthấymừng.Đếnkhinhìnđồngbạcđánhcượclămlămtrêntayanhta,tôihiểungayrằngchẳngcótìnhyêuthểthaovớitinhthầnthượngvõnàoởđâycả,màchỉcómộtconbạcđangkhátnước.

Nhiềucơquan,lươngthấpnêncôngviệccũngkhánhẹnhàng.Thấymọingườinhấtlàlớpthanhniênrỗiquámàchẳngbiếtlàmgì,tôiđãmáymồmđịnhnóisaokhônghọcđi,kiếnthứcthờiđạiđangđòihỏiphảihọc...nhưngkịphãmngaylại.Ngàyxưamớithế,chứngàynaynóichuyệntựhọcnhữnglúcrỗirãi,nghecóvẻlạcđiệuquá,ngườitacườichết.Nhưngtôibiếtrằngnhiềuchiếubạcđượchìnhthànhtừchỗrỗirãi thếnày.Đờisốngtinhthầnquánghèonàn,ngaycảnhucầuhưởngthụởnhiềungườicùngchỉthểhiệnraởnhữngđòihỏitầmthườngvàtrongđasốtrườnghợpthìđánhbạcđượcxemlàtiệnnhất.Nhiềungườithườngtríchdẫncâu“Nhàncưvibấtthiện”,họ chỉ quên rằng người xưa dành câu đó cho hạng tiểu nhân.Còn nhữngngườiđúngđắnmàngườixưakêulàquântửcónhữngniềmvuikháchẳn.

Cờbạctrướctiêngắnvớithamnhũngăncắp.Naycónhữngngườitiềnnhiềuquámàchẳngbiết tiêugìchohết tiền.Ô tôsắmrồi, rượuchè thoảimáirồi,bằngcấptiếngtămmuađượcrồi,màtiềnvẫnkhônghết,thìtộigìkhôngđánhbạc.

Thếnhưngcócáilạlànhiềungườinghèocũngđánhbạc.Trướckiatôicứthắcmắcmãichuyệnđó,nhưthắcmắcsaocácxómliềukhôngthiếucảnhnghiệnhút.Sauđọc lại thấy từPhanKếBính,NguyễnVănVĩnh,NguyễnVănHuyên...cácnhànghiêncứuđóđềuđãkêutừxưađammêcờbạcởdânmìnhđãthànhmộtcáitật,nhiềungườibướcvàochiếubạcvớiýnghĩkhôngchừngnhờcờbạcmàthoátcảnhnghèo.Cốnhiênđóchỉlàmộtcáchtựlừamìnhrấtđángtrách.

Nhưngnhiềungườicònlưuýlàbaogiờnạncờbạccũnggắnvớimêtín

dịđoan.Cuộcsốngquánhiềubấpbênh,chẳngbiếtcòntinởcáigìnữa.Rútlại,hìnhnhưchỉcònlàchuyệncầucúng.Gọilàđilễhộiđểtrởvềnguồnchosang,chứviệcchínhlàcầucúng.Rồinhânvuicầucúngmàđánhbạc,cũnglàthửtìmvậnmaymộtcáchtuyệtvọng.

Đãnhiềutờbáođềcậptớitìnhtrạngnày.Đạikháinhiềunơihộilàngvừamởthìcũnglàlúcrấtnhiềuquýtửtrongcácgiađìnhthinhaulaovàocuộcđỏđen,cóngườimấyngàynướnghếtvàichụctriệu.

Cómộtkhẩuhiệumàngànhdulịchmớinêurathờigiangầnđây:Nốilễhộivớidisản.Ồ,ýtưởngnghehayquá!Nhưngchỗtrongnhàxinnóithật,dânmìnhcònthôngminhhơnnhiều,từlâumộtsốlễhộiđãđượcngườitanhanhnhảunốivớicờbạcmộtcáchkháthuầnthục,màchẳngcầntuyênbốtuyênngôngìcả.

14.TÌNHTRẠNGMẤTTHIÊNG

SựcốchungquanhchiếcbánhgiàykhổnglồởLễhộiĐềnHùngđầunăm2008(bánhthiu,bánhmốc,bánhcóruộtlàmbằngmútxốp)ítnhiềucólàmchochuỗicácvụbêbốitrongđờisốnghàngngàyởxãhộitakéodàithêmvàlàmộtvídụ...cườiranướcmắt.

Mùaxuânnướcmình từNam raBắckhíhậumỗinơimộtkhác.RiêngmiềnBắc trờiđấtở thờiđiểmgiaomùa,đỏngđảnh lúchanhkhô lúcnồmnóng...Bảoquảncácthứlươngthựcbìnhthườngđãkhó,huốngchilạicònphảiquamấyngàyròngrãchuyênchởtrênxe.Làmsaocóđượcchiếcbánhvớihươngvịcổtruyềncủanó?!

Tronghoàncảnhấymàcứcốbảonhaulàmbằngđượcbánh,vàcốlàmmỗinămmộttohơn,chovậymớilàthànhkính-tôicholàchuyệnảotưởng.

Vềphíanhữngngườiquảnlývănhóa,chỉđộngviêncácđịaphươngkhôiphụclễhộivàngườiđihộithậtđônglàhoàntoànkhôngđủ.Đãđếnlúcphảinghiên cứu lại tìnhhình lễ hội củangườiViệt và cung cách cần thiết nếumuốnlàmsốnglạinótronghoàncảnhxãhộihiệnđại.Đóngkhungvàoviệcthuầntuýtáidiễnnhữngcuộctrảyhộingườixưatrongthựctrạngđờisốnghiệnnaytứclàchúngtađẩyđámđôngconngườivàocảnhchenchúchỗnloạnvàlàmhỏngcảmgiácthiêngliêngởhọ.

Khikhuônkhổnhữngcuộchànhhươngđãlêntớiquymôlớn-cólúclêntớicảtriệungười-thìcáchlàmănkiểuhộilànglàkhôngthểtiếptục.Nộimộtviệcnhưsẽmangchiếcbánhrachiađềuchokháchhànhhươngvềthụlễcũngkhôngđơngiảnchútnào.Nênchănglàtìmchocáchthụlộcấymộtsắctháihiệnđại.

Trởlạivớichitiếtruộtbánhbằngmútxốp.NênchúýtớicáchgiảithíchcủaCôngviênĐầmSen:đâylàkhốibộtnếp,mangýnghĩatượngtrưngcho

mộtlễvậttruyềnthốngdângcúngnhânngàygiỗQuốctổHùngVươnghơnlà để phục vụ người dân thưởng thúc.Ở đây có vấn đề “ngôn ngữ của lễhội”.DướigócđộđóthìgiữangườilàmbánhvàcủabanTổchức,củacôngchúngnóichung,-cósựlệchphahoàntoàn,vàgặpnạnlàchuyệntấtnhiên.

Tuyvậynhữngngườilàmbánhcũngkhôngvôcan.Tạmthờicóthểbắtmạchnhữngsuynghĩngấmngầmchiphốiconngườitrongviệcnày:

-Trướctiênlấycớrằngđangcầnlàmmộtviệctửtế,ngườitachophéphìnhdùngcáchnàocũngđược,biệnphápgìcũngxong,kểcảgianmanhdốitrátrắngtrợn.

-Vộivàngnôngnổiđượccoilàcáchlàmănnhạybénkhônngoan.Làmbừakhông cần tính toán khoa học...Chơi trội, cốt tạo sự độc đáo rồi vàoGuinessvàgâyấntượngđậm...Làmmàkhônglườngtrướchậuquảrasao.Cùnglắmđiđêmcóngàygặpmathì lạicười trừvớinhauvàbậnsauvẫnthế.

Kinhnghiệmcuộcsốnghômnaykhiếnchochúngtacóthểngờrằngaiởđịavịấyrồicũnglàmvậy.Vàtrongthựctếđãcónhiềuchuyệntươngtự,màbịbỏqua.

Bởivậy,khôngkhókhăngìkhi từcáihànhđộng trênđọcramộtvàiýnghĩachung.

Cảmgiácthiêngliênglàmộtcáigìcầnthiếtchođờisống.Mặcdùtrongxãhộihiệnđại,bềngoàisựthiêngliêngcóphainhạtđi,nhưngthựcchấtnómãimãi là tìnhcảmquan trọng,giữmọihànhđộngconngười trong trạngtháinhânbản.Tiếc thayở tahiệnnay, tình trạnghảhơimất thiêngxảyratrênphạmviquárộng.Chữabệnhcứungườitừxưađếnnayđượccoilàviệcnhânđức,nayđangtrởnênthựcdụngtrầntrụimộtcáchđángsợ.

Tìnhtrạngphổbiếnởcác lễhội làđángbáođộng.Vấnđềkhôngchỉởcác ban tổ chức. Thực ra cả những người đi dự chúng ta cũng có tráchnhiệm.Hộidiễn“đếnhẹnlạilên”hàngnăm,nămnàongườivềcũngkêulàtổchứcluộmthuộm,phụcvụkémnặngvềchặtchémkháchvềhội.Nhưngnăm trước kêu vậy rồi sang năm ta lại cứ đi.Luôn luôn ta nhẫn nại chấpnhận thực tế,bằng lòngvớinhữnggìmìnhcó,chỉ sợkhông làmnhưmọingườilàthiệtthòi.

Đólàcáimôitrườngtốt“ấpủ”chocáchtổchứccẩuthảnhếchnhácvàmụcđíchthựcdụngchiphốicácsinhhoạtcôngcộnghiệnnay.

Vănhóalễhộitựnókhôngđứngriêngramàchỉlàmộtbiểuhiệnrộlêntheomùacủavănhóasống.Tìnhtrạngmấtthiêngkhôngchỉmởđườngchobao tệ nạnmà còn làmmất vẻquyến rũ chân chính củađời sống.Và lớpngườithiệt thòinhất là lớptrẻ.Họsẽrấtkhókhănkhibướcvàomộtcuộcsốngmàthiếuđisựthiêngliêngthànhkính.

15.CHƯACHẮCĐÃLÀNIỀMTINTHỰCSỰ!

Nhữngngàyngồiô-tôđidọcđấtnướcMalaysia,trongđócóviệcđiquanhiềumiền quê, cánh du lịch bụi bọn tôi thỉnh thoảng vẫn bắt gặp nhữngnghĩatrangnhonhỏ.Khônghềlộnglẫyxahoa,màngượclạicácnghĩatrangấyrấtđơngiản.Nếusovớimứcsốngcủadânthìthậtquáưtiếtkiệm,trongkhiđóvẫnkhônglàmmấtđivẻnghiêmtrangthànhkínhlàcáikhôngkhímàcácnghĩatrangnhấtthiếtphảicó.

Mấynămtrước,đixelửatừBắcKinhvềNamNinh,TrungQuốc,cũngnhớlàkhôngcóchỗnàothấynghĩatrangquáchóilọinguyngamàlạilộnxộnđếnmứcphảikinhngạc...nhưcủadânmình.

Vâng,sởdĩchúngtôiđểýchuyệnngười,cáichínhlàvìchuyệnxứmình.Mấynămnaynhiềunơicóphongtràođuanhauxâylăngchotổtiênthậttothậtđẹp.Cũngđáhoa,đámài.Cũngmáicongmáiuốn.Cũnghọatiếthoavănchìmnổi.Vàthườngthìtấtcảnhữngyếutốgọilàhiệnđạiấyđểcạnhnhauchỉtoátravẻđắpđiếmlòeloẹtmàlạichắpválủngcủng,khôngnhữnggiữangôimộmớitântrangđóvớicácmộchungquanhchẳngănnhậpgìvớinhau,màcũngchẳngănnhậpgìvớitậpquánngànđờicủadântộc.

Trongchiếntranh,QuảngTrịlànơidiễnranhiềutrậnđánhlớn.NghenóilàtínhrasốngườinằmdướiđấtQuảngTrịcònđônghơndânsốđangsinhsống.CócáilạlàxứQuảngTrịđó-mộttrongnhữngtỉnhnghèonhấttrongcảnước-cũnghìnhlànơicónhữnglăngmộđượcxâytốnkémtớicảtrămtriệu.

Cáilốisănsóctớingườiđãchếttheokiểunhưtrênthậtrađãcótừlâu.Từtrước1940,trênbáoNgàynay,nhàvănThạchLamđãcólầnghilạimộtnhận xét khá sâu sắc củamột người nước ngoài.Người này nói rằng dânViệthìnhnhưmảilochongườichếtmàquêncảngườisống.

Từthựctếngàyhômnay,tôinghĩngượclại:khoekhoangrầmrộnhưthếắtlàvìngườisốngchứđâucóvìngườichết.Mộtkhiđãmangtínhcáchmộtsựtôvẽgiảtạothìnhấtthiếtsẽnảysinhphảncảm.

Vàonhữngdịptuầnrằmmùngmột,nhìncảnhngườiđicúnglễởcácđềnchùa,nhiềungười tựhàocho rằngdânmìnhbiết tôn trọngquákhứvàcóniềmtinsâunặngởthếgiớibênkia.Vớióchoàinghisẵncó,M,bạntôi,cãilại:Anhthửnghĩxemngườinghèocómấykhiđiđềnđichùavênhvangnhưthế?Màtoàndâncócủađấychứ.Tôingờđếnquánửatrongđólàquanchứcthamnhũngvớilạicánhbuôngianbánlận,vừalàmvừasợtộinênchạylễđếnđâyđểhốilộthầnthánhmonggỡtội.

Tôi chưabiết cãi lại làmsaochỉbiết rằng sovớimấychụcnăm trước,mặcdầuđềnchùabâygiờđôngnghịtnhưngkhôngcóđượckhôngkhíthànhkínhcủathờithịnhtrị.Cònnhưđểtrảlờicâuhỏitạisaongườitacúngcáp

ghêthếchắcchắnphảicómộtvàinhànghiêncứuvănhóalàmnhữngcuộcđiềutrakhoahọc.Nếuxemxétnghiêmchỉnh,khôngchừngsựthậtsẽthuộcvềanhbạnhayhoàinghicủatôi!

CólầnđọcbáothấynóiởmộtvùngnọtrênLạngSơnnhữngngườicóthếlựcràonhữngkhuđấtđểchờbánchongườichết.Tứclàmộthìnhthứckinhdoanhđịaốcxuấthiện,cóđiềuởđâymặthàngkinhdoanhlàlăngmộ.

Tôikhôngoánnhữngngườikinhdoanhđó.Thấylàmgìkiếmđượctiềnlàngười ta làm.Cóngườiyêucầunêncònngườiphụcvụ.Tôimuốnnghĩđếnnhữngngườisẽđổxôđếnvớicác“chungcư”dànhchongườichếtđểtỏlàmìnhbiếtsống.Phúquýsinhlễnghĩacáiđócómộtphần.Nhưngtheotôicáichínhlàsựhoangvắngtiêuđiềutronglòngngười.Cóthếthìđámngườisẵncủakiamớilấysựhơnngườigiảtạolàmniềmkiêuhãnh.

16.NHÂNDANHHIẾUTHẢOLÀMVIỆCDÃMAN

TụcnémbáthươngxuốnghồnướcsôngngòiđểlinhhồnôngbàtổtiênđượcmátmẻvốncótừlâuđờivàtừnhiềulàngquêkéolanđếntậnHàNội.Trongmộtbàiphiếmluận,TôHoàikểcólầndạochơiphốphườngcuốinămtớiHồGươm,ôngbắtgặpmộtngườiđànbàratậngầngiữahồmòmẫmgìđó.Thìrabàtamòbáthươngcũ,lấylên,cọsạchrồimangbánnhưđồmới.

NgàynàocũngphảiquacầuChươngDương,tôichứngkiếncảnhnémbáthươngvàbànthờxuốngsôngHồngthườngxuyênhơnvàcôngkhaihơn.

CầuChươngDươngvốnlàconđườngđểdâncáctỉnhcungcấprauvàgàvịt choHàNội. Buổi sáng vào thành phố, còn trưa là thời điểm quay ra.Buônbánvộivãlúcvềcócáigìthừanémluônxuốngsông,hìnhnhưkhôngaibănkhoănnhiều.

Đếnnhưcảnhnémbáthươngvàcácloạitrocùngbànthờxuốngsôngthìđượcngườita làmcóýthứchơn.Cócảnhữngngườitừtậnphíatây,phíanamthànhphốcũnglặnlộitìmđếnsôngHồngbằngđược.

Nhữngchiếcxemáyấythườnghaingườiđèonhau,ngườingồisauômtrong taycókhi làmộtđùm to tướngcókhi lànhững tấmgỗđể thờ.Tớikhoảnggiữacầu,chỗdựtínhsôngsâunhất,xedừnglại.Cáigóiđồđãchuẩnbịkiađượcnémxuốngsông.Vàngườitacònđứngmộtlúcnhìntheo,chứchưachịuvềngay.

Nhiềulầnchứngkiếncảnhấy,tôivẫnkhôngsaoquennổi.Chắcnhữngngườikianghĩđơngiản:consông thì rộng lớnđến thế,nhàmìnhchỉgópthêmmộtcáibátvớitấmgỗnhonhỏ,cóthấmthíagì?!

Đólàcáchnghĩcủacáithờixãhộicònthiênnhiênthiênbẩm.Cốtđượcviệcmình,cònkhôngcầnbiếttáchạirasao.Vànghĩrằngaicũnglàmthế,tộigìmìnhkhônglàm,khônglàmchỉthiệt.

Mộtlýdonữakhiếnchongườitamạnhdạnlàm,làmmộtcáchhồnnhiênsungsướng.Làlàmvậytứclàmđượcmộtviệctửtếđốivớigiađình.Giảsửlúcđócóaingăncảnngườitasẽlýsựgiảnđơnrằngkhôngaicóquyềncấmngườikháctrởthànhngườiconhiếuthảocả.

Cớbiếtđâuhiếuthảođấymàcũng...dãmanđấy.Chợt nhớ lại truyện Con ngựa già của Nguyễn Công Hoan. Truyện tả

cảnhngườitachônsốngmộtconngựagiàrasao.Conngựavốntậntụyấychếtrấtthươngtâm.Ấyvậymàvẳnglêntrongtruyệnrấtnhiềutiếngcười.Khốnkhổ,đámlínhcólàmviệcnàybaogiờđâu,bởivậyhọlàmrấtvụngvề,vừalàmvừalănramàcườivớinhau.Conngựacàngcuốngquýtđauđớnthìngườitacàngcườito.

DườngnhưNguyễnCôngHoanmuốnnói:Sựthiếuhiểubiếtkhiếnnhiềukhiconngườilàmnhữngviệctệhạimộtcáchvôtâm.Chônsốngconngựa,họđãcómộthànhđộngdãmanmàhọkhôngbiết.

Trongviệcnémcácthứđồthờxuốngsông,chúngtacũngđangtìmcáchgiếtdầnconsông,nghĩalàlàmmộtviệcdãmankhôngkém.

Khôngíttrườnghợpkhác,ngườitanhândanhmộtmụcđíchtửtế-ởđâylà sựhiếu thảo - làmnhữngchuyệndãman tương tự.Mộtngườiquen tôitrênSócSơncóđứacongáingồiđèosauxemáytrênđườngcaotốcThăngLongNộiBài,xebịdínhđinhaiđórảiđểbẫy.Khôngkịpphanh,cháubịngãvàvàoviệnthìxácđịnhlàchấnthươngsọnão.

Sauhỏilạimớibiếtchuyệnnàyxảyracũngđãnhiềulần,vàtrongnhữngngườilàmcáiviệcđộcáckiacónhữngngườirấtnghèo.

Cábiệtcóngườikhai làanh ta làmviệcấyvìđangcần tiềnmua thuốcchomộtbàmẹốm.Tứcđộngcơlàhiếuthảovớimẹ.

Ngaycảkhilờikhaikialàđúngsựthậtnữathìtôinghĩhànhđộngvẫncógìbấtnhẫn,khôngbàmẹtửtếnàomuốnconlàmcáiviệcgọilàthấtđứcđócả.

Cònmộtviệcnữa.NhiềugiađìnhHàNộihiệnnayhễcótanglàtổchứcrấtlinhđình.Nhàchậtthìchiếmdụngngayhèphố,bấtchấpcảđườngđilại.Mởloathậttovàthuênhữngbăngkhócsẵnmởsuốtngàyđêm.Aivàoviếngcóloaoangoanggiớithiệudanhtínhchứcvụ.

Nhìnnhữngnhàchungquanhmàthấythương.Họquằnquạichịuđựng.Theotôi,lốilàmmaầmĩđểtrươngracảbàndânthiênhạcùngbiếtnhư

thếnàythậtralàdilụycủanếpsốnglỗithời.Ởquê,khônggianrộngrãiyênlặnglàmthếcònđược.Naygiữathànhphốhiệnđại,nhàcửaxecộkenchặtconngườiđãrõlàkhônghợp.Bởichúngtachưanghĩramộtcáchlàmkhácnên phải theo nếp cũ vậy.Nhưng tôi tưởng nên lưu ý nhau rằng phải đặtmìnhtrongkhôngkhíchungcủaphốxáđểđỡlàmphiềnmọingười.

Bạntôikểcólầngiađìnhcóđứaconnhỏbịốmquấykhócsuốtđêm,giữalúcấynhàhàngxómcótang,loamởhếtcỡrótvàocửa.Ômconmàsốtlòng

sốtruột.Nhưngđànhbấmbụngchịukhôngdámmởmồmrađềnghịngườitamởloabebémộtchút.Vìbiếtthờinàycóainghĩvềhậuquảviệcmìnhlàmvớingườikhác?Vàmộtkhicódịpphôtrươnglònghiếuthảothìchẳngaichịutừbỏ.

17.TẤTCẢCÓTHỂLÀMKHÁC!

Xemđoạnphimvềmộtvườnbáchthú(cụthểlàởThượngHải),điềutôingạcnhiênnhất lại làcáicáchngười ta trưngbày: trongkhi thúởHàNộiđược nhốt trong chuồng thì ở đây, thú được để hoang.Còn người đi xemcũngởvịtríngượclại,tứclàdùcóquyềnnốiđuôinhauđitheonhữnghànhlang đã được rào chắn cẩn thận, để từ đó đưa cặpmắt nhìn ra vườn thú.Ngườinhưbịnhốttrongkhithúthahồtungtăng.Cóvẻlàhơigòbó,nhưngđểbùlại,họđượcthấyconthúsốngtrongcáithếgầnnhưtựnhiênvốnnóvẫnsống.

Đọctàiliệuvềmộtbảotàngmớikhaitrương,tôilạinhậnramộtđiềulýthú khác. Nếu vào bảo tàng Việt Nam bắt buộc phải nghe những ngườithuyếtminh(phầnnhiềunóinăngngônghêbởikhônghiểubaonhiêuvềnộidungtrưngbày,màvuilònglàmmộttiếngloarènhắclạikiếnthứcđãđượcviếtsẵn),thìởđấy,khivàoxem,mỗingườiđượcphátchomộtmáynghe,trôngnhưđiện thoại cầm tay.Trướcmột hiện vật nào đó, nếumuốnhiểuthêm,ngườinghechỉcầnbấmmáylàngheđượclờithuyếtminhcầnthiết.Lạicónhiềukênhkhácnhau,aibiếttiếnggìmởtheokênhtiếngấy.Phòngbảotàngkhôngcòncáicảnhồnàocủađámhọctròlạchbạchchạytheocôgiáo-đâylàcôthuyếtminh-giảngbài.

Mùahè1973,vớitưcáchmộtphóngviêncủatạpchíVănnghệquânđội,tôicódịpđượclangthangítngàyởnhiềulàngquêQuảngTrị.NhữngxómnghèocủaTriệuPhong,HảiLăngchỉvừamớiđượcgiảiphóng.Đếnđótôikhôngchỉngạcnhiênvớicác loại tivi,hoặcxehonda,màcònmêmẩnvìmột chuyệnkhác - nó chủyếubộc lộ cái sự ngônghê của tôi, nhưngxinphépcứđượckểchovui-lànhànàocũngnhiềucácloạivỏchairượu,cốnhiên toàn rượu tây, chỉ cóđiềumỗi loại chai chế tạo theomộtkiểudángriêng.NếuởHàNộihồiấytôidùbiếttớimộthaikiểuchaiđuồnđuỗnquêquêcủanhàmáyrượuHàNội,thìởđâykiểunàocũnglạ.Cáitròncáibẹt,cáicaocáithấp,cáiđúttúirấtthuậntiện,cáitotổbốtrôngđãsướngmắt.

Với vài ba lần được sửng sốt như vậy, tôi thấy vỡ ramột điều, hóa ramìnhbiếtquáít.Vàđiềuđángsợhơn,cứtưởngítcáiđãbiếtlàtấtcảnhữngmẫumựcnhấtnhấtphảitheo,rồichămchămnghĩchuyệnsaoybảncũ,lâudầnthànhmộtcáchnghĩkhôcứngmáymóc,đếnnỗimụmịquênhếtcảtưtưởngtựdolẫntinhthầnthựcdụngchânchính.Trongkhiđóvớikhảnăng

khơigợiý chí sáng tạochính thúng, cái tư tưởng tựdo lẫn tinh thần thựcdụngchânchínhấylànhữngnhântốcầnchođờisống,kểcả trongnhữngviệcnhỏnhấtnhư...tạodángchomấycáichaicáilọvẫndùnghàngngày.

Trong sốkhánhiềunhữngbiếnchuyểngầnđâycủangànhvănhóa, cómột sốnétmới liênquanđếnsự thamgiacủa tưnhân.Tưnhâncóquyềnthànhlậphãngphim;tưnhâncóquyềnthamgiavàokhâuinấn,xuấtbản,pháthành;tưnhâncóquyềnthànhlậpbảotàngriêng.Aitừngcómặttrongcáchoạtđộngvănhóamấychụcnămnayđềubiếtđây làmộtsự thayđổivượtbực.Trướckiachúngtacứtưởnglàmthếrồiaiquảnnổi,khôngchừngsẽhưhỏnghết.Naymớivỡlẽhóarakhixãhộihóanhưthế,nhờcóyếutốcạnhtranh,cáchoạtđộngvănhóavănnghệsẽcócơhộipháđượcthếtrìtrệhiệnthời.

Đếnvănhóavănnghệcòncóthểlàmkhácđượcthìkinhdoanhsảnxuấtcònđợigìmàkhônglàmkhác-làmkhácvớinghĩatừbỏcáinếpsốngnếplàmviệccổlỗbảothủđểtìmđếnmộtnềnnếpmới,hiệnđại,pháthuyhếtnănglựcvốncómàlạicởimở,tựnhiênnữa.

18.TÚINY-LÔNG&MỘTTƯDUYHIỆNĐẠI

Chúngtôiđãđượcbiếtthứtúiđanăngnàyngaytrongnhữngnămchiếntranh.Dạoấy,ny-lôngcònlàcủahiếm.Bằngcáchnàođó,nhỡracólầncóđượcmộtcáitúi,thìbấtcứtonhỏthếnào,cũngphảigiữlạiđểgiặtđiphơikhôrồidùngtiếp,vànóichunglàdùngnhiềulầnđếnkhinóráchhẳn.

Naythìtúiny-lôngcáccỡtonhỏrấtsẵnvàđượcdùngtrongnhiềuviệc.Mùahè,ghévàocửahàngnướcmíamàvộiphảiđi,bạnsẽđượcngườita

lấyramộtcáitúiđổnướcmíavào,buộcmiệngcẩnthận,saukhiđãđặtvàođómộtcáiốnghút.Túiny-lôngtrongtrườnghợpnàyđóngvaitròmộtcáicốc.

NôngthôncũngnhưphốhuyệnởđồngbằngBắcbộxưa,cáibánhgóixôitùyloạimỗithứdùngmộtloạiláriêngđểbọc.Cáibánhránđượclótbằngláchuốikhô.Lạngcốm thì nhất thiết phảigóibằng lá senvàbuộcbằng sợirơm.Naythìtúiny-lôngđảmnhậnhết.

Bênnhữngconđườnghàngtỉnhbụibốcmùmịt,ny-lôngđượcdùngđểtrùmlênđủmọimặthàng.Ny-lônglàbaobìbảođảmvệsinh,ny-lônglạilàtủkính.

Hìnhảnhngườiđichợngàyxưalàphảicáirổcắpnách.Naycólàmmatocỗlớn,cácbànộitrợcũngyêntâmrachợkhôngphảimangrổđi.Thứgìcũngđãcótúithíchhợpđểchovàolàvừa.

Tôingồiđấuhótvớimấyngườibạn:-Đôikhicódịpnhìnvàothùngrácgiađình,thấylồngbồngđủmàuny-

lôngxanhđỏ,lạinhớtớinhữnglầntivichochiếucạnhbãirác,cácloạitúinhétđầycủaquýxếpchồnglênnhau,nghĩđấtkhôngtiêuhủynổicũngthấylolo.Nhưngcảthiênhạsốngtheokiểumớithếnàyrồi,từchốilàmsaonổi?ThôithìchỉcócáchlàMAKENO,tứcmặckệnóvậy!

-Cáigìtồntạicũngcólýriêng!Thờibuổingàynay,vậtliệuphảicùnglúcthỏamãnnhiềunhucầu.Nhưvớicácthứtúiđựng.Phảimềmphảinhẹ,đểgấplạithìkhôngbaonhiêudiệntích,màmởbungrathìđựngđượcmọithứ.Phảibềnđểthấmnướckhônghỏng.Phảibónglọngđểngườidùngđỡxấumặt.Màlạiphảirẻđểvứtđikhôngtiếc.Cógìhợphơnny-lôngbâygiờ?

-Nhiềulầnmuaxongmớtômhaykhúccá,tôivừangầnngừsợtúiráchhoặckhôngđượcsạch,cácbàbánhàngnhạycảmấnngaychocáitúitohơn.Túiny-lôngđangtrởthànhbiểutrưngchosựrộngrãichiềukháchvàtrìnhđộvănminh.Tronglúcthànhphốchưathểtựchứngminhrằngmìnhđanghiệnđạihóa(chưacónhàchọctrời,khôngcóđườngcaotốc),thìtatạmlấyny-lôngrađểanủinhauvậy.

Túiny-lôngđángcangợilắmlắm.Theothóiquennghềnghiệp,tôitựnhiênmuốnngâmngavàicâuthơ.Có lẽ vì cái nhịp điệu kỳ lạ của nó, lần này, bài thơ đầu tiên vang lên

trong tâm trí tôi làbàiNgóimớicủaXuânDiệu in trong tậpRiêngchung(1960).HồiấyởmiềnBắcnhàcửa toàn tranh trenứa lá,nênđiđâu trôngthấyviênngóiđãcảmđộng.XuânDiệubắtđượccáiýấy,đẩylênthànhmộttứthơlạ.Lúcđầucóýkiếncholàbàithơcóphầngượnggạo.Sauđọcmãithấyhay.Nhiềungườiđã thuộc.Vàđã thửđùanhạiđặt chonónhững lờimới.Nhiều bài thơ hay củaBàHuyệnThanhQuan, củaHồXuânHươngxưa, củaHànMặc Tử,NguyễnBính thời nay (cũng như các ca khúc nổitiếngcủaĐỗNhuận,củaNguyễnVănTý...)vẫnđượcngườiđờiyêumếntheokiểuấy.

TôicũngxinnhạibàiNgóimới.ThơXuânDiệumởđầu:KhắpnơitrênnhữngđườngđótôiđiTôiđãnghexaoxuyến,rầmrìNgóimới.Trênnhữngđườngtôidạo,tôiquaTôiđãnghenhiềunhữngkhúccaNgóimới.Dùđinhanh,dùđứnglạinhìnTronglòngtôisắchãycòninNgóimới.Trongbuổichiềuhồng,trongmaixanhMắttôigiởnhữngtrangtốtlànhNgóimới.Trongmấycâunày,chỉcầnthaychữngóimớibảngchữtúiny-lông,làđã

tạmđược,cácbạnlàmhộ.Riêngmấycâucuốitôimuốngiacôngthayđổinhiềuhơn,vậyxinđọcthành:Tôiđimuabán,giữathươngyêuKhôngbiếtbaonhiêuchỉbiếtnhiềuTúiny-lông.Muốnxàitrọnvẹn,thángngàyxanhNhấtquyếtlòngtôisẽhóathànhTúiny-lông.CóvẻBútTremộtchút.Nhưngngạingùngmàlàmgìny-lônghóalàxu

thếthờiđạithật.Tronghoàncảnhhiệnnay,khimànónglạnhđộtngột,mưagióthấtthường,rừngcháysôngcạn,rồisâubọpháhoạihoamàu,dịchbệnhkhôngtìmrathuốcchữa,rồithamnhũngngàymỗisâunặng,hànggiảbàybántràn lan, thị trườngchứngkhoánngoingóp, thất thường,họcsinhgiỏilạmphátkhắpcáccấphọc...thìmọisựmaumắnxúcđộngchỉlàmkhổconngười.Tốthơnhếtlàgiúpcholòngmìnhny-lônghóamộtcáchtựnhiên.Ắtlàdễsống!

19.NĂNGLỰCTỰKIỀMCHẾ

Cácgiátrịđạođứctrongsựpháttriểnkinhtế,làtênbàiviếtcủamộtnhànghiêncứunướcngoài,ôngHarryD.Gideonse,trongđóôngđưaranămđứctínhcầnthiếtchomộtnướcmuốnđivàocôngnghiệphóahiệnđạihóa.Chúýđâykhôngphảilờikhuyênnhủhaymáchmốilàmănmàlànóichuyệnđạođức.

Đạikháibàiviếtcũnggồmmấyđiểmnhiềungườiđãbiết,nhưphảiquýtrọngtàisảnvậtchấtvàtinhthần,phảicótínhsángtạochủđộngđưaracáimới,phảicótinhthầntráchnhiệmvàtintưởngvàotươnglai.

Lạnhấtvớitôilàcáiđiểmđầutiênmàtácgiảnàynhấnmạnh:cảxãhộicũngnhưmỗicánhânphải“biếtkiềmchếsựhammuốncủamình,haynóicáchkhác,phảicómộtýchímạnhmẽđểsảnxuấtnhiềuhơnlàtiêuthụ(dẫntheosáchTâmlýngườiViệtNamnhìntừnhiềugócđộ,innăm2000,tr.79).

Những lời khuyên này là của chính những người đã giàu nay rút kinhnghiệmvềviệclàmgiàucủamìnhnênkhôngthểxemthường.

ỞmộtnướcnhưTrungquốc-báochíphươngTâygầnđâypháthiện-sởdĩnềnkinhtếpháttriểnnhưmộtkỳtích,hệthốngngânhàngkhôngngạitớichuyệnđổvỡ,mộtphầnlàvìtiếtkiệmởhọrấtcao.Tínhra,cótới40%thunhậpcủacácgiađìnhTrungQuốcđượcdànhđểchuyểnvàongânhàng,từđóđầutưvàoviệclàmănchung.

Quayvềnhìnlạinướcmìnhthìsao?Chắtbóp,kiềmchế,ăntằnhàtiện,chínxuđổilấymộthàovốnđượccoilànềnnếpđãcótừnhiềuđời,không

chỉởnhữngngườinghèomàcảnhữngngười cómáumặt.Trongmộtbàiđiềutrầnvềcảicáchphongtục,viếtnăm1871,NguyễnTrườngTộnhậnxét“nhiềuquanviênănuốngsơsàikhôngbằngnhàtrungsảntrongdângian”.Ôngkểnămtrướctứclànăm1870,sứbộtasangTây,ngườiTâythấysựănuốngcủasứbộquáđơngiản,họbảo“ănuốngnhưthếmàcósứcđểbổvàophầntrídũng,thậtkhôngsaohiểuđược”.Hoặcvềsựmặc,vẫntheoNguyễnTrườngTộ, nhiều người thời ấy cố ý làm cho thô vụngxấuxa, và có tụcngăncấmsựhamđồ tốt đẹp, từquanđếndânđuanhaucàngbớt chi tiêucàngtốt,làmchonhữngnghềtinhxảongàymộttiêumòn.

Trênđâylàchuyệnhơnmộttrămnămtrước.Đếnthờitôimớilớnlêntứclà năm chục năm trước đây, vẫn còn như vậy. Luôn luôn tôi được nghengườitronggiađìnhkểlànhànọnhàkiahàtiệnlắm,cótiềnmàkhôngchịutiêu.NhânvậtlãoHạccủaNamCaochắcchắnkhôngphảilàtrườnghợpcábiệt, “thà nhịn ăn nhịn tiêu thậm chí thà chết thứ không ăn vào phần củangườikhác”,cáitâmlýấykháphổbiếntrongxãhộicũ.

Naythìcáchsốngcáchtiêuphacủakhôngítngườidânnhiềuphầnngượclại.Làmbaonhiêulotiêuhếtchứkhôngtiếtkiệmlàmgì,ngườitahồnnhiêntựxácđịnhnhưvậy.Thậmchíngườitađivayđểmuanhà,đivayđểsắmxemới,đivayđểchoconđihọc.Nhắmmắtmàvay,khôngcầnbiếtsẽtrảrasaocũngcứvay.

Nhiềungườisốnggấp,sốngvội,sốngbuôngthả,hoặcnhưcáchmiêutảcủacáccụngàyxưa“vén tayáoxô,đốtnhà tánggiấy”.Họchorằng thờinaynóichuyệntiếtkiệmcũngnhưchuyệnchínhchuyên,ngheđềucổlỗlắmrồi.Vậythìmo-phúhết,tậnhưởngcáiđã.Triếtlýsốngnàyâmthầmchiphốikhiếnchohàngngũnhữngngười trưngdiệnkhoác lác,khoecủamộtcáchtrắngtrợn,ngàymộtđôngđảo.

Sựhammuốnkhôngbịkiềmchế.Sựhammuốnđangđượcthảphanhđểmuốn đi tới đâu thì đi. Trong khi động cơ sống ở mỗi người được tăngcường,thìcáiphanhđãrỉ!

Kểrađiềunàycũngcólý.Tinhthầnhiệnđạiđãảnhhưởngđếntâmlýsốđông.Ngườitacólýluậnhẳnhoi:“Phảitiêunhiềuhơnlàmrồiramớibiếtcáchlàm,chínhvìcầntiêumàlàm”.“Chếtcómangđiđượcđâu”.NgườitalấyvídụvềsựăntiêungấttrờiởbênTâybênTàu.CóbiếtđâuchínhnhữngViệtkiềuởnướcngoàivềcũngphảibảo là sự lãngphíở trongnước tiếnnhanhquá.

Thửđitìmnguyênnhândẫntớicáchsốngbuôngthảcủaconngườihiệnthời:Vì saumột thờigianquákhổ,naymớiđượchưởngchút ít,người tatranhthủhưởng?Vìchưacótiềnbaogiờnênkhôngbiếttiêutiền?Vìcảmthấycuộcsốngđầynhữngmayrủingẫunhiênkhôngbiếttinđiềugì?Vìbiquanvềtươnglai?Vìmộttriếtlýhưvôđangngựtrị?Tấtcảnhữnglýdoấyhợplạichiphốicáchsốngcủachúngta.

Dư luận mới chỉ chú ý tới các tệ nạn xã hội. Những vụ đột nhập vũtrường, quán rượu cho thấy trình độ hưởng thụ ngày càng cao.Những vụbuônlậuthuốcphiệnvàcácchấtmatuycóquymômỗingàymộtlớnhơn.Nhưngtôichorằngcáitriết lýhưởngthụthấmsâutrongnhữngngườidânthườngmớiđángngại,nólàmộttrongnhữngyếutốníukéochúngtatrênđườngpháttriển,màlạichưađượcchỉmặtgọitênmộtcáchđúngmức.

20.THÍCHỨNGĐỂTỒNTẠI

Đãlâulắmrồihômấy,Dần,nhânvậtchínhtrongtruyệnngắnMộtđámcưới(NamCaoviếtnăm1944)mớicócáiquyềnđichợ.Chẳngqualànhânngàycướicủacô.Ôngbốdặnmualấyhaixuchè.Côgáitrảlờihaixubâygiờaibán.Vàcôthẽthọtnóithêm:

-Ônglãocảđờikhôngđichợ,cứtưởngchèrẻlắm.Quenvớingàyxưa,độmộtxumộtấm.Bâygiờnămxu,nấuđặcchỉđượcmộtấmlàhếtxoẳn.

Cóthểxemđâynhưbằngchứngđầutiênvềtìnhtrạnggiácả leothangtrongxãhộimàvănchươngcódịpghinhận.

Hóaratừhồinào,nềnkinhtếởxứnàyđãlàmộtcáiphaobậpbênhvànhữngthayđổitậnđâuđâutrênthếgiớiđãảnhhưởngngayđếnngườidânthườngởnhữngvùngđấtxaxôihẻolánhbậcnhất.

Trước tình trạnggầnnhưkhông thểkiểmsoátnổiấy,người tabànđếncáchđốiphó.Tôiđồchừnghàngngày,trongcácgiađình,trongcácnhómbạnbèngồiquántángẫu,vàtrongđầuóctừngngườinữa-nhưlàcóhàngngànhàngvạncuộchộithảonhonhỏdiễnraliêntục,ởđómọingườinhaonhaođăngđàndiễnthuyếttraođổiýkiến.Thanphiền,kêula.Ngậmngùilolắng.Bảonhauphảithắtlưngbuộcbụng...

Riêngtôithìlạihìnhdungramộtloạikịchbảnkhác.Mộtsốngười...mặckệ.Họtựnhủ:

-Dễngườidễta,khóngườikhóta.-Rồisẽcócách,khôngchếtđượcmàsợ.Nếugặpkhómàchếtthìchúng

mìnhchếttừhồitámhoánhnàorồi!-Anhnàobiếtcùnhầylàanhấysống.Conngườinơiđâyvốnquenthíchứngvớimọihoàncảnh.Kẻthôngminh

làkẻkhôngbiếtsợ.Cácquyếtđịnhmớiđượchìnhthànhnhanhlắm.Giảsửnhư tôiđangcómộtcửahàng thuốc tây.Cómàngớngẩn thìmớisợrằngthuốcnhậpgiátăngrồikhôngaimua.Còncóngườiốmthìcòncóngườicầnthuốc,màlúccáibệnhnóđãthúcvàolưngthìgiácắtcổvẫncứphảixìtiềnra.Vậythìgiánhậptăngmột,tatănghaiba,vànhưvậychuyệncânthịt,lítxăngleothangcóănnhằmgì,khôngchừnglạilàmộtcơhộiđẹpđểhốtcủa.Ấycáikhólócáikhônchínhlànhưthế.

Sự thôngminh tính toán kiểu ấy không phải độc quyền của dân buônthuốc.Mộtngườiđãnghĩđược,thìmọingườiởmọingànhnghềđềucóthểcóýnghĩ tương tự.Ainấydườngnhưcó thêmđộngcơđểmạnh tayhơntrongnhữngviệclâunaycònvừalàmvừarun.Cácnhânviênkiểmlâmyêntâmhơntrongviệcthôngđồngvớiđámlâmtặcnhằmtriệtphárừng.Dânhảiquanhoặcthuếvụcócớđểtựnhủrằng“khôngvòivĩnhaisốngnổi?”Nhàkhoahọckhuanốtmấycôngtrìnhnghiêncứudangdởmangnghiệmthu,để

cònkịpxinkinhphíđợtmới.Bấtchấpsựtăngtốccủamọingười,báctrônggiữxemáytựlúcnàođãnhẹnhàngtănggiátừmộtngànlênthànhngànrưỡihaingàn.Cònngườinôngdântựdothìkhôngcógìphảihốihậntrongviệcchiếmdụngđấtđaivencácquốc lộ,kéonhauđiđàovànghoặckhai thácthanthổphỉ,rồitrànvàothànhphốcânđiêucânthiếukhiđạpxebánrongmộtvàimặthàng,kểcảbánnhữngthứhoaquảcóphunthuốcsâuvượtquánồngđộchophép...

Tạmthờicóthểmôhìnhhóathànhmấycáchphảnứng:1/Ngườisốngbằnggiandốicócớđểgiandối.2/Ngườithamnhũnghợppháphóađượcviệcăncắpcủamình.3/Ngườisảnxuấtkhôngcầnphânvânkhiđưarahàngkémhànghỏng.Mỗingườicó thêm lýdođểhạ thấpchất lượngcuộcsốngmàmìnhcó

thamgia.Khôngaicònthấythươngkhisựtồntạicủabảnthânđượcđặtcaohơnlợiíchxãhội.

MộtnhânvậttrongAnhemKaramazovcủaDostoievskitừngbảo“Sốngtrongbấtcứhoàncảnhnào,đólàtruyềnthốngcủahọKaramazovnhàta”.Không phải người Nga, nên không quen khái quát thành công thức trừutượng,nhưngtrongbụngnhiềungườiđãtựnhủthầmnhưthế.

Điềudựđoáncuối cùngcủa tôi:Ngaycả cácđámănnhậu rồi ra cũngđôngvuihơn.Muốnchốnglạitìnhtrạnggiácảleothangmàkhôngănuốngchonosaythìlấyđâurasứchởtrời?Mỗilầntancuộclàmộtlầnsangkhoáitrong bụng dù còn có cách tự nhủ thời buổi này tiết kiệm làm gì, khônghưởngthụngaybâygiờthìcónghĩakhôngbaogiờtađượchưởngthụcả!Trongcuộcnhảymúađểtồntại,mộtthứmensaycủahiệnsinhtrànđếntựlúcnào làmchongười tangâyngất.Cáisự thụđộngmàcôDầncủaNamCaoxưachấpnhậnđãthuộcvềmộtdĩvãngquáxa;giákểcósốnglại,chắcnhânvậtôngbốtrongtruyệnMộtđámcướisẽphảimấylầnlắcđầulelưỡi:“Èo!Mẹơi!”

21.CONNGƯỜISUYTHOÁI?

Trờisinhvuađểlàmvua/Vàthisĩđểlàmthơruđời/Mộtôngvuatráiluậttrời/Việcvuathìnhác,lạiđòi...làmthơ.

TrênđâylàđoạnmởđầucủabàithơNhàvuavànhàthơcủaTúMỡ,intrênbáoNgàynayởHàNộinăm1939, tứcgầnbẩychụcnăm trước.Câuchuyệntiếptụcnhưsau:Saukhilàmthơxong,vualạithíchđưachocáccậnthầnđọcđểkiếmlờikhen.Mộtvịquankiêmthisĩ-quanngàyxưangườinàocũnglàmthơvàthạothơ-mớinóitoẹtrarằngthứthơđóchảragì.Thếlàvuachoôngtavàonhàpha(tiếngngàyxưachỉnhàtù).

Sauvuacóýhối,chongườiđếnnóivớinhàthisĩchânchínhnọlàsẽthả

ôngtara,miễnôngtanóirằngthơvuahay.Tứclàtiếptụcbuộcôngtanóidối.Trongcảnhtùđày,ôngnàyphảinghĩmột lúc.TuMỡviết“Phânvânbêntộibêntình/Nhàthơtỏvẻbựcmìnhbănkhoăn/Cắnmôimắtnhíumàynhăn/Trongđầunhưnổimấylầnphongba/Ngậpngừnglờichẳngnóira/Nóihư?Nóithực?Biếtlàlàmsao?

Bàithơkếtlạibằnghaicâubấtngờ“Khổtâmthisĩcúichào/Muôntâuthầnlạitrởvàonhàpha”.

Tôithườngnhớtớibàithơnày(đúnghơnlàmộtthứvèvuivui)đểnhắcmìnhmộtsựthực:làconngườingàyxưatốtquá.TôitinkhôngphảiởđâyTúMỡmuốnnêumộttấmgươngcốtdạydỗthiênhạ(kiểucácđồngnghiệpcủatôiđươngthời).Màôngchỉmiêutảmộtsựviệccóthực,hơnnữamộtsựviệcđiểnhình.

Tứclàngườixưaphầnlớncưxửnhưviênquankiêmnhàthơởđâyđãlàm.

Thếthìsaolạibảobàithơcócáikếtbấtngờ?Đólàđặtvàotâmlýcủangườihômnay.Vàonhữngtrườnghợptươngtự,tôingờphầnlớnconngườihômnaysẽcưxửkiểukhác.Đểkhỏivàonhàphathìbảolàmgìcũnglàm.Màchẳngđợiđếncuộcmặccảcuốicùng;trướcđó,bởithừabiếtrằngnếukhenvungcảlênsẽthủlợi,ngườitatranhnhaukhentừđầucảrồi.

Nói tốt quá cònchungchung.Cái chính làngườixưa,hơnbùkém, tốthơnsovớiconngườihômnay.Vảchăngnhìnrộngrathìthấyconngườihồiấy, cảgiàu lẫnnghèo, cảông to lẫnôngnhỏ, chẳngnhữngkhôngnóidốinịnhbợmàcòngiữđượcnhiềuphẩmchấtcaođẹp.Tôinhớtớinhiềutrườnghợpkhác.CácnhânvậtcủaThạchLamnhưmẹLênghèokhổ,nhưcôhàngxén đảmđang đều đồng thời là người tự trọng và cứng cỏi. LãoHạc củaNamCaothì“trêncảtuyệtvời”,thàchếtchứkhôngănvàovốncủaconcái.CũngliênquanđếnNamCaolàtrườnghợpcủaChíPhèo.Trongmộtcuộchộithảo,mộtnhànghiêncứuđãnhậnđịnh“ChíPhèotỉnh,ChíPhèokhôngsay”.Bởichỉmộtngườisángsuốttronggiâyphúthệtrọngcủađờimìnhmớibiếthỏi“Nhưngaichotaolươngthiện?”

Xuântócđỏthườngđượcxếpvàoloạinhânvậtxấuxabậcnhấttrongvănhọc tiền chiến.Nhưng đọc kỹ thì thấy chính raXuân khá thôngminh, lạichịu học hỏi để thíchứngvới thời đại.Vàbiết điều và tự trọngnữa:LúcđượcVănMinhhứagảcôTuyết,Xuânnói thẳngcáinguồngốcxuất thânhènhạcủamình.ỞchỗnàyXuânbiếtmìnhbiếtngười,vàsòngphẳngnữa!

Trênđâychỉlàmộtvàiphẩmchấtmàconngườingàynayđánhmất.Khôngkhókhăngìlắmđểtìmralýdokhiếnchúngtacónhiềuthóixấu

nhưvậy.Trướchếtlàcuộcchiếntranhkéoquádài.TrongCâuchuyệntriếthọc,phầnviếtvềH.Spencer,W.Durantchorằng“xãhộichiếntranhthườngcangợimộtvàiđức tính (nguyên tắcứngxử -VTN)vàdung túngnhữngviệcmà cácdân tộckhácxem là có tội”.Nếunơi không chiến tranh, con

ngườiquảngđạivànhânđạo,thìnơichiếntranhkéodài,ngườitaquenvớicướpbócphảnbội.Đâylàluậtphổbiếnsongtathườngquênvàtựchomìnhlàmộtngoại lệ.Conngườihômnay laovàocuộc làmănkinh tế,mà thóiquensốngkiểuchiếntranhcònnguyênvẹn.Kinhtếthịtrườngrútlạiđượchiểu là thói cạnh tranh không lànhmạnh, nói nôm na là chúa đã chết, aimuốnlàmgìthìlàm.Thànhthửcóxảyralộnxộnhỗnhàothìcũnglàđiềudễhiểu.Từchỗchămchămchửibớikẻgiàuchorằngkẻgiàu làxấu,nayngườitalaovàolàmgiàuđểrồilãnhđủnhữngxấuxabỉổiđó,vàđưacáiáclênmộttrìnhđộhiệnđạiđángsợ!

TrongmộtcuốnsáchmangtênMiềnđấthuyềnảo,cóphụđềCácdântộcmiền núi namĐôngDương (tác giả JacquesDoumes,NguyênNgọc dịch,NXBHộinhàvăninnăm2003),ởtrang13,tôiđọcđượcmộtlờicảnhcáo:

Địnhmệnhcủaconngườilàvươntớitiếnbộ.nhưngmọisựtìmtòisẽlàvônghĩavàkếtquảsẽlàtaihọanếuvậnđộngđólạidẫnđếnsựsuythoáivềnhâncách.Cónghĩagìmộtsựtiếnbộkỹthuậtnếunógiếtchếttinhthần?

22.VÔCẢM&BẤTLỰC

Ônhiễmởcácđôthịgấphàngchụclênmứcchophép.Rừngbịtànphàhàngngày.Khoảng16.000côngchứcưutúbỏviệcnhànướcralàmriêng.Họcsinhthitốtnghiệpphổthôngviếtnhữngbàivănđọclêncườiranướcmắt.Lạmphátconsố.Phânbónbánchonôngdâncũnggiả...

Hàngngàycáctintứcthuộcloạitiêucựcđãquánhiều.Nhiềutớimứccâuchuyện“ngườiViệtthuộcloạichuộngdùnghàngngoạinhấtchâuÁ”domộttổchứcnghiêncứuquốctếnêulên,vàvàitờbáoởtađănglại...chẳngkhiếnaibậntâm.

Thếnhưngvẫncónhữngngườinhắctới.ĐólàđámbạnmàtôitạmgọilàmấyanhA.B.C.D.Dướiđâytôisẽtrìnhbàytómlượccácýkiếncủahọ.

ThoạttiênanhBmuốnchứngminhrằnghiệntượngsùngngoạiquáphổbiếnlàbởinhữnglýdochínhđáng:

-Vừarồitôivớibàxãvàomộtcửahàngkiếmmộtcáiáophông.Chọnngayđượcmộtcáimặcrấthợp,đếnlúcxemrahóahàngTàu.Hơingán,mớicốlùngbằngđượcmấycáihàngnội.Nhưngcủamìnhcứthếnàoấy,gòbókhóchịu,màtrônglạicũncởn,khiếnmặcvàođâmhèncảngười.

AnhC-vốnthíchnghiêncứutâmlý-thửkháiquát:-Nềnsảnxuấtởtaxuấtpháttừmặtbằngquáthấp.Làmbừalàmẩuđã

thànhcáinếpphổbiến.Hồi trướccảxãhộikhépkín,hànghóakhôngcó,buộcngườitaphảidùng.Dùngmộtcáchrẻrúng,vớimộtđịnhkiếnnặngnề.Naycóđiềukiệnlàngườitabungrathôi,aicònphânbiệtnộivớingoạigìnữa!

AnhCđồngtình:-Trongthâmtâm,mọingườiđãđinhninhrằnghàngmìnhkhôngbaogiờ

bằng hàng người.Không ai bảo ai đều nghĩ tranh thủmua lấy những thứhàngngoạinhập,chobiếtmùivănminhvàhiệnđại.

Mọingườicóvẻngùingùicảmđộng.AnhD,cótiếnglàlắmsángkiến:-Vậytaphảilàmcuộcvậnđộng.Vừaphảigiáodụcquầnchúnglòngtự

tindântộclạivừaphảigiúpcáccơsởsảnxuấtnângcaochấtlượnglấylạiuytín.

Lúcnày anhAmới lên tiếng.Đúnghơn là anh cho chúng tôimột gáonướclạnh:

-Các anh nói xong chưa, đến lượt tôi nhé.Điều tôi nhấnmạnh là cănbệnhnàynayđãquáphổbiếnvàconngườidườngnhưchỉcònkhoanhtaykệnóhoànhhành.Tạisao?Đặtmìnhvàotìnhthếngườiđimuaxem,ngườidâncócái lý riêngcủahọ.NhưanhBnói,cănbảnhàng ta làmkémquá.Hãyxétvềlý,tứcthửtínhmốiquanhệgiữachiphívàhiệuquả.Muahàngnộitưởnglàrẻhóađắt,muahàngngoạitưởngđắthóarẻ.Bởivậy,khôngcótiềnthìthôi,chứcótiềntôimuahàngngoạingay.Trongviệcchitiêu,khôngthểcóchuyệnsĩdiệnvàtựtrọnghãođược.

Đừngcóảo tưởngmànghĩ rằng tronghoàncảnhhiệnnay,cầnkêugọidùnghàngnộiđểgiúpchocácngànhsảnxuấttrongnướcpháttriển.Đấylàlýthuyếtthôi,chứthụctếthì...Nóithậtnhé,tôicamđoanchínhcáicánhhaykêugọimìnhdùnghàngnộiấy,lạitoànxàihàngngoại.Vàonhàhọmàxem,concáihọănởthếnàothìbiếtngay.

Chảtráchhọđược.Chúngtađãquáquenvớilốisốngmộtđằngnóimộtnẻo,nóivìcóyêucầuphảinóinhưvậychứcònlàmthếnàothìtùy.Nếuđâyđóngườitacòndùnglạicáichiêubàichiếucốhàngnội,chẳngquachỉvìlảngtránhkhôngdámbướcvàocuộccạnhtranhchínhđáng.Tứcmuốnbảovệchosựlườibiếngtrìtrệ.

Nóirathìbảoác,chứtôichorằngphảiđểchohàngcủanhiềuhãngbịế,côngtycủahọphásảnđithìmayrahọmớichịuđổimới.

Đếnlúcấynghĩlại,họlạicảmơnmìnhkhôngbiếtchừng.Vìnhờmìnhghẻlạnhmàhọnênngười.

-Vậyhóaratheoanhdùnghàngngoạilàmộtcáchthúcđẩyxãhộitiếnbộ?

-Tôikhôngcựcđoanđếnmứcấy.Tôichỉmuốnnóirằngphảixemxétsựviệctừnhiềugócđộ,vàđừngbịnhữngthóiquencũchiphối.

Câuchuyệntạisaongườimìnhưadùnghàngngoạicủachúngtôikếtthúcởđây,màchẳngđiđếnmộtkếtluậnnàocả.Ngườinóicuốicùng-ngườighinhậnrằngđâylàmộttìnhthếbấtkhảkháng,thấythuyếtphụcchúngtôidễdàngquá,tựnhiêncũngbịhẫng.Anhthủngthẳngnóivớigiọngbuồnbuồn:

-Tôinhớnhấtlàkhivợconốm,mìnhphảiđimuathuốc.Trênđườngđi

đãtựnhủloạinàynướcmìnhlàmđược,muahàngnộichonóđúngcáitinhthầnhiệnđại,màlạiđượctiếnglàmộtngườiyêunước.NhưngcứđếnlúccôbánhànghỏianhdùngloạinàolàynhưrằngchotôimấyviêncủaPhápcủaMỹnếukhôngthìHànQuốccũngđược.Vìcứsợmuahàngnộivềkémchấtlượng,ngườiốmcókhilạiốmthêm.Thóiquennàyđãnhưmộtthứtứchứngnanyrồi,ngườitađãquenchungsốngvớinóvàhoàntoànvôcảm,coinhưtựnhiên.Thithoảngcólúctựđốidiệnvớibảnthân,thấyngaylàconngườimìnhđãthahóavàhènyếuđitừlúcnàorồi!Nhưngaicũngthế,táchriêngmìnhrasaođược?!

23.CHỐNGTHAMNHŨNGKIỂUCHÍPHÈO

Trong các chương trình địa lýmà bọn tôi học hồi còn quàng khăn đỏthườngcócâuđấtnướcmìnhrừngvàngbểbạc.Nhữngnămsauhòabình,tintứcvềcácmỏthanthườngintrangnhấttrêncáccộtbáo.Cònhiệnnay,nhớđếncácvùngmỏlàtôinhớtớikhaitháctheolốithổphỉ.Vàicáilềunhưlềuvịtđượcdựng lên.Rồi từngbao tải conconđượcbuộc sauxeđạpvàchuyểntaytừxenọsangxekia.Trênnềncủamộtvùngđấthoangsơ,conngườisaomàbénhỏthảmhại!

Đólànhữngtintứcđúngvớicảcácmỏthiếc,măng-ganởCaoBằng,mỏcơ-rômởThanhHóachođếncácmỏsắtởTrạiCauTháiNguyên.

Mùahè2004,códịpnghỉởSầmSơn,tôiđượcnghemộtcậuxíchlôgiảitrìnhvềtìnhtrạngđườngsángổnngangổgàkhấpkhểnh:“Cógìlạhảbác,banngàygiao thôngvừađổcátsỏi rađường, thìđêmdânhọrahọhốtvềxâynhàxâysânđâumàcònvậtliệulàmđường”.

CònviệcsauđâythìxảyraởHảiPhòng:mộtcâycầumớixâybịbàconmìnhtháonậycảốcvít,bùloong,đểmangbánđồngnát.

Nhữngphảnứngmangtínhchất tháchthứccảphápluậtnhưthếnàyrõrànglàcáchphảnứngtựphátcủangườidân.

Điềuđángnóilàtahãynghehọlýsự:-Khôngănthìmấyôngchínhquyềncũngăn.-Cácôngấyănnhiềuchứmìnhđượcmấy.Thì ra họ phản ứng.Họ chống tham nhũng và quản lý kém bằng cách

thêmmộttayđẩynhanhcáiquátrìnhtiêucựcấy.Màđâykhôngphảichỉlànhữngphảnứngvặt.Cókhinólàphảnứngchiphốicảmộtcáchsống.Vụthicửnàocũngkèmtheobaotaitiếng.Dẫuvậy,trongnhậnthứccủa

nhiềungườitôiquen,sovớinhữngvụPMU18hoặcVietnamAirlines,hoặcVedan... thì những bê bối trong ngành giáo dục thường được xem là chảthấmthíagì.Nóichung,ngườitadễthôngcảmvớichuyệnmấyôngchính

quyềnđịaphươngdungdưỡngchocáctrường“tùynghi”trongthicử,ngườita lại càng dễ bỏ qua cái chuyệnmấy bậc chamẹ học sinh xông vào tậntrường thuê người giải bài rồi ném đáp án cho thí sinh. Đó là không kểnhữngcuộcchạyđônchạyđáoxoaysởchuẩnbịchoconvàođời.Hìnhnhưtrongmuônvàn thứ tộihối lộ,cáichuyệnhối lộđểconcáicóđượcmảnhbằnglàdễthathứnhất.

Tạisaolạicótâmlýnhưvậy?Ởđâylýdochủyếulàchúngtaquennghĩgần,chỉxemcáigìdínhđếnđồngtiềnmớiđángbànvàchỉcóviệctrướcmắtaicũngtrôngthấymớilàviệclớn.Tuynhiên,tôinghĩđếnmộtlýdosâuxahơn:vớinhiềungườidânthường,naylàlúchiệntượngthamnhũngđầyrẫyấylàbấtkhảkháng.Vậythìchỉcómộtcáchtốtnhấtđểđỡthiệtlàhọcũngphảiđượcthamdựvàocáibộmáyquanliêuđangháiratiền.Màlàmgìcóphépmàu nào khác, ngoài cách kiếm cho con cái các loại bằng cấp danhhiệu.Rồichịukhóxuấtítvốnmuachứcvụ,từđólendầnvàobộmáy,đểcócơ hội tham nhũng như ai. Tham nhũng rồi sẽ hoàn vốn, người ta ngấmngầmrútkinhnghiệm.Vàkhônghẹnmànênnhiềungườiđãgặpnhauởcái“ýtưởnglớn”đó.

Đọctrênmộtsốtờbáo,thấynóicáccuộcđìnhcôngtrêntoànquốcđãlênđếnconsốhàngngàn.VàtrêndiễnđànQuốchội,khibànvềluậtlaođộngcácđạibiểucóxuhướngmuốnxemviệcđìnhcôngnàylàmộtphảnứngtựnhiên,cósựtranhchấpkhôngthỏađángthìphảicóđìnhcông,khôngthểvìcớ“bảođảmyêucầuquảnlý,yêucầuổnđịnh”màxemcuộcđìnhcôngnàocũnglàbấthợppháp.

So với cách phản ứng trực tiếp bằng đình công của công nhân, thì cáicáchbàcon“nhẫnnhụcchungsốngvớibấtcông”“lấythamnhũngnhỏđểchốngthamnhũnglớnmàtôi thửmiêutả trênđâyrõràngmangtínhcáchtiêucực.Nóinômnatứclàcách“chốngtiêucực”ấycóvẻChíPhèovànógâyhạingayđếncảngườitrongcuộc,nóhạthấpngườitaxuống-hẳncóngườisẽphêphán.Vâng,tôicũngbiếtvậy,chẳngquaghilạiởđâyđểmuốnlưuýrằngđạođứcvàlốisốngcủatoànxãhộilàcóliênquanđếnnhau.Nếutrướcmộtviệcxấuchúng taxửphạtkhôngnghiêm, thìkhôngchỉgâyhạitrướcmắtmàcònđểlạinhiềudilụyngoàiýmuốn.Cáitốtgọicáitốt,cònnhưcáixấulạigọicáixấubùngpháttheo,xưanaybaogiờchẳngvậy!

24.NHỮNGBAOKHOAITÂYLỦNGCỦNG

Chỉcầnđứngởcácđâuô,theodõisựgiaolưuhànghóatrênconđườngnốiHàNộivớicáctỉnh,ngườitacũngsớmnhậnrathựcchấtcácmốiquanhệgiữađôthịvớicácvùngnôngthônchungquanhtahiệnnay.Đổlênphốxá,chỉthấygạonước,nhữngbugà(trướcđâycòncảnhữngconlợnđãmổ),

những xe thồ chở rau kềnh càng, hàng đoàn xe đạp ngất nghểu cây cảnh.Xuôiđicáctỉnhthìtrămthứbàrằn,vảivóc,quầnáo,đồđiện,thuốctây,...Vàcảnhữngđồchơitrẻcon.Ngàyxưacóaiđimuadiềuđểthảbaogiờ?Bốkhéotaythìlàmchoconcáidiều.Thôsơmộcmạc,nhưngmàđúng“câynhàlávườn”vàhợpvớikhungcảnhquêmình.Ngàynay,mùahè,diều từHàNộiđưavềlàdiềunhựa,xanhxanhđỏđỏ,aicũngbiếtlànhậplậutừTrongQuốc.

Kiểuquanhệhaichiềunhưthế,kểra,cũnglàmộtbướcpháttriển.Nôngthôntađangđượchưởngnhiềuthànhtựucủacôngnghiệp.

Chỉ phiền một nỗi, nông thôn ta lao động đã thừa, giờ đây càng thừathêm.Nhữngngàynôngnhàn,ngoàiviệcchạychợ,ngườitakhôngbiếtlàmgì.Thịtrườngcổtruyềnbịthuhẹp.Ngườilàmnghềphụđangmấtđấtngaytrênquêhươngmình.

Tôi không ngớ ngẩn đếnmức đề nghị bịt đường, không cho hàng hóathành thị về nông thôn.Tôi chỉ ước ao thực hiện cái điều nhiều người đãbiết,tứclàlàmsaocácnghềphụởnôngthônđượctổchứclại,từngvùngcómặthàngriêng,đủsứccạnhtranhvớicácmặthàngngoạinhập(nếukhôngtốthơn,đẹphơn,thìcũngrẻhơn,vừatúitiềnhơn).Nólàchuyệngiảiquyếtlaođộngthừa.Nólạicũnglàmộtcáchđểgiữgìnmộtsốlàngnghềtruyềnthống,vànhìnrộngra,làgiữgìncáibảnsắcriêngcủadânmình.

Cóđiềuđâylàcómộtquytrìnhphứctạp.Phảicóvốn.Phảicókỹthuậtmới. Phải tạo được mô hình hoạt động thích hợp... Và trước tiên nhữngngườilàmnghềphảicóýthứckếthợpvớinhau.

Nhưngđâyđanglàmộttửhuyệtcủachúngta.Nghĩalàmuốnlàmlắmmàkhônglàmnổi.Khôngaibảođượcai.Khôngaithấyngườikháchơnmình,khôngaitinởsựchícôngvôtưởnhữngngườiđượcbầuraquảnlý.Trongbụngaicũngngại.

“Nền sản xuất của chúng ta hiện trong tình trạng quámanhmún.Nếukhôngđượctổchứclại,chúngtarấtkhócạnhtranhvớicácxínghiệpnướcngoài”.

CònnhớtừhồichuẩnbịtinhthầnchoviệcgianhậpWTO,cácnhàkinhtế đã cảnh báo như vậy. Nhìn vào ngành nào tôi cũng thấy họ cùngmộtgiọngtiênđoán:

“Nếucáccôngtydulịchcủachúngtakhôngliênkếtlại,làmsaotamởrộnghoạtđộng...”

“NếucácđiềnchủViệtNamkhông liênkết lại, làmsaocạnh tranhnổivớihàngnôngsảnnướcngoài”.

Nhưngnhữnglờikêugọiấytrướcsauđềurơitõmvàoquênlãng.Mộtlầnđọcbáothấynóicáccôngtymìnhmangthanhlongsangnước

ngoài bán. Lúc đầumọi người còn bảo nhau thống nhất giá. Saumột vàingườiđiđêmvớikhách,bánphágiá.Thếlàngườimuacàngđượcdịpbắt

chẹt.CụmcảngSàiGònhiệnnaygồmnhiềucảngnhỏ,sốlượngđâuđếnmấy

chụccái(!).Nhưngtoànthứcảngchỉđónđượctàuvàichụcngàntấn.Đangxảyratìnhtrạngvừathiếuvừathừa.Tronghoàncảnhthếgiớingườitaxàitoàntàulớnthìsốcảngnhưthếkhôngthừasaođược?Songlạivẫnlàthiếuvìcácloạitàutừtámtrămngàntấntrởlên,chởhàngvàoViệtNam,thườngphảiđổhàngquacảnglớncủamấynướcbêncạnh,nhưSingapore,rồi“tăngbo”quatasau.Dựđoánngànhvậntảicònlàthấtthu,xuấtnhậpkhẩucàngpháttriểnthìthấtthucàngnặng.

Trongcảnhếhàng,cáccảngtíxíuphảihạgiáđểmờikháchhàngchiếucố,vàgiữacáccảngcósựtranhkháchrồilườmnguýtnhauđếnkhổ.

Khôngchỉdừnglạiởviệclàmănsảnxuất,cáicănbệnhlàmănlẻcáinếpsốngrờirạc“anhhùngnhấtkhoảnh”nàyđangchiphốicảxãhộivànótácoaitácquáihàngngày.Nhiềuconđường,anhgiaothôngvừalàmxonganhđiệnrađàolênđểđặtđườngđiện,anhnướcsanlấpđểđặtốngnước.Hànghóalúcthiếuthìmuatranhbáncướp,vàvừacảmthấythừalàđuanhaubánphágiá.Mỗibộmỗingànhmộtluậtlệriêng,ngườidânvàođâulạiphảilựađấy.

Nếunhữngvídụtươngtựnhưtrêncóthểnêurarấtnhiềuthìcâuhỏiđặtralàtạisaochúngtakhócộngtácvớinhauđếnvậy.Tôinghĩrằngđãđếnlúckhôngchỉcácnhàkinhtế,màcácnhànghiêncứutâmlýxãhộicầnphảicómặt.

LạinhớmộtnhậnxétcủaMarxvềngườinôngdânsảnxuấtnhỏlẻ:Họgiốngnhưnhữngcủkhoaitâycùngnằmtrongmộtbaotải;đúnglàhọgiốngnhauthậtnhưnggiữahọlạichẳngcóliênhệgìvớinhauhết.Mạnhainấysống.Đôikhingườinàytưởngrằngngườikialànguyênnhâncủamọibấthạnhcủamình.Vàchencạnhnhau,pháhạinhau,làmchonhaubầmdậpđauđớnmớithôi.

Cóthểkhoácđủmọitêngọikhácnhausongthứtưtưởngnôngdânnàyđãtồntạidaidẳng,vàlàmnêncáitìnhtrạng“tatựhạita”,níukẻocảxãhộilại.

25.XINNHỚNHẮCNHAUMỖIKHIBÀNCHUYỆNHỘINHẬP!

-HàNộiđẹplắmnhưngcứmãimãilàtiềmnăng.-ChơiHàNộinửangàylàhết.-KháchnướcngoàiquađâychỉđểđếnSapa,VịnhHạLong,chứnếucó

thểđếnthẳngcácnơikiathìhọcũngchẳngcầnghéHàNộilàmgì.Đọcnhữngdòng thưbànvềdu lịchHàNộimàchuaxót.Lượngkhách

nướcngoàikhônggiảmđithìcũngkhôngtănglên.Hoặcnếucótăng,cũngcònlâumớitươngxứngvớikhảnăngtacó.Màlàmsaoư,làmsaohọởlâuđượckhicáchtổchứchếtsứcluộmthuộm,ngườihướngdẫnkémcỏi,giaothôngđầyhiểmhọa,ngườidânchỉtìmcáchxoaytiềncủahọchứkhôngphảilàđónhọnhưquýkhách.Khiphảingồixíchlômàthamquanphốphường-chứlàmgìcònvỉahèmàđi-vàmiệngthìbịtchặt trongchiếckhẩutrangchebụi,chắcnhiềudukháchkhôngkhỏitựnhủthầmlàchỉđếnmộtlầnchứkhôngquaylạinữa!

Đónngườiđãvậymàđiravớingườithìcũngchẳngkhágìhơn.Chẳnghạnsangxứngườitaítngày,dândulịchngườiViệtnhưchimsổlồng,bayloạnxạ,chẳngchịuđitheohướngdẫn,chỉquẩnvàovớinhaurượuchè,cókhi đái ngay cả trên xe ô tô.Đi làm thuê thì bỏ hợp đồng, trốn xưởng rangoài làmănchuinhủi,đếnmứccảnhững thị trườngđầy tiềmnăngcũng“lạycảnón“,chịukhôngdámnhậnlaođộngViệtNamnữa.

LạicótinnhiềunướccóbiểncấmkhôngchotàuViệtNamvàocảng.Lýdo:tàumìnhbéconcon,trangbịcũkỹ,xảngaychấtthảixuốngbiển;thủythủlênbờtiếngkhôngbiết,luậtphápkhônghay,dễlàmcànlàmbậy.Nghecũngcólý,giáđịavịmình,mìnhcũnglàmthế!

Thờigian1986-1989,tôilàmchuyêngiaxuấtbảnởMoskva,cũnglàthờigianngườiViệtsangNganhưtrảyhội.SânbaySeremetsevo,vàonhữnggiờcóchuyệnbayvềHàNội,nhìnđâucũngthấylớplớpđầuđenmảimiếtkéohàngvàchenbậtcảngườitađi.Vìquánhiềuhàngcấmdosợvàokhônglọt.Vì làm thủ tục lâu, chỉ sợ lỡ thờihạn.Dâncácnướckhác, cóchuyếnbaycùnggiờ,ớnđếncổ,vàchịukhôngnổi,phảiđềnghịxếpriênggiờchocácchuyếnbayvềViệtNam.Miễnkhôngphảivàocửakiểmsoátcùngvớidânmình,cònhọđitrướchayđisaucũngđược.

Nhân chuyệnnày tôimới hiểu tại sao, người ta kể là dânViệt ở nhiềunướcbênchâuÂu,chỉbiếtsốngtúmtụmvớinhauthànhnhữngghetto,chứkhôngsaohòahợpđượcvớingườibảnxứ.Cáisựsống“vóncục”lạivàchỉ“trơkhấc”vớinhaunhưthếnày, từvàichụcnămnaycảntrởtarấtnhiều.Nhưngmãikiếmăn,mấyaiđểý.

TrênbáoNgườiHàNội,TôHoàitừngcóbàiviếtkểchuyệnmươinăm

nay,từĐồngThápMườitrongNamđếnchungquanhHàNội,ngườitadùngbăngcát-xétđểbẫycácloàichimvàmangtừngxâubánrasao.RồiởTamĐảongườitatậndiệtbướm.CũngởTamĐảo,BaVì,dântứchiếngmangthangdâyvàcưamáyđitrócnãnhữngcụmphonglantựnhiên.TácgiảDếmènkhéplạibàibằngcâuhỏi.“Rồimộtngàykiatrênmặtđất,trênbầutrời,sẽhếtchimhếthoa,thìconngườiởvớiai?”.

Chuyệnhômnaycủa tôikhôngphải làchuyệnchimchuyệnhoa,mà làchuyệnngười.CáchnóiquálênnhưcủaTôHoàimangýnghĩamộtlờicảnhtỉnh.Nên tôi thường nhớ tới nó, thậm chí cònmáymồmmuốn kể lại đểngườithânvàbạnbècùngsuynghĩvàbànbạc,mỗikhinghemọingườihàohứngbànchuyệnViệtNamgianhậpWTO.

26.QUATIẾPXÚCVỚINGƯỜIMÀHIỂUTHÊMMÌNH

Vào những năm chiến tranh, dân Hà Nội không mấy ai dám mơ tớichuyệnđượcđinướcngoài,cảđámviếtvăncũngvậy.Nênhè1973khinhàthơXuânSáchởtạpchíVănnghệQuânđộichúngtôiđượcxếpmộtchântrongđoànViệtNamđidựliênhoanthanhniênvàsinhviênởBerlinthìtấtcảcơquanđềuồlênkinhngạc.Trởvề,aicũngướmhỏingườiđixaxemcócảmgiácgìlạ.CònnhớlúcấyXuânSáchdànhchobọntôimộtbấtngờquáthúvị,khibảo:

-RanướcngoàimớithấymìnhthậtlàngườiViệtNam.Vídụư,cứlâulâulạivỗvàotúiquần,chỉsợmấtcắp.Phảinóilàkỳ,vìcóngườinướcnàongườitathếđâu?

Gầnđâyhơn,mộtcôdiễnviêncũngdànhchongườiđọcchúngtôimộtbấtngờtươngtự,khitrảlờitrênmặtbáovềcảmtưởngsaumộtchuyếnthamquannghềnghiệp:

-Diễnviênnướcngườitalaođộngcứgọilàmửamậtra.Nhậnvaivềđọcsáchnghiêncứu thểnghiệmđủđiều.Chứcóainhưdiễnviênmình,nhiềukhilờithoạicũngkhôngthuộc,rasânkhấuchỉnhớmangmángrồibịavăngmạng.Bấygiờmớinhớcáicâuaiđóbảorằngchínhrangườimìnhrấtlười.Ởnhàvớinhau,tưởngđólàmộtnhậnxétđầyácýcủakẻmấtgiống.Đếnlúcxemngườitatậpthìlắcđầulạythầyhết.

TôitinrằngloạitrừnhữngngườixuấtcảnhcốttìmcáchđuađòivớiTâytronghưởng thụ,nhữngngườiđinướcngoàimộtcáchnghiêm túc thườngcũngbànnhaunhữngchuyệntươngtự.

Vảchăngchẳngcầnđiđâuxa,chỉcầnxemcáicáchTâyTàungườitađếnViệtNamlàmviệccũngđãgiậtmình.Cácgiađìnhcóngườiđilàmchocáchãng nước ngoài hẳn hiểu con emmình kiếm được đồng tiền đâu có dễ.

Chămchỉ,cầutiếncầuđổimới,tôntrọngkỷluậtlaođộng...baonhiêuthóiquen chúng ta phấn đấumãi không được, với họ đủ là yêu cầu tối thiểu.Trongkhiphảicốthíchứngđểkiếmđồngtiềnnuôithân,nhiềulúcngườiđilàmthuêlàchúngtaxótđau,oántrách.Nhưnglúcbìnhtĩnhngồinghĩ, lạicảmthấynhờthếđượcnângmìnhlên.Vàđiềuquantrọngnhất,quacáisựkiếmcơmcủa thiênhạ, tựnhận ra conngười thực củamình.Với từngcánhâncũngvậymàvớicảxãhộicũngvậy.

MộtcơnđịachấnĐâychínhlàcáitácđộngcủahộinhậpđốivớixãhộivềmặtvănhóa.Nó

giúpchúngtatựnhậnthứcvềmìnhtốthơn,đầyđủchínhxáchơn.-Thếchẳngnhẽnếukhôngtiếpxúcvớingườithìtakhôngtựbiếtđược

mình?-Cóbạnsẽhỏi.-Đúngvậy.Ngồimộtmìnhdễvuốtvenịnhnọtnhaulắm.Chínhcáccụ

xưacũngđãbảo“Ởnhànhấtmẹnhìcon-Rađườnglắmkẻcònrònhơnta”.Nhấtlàchúngtavừaquamộtthờichinhchiến.Chiếntranhđòihỏitậptrungsứcngườisứccủamạnhmẽcaođộ.Sựhạn

chếtrongtiếpxúcvớicácnướckhácnhữngnămchiếntranhlàđúng.Chỉcóđiềukhôngnênquênlàcũngvìthế,mộtthờigiandài,tuyđãrakhỏichiếntranh,songcáithóiquensốngmộtmìnhởcảcộngđồngcàngđượccốkếtlạiđểlàmnênnhiềuảotưởng.Khảnăngtựnhậnthứclúcấybịhạnthế.Tabằnglòngvớimình.Tangạithayđổi.Tathấychỉcótalànhất.

ĐạodiễnđiệnảnhF.FellinitừngghinhậnmộttrạngtháicủadântộcÝ,nócũnglàtìnhtrạngthấyởnhiềudântộckhác:“Ngườitabảovớichúngtôirằngchúngtôilàmộtdântộcvĩđạivàhạnhphúcnhất.Chúngtôitinởđiềuđó kết cục không còn biết gì về các dân tộc khác, cũng như về bản thânmình”.

Nhưngởthờiđại thôngtin, tìnhtrạngđókhôngthểkéodài.Xuthếhộinhậpđãđếnđúnglúc,cảthếgiớinhưùavàota,tạonênnhữngbỡngỡkỳlạ.Chưaai tổngkếtmộtcáchđầyđủ,chỉ tựnhủđólàcảmộtchấnđộnglớn.Trảiquacayđắngngọtbùi,lắmlúcthấyhìnhnhưquáhỗnđộnquárắcrối,songchỉcầnlùiraxamộtchútthìcảquátrìnhtưtưởngđãhiệnngaythànhmộtđồthịrõrệt.

Ra khỏi chiến tranh, sau những năm tháng loay hoay hồi phục lạimộtcuộcsốngbìnhthường,nayđếnlúcviệcxâydựngđấtnướcđặtranghiêmtúchơnbaogiờhết:Talàai?Tađangởtrongtìnhtrạngnhưthếnào?Phảitrênnhữngyếutốmớiởđâu?Thếnàolàmới?Tasẽlàmlạichínhta,làmlạixứsởtarasao?Nhữngcâuhỏiấykhôngđặtriêngrachoaimàchocảxãhội.

Nếutrướckia,khiphảiđốimặtvớitấtcảnhữngvấnđềlớntầmcỡnhưthế,tachỉâmthầmtìmvềcảmxửlýcủaôngchavàkinhnghiệmcủabảnthântrongchiếntranhthìnayngượclại,hoàncảnhchungquanhluônluôn

phải được tính tới. Trước khi tiến vềmột con đường riêng củaViệtNamđiềubănkhoănthườngtrựccủatalàTacógìkhác,cógìgiốngvớicácnướckhác?Quangườitahiểumìnhrasao?Tasẽápdụngnhữngkinhnghiệmthếgiớirasao?

Sựsosánhcứđếnmộtcáchtựnhiên,tiếpđólàsựhọchỏivìnósẽlàmộtyếutốthúcđẩymọitiếnbộcủaxãhội.

Đượcnhiềuhơnmất,cócáiđượcngaytrongcáimấtPhảinóingaymộtsựthựclà trongbuônbánxuấtnhậpkhẩu, trongđưa

ngườiđilaođộng,trongđónkháchdulịch...,hìnhnhưởtấtcảmọilĩnhvực,ởđâucóhộinhậplàởđấytacónhữngvavấp.

Songkhácvớithờixưa,naynhữngvấnđềấykhôngcầnchegiấumàcảxãhộicùngxớidầnrađể tìmcáchgiảiđápvàkhôngđổ lỗichobấtcứainữa,lỗilầmthiếusótcủachínhchúngtađượcsoirọikỹnhất.Nềnkinhtếtiểunôngtiếpđólàchiếntranhkhốcliệtđểlạinhiềudilụy.Cẩuthảtuỳtiệnđãthànhmộtnếpsốngtựnhiên.Hamhốthayđổinhưnglạiítchịuhọchỏiđểthayđổi.Quádễmệtmỏikhiếnkhảnăngthíchnghisútgiảm,cáigìcũngchỉmuốn “mì ăn liền”,muốn kết quả ngay. Sốt ruột vì sự lạc hậu so vớinướcngoài,tatưởngcóthểđónđầu,cóthểdùngcáikhônvặttinhtướngđểquamặtthiênhạ.Biếtđâurằnglàmănthờibuổinàyphảilấythậtthànghiêmtúcvàtinhthầnthựcsựcầuthịlàmđầu.

Rộngramànói,cònrấtnhiềuviệctaphảihoànthiệnmình,khôngthayđổivàhoànthiệnthìrấtkhósốngvớicáithếgiớimàtachỉlàmộtbộphận.

Mộtkhinhậnthứcđượcnhưthế,tứclàchínhnềnvănhóacủachúngtađãthayđổi.Màtấtcảcóđượclànhờcôngkhaiminhbạchtrongtínhtoánsòngphẳngtrongtiếpxúcvàcóquanhệđúngđắnvớithếgiớibênngoài,nhờbiếttậndụnghộinhập.

Vớihộinhậpchúngtađãtựkhácđibaonhiêuđểrồitrongthâmtâmlạibiếtrằngngàymaicònkhácnữa, tuyrằngcáicốtcáchlớncủadântộcthìchẳngbaogiờsuysuyển.

Thế còn những cái mất, những hư hỏng như học đòi họcmốt, đua đảhưởng thụ quên cả lịch sử tổ tiênmà gần đây ai cũng thấy chướng? Bởichúngxuấthiệnnhiềutrongthờihộinhậpnêntatưởngtấtcảlỗilàtừngoàivào.Nhưngnóithếlànhầm.Cáichínhlànhữngcănbệnhđóđãsẵncótrongnộitạngxãhội,quátrìnhhộinhậpchỉlàmchúngbộclộrõmàthôi.Đánhgiáđầyđủcáisựgọilàmấtnày,lạithêmmộtdịpđểchúngtacóýthứcvềmình,thậm chí có thể nói là cảnh giác ngay với chínhmình, và đó chính là cáiđượclớntìmthấytrongnhữngmấtmátkhôngthểtránh.

27.HỘINHẬPGIỮAĐỜITHƯỜNG

NhàvănBùiNgọcTấntừngkể,hồikhángchiếnchốngPháp,cólầnXuânDiệuđếntrườngvănnghệcácanhnóichuyệnthờisự:

-Cácđồngchíbiếtbênấychúngnómặcquầnáobằnggìkhông?Bằngnylông!Quầnáony-lông.

BùiNgọcTấnvàbèbạnngồinghehết sứcxúcđộng.Họnghĩ:Thật làmộtlũđiênloạntrụylạc.Mặcquầnáonhưvậycókhácgìcởitruồng.

XuânDiệubồithêm-vẫntheoBùiNgọcTấntrongMộtthờiđềmất:-Cònquầnáomaybằngvảithườngcácđồngchícóbiếtnóingìlênđấy

không?Khôngphải inhoa!Nó incảmột tờNữuước thờibáovớiđầyđủảnh,măngsét,títlớntítnhỏtinngắntindàilênmặtvải.CòntổngthốngởbênMỹhếtnhiệmkỳkhôngcònlàmtổngthốngnữacácđồngchícóbiếtnóđilàmgìkhông?Điquảngcáochocáchãngbuônkiếmtiền!

VàphảnứnglầnnàycủangườinghenhưBùiNgọcTấnlà“Chúngtôilạiồlên.Cáibọnngườiquáiđảnấycầnđượccảitạo”

Nhắclạinhữngchuyệnnàyđểthấynhữngngàyxưachúngtaquáấutrĩvàngàynayđãhiểubiếtthêmrấtnhiều.

Thếnhưngcũngphảinhậnrằngtìnhtrạngngâythơhômqua,dướinhữnghìnhthứckhitinhvihơnkhithôthiểnhơn,cònkéokhádài,khôngphảidùtrongthờikỳtừ1954trởvềtrướcmàtớicả thờigian1965-1975ởmiềnBắcvàsau1975trênphạmvitoànquốc.

Nhữngchuyểnbiếnhômnay-nhữngbiếnchuyểnmàcôngcuộchộinhậpdiễnrahaichụcnămnayvàđượcđánhdấubằngviệcViệtNamchínhthứctrởthànhthànhviêncủaWTOmanglại-dovậynổilênnhưmộtbướcngoặttrongtâmtrímỗingườibìnhthường.TheotôiphảixemđâynhưmộtnétmớicủangườiViệthiệnđại.

Mộtlầnvàomùahè,tôirađườngHàmLongởHàNộichọnmuachogiađìnhmấycáighếloạinửanằmnửangồi.Ngườibánhàngchỉvàomộtdãyghếngổnngang,nóivớitôi:

-Cáithứkhungnhômvàthânđanbằngsợinhựakialàtamớihọctheokiểu nước ngoài. Nhưng chính đámmấy người Âu họ lại thích thứ hàngthuầngỗnàyhơn.

Trongmộtlờichàohàngnhưthế,tôinhậnramộtđiều:naylàlúccáigìngười ta cũng tính tới các tiêu chuẩn nước ngoài. Tốp thanh niên nọ hếttruyềntaynhaucácbăngnhạclạingồibànnhaucácmốtquầnáomới.Cácông già bà già rủ nhau đi du lịch. Phong trào viết blog lan sang đến đámthiếuniên13-14.MộtlầnvềchợVinhtôithấyngườitabàybáncảcuốnhồikýcủaBeckhamnhưbánđôigiày,cáimũ.

Từchuyệnlàmănkinhtếxuấtkhẩu,nhậpkhẩusangchuyệnsinhhoạtđờithường,hộinhậpđangdiễnratheoquytrìnhphổbiếnnhưthế.

Và từ sinhhoạt đời thường, sẽ ngấmcả sang cáchnói cáchnghĩ, quanniệmchungvềđờisốngnữa.

Trongtâmtrínhiềungười,HoàiThanhchỉlànhàphêbìnhgọiraphongcáchcủanhiềutácgiả,nhấtlànhữngngườitrongphongtràoThơmới.Cũngnhưnhiềungười,lúctrẻ,tôitừngthuộclòngmấycâu“TathoátlêntiêncùngThếLữ.Taphiêu lưu trong trường tìnhcủaLưuTrọngLư.TađiêncuồngvớiHànMặcTử,ChếLanViên.TađắmsaycùngXuânDiệu.Nhưngđộngtiênđãkhéptìnhyêukhôngbền,điênruồngrồitỉnh,sayđắmvẫnbơvơ,tangơngẩnbuồntrởvềhồntacùngHuyCận”.

Songgiờđâyvới tôi,HoàiThanhtrướctiên làmộtnhànghiêncứuvănhóasâusắc,nhấtlàkhikhắchọacáiphầngiaothoa-ảnhhưởng-tiếpnhậncủavănhóaViệtNamvớivănhóaphươngTâyđầuthếkỷXX.

ĐâylàmộtđoạntrongbàiMộtthờiđạitrongthicaghilạicáitìnhtrạngnhânthếcủaxãhộiViệtNamhồiấy:“ChúngtaởnhàTâyđộimũTâyđigiàyTâymặcáoTây.Chúngtadùngđènđiện,đồnghồ,ôtô,xelửa,xeđạp.NóilàmsaochoxiếtnhữngthayđổivềvậtchấtphươngTâyđãđưatớigiữachúngta”.

Nếu thaymấy chữ đồng hồ, ô tô, xe lửa... nói trên bằng ti vi, tủ lạnh,mobile, email, thị trường chứng khoán, quota xuất khẩu v.v... thì thấy sựchuyểnbiếnngàynaycókhácgìngàyxưa?

Bởivậychúng tahoàn toàncó thểkết luậnnhưHoàiThanhrằng“Chođếnnhữngnơihangcùngngõhẻm,cuộcsốngcũngkhôngcòngiữnguyênhìnhngàytrước”.

Từnhữngchitiếtbénhỏ,lặtvặt,tácgiảThinhânViệtNam1932-1941đitớinhữngkháiquátmàđọcchểnhmảngthìthôi,chứđọcchămchúhẳntaphảigiậtmình“Mộtcáiđinhcũngmang theonómột chútquanniệmcủaphươngTâyvềnhânsinhvềvũtrụ,vàcóngàytasẽthấynóthayđổicảquanniệmcủaphươngĐông...

PhươngTâybâygiờđãđitớichỗsâunhấttrongtâmhồnta.”LiệuaicóthểcảquyếtrằngnhữngbiếnđộngmàHoàiThanhđãghinhận

ấykhôngphảilàđangđếnvớichúngtahômnay?Tuynhiên,ngayởđâyphảinhậnmộtđiều:khôngphảimuốntiếpthucó

nghĩa làđãbiết tiếp thu.Đangphổbiếnmột thứbệnhmàngười tagọinóbằng nhiều cái tên: họcmót, học lỏm, đua đòi, bắt chước không phải lối,ngườiáckhẩumộtchútthìgọilàrửngmỡ,đúđởn,mấtnết,giẫmphảiphânngườikhác.

Vớingườiítđượctiếpxúcthìsựchoángngợptrướcnhữngcáilạkhôngphảilàmộtcáigìkhóhiểu.

Một người bạnNga của tôimới sangViệtNam kể, bên ấy cũng đangthịnhhànhcáimốtbắtchướcphươngTâylốbịchlắm.Bởikhôngtiêuhóađượcnguyênmẫunênbênguyênxicách làmcủangười ta, rồikhông làmnổi,sinhranửađờinửađoạntrôngrấtbuồncười.

ĐếnmộtnướccónềnvănhóalớnnhưNgamàbệnhhọcđòicũngkhông

tránhkhỏi,nữalàngườimình.Cóđiềucùngvớithờigian,rồicáihaycáidởsẽđượcsànglọc.Muốnbắt

chướctứccònmuốntựmìnhkhácđi.Bắtchướcmộtcámlốbịchchẳngqualàbảnlĩnhtacònnonnớtquá.Dẫu

saocònhơnđóngcửacamphậnnghèohènmãimãirồilạitựlừahànhtựcholàmìnhhoànchỉnhrồi,mìnhhayhotuyệtvờilắm,thiênhạkhôngairagìvàkhôngcầnngóngàngđếnaicả.

Hộinhậpđể làmgiàu,hộinhậpđể“vươnrabiển lớn”,nhưnghộinhậpcũnglàđểlàmchomìnhkhácđi,làmchomìnhtốtđẹphơn,sangtrọnghơn,hòahợphơnvớithếgiớihiệnđại.

Muốn hội nhập không đủ,mà còn phải luôn luôn trao đổi bàn bạc vớinhauđểtìmracáchhộinhậpphùhợpvớichínhmình,hộinhậpmộtcáchtốiưu.

Tựđộng tựpháthộinhập làviệccủanhữngngườidân thường.Nghiêncứuvàgiúpxãhộicóđịnhhướngđúngđắntronghộinhậplàđiềungườitatrôngchờởcácnhàhoạtđộngvănhóa,cáctríthức.

28.NGÀYMỖIPHỤTHUỘC?

Khôngcầnlàmộtchuyêngiakinhtế,nhiềungườichúngtacũngbiếtrằngnềnsảnxuấtvàbuônbáncủataphụthuộcnhiềuvàoviệcnhậpkhẩuhàngnướcngoài.Khôngchỉdầu,xăng,thép,phânbón,thuốctrừsâu,thuốcchữabệnh...màcónguyênliệuchếbiếnthứcănchogiasúctacũngphảiđimua.Thờibuổithếgiớibiếnđộng,nềnkinhtếmìnhnhưcáiphao,biểnđộngnổigiómộttílàdậpdềnhtheo,thiênhạvừahắthơimộtcáilàmìnhđãnướcmắtnướcmũigiàngiụa.

Nhưng hôm nay tôi muốn nói một khía cạnh khác của sự phụ thuộc.Giốngnhưmộtcănbệnhnhẹ,nócóvẻkhôngmấyđángghét,nhưngsuychocùngvẫnbònrútsứclựccủatamàtakhôngbiết,lạicònđuanhauvươncổchonóchémnữa.

Đólàsựphụthuộctrongsinhhoạt.TừlâudânHàNộiđãđồnnhaulàmấykháchsạnlớnnhấtởđâythường

dùng rauvà thịtchuyển từnướcngoàivề,chứkhôngdùngđồmua từcácchợquanhphốnhưdânbảnđịa.

Mươinămtrước,nghenhữngchuyệnđó,lậptứcthấysaomàhọcầukỳvàcóphầnrởmnữa.Sốngởđâymàtáchranhưtrênmộthònđảo,saohọlạvậy?

Aingờcáinếpsốngđógiờđâylanratrongnhiềutầnglớpdânthường,nhất là sau các đợt phát hiện rau quả có phunhóa chất, còn các loại dịchbệnhtrêngiasúcgiacầmthìhoànhhành,cứchấmdứtđượcítlâulạibùng

pháttrởlại.Nếu tôi khôngnhầm thì trong nhữngmặt hànggiảm thuế để tránh lạm

phátmớibanhànhgầnđây,cócảthịtlợn.Ởđâytôikhôngdừnglạiởkhíacạnhđạolýcủavấnđềmàchỉvấnvương

ởchỗlàhìnhnhưchínhchúngtađangkhôngnuôichúngtabằngcácthứthổsâncủaôngcha;khôngxàithứhàngmàchínhđồngbàotrongnướcchúngtalàmra,màtoàndùnghàngngoại.

Tạisaotìnhtrạngnàyngàymộtpháttriển?Nghĩtậncănnguyênthấycóhailýdo.Mộtlàhàngngoạirẻvàtốt.Thứhailànhiềukhihàngngoạiđápứngđượccáinhucầusátsườncủamìnhmàhàngnộikhôngđápứngnổi.

Liênquantớilýdothứnhất,cómộtvídụtôinghetừmấynămtrướcthấyrấtcóýnghĩa.Làngayởcác thànhphố lớnnhưThànhphốHồChíMinhhay Cần Thơ, nhiều người dân đang thích dùng gạo chuyển từ Thái Lansang. Trời! Giá vài chục năm trước, nghe ai nói thế chúng ta sẽ bảo làchuyệnbịa.Làmgìlạiranôngnỗinhưthế.TừTháisangquádiệuvợi,còncông tàu bè thuyên chở, công bốc vác, sao mà rẻ được?! Mà làm gì cóchuyệngạohọngonhơn,hợpvớicáihươngvịnồicơmmàmỗingườithúngmìnhđượcthấmtừhồicònbúmẹ!Hóarathờithếthayđổi,việckhôngaitưởnglàcó,nayđềucócả.

Liênquantớiưuthếcủahàngngoạitrongviệcđónđườngvànắmbắtnhucầu,sauđâylàcâuchuyệntôinghetừmiệngmấybàbánhànglặtvặtởphốchợHàNội(tôicốýtránhchữphốcổmàthấygọilàphốchợcólẽhợphơn).Từ lâu ngườiHàNội có thói quen là nếu chiến thắng trong các cuộc đuatranhtrongthểthaolàđổrađườngănmừng.Lúcđóngườitathíchmuacờvàcácbăngkhẩuhiệuđểtrươnglên,giáđắtcũngmua.MộtsốnhàsảnxuấtViệtNamcũngbiếtđiềuđó,nhưngvốnmỏngkhông làmđượcbaonhiêu.Khônngoanvàbiết tổchứccôngviệchơn, làcácnhàsảnxuất từbênkiabiêngiới.Họnắmngaylấykhoảngtrốngđó.MỗilầndânthủđôcónhucầulàhàngtừbiêngiớiphíaBắctrànvề.Rútcụcdânbuônmìnhchỉthànhtrunggianbánlẻchođồngbàomìnhthứhàngmàhọsảnxuất.

Khôngchỉtrongchuyệnbăngcờkhẩuhiệumànhiềumặthàngkháccũngcótìnhtrạngtươngtự.Theotôihiểu,đâylàcảmộtxuhướngmàmỗingàychúngtacảmthấyrõrệthơn.Mọidòngnướcngượcphảncônglạicũngcónhưngkhôngthấmthíagìcả.

TrongNỗilòngai tỏcủaNguyễnCôngHoan,nhânvậtchínhlàmộtcôgái tân thời. Đang tự nhiên cô suốt ngày thở ngắn than dài bỏ cơm, lêngiường thút thít khóc, khiến cho cả nhà phải lo lắng. Cô bảo chỉ cómộtngườibạngáimớihiểuđượccôvàgiảiphiềnchocô.Đếnkhingườibạnkiatớithìcônhómngaydậytâmsự.

Sởdĩ côbuồn -buồn -buồnmấtmấyngày, ấy làvìmộtnhânvật tiểuthuyếtcôđangđọcchết,thươngquá!

Tôinghĩđếnnhữngconngườithờinay.Chắchẳnhàngngàykhôngthiếucảnh cậu ấmcô chiêuở cácnhàgiàuđập chânđập tayhànhhạbốmẹvìkhôngtìmramấyloạixemớichohọtrưngdiện.RồicảnhữngcánbộbìnhthườngHàNộingủtrưatrênbàncơquanvàchianhausuấtcơmhộpchụcngàncũngđểhết tâm trí cảvàonhữngChelseavới lạiRealMadridởcácphươngtrờixa.Khôngđủtrìnhđộphánxétlàhayhaydở,tôichỉbiếtcáisựđặtvuibuồn trong taykẻkhácnhư thếnàyđang trở thànhcách sống thờiđại,khôngaicưỡngnổi.

29.RÁCNGOẠI

Hồiđangcònđạidịchcúmgà,dântìnhxemtivi thườngsởndagàkhitheo dõi cảnh buôn lậu gà qua biên giới. Đó là những con gà bên TrungQuốc họ phải thanh lý vì sợ cúm nhưng ngại chôn nên bán gần như chokhôngmình,vàdânmìnhthìbulớnbunhỏbuộcsauxechởvềHàNội,trộnvớigàlànhđểbánchodântiêudùng.

Cùngốngkínhtruyềnhìnhhướngvềcáccảngbiển, lạigặpcảnhnhữngcông-te-nơđồsộđượcdỡra,bêntrongtoànnhữngmáygiặthỏng,tivihếthạnsửdụng,ắcquyphếphẩmcùnglàcácloạidâyđiệnvàđồnhựanáttoéthoặccáurỉđượclènthậtchật,ngheđâucũngchởtừmấynướclâncậnvềđểrồitậnnơivắngvẻnàođótrênđấtmìnhđểvứt.Ngườinhậploại“hàngđặcchủng”nàycốnhiênkhôngphảibỏvốnmàlạicònđượcnhậnnhữngsốtiềnlớn,ngoàisốđút lótchohảiquanvàđịaphươngchứarác,chắc thuhoạchcũngkhakhá,giákểlàmănđứngđắnkhôngbaogiờtheokịp.Khôngthạogìhànghóanhưngtôicứđồchừngvậy,vìxemra,việcnhậprácnàycứngàymộtpháttriển,ngàycàngcónhữngvụtohơn,liềulĩnhhơn,chứchẳngcáchgìthuyêngiảm.

Một anh bạn làm kinh tế nói với tôi rằng sở dĩ sản xuất và thị trườngđườngtrongnướchếtsứcphậpphùlàvìkhoảngmấynămmớibungralàmăn,cáctỉnhđuanhaunhậpvềnhữngnhàmáyđườngkỹthuậtquácổlỗ.Bênnướcngười,ngườitasẵnsàngbántốngbántángđi.Gạbánrẻ.Gạchonợ.Vàthườnglạiníchđầyhầubaongườimua.Thếlàcácsếpnhàtahýhửngrướcnhữngcủanợấyvề.Thứrácnàyvôduyênởchỗsaukhilộtẩy,nónằmchìnhìnhrađấy,cácôngchủbỏthìthươngvươngthìtội.Trongcảnhchếtkhôngchếtmàsốngcũngkhôngrasống,chúng tốcáomột tội lỗimàxưanayítaiđềý.

Thuốctâyvàximăng,ôtôvàvảivóc...khôngthểkểhếtnhữngloạihàng“hếtđát” từngbàybánnóbiểuhiệnsựngờnghệchcủachúng takhinhậphàngngoại.Songnó làhàngthuầntúy.Việcnhậpcác loạimáymóccổ lỗđángsợhơn.Nólàthứráccókhảnăngsinhsôinẩynở.Hoặcđúnghơnlàsẽ

sinhnởranhữnglạchậucổhủtrìtrệ.Khoảnggiữanhữngnămtámmươi,việcnhậphàngngoạibịhạnchế,như

xegắnmáychẳnghạn,may lắmchỉ cómột số anh emđi tàuviễndươngđượcmangvềmấycáixeloạibãithảicủabênNhật.Đểđỡbuồn,hồiđómộttờ báo đãmỉamai, dânmình thật vô địch về nhập hàng bãi thải.Nay thìchuyệnđóđãlùixanhưchuyệncổtích.Nhiềuloạiôtôhiệnđạiđãxuấthiệntrênđườngphố.Nhưngmộtngườibạntôilạivẫncứthấychuaxótthếnào.Anhbảotrongtrườnghợpnày,cáimàchúngtađangnhậptứclàcáitưtưởngăn chơi đua đòi hưởng thụ, bất chấp tình cảnh nghèo đói chung của cộngđồng.

Thậtvậy,cùngvớicácloạirácvậtchất,cònmộtloạirácnữaphảinóitới,cáimàngười tagọi làvănhóaphivật thểnhưcáckiểunhà,các loạinhạcphẩm,cácloạimốt,nhữngcảmnghĩ,cáchsống,nhữngthịhiếuvốnhômquabênnướcngườilàđúngđắntiếnbộ,nhưnghômnayđãkhôngcònthíchhợpvới thực tếvàkhôngcònkhảnănggiúpcho taphát triển theokịpvới thếgiới.

Aibảotôilạchậutôixinnhận,chứtôichịukhôngchấpnhậnđượckiểunhuộmtócvàngcủamộtsốthanhniênhiệnnay.Chịukhôngchấpnhậnđượclốichêm tiếngAnh trongnóivàviết.Chịukhôngchấpnhậnđược lối làmbáolácảitrangvănhóađưatoànchuyệngiậtgânvềđàoképxinêxứngười.Nhữngthứrácnàylàmhỏngthêmcáiviệctrọngđạimàchúngtalúngtúnglàsốngchungvớithếgiới.

Ngaytừkhibắtđầutínhchuyệnhộinhập,mộtkịchbảnhaimặtđãđượcdựkiến:cùngvớitiền,vốncácphátminhkỹthuật,nóichunglànhữnggìưutúcủanướcngoài,thìnhữngloạicặnbãthếgiớicũngsẽtrànvàoxứta.

Trướckhicóbiệnphápthíchhợpnhiềungườiđãlo.Nhưnglosaolạiđược!Tuyđãđượcrănđe trướcmà lúcnàymộtngườinhư tôivẫn thấysửng

sốt.Mộtlàkhôngngờcácthứấylạiđếnvớimìnhnhanhđếnvậy;vàthứhailàkhôngngờchúnglạigầnđivớichúngta,ynhưlàcủachínhchúngtalàmra,hoặcvẫnquanhquẩnởnhữngbãirácngaybênnhàta.

Rácngoạigợiraýnghĩvềrácnội.Khôngbiếtcóthểcoiđâymộtlýdokhảthủcủacáccủaquýxalạ?Hóa

raởtanhữngthứnàyđâucóthiếu.Ráctheonghĩađendomìnhxảrađanglàmộtvấnđềđauđầucủaxãhội.Vàcả rácvớinghĩabóng, rácvới tưcáchnhữnglạchậuvụlợiphinhânbảntrongcáchsốngcáchnghĩ.Nếukhôngcóviệcnhậprácngoạithìnhữngtưtưởngthoáihóathànhráctrongđầunhiềungườiđâucódịpbộclộchochúngtathấyđểmàghêsợvàchờđợinómỗingàylạicómặtrộnrãthêmnữa.

30.CÁIVẠCHẾTLÒNGHAYLÀNHỮNGCHẤNTHƯƠNGTÂMLÝHIỆNĐẠI

Nghebáochínóitớiđãlâu,songmãitậnkỳvàoSàiGòntháng6.2008,tôimớithậtchứngkiếncảnhthànhphốkẹtxetriềnmiênđếnvậy.Mộttàixếtaxinói:

-Bâygiờthìchẳngainhườngđườngchoainữa,aicũngcốchenlênbằngđượcthànhthửđườngcàngthêmkẹt,màngườisaođốixửvớinhauquátệ.Conngườibâygiờácquá.

Cáinhậnxétngẫunhiênđãchạmtớimốiquanhệgiữangườivớingườitrongđờisốnghàngngày,màgiaothôngchỉlàmộtbộphận.Lẽrachúngtaphảinhìnnhữngngườiđangngồi trênchiếcxecạnhxemìnhvới cặpmắtthiệncảm.Cùngdânthànhphốvớinhau,cùnglolàmăncôngchuyện,lẽraphảigiúpđỡnhauchiasẻvớinhau.Đằngnàyhìnhnhưmỗingườicùngđivớitatrênđườnglàđốitượngcạnhtranhvớita,làkẻngăncảntatrongcuộcmưusinhquyếtliệt,kẻlàmhỏngmấtdựđịnhtốtđẹptađangtheođuổi.Giữanhữngngườicùngđiđườngtựlúcnàođãnảysinhcáiquanhệgiữacácđốithủ-cóaimuốnđâumàsaolạicócáicuộcbiếnhìnhkhốnkhổvậy.

Nênchúýtớimộtkhíacạnhtâmlýnữa:saukhiphảivượtquamộtchặngđường chen chúc khó chịu, nhiều người cảm thấymệt nhoài. Sinh ra nảnlòng.Sinhrangánngẩm.Cảmthấymìnhkhôngđượctôntrọng.Tựthấyanhnhưbịđọađầy,lạithấymìnhcóquyềnhưhỏngchođỡbực.

Cóthểtôiđãphóngđạimộtchútnhưngđóchínhlàmộtphầnnhữngchấnthươngtâmlýmàtìnhtrạnggiaothôngcăngthẳngđãmanglại.

Tôinhớtớinhữngchấnthươngkhác.Năm18tuổiđanghọctừHàNộitôivàothànhphốVinh,NghệAnhọc

trườngĐạihọcSưphạm.Đicắthộkhẩumộtviệcbìnhthườngmàtôiphảichầuchựcchờđợirồibịlàmphiền,bịvặnvẹotớimứcphảirangoàikhócmớiđủsứcvàolàmtiếp.Gầnnửathếkỷđãquađếnnaytronglòngtôicâuchuyệnhômquavẫnnhưvếtsẹo.

MộtđứacháuconanhbạnđangdạytiếngAnhởmộttrườngtrunghọccơsởmớiđâyvừaxinnghỉviệcđểđilàmchomộtcôngtynướcngoài.Bạnchorằngchỉvềthunhập?Khônghẳn.ỞHàNộihiệnnaychỉcầnbiếttiếngAnhnhìnhằngmộtchútcũngsốnglắm.“Khổnhấtvớicháubâygiờlàkhôngyêuđượchọcsinh.Chẳngnhữngnódốtnólườimànócònláovớimìnhnữachứchú.Cáibàilàmmìnhvừatrả,nónhìnquarồiliệngngayxuốngđất.Chỉvàolớpnămphútnhiềukhicháuđãmuốnbỏlớpđểđi.Thếthìlàmsaocháutiếptụccáicôngviệcmàngườitabảolàthiêngliêngnàyđượcnữa”-khinghecháunóinhưvậy,tôicònbiếtkhuyênbảogìnữa.

Trong các gia đình, các bậc chamẹ đang phải chứng kiếnmột lớp trẻ

chánchường.Trẻkhông thiếthọc.Trẻkhông tìm thấyniềmvui sống.Trẻnhìnngườilớnbằngconmắtnghingại,cămghét.Thếcónênđổhếtlỗicholớptrẻ?Khôngđúng!Mặcdầuchúngtađãtìmhếtcáchđểhạnchếviệcđưatingọilàtiêucựctrênmặtbáo,songaicũnghiểulàlàmsaongănchặnhếtđượccuộcđờiùavàotaiconemchúngta.Chỉcầnraphố,chỉcầnngồivớimộtđámbạnbè,chỉcầnnhìncảnhmộtphiêntòatrêntivi,chỉcầnlắngnghecâuchuyệnqualạigiữabốmẹbênbữacơm...bọntrẻđãhiểuhếttấtcả.

Cánhâncảmthấykhôngthểảnhhưởngtớihoàncảnhxãhộiđangsống,không tìmđượcchuẩnmựcđúngđắnchomọihànhvi củabản thânvà tựnhiêncuộcđờimấtđikhánhiềuýnghĩađánglẽphảicó.Khinhậnramàgiatrịđảo lộn,họcảmthấychỉcó thểđạt tớimụcđíchcủamìnhbằngnhữngconđườngbấthợppháp.Trongkhitrởnêncànrỡhưhỏng,họvẫncảmthấycôđơnvàkhôngaihiểuhếtchomình...Trênđâylànộidungcủakháiniệmthahóađượccácnhàxãhộihọchiệnđạimiêutả,vàđượcghilạitrongcuốnTừđiểnxãhộihọcdonhànghiêncứuNguyễnKhắcViệnchủbiên.

Khôngcònphânbiệtđúngsai;mấtlòngtinởchungquanhvàchínhmình;khôngcòncảmthấycáigìlàthiêngliêng;nghemấychữ“tìnhngười”giốngnhưmộtlờiđùacợt;thấyaigiàunghĩngayrằngngườiấykhônglàmănbấthợpphápthìcũngthamnhungăncắp...-bằngkinhnghiệmởmìnhvànhữngngườiquanhmình,tôicảmthấylúcnàocũngcóthểbổsungnhữngchitiếttươngtựđểvẽnêntâmlýconngườihiệnđại.

Ngườixưacócâu“cáivạchếtlòng”làchỉcáiýnày.Trongcácsáchsinhhọcngườitanóirằngtrướckhichếtthựcsự,thậtra“cáichếtbộphận”diễnrathườngxuyêntrongmỗisinhvật.Cáisựchếtlòngnóiởđâycũngdùngtheonghĩađó.Tôikhôngnóitấtcả,nhưngquảthậttìnhtrạngthahóakhôngxalạvớinhiềungười.Vớilớplớntuổithìcònđỡ.Tatìmcáchchốnglại.Rồitacóvẻkhỏibệnh.Rồitalạimắctiếp.Đếnnhưlớptrẻthìbệnhtrạngpháttriểnrấtnhanhvànhiềutrẻđangnhoàirakhỏitầmtaychúngtađểsốngvớiniềmtincủanhữngkẻsốngđểtrảthùđời,đểbấtcần,pháphách.Khingườitatrẻthìcácchấn

PHẦNTHỨHAI

1.NHỮNGDƯÂMCỦATHỜIXAVẮNG

Khicúmgàcònđanglàcâuchuyệndaidẳngđiểmquatrongcácbảntinhàngngàythìchungquanhcáinạndịchnàyđãnảysinhnhữngchuyệnđánggọilàbihài.Cólầnthấytiviquayđượccảnhngườitabămnhữngcongàbịbệnhchogàcònsốngăn,đãghêcảngười.Lầnkhác,lạitingàởTrungQuốcbịcúmgiárẻdùcónămngànmộtcânđượcmangvềtràtrộnvớigànộiđịavốnđãlênđếnbốnnămchụcngànmộtcân,bánrộngrãiởHàNội.Cóvụdân xông vào cướp gà bị thiêu hủy đếnmức người thi hành công vụ bảonhau,từnayphảicócônganbảovệkhihànhsự.

-MộttờbáođưatintuyếnđườngmớimởtừđườngHoàngQuốcViệtđiCầuGiấymensôngTôLịchchiphí54tỉbịchặnvìmộtngôinhà.Cảdựándừnglạihàngnửanăm,phếtháiđổngậpcảđườngnhựa,tuyếnđườngnhiềuchỗthànhmộtbãirác.

-Cònđâymột tincũ, liênquanđếndânởThạchBàn(vốn thuộcngoạithành,nayđãthuộcvềquậnLongBiên).HàngngàyxetảichởcátlàmcầuVĩnhTuyđiquavùngnàylàmbụibặmbẩnthỉuvàhỏnghếtnhàcửa.Ngườidânkiếnnghịmãikhôngđược,bènphảnđốibằngcáchmanggiườngghếchặnkhôngchoxequalại.Bêncầnvậnchuyểncátkhôngchịu,choquânđổcảthuốctrừsâutrướcnhàngườitađểngănđe.Điềuquatiếnglạimãinayđãđượcgiảiquyết,songyênhẳnchưathìkhôngaidámchắc.

Đặtnhữngtinnàycạnhnhau,thấygợilênđủcảmgiáclẫnlộn,vừabựcbội,vừaxótxa.Cáccơquanlàmănđãvôtráchnhiệmmàdâncũnghưquáđi.Cảhaiđềulàcáchsốngcủathờihỗnmangquânhồivôphèng,chảaibảođượcai.

Lạicónhữngtinnghetưởngnhưkhôngđâu,màkhiđiểmlại trongđầuvẫnthấyrờnrợn:ởmộtgócrấtnhỏtrênbáo,thấycótinởmộttỉnhnọ,cónhững embé vị thànhniên chót dại chửa đẻ, và người ta đã dùngque đểchọcchonhữngthainhibấthợpphápđó“rụng”ramớithôi.Chuyệnngherùngrợnnhưhồitrungcổ,vàcóthểnóilàhiếmhoi,khôngphổbiến!Thếnhưngnhẹhơnmộtchútchỉgầnđếnmứcnhưvậythìnhiềulắm.MộtanhbạntôikểlàởvùngquêgầnHàNội,đếnnhiềunhàthấycócạnhnhữngđứatrẻmườilămmườibảybịxíchvàobêncổng,tớibữabốmẹmangcơmchoăn.Thìrađólànhữngđứatrẻnghiện.Ngườikểlưuýthêmlàchỗbịxíchthườngđượcđặtngaychỗđivệsinhđểkhiconchúngkhỏigàolênđòigiảiquyết...

Nhữngchuyệnbénhỏlặtvặtấytưởnglànóđãxalămlắmmànóvẫnở

ngaybêncạnhta.Nhưnhữngconđườngkhóixeđenđặcmàhàngngàytaphảichenchúcđểđilàm.Nhưnhữngvỉahèđenngòmnướccốngmàtavẫnphảingồiănsángngaybêncạnh.

Đâynữa,mộtcâuchuyệnliênquanđếngiớivănnghệcủatôi,cũngtưởngkhông đâu vào đâu nhưng trong đầu vẫn cứ thấy vương vướng.Đơn giảnlắm,anhembênđiệnảnhkểrằnglàmphimnhiềukhiphảidùngđếnôtô.Màôtônàothìcũngcóbiểnsố,ghinhậnrằngnóđăngkýởmộttỉnhnàođó.Điềukhốnkhổlàởchỗcứđưaxenàolênphim,màcóchuyệngìkhônghaymộtchút,thìlậptứcíthômsaunhậnđượccôngvănbiệnbácrằngtỉnhtôikhôngcónhữngxelàmchuyệnđó,đềnghịkhôngdùngloạixenhưvừaqua,đểtỉnhtôikhỏimangtiếng.Chaoôi,bâygiờmàchúngtacònquanniệmvềphimảnhnhưthếư?Lầnnàythìđíchthựclànhữngdưâmcủathờixavắng,chứcòngìnữa?!Khôngkhíxavắngômtrùm,đâumàchẳnggặp.

2.TỪĐÔIDÉPĐẾNCHIẾCMŨBẢOHIỂM

Cácbạncòn trẻhiệnnaycó lẽ ítaibiết rằngởnông thônViệtNamcũngười ta phần lớn đi đất. Giầy dép là một thứ xa xỉ. Không ai nghĩ tớichuyệnlàmrachúngnữa.Saumộtngàylàmănlamlũchiềuvềcũngchỉrũchân qua loa.Chế giễu ai, người ta bảo người đó là loại dân “ba xoa haiđập”.Thếlàthếnào?Tứclàtrướckhiđingủthìlấyhaichânxoavàonhauvàicáichobụirãra,rồicuốicùngphủinốtbụibằngcáchđậpthậtmạnhhaibànchânvàonhaumộthaicái.Coinhưxong!Ởnôngthônxưanhiềunhàmùarétchỉnằmổrơm(tụcngữcócâuNocơmtấmấmổrơm).Khôngsợchânđiđấtthìlàmbẩnchăn,sựtiệnlợicủaviệcđiđấtlạicóthêmmộtlýdođểduytrì.

Thóiquencoithườnggiầydépcònlạiđếnngàynay.Chỉcònnhìnvàocáimàđôithânngườitađangmangvàtháiđộngườiđóvớigiầydépnóichung,tôibiếtđượcmộtphầnmứcđộngườiđóvănminhlịchsựđếnđâu,làmchủconngườimìnhđếnđâu.

Khôngphảilàtôiracáiđiềucầukỳ,muốnmọingườihọcđòichơibờiăndiện.Ýtôichỉmuốnđềnghịchúngtaphảinghĩthêmvềnhữngchuyệnnhỏnhặt,vìnóliênquanđếntrìnhđộlàmngườicũngnhưcáisựsẵnsàngtựđiềuchỉnhđểthíchứngvớicuộcsốngđangbiếnchuyểnrấtcầnchochúngtahômnay.

HàngngàyvàolúcmờsángtôithườngcódịpquacầuLongBiên.ĐâylàlúccácloạirauquảgàvịtđưavềHàNội.Đâycũnglàthờiđiểmđểcácxeđạpthồđưathansangthànhphốphụcvụviệcđunnấucủacáchộnghèobắtđầuhoạtđộngmạnh.

Khỏiphảinóilànhữngngườiđạpxeđưathannàyvấtvảnhưthếnàorồi.

Xe thì cũ, than thì ướt, lại thamchởnhiều.Mà lấy đâu ra xe tốt bây giờ,những xe này may lắm chỉ được đôi vành cứng, ngoài ra “không phanhkhôngchuôngkhônggácđờbu”,làcáigiáđỡbiếtđi,chứđâucònlàxenữa.

Lúctôihiểurằnghọkhôngchỉđiềukhiểnxebằngđôitaymàbằngcảsựvặnvẹocủathânhìnhvàđôichân,thìcũnglàlúctôinhậnrahọchỉcóđôidéprấttồi.Dépkhôngcóquaihậu.Lạinátlạihỏng.Mộtmặttôikhâmphụcsựnhẫnnạicủahọ.Mặtkháctôibănkhoăn:Tạisaohọkhôngnghĩđếnviệckiếmlấymộtđôigiầychochắcchắn?Saohọcứbámlấyđôidéplêcàtàngvậy?Mộtđôigiầyvảithìcóđắtđỏgì?Màsaohọrađểnhữngđôidépnátvắtkiệtthêmsứclực?

PhốphườngHàNộihàngngàyđược lấpđầybằngvôsốngười từnôngthônlên.Cóbaonhiêungườibánrong thìbấynhiêungườichỉkéo lê trênđườngbằngnhữngđôidépcàkhổ.Chỉcầnnhìnvàođâyđủhiểutrìnhđộđôthịhóacủadânta.

Tôinhắclạichuyệnnhữngđôidépđểliênhệtớimộtviệcbâykhác,bâygiờmớithànhnếp,nhưnglúcđầutrầytrậtmãi:độimũbảohiểm.

Tại saocáiviệcđơngiản, ai cũng thấyphải,nướcnàocũng làm,màởmình lạiphảicómộtcuộcvậnđộngrồi thànhnghịquyếtvà tổchứcrađủmọilựclượngkiểmtracũngnhưxửphạtnhưvậy?

Ởđâycólýdonằmtrongtâmlýconngườihậuchiến.Đãtừngvàosinhratử,ngườitadễcoithườngcáichết.Rồicólýdocủacáinếpsốngquentựdo,khôngmuốncógìbậnvàomình.

KhiSàiGònmớigiảiphóngtôicùngvớicácđồngnghiệpởtạpchíVănNghệQuânđộithuộcbiênchếcủaTổngcụcchínhtrịvàmộtthờigiancùngsốngtrongcănnhà61LýTựTrọng.Tôicònnhớmộtchuyệnhơikỳ:mặcdầu các phòng đều có toa-lét, nhưng nhiều người cứ thích ra cái bể nướccôngcộng,ởđấyngườitađượcvừatắmvừakháonhauchuyệnnọchuyệnkia,rồidộinướcàoào.

Tôichỉthựchiểurađiềunày,khinhớlạilà,phầnlớnđồngđộicủatôilànhữngngườinôngdân.Mộtkhúcsôngtựnhiênhoangsơ,mộtcáiđầmlàngbátngát,hoặcmộtcáigiếngthơi...,đólànhữngchỗtắmquencủachúngtôitrướckhivàođây.Từnơitắmcủađếncáimũtrênđầu,bấtkỳcáigìgòbóvàgâycảmgiácchậtthôi,chúngtađềungại.

Sauhếttôimuốntrởlạicâuchuyệnnóitrên,vềnhữngđôidép.Bướcratừxãhộicủanềnkinh tế tiểunông taquengặpđâuhayđấy thếnàocũngxong.Tabằnglòngvớisựcẩuthả.Tacótâmlýbảothủ,khótừbỏnhữngthóiquencũcũngnhưngại thíchứngvớicáimới.Tấtcảnhữngbiểuhiệncủamộtquanniệmsốnglạchậumàtôiđãchứngminhquaviệccoithườngnhữngđôidéplạithấyxuấthiệntrongsựlầnchầnkhôngchịukiếmngaycáimũcầnthiếtmỗikhiđilạitrênnhữngconđườnglớn.

Vàichụcnămnữa,sựkiệnnàysẽđượcnhắclạivớinụcườimỉm:chúng

tađãtừngngâythơnhưthế,trênconđườngđitớixãhộihiệnđại.

3.CÁINGHÈODAIDẲNG

NgườitathườngchỉnhớtớilàcácđầulĩnhcaiquảnPMU18nhưnhữngquáikiệtvungtiềnnhànướclàmbậyvàđuanhauănchơihưởngthụ.Lẽra,tôinghĩ,phảikết tộihọ-cũngnhưcácđồngnghiệphưhỏngcủahọtrongngànhgiaothôngvậntải-ởmộtkhíacạnhquantrọnghơn:vìsựkémcỏivàthiếuhiệuquảcủatoànngànhmàkhigianhậpWTO(=hòamạngvớinềnthươngmạitoàncầu),chúngtađangcómộthệthốnggiaothôngthuộcloạicổlỗnhấtthếgiới.Hậuquảxảyratrôngthấynhãntiền.Cácvùngsâuvùngxavẫnsốngnhưnhữnghoangđảo.Cáccôngtynướcngoàikhôngthểlênđóđầutư.Thếmạnhcủakinhtếthịtrườngkhôngpháthuytácdụng.Nôngthổsảncủatừngvừngdừnglạiởdạngtựcungtựcấp.Màngườidânvùngđóđạikháixưathếnàonayvẫnthế.Họđãbịtướcđicơhộithamgiavàocuộccạnhtranhlànhmạnhtrongphạmvicảnước.

Nhữngsuynghĩđóđếnvới tôi,khiđọclạibài tạpbútCáicốcbamươinăm trong tậpGiấcmơông thợ dìu do nhà xuất bảnHội nhà văn cho in,2006.Trongbàinày,TôHoàikểchuyện,cólầnđếnmộtvùngnúi,vùngđấtquánghèo,cómỗichuyệnlonướcănởsinhhoạtcũngchậtvật,mấylầntỉnhhuyệnvềgiúpcũngkhônglàmnổi.Ghévàomộtgiađìnhxinnước,TôHoàiđưachoôngcụchủnhàmộtđôicốc thô, loạicốc thủytinhcầmđi từmộtcửahàngbia.Vậymàbachụcnămsau,điquathìđóvẫnlàmộtvùngthiếunước.Tạicácchợvẫnthấybánloạichậugỗ,cácgiađìnhmuavề,vogạorửathịtkhô,rửachâncũngchậunướcấy.Giađìnhthayđổi,ôngcụgiàxưađãchết,ngườicontraingồiđấytrôngcũngnhangnhácnhưôngbốngàytrước,vàgiữađốnggọilàtàisảngiađìnhvẫnđôicốcxưa,nhưmộtcủagiabảo.

HaimốcthờigianmàTôHoàikểlànhữngnămsáumươivàchínmươicủathếkỷtrước.Giờđâythìsao?BảntinVTVItối24.4.2007chothấy:dânMèoVạcthiếunước.CácbểnướcdoUNICEFtài trợđãbétímàvẫncạnkhô.Dâncảtuầnmớiđượctắmmộtlần.Họcsinhphảibỏhọcđigùinước.Quýcôgiáolắmthìsansẻchocômấybát.

Cònbaonhiêubảnmiềnnúiphảisốngtrongcảnhtươngtự,chứđâuphảiriêngMèoVạc?

Tưởngnhưcóbuôngbaonhiêulờioántráchđốivớinhữngngườithamnhũngtronggiaothôngcũnglàkhôngđủ.Vìhọmộtphầnmàtrongxãhộisựkhácbiệtgiữangườigiàuvàngườinghèo,giữacácvùngđôthịngàycàngtăng lên.Vàđứngngoàimànói thìcảxãhộicó lỗi.Nếuchưađếnnỗivôcảmdửngdưngthìchúngtacũngđangbấtlựctrướcmọiđaukhổtưởngnhưkhôngcòntrongthờiđạihiệnnay.

Thếlàlanmanlạinhớsangnhữngđợtlàmtừthiệnxãhộivẫnphátđộng.Khôngphảiđợiđếnnhữngkỳlũlụtmàhàngngàychúngtavẫnnghecósựkêugọigiúpđỡngườinghèo.Cáicảnhngườiđứngxếphàngbỏphongbìvào hòm kính để quyên góp đã thành quen thuộc trên các chương trìnhtruyền hình.Mấy tháng trước, còn nghe có chính sách cho các hộ nghèođượcvayvớimứclãi0%,điềukiệnđượcvaylàphảithậtnghèo,tổnggiátrịtàisảnkhôngquábatriệuđồng,cốnhiênphảicóhọphànhbìnhtuyểnxácminhtrướckhichovaychínhthức.

Thếnhưngthửhỏichúngtađãcóthểantâmvớicáiviệcđóchưa?Đánglẽphảilođườngsáchođànghoàngđểđưakhoahọckỹthuậtvànềnnếplàmănmớitớinhữngvùngđó.Đánglẽphảilomởtrườngđưaconemđồngbàođihọc.Đánglẽphảigiúpđểngườidânđịaphươngcóthểtựtrưởngthànhlên, tự lo lấyđờisốngcủamìnhvàvới thếmạnh tiềmtàng,đónggópvàohoạt động chung củađất nước...Đáng lẽ phải như thế!Đó là tráchnhiệmchungmàchínhđómớilàsựgiúpđỡnhauthiếtthực.Nhữngviệccơbảnđó,tađãlàmđượcbaonhiêu?

Nếuxemxétsựviệctheokiểuấythìchắcchắncònlâuchúngtamớicóthểantâmvớilòngtừthiệnmàchúngtađangtựhào,mộtthứtừthiệnđắpđiếmtạmthờihơnlàcóýnghĩalâudài.Đàibáolạicòntốcáonhiềunơiquỹtừthiệnquảnlýlỏnglẻo,ngườitaxàxẻongayvàosốtiềnthuđượctừquỹtrướckhiđưanótớicácđịachỉcầntới.Liệucóphảicácsángkiếnloạiđóchỉcótănglênchứkhônggiảm?Rồicòntrườnghợpcáccôngtythamgiaquyêngópcốtđểquảngcáotiếpthịnữachứ.Nghĩalàhọchỉlấycớlàmtừthiệnđểtrụclợi.Từhồi1936-1939,trongVỡđê,VũTrọngPhụngđãnóitớicảnhmỗi lần làm từ thiện làmộtdịpđểconcáicácôngquanhuyệnquantỉnhtrưngdiện,lăng-xênhữngmốtquầnáomới,vàkhoekhoangvềmộtnếpsốngxahoavừadunhập từnướcngoàivề.Sáubảy chụcnămquađimàlòngngườicókhácđượcbaonhiêu?

4.BỮAĂNNGOÀICHỢ

Miếng ănquákhẩu thành tàn, người xưa có lúcđãnói nhưvậy, ngụýđừng quá coi trọng chuyện ăn uống. Nhưng cũng không ai xem thườngchuyệnnàyđược.ChữHáncócâuDĩthựcvithiên,ngụýcáiăntonhưôngtrời.Dângianở ta đọc trệch đi thànhDĩ thực vi tiên, vẫn giữ được cái ýchính,coicáiănlàquantrọnghàngđầu.

Quanniệmvềănuốngcủamộtcộngđồngvốnkhôngmấykhiđượcnóira, songnóvẫnổnđịnhvới thờigianvà làmnênchứng tíchcủamộtgiaiđoạncụthể.

Đọclạivănchươnghồitrước,thấycáiănluônđượcmôtảởcậncảnhrất

đángbuồn.TrongvănNguyễnCôngHoancócảnhmộtthằngbélangthangbịcảchợđuổiđánhchỉvìăncủabàhaixubúnriêurồi...quỵt,bỏchạy.NamCaocótruyệnMộtbữanokểvềcáichếtcủamộtbàgiàquáđói.Sâusắchơnnữa,NamCaotảngaycáiđóicủanhữngngườicósuynghĩnhưnhàvăncòmnọ,vớiđámbạnmê thịt chó của anh ta.Nhânvật chính trongmột truyệnngắncủaNguyênHồngngủnhờnhàbạnđangđêmđóiquákhôngngủđược,trởdậylụccơmnguộiănvộivàđâylàmộttrongnhữngđoạnvănhaynhấtcủatácgiảnày.ỞKimLânđầuđuôimốitìnhcủanhânvậtTràngvớingườivợnhặtcủagãlàởcâuví“Muốnăncơmnắmvớigiò-Lạiđâymàđẩyxebòvớianh”.

Nhữngchuyệnănuốngnhư thếnàybiếtnóivềchúng takhôngkémgìmọichuyệnquantrọngkhác.

Nhữngchitiếtđómấyhômnayvừatrởlạivớitâmtrítôi.Đólàcáilầntôingồixembảntinthờisự,thấycácphóngviêntruyềnhìnhchĩaốngkínhvàobữaăncủamấyngườibánhàngngoàichợ.Bànàycầmsuấtcơmchạyvộivềnơimìnhngồi,bànọtayvừacầmvàoconcátrongchậunướcvẩnđục,đãcầmngayvàocáithìa.Côkialúngbúngvừanhaivừagỡrasợitóctrongbátcanhtrướcmắt.

Chảlàdạonàyđangcódịchbệnh.Banđầumọingườichỉnghĩđếnmộtvài tácnhângâybệnhcụthể,saumớihiểurằngvấnđềlàtoànbộcáchănuốngcủachúngta,từđómớicóchuyệnđưamấycảnhănuốngnóitrênlênmànảnhnhỏ.

Tôixemmàgiậtmình.-Ănuốngnhưthế,thìlàmsaotránhkhỏidịchbệnhchođược?Chắcmọi người cũng như tôi, cảm tưởng đầu tiên đến với chúng ta là

vậy.Phầntôichỉmuốnbổsungởđâykhôngchỉcóvấnđềvệsinhmàcònmột

cái gì lớn hơn, nó cho tôi thấy thực chất cuộc sống quanhmìnhmà hàngngàymìnhquanliêu,xaonhãng.

Mấychụcnămnaycuộcsốngđãbaothayđổi.Đườngphốchậtxeôtô.Cáckhuchungcưmọc lênsansát.Nhìnvàonhànàocũng tivimàu.Cácmốtquầnáocủanướcngoàitrànngậpphốxá.

Giákểcónhắctớichuyệnăn,thìtrênmànảnhtoànthấytiệctùnghoànhtráng,nhữngngườithắtcơ-ra-vátchúcrượunhau,vàthịtcáthìêhềtrêncácbàn.

Thếnhưng thử nghĩ lại, có phải người nghèo còn quá đông, cảnh sốngnhếchnháccònphổbiến,vànhữngbữacơmănvộiănvàngnhưvừathấytrêntivivẫnlàcuộcsốnghàngngàycủarấtnhiềungười?

Chẳngphảiđóchínhlàcuộcsốngtrầntrụicủachúngtađósao?Chưa nói những vùng lũ lụt miền Trung, ngay trong đám đông những

ngườidânnghèothànhthịhômnay,mọichuyệnănuốngbaolâunayvẫnđại

kháivậy.Vàđằngsaunhữngthứtaăn,cáicáchhiểucủachúngtavềbữaănlại càng là một sự lặp lại. Chúng ta chỉ cómột cuộc sống “tự nhiên nhinhiên”chuồitheothóiquen.Chúngtasốngchoquangày.Chúngtakhôngbaogiờchủđộngđượctrongcáiviệclớnhàngngàylàviệcnuôithânmình.Chúngtasốngđếnđâuhayđếnđấy.Sựnguyhiểmrìnhrậpkhôngphảilàtakhôngbiết,nhưngkhôngcócáchlựachọn,âulàtặclưỡilàmliềuchoxong...

Từnhữngcảnhvẫnxảyrahàngngày,thấyhiểuthêmnhữngvấnđềchungcủađờisốngchung.

Lâunaythấychuyệnbàconsẵnsàngbáncácloạiraucóphuncảthuốctrừ sâu, cả những congà dịch bệnh chongườimua, nói chung là các loạihàngkhôngrõnguồngốc,tôithườngthắcmắcđơngiảnsaomàngườimìnhẩu,vô tráchnhiệmvớinhauđến thế.Nhưnghômnaynhìn lạibữaăn trưacủahọthìhiểungay.Vớichínhmiếngănđưavàobụngmình,ngườitacònkhônglonổi,làmsaolochomọingườibâygiờ?

TrongtruyệnngắnPhiênchợtết,NguyễnMinhChâukể:Saumấychụcnămxaquêtrởvềlàng,ôngcảmthấymấyngườibánhàngởchợhìnhnhưvẫnlàngườicócònsốngsót.Sauhỏiramớibiếthọlàconcáicủangườibánhàngngàyxưa.Hômquamẹbánởchỗnàomặthànggìthìhômnayconvẫnchỗấy,mặthàngấy.Sựtrìtrệcủađờisốngđãđượcnhàvănmiêutảđầyấntượng.

Bữaănvàcáicáchăncủamấyngườingoàichợhômnaycũnggợichotôinhữngấntượngtươngtự.Vềsựngưngđọngcủađờisốngvàsựdaidẳngcủacáicũ.

5.HIỆNĐẠIĐẤYMÀCỔLỖĐẤY

“Đichậmthôi!Đừngcóphóng!NhớlàconnhàcôMơđãbịdậpsọvìxebịrảiđinhtrênđườngtừcầuThăngLonglênNộiBàiđấythôi!”.

Buổichiềumộtngàycuốinămâmlịch,vợtôingồisauxemáyluônmồmnhắctôinhưvậy,khichúngtôiđitheoconđườngcaotốctừHàNộilênBắcNinhđểvềquêĐôngHồ.

Vìmuốnđi nhanh, nên lần đầu chúng tôi chọn con đườngnày.Đườngvắng.Xepháothưathớt.Nhưngchỉmộtlúcthìthấyngầnngại.Hóaracáiđiềumàconngườitatừngướcao,lúcđốimặtlạithoángquamộtchútrợnngợp,vàcólúcnhưlàhãisợ.Mìnhthuộcvềnhữngconđườngmấpmamấpmôvàxecộchenchúc,còibópinhỏicơ?Chứmìnhkhôngsinhrađểđitrênconđườngnày.

TừmạnTâySơntrởlên,bắtđầuthấycónhữngchiếccầuvượtbắcngang.Dướichâncầu,hiệnranhữnghàngràolưathưađanbằngdâythépgai.Đãđoánđượclàcầnlàmthếđểngănkhôngchodânlợidụngmởquánbánhàng(?),songbọntôivẫncứthấychươngchướngthếnào.Dâythépgaigợimộtthờirấthungdữvàrấthoangdại,chẳngnhẽkhôngcógìthaythếchăng?Cảconđườngcònlàmđược,saokhônglàmnốtíttấmchắnbảovệ?

ĐãđếnkhuvựcngoạiôBắcNinh,trướcmộtcâycầubắcngang,chúngtôitìmbiểntrỏđườngvềCầuHồkhôngthấy,đànhphóngđộnửacâysốlêncâycâuphíatrước.ĐếnđâymớilạithấybảngchỉdẫnlàcầusaunàyđivềPhảLại.Tứclàđánglẽphảirẽlêntừcâycầuđãbỏqua.Đànhquayngượcxetìmđườngcũ.Màcóđơngiảnđâuphảilêncầungangrồirẽtheođườngxuống,sangconđườngxuôivềHàNội.RồilạiquacâycầuvượtthứhaimớitớiđườngrẽvềHồ.Lòngvòngmộthồi,tínhramấthơnnửatiếngđồnghồ,nghĩalàbaonhiêuýđịnhđitheoconđườnghiệnđạichonónhanh,hóarahỏnghết.

Rútkinhnghiệmđợtđi,lầnra,chúngtôiđitheoconđườngtrêntỉnh,từĐôngCôiquaDâuKeo,đổvềđường5.Vìcónhiềucôngtrườngmớimở,đườngbụimù.Vàcũngvìbịxecôngtrườngchởcátsanlấpmặtbằngquầnsuốtngày,đườngđầyổgà.Suýtnữavìmuốntránhmộtđoạnổgàđó(đúnghơn làổ trâu),xe tôiđãhúcphảimộtxe tải.Lúcnày,mới thấynhớđoạnđườngcaotốcbuổisáng,vàtựnhủkhôngchừngbậnsaumìnhsẽvẫnđiconđườngấyítralàmộtlượt.

Câuchuyệnmộtngàytrênđườngcũnglàcáitâmtrạngcủabọntôitrướcnhiềuvấnđềxãhội.

Từlâutôiđãbịámảnhbởicáithànhkiếnlàởxứmình,chẳngbaogiờcócáigìhiệnđạichođượctriệtđể.Chẳngnóiđâuxa,cầuThăngLongtồntạiđãtừngấynămnhưngriêngđoạnđườngtừđêsôngHồnglêncầuvẫnnhư

dangdở,cátcóchỗtừđườngđấttrànratậnđườngnhựathahồbốcbụi.Cáitìnhtrạngnửachừngxuânấy,chỗnàolàchẳngcómặt.

Cáimớibaogiờcũngđòihỏimộtquátrìnhthíchứng.Nghedântìnhđồnđại làmộtvàingườiHàNộicó tiền lầnđầusangchâuÂu,đếnvớinhữngVenise,Milan,Madrid,thấyxalạquá,khócđòivề.Chắclúcấyhọcũngởvàocái tâm trạngcủachúng tôi trênđườngcao tốchômấy.Sốngquá lâutrongcáicổ lỗ thôsơ, làmsaongười taquenngayvớinhữngcáihiệnđạikia!Muốntheokịpnhữngvănminhtiếnbộấy,phảicótrìnhđộ,chúngtôiđâucóaibảođểhọc,vàgiákểcóaibảohọcthìcũngviệncớđãmệtmỏiquárồitìmcáchthoáithác.

Trướcmọicáimới,lòngngườitựnhiênngầnngại,vàtrongthoángchốcchợtnhậnramộtướcaomơhồ,giákểquayvềquákhứthìthích.

Nhưnglàmgìcóquákhứmàvề!Cuộcsốngthôsơhômquađâucóđứngnguyênnhưchúngtavốnnghĩ.Mànóđangtrongtìnhtrạngthoáihóa.Nhưconđường trở rachúng tôiđãđi.Cũcàng.Mụcnát.Đầy taivạ.Sởdĩcáihiệnđạihômnaynhamnhởnhếchnhác,thìcũngvìnólàconđẻcủacáitìnhtrạngthôsơđãthahóađó.

Mọisựquyến luyếnvừanói rađã thấyvô lý.Ấyvậymàkhônggạtbỏhẳnnóđiđược,nghĩcũngthấylạcholòngmình.

TrongtruyệnngắnConsovềnhàmẹ,nhàvănThanhTịnhtừngkềtrườnghợpmộtcôgáiđilàmdâuởlàngxa,cứvềnhàchồngthìnhớnhàmẹđẻ,lúcquayvềnhàmẹđẻlạinhớnhàchồng.Vìcảhainơiđềukhôngphảicuộcđờidễchịugì.Nơinàocũngquáthấpsovớicuộcđờimàngườita-vớitấtcảsựbiếtđiềuvốncó-tinrằngmìnhđượchưởng.Nênsinhranhữngthấpthỏmphânvânlưỡnglựrấtbuồncười.Nhiềungườichúngtôihômnaycũngởvàotâmtrạngnhưvậy,xinđừngcóaicườicả.

6.DÂNNHẬPCƯTRONGVĂNCHƯƠNGVÀBÁOCHÍ

Người ta thường coi Nguyễn Bính nhưmột nhà thơ có tâm hồn đồngruộngvà tha thiếtkêugọi trởvềvớichânquê.Thật ranhà thơđãbịhiểunhầm.TácgiảLỡbướcsangngangchỉgợilạinhữngkỷniệmvềquêhươngtronglòngngười.Chứtrongthâmtâmôngcũngbiếtrằngcâyđabếnnướchoặcmốitìnhcủacôhàngxómchỉcònlàkỷniệmtrongtâmtrí.Nóthuộchẳnvềquákhứ.Mộtđilàôngkhôngtrởvềvớinónữa,trừphibịbắtbuộc.Nhìntừgócđộxãhộihọc,NguyễnBínhlàmộthồnthơcủadândicư.Từnôngthônrathànhthị,họnhưcáicâybịmangtừmảnhđấtnàysangtrồngởmảnhđấtkhácvàcuộcđờihọphảichấpnhậnnhiềubikịchtiêubiểuchosốphậnconngườitrongxãhộihiệnđại.

Suốt thếkỷXX, làn sóngngườidânquêViệtNam rờibỏ làngxóm rathành thị chia thành nhiều đợt dồn dập. Chiến tranh khiến cho người takhôngcòncóthểtựdolựachọn.Hếtchiếntranhthìlạinhucầutáithiếtkinhtế.Sốdânquáđông.Kỹthuậtlàmăncũkỹ.Tìnhtrạnglạchậukhôngphảibỗngchốcmàđượccảithiện.Dùkhôngmuốnđi,dùbiếtrờiquêlàtrămcayngànđắngtrênphươngdiệntìnhcảm,họcứphảitheonhaumàđi.MộtnhàvănnhưNguyễnMinhChâuđãthôngcảmvớicáinỗiniềmấyởhọ.TrongthiêntruyệnNgàytếtvềthămquêinđầu1986,nôngthôntrì trệđượcôngmiêutảdướiconmắtmộtngườixaquêđãlâu.Hàngmấychụcnămcảconngườilẫncáchsốngvùngquênàykhôngđổi.Bởivậyởcuốithiêntruyệnrấthaynhưnglạiítngườibiếtnày,nhânvậtcủaNguyễnMinhChâusaucuộctròchuyệnvớimộtthanhniêntênKimđãthầmkêulênđauđớn“Kim,Kim,Kim.Đờicháumaingàysẽrasaonếugắnchặtvớinhữnglàngxómquênhàyêudấu!”

Haichụcnămnay,dùđãdặndònhaurấtnhiềusongcácvấnđềnôngthônchưađượcchúng tađềcập tớiđúngnhưnócầnphải có.Nông thôn tađãthayđổirasaotronghiệnđạihóa?Khitìmcáchtrảlờichocâuhỏinày,nhìnvàovănchương,ngườitakhôngkhỏilúngtúng.

MaymàgầnđâycòncóCánhđồngbất tận.Tácphẩmnàyđãđápứngđượcsựchờđợicủanhiềungười.

NhưngnhữngsángtácnhưcủaNguyễnNgọcTưmớinóivềcáibộphậnnôngdânở lạichínhmảnhđấtcũ.Còncácvấnđềcủacáibộphận“nôngthônrađi”-“nôngthôntừbỏchínhmình”,vẫnítđượcvănchươngbáochínhắcnhởtới.Mộtconsốthốngkêchobiếthàngngàycókhoảngnửatriệudânnhậpcưsống,làmviệcởmộtđôthịnhưHàNội.Cóngườisángđitốilạiquayvềvớilàngxómcủahọ.Cóngườilêntheomùa.Ngàycàngcóthêmnhữngngườilênmộtthờigiandàivàmỗinămchỉlaivãngvềquêvàilần.Songhọmớilàdânđôthịmộtnửa.Sinhhoạtcủahọcócáigìchắpnốivávíutạmbợ.

HọcầncómộtNguyễnNgọcTưcủahọ.Vàtrướcmắthọcầnđượcthôngcảmcủatoànxãhội,đượcnhắctớivà

chiasẻtrongcácphươngtiệnthôngtinđạichúng.Nhữngýnghĩtrênlâunayvốnđãlởnvởntrongđầuóctôi,càngdộilên

nhưámảnhtrongnhữngngàytết.Lúcnày,HàNộinhưvắngđi,tàuxekhókhănvìngườivềquê.Cònsautết,cótinnhiềukhucôngnghiệpởcáctỉnhphíaNam,côngnhânkhôngchịulênlàmviệctiếp.Thếlàngườitalạinháolênbànbạc.Chínhsáchcầnthayđổithếnào,ngoàilươngthìcònphảilochođờisốnghàngngàycủahọrasao,trongcâuchuyệnbênbữacơmởcácgiađình,nhiềungườiđãcónhắcnhở.

Nhưngsovớichuyệnthịtrườngchứngkhoán,chuyệncúmgàcúmvịt,thìcáccâuchuyệntươngtựrộlênđượcítngàyrồilạilọtthỏmđi.

Có lần, tôi đọc đượcmộtmẩu tin ngắn trênmạng:Việt Nam cần giảiquyếttìnhtrạngdicưgiatăng.ĐólàkhuyếnnghịcủaQuỹDânsốLiênhợpquốc(UNFPA)tạiViệtNamđưaratronghộithảovềvấnđềdicưtổchứchômnayởHàNội.

Cholàchủđềquantrọng,tôiđitìmtiếp.Nhưngtìmsuốtlượtcáctờbáochính chỉ thấy cómột ít tờ đưa tin này, và cách đưa thì hết sức sơ lược,chẳnghềnóihội thảođãdiễnravớisự thamdựcủanhữngai,cóbáocáonàoxuấtsắc,đâulàvấnđềtiếptheocầnkhaithác.Tómlạilàtinđưakhôngmấymặnmànhưnhữngtinvềcôcasĩnàycóbầuhoặchoahậukiathaymốtănmặc.

Nghĩramàthấycámcảnhquá!

7.HỒNTRƯƠNGBA,DAHÀNGTHỊT

ĐườngphốHàNộitrướctoànxeđạpnaytoànxemáy-nhiềukháchnướcngoàitừngquathămViệtNamnhiềulầncónhậnxétnhưvậy.CáiviệcViệtNamtrởthànhmột“xemáyquốc”,thìdântaaicũngbiếtrồi.Điềupháthiệngầnđâycủanhiềungườichỉ làchúng ta thườngđixemáybằngchínhcáitâmlýtừngđixeđạphômqua.Khirúlênphóngthậtnhanh,khiđậnđàlàmdángđiệubộtrênđường.Hoặcnếugặpđoạntắcmàcácnhàgầnđấykhôngchiếmdụngvỉahèlàmchỗbánhàng,thìsẵnsànglaolênluồnláchchomau.Lại còn những kiện hàng to tướng người ta thường buộc sau xe nữa, nókhiếnchonhữngconđườngnhựacũkỹởHàNộihiệnrachẳngkhácnhaubaonhiêusovớinhữngconđườnglàngmấpmô.Vàđóchínhlàđặcđiểmcủagiaothôngởcácđôthịhiệnnay.

ConđêvensôngHồngmàngàynàotôicũngđiquavốnlàconđườngđểhànghóangoạitỉnhtrànvềHàNội.Ngoàiraucỏ,trongcácthứhàngmanglênbaogiờcũngcógàvịt.Vàtrongsốnhữngkỷniệmvuivuitừmườinămtrước,tôinhớthườngcócảnhnhữngxeđạpchởvịtđangđibỗngdừnglại.Mộtítbánhđúcđượclôira.Ngườitadangrộngmỏvịtđểnhồimớbánhđúcấyvàochochúngthậtđầydiều,nhồichođến“lòitùvà”mớithôi.RồisangchợLongBiêncânkẹovớinhau,sốcânconvịtsẽgồmcảcáiđốngbánhđúcmớitọngđó.Cólầnthấytôingạcnhiên,cácbàbánvịtcườixòa,nghềcủachúngtôinóthế,từđờicáccụxưađãtruyềnlại,aicũngphảilàm,ngồitọngbánhđúcchovịtthếnàycònhơnchốcnữalênmặccảvớiđámláingồisẵntrênchợ.

Mộthainămnaychuyệnnhồibánhđúchômquakhôngcònnữa.ĐámláicáctỉnhmangvịtlênHàNộiđãchuyểnquađixemáycả.Songcáitâmlýlàmănkiểuấyvẫnđanghiệnrathiênhìnhvạntrạng.Ngaytrongcáclôhàngxuấtđicácnước,dânmìnhcũngcónhiềuchiêuthứctươngtự,khiếnngười

takhóchịu,cókhibịtrảvềvìkhôngđạttiêuchuẩn.Trongtômcódưthừalượng kháng sinh không được phép.Hàng thủ công chất lượng kém. Sứcmạnhcủathóiquenthậtghêgớm.Tôichợttưởngtượnggiácóaiđếntậncáccơsởsảnxuấtmàhỏi,thìchắccũngthấymấyngườiphụtráchcườixòa,cáccụxưađãtruyềnlại,aicũngphảilàm,nhiềukhiđãbiếtlàsaimàkhôngbỏđược.Vậy làcái tâm lýcủangườiquennhồivịtvẫnđangchiphốinhữngngườilàmhàngxuấtkhẩu.

Nhiều huyện cũ củaHàNội nay lên quận, các xã được gọi là phường.Cũngnhưởcáctỉnh,nhiềuhuyệnlỵnhỏtrởthànhthịtrấn,thịxãthànhrathànhphố.Mộtquátrìnhđôthịhóacũngđếnvớichúngta,nhưởnhiềunướckhác.Chỉcóđiềuởnhữngđôthịmớiấy,phốxáthườngvẫncongqueoxệchxạc-chẳngquanólàconđườnglàngđượcđổbê-tôngmàthành.Sovớicáckhuphốcũthìlượngxeởcác“phốlàng”nàycóíthơn,vàsuốtngàythấycónhiềungườiđibộhơn.Quan sátkỹhơn thì thấyngười ta - cả trẻ con lẫnngườilớn-thườngvẫnđibộnghênhngangratậngiữađường.Tạixưanayvẫn đi vậy một phần. Nhưng cũng tại những căn phố mới này phần lớnkhôngcóvỉahè,muốntrởthànhngườithànhphốđitheovỉahècũngkhôngcóchỗmàđi.

Những thói quen cũ còn cómặt trongmọi sinhhoạt gia đình.BênGiaLâmtôi,hồisốtđất,nhiềunhàcóvài trămméttựnhiênthànhtỷphú,xâynhàbatầngbốntầng,nhàcũngchialàmnhiềuphòngkiểucáchnhưcácbiệtthự.Nhưngtốitốinhìnvàonhiềunhà,thấyngườitachỉquanhquẩnphòngkháchdướinhà.Ởđó,concáihọcbài,bốmẹxemtivihoặctròchuyệnvớihàngxóm.Cảnhàcứphảisốngbêncạnhnhau,chứkhôngaitínhchuyệnvềphòng riêng làm việcmộtmình. Vỏ là dân thành phố, nhưng ruột vẫn làngườinôngdânthờicũ,ngaytrongnếpsống.

Thờinàothìtrongconngườicũngcócàichencảmớilẫncũ.AnhTrươngBachết,nhưnghồnkhôngchịuchết,cứtồntạitrongcáivỏanhhàngthịt.

Bi kịch riêng của conngười hiệnđại chúng ta chỉ bắt đầu từ chỗnhậpnhèmsauđây:

-Bởibiếtrằngcáicũkhôngbaogiờthayđổinổi,nênmặcdầuđãngánngẩmnólắmrồi,songlạiquayralýtưởnghóanó.

- Còn với cáimới, biết rằng không bao giờ đạt tới, liền lờ đi coi nhưkhôngcó,chỉcốtsaocócáidanhhãolàđượcrồi.

Cũmớinhậpnhèm,trôngcũngbuồncười.Nhưngvìaicũngthế,cảmìnhcũngthế,nênkhôngdámcườinữa.

8.ẢOTƯỞNG,ĐÂUDỄTỪBỎ

Giữabaonhiêuvụbêbốiđươngthời, thìvụbánđộ trongbóngđánăm

2004chỉlàmộtcáigìrấtnhỏ.Saukhiđiềutratrêndiệnrộng,vàcólẽchỉcómộtsốnhỏngườicó liênquan làcóáncụ thể.Song tôinghĩcáisốngườikhôngcó án, sốđómớiđáng sợ.Nghĩ tới họ tahìnhdung ra cảmột tìnhtrạnglầmlỗitrànlanvớinhữngbiểuhiệnmuônmàumuônvẻ.

Đã có những con người hư hỏng, cậy chút tài năng để buông thả, vàthườngxuyênđầucơlòngyêumếncủangườihâmmộ.Đãcónhữngcánbộphụtráchlàmănvớixãhộiđenđểkiếmchác.Đãcónhữngtậpthểcùngnhấttríđưatiềnđihốilộ.Đãcónhữngthànhtíchcóđượcdođixinđichạy.Đãcólốisốngbàibạctraigáirủrênhaulàmbậyrồiphảnbộinhau,ănchặntiềncôngcủanhau.Đãcónhữngcuộcchạylàng.Đãcólìlợmchốiquanh,ngoancố cãi chày cãi bửa sau khi bị cơ quan điều tra phát hiện.Tóm lại, đã cónhững tội lỗimà lâu nay chúng ta chỉ đọc trong sách vở, hoặc xem trongphimảnh,naytrongthựctếcònbẩnhơn,ghêhơn.Khônggìxalạvớichúngtacả.

Đấy,cáichínhlàmchongườitanghĩngợinhânchuyệncáđộbóngđálàởchỗấy:Nókhôngphảilàmột“hiệntượngcábiệt”nhưchữtahaydùng.Nótiêubiểuchomộtxuthếthấyởnhiềungành,nhiềuđịaphương.Chẳngqua,nhữngngànhnhữngđịaphươngđóquantrọng,lôirathìxấuhổchungnênngườitaỉmđi.Cònthểthaoư,thểthaocóvẻchẳnglàgìcả,nênngườitacho“bớitung”ranhưvậy.Dẫusao,nó-cáihiệntượngtiêucựcchung,cũngđãcódịpđượcbộclộ,vàaicũngthấyđâykhôngphảilàchuyệnriêngcủamộtngànhthểthao.

Nhânđâytôinhớlạimộtmẩuchuyệncũ.NhàthơThợRèncólầnkểvớitôi:CụTuân(tứcnhàvănNguyễnTuân)

mang tiếng làhay thắcmắcchứ thật ranhiềukhicũngngây thơ lắm.Đâumấynămđầuhòabình1954,chínhcụđãcólầnkêutướnglênrằngnaylàlúcaicũngtốtcả,vậythìcácloạinhàtùnhưHỏaLòcầngiảitánđichứđểlàmgìnữa.Saunàynghĩlại,chínhNguyễnTuâncũngthấybuồncườichomình.

Nhắclạichuyệnấyđểthấyngayởnhữngnhânvậtxuấtsắccủaxãhội,trongsựsuynghĩnhiềukhicũngcóảotưởng.Màcáiảotưởnglớnnhấtlàlầmtưởngrằngchúngtacómộtxãhộikháchẳnmọixãhộikhác.Xấuxađêtiệnhưhỏngtànác...khôngcóđấtsống.Cóthểcònnghèonhưng“đóimàsạchráchmàthơm”.Mọingườiđều“trênmứctuyệtvời”.Aicũngthànhchủnhânchânchínhcủađấtnước.Aicũngđángyêu.Vâng,kỳlạ,ngớngẩn,ảotưởng,bốcthếđấy!Cóngườicònngờvựcchưatinư?Chỉcầngiởsáchgiáokhoamàhọcsinhcáccấpđanghọc.Chỉcầngiởcácsángtácvănthơ“kinhđiển”ra,nhữngcâukiểunhư“Gặpmỗimặtngườiđềumuốnghémôihôn”(ChếLanViên)nhannhản,nólàbằngchứngcủamộtcáchnghĩđãthuộcvềquákhứ.

“Răngkhôngcôgáitrênsông-Ngàymaicôsẽtừtrongrangoài-Thơm

nhưhươnglụyhoanhài-Sạchnhưnướcsuốibanmaicửarừng...”ĐólàmấycâutrongbàiTiếnghátsôngHươngcủaTốHữumànhiềuthế

hệhọcsinhnửathếkỷnayphảihọcthuộclòng,vànếutôikhônglầmthìaicũng thấy đúng. Ngày mai sẽ hơn ngày nay, còn gì đúng hơn thế nữa?Nhưngnaynghĩlại,nókhôngphảilàảotưởngthìcònlàmộtcáigìkhác?

Ảo tưởngmãimãi nẩy sinh là vì thế, nó thuộc về tất cả chúng ta, khichúngtachưatrưởngthành.Vànókhóvượtqua,làvìkhiđãnẩysinhrồithìcứlàmngườitaquyếnluyếnmãi.

Năm2006cóvụtựtruyệnLêVânyêuvàsốngbịnhiềungườiphảnđối.Nhiềungườikhôngthểchấpnhậnchuyệnmộtngườicongái-ởđâylàmộtdiễnviênnổitiếng-mangkểtungnhữngchuyệnriêngtronggiađìnhmìnhchomọingườicùngnghe.Mộtmặtngười ta tỏý thạođời:“Aichảbiết!”.Mặtkhácngườitavẫncholànhiềuđiềuchẳnghayhogìấynhấtthiếtkhôngđượcđưalêntranggiấy,khôngđượccholớptrẻđọc.

Quaviệcnàytôinhậnthấythóiquensốngtrongảotưởngvốnđãtrởnênthâmcăncốđếnơinhiềungườilạicóthêmcáchbộclộmới.Ảotưởngrằngnếutanhắmmắtkhôngmuốnnhìnmộthiệntượngxấunàođóthìrồitựkhắcnósẽbiếnđi.Nhất làảotưởnglàchúngtamuốnnhàonặnlớptrẻ thếnàocũngnên,muốnnóidốinhữngcôngdântươnglaiđóthếnàocũngđược.

Trênnguyêntắcthìaicũngbiếtphảidámnhìnthẳngvàosựthật.Nhưngtrongthựctếthìđãbaolâunaylốisợkhuyếtđiểm,sợsựthựckéodài,dẫntớichegiấuchonhauvànhiềukhicảđámđônghùavàocùngbảonhauchegiấu.Ngườinọsợngườikiabiết.Cấpdưới sợcấp trênbiết.Ngườigià sợthanhniênbiết.Ngườiphụtráchsợdânbiết...Thoạtđầulàthànhtâm,làcódụngýtốt.Nhưngdođãkéoquádàinênnhữngđộngcơtốtđẹpấykhôngđủđểbiệnminhchobaonhiêutaihạitiếpnối.

9.TẤTCẢĐÃCÓTRONGLỊCHSỬ

TrầnKhánhDư(khôngrõnămsinh,mấtnăm1339),thườngđượcbiếttớinhư một trong những công thần trong cuộc kháng chiến chống NguyênMông.Có điều ông cũng rất giỏi tham lamvơ vét.Khi làm trấn thủVânĐồn, tụcởđấyquầnáođồdùngcònbắtchướcngườiTrongQuốc,ôngralệnhchoquânkhôngđượcđộicácnónkiểuphươngbắcmàphảiđộinóncủamộtlànggầnđấygọilànónmalôiđểphânbiệt.Nghethìcóvẻrấtnghiêm!Cóbiếtđâu,trướcđóôngđãsaingườinhàmuasẵnnónvềbán,mỗichiếcgiáđắtgầnbằngmộttấmvải,nhờthếcũngcóđượcmột“chiếncôngtưngbừng”trênphươngdiệnkiếmlợibỏtúi.

CâuchuyệntrênkhôngthấyghitrongcácbộsửhiệnđạikểcảViệtNamsử lược, tôi chỉ biết được nhờmấy hôm buồn tình lấy bộ Lịch triều hiến

chươngloạichícủaPhanHuyChúrađọc.Đếnkhi tìmlạiĐạiViệtsửkýtoànthưthấycóthêmmộtchitiếtcósứctốcáomạnhhơn.CólầnngườidânđãkiệnTrầnKhánhDưđếntậntriềuđình,nhưngôngkhôngsợmàcòncôngkhai tuyênbố:“Tướng làchimưng,dân lính làvịt,dùngvịtđểnuôichimưngcógìlàlạ?”.

CâuchuyệnvềTrầnKhánhDưtrướctiênmanglạichotôimộtsựanủi,hóaranhiềuchuyệnđờinaychỉlàphóngchiếunhữngchuyệnđờixưa.

Vềthamnhũng,ĐạiViệtsửkýtoànthưghi,khôngphảiđếnthờivuaLêchúaTrịnh,màngaytừđờiLêNhânTôn(sauLêTháiTổvàLêTháiTôn,trướcLêThánhTôn)tứckhivươngtriềuthịnhtrị,đãcóhiệntượng“trênthìtểtướng,dướithìtrămquan,hốilộbừabãi”.

Vềnhữngdễdãi trongviệcbanquantước,sáchLịch triềuhiếnchươngloạichícủaPhanHuyChúghi:“TriềuTâySơnphongtướcquálạm,đếncảphuquétchợ,línhđẩyxecũngđềutraochotướchầutướcbá.Danhkhítồiđếnnhưthế!Muốnchokhỏiloạn,cóthểđượckhông?”

TheonhàtriếthọcB.Russel“Đọcsửđểbiếtnhữngnguxuẩncủaquákhứ,nhờ thế người ta có thể chịu đựng tốt hơn những ngu xuẩn của hiện tại”(trích lại từgiáosưHàVănTấn).Ngheracóvẻđauđớnchuaxót,nhưngthựcrađómớilàđộngcơđủsứcthúcđẩyngườita“đitìmthờigianđãmất”.

Mấynămnayởtacóhiệntượngđiểmsửcủacáchọcsinhtrongcáckỳthitrunghọckémmộtcáchthảmhại.Vànóirộnghơn,lớptrẻhiệnnayngáncácbàisửởtrườngđếntậnmangtai,bấtđắcdĩphảihọcsử,lúchọclêncókhôngbiếtthivàotrườngnàokhácmớichịuthivàosử.

Tạisaonhưvậy?Nhiềungườinói làcácgiáoviênchúng takhôngbiếtdạy.Cóngườidámviếtrằngđãgọi là lịchsửthìbaogiờcũngnhàmchánkhôkhan,khóhiểu,lặpđilặplại.Họtínhchuyệntăngtínhhấpdẫncủamônsửbằng tranhvẽvới lạiphimảnh,bởi tin rằngchỉcácbiệnphápkỹ thuậtthậtxịnấymớigiúpchomônhọcđỡngấy.

Nếuchúngtabiếtrằngởcácnước,lịchsửvẫnđượcngườitacoilàmộtmônhọcsinhđộngvàcósứclôicuốnbậcnhấtvớihọcsinh,thìcóthểthấyđầumốicâuchuyệnkhôngphảilàởchỗấy.Lịchsửsaolạinhàmchánchođược?!

Việchọcsinhvàngườidânởtangánsử,theotôicónhiềunguyênnhânkhácnhau.

Cácbàisửđượcgiảngkhôcứngtẻnhạtthiếuhẳnchitiếtthựctế.Chuyệnngàyxưađượckểlạimàcứnhưchuyệnngàynay.Ngôntừvàcáchnóicủalịchsử thiếuvắng.Cũngnhư thiếuhẳncảmgiácvềmột thờigianđãqua,vừaxalạvừagầngũi.Thếthìaimàthíchđược?

Vỏđãvậycòn ruột thì sao?Mộtmônhọcchỉhấpdẫnkhingười ta tạochongườihọccảmtưởngởtrongđócórấtnhiềubímật,kểcảnhữngchuyệncó thựcmà khôngmột đầu óc nào tưởng tượng nổi.Nómời gọi người ta

khámphá,chứngkiến,lýgiải.Cáihồnnàycủasửởtakhôngcó.Ngượclại,ngườiviếtsửchỉchothấy

mộtthứlịchsửtrênsơđồ,lịchsửđãchưngcấtphụcvụchomộtmụcđíchgiáodụcđúngđắnnhưngquáđơnđiệu.ThídụnóiđếnnhàTrầnđánhquânNguyênchỉtoànchothấymấylầnvuatôibànnhauquyếttâmSátThát,nóiđếnvuaQuangTrungchỉnóiđếnchiếnthắngĐốngĐa,NgọcHồi...ởtrunghọccũngvậy,màlênđạihọccũngvậy.Cònchuyệnnhữngngườicầmquânvàlàmviệcnướclúcấyquanhệvớinhaurasao,suynghĩcụthểnhưthếnàotronghànhđộng,cónhữngchínhsáchcụthểrasaosauchiếnthắng-tươngtựnhưhaimẩuchuyệntôivừađọcđược- thìkhôngbaogiờchohọcsinhbiếtvàgợichochúngcầnbiết.

Saukhihọcquachụcnămởtrườngphổthôngđámtrẻthôngminhhiệnnaylúcvuiđùathườngmangnhữngcôngthứcmàchúnghọcđượctrongcácgiờsửragiễucợt:nào“cóápbứccóđấutranh”,nào“tinhthầnyêunướcvàcămthùgiặcđãtạonênsứcmạnh”.

Khi cảm thấy không được tôn trọng, không cảm thấy cái thiêng liêngtrongkiếnthứcmàvẫnbuộcphảihọc,ngườitakhôngcócáchphảnứngnàokhác.

Muốimàkhôngmặncòngìlàmuối,sửmàkhôngcócáiphậpphồngcủađờisốngconngườitrongquákhứ,làmsaogọilàsửđược?

10.MỘTLẦNLỖTẤNNỔICÁU

NguyễnHiếnLê,trongcuốnSửTrungQuốc,cókểlạimộtmẩuchuyệnnhỏ.Khoảng1920,nhà triếthọcAnhBertrandRussell tới thamquancảnhTâyHồởHàngChâu.Trờinắnggắt,bọnphukhiêngkiệuchoôngleonhữngđườngdốchiểm trởđể lênmộtngọnnúi.Thấyhọvấtvảông tỏý thươnghại.Nhưngônglấylàmlạlàđếnlúcngồinghỉ,họliềnlấythuốcrahútrồicườiđùaầmỹ,tưởngnhưđờihạnhphúclắm.Vàôngkhenngợi,cholàhọbiếtsống.

Ngheđượcchuyệnnày,LỗTấnbựclắm,trướctiênlàvìnhữnglờikhencủaôngbạnngoạiquốc.

LỗTấnmaimỉa:“Tôikhôngrõkhikhenvậy,ôngấymuốnnóigì.VàtácgiảAQbày tỏ ýmuốn nhìn thấy ở những người phu kiệu cách phản ứngkhác:“TôichỉbiếtmộtđiềulànếunhữngtênphuđóbiếtđauđớnvềthânphậncủamìnhthìTrungHoađãthoátkhỏicảnhđiêuđứngtừlâurồi.”

Aiđãtừngranướcngoàiđềubiết,ghélạiđấtnướcnàođóítngày,phảicốýtránhchomìnhmọiphiềnphức.Cáilốibanphátlờikhenvôtộivạ,dođó,làrấtphổbiến,vì“cómấtgìcủabọđâumàbọtiếc”.MộtsựnghingạinhưcủaLỗTấnkhôngphảilàvôlý.

Tuynhiênphảinhậnaicũngthấycáicáchphớtlờnhữngchuyệnkhôngđượcnhưý,vuitươitrướcmọivấtvả,càngkhổcàngcườimạnh,đấylàmộtcáchnghĩthôngthườngđãcótừngànđờinay.KhôngnhữngnócóởphươngĐôngmàcócảởphươngTây.Nóchỉlàmộtphươngthứcgiúpngườitatựvệ.Aichưacócũngmuốnhọc!

Thànhthửtôicũngkhôngdạigìmàbàibácnhữngtiếngcườithỏahiệphiệnđangkháphổbiến.

Chỉcóđiềutrongthựctếhiệnnay,khôngphảimọingườidừnglạiởchỗấy.Hìnhnhưchúngtađangmảicườiquá.Cườiđểkhỏiphảinghĩ.Cườiđểlảngtránhthựctếnóđangkhôngđượcnhưtamongmuốn.Cườiđểcàobằnghaydởtốtxấu,xíxóamọichuyện.Cườiđể“racáiđiều”mìnhbấtcầnđời.Tiếngcườitrongnhiềutrườnghợpđãtrởthànhmộtthứhànhđộngvôcảm.Vàvôtráchnhiệmnữa.

TớilúcnàythìtôilạithấyLỗTấnlàrấtcólý.Sinh thời Lỗ Tấn vốn nổi tiếng với tinh thần phê phán xã hội. Không

nhữngôngphêphángiaicấpthốngtrịmàphêphánluôncảđạichúngnữa.CáctàiliệunghiêncứuvềxãhộivàconngườiTrungQuốchiệnđạiđềughinhậnLỗTấnlàngườiđiđầutrongviệcchỉraquốcdântínhđángchêtráchcủangườiTrungQuốc.Liênquan tớiđámđông,bộphậndướiđáycủaxãhội, tháiđộcủaôngthugọnlại trongcôngthức“áikỳbấthạnhnộkỳbấttranh”,hàmýôngthôngcảmvớinhữngđauđớncủahọ,nhưnggiậnvìhọ

nhát,hèn,khôngdámtranhđấu.SựbựcbộimàNguyễnHiếnLêkểlạinóitrênnhưvậylànằmtrongcái

mạchxửthếnhấtquáncủaLỗTấn.Cầnnhắclạicâuchuyệntrênvìcóvẻnhưđếnnaynóvẫncònýnghĩa.Sự

bấtmãntrướcthựctếvốnkhôngphảilàđộcquyềncủaconngườibấtcứthờiđạinàoxứsởnào.Thậmchícòncóthểnóilàxãhộicàngđilênthìngườitacàngcảmthấysựkhônghoànthiệncủanó.Tìnhtrạngmệtmỏinhanhchóngxảyra.

Một thờiđểmất (1995) là tênmộtcuốnsáchviếtvềNguyênHồngcủanhàvănBùiNgọcTấn.HiệnlêntrongsáchlàmộtNguyênHồngvềgiàđaukhổtrướcbaođiềuchướngtaigaimắtvàsựbấtlựccủabảnthâncũngnhưchung quanh. Không phải ông không biết như thế là chưa hoàn thành sứmệnhcủamộtnhàvăn,nhưng làmcáchnàođể thayđổi thìôngchịu.BùiNgọcTấnđặtvàođoạnkếtmộtkỷniệm.LầnấytácgiảBỉvỏđếnthămông,đang nằm trên giường đọc sách, bỗng nhổm dậy vì một câu nói trúng ýmình:

-Tấnơi!Làmgìđấy.Ngheđãnhé.ĐâylàcâukếtmộtvởkịchBaLan.Nhânvậtchínhquayranóivớikhángiả:“Cácbạncóbiếtvìsaongườitanóidốikhông?Cóhai lýdo.Thứnhất:Người ta sợnóikhácmọingười.Thứhai:Ngườitamệtquárồi”.

Sựmệtmỏiđãlàmộtthứbạnđồnghànhbấtđắcdĩmàcònsốngtacònphảichịuđựng.

Khibịđẩyđếnmứccaonhất,sựmệtmỏithườngxuyênnàytrởnênmộttácnhânlàmthahóaconngười.NgườitahoặclànóidốinhưtrongvởkịchBaLannóitrên,hoặclàchỉcònbiếtcười,cườiđểlảngtránh.

Mộtmặtphảichấpnhậnrằngnó-sựthahóanày-cũnglàmộtcáigìtựnhiên,mộtphảnứngnhânbản,vớinghĩanólàđiềuởđâuconngườicũngtìmlấychomìnhđểyêntâmvàsốngsót.

Nhưngmặtkhác,sẽlànhânbảnhơn,nếuchúngtađặtvấnđềyêucầucaoởconngườikhôngđểthựctếkéomìnhthấpxuống,duytrìlấysựbấtmãnchínhđángvàtìmtớinhữngsuynghĩvàhànhđộngthíchhợp,tứcphấnđấuchomộtcuộcsốngtốtđẹphơn.Đấymớichínhlàcáchvượtlêntrênsựmệtmỏivà tiêuhóanómộtcáchhiệunghiệmnhất.Cười làcầnnhưngcáisuynghĩsauđólạicòncầnkíphơnhẳnmộtbậc.

11.ĐỘCĐÁOVỚIBẤTCỨGIÁNÀO!

Hồi còn chuyên mục Gặp nhau cuối tuần, VTV3 từng cho diễn mộtchươngtrìnhkháthúvịmangtênHộiơilàhội!ChuyệnkểvềmộtlàngnọcócáitênlàlàngCựPháchlàmhội.Làmnhưthếnào?Nóinômnalàkhông

cócũngvẽramàlàm,cáigìsẵncóthìtưởnglàmìnhđãquátài,làmliềulàmẩu,làmmộtcáchbôibác.Còncáigìkhôngcóthìbảonhaubắtchướcngườikhác(aiđóđạovăn,đạonhạcthìởđâyngườitasẵnsàngđạohội).Nhưthấycáclàngkháccóchọitrâuchọigàthìnghĩraviệc...chọilợn.Đếnlàlắmtrònhốnhăng,khôngainhịncườinổi!

Ngaysautiếngcười,cốnhiên,mànkịchcũnglàmchongườitaphảinghĩ.Thấy có chút gì nhoi nhói trong lòng. Thấy thoáng quamột chút xấu hổ.TrongkhôngkhíViệtNamgianhậpWTO,đivàohộinhậpvớithếgiới,cóthểtừvởkịchđọcravàinéttâmlýhiệnthời.

Saunhữngnămthángbaocấp,ngủdàitronguểoải,nayaicũngtrởnêncựckỳnăngđộng,khôngaibảoaicùngcuốngcuồng lêncảmột lượt,mêmảisốngmêmảihưởngthụ.Thayđổivớibấtcứgiánào.Nhanhnhảuđếnmứcgiả tạo.Mamãnhđủ trò.Đắpđiếmvaymượnđủkiểu.Miễnsaogâyđượcsựchúý,miễnsaothuvềtiềnbạc.

Trongcơn saykiếmăn, người tamangquákhứ rađể làm thươngmại.Khôngphảitếtnhấtcũngnấubánhchưng.Vàkhôngcóđỗthì lấyngôlấykhoai,khôngcónhânthịtlợnthìlấythịttrâuthịtchuột.Nhândanhmộtmụcđíchtốtđẹp,tựchorằngcógiandốimộttírồithầnphậtcũngthabổngchohết.

Khitiếpxúcvớinướcngoài,khôngchịuchuẩnbịnghiêncứukỹcàng,màquenlốiláuvặthọcđòi,nhiềukhibênguyênxivềmìnhnhữngcáirấtxalạ,màvẫnkhôngthấychướngvàcànglạcàngcoilàhay.Nhưtrênđãnói,trongkịchcócảnhmấyngườiphỏngtheolốiđấubòởTâyBanNha,tổchứcđấulợn.Đấuthếnào?Ngườirađấungồixổmtrênmặtđấttaycầmmiếngvảiđỏkhiêukhíchlợn,taykiacầmcáigìnanánhưcáikhiênđểtựcheđỡ.

Tậntrongtâmlýsâuxa,rõlàconngườiởđâyẩngiấurấtnhiềumặccảm.Cáisựlàmliềuởđâyvốnđượcbắtđầutừmộtnguyệnvọngcóvẻrấtchínhđáng.Đólàkhitiếpxúcmuốngâyấntượngvớingười.Songdochỗtrongthâmtâmthừabiếtmìnhkémsẵn,vàkhôngbaogiờcóthểbằngngười,nênchỉcòncáchcốýtạorasựlậpdị,nóichệchđilàđộcđáo.Rồinhậnrađâylàngónvõcóvẻhiệuquả,ngườitacònhùanhaunângnó-cáisựđộcđáoấylênthànhlýtưởng,sùngbáinó,chonólàquantrọngnhấttrênđời.

Sự độc đáo hay bản sắc vốn không xa lạ với con người hiện đại. Nóthườngđược lưuýkhingười ta tìmcáchphânbiệtcáccộngđồng.Nhưngtheocácnhàxãhộihọccóđộcđáohayvàđộcđáodở,độcđáođángtriểnkhaitiếptụcvàđộcđáonhưmộtcụcbướuđángcắtbỏđi.Chỉkhiđằngsaucáibảnsắcđó, thấy toát lênýnghĩaphổbiến,người tamớicảm thấygầngũi,vàcoiđólàcáibảnsắcchânchính.

Mộtđiềuquantrọngnữalàtựnóđộcđáotrongbảnsắcsẽđếnchứkhôngcầnđitìm.Đểtựnóđếnthìnósẽtựnhiên.Lấynólàmụcđích,tìmsai,tìmnhầm,rồilạitôvẽchonó,thìsẽgâynhiềuphảncảm.

Khôngthểnóirằngchỉcầnđộcđáolàcógiátrị.Trongviệcnàydânvănchươngbọn tôi cũngcómột ít kỷniệm.Hồiđó làvàokhoảngđầunhữngnămsáumươi,ởHàNội,mộtsốbạntrẻmớitậpviết,trongkhaokhátmuốntựkhẳngđịnh,cũngcócáilốiđitìmbằngđượcsựđộcđáođểgâyấntượngvàcoiđólàsángtạo.Maymàcácbậcđànanhđãsớmnhắcnhở.NhàthơXuânDiệu“đả”mạnhnhất.Vớilốinóiriếtróngvốncó,ôngbảonênnhớlàhai con lợn khác nhau cũngmỗi conmột cá tính, nghĩa là chẳng con nàogiốngconnào;vậyđừngcólẫncátínhvớicátật...Sựđộcđáochỉđếnquaconđườnghọchỏikhổluyệnhòanhậpvớichungquanh,rútratừkẻkhácnhữngđiềutinhtúyvàphùhợpđểtựlàmgiàuthêmbảnthân.

Nóichovui,khôngchừngcáilàngCựPhạmtrongchươngtrìnhHộiơilàhội!đãănphảiđũabọntập tọnghọcnghềchúngtôimấychụcnămtrước.Nhưnghồiấychúngtôilàmthếvìsốngtrongmộtxãhộikhépkín,tìmtòikhôngcóđườngranênphải tựmìnhlừamình.Nayđãsangmột thờibuổikhác, cuộc sống lúc nào cũng trình ra trướcmắt bạn bè xa gần, chẳng lẽchúngtakhôngrútđượcítkinhnghiệm?

Đọctindulịch,thấycóhiệntượngkháchnướcngoàivàoViệtNam,mộtsốbỏcuộcsớmvàhầuhếtkhôngtínhchuyệnquaylại.Lúcđầuthắcmắc,naythìtôiđãhiểu.Khôngchỉbịkéovàođámhộitươngtựnhưtrongchươngtrìnhtruyềnhìnhnọ,màhọcònvấpphảicảmộtcáchnghĩấutrĩ,xuấthiệnởbấtcứnơinàocóthể.Rahọcócáilýcủahọ!

12.MỘTNGÀNLÝDOĐỂ…MÃIMÃILÃNGPHÍ

Bêncạnhsọt rác,cácgiađìnhHàNội trướcđây thườngcó thêmthùngnướcgạođểchứacácloạithứcănthừa.Sẽcóngườiđếnđấylấyđểvềnuôilợn.Bùlại,ngườitanộpchochủnhàmỗithángvàicáichổi.Bâygiờthứcănthừanhiềuhơn,nhưngởnhiềugiađình,mộtchỗđểcái túinylôngrácđãkhó,nóichithùngnướcgạo.Nếukhôngphảitốngxuốngcốngthìcũngvứtvàoráchết.Cólẽcácbạntrẻnhìnđâylàchuyệnbìnhthường,nhưngvớilớpgiàchúngtôi,nhìncơmthừacanhcặnlẫnvớirácrúthấyghêghê.Lạinhớcáicâucáccụhồi trướcvẫndạy,mộthộtcơmrơicũngphảinhặtvàomộtchỗ, người không ăn thì con gà con lợn nó ăn, vứt đi phải tội.Ngày naychẳngaicònnghĩthếnữa.

TruyệnngắnGiáaichocháumộthàocủaNguyễnCôngHoankểvềmộtđứanhỏđiăncắpbịgiảivềquê.Nóthanthởmỗilầnnhưthếnày,nhànướctốnvềnócóđếnbảytámđồngbạctrongkhiđógiácóaichonómộthàolàmvốn,nócóđôithùngđigánhnướcthuê,thìcũngchẳngđiăncắplàmgì.Đạiýtácgiảmuốnnói:dotiếcnhữngmónnhỏngườitalãngphínhữngmónrấttomàkhônghaybiết.

CónhiềuhiệntượngcóthểlàmchứngchonhậnxéttrênđâycủaNguyễnCôngHoan.Mộttrongnhiềuloạiquàtặngmànhữngngườilàmnghềnhưtôihaynhậnđượclànhữngcáicặpđựngtàiliệu.Mỗingàycặplạiđượccảitiếnchođẹphơn.Chỉtộimộtnỗinhiềukhicặpcònđẹpmàkhóađãhỏng.Phảivứtcảcáicặpđiluônvìbâygiờloạithợnhậnchữacặpkhóakhôngcóvànếucóthìhọcũngchỉlàmquấylàmquáđểmìnhvứtđisớm.

-Saoanhtoànnóinhữngchuyệnbébằngmắtmuỗithế?Cònbaonhiêuchuyệncáccơquannhànướclàmănlãngphíhàngtỉtỉtiền,saoanhkhôngghivàođâymàtoànnóimấycáiphéc-mơ-tuyavớilạithùngnướcgạo?

-Vângnhữngchuyệnlãngphítàyđìnhaicũngbiết,nhưngtôivẫnmuốnnhắcnhữngchuyệnnhỏnhặtkia,vìtừcáinọsinhracáikia.ÔngLýQuangDiệucủaSingaporecólầnviếttronghồiký:điềulàmôngngạcnhiênlàquaHànQuốc,ngayởcácphòngkháchdànhchonguyênthủquốcgia,ngườitacũngghirõlàxinquývịtiếtkiệmđiện.Cònởta,giáaibànlàmthế,hẳnsẽbịchêlàbủnxỉn.Lãngphíđanglàmộtnéttâmlýthờiđại.Vìsao?Vìbanđầucủacôngthahồvungvít,lãngphíthànhmộtthóiquen,khôngkiềmchếnổinữa.Vìnghèolâuquávàchẳngbaogiờgiàubằngngườinênthíchlãngphíđể racáiđiềumìnhxàisangkhôngkémai.Vì lúcnàocũng thích làmdángkhoetàikhoegiỏivớinhau,kểcảracáiđiềuhưhỏnghơnngườicũngthấyvuisướng.Vìkhôngtiêuphaphíphạmthìcủacảicũngchẳngthuộcvềmình.Vàmộtngàncớkhácnữa...trongđócócáicớquantrọngnày:mìnhcótiếtkiệmcũngvônghĩa,chungquanhthiênhạcóai tiếtkiệmđâumà“gáigóaloviệctriềuđình”.

CáckháchsạnởSingaporethườngtổchứcnhữngbữaănsángtheokiểutiệcđứng,nghĩalàthứcănđểthànhtừngloại,ngườivàoăntùythích,ngườitachỉviếtthêmbằngtiếngAnhmấychữkhuyênkháchnêntiếtkiệm,chỉlấyđủdùng.NhưngtạimộtsốnơikháchViệtNamqualại luôn,cóthêmmộtdòng chữ bằng tiếng Việt: Lấy thừa không ăn hết sẽ bị phạt tiền. NhiềungườiViệtthắcmắchọlàmnhụcmìnhquá!Nhưngcóngườicãilại, trôngkìađúnglàcácbàncủakháchViệtNamvẫnđểthừathật.Chẳngquathấydânmìnhpháquennênhọphảilàmthế.Biếtnhụcmàsửamớiraconngười,chỉsợcáusườnvàihômrồisauvẫncứchứngnàotậtấy,vàcáithói“nghèomàhaylãngphí”, trởthànhkhôngthểsửachữa,thìmớilàcảmộtnỗiđaulớn.

13.ẨNKÍNMỘTTRIẾTLÝCHUNG

Cáp quang dưới biển bị ăn cắp.Nước tương có thửa chất gây ung thưcũngđượcbàybán.Hànghóaxuấtranướcngoàikémphẩmchấtbịtrảvề.Hơnhaingànhọcsinhbịđìnhchỉtrongkỳthitốtnghiệpphổthông.Những

sựviệcấynốitiếpvàocácvụviệctiêucựcbấylâuchúngtavẫnnghe-nhưphárừng,lấnbiểnbừabãi,ăncắpnguyênvậtliệutrongxâydựng,gọilàcảitạonhưngthựcrapháhoạimôitrườngvàtànphádisản...-khiếnchonhiềungườiphẫnnộ,vàcôngthứcchungđểgiảiquyếtvẫnlàphảithậtnghiêmkhixétxửcùnglàtuyêntruyềngiáodụcnângcaoýthứccủaconngười.

Tôicũngthấythế,songtrongbụngkhôngkhỏithoángquamộtchúthoàinghi.Nhiềuhiệntượngcứnốitiếptheokiểu“chémđầunàymọcđầukhác”.Muốnchữatậngốc,cầnđitìmcộirễcủasựviệctrongtâmlýxãhộivàtrongtừngconngười.

Trongcáchànhđộngvừakể,cócáicoinhưđãphạmphápvàsẽbịtruytố,cócáicóvẻkhôngsao,tabiếtđểrồibảonhau.Tuynhiênnhìnchungthìnaylàlúckỷcươnglỏnglẻovàconngườibuôngthảtuỳtiện.Trênđạithểcóthểhìnhdunglàtrướckhihànhđộng,ngườitathườngtựnhủcuộcsốnglàmộtcanhbạc.Đượclàmvuathualàmgiặc.Thoát thìgiàuto, thànhngườiđàng hoàng, không thoát đành chịu.Không có luật pháp, không có lươngtâmtựtrọnggìhết.Việcgìkiếmratiềnlàcóquyềnlàm.

Tứclàcócảmộttriếtlýđứngđằngsaucáchànhđộngnóitrên.Theocáchhiểuthôngthườngthìtriếtlýlàmộtthứsợichỉxuyênsuốttoát

raquacáchànhđộngcủaconngười.Việchiểu triết lý rút ra trong trườnghợpnàysẽgiúpchongườitahiểuthêmcáctrườnghợpkhác.

Tuynhiênđiềuđángnóilàởtahiệnnaynhữngtriếtlýđóchỉxuấthiệndướidạngmộtthứ“tậpmờ”,mộtthứcảmgiácmônglungthứkhôngđềlênthànhnhữngluận thuyếtchặtchẽ.Vàta lầmtưởnglà tachỉsốngtheobảnnăngtựnhiênchứcó“triếtlýtriếthọc”gìđâu,nênlạicàngdễbịcuốntheonó.

Tôimuốnkếtnốinhữnghiện tượng trênvớinhữngvấnđềcănbảncủađờisốngmấychụcnămnayởmộtđấtnướcchiếntranh.

Cònnhớhồiấy,ởmiềnBắc,nhucầuđộngviênthanhniênđibộđộilàrấtcao.Nhiềuhọcsinhđangngồitrênghếnhàtrườngkhicầncũngđượcgọiđi.Vàđểgiúpngườiđithêmyênlòng,cóhẳnmộtchủtrươnglànhữngthanhniênnhưvậydùkhônghọcxongcấpIIIcũngchotốtnghiệp.Hơnthếnữadùtrướcđóhọcólànhữngthanhniêncànquấyđinữathìviệchọtựnguyệnrađiđãxóasạchtấtcả.Họđượccoilànhữngngườicóhạnhkiểmtốt.Sựcómặtởchiếntrường-nóirộngra,sựđónggópchocuộcchiếnđấuchung-đãlàcáitiêuchuẩnlớnnhấtđểđánhgiáconngười.

Liên hệ với những trường hợp khác, tôi tạm rút ramột kết luận: chiếntranhchophéplàmtấtcảmiễnlàchiếnthắng.

Hơnbachụcnămnay,kinhtếđóngvaitròmặttrậnchính.Nhucầucủađấtnướclàpháttriểnsảnxuấtđểthêmnhiềucủacảihànghóa,làxâydựng,làlàmhàngxuấtkhẩulàhộinhập...Tronghoàncảnhmộtđấtnướccònquánghèo,hàngnúichiphíbầyratrướcmắt,thìtấtcảcáchoạtđộngđadạngđó

nóinômnarút lại là làmsaođểcó tiền.Lýtưởngnhất làmỗiđịaphươngmỗiđơnvịcơquanbớtngửatayxintrênmàtựlàmthêmratiềnđểtựnuôivànếunộpchonhànướcthìcàngtốt.

Khảnăngsinhlợiđượccoilàkhảnănglớnnhấtmàcấptrênđòihỏiởcấpdưới,nhànướcđòihỏiởngườidân.Nólàtưtưởngmàcũnglàđạolýtrongthờiđạimới.

Mộtxuthếsuynghĩđangthịnhhành,đóngvaimộtthứluậtmiệng,ngườitahiểungầmvớinhau.Anhcóthểđibuôndùchứcnănganhkhôngphảilàbuôn;anhcó thểchạychọtxinxỏ,anhcó thểcónhữngsángkiếnkỳcục,miễnlàanhgâyđượcmộtthànhtựucótiếngvangtrongxãhội...Tronghoàncảnhmộtđấtnướcmàluậtlệcònmơhồvàsơhở,gầnnhưtấtcảđềuđượcphép,miễnsaonảysinhlợinhuận,vàgópthêmnănglượngchocáibộmáychungđanghoạtđộng.

Vậylàmộttrongnhữngquyluậtchủyếucủachiếntranhđangđượctiếptục.Chiếntranhtưởngđãlùixamàdưâmcònvangvọng.Tinhthầncủanócómặttrongnhiềuhànhđộngcủachúngtahômnay.

Mộtmặtaicũngrõtronghoàncảnhhiệnnay,thứtriếtlýnàykhôngnêntiếptục.Nókhôngbảođảmchosựpháttriểnbềnvững.Tứckhônggiúpchosựpháttriểnlànhmạnhcủaconngười.Khổmộtnỗi,nólạigắnliềnvớiquákhứvinhquangcủachúngta.Hơnthếnữa,nóchỉchochúngtaconđườngdễmàđi.Giữalúckhókhăn,nómởrachochúngtanhữngthànhtựutheolối“ănxổiởthì”,tómlạilànóvevuốtnịnhbợchúngta.Từgiãsaonổi?

14.NGHĨMÌNHCÔNGÍTTỘINHIỀU

Chiến tranh cần đến sự có mặt của người văn nghệ sĩ ngay ở chiếntrường.Bởi vậy từ hồi ấy, giới văn nghệ chúng tôi có thói quen tôn vinhnhữngngườilàmnghềdámcómặtngaybêncạnhngườilínhđểviết.Bấtkểtácphẩmcủahọchấtlượngrasao,riêngsựrađờicủachúngđãđượcxemnhưnhữngchiếncông.Vàchúngtôidànhchocảngườilẫntácphẩmloạiđóđủthứưuái,kểcảnhữngdanhhiệucùngnhữngphầnthưởngsangtrọng.

Trongchiếntranhlàmvậycóthểlàđúng.Nhưngtrượtdàitheothóiquen,chúng tôi kéonó sangcả thờibình.Các sáng tácđượcbìnhgiánhiềukhikhôngphảidochấtlượngmàdongườiviếtranócóvịtrírasaotronggiới.Từđótạoramộtsựhỗnloạnvềgiátrị.Cũngtừđómuốnhaykhôngmuốntrong tâm lý nhiều người làmnghề nảy sinhmột xu hướng dễ dãi, khôngchịukhổcônglaođộngnghệthuậtmàchỉcốtlotạochomìnhnhữnguytínhão.Thậmchímộtsốcốbámvàonhữngcôngtrạnghômquađểhạchsáchvàđòihỏi.Bềnàomàxétcũngphảinhậnlúcnày,đónggóphômquađãtrởthànhvậtcảnníukéongườitalại.

Mộttrongnhữngchitiếtgâybấtbìnhtrongvụánsơthẩmxửquanchức“ănđất”ởĐồSơn:ôngX.giámđốcSởtàinguyênvàmôitrườngthànhphố,mộttrongnhữngngườichủtrìvụnàyđượccấpủyvàủybanđềnghịmiễntruycứutráchnhiệm.Lýdođượcgóigọntrongmấychữđạiýôngvẫnlàngườicócôngtronghoạtđộngởđịaphươngtừtrướctớinay.

Đãbaonhiêulầntôithấycáchtòaáncáccấpgiảmnhẹtộichonhữngviênchức có lỗi theo lý do tương tự.Xét vì họ lớn lên trongmột gia đình cótruyềnthông...Hoặc,xétvìvốncónhiềuđónggóp...rồiánnặngtrởthànhnhẹ-tiêuphícủanhànướcvàmangvềchovợcontiềntỷ,lúcbịphanhphui,cũngdễdàngđượcthabổng.

Vềtìnhmàxétthìtrongnhữngtrườnghợpnàycóthểkhôngaicãiđược.Uốngnướcnhớnguồnlàđạolýdântộc.Nhưngcóphảicóítcônghômquarồihômnaymuốnlàmgìthìlàm?Đãrõlàtrongtrườnghợpnày,ngườitađemcônglaolàmquântẩyđểvôhiệuhóaluậtpháp,cốtìnhkhôngđếmxỉađếnsựđổithaytronghoàncảnh,vàlấyhiệntạilàmvậthysinhchoquákhứ.

Cáikhóởđâybắtnguồntừmộtlốiứngxửphổbiếncủaxãhội.Anhcócông ư? Trướcmắt đất nước còn nghèo chưa tính hết đóng góp cho anhđược.Thôichỉcòncóítchứcvụđikèmvớinhữngquyềnhành.Ởđấyanhcóthểcóđónggópthêm,rồi“khéolàmthìnokhéocothìấm“,anhliệumàtìmcáchtựbồidưỡng(!).

Nhưngnhưthếlàgìnếukhôngphảilàđẩyngườicócônghômquavàochỗlộngquyềnvàchongườitalýdođểtựbiệnhộchomìnhkhisavàovũngbùntộilỗi.

Cadaoxưa “Ănmày là ai ănmày là ta -Đói cơm rách áo hóa ra ănmày”.TôimuốnsửdụngthêmcảbútphápcủaBútTređểnhạithànhThamnhùng(nhũng)làai,thamnhùnglàtaCậycôngcậythếhóarathamnhùng.TruyệnKiềutừnglàmđaulòngbaongườibởicáikếtcụcthêthảm.Trong

cơnnhớquê,KiềukhuyênTừHảirahàng.RồiHồTônHiếnphảnbộivàTừchếtgiữatrậntiền.ChứngkiếncáichếtcủaTừ,Kiềuđaulòngtựtráchmìnhrấtnhiều.Lúctỉnhtáonhấtcũnglàlúcnàngsòngphẳngtựđánhgiá“Nghĩmìnhcôngíttộinhiều”.

Hơnhai trămnămđãquamànhiềungười từngvàosinh ra tửhiệnnaykhôngcónổicáitựnhậnthứcsâusắcđóthìcònlàmăngìnữa!

15.CẦNNHỮNGKHÁNGSINHCHONHỮNGCĂNBỆNHTÂMLÝ

Khinghechuyệncápquangtrênbiểnbịlấytrộmnhiềungườithườngthanthở.

-Thậtkhôngsaohiểunổitạisaodânmìnhlạicóviệclàmkỳcụcđếnvậy.Cóngườibổsung:-Màviệclàmđóđượcchínhquyềnđịaphươngchophépcơchứ!Tựlýgiảiđểhiểutạisaolạixảyranhữngtrườnghợpnhưthếnàykhông

quákhó:Vớiconngườihiệnđại,việcgìcũngcóthể.Trongkhaokhátkiếmsống

màlạikhôngđượcchuẩnbị,sựliềulĩnhcủamỗicánhânngàymộtđượcđẩyxamãisovớigiớihạnchophép.ChỉcầnnhìnnhiềungãtưHàNộinhưngãtư Bà Triệu - Nguyễn Du thì biết. Người ta bán hoa quả ngay trên lòngđườngnhựabấtchấpxepháoxếphàngchờđènhiệuvàsựùntắccóthểgâyratainạnbấtcứlúcnào.TrướckhicóvụPMU18,tôicũngkhôngthểtinlàcónhữngngườicótráchnhiệmtrongngànhgiaothônglạidámthaylõisắtbằnglõitretrongnhữngcọctiêuchắnbêncácđườngquốclộ.Cóviệcgìdânmìnhngánđâu?

Mấyôngchínhquyềnđókhôngtựtrêntrờirơixuống.Họcũngtừdânmàra.Baonhiêunămnayđãvậy!Cònnhớ làkhoảngmấynămsau1975,cónhững tỉnh cho dân phá rừng để trồng sắn.Nay thiếu gì người cùng làngcùngxómhoặcanhemhọhànghọlàngưdân,đangkhôngbiếtlàmăntrênbiểnrasao,nhữngngườinàyhàngngàythúcbáchcácôngấychophéplàmmọiviệcmiễnsaocó tiền.Biếtđâu trongsốđứngra locáigiấyphépnàychẳngcóngườimấynămtrướccũnglàngưdânvàđãtừngđicắtcápquangmangbán?

Đểhiểuvàđỡbấtngờvềnhữngchuyệncònxảyranữa,hãythửxemlạiquanniệmvềnhữngngườidânthường.

TrongsốcáctruyệnngắncủanhàvănNgaAntonTchekhov(1860-1904),tôinhớcómộttruyện(hìnhnhưtênlàCáiđinhđóngmóngngựa).TruyệnviếtvềmộtnôngdânNga(màngườitahaygọilàmộtmugich)ratháomộtbùloongtrênđườngsắtđểvềlàmđinhđóngmóngngựa.Đếnkhiđưaratòaanhtacòncãi.Lýsựcủangườimugichđókháđơngiản.Thiếumộtcáibùloong,xelửavẫnchạy.Cònthiếuđinhđóngmóngngựa,tôibiếtlàmsaocàyruộnglấylúamìnuôivợcontôi.

Tôiđãmộtđôilầnnhắctới thiêntruyệnnày,nhưngvẫncứthíchtrởvềvớinó,bởithấynógầnvớixãhộimình,conngườimìnhhômnayquá.GầntớimứcgiácónóidânmìnhbâygiờchẳngkhácdânNgathếkỷXIXcũngkhôngphải quá.Cảhai, dokhổquá lâu, đều thiếuý thứcđầyđủvề cuộc

sốnghiệnđạinóichung.Vàcụthểhơn,thiếuýthứcphápluật.Tứclàcáiýthứcrằngmìnhbuộcphảituântheonhữngquyđịnhnàođómàxãhộiđãđềra,bấtchấpcáiđócólợichomìnhhaykhông.

Cómột triết lý lờmờnằm sauviệc làmcủahọ.Triết lý đó là “Chỉ cónhữngviệckhônglàmđược,chứkhôngcóviệcgìkhôngđượclàm”.Buộchọphảichịutráchnhiệmvềmọihậuquảxảyraư,vôích.Họkhôngthểnghĩquásâuxanhưvậy.

Dochỗlâunay,nhữngviệcnhưthếnàykéodàimàkhônghềbịlênán-hoặcnóinhưnghềy,đểbệnhthànhramãntính-nênvàonhữngngàynày,tìnhhìnhđãcónhữngdiễnbiếnmới.

Hãynhớlạichuyệnởnhiềuvùngđánhcá,dânvaytiềnvềkhônglođóngthuyềnmualướilàmăn,màtrướctiênănuốnglubù,rồisắmsanhquầnáoxecộ,rồiđổđixâynhà,saungânhàngcóđếnkiểmtrathìcườitrừ.

Chỉcầnnghenóivùngđấtmìnhởsắpvàoquyhoạchlàngườitabôirađủthứdiệntíchxâydựngnhamnhởđểbắtnhànướcđềnbù-chuyệnấyxảyraởđủcácnơi,từvùngxavùngsâu,tớingayđấtthánhHàNội.

Saucáithời“đóiănvụngtúnglàmcàn”,nayđãsangcáithời“khôngđóicũngănvụng,khôngtúngcũnglàmcàn”,khiếnchocáicâu“bạcnhưdânbấtnhânnhưlính”củangườixưacứlentrởlạitrongđầumàkhôngsaotìmracáchgạthẳnnóđiđược.

Nhưngsựhưhỏngcủamộtbộphậnnhândânlàcáicóthựclàmsaochốicãiđượcnữa?!Làmộtcănbệnhvớinhiềungườinóđãvàosâulụcphủngũtạng.

Nhậnthứccóliênquanđếncáchgiảiquyết.Sausựkiệnnàyaicũngbảophảixemxétvềýthức.Phảichămlogiáo

dục.Vàgiáodụcđạikháilàtậphợplạilênlớpngườita,buộcngườitaphảihứanaymaikhôngtiếptục.Dùcóđưaracáchìnhphạtrarănđenhưngchỗtrongnhàvớinhau,aicũnghiểulàgiơcaođánhkhẽ,rồihòacảlàng.

Cònmộtcáchlàmnữalàtìmhiểutâmlýngườita,trìnhđộhiểubiếtcủangườitađểchữachạybằngnhữngbiệnphápcầnthiết,kểcảcácloạithuốcđắng.

Chỉbướcsangthờihiệnđạinhânloạimớitìmrakhángsinh.Khángsinhlà thuốc hủy diệt mầm bệnh. Kháng sinh dùng quá liều thì nguy hiểm.Nhưngđểchữachạycácbệnhmàngườixưabótay,nólàđặctrị.

Cầnnhữngliềukhángsinhnhưthếtrênphươngdiệnchínhsáchxãhội.

16.TỘILÀMHƯDÂN

ĐạiĐườngTâyvựckýcủanhàsưHuyềnTrangvừađượcdịchratiếngViệt(NXBPhươngĐông,2007).Trongthiênbútkýnày,ĐườngTăngghi

lạiấntượngsaukhiđiqua138nướcnằmgiữaTrungHoavàẤnĐộ(cóthờigộpchunglàTâyvực).ĐoạntổngthuậtvềđịakhuTốtLợikể“NgườiTốtLợiphongtụckiêungoa,chuyênmônlừađảothamlamhámlợi,giữachaconvớinhaucũngtínhtoánhơnthuachẳngcầnngườitốtkẻxấu,cứnhiềutiềnlàđượcquýtrọng...Cưdânmộtnửalàmruộng,mộtnửachuyênđitrụclợi”.

Tôighilạiđoạnnàybởilẽnógópphầngạtđitrongđầumộtphânvânkhinhận thức.Từnhỏbọn tôi đã đượchọc rằng chỉ có các cá nhânxấu, chứnhândânlaođộngnơiđâucũngtốt.Hóarakhôngphảivậy!Tùyhoàncảnhmàconngườibiếnđổi.Vàlàbiếnđổitrêndiệnrộng.Tụcngữtaxưacũngcócâu“bạcnhưdânbấtnhânnhưlính”.Đọclạilịchsửthấynhậnxétchuachátđókhônghoàntoànsai.

Thếcònbâygiờ?Mộtlần,chậpchoạngtối,tôiđangđitrênđoạnđườnggầnngãtưHàngChiếu-ĐồngXuânHàNộithìgặpmưa,đànhtínhchuyệnlánhtạmvàomộtmáihiên.Bấtngờnghengườiởtrongnhànóihắtra:

-Biếnđichongườitacònbánhàng.Trời ơi!Conngười đô thị bây giờ càn rỡ và bất nhânngoài sức tưởng

tượng!Ởcáctỉnhxa,cácvùngkinhtế,thìsựhưhỏnglạimangsắctháikhác.Có

lầntrênmộttờbáo,đọcthấytinởhuyệnTamNông,ĐồngThápnhiềungườilấnchiếmđấtcôngrừngcông,bấttuânphápluật.LầnkhácxemtivilạithấydânmộtxãcủaQuảngTrạchQuảngBìnhđuanhauchặtrừngphònghộvenbiểnbáncho tư thương,huyệnxãđã tìmđủcáchngănchặnnhưngkhôngnổi.Đủchuyệnđãxảyra,dânăncướp,dânăncắp,dânănvạ,dânxàxẻocủacôngvàtiếptaychokẻxấu,dânlàmhạilẫnnhau...thiênhìnhvạntrạngkhôngxếploạiđược.

Khôngphảidotrongsáchvởnhàtrườngmớicólốikháiquátvậymàsựthựclàsuốtthờichiếntranh,nhândânlaođộngđãlànhữngconngườithuầnhậu, chịu thương chịu khó, hướng về điều thiện vàmuốn sống theo phápluật.Chắcchắnsựthayđổidiễnrahômnaythuộcdiện“khôngthuộcvềbảnchất.Vấnđềcòn lạichỉ làcắtnghĩa tạisao lạixảyracáichuyệnchẳngaimuốnđó?

TrởlạiviệcdânởhuyệnTamNông,ĐồngThápnóitrên.Đọckỹcácbàiviết liênquanthì thấytrướckhidânhưcóchuyệnôngphóchủtịchhuyệnphárừng.Ngườidânchungquanhthấyôngcánbộtohànhxửnhưtrên(chặttràmđàoaolàmthànhlãnhđịariêng),bảonhauùavàolàmbậy.

Đâycũnglàdiễnbiếnthấyởnhiềunơikhác.Trongphầnlớntrườnghợp,tìnhtrạngdânhưliênquantớihiệntượngnhứcnhốilàchuyệncánbộkiếmchácvônguyêntắc,tưlợivôcảm,gộpchunglàthoáihóabiếnchất.Đánglẽphảigươngmẫutuânthủphápluậtthìhọlạitựđặtmìnhcaohơnluật,pháluậtđểtrụclợi.

Trướcmặtngườidânlúcấy,lýtưởngnhưbịxúcphạm.Ngườitakhôngthểthờơvàdễbảomãi.Vềmặttriếthọccóthểbảoconngườibắtđầurơivàohưvô.Chúađãchếtrồi!Aimuốnlàmgìthìlàm!Bởicảmthấytrênđờinàykhôngcòncáigìlàthiêngliêng,họrơivàoliềulĩnhphápháchmộtcáchhunghãn.Nhữngcáixấusẵncómàbấylâuhọkìmnén,đượclúcvùnglênquẫy lộn. Tự cho phépmình hư! Nhìn nhau để yên tâmmà hư! Khuyếnkhíchnhauhưthêm,càngđôngngườihưcàngthích!Sựbùngnổlúcnàylàtheolốidâychuyền,khônggìcóthểgiữconngườilạinữa.

Tachưacó thóiquenđánhgiábộmáyquanchứcnên tưởnglàkhó.Sựthựckháđơngiản.Muốnbiếtgiớiquanthứcmộtđịaphươngrasao,cứxemdânởđấythìbiết.Dânngoanlàmăntửtếtứclàbộmáylàmviệctạmgọilàchấp nhận được, người ta còn tin. Còn dân hư, nhất định là những ngườiquảnlýhọcóvấnđề,khôngthamnhũngthìcũngkémcỏitrongquảnlý.Chỉcầnchịutìmsẽthấyaicólỗi.

Tòaánthườngchỉxétnhữngtộicụthể.Nhưngtôitưởngtấtcảcácquanchứcmộtkhihưhỏng,ngoàihànhviphạmpháp,cònphảixétthêmmộttộinữa:Tộingấmngầmthúcđẩyvàdungtúngdânlàmbậy.Tộilàmhưdân.

NhàxuấtbảnTrithứctừngchoinmộtcuốnsáchthuộcloạikinhđiển.Đólà cuốnChính thểđại diện của JohnStuartMill (nguyênbảnđượcviết từnăm1861).Ởtrang82,tôiđọcđượcmộtcâuđạiýnhưsau“Ngườitaphánxétmộtchínhthểthôngquatácđộngcủanólênconngười.Cụthểlàcóthểvànênxétxemnótạonênnhữngcôngdânnhưthếnào,nólàmchodântốtlênhayxấuđi”.Đúnglàcóliênquantớivấnđềchúngtađangbàn.

17.TÂMLÝÔ-SIN

Tạinhiềuđịaphương,chínhngườidânxéràođểlàmnhữngviệckhôngđượcphápluậtchophép.Phárừng.Đàothanthổphỉ.Lấnchiếmđấtcông.Thấychỗnàonhànướccầnlàxoayraănvạđểkiếmkhoảnđềnbù.LầnđầutiênởHàNộixâyhầmchongườiđibộquađường;nhưng trong lúcchưakhánhthànhthìhầmbộhànhbiếnthànhnơitạmtrúcủamấygiađìnhxómliều.ThảonàocáccụxưacócâuChưahọpchợđãhọpkẻcắp.LạicócâuBạcnhưdân,bắtnhânnhưlính.Hồicònảotưởng,tahaybảonhaurằngđấylàcáinhìncủabọnđịachủphongkiếnđốivớiquầnchúnglaođộng.Naythìcóthểgiảithíchvớinhautheocáchkhác:Chínhdângiancũngđãcólúctựýthứcđượcnhữngthóixấucủamình.Chỉcóđiềulàmsaovượtlêntrênthóixấuđóthìhọchưabiết!

Cómột câu chuyện của năm ngoái năm kiamà tôi cứ nhớmãi.Đó làchươngtrìnhđánhbắtxabờởhàngloạtvùngbiểnbịphásản(ngheđâusốvốnthấtthoátlêntớivàitrămtỉ?!).Chúngtamuốnlàmchủbiển.Chúngta

muốnvươnraxa.Nhữngtưởngquẩnquanhvenbờchỉvìkhôngcótiền.Hóaracònthiếucảkinhnghiệmvàýchínữa.

Nhưngkhôngchỉ liênquantớichủđềbất lựcmàvụđầutưnàylạicònđángchúýởmộtkhíacạnhkhác:Nhiềungưdânthừabiếtlàlàmănsẽthấtbátnhưngcứvay.Họđãtínhsẵnlàđếnlúccầnhoànlạiđồngvốnchonhànước thìđánhbài ì.Khôngcáchgì thuhồivốn thìkệnhànước,họkhôngcầnbiết.Khôngítngườinhậntiềnxongchỉđầutưmộtphần,cònchủyếumangtiềnmuasắmtiệnnghitiêuxàiquangày.

Đâylàmộtcâutụcngữmới:ngườilàmsaotaolàmvậy,ngườilàmbậytaocũnglàmtheo.Trongcáiviệcvaytiềnđểlàmdựánvừanóiởtrênhìnhnhưcóchuyệnhùatheonhauthực.Đạikháimọingườinghĩnhànướclàcáithùngkhôngđáy,aikhôngbiếtcáchvơvétngườiđóthiệt.Khôngcònlòngtựtrọngtốithiểu,ngườitatựthảlỏngbảnthân.Giákểcóaibảorằngnhưthế tức là cá nhân đang biến thànhmột thứ ký sinh, ăn bámxã hội, cũngchẳngaiđộnglòng.

Xintạmgọicáchsốngnóitrênlàcáchsốngô-sin.Mọichuyệnbắtđầutừhiệntrạngcácgiađìnhởthànhphốcầncóthêm

vàingườigiúpviệcởcác tỉnh lên.Để tránhnhiều từngữcó tínhchấtxúcphạm, hoặc dài dòng, người ta sử dụng cái từ ô-sin.Nhiều gia đình côngnhận những ô-sin ấy thật là thiết yếu. Nhưng do hợp đồng công việc chỉđượclàmquaquýt,đặcbiệtlàviệcxácđịnhcôngxákhônghợplý,nhiềuô-sindầndàcảmthấymìnhbịbóclột.Chẳngquahọbuộcphảilàmchứkhôngvuivẻgì.Vừalàmvừaphá.Họcđòilườibiếng,ăncắplãngphí-nhiềuthóixấucủangườinôngdânkhôngnhữngkhôngđược sửachữamàcònđượckhuếchđạithêm.Tronglúcnóichuyệnriêngtư,nhiềungườithànhphốbắtđầukêukhổvìcáinạnnày.Điềuđángnóilàtrongkhilàmhạinhàchủthìchínhcácôsincũnglàmhạibảnthânmìnhluônthể.Tứclàtấtcảnhữngthóixấunóitrênbắtrễđóngkéncôđúclại,làmthànhmộtcáchsốngổnđịnh,màhạtnhânlàcáitriếtlýhưvô“cóphảicủamìnhđâumàphảitửtếvớilạigiữgìn?!”.Dùsaunàycórađộclậplàmăn,nhiềungườitronghọcũngvẫngiữthóixấucủangườiđigiúpviệcbấtđắcdĩvàkhôngbaogiờbỏnổi.

Cáchsốngô-sin,tâmlýô-sinvốnbắtnguồntừmộttìnhtrạngxãhộihỗnloạn,giữangườivớingườikhôngtìmrađượccáchquanhệhợplý.Bềngoàichiềunịnhnhaunhưngđúngralàngườitađangthảlỏngnhau,mặckệchonhauhưhỏngthếnàocũngđược.Trongsựtựphátchungcủaxãhội,cứthếnóngàymộttrởnênphổbiến.

NhàvănLêMinhKhuêbạntôikhiphảibiêntậpmộttậpsáchgồmnhiềubàibáovềchủđềnày(mangtênBếnô-sin)đãvụtracáiýxuấtthần:tâmlýô-sinđangtrởthànhmộtthứtâmlýthờiđại.Cólần,nhântrảlờiphỏngvấn,LêMinhKhuêbảothứtâmlýcủakẻlàmthuêvôtráchnhiệmnàyđangchiphốicảlốisốngliềulĩnhcủangườidân,lẫnthóimặtdàykiếmcháccủacác

quanchứcthamnhũng.Phầntôi,tôimuốnbổsungmộtchitiếtnhỏ:Tâmlýô-sinđồngthờicũng

làlýdosâuxakhiếnkhảnăngquảnlýcủachúngtacũngbịhạnchế.TrongcảicáchruộngđấtởmiềnBắcnhữngnămtừ1957vềtrước,cùngvớiviệclấy lại đồng điền đất đai, có việc lấy ngay nhà cửa địa chủ chia cho dânnghèo,hồiấygọilàchiaquảthực.Trongsốnày,cónhữngcơngơiđượcbồiđắpxâydựngtừnhiềuđời.Cốnhiênkhimangnóralàmquảthựcthìkhôngchiariêngchomộtaicả.Nhiềugiađìnhcùngđếnở.Thếlàxảyracáicảnhai thích kiểu gì phá kiểu đó, cuối cùng những dinh cơ đẹp đẽ biến thànhnhữngkhunhàhỗnđộnxấuxí.Mộtviệchếtsứcchínhđáng,vàcódụngýtốt,manglạimộtkếtquảxấu.Mànguyênnhânchỉvìcácgiađìnhnôngdânkia,khôngcónhàcửabaogiờ,khôngbiếtcáchlàmchủnó.Thậtlàvừađángthôngcảm,màcũngvừađángtrách!

18.KHỔVÌLẮMTIỀN

Đãdínhvàonghiệpbuôn,hẳnaicũngbiếtcáicâu“Buôntàikhôngbằngdàivốn”.ẤyvậymànhiềubàbuônbánnhỏởchợĐồngXuângầnđâybảovớitôirằngcólúcthấysợcảnhữngđồngvốngiờiơiđấthỡi,tứclàcáiđồngtiềntừđâukhôngrõtựnhiênđếntrongtaymình.

Sợvớinghĩacónóthìngườitacứthấpthỏmkhôngyên.Muốntrổtàivớithiênhạ.Rataybuônthậtto,ômthậtnhiềuhàng.Lòngthamlàmmờcảmắt.

Saunàynghĩlạimớithấydại.Thếnàynhé,cóphảilúcnàocũngcóhàngtốthàngcầnmàômđâu.Rồi

khochứa ra sao, bảoquản ra sao.Rồi lobán lođòi tiền.Đangđủngđỉnh“nửangàybánnửangàychơi”,giờđámô-sinnhàquêmới rangờnghệchphảilàmnhiềucứcuốngcảlên,khôngđổthìvỡ,khôngđếmnhầmthìvàosổsai.

Đằngsaucáivẻhoànhtráng“phồngphềnhnhưmiếngtópmỡ”,hóaracáimầmhậuhọađãnằmbêntronglúcnàokhôngbiết.

Kếtluậnrútralàphảilượngsứcmình.Mìnhcólàmđượckhôngthìhãylàm.Khôngđểchođồngtiềnnókíchđộng.

Đồng tiềnkhôngbẩnnhưmấyngườiđạođứcgiảnguyềnrủa.Nóđượcviệc lắm, nếu biết sử dụng. Cái chính là anh có điều khiển được nó haykhông.Nhưcáixemới,trôngaimàchảthích.Nhưngkhônggiàtayláilàtoivớinónhưchơi!

Xétchung trongphạmvicảnước,bàihọccủamấybàchợĐồngXuânkhôngphảilàkhôngđángrútkinhnghiệm.

Cảnướcđangkhổvìgiácảleothang,lạmphátnếukhôngkiềmchếđượcsẽgâyranhiềuphiềnphứcchoansinhxãhội.

Nhiều lý do đã được viện dẫn. Lạm phát toàn cầu, thiên tai,mấtmùa.Chínhsáchtiềntệvàtíndụng,trongđócóliênquanđếnđầutư.Vàđểchạychữa, theo lô-gích thông thườngcóviệckêugọi thựchành tiết kiệm,việctăngcườngkiểmtracácnhàbuônđầucơ,việcgiảmthuế...

Một số nhà kinh tế có cách cắt nghĩa khác.Họ bảo trong số rất nhiềunguyênnhân,mộtphầncòn làđồng tiềnnướcngoài chảyvàodồndậpvàviệcquảnlýnócònthiếukinhnghiệm.

Đúngraphảinói tachưabaogiờphảiđốidiệnvớimột thựctếnhưthếnày.Chínhviệcđồngtiềnđổvàomạnhmẽ-mộtđiềutưởnglà“trêncảtuyệtvời”xưa“nằmmơcũngkhôngthấy”-lạilàmộttrongnhữngnguyênnhânsâuxagâyrarốiloạntrongđờisốngkinhtếnóichungvàviệclạmphátnóiriêng-toànchuyệnđộngtrờimàtakhôngbiết.

Tôinghechưathủngchuyệnkinhtế,songbằnglươngtrithôngthườngcứcảmthấykhôngchừngđólàmộthướngsuynghĩcólý:

Tạmvínômnatiềntệgiốngnhưthứcănkhôngđủngonmiệngmàcònchứahàmlượngdinhdưỡngcao.Bởiđãlâungàythiếuđóitatưởngcứnhưthậtnhiềuvàolàđếnôngtrờicũngkhôngsợ.Cóbiếtđâunếusẵncơthểốmyếukhôngcómộtbộmáytiêuhóakhỏethìmọichuyệnđềuvônghĩa.Tốithiểulàthứcănbổmấycũngtrôituộtđihết,còntrơcáithânthểgàycòm.Mà nguy hơn còn là tác hại khôn lường.Cái phần béo bổ kia, khi khôngđượcsửdụngthíchđáng,tựnótrởthànhnguồnbệnh.Thếlàbệnhcũchưaxonglạithêmranhữngbệnhmới,hoặcbảnthânbệnhcũcóthêmdiễnbiếnmới.

Xưanaycóai tựnhậnlàkhôngbiếtcáchănuốngtẩmbổbaogiờ.Nhưxưanaykhôngmấyainhậnlàkhôngbiếttiêutiền.Songsựthựclàthế.Tanghèo quá lâu, không thạo tiêu tiền có gì là lạ. Cả nỗi sợ của kẻ có tiềnnhiều,tacũngchưabiết.Chỉlốbịchởchỗbệnhrõrànhrànhmàcòncốđánhtrốnglấp.

Nhìnrộngralàcảmộtnếpnghĩchủquanđơngiản.Lâunaycứtưởngtakhổtakhôngngócđầulênđượcchỉvìquánghèo.Dấnvốnkhôngcó.Thathiếtmờingườitađầutưvàomộtphần.Lạicàngkhôngtiếccôngsứcđivay.Cầmđồngtiềntrongtayvẫnkhôngbiếtlo.Đầutưvàochỗnàođây?Phânchianhưthếnàođây?Ngườiquảnlýđâu,cơsởkhotàngbếnbãirasao?Ailàngườibiết làmđểgiao tiềngiaovốn?Nhữngcâuhỏiấykhônghềđượcđặtra.

Tronglúccònđanglúngtúnggiảingânthìcánbộvớidânđượcdịp“ténướctheomưa”ănchơicứvungcảlên.Xâytrụsở.Muaxe.Đinướcngoàichơibời.Vàđánhbạc,khôngaibảoaicứsểnhralàvàocuộcđỏđen.

Thìtấnbihàikịchđangdiễnracógìlàlạ?Khutôiđangởnaylàmộtquậnmớithànhlập.Trướckialàhuyệnngoại

thànhnêndânkhánhiềuđất, thổcưmỗinhàvài trămmét là thường.Nay

đượcdịpđôthịhóa,mỗinhàcấutrămmétmangbáncũngthànhtỉphúnhưchơi.Tiềnđượcdùngvàoviệc thiết thực,xây lấycáinhà,mua lấycáixe.Vẫnchưahết,mộtsốngười...tựmìnhphámình.Conbéláixegâytainạnđitù,conlớnsavàonghiệnhút,nóinhưcáccụngàyxưa,đồngtiềnđộinónđicả.

Khi tỉnhrượulúctàncanh,cóngườingồichốngtaynghĩ lạiđãthấysợđồngtiền.Nhưngsợthìđãmuộn.

Vậylàdùởtầmvĩmôhayởtầmvimô,thìđồngtiềncũnghiệnravớicảnhữngphảntácdụngcủanó.Thườngởtừngcánhânvàtừnggiađình,bệnhtrạng được chỉ ra nhanh hơn. Còn trong phạm vi xã hội, người ta bị tìnhtrạngphồnvinhgiả tạoche lấp tầmmắt,ngạinghĩ thế lắm.Chưanhận rõbệnh,thìchạychữa...cònlàmệt!

19.THÔNGTINTRONGMỘTXÃHỘITIỂUNÔNG

RửahờncủaNamCao (Tuyển tậpNamCaobảncủaNXBVănhọc in1987,tr.424)viếtvềcuộchiềmkhíchkèncựagiữahaivịtaitomặtlớnlàngnọ.MộtbênlàlýNhưng,mộtbênlàkhóaMẫn.Kẻthứnhất-ngườixưagọilàlýđương-làmộtthứđangcóthựcquyền.Nhưngkẻthứhaicũngkhôngphải chân trắng.Gọi là khóaMẫn tức ông ta thuộc loại có học và sự họcđượccảcộngđồnglàngxómcôngnhận,từđóloạingườinhưôngtakínđáolenvàobộmáycầmquyềnvàbằngnhữngcáchkhácnhautácđộngtớisựvậnhànhcủabộmáynày.

Họkiệnnhauđếnvonggiabạisản.Màbanđầucáicớchỉlàchuyệnnhàchứctrách(tứclýNhưng)tốngtiếnănbẩn,rồicảlàngkhinhghét.Saukhinghe ngóng tình hình thấy việc xấu của mình làng xóm đã hay biết, lýNhưngliềnchorằngtấtcảlàtừkhóaMẫn.Hẳnlàôngnàykhôngđượcănthìđạpđổ!Cứthếngườinọrađòntrị,ngườikiabáothù,cảhaingàymỗilútsâuvàocảnhthânbạidanhliệt.

CóthểchúýtớithiêntruyệnnàycủaNamCaoởnhiềukhíacạnh.Từ thế kỷXIX,CaoBáQuát đã nói tới nạn cường hào ở nông thôn -

cường hào (= kẻ có quyền) chứ không phải chỉ là địa chủ (= kẻ có đất).NgoàiChíPhèo,chủđềcườnghàocònđượctácgiảNamCaođảđộngtớitrongNửađêm,Đôimónggiò...

Trong các truyện ngắn ấy, nhà văn vẽ lại cả cơ chế quyền lực ở nôngthôn.NhưRửahờnnóiởđâyđivàokhíacạnhbọncườnghàothùnhau,hạinhaurasao.

Rửahờnlạicònlàmộtbằngchứngvềcácvấnđềcóliênquantớithôngtinởlàngxãxưa.

VụlýNhưngbục ra từmộtcái trầnngôn“Trờiơicó thấu tìnhchăng -Mộtconmẹđẻmấythằngănno-Aivềtôigửicómo-LýNhưngcóthiếuthìchomàdụng-LýNhưngơihỡilýNhưng-Tưởnglàônghóarathằngăndơ.

Trầnngôn(trầnởđâycónghĩalàbộclộ,bàytỏ)chẳngquachỉmộtthứvèviếtlêngiấydánởcửađình.Nhưngchẳngphảibướcđầunóđóngvaitròmộtthứbáochítheonghĩahẹpnhất,mộtthứsáchtrắng?Mộtmôhìnhcótừthờilàngxã,đượctiếpnốikhivănhóaphươngTâytrànvào?

Nóchứngtỏxãhộiđãhìnhthànhmộtnhucầulàphảicónhữngthôngtinvềchínhmình.

Cóđiềuloạithôngtintựphátnàydùdướidạngtruyềnkhẩuhayđãviếtrađềudễbị làmhỏng.Nógiốngnhưmộtkhoảngtrắng,aimuốnbôibẩn thếnàocũngđược.Thiếusótrõnhấtcủanhữnglờiđồnthổi,làngườitakhôngsaoxácminhđượcrõràng.Tựnhiênnólạidễtrởthànhcôngcụđểngườitahạinhau.

Sựphátngôncủasốđôngngườitrongcác“hươngđảngtiểutriềuđình”vậylàchưatrưởngthànhđãthahóa.Nósớmlàđấtđểbọncườnghàothahồthaotúng.Cònlâumộtdưluậnlànhmạnhsángsuốtmớicóthểxuấthiện.

Khôngphảingẫunhiênlạixảyratìnhhìnhấy.Xãhộinàothôngtinvậy.Xãhộilúcđóquátrìtrệ.Đãtồntạidaidẳngcảmộtcơcấubùngnhùng,cộngđồngthìvậtvờxiêuvẹomàcánhâncũngchưathànhhình.Ngườitakhôngcóýniệmchắcchắnvềsựcùngsốngcùngtồntại.Rấtkhókhănlàviệchìnhthànhchođượcnhữngchuẩnmựcchung.Cácquyphạmxửthếquátuỳtiện,aimạnhápđặtthìcộngđồngphảitheo.Conngườichỉlấyviệcchiềuchuộngbảnnănglàmhứngthú.

Nhưthểtấtcảchìmtrongbóngtối.Màtrongbóngtốingườitavừathờơlảngtránhnhaulạivừadòmhànhsoimóinhau,đồnthổivềnhau, tungtinhạinhau,nghĩa là lợidụngbóng tốiđómưu lợi riêng.Mộtcáchgián tiếp,mọingườithầmmongbóngtốikéodàimãi.

Đâylàmộtthựctếnốitiếptronglịchsử.SáchTụclệcổtruyềnlàngxãViệtNamkểrằngởhươngướcnhiềulàngcóghirõđànôngcũngnhưđànbàkhigặpviênquansaitrênpháivềhỏi,thìviệcgìcũngphảibảolàkhôngbiết.Nếumáymồmtrảlời,“bảnxãpháthiệnrasẽphạtnặng”.

Ấntượngchungnhưvậylàsựbưngbít.Mộtcáigìchỉmớigầngiốngdưluận,màđãbịchặntừtrongtrứng,tạisao?Bởingườitathừabiếtngườitaxấu,nênphảichặn.

Cóthểlàmcáchnàođểthayđổiviệcnàykhông?Cócáchnàođểthôngbáovềnhữngbấtcôngsaiphạm?Ngườixưađãđịnhlàmthử,màlàmhẳntrênphạmvirộng.SáchViệtsửcươngmụctiếtyếucủaĐặngXuânBảngkểthờiTrịnhDoanh,chúađãchođặtmộtốngđồngởcửaphủ,aicóviệcgìoankhuất,hoặcthấyaihưhỏng-nhấtlàquanlạithamnhũng-thìviếtthànhthư

bỏvàođó,cứnămngàymộtlầntrìnhlênchúa.Nhưngsauxemlạingườitangớraphầnlớnnhữnglờikêuoanvàtốcáo

làkhôngđúng,nênhìnhthứcnàybịbỏluôn.Tứclàngườidânđãlàmhỏngluôncơhộicómộtdưluậnsángsuốtcủacộngđồngmình.

Thiên truyện của Nam Cao có một cái kết ngồ ngộ. Cuối truyện, lýNhưngbạinênứclắm,tìmbằngđượcmộtổnhàkhóaMẫnđáivàomộtbãithìmớiyênlòng.Đọclên,conngườingàynaykhôngkhỏicườithầm.Trongtìnhtrạngdântrínhưvậythìcònhyvọnggìvàoviệcthayđổinữa!

20.TÔINGHIỆPDƯ,ANHNGHIỆPDƯ,NÓCŨNGNGHIỆPDƯ

Tainạngiaothôngthườngchỉđượcnhắctớitrênbáochíkhixảyraởcáctrụcđườnglớn,ngườiđilạiđôngđúc,vụviệcởmứcđộnghiêmtrọng,chắcchắnlàcóngườichết.

Còn theo lờiLiên,mộtcháuô-sin làmvớigiađình tôi thìởquênó, tainạn như cơmbữa, gãy chân sảy tay là chuyện thườngngày, đi đâu chẳngnghengườikể.

Lạinhưnguyênnhândẫnđếntainạn.Nôngthônđườngcóđôngmấyvẫnlà vắng so với thành thị.Mà nói tại người không có ý thức nghe cũng làchuyệnxaxôiquá,ý thứcgì thời sốngnhưăncướphiệnnay?Khốnkhổ,Liênbảo,cáichínhlànhiềungườicóbiếtđiđâu,chỉbảonhaumấycâulànhảylênxenổmáy,vừagặpđámmấyconbònghênhngangđãlúngtúngkhôngbiếtphanhvớilạivềsốthếnào.Liềuthếmàchỉsứtđầumẻtráncũngcònphúcchán-cáiLiênchépmiệngkếtluận.

Liênnóivềchuyệnđilạicủanhữngngườiquênó.Nhưngtôimuốnnghĩrộngranhữngtrườnghợpkhác,cảtớicáchlàmăncủadânmìnhhiệnnay.NhưchínhnhữngngườinhưcháuLiênđây,từnôngthônlên,cóbiếtgìđâuvềcáchsốngđôthị.Máynướcmởtràn.Nướcrửanướcgiặtcógì thừađổxuốngtoalét.Rađườngthìdắtdâyhànghaihàngba.Nhưgiữađườnglàng,chạyđuổinhauhétinhỏitrênphốxá.

ThiếugìngườinhưLiênchưahiểugìvềcuộcsốngthànhthịđãphảisốngkiểuthànhthị,tránhsaokhỏilốbịch.Màđâuchỉchuyệnsống,cònthamgiavào việc buôn bán phục vụ bàn dân thiên hạ nữa chứ.Dạy nhau theo lốitruyềnkhẩumấycâu,khôngquahuấnluyện,đãphảirabánhàng.Baonhiêulầmlỡhưhỏngthấtthoát.Baonhiêudốitrálàmliều.Vàcảbaonhiêuchấnthương trong lòngngười - tôimuốnnói tớichấn thương tinh thần -cócáiphơibàyra,cócáichỉtựbiếtvớimình,chỉquênđilàkhôngnổi.

Nóirộngra,bướcvàomộtcuộcchuyểnđổimàkhôngđượcchuẩnbị,cảcộngđồngđangsốngkiểunghiệpdưnhưvậy.

TrongđầuócđámngườitừlúclớnlênchỉbiếtmỗimộtthứtriếthọclàtriếthọcMácLênhưtôi,têntuổinhữngPlaton,Aristotechỉtượngtrưngchonhữngđiềurắcrốitrừutượng.NhưngđọcPlatonquamấycuốnlịchsửtriếthọcmớiin,thấybaochuyệncụthể.

Tronglĩnhvựcsinhđẻ,Platonbảoởđâycũngphảicókếhoạchvàkiểmsoát.Chođứabémộtnềngiáodụcthìchưađủ,cầnphảibảođảmnóthuộcvềmộtgiốngtốt.Khôngmộtngườinàođượcphépgâygiốngvàsinhđẻnếuhọkhônghoàntoànkhỏemạnh.

Đối với côngbằngxã hội, ôngbảo trước tiên khôngphải là phân phối

bìnhquânmà làmỗingườinhậnđượcđúngcáigìmìnhđã làmravà làmcôngviệcthíchhợpvớimìnhnhất.Mộtngườithợmộcđilàmviệcthợxây,một công nhân hoặc nhà buôn lại đi đăng lính hoặc thành một người cóquyềnthìsẽtrởthànhtaihọachocảxãhội.

Một chỗ khác ông có cái ý rằng đối với việc nhỏ như việc đóng giày,người tacòncần tìmnhữngngười thợchuyênmôn, tại sao trong lĩnhvựcquảnlýrộnglớnhơn,ngườitatưởngaicũnglàmđược.

Ngheđúngquámà lại toàn làchuyệnchúng takhôngbiết,hơn thếnữacònlàmngược.

Chúngtôilàlớpngườiđượcđàotạotừchiếntranh.Màchiếntranhlàgì?Làđibấtcứđâu thực tếđangcần.Làcấp trênbảosao làmvậy.Làkhôngcầnchuyênmôncátínhgìcả.

Phảinóithựclàhồiấychúngtôiđãbiếtsẽkhótìmđượcchỗđứngtrongxãhộitươnglai.Thứdaogìmàvừachẻcủiđượcvừachẻrauđược,thìchẻraucũngdởmàchẻcủicũnggãyluôn-lúctỉnhtáo,cóngườitrongbọn,nhờbiếtnhìnxađãtựnghĩnhưvậy.Nhưnghọcởđâubâygiờ,cóthầyđâumàhọc,vànhìnquanhchảaichịuhọccả.

Sau30.4.1975tôivàoSàiGòn,mộtbàcôtôibảo:-KỹsưbácsĩngoàiBắcngườinàocũngbiếtnấucơmvớilạitrôngcon,

việcnhàđếnkhéo,khôngnhưcáibọntốtnghiệpđạihọctrongnày.Biếtmớitiếpxúcnênbàchưahiểuđâythôi,đểcôđỡthấtvọng,tôiphải

thúnhậnngay:-Rồi côxem,naymai chúngconkỹ sưkhông thạoviệc, bác sĩ không

sạchnghềvàmangvềrấtítlương,thìcôđừngcómắngđấynhé.Thoắtcáiđãmấychụcnăm,chúngtôitỏađibaocôngviệc,nắmđủmọi

ngànhnghề,khôngbiếtlạcáigì,thìlẽtựnhiêncũngkhôngviệcgìgâychochúngtôinỗisợ.Vốndânđánhđồndiệtviện,họcphổthôngqualoa,họcđạihọctạithức,họcsauđạihọctheokiểunộptiềnchothàyxinbằng,ấyvậymàcóngườiđangnắmnhữngcôngtylớn,muabántiêuphabạctỉ.Cờđếntayaingườiấyphất,gặpviệcgìcũngphảilàmdấntới.Tôinghiệpdư,anhnghiệpdư,nócũngnghiệpdưnốt,chẳngphải thếsao?Thì sovớicánhdânnôngthônrađôthịnhưcháuLiênnóiởtrêncókháclàmấy?

Từgóc độ của nhữngngười từ chiến tranh bước ra, cái tội không thạoviệcthạochuyênmônchỉlàchuyệnnhỏ,đánhnhaukhóbằngmấycònlàmđược,nữalàquảnlýkinhtế,cứquyết tâmvàcókỷluật làhoànthànhtất.Nhưngcóphảisựđờiđơngiảnthế?

Nhớcóhồicócảchủ trươngphá rừng trongsắn,nhắc lạimàvẫnnghenhóitronglòng.Nhưngbiếtđâulúcnàycũngđangcónhữngviệctươngtự,đểrồisangnămsangnămnữanhìnlại,cũngthấynhóilòngtươngtự?!

21.SỰTHAHÓACỦANGÔNTỪ

LưỡikhôngxươngnhiềuđườnglắtléoTụcngữTôixinhếtlòng(truyệnngắncủaNguyễnCôngHoan)kểvềmộtngười

đànbà,thứcnhiềuđêmròngđểtrôngmộtcôgáiốmvàlúcnàocũngxoenxoétcáimiệngtôixinhếtlòngvìcô.Cógìđâuchỉvìbàtaquámêbộtóccủacôbé.Sựviệclộrakhi,lấycớgiúpchocáiđầucôbékhỏivướngvíu,tronglúctrôngnomcô,bàtađãđangtaycắttrộmmáitócấy.

Mộtcáiýngầmtoátlênquathiêntruyện:hóaraởđờinàychẳngcóaitốtvớiaicả!

NhưngđọcTôixinhết lòng, tôimuốn lưuýmộtkhíacạnhkhác: trongtrườnghợpnày,lờinóiđãtrởthànhcôngcụchongườitathựchiệnýđồxấuxa.Nótrởnênhàmhồ,tùytiện,lăngnhăng,giảdối,mộtthứsảnphẩmcủatìnhtrạng“lưỡikhôngxươngnhiềuđườnglắtléo”nhưcáccụxưavẫnnói.

Ýnghĩnày thường trở lại trongđầu tôikhihàngngàychứngkiếncảnhngườitalừanhauởcácbếnxebếntàu.ThửđứngởđầucầuChươngDươngHàNộichẳnghạn.Nhữngchiếcxekháchchởngườicácvùngquêvềchưakịpđỗđãcóhàngloạtxeômchờsẵn.Mỗihànhkháchxuốngxelậptứctrởthànhconmồiđểđámxeômxôđếntỏthiệnýmuốngiúpđỡ.Lờinóibaogiờcũngngọtxớt.Ngườingoàinghethấymàrùngmình,sựthựclàhọđanglừanhauđểbênnàybùitaithìbênkia“chém”.Đạikháicũnggiốngnhưcácchươngtrìnhkhuyếnmãicủacáccôngtybấtchínhquảngcáotrêntivi.Họlấyngaytiềnngườimuahàngđểlàmphầnthưởng.Mỡnóránnó.Củangườiphúcta.Nóirarảhàngngàymàkhôngaithấychướng.

Cócáiáclànhiềukhibiếtngườitanóidốiđấymàkhôngsaovạchmặtrađược.Chẳnghạnnhiềukhicóviệccầnđếnmộtcơquanthìthấyđậpvàomắttấmbảngviếtnguệchngoạc“Cơquanchúng tôixinđượcphépnghỉ sángnayđểhọp”.Cùnglàcánbộnhànướccó,nêntôicũngchẳnggiậnlàmgì,mặcdầubiết tỏng lànhiềukhingười ta chẳnghọphànhgì cả,màchỉyếtbảngthế,đểkéonhauđichơi(mùaxuânnàylàđiduxuân).Nhưngđaulàđauởkhíacạnhkhác:cáisựnóidốitrắngtrợn.Ngườitacoithườngvàlàmhỏng hết công việc của đámngười đến quan hệ công tác, nhưng lại nhũnnhặnxinphép,racáiđiềutôntrọngchúngtôi,sợchúngtôilắm,phảiđượcphépchúngtôithìmớiđuổichúngtôivềhômkhácđếnnhưvậy.

Từgócđộxãhộihọcmàxét,đâylàmộtbiểuhiệnsựthahóangôntừ,khiconngườikhôngcònlàmchủđượccôngcụgiaotiếpnàynữavàbảnthâncôngcụcómộtsựpháttriểntựthânvôtổchức(tươngtựnhưtìnhtrạngtếbàotrongungthư),thậmchíđidầnđếntìnhtrạngnổiloạn.

Bắt đầu là sựphát triểnvô tội vạ của số lượng.Tiếpđó là nhữngbiến

dạngkỳdị.Sựkhôngphùhợpgiữanộidungvàphươngthứcbiểuhiệnngàycàngtrởthànhmộtthiênhướngkhôngthểcứuvãn.

Tươngtựnhưtìnhtrạnggiaothônglàmchậmtốcđộđilại,sựhỗnloạntrong ngôn ngữ cũng ngăn trở sự tiếp xúc giữa người ta với nhau và làmgiảmGDPxãhội-nghĩxamộtchútphảithấynhưvậy.Nhưngởđâytahãynóivớinhauítchuyệncụthể.

MộtlầnlẩnmẩntratừđiểntiếngViệt,tôibắtgặpvàichụctừghépđiliềnvới chữ nói, tạm ghi ra như sau: nói bóng nói gió, nói càn, nói cạnh nóikhoét,nóichọc,nóichơi,nóichua,nóicứng,nóidựa,nóidóc,nóidối,nóiđiêu,nóigạt,nóigầnnóixa,nóigở,nóihớt,nóikhoác,nóilảng,nóiláo,nóileo,nóilửng,nóimát,nóimép,nóimóc,nóimỉa,nóingoa,nóingang,nóinhăngnói cuội, nói như thánhphán, nói nhưvẹt, nói phách, nói phét, nóiquanh,nóiquấynóiquá,nóiranóivào,nóisuông,nóithách,nóithánhnóitướng,nóitrạng,nóitrốngkhông,nóivơ,nóivụng,nóivuốtđuôi,nóixỏ...Trongsốnày,trênchínchụcphầntrămlànhữngtừmôtảsựnóivớinghĩaxấu.

Hóarasựthahóatiếngnóiởtađãbắtđầutừlâulắm.Điềucầnnói thêm làđếnnay trongxãhộihiệnđại,khuynhhướngnày

ngàycàngphổbiến.Cảmgiácxấuvềlờinóiđènặnglêntâmlýconngười,bởisựlàmhànggiảlenvàotấtcảmọilãnhvựcvàsựgiảdốihứahãothìtìmđâucũngravídụ.

Trênmộttờbáochuyênvềvănhóa,mộtlầnthấycóthưcủamộtbạnđọcthanphiềnvìnhữngsựhứahươuhứavượn.Mộtbộphimđượcquảngcáolàphimkinhdị“madeinViệtNam”vàcótới69bàiviếttrêncácbáolăngxê,sẽkhôngbaogiờbấmmáy.MộtbộphimkhácđượcgiớithiệulàcóđếnhaidiễnviênHànQuốcthamgiahóara...treođầudê,bánthịtchó,bởichẳngcócôngtynàocủaHànQuốcphốihợpcả.Đạikháinhưvậy.Ngườitacứlàmhànggiảhàngngày.Sợgìđâu,chưacóthứthuếnàodànhriêngchokẻhứahão.Cònmuốntiếptụcgieorắcảotưởngấyư,hãychiđậmthêmmộtchútcho“nhữngcáilưỡi”,thếlàxongtuốt!

22.THÁIĐỘTRƠTRÁO,LỜILẼRÁOHOẢNH

Thuởchưacócânbàn,cácchợởxứtachỉdùngmộtloạicânthôsơ,gồmmộtcáicầncókhắchoathịvàcómộtcáiđĩanhỏ.Tôinhớmộtcâuđốvui“Cócâymàchảcócành–Từgốcđếnngọnrànhrànhnhữnghoa-Ngườibánthìbảorằnggià-Ngườimuathìbảothựcthàcònnon”vàcâugiảiđúnglà“cáicân”.

Nhữngngàynàythỉnhthoảngtôilạinhớđếncâuđốcổđó,khôngphảiđểsuynghĩvềtưduykinhtếcủangườimình,màcốtghinhậnmộtxuhướng

tronggiaotiếp.Làhìnhnhưnaylàlúctrongnhiềuchuyệnchẳngcóđúngsainữa.Tranh

cãinốitiếptranhcãi.Aicũngsẵnsàngbẻqueosựthực,cốtsaobảnthâncólợi.

Cónhữngviệc“bánhđúcbàysàng”,giữathanhthiênbạchnhậtrànhrànhrathế,màcứmỗibênnóimộtkhác,vàngườinàocũngchỉbiếtcólýlẽcủamình.Cóngườimắctộibịbắtquảtang,vẫncứtìmcáchchốngchếluồnláchcãichàycãicối,làmnhưmìnhkhôngcóliênquangìđếnthứtộilỗiđó,phủitaynhẹnhàngnhưphủibụi.

Trongdângianngườitagọiđólàlốinóiráohoảnh.Chẳnghạnchỉcóthểgọilàráohoảnhlàcáisựviệcnămtrước,bưuđiện

mộtsốtỉnhmócngoặcvớigianthươngmuathiếtbịnhưmuamớraumớcá,khaitănggiáhàngmuavàođểchianhau,đếnlúcbịpháthiệnthìmấyôngkýmuachỉnhận:“Chúngtôihơikhôngđượccẩnthận”,“Chúngtôichưacókinhnghiệm”.

Nghekểlàởmộttỉnhnọ,khimộtđạibiểuhộiđồngnhândânchấtvấn“Saothamnhũngghêthế?”thìmộtquanchứcđầutỉnh,vớicáigiọngthảnnhiên,chomộtcâuxanhrờn:“Làmgìmànhiều?Cóthấmthíagìđâusovớithànhtíchmàchúngtađạtđược”...

Saucáitrơtráotrongtháiđộ,vẻráohoảnhtronglờinóibộclộnhưvậychothấyngười takhôngcoidưluận làcáigìhết.Rồimọiviệcsẽcứ theonếpcũmàlàm.Tứcnhữngmưutoan,nhữngápđặt,nhữngdốilừa...lạitiếptụctrongbóngtối.

TronggiớicầmbútcủatôicótrườnghợpnhàthơkiêmnhàviếtkịchT.Đ.Từthờitiềnchiến,ôngkhôngchỉnổitiếngvềnhữngtròchơiđộngtrờimàcònvìlìlợmtrongviệcchốitộivàgiỏiđánhtháo.Nghekểrằngcólầnôngvàonhàbạn,ănnằmvớivợngườitavà...bịbắtquảtang.Giákểngườikhácthìmặtsẽdạiđi,cảngườichếtđiếng.Songôngvẫnkhôngcógìhoảnghốt.Bảođợi tôimặcquầnáođã.Vàmặcxong thì thảnnhiênnói rằng tôivàochơinóichuyệnđỡbuồn,cógìmàphảikývàobiênbản.Thếthôi,rồilữngthữngravề.Chẳngailàmgìđượcôngcả!

Nóithật,theodõinhiềuvụthamnhũngvàcứuthamnhũngthờinay,tôingờhóarakinhnghiệmcủaT.Đtrongcáichuyệnkínđáokia,đượcnhiềungườiápdụngkháthuầnthục.

TrongCổhọctinhhoacómộtmẩuchuyệnvềsựhàmhồtrongănnóivàứngxửcủaconngười.Mộtngườilụctủthấymấtcáiáothâm,liềnrađườngtìm.Thấymộtngườiđànbàmặcáothâmanhtaníulạiđòi.Chịtacãi:“Áotôimặcđâylàáocủatôichínhtaytôimayra”.Anhkiađáplạibằngcáilýlẽkỳcụcnhưsau:cáiáo thâmcủa tôimất thìdầy,áochị thìmỏng.Lấycáimỏngđềnchocáidầylàhợpquá,cònphảinóilôithôigìnữa”.

TheocáctácgiảCổhọctinhhoamấtáotrongnhàlạirađườngtìmlàmột

việcbuôncười;mấtáođànôngmàđòiáođànbàlàchuyệnbuồncườithứhai;mấtáodầymàđòiáomỏnglàchuyệnbuồncườithứba.Tómlại,sựvụlợilàmchongườitamờcảmắt,quêncảphảitrái,cáigìcũngdámlàm,cáigìcũngdámnói.

Tôimuốnbổsungthêm,đâycũnglàmộtvídụkinhđiểnđểhiểuvềsựtrơtráovàlờilẽráohoảnhcủaconngười.Trongnhữngtrườnghợpnhưthếnày,nóthậtđãvượtlêntrênhếtmọicáchxửthếthôngthường.

Vàbạncóbiếtlúcđóchúngtatrởnênthếnàokhông?Tôimuốnnóikhitrơtráovàráohoảnhvậy,tatrởvềgiốngnhưtuổiấuthơcủatavậy.

Ngườilớnnàochẳngnhiềulúcbựcvìcónhiềuchuyệndạymỏimồmmàtrẻkhôngnghe,ngượclạicónhữngchuyệnchẳngcầnbảo,nóđãbắtchướcmìnhthànhthạo.Vínhưtrongviệcnóidối,thôithìchúnghọcnhanhlắm.

Đôilúctrongcơnliềulĩnh,chúngkhôngngạimởtủhoặclụcáo,thócủachúngtavàiđồngtiêuvặt.Bịbắtquảtang,chúngtrưngrabộmặthồnnhiên“Ơ!Concứtưởng…”hoặc“Thếà,thếmàcháukhôngbiết”.

Giờđâykhibịtốlàthamnhũng,nhiềungườilớncũnggiảbộngâythơrấtgiỏi“Ơ!Tôicứtưởng...Tôiđâucóbiết”.

Nghĩa làhọđang trẻcon trở lại.Chỉcóchỗkhác là trẻcon thườngchỉ“cháukhôngbiết”trướcmộtvàiđồng,cònngườilớnbâygiờthì“tôiđâucóbiết”khibỏtúibạctỉ.

23.NHỮNGLỐIĐOẠNTRƯỜNG

ThưviệnQuốcgiaHàNộihàngthángthườngcónhữngbuổinóichuyệnvềđủloạivấnđềđangđượcdưluậnquantâm.Mộtngàyhè1976,tôicódịpđượcnghemộtbuổinóichuyệnloạiđómàdiễngiảlàkỹsưTrầnĐạiNghĩa.Đấtnướcvừarakhỏichiếntranh,ôngcũngnhưnhiềungườinghĩnhiềuđếnsựpháttriểnkinhtế,trongđócóviệchọchỏikinhnghiệmnướcngoài.BấygiờnướcNhậtcònlàcáigìxaxôilắm.TrầnĐạiNghĩakểởTokyo,cáckỹsưđứngởngãtư,đểnghemọingườiphátbiểuvềkinhtế,ainóihọcũngghiđểthamkhảo,ainóihayhọcòntrảtiền.Quayvềmìnhôngbảođừngỷvàotàinguyênmàphảidànhnhiềuquantâmtớikhâuquảnlý,khôngquảnlýtốtkinhtếthìkhôngkhácgìthùngkhôngđáy.Đấtnướcđượcquảnlýkémthìcó độc lập cũng chỉ là độc lập hờ, độc lập giả. Nướcmình lạ lắm, càngnhữngngànhthenchốtcànglạchậu,ôngnóitiếp.Vềhướngpháttriểnônggợiýđủchuyệntừchuyệnnhỏtớichuyệnlớn.Chuyệnnhỏ(đúngraphảinói“cóvẻlànhỏ”)đàotạocôngnhânlànhnghềkhólắm,thợhàncaoápởViệtNamđàotạo100ngườichỉđậuđược4người.Chuyệnlớn(cáinàythìlớnthật)-phảihiệnđạihóavềgiaothôngvàthôngtin.Phảitiêuchuẩnhóamọichuyện.Tiêuchuẩnhóa làcôngcụđểđạt tớihiệu lực,biếnkhó thànhdễ.

Mộtđiềulạnữavớibọntôilàởchỗtuylàmkhoahọckỹthuật,nhưngTrầnĐạiNghĩalạixemtrọngkhoahọcxãhội.Ôngbáođộnglàcảnước50triệungườimàgầnnhưkhôngcóainghiêncứutâmlý.Hiểuvàxửlýtâmlýxãhội,tâmlýnhândânkhôngtốt,thìcũngquảnlýkinhtếkhôngtốt.Tổngquáthơn,ôngnóiđếncáisựmìnhphảiminhbạchvớimình,rànhmạchvớimình.Bấygiờ lànhữngnămthángđầu tiênsauchiến tranhnêncái sựgiấugiấugiếmgiếmcòntạmthathứđược.SongTrầnĐạiNghĩađãthấyđủnhữngtaihạimàcáilối“gìcũngcoilàbímật”ấygâyra.TheoTrầnĐạiNghĩa,trongquảnlýxãhộiphảixácđịnhbằngđượcsốliệuchínhxác.Vìđâylàbướcđầuđểđitớimìnhnắmđượcmình,tựxácđịnhđượcvịtrícủamìnhtrênthếgiới.

Lầngiởlạinhữngtrangghichépđượchômấytôithấynógiốngnhưmộtlờitiêntri.Bởinóđúngquá,đúngcảvới“thờigianlớn”làhơnbachụcnămnay,cảvới“thờigiannhỏ”làkhoảngdămbảynămnay.Cảcáicáchnóbịquên lãngnữa chứ!Và tôi thầmnghĩ sao lịch sửoái oămvậy, những suynghĩđúngthìkhôngđượcthựchiện,nhữngcảnhbáođúngthìkhôngđượcđềphòng,khiếnchođấtnướccứìạchmãi.

Vàolúcnàytrênbáochícóđăngnhiềuýkiếnliênquantớitìnhhìnhlạmphát và nhân đó thử nêu ra những “cách đọc” khác nhau với nền kinh tế.Không kể nhiều chuyên gia nước ngoài, ngay các nhà chuyênmôn ngườimình như LêĐăngDoanh, PhạmChi Lan, NguyễnQuangA, VũQuangViệt,VũThànhTựAnh,...cũngnêuđượcnhiềusựlýgiảirấtxácđáng.Giữatháng9vừaqua,quamạngVietNamnet,tôiđượcđọcôngBùiKiếnThành.Ôngbảomộtđấtnướckhôngcóthịtrườngnộiđịamàchỉloxuấtkhẩuthìkhôngthểtựchủ.Ôngbảonhiềungànhkinhtếcủatađangtrongtìnhtrạnghọcviệcmàlạihọckhôngđếnnơiđếnchốn,ngânhàngthìnhưtiệmcầmđồchovay.Vừa rồi cóchuyệnnôngdânnuôi cába sa laođaovìkhôngbánđược hàng, còn xí nghiệp xuất khẩu thì không vay được tiền đểmua cá.“Quachuyệnnày”-BùiKiếnThànhnóitiếp-“tôiliêntưởngtớitìnhảnh,chúngtacómộtđámruộngrấttốt,ởtrongđócómấyđámcỏdại,vấnđềđặtralàmsaodiệtđượcđámcỏdạiđóthìchúngtaramộtchínhsáchlàrúthếtnướcrachocỏchết,chínhsáchvĩmôlànhưvậy.”

Đọcnhữngýkiến loạinày tôi lạinhớcáibuổinóichuyệnhơnbachụcnămtrướccủaTrầnĐạiNghĩa.Chẳngnhẽrồiđâylịchsửsẽlặplạinhưcũ?

Hàngngàycónhiềuviệckhiếntôihốihận.Aimàchẳngthế,cólàmlàcósai.Nhưng tôi nhớ nhấtmột số trường hợp rất lạ, trước đómình đã nghĩđúngrồi,vậymàkhibắttayhànhđộng,vẫnlầmlỡthảmhại.Nhữnglầnnhưthếkhiếntôiđauxótvàtiếcnuốibộiphần.Tạisaomìnhlạiđổđốnvậy?Dodốtmộtphần.Nhưngtôinghĩđếnmộtthủphạmnữalànhữngthóiquencũkhôngchếngựnổi.Đểchỉcáitìnhtrạnglưỡngphânrấtđángtiếcnày,ngườixưacónhiêucáchnói thúvịHònchì thìmấthònđất thìcòn,Hoa thườnghayhéocỏthườngtươi,Răngcắnphảilưỡi...NghehơitụcthìcócâuMiệng

khôntrôndại.NhưngtôithíchhơncảlàcâutrongTruyệnKiều:Mađưalốiquỷđưađường,lạitìmnhữnglốiđoạntrườngmàđi.Đoạntrườngởđâycónghĩa làđứtruột.Cónhữnglầmlỡlàmngười ta tiếcđếnđứtruột,vàesợhìnhnhưởđâyđãcóvaitròcủamaquỷ.Cánhânmắcnạnloạinàyđãđaulắmrồi.Đếnnhưcảcộngđồng,cảxãhội,nếukhôngtránhđượcthìsựđờichẳngphảilàoannghiệtquásao?

24.LẤYTƯƠNGLAILÀMTIÊUCHUẨN

CómộtdạoĐỗViệtKhoatrởthànhmộttrongnhữngtêntuổivàohạngđược nhắc nhở tương đối thường xuyên trên đài trên báo và cả nơi đầumiệngmọingười.Vâng,nổi tiếngthậtbởianhđã làmcáiviệcngườikháckhôngdámlàm.ĐólàtốcáonhữngtrògianlậnởmộthộiđồngthicủatỉnhHàTây.TrongláthưanhKhoanóivớilớptrẻcóđoạn“Tôikêugọicácemhọcsinhvàcácthầycôgiáo:Hãylêntiếngcùngtôichấmdứttiêucựcnày.Đừngdốimình,hayimlặngmãithế.Nămnaynếucácemtrượtnhiều,đừngvộitráchthầy.Cácemhãychịuthiệtmộtchút.Sangnăm,cácemsẽđượcthilạimà.Cácemmất1-2năm thôi,quángắnngủi sovớicuộcđờimộtconngười.Nhưng1-2nămđó rấtquý:Hàngchục thếhệ sau sẽkhôngbị làmhỏngnữa.Nềngiáodục sẽ trởvềđúngnghĩacủanó.Tính trung thựccủathầy trò ta mới không bị đánh cắp nữa. Hãy ủng hộ thầy!” (MạngVietNamnet24.6.2006)

CóthểđọcratừvụthầyKhoahômnaynhiềuchuyện,riêngtôichúýmộtđiểmlànhữngcáchnghĩcáchứngxửkhácnhauđốivớitươnglai.

Cảnềngiáodụcnhưmộtconbệnhtrầmtrọng,ởnhiềuđịaphươngchưađithimàcảthầylẫntròđềuthừabiếtrằngnếunghiêmrathìtrượtnhiềulắm,rútcuộcthicửlàmộtthứthủtụcđểkẻcóquyềnthìbánbằng,kểcầntiếnthânthìmuabằng.

Trướccáithựctếngổnngangđótanênlàmthếnào?Nhiềungườinghĩ,thôiđãhỏngthìchohỏngluônthể,thiênhạđầynhững

hànggiả,thêmmộtítbằnggiảcủabọntôicóthấmthíagì?Trongtìnhcảnhhỗnloạnnày,chúngtôisẽsốngrasaonếuthitrượt?

Tứclàngườitachỉnghĩchuyệntrướcmắt,còntươnglaithếnào,tínhsau.Thậmchícóthểhysinhcảtươnglaichohiệntạicũngđược.

Nhưngvẫncómộtcáchnghĩkhác.Hãytínhcảcuộcđờidàidặccủamỗiconngười.Lẽnàotasẽgiandốisuốtđờisao?!Vậyhãythửchịuđựngmộtphen.Dámtrượt,dámthua.Trượtđểquayvềhọcchorahọc.Thuađểthắng.Không những được cái bằng mà còn được những con người. Thầy Khoathuộcloạithứhai.

RồiđâykhôngbiếtvụthầyKhoanàyhiệuquảđếnđâusongvớiriêngtôi,

ítnhấtcũngcómộtđiểmđángghinhận:Hóaralúcnàocũngcònngườitốt,cụthểlàcònnhữngngườitinrằngchúngtacóthểsốngtốthơn,chứkhông“cùnhầy”vớinhaumãi thếnày.Màchỗkhácnhaugiữanhiềungườihiệnnaylàởtầmnghĩ.Dothiếutựtin,dothiểncậnmàmộtsốngườisẵnsànglàmviệcxấuvàủnghộcáixấu.Cònchỉcầnnghĩxaramộtchút,tasẽthấycuộcđờilàởtrongtayta,sốngtốtkhôngphảichỉlàướcaomàhoàntoànlàchuyệncóthể,nếuchúngtamuốn.

Lại phải trở lại với nhà văn Nga Tchekhov (1860-1904), tác giả củanhữngConhoạtđầu,Anhbéovàanhgầy,Ngườitrongbao...Ôngđặcbiệtdịứngvớicuộcsốngtầmthườngquanhmình.Vớiôngcảnhữngkẻchỉcóướcmơtầmthườngcũngđángghét.Cólầnôngbảocácvịơi,cứsốngthếnàythìnhắm mắt sao nổi! Một ý tưởng lớn mà ông muốn làm lây truyền trongngườiđọc:cuộcsốnglà thiêngliênglắm,cáichínhlà lòngtựtrọng, làcáikhátkhaotốtđẹpởmỗiconngườibìnhthường;nếucòngiữđượccáiđóthìmộthaingườicóthểthua,nhưngcảxãhộisẽthắng.

LúcnàytôichỉướcaogiáTchekhovđượcinlạiđểcóthêmngườiđọc!

25.ĂNLẬNVÀOTƯƠNGLAICỦACONCHÁU!

Nhânđitậpthểdục,tôithườngkiêmthêmviệcmuaquàsángchocảnhà(cácthứbánhmì,xôi,khoaisắn...).Chợtmộtlần,nẩyracáiýđịnhvuivuilàthửđếmsốtúinylôngmàchỉmộtbuổisángthôi,giađìnhtôimangtừchợvề.Khoảngđộmộtchụcchiếc,vâng,khôngbaonhiêu.Cốnhiênlàsaukhilấythứcănra,tấtcảđãđượcvợtôivoviênvútvàothùngrác.Nhưngmãimàkhôngquen,nhiềulầntôivẫncứnẩyracáiýnghĩmànhiềungườicholàkỳquặc.Câuhỏitôitựđặtrađơngiảnnhưsau:Riêngbuổisángnhàmìnhđãvứtđộmộtchụcchiếc.Vậycảngày,nhàmìnhđónggópchomôitrườngbaonhiêutúi?Vàcảcáiphườngmìnhở,cảcáithànhphốnày,mỗingàygópcholòngđấtthủđôbaonhiêumétkhối,baonhiêutấncáinhântốtànhạiấy-bảolàtànhạivìdùđượcchôn,nórấtkhóphânhủy,nênsẽlàmhỏngmôitrường,làmhạiđấtđaichođếnvàichụcnămhoặckéodàihơnnữa.

Từlâu,đãnghenóilàcácnướchọcóchínhsáchbảovệmôitrườngrấtghê.Họbuộcmọingườiphânloạirácralàmhaithứriêng.Thứráchữucơ,dồnlạilàmphânbón.Ráctừcáchóachấtthìđưavàomáymócxửlý.Riêngcácthứtúinylông,họchỉchosảnxuấtthứdễphânhủy,giáthànhcóđộilênnhiều lần,nhưngđấy làchínhsáchcần thiếtđểngườidânđừngphóng taydùngnómộtcáchvôtộivạ(ngoàirakhôngcònbiệnphápnàokhác).

Nghethấyhayquá.Nhưngkhôngbiếtbaogiờnướcmìnhhọctheođược!Không cần là người trong cuộcmà chỉ qua đồn đại thì cũng biết rằng

nướcmìnhcócách“nốiruột“vớithếgiớirấtđộcđáo.Nhữngloạiôtômớiđắttiền.Cácloạimỹphẩm.Cácloạirượuquý.Ngaycảthứcănvàcácloạithuốccũngvậy.Thờibuổihộinhập,cáigìthếgiớihọcó,mìnhcũngcókhánhanh.Hễcónhucầuthìcóngườitìmngayphươngthứcthỏamãn.Nhưngcũngcónhữngthứsaokhóhọcđếnvậy.Nhưlàcáchlàmănnghiêmtúc,bảođảmquytrìnhvàchấtlượng.Nhưlàtinhthầntựtrọngvàhếtmìnhvớiviệccôngcủacácquanchức.Nhưlàtháiđộsốngngoanngoãn,lịchsựmàvẫnhiệnđạicủalớptrẻ...Thậmchínhưlàcáchđốixửvớiráctôinóiởđây.Tómtắtmộtcâu:cáitửtếkhóvào;cáihưhỏngthìđếntựnhiênvàcắmrễcũngmộtcáchtựnhiên,nhưlàchínhtaphátminhravậy.

Cómấyhiện tượngdạonày thấynóinhiều trênmặtbáo.Cáckhu rừngđầunguồnbịpháhoại.Tìnhtrạngkhaithácbừabãidiễnrangayởcácmỏlớnnhưmỏcơ-rômởThanhHóa,mỏsắtởTrạiCau,TháiNguyên.Nhiềumỏđồngmỏthannhỏởcácvùngxađượcdânthổphỉngàyđêmđeobám“tùngxẻo”.Tìnhtrạngthươngmạihóalễhộikhiếnchođềnchùamiếumạobiếndạngrõrệt.ViệccôngnhậnHạLonglàKhudisảnthiênnhiênthếgiớicóthểbịthuhồi,bởivìđểđủcácloạiônhiễmxuấthiện.

Cũng giống như chuyện rác, đó đều là các vấn đề liên quan tới môi

trường.Khốnnỗi,nhữnggìcódínhdángtớimôitrườngcũngtứclàdínhtớitươnglai,ngườidânthườngởtachỉnóimiệngthôi,chứítchúýlắm.Nhândanh việc kiếm sống thiêng liêng, thôi thì không hành động bừa bãi nàongườitakhôngdámlàm!Nhìnvàocáchphárừng,cáchnuôitôm,cáchkhaithácdisảnvănhóa...hiệnnay,hoàntoàncóthểnóilàtrong“cơnđiên”lolàmsanglàmgiàu,tađangănlậncảvàotươnglaicủaconcháu.

26.SỰCỐTRƯỜNGDIỄN

“Nắng,nắngrấtdữ,cáinắngcháydalàmmấtđivẻđẹpriêngcủanhữngconngườixứlạnh”.

“Bìnhminh không cònmàn sương phảng phất bay qua cành cây ngọncỏ”.

“Nhữngdảihoahồnghoang sơ,đẹpmộtvẻđẹpkiêu sa, trướckiabốnmùakhoesắctrênnhiềuconđườngngõxóm,naykhôngcònnữa”.

“Nhữngcâythôngcổthụbịdọnsạch”.“Trongcácmảnhvườnriêngcủatừnggiađìnhởđây,cácloạisâubọkỳ

lạxuấthiện”.“Nhiềungườivàođây từsau1975bắtđầunhớ lạiĐàLạtngàyhọmới

vào,nhớtớiĐàLạtngàyxưamàhọmơước”.Trênđây làsự thayđổimôi trườngĐàLạtđượcbạnđọcTuổiTrẻviết

trongsốbáorangày7.3.2007.Sự thayđổiởđâyvậy làgâyấn tượngđậmvà thậtđáng longại:đó là

nhữngbiếnđộngởtậnbềsâucủamôisinh,biếnđổivềmặtkhíhậu.Đọclênaimàchẳngthấyđaulòng.SovớiĐàLạt,tìnhhìnhthayđổicácthànhphốtrongcảnướcchưanguy

hiểmbằng.Cóvẻtìnhtrạngônhiễmvàsựbiếnđổicảnhquanởđấylàchấpnhậnđược.Tadễbỏqua.

Nhưngchúngtađãnhầm.Đọcmộttàiliệunghiêncứuvềmôitrường,tôithấymộtnhàkhoahọcbảo

rằngcáiđángsợnhấtlànhữngsựcốtrườngdiễn,tứclànhữngthayđổitheohướngthoáihóa,tácđộngrấtlớn,songrỉrảmỗingàymộtchút,nêndễlọtlưới,vàkhinghĩrathìđãmuộn.

VídụnhưởHàNội.HàNộirãnhnướcđenngòmchảybênlềđườngphốcổvàchuộtchếtvứtchoxekẹp.HàNộinhàxâycáicaocáithấp,cáilaitàucáilaitây,lônhôloạnxịvàcâyxanhbịtriệthạđểlấychỗbánhàng.HàNộinắnghanhđườngquẩnđấtbụi.HàNộinhữngtầngnướcngầmtronglòngđấtbịtànphá,mộtsốgiếngđàolênnướckhôngdùngđược.HàNộingườinémrác hàngngàyxuống sôngHồng.HàNội không cònvỉa hè và thanh niênkhôngbiếtthếnàolàniềmvuiđibộ.

ChỉcầnsovớiHàNội1954,hoặcHàNộitrước1975thôithìđãcóbaođiềutốtđẹpmấtđimànếuthànhtâmyêuHàNộingườitaphảilấylàmtiếc.Vàlolắngnữa.

Báo chí gần đây có nhiều bài đả động đến những biến động nho nhỏ.Hoặc là rầynâu tấncôngCaoLãnh, thịxãcủa tỉnhĐồngTháp.“Rầybayđầyđườngnhưtrấu,rầybuđenkíncácbứctường.Rầyđithànhtừngđámnhưmộtlớpsương,ngườiđiđườngkhôngthểđiđượcnêntấpvàoquánđểtrốnrầy”.HoặclàmuỗiởquậnBìnhThạnhTPHCM“cứkhitrờisậptốilàmuỗi dày ken đặc, 10 phút quơđượcmộtmuỗng canhmuỗi” (Nông thônngàynay,19.3.2007).

Đóchính làdấuhiệucủanhữngsựcố trườngdiễn.Sựthayđổicủakhíhậu-nhưtathấyphầnnàoởĐàLạt-chínhlàkếtquảcủanhữngđổithayngấmngầmnhưvậy.

Nhìnrộngra,ngườitacònnóirằngtìnhhìnhônhiễmkhóibụiởkhuvựcTháiBìnhDươngkhiếnchonơiđâyngàycàngxuấthiệnnhiềuhơnnhữngcơnbãolớn...

Từchuyệnmôitrườngcâycốisâubọ,tôicònnghĩđếnnhữngbiếnđộngsâuxaởconngười.Tình trạng trường lớp tồi tàn,bànghếkhônghợp lứatuổikhiếnchotỷlệhọcsinhcậnthịngàymỗicao.Xemáychenchúctrênđường,phốxáồnào,khiếnconngườigiờđây“ănsóngnóigió”hơnbaogiờhết.Nhữngkhókhăntrongcuộcsốnggậmnhấmmỗingàymộtít,sựbươntrảikéodài,giờđâychảthấyainhườngai,nghĩmãivềngườiquenkhôngbiếtaiđánggọilàdịudànghiềnhậu.

Thậmchínétmặtconngườinữa.Nhữngkhiđangđigặpphảiđènđỏ,tôinhìnchungquanh,saothấymặt

mũingườinàotrênđườngcũngcăngthẳngvàđầychấtsátphạt.Thamvọngghêgớm.Khaokhátkhắngđịnh.Hamhốsống,hưởngthụ...Tôichưatìmrađượcchữnghĩachochínhxác,nhưnghìnhnhưcótấtcảnhữngcáiđótrênnhiềukhuônmặttôigặphàngngày,quencũngnhưlạ.

Lạinhớnhữngconngườicủacái thời tiềnchiếnđọcđược trongnhữngtruyệnngắnThạchLam,ThanhTịnh,hoặchiệnlêntrongtranhNguyễnPhanChánh.Lạinhớnhữngbứcảnhchândungtậpthểbàyởcácbảotànghoặctrongmộtsốsưutầmảnhđâyđó.Cóphảilàchúngtađãthayđổiđếnkhóngờ.Thờigianmanglạichoconngườirấtnhiềunhưngcũnglấyđirấtnhiều.Khôngthểluyếntiếc,nhưngphảinhớrằngnhiềucáitốtđẹpđãbịđánhmất.

27.TỔCHỨCĐỜISỐNGNÔNGDÂNSAOĐÂY?

ThỉnhthoảnglạithấyrâmranchuyệnbuồnvềcáccôgáiViệtNam,nhấtlàcáccôgáinông thôn, lấychồngngoạiquốc.Họbịhànhhạđủđiều.Bị

ngượcđãimộtcáchoanuổng.Nghechuyệnnàynhiềungườilạiđượcdịpgạtnướcmắtthôngcảm.

Tôikhôngphảiloạigỗđágì,nghecũngthấythảm.Nhưngtôi lạicũngbiết rằngvào lúcnàyđâybaocôgáikhácđanglàm

côngviệctươngtự.Tạisaoư?Tạivìtìnhcảnhcủahọởlàngxómlàhoàntoàntuyệtvọng.Họcònđi,vàđámemhọsẽđinữa.

Muốntránhcáiđiềuđauđớnđó,lẽrachúngtaphảitìmnguyênnhânđểgiảiquyếttừgốc,màphươngánlớnnhấtlànângcaotrìnhđộsốngvàcảđờisốngtinhthầncủalớpthanhniênmớilớn.

Câuchuyệnvềnôngdânmấtđấthiệnnaycũngnênnhìnnhậntươngtự.Tôibiếtởđâycólỗicủamộtsốcấpchínhquyền.Họtùytiệngiảiquyết

lấyđấtđểxâydựng,làmkhukinhtế,vàlenvàođólàchuyệnthamnhũng.Rồingaytrongnôngdâncũngcóchuyệnvụngtrộmmuađibánlạivớinhau.Tất cảdẫnđến tìnhcảnhmột sốnôngdânkhôngcònphương tiện làmănsinhsống.

Nhưngtheotôiđâychưaphảilàvấnđềchínhcủanôngthônhiệnnay.Cómộtsựthựcđánglolắnghơn:đólàtìnhtrạngngườinôngdânkhông

muốnlàmruộngnữa.Năngsuấtkhônglên.Thunhậptừhạtthócquáthấp.Vàviệcnàyđãkéodàiquá lâu,kéodài trong lúcđời sốngxãhội chuyểnđộngrầmrập,khiếnhọkhôngsaoantâm.

Thanhniênlaorathànhphốlàmthuêlàmmướn.Nóichunglàlớpngườinăngđộngvàthôngminhnhấtcủanôngthôntìmmọicáchđểxarờimảnhđất..

Nếukhôngmất đất vào cáckhu côngnghiệp thì trước sauhọ cũngđặtmảnhđấtđangcóvàovòngtaycủatìnhtrạnglạchậuvàsựquênlãng.

Mảnhđấtmàchaônghọmơước,nayhọkhôngthấythiếtthanữa.Cómàcũngnhưkhôngcó!

Tôikhôngphảilàmộtchuyêngianghiêncứuvềnôngthôn.NhưngchỉởHàNội,nghechuyệnô-sintronggiađìnhvàhàngxóm,nóichuyệnvớimấyngườiđẩyxehàngrongtrênđườngvàdừnglạiởcácxómliềutạmbợ...,tôitinrằngmìnhkhôngnóiliều.

Cáilỗilấyđấtbừabãicủanôngdânkểcũngđãlớnlắm.Nhưngtheotôicáclỗilớnhơncủacảchúngtalàkhônggiúpchongười

nôngdânbướcvàođờisốnghiệnđạimộtcáchđànghoàng,hợplý.Giúpnhưthếnào?Làlàmchongườinôngdâncóthôngtinđểhiểucáixu

thếthờiđạivàconđườngmàhọsẽphảitrảiqua.Làgiúpchohọlàmchủsốphậncủamìnhmàkhôngtrởthànhnạnnhâncủacôngcuộchiệnđạihóa.

Đâykhôngphảilàcôngviệcriêngcủacáccấpchínhquyềnđịaphươngmàlàviệcchungcủanhiềungười.Củacảnhữngngườidânthànhthị.Củacácnhàquảnlýlẫncácnhànghiêncứu.Nhấtlàcủanhữngngườihiểubiếtvềconđườnghiệnđạihóacủacácnướctrênthếgiới.

Giữanăm2007,chínhtaitôiđượcnghenhàkinhtếLêĐăngDoanhkểlàởĐàiLoan,khilấyđấtcủanôngdântraochocácloạicôngtysảnxuấtvàkinhdoanh,người tabuộccông typhảibáncổphầnchonôngdân,vàcoinhưgiữtiềnhộhọ,tiềnlãiởđấymộtphầnđángkểgiúphọbảođảmsinhkếlâudài.

Ồtuyệtquá,tôivừangheđãnghĩkinhnghiệmhaythếsaoởmìnhkhônglàmnhỉ.

Nhưngvừanóilạivớimộtngườibạn,liềnbịanhtachỉnhchongay:-Hãohuyền!Làmthếcáccôngtybịràngbuộc,màchínhquyềnchẳng

được lợi gì. Công ty cũng khôngmuốn làmmà chính quyền cũng khôngmuốnlàm.

Rồianhlạixoayquamộtkhíacạnhkhác:-Thửđặtmìnhvàotâmlýôngnôngdânnhàmìnhmớithấyhếtrắcrối.

Mấyainghĩrộnglàmìnhsẽsốngsaotrongthờiđạihộinhập.Trướcmắthọchỉ nhìn vào đồng tiền. Nếu không dùng tiền chơi bờimua sắm thì cũngdùngđểlàmvốnbuônvặt.Họthừatựtintrongviệcnày.Chứmuacổphầncủacáccôngtyđếnlàmănởquêhươnghọấyư,cònlâu!Đếnlúcthấtcơlỡvận,nghĩraconđườngđúngthìđãmuộn!

Phântíchmộthồi,hóaratráchnhiệmlàởnhiềuphía.Màtráchnhiệmlớnnhấtvẫnthấylàtrênvaichínhquyềncáccấp.Nôngdâncóthểnghĩlầmchứchínhquyềnthìkhôngthể.

Nhưngđểgiảiquyếtđúngđắnchuyệnnày,cònmấtthờigianmòmẫm,vàtấtcảcácphíađềubắtchúngtachờđợi.

QuaytrởlạichuyệnmấycôgáitìmcáchlấychồngHànQuốchoặcĐàiLoan.Nênnhớrằngviệcnhânduyênvớihọbaohàmcảviệckiếmsống,màcảhaiđềulàtựnguyện.Vậycấmthếnàobâygiờ?

Anhbạntôi,cuốicâuchuyện,khóalạibằngmộtcâucóvẻvôcảm,nhưnglàthựctế:

-Khikhôngthayđổiđượchoàncảnh,tốthơnhếtlàchấpnhậnchoxong.Chứđãbiếtlàkhôngngănchặnđượctìnhtrạngnàytừgốc,màthỉnhthoảnglạinổicơnsụtsùithươngxót,chophépnóithậtnhé,thấybuồncườilắm!

28.ĐỌCLẠIKHỔNGTỬĐỂHIỂUCONNGƯỜIHIỆNĐẠI

Nhiềunămlàmnghềphêbìnhvănhọc,songmấynămnay,mỗilẫncầmtrêntaymộtsángtác,dùvănhaythơ,tôiđềurấtngại.Đọcvàocứthấytứctức. Hoặc đây không phải văn chương, hoặc cảm quan văn học mình bịhỏng.Đểgiải tỏamốinghingờbản thân, tôiquaylạiđọcvănchươngquákhứ,đạikháinhưNửachừngxuân,Gióđầumùa,ChíPhèo,hoặcTiếngthu,

Lửa thiêng. Thì vẫn thấymình bị hấp dẫn, nghĩa là mình không có lỗi...Đànhbuônghẳnsángtácđươngthời,màđặttoànbộcôngsứcvàoviệcquaytrởlạivớivănchươngcũ.

Tưởng đó chỉ là chuyện riêng của mình, hóa ra có nhiều người trongnhiềulĩnhvựckháccũngđangnghĩvậy.

Báochíđưa tin loại sáchcổđiểnđang trở lạivớingười ta.Tronghoàncảnhkhủnghoảngkinh tế, châuÂuđangđọc lạiMác.CũngnhưởTrungQuốc,ngườitađọclạicácnhàtriếthọcthờiBáchgiachưtử.

Tạisaolạicóhiệntượngnhưvậy?Trênnétlớncóthểngờrằngnaylàlúcnhiềungườiđangbốirốitrướcđờisốngtrướcmắt,vàkhôngtìmracáchcắtnghĩacáchiện tượngđangxảyra,nênđành tìmcáchkhác,hoặcđiđườngvònghoặclùixahơn,chứkhôngquáchămchúvàocácsựviệctrướcmắt.Tađặtmìnhvàovịthếngườixưa.Thấyxãhộixưanayvẫnvậy,kiếpngườixưanayvẫnvậy,tayênlòngmàsống...

Lấy ví dụ như trường hợp cuốn Luận ngữ của Khổng tử. Bên cạnhnguyên văn, sách được các nhà khoa học Trung Hoa lục địa chú giải và“dịch” ra ngôn ngữ hiện đại.Hàng chục triệu bản loại này đã được in ratrongmươinămgầnđây.

LạicònloạisáchmàởViệtNammìnhhaygọilàăntheo,thậtralàsáchgiảithíchcácbộkinhđiểnnóitrên.VuĐanvớiLuậnngữtâmđắclàmộtkỳtíchcủagiớinghiêncứuvàxuấtbảntruyềnthôngTrungQuốc.Bảnincuốnsáchnàymàtôiđangcótrongtayghirõlàtớitháng7-2008đãinrađượctới31lần,tổngcộngtới4.750.000bản(cótinlàsáchinlậucũngphảidămtriệunữa,tổngcộnglêntớicảchụctriệu).

Sựvồvậpnàyđượccắtnghĩatừnhiềugócđộ.CóngườinóiTrungQuốcđangTâyphươnghóaquáđậm,phảilobảonhauquayvềcộinguồn.Đằngsau sựhuyhoàngcủaphát triển lànhữngbănghoạiđến từ cuộcva chạmgiữahainềnvănminh.“Mộtquốcgiađãquenvớiviệccoicácgiá trịđạođức đứng trên tất cả bỗng nhiên thấymình lâm vào tình trạng phi chuẩnmực.Điềunàytạonênnhữngloâukhôngthểtháogỡ”-“Sựsụpđổcácgiátrịvàlànsóngđổxôvàolàmgiàuvớitiềnlàthướcđothànhcôngduynhấtđãkhiếnchonhiềungườicảmthấyhoangmangvàmấtmát...Córấtnhiềutâmhồnbịthươngtổn.Ngườitaphảitìmkiếmđiềugìđóđểtinvàbámlấy”.Luậnngữdànhđểdạychúngtacáchlàmthếnàođểđạtđượchạnhphúctinhthần,điều chỉnhnhững thói thườngvà tìm ravị trí củamình trongxãhộihiệnđại.

Trongphạmvimộtbàibáonhỏ, tôichỉ tạmgiớihạnmấylờigiới thiệunhưvậy,dướiđâymạnphéptrìnhbàymộtkhíacạnhthuhoạchriêng.

KhổngTửthườngđượchậuthếxemnhưmộtngườiđưaranhữnglềluậtmàngườitaphảitheotrongphépxửthế.Khinhữnglềluậtnàyđượcđẩylênthànhnhữngràngbuộcnghiệtngãthìôngtrởnênmộtđốitượngkhiếnnhiều

ngườicămghét.SongđọcLuậnngữtôi lạicảmthấyônglàmộtngườirấtbiếtđiều,dođórấtdễgần.Làmnềnchonhữngđềnghịđôikhiquáphiềnphứclàmộtnhậnthứcsâusắcvềconngười,nhấtlànhữngchỗyếu,cáiphầnbảnnăng tựnhiên,cáiphầnbùn lầyngầuđục tựpháthầunhưaicũngcó.ThuyếttínhthiệnvềsaumớiđượcMạnhTửđưalênthànhnguyênlý.ConngườiởKhổngTửđadạnghơnnhiều.Mọicơhộidườngnhưđềuđượcmởra.Mộtkhi tiềmnănghưhỏngđãchựcsẵn,mọi rối loạnxãhộivànhữngchấnthươngtronglòngngườilàchuyệnkhólòngtránhnổi.

TabiếtrằngcùngvớiLuậnngữcómộtcặpkháiniệmđãhìnhthànhđólàquântửvàtiểunhân.Đâylàcặpphạmtrùbịngườiđờiđảphákịchliệt,bởicholàkhinhấnmạnhsựphânbiệtđó,cụKhổngđãmởđườngchogiaicấpthống trị áp bức nhân dân. Nhưng có thể có cách hiểu khác - đây chỉ lànhững giả định để nhà nghiên cứu này hình dung về các đối tượng. Tiểunhân làgì?Làcáidạng thức tựphát tựnhiênvềconngườimàở trênvừanói.Cònquântửđólàcáiđíchmàconngườiphảitới,phảiphấnđấuđểtrởthành.Và như vậy trong khi hướng tới quân tử thì những con người tiểunhânkialạikhôngxalạvớichúngta,muốntựhiểumìnhtahãychămchúnhìnvàohìnhảnhtiểunhânmàcụKhổngmiêutả.Đólànhữngkẻliềulĩnhcuồngbạolấycớnghèođóichophépmìnhthahồlàmbậy.Đólànhữngkẻquátựtin,khôngbaogiờnghĩlàmìnhcóthểcólỗi,đứngtrướcviệclớnviệcnhỏkhôngbaogiờbănkhoănxemmìnhlàmthếnàothìđúngthếnàothìsai,màchỉnhắmmắtlaotới.Chẳngphảilànhữngmẫungườiphổbiếnquanhtađósao?Trongtâmlýhọchiệnđại,GustaveleBon(1841-1931)nổilênnhưmộtngườibiếtgọi rachândung tinh thầncủacácđámđông:nặngvềbảnnăng,dễbịkíchđộngvàbịsaikhiến.Vềphầnmình,Khổngtửbảo:Quầncưchungnhật-ngônbấtcấpnghĩa-hiếuhànhtiểutuệ-nanhĩtai(tạmdịch:Túmtụmvớinhausuốtngày,khôngbànvềđạo lý, toàn tính toán theo lốikhônvặt,thựclàkhódùng).HoặcCuồngnhibấttrực-đồngnhibấtnguyện-khôngkhôngnhibấttín-ngôbấttrichihĩ(tạmdịch:Kẻcuồngvọngmàkhôngngaythẳng,dốtnátmàkhôngtrunghậu,cóvẻthựcthàmàkhôngthủtín,tachẳngbiếthạngngườiđórasao).Nhữngcâuloạinàynhiềulắm,cầnhẳnmộtchuyênđềnghiêncứu.

Lâunaytôivẫntựnhủhãyhiểuconngườihômnayrasaođã,sauđómớibàncáiđíchphảihướngtới.KhôngdècáchnghĩnàyđãsẵntrongKhổngTử.MuốnnghiềnngẫmlạiLuậnngữlàvìvậy.

29.SỰĐỎNGĐẢNHCỦAMÙAXUÂN

ỞcơquantạpchíVănnghệQuânđộitrước1975,NguyễnMinhChâunổitiếnglà...hayxổranhữngcâungượcđời.Chẳnghạntrongkhiaicũngnóilà

mùaxuânđẹpmùaxuânmơnmởnsứcsống,thìcólầnôngchomọingườithấtvọngbằngmộtcâuxanhrờn:

-Chínhraởmình,mùaxuânlạilàmùabẩnnhất.Đấycácôngthửnhìnxemđườngsálầylộicókinhkhông?Làngnàocònítbụitre,thìxuânnàylátrerụngđầyđường,màchínhcácthântrelạixơxáctrônggớmchếtđiđược!

Lúcnghe,vìquásốcnênchúngtôigầnnhưlặngđikhôngnóigì.Chỉkhổmộtnỗivềsaunghĩkỹlại,thấyđúng.KhôngaidámnóituộtranhưNguyễnMinhChâu,nhưngđúngcólúcngạixuânthật!Mưaphùngióbấc,hơimộttíthì lạnh, hơimột tí lại nóng.Vừa trở gió, cửa nhà đã nhoe nhoét vì nồm.Muỗi ở đâu ramà dầy như trấu.Nỗi sợ viêmhọng với sợ sưng phổi làmngười taquêncảngắmcảnhđẹp.May lắm thì chúng tôi chỉ còn tựanủi,phảinóithựcramùaxuânquánhiềuvẻ.Nómangtrongmìnhquánhiềutiềmnăng.Cũnggiốngnhưviệcđời,nóđỏngđảnh,nóbấttrắc.Tứclàluônluôncóthểthếnàyvàcóthểthế,khácđẹpđấymàcũngnhếchnhácngayđấy.

Mấyhômmùngmộtmùnghaibậnbịuvìnghithứcvàănuống,chínhravẻ không khíTết hơn cả lại là rằm tháng giêng.Lễ tết quanh nămkhôngbằngngàyrằmthánggiêng.Từnhỏtôiđãđượcnghenóinhưvậy,vàcànglớncàngthấynóđãănsâuvàotâmlýmọingườiđếnnhưthếnào.Ngườiđilễ nườm nượp từ sáng đến tối. TếtĐinh Tỵ (1977) lúc đãmuộn, khoảngmườigiờđêm,tôimớiđibộrađềnQuanThánh(vìVănnghệQuânđộigầnđấy),trởvềchỉnhớhaichitiết.Mộtlànhiềungườiđếnchậm,khôngchenđượcvàocắmhương,quay racắmcổvàocácngách tườnggốccâyngoàisân,hailàsaukhikháchđếnlễravề,cácvịhànhnghềởđền(thờgọilàthủtừ)đểđỡmệtmỏi,quayraxảhơibằngcách...mởbăngSơnca7củaTrịnhCôngSơn.HômsaukểvớiNguyễnKhải,ôngcườisặcsụa,bảolàbịa,nhấtđịnhkhông tin.Tôi thì tôinghĩ, chẳngquanóchỉcho thấymột tình trạnghỗnđộnmàlớpngườicũnhưchúng tôikhôngquen.Hỗnđộn,nhamnhở,phatạp,khôngthuầnkhiết,nhữngcáichảănnhậpgìvớinhaulạiđặtcạnhnhau...,đólàtìnhtrạngcóthểgặpởbấtcứđâutrongmùaxuân.

NhânchuyệnlễbáingàyTết,cònnhớmộtcâutụcngữnữaĂntrộmăncướpthànhPhậtthànhtiên-Đichùađichiềnbánthânbấttoại.Hìnhnhưcómột thờixãhộicósựphânchiarànhmạch.Đãăncắp thìkhôngdámtínhchuyệnđiđềnđichùa.Ngượclại lễbái làcảmộtviệcthiêngliêngmàchỉnhữngngười tinchắcởsựlươngthiệncủamìnhmới thànhtâmtheođuổi.Hai loại người hai cách sống, rànhmạch đâu ra đấy.Còn ngày nay, càngnhữngngười“cóchuyện”,baogồmtừđámbuônbánbấtchínhgiảdốilừalọcchotớicácloạihốilộ,thamôăncắp(nóinômnathìthamnhũngcũngchỉlàmộtloạiăncắp)lạicàngkỹcàngtrongviệccúngbái.Thànhracuộcđờicứnháonhàocảlên.Vềmặtýnghĩa,câunóicảnhbáomộtsựthật:mọichuyệnkhôngphảibaogiờcũngcôngbằng, sự thành tâmkhôngphảibaogiờcũngtươngứngvớihậuquả,khôngriênggìconngườimàthiênnhiênvà

thần thánhcũngđỏngđánh,vàđấychính làsựhấpdẫncủanhững thế lựcsiêuphàmấy.

Mỗimùađônglạichongườitathấymộtsựbấtngờmớicủathiênnhiên.Nhưmùađôngnămấy,2006.Babốnthángliền,gầnnhưkhôngmưa.Trờiđẹp,nhiềuhômnghemụcthờitiếttrêntruyềnhình“Chúccácbạncónhữngngàynghỉcuốituầntuyệtvời”cứthấynaonao.Vẫnbiếtnắngvàngtrờihanhthìthúvịthật,nhưngtậntrongđáylòng,vẫnnhớnhữngngàymưa,hìnhnhưmìnhquenvớimưahơn.

CầuđượcướcthấycảtuầntrướctếtNguyêntiêu,khôngcólấymộtngàynắng trọnvẹn.Lúcnàobầu trời trênđầucũng lảngvảngnhữngđámmây.Lúcnàotrờicũngủmưa.Cáinắngthoangthoáng.Cóthểsắpnắngbừnglênnữa.Màcũngkhôngchừnglạisắpmưa.

Nhữngngàykhôhạnđãdạychotôibiếtthếnàolàsựquyếtliệtcủađờisống.Mấynămnay,cảtráiđấtnónglên.NhiềuthànhphốnằmsátmépnướcbiểnbênItaliacókhảnăngbịnướctấncông.NămngoáinămkiabênPariskhốicụgiàchếtvìnắngcơmà.(Bâygiờcáigìcũngtháiquá.Chuyệnmưathuậngióhòachắcchỉcòntrongsáchvở.)

Nhữngngàydởdangmưanắng lại càngdạy tôi tậpquenvớimọidiễnbiến sắp tới. Điều gì cũng có thể xảy ra, kể cả những điều xấu nhất lẫnnhữngđiềutốtnhất.Đấylàquyluậtcủađờisốnghiệnđại.

Một nỗi buồndù to lớnđếnđâu, khi ta nhận thứcđược thì tự nó cũngmanglạimộtniềmvuichânchính.Câunóiđãthànhcôngthứcấy,hômnayvớitôivẫnlàmộtpháthiện.

30.TACHỊUTRÁCHNHIỆMVỀBẢNTHÂNTA

NgàyĐạihộisinhviêntoànquốckếtthúc(17.2.2009)cảtrongcácbáocáochínhthứclẫntrongnhữnglờibànbạctraođổibênngoài,tôiđọcđượcmộtkhíacạnhmớitrongứngxửcủaxãhộivớigiớitrẻ.Từnay,họkhôngcònbịcoinhưmộtlớpngườingâythơtrongsángquensốngvớilờikhenvàlàmtheonhữngcáimẫucósẵn.Trongchừngmựccóthể,họđượcgiớithiệubứctranhchânthựcvềđờisốngđấtnướccũngnhưchỉranhữngnonkémcủachínhhọ.Tháiđộtôntrọngđóchínhlàtiềnđềcầnthiếtđểmộtlờiyêucầumớiđượcphátra.Lớptrẻphảitậplàmquenvớivaitròchủnhânvàhọsẽphảichịutráchnhiệmvềtươnglaicủachínhmìnhcũngnhưcủaxãhội.

Tôi ngờ rằng trong tâm tư sâu kín của người thanh niên biết suy nghĩ,nhữngđịnhhướngnàylànhữnggợiýtíchcực.Tuynhiên,đâychỉlàvớimộtsốít.Cònnếunhìnracảđámđông,thìvấnđềlạirấtphứctạp.

Từnhữnghànhđộngcủanhiềungườitrẻhiệnnay,tôiđọcranhữnglýlẽphảnbác:

-Sởdĩchúngtôiđếnnôngnỗinhưthếnàylàtạingườilớnquáhưhỏng!-Chúngtôicóđượcdạybảotửtếđâumàđòichúngtôitửtế!-Muốntốtphảicóđiềukiện...Chúngtôilàmgìcócáiđồxaxỉđó?Những lời thanvãnoán tráchnàycócái lýcủanó.Nhưng tôichorằng

khôngthểdùngđểbiệnhộchonhữngbuôngtrôibừabãithậmchínhữngphápháchthácloạn.Nếutựmìnhlàmhỏngmìnhthìchínhlàchúngtatrởthànhvậthysinhcủanhữngmưuđồxấu.

Bởi tin rằngkhôngphảingười tadễdàng làmtheonhữngđiều tựmìnhcoilàđúng,tôimuốnchiasẻmộtkinhnghiệmnhỏ.Làđừngnênnghĩrằngthếhệtrẻhiệnnaykhổnhất.HãytựđặtmìnhvàođịavịcủamộtngườitrẻởBắcTriềuTiên,ởIraq,ởAfghanistan,ởnhiềunướcchâuPhi...đểthấycóphảithếgiớinàyđãtốtđẹphếtđâu.Hoặclùilạitrongthờigian,nếusốnglạikỹ lưỡngvới các thếhệ trẻViệtNam thời trước cácbạn sẽ thấy thời nàothanh niên cũng có những vấn đề tương tự: Và bài học cuối cùng vẫn lànghiêmtúcđòihỏimình,chọnconđườngkhómàđi,vượtlênchínhmình.

Kiếnthứcchânchínhsẽlàchỗdựathiếtyếuchomọisựphấnđấu.Miễnlàchúngtachịuhọc.

Người ta sẽ tìm thấynghị lực lớn laokhi sốngvớicả lịch sửvàcả thếgiới...cáiđiềutưởngnhưquátotátấythậtralạiquáthiếtthựcnêncũnglàđiềutacầntựnhủ.

Hãybiếtsốngngaycảkhicuộcđờitrởnênkhôngthểchịuđượcnữa-Câunày là củaPavelKorsaghin, nhânvật chính trongThépđã tôi thếđấy, tôithườngnhớlạimỗikhigặpnhữngtìnhcảnhgầnnhưtuyệtvọng.

Còndướiđâylàmẩuđốithoạigiữahainhânvậttrẻtrongmộttiểuthuyết

củanhàvănTiệpJanOtchenásek,cũngvớicáiýtươngtự:-Tôichỉsợbâygiờkhôngsửachữađượcgìnữa.Tấtcảthếgianlàmột

sựlừadối,sựtànnhẫnvàmáu,tínhngẫunhiênđộcácvàcáichếtchẳngđểlàmgìcả.Tôisợhãicảthếgiới,tôikhôngtinởnó,khôngtinởnhữngcáisẽtớisaunày,tôikhôngmuốnnhìnthấytấtcảnhữngcáiđó.

-Không, cô bé ơi, không có thế giới nào khác cả, cần phải sống ngaytrongthếgiớinày,dođócầnphảitácđộngvàonóđểthayđổinó.Chưabaogiờ và cũng chẳng bao giờ nó hoàn thiện. Có thể là nó vô nghĩa, nhưngchúngtacầnphảimanglạichonómộtýnghĩa.Chínhvìnhưthếchúngtacầnsốngvàkhikhôngcócáchnàokhác,chúngtacầnchết.

Tôiđãghiđượcđoạnvănnàytừthờicòntraitrẻvàcứtưởngnóchỉcầnchongườitatrongnhữngnămchiếntranhcayđắng.Hóara,hômnay,vẫnthấynóđúng.Chéprađâykhôngbiếtcóbạnđọcnàocùngchiasẻ,chỉbiếtvớichínhtôinóvẫnđangcósứcthuyếtphục,tôithườngđọclạiđểtựnhủmìnhmỗikhigặpnhữngchuyệnngangtrái.