JOHN KEATS (1795-1821)

Universiteti i PrishtinsFakulteti i FilologjisDepartamenti i Gjuhs e Letrsis Angleze

SEMINAR me temn: Neoklasicizmi Anglez dhe Pikpamjet e Ben Xhonsonit Mentori: Kandidati: Prof.Dr. Zejnullah Rrahmani Master Kandidat: Fidan Rexhepi

Prishtin 2013PRMBAJTJA

1. Hyrje n Neoklasicizmin Anglez .................................................................3-62. Neoklasicizmi Anglez Natyra dhe Definicioni............................................6-93. Ben Xhonsoni................................................................................................94. Rivaliteti letrar n mes t Ben Xhonsonit dhe Shekspirit.............................105. Ben Xhonsoni dhe Neoklasicizmi Anglez.................................................11-146. Konkluz......................................................................................................147. Bibliografia....................................................................................................15HYRJE N NEOKLASICIZMIN ANGLEZNeoklasicizmi dominonte n letrsin Angleze q nga periudha e Restaurimit1 m 1660 e deri n fund t shekullit t 18t, kur publikimi i Baladave Lirike (Lyrical Ballads) m 1798 u b nga nj bashkpunim shum frytdhns nga William Wordsworth dhe Samuel Taylor Coleridge, ku edhe shenoi shafqjen e plot t periudhs s Romantizmit Anglez.

Shikuar nga aspekti kohor si dhe nga ai m i rndsishmi, aspekti i zhvillimit t krijimtarive, epoka e Neoklasicizmit anglez mund t ndahet n tri pjes relativisht t ndryeshme:

1. Epoka e Restaurimit (1660-1700), ku Miltoni, Bunyan, dhe Drydeni ishin influencues domionant t ksaj epoke.2. Epoka Augustiniane2 (1700-1750), ku Pope, Defoe, Richardson, Fielding, dhe Smallett ishin drejtues t ides mbi sofistifikimin e novels.

3. Epoka e Johnsonit3 (1750-1798), ku edhe u themelua shkolla Gotike. N kt epok Dr. Samuel Johnson ishte dominues prej nga edhe iu dha emri ksaj epoke.

Deri n nj mas Neoklasicizmi prezantonte nj reagim ndaj pikpamjes s Rilindjes mbi njeriun si krijes rrnjsisht e mir dhe q posedonte nj potencial t paskajshm pr rritje shpitrore dhe intelektuale. Teoricientt Neoklasicist ishin nj kontrast i madh n krahasim me ata t Rilindjes, ngase ata e shihnin njeriun si nj krijes jo t prkryer, t pandashme nga mkatet, dhe potenciali i t cilit ishte i kufizuar.

1 Restauration (nga Anglishtja) rindrtim, rikrijim Periudh letrare e Neoklasicizmit2 - Ceasar Augustus (nga Anglishtja) Mbreti Romak Augustinian periudha e sundimit t tij

3 Dr. Samuel Johnson mendimtar dominues Anglez i periudhs s Neoklasicizmit

Theksin e Rilindasve q kishin n imagjinat ata e zavendsuan me rendin (Rule)4 dhe arsyen (Reason)5. Ata shihnin artin si themelsisht pragmatik arti shihej si vler nse iu hynte n prdorim, dhe arti shihej si diqka q ishte intelektuale e jo emocionale.Neoklasicistt kishin preferenca mbi disa lloje artistike. Ata preferonin kto vepra prozaike:

a) Eseun

b) Letrat

c) Satira

d) Parodite) Burleskuizmin dhef) Fabulat Morale

Ndr llojet e veprave prozaike ata preferonin:

a) Strofat n form t kupletave t rimuar

Nga llojet e veprave dramaturgjike ata preferonin:

A. Dramn heroike

B. MelodramnC. Komedin Sentimentale dheD. Komedin e Stilit

4 Rule ( nga Anglishtja) rendi Veqori e periudhs dhe shkrimeve t Neoklasicizmit5 Reason ( nga Anglishtja) arsyeja veqori e periudhs dhe shkrimeve t NeoklasicizmitGjat periudhs s Neoklasicizmit njerzit po shikonin veten e tyre dhe po mejtonin me vete vall a jam duke luajtur rolin e duhur n mnyrn e duhur?

Neoklasicizmi ishte koh e prfitimeve civile dhe mos-pushimeve ushtarake. Britania ishte prfshir n nj seri luftrash komerciale kundr Holandezve, Francezve, Austriakve. Spanjollve, dhe n mbrojtje t Detrave Jugore. Kjo ishte edhe epoka e s ashtuquajturs Epoka e Funts, ku arsyeja ekonomike dhe tregtia me skllevr ishin shkaqet e pjesmarrjes npr luftrat Afro-Karibiane.

Neoklasicizmi gjithashtu ishte epoka e ngritjes dhe vnjes n pah t klasave t mesme t shoqris. Sipas Cohn,6 kjo ishte epoka e daljes n shesh t gazetave dhe lindja e novels ndodhi mu n kt epok. Kjo ishte edhe koha kur studimi formal i gjuhs Angleze fitoi nxitjen u nxorrn n drit libra gramatikor, histori t gjuhve, dhe fjalorve.

Kjo epok gjithashtu ishte koha e lulzimit t profesioneve t reja qe m par nuk ishin paraqitur apo nuk ishin vrejtur fare. Ndr to ishin: floktaria, dizejnuesit e mods, prodhuesit e qizmeve, mjeshtrit e vallzimeve, pikturuesit profesional t portreteve, etj.T gjith n shoqri dshironin t dukeshin dhe t vepronin si duhet mbase edhe t kenin nj shtpi si duhet. Kjo t len prshtypjen e nj lloj prshtypjeje t ngrehur n pahun m t lart dhe me nj ndjenj krenarie ku rregulli dhe rendi synonin mbi pothuajse t gjitha sferat e jets.

Kjo ishte edhe epoka kur mundsit pr vetpublikime ishin t pranueshme dhe t efektshme.

6 - Cohn, Steve (2000): Introduction to Neoclassicism,(125)N kt koh novela fillonte n form epistolare, si tregim i rrfyer n nj prmbledhje letrash. Kjo periudh ishte edhe koha e eksplorimit dhe zgjerimit t ideve, ku nismn e kishte n Franc dhe Angli n mes t shekullit 17t, rreth 30 vite m von.NEOKLASICIZMI ANGLEZ NATYRA DHE DEFINICIONI

Kjo periudh morri emrin si Neoklasicizm ( Neoclassicism7) q n zbrthim do t thot Klasicizmi i Ri , ngase artistt e shkrimtart e asaj kohe shikonin dhe bazoheshin prapa n idet e formave t artit t kohrave klasike, duke i dhn theks t veqant dhe m t madh ideve t rendit dhe kontrollit racional sesa Rilindasit. Bazuar n kto forma t krijimit apo thn m mir rikrijimit t veprave letrare bazuar n m t mirn e klasikes, doli edhe Neoklasicizmi.Kjo periudh njashtu njihet edhe si epoka e arsyes ngase arsyeja ishte marrur tradicionalisht si aftsia m a lart mendore ku shum mendimtar t asaj kohe e konsideroni ate si nj doz t mjaftueshme t udhzimit n t gjitha sferat e jets.

Arti Neoklasik nuk dukej si nj shfryerje spontane e krijimeve artistike bazuar n emocione e imagjinata, siq kishte ndodhur tek Romantikt, por n kt periudh, natyrisht, gjithqka kontrollohet n mnyr t dukshme, bile edhe emocioni dhe rrjedhoja e saj npr gjenet njerzore, sidoemos t artistve.

7 Neoclassicism ( nga Anglishtja) Neoklasicizmi Periudh letrare e njohur si Klasicizmi i riKjo periudh quhej Neoklasicizm -Klasikja e Re, Pseudo-Klasikja, bile edhe Augustinianja. Kjo sipas epoks s mbretit Augustus Cesar s Roms, ku ajo periudh kishte lulzuar figurat e ndritshme si Horaci, Virgjili, Longinusi dhe Kuintiliani.

Gjat periudhs s Neoklasicizmit u b standardizimi i drejtshkrimit dhe gramatiks, u devijua nga metaforat e kompleksikuara t cilat ishin futur n prdorim nga Shekspiri dhe i thjeshtsuan strukturat e letrsis.

Neoklasicistt besonin dhe ishin gdhendur nga idealet e Epoks s Arsyes. Ata ndiheshin q arti duhej t organizohej n mnyr logjike, dhe jo t ishte si nj gufim i ndjenjave e emocioneve.

Shkrimtart Neoklasik shpesh adoptonin nj pikpamje t ngurt ndaj shoqris. Edhe pse shkrimtart e Rilindjes ishin t fascionuar nga kryengritsit, e Romantikt m von i idealizuan ata, shkrimtart Neoklasik ndiheshin q individi duhej t shkonte konform normave shoqrore. Edhe pse shoqria ndoshta ishte e korruptuar, pikpamjet e individve nuk do t mund t ishin n kundrshtim me realitetin e krijuar n konceptin e shoqris.

George Sherburne8, n veprn e tij Historia e Letrsis s Anglis, e definon Neoklasicizmin si j venerim i veprave klasike Romake, mendimeve, dhe mnyrs s jetess

8 George Sherburne The History of England (212), libr mbi historin e AnglisSi t gjitha epokat letrare edhe Neoklasicizmi kishte tiparet e veta t dallimit t saj nga periudhat t tjera.Tiparet kryesore t neoklasicizmit, t potencuara edhe nga Lawrence9 ishin:

1. T prcaktuarit e ndjekjes s natyrs q ishte fokusi i tyre kryesor kshill realiste. Natyra n kt rast personifikonte poetin dhe sjelljet e tija n vepra, pra veprat duhet t ishin t natyrshme dhe t drejtprdrejta, n harmoni me natyrn.

2. Theks t veqant u ipej korrektsis, arsyes dhe sensit t mir n veprat letrare dhe gjat krijimit t tyre. Poeti pra duhet ti ndjek kto rregulla me prpikmri9.

3. Poett duhet t merreshin me t vrtetn universale dhe idet e prgjithshme. Sipas ksaj, poett duhet t thon at q kan pr t thn n mnyrn m t mir dhe t mundshme pr ta. Fokusi pra ishte n at se si t prmbyllej nj vepr letrare n mnyr zyrtare dhe t prkryer, e jo t fokusohej shum n prmbajtjen e saj.

4. Funksioni i poezis ishte q t udhzonte e t knaqte. Forma dhe funksioni didaktik ishin m t rndsishme sesa ai estetik.

5. Shum iu ishin prkushtuar stilit dhe diksionit n poezi. Supozohej se kishte dallim t madh n mes t gjuhs s prozs dhe t asaj t poezis, gjuh t cilat duhet t ishin fisnike dhe t ruajtura.

6. Nevoja pr saktsi gjithashtu ishte e theksuar shum. Sipas tyre, duhej t prshtatej edhe diksioni pr llojin e poezis. Ata theksonin se egzistonin dallime t veqanta n diksionin e poezis me at t prozs, por edhe diksione t veqanta mbrenda pr mbrenda poezis.

9 - Buell, Lawrence (2009): New England Literary Culture, Theksoi tiparet e neoklasicizmit Anglez n letrsi.

7. Shum mendime e thekse ishin kontribuar edhe mbi superioritetin krahasimtar t rims dhe vargjeve t lira. M n fund ishin pajtuar se rima ishte superiore ndaj vargjeve t lira, gj q t jep pr t kuptuar se Neoklasicistt nganjher devijonin padashje nga vet parimi i tyre mbi respektimin e rregullit t krijimit n letrsi.BEN XHONSON (BENJAMIN JOHNSON)Benjamin Johnson, shkurt i njohur si Ben Johnson, ishte nj dramaturg, poet dhe aktor i kohs s Rilindjes Angleze. Si bashkkohor me dramaturgun q la gjurm t pashlyehme n historin e letrsis angleze por edhe botrore n prgjithsi, William Shakespeare10 (Uilliam Shekspiri), ishte i njohur pr shfaqjet e tija satirike, e veqanarisht Volpone, Alkemisti ( The Alchemist) dhe Bartholomew Fair si dhe poezit lirike t tij t cilat konsiderohen si m t mirat e tij.Poetika e Xhonsonit, njsoj si edhe dramaturgjia e tij, sht e krijuar bazuar n msimin dhe njohurit e tija mbi klasiken. Disa nga poezit e tija m t mira jan prkthime t afrta t modeleve Greke e Romake; t gjitha shprehin nj vmendje t matur n formn dhe stilin e krijimtaris.

Xhonsoni n mas t madhe i shmangej debateve n lidhje me rimn dhe metrikn poetike. Duke i pranuar q t dyja, edhe rimn edhe theksin, ai i prdor ato q ti bj mimik kualiteteve klasike t thjeshtsis dhe precizitetit poetik e artistik. Vlen t ceket se Ben Xhonsoni ishte i vetmi n periudhn e Neoklasicizmit i cili punonte me baz t plot mbi klasiken.

Ai publikoi nj permbledhje poezish me emrin Epigramet m 1616. Underwood ishte nj prmbledhje tjetr me poezi e publikuar m 1640. Vlen t ceket se n kt volum poezish ai botoi 3 elegji t cilat thuhet si i jan kushtuar poetit Donnet.10 William Shakespeare dramaturgu m i njohur anglez n kohn e sundimit t Elizabets. RIVALITETI POETIK E ARTISTIK N MES T BEN XHONSONIT DHE SHEKSPIRITVlen t cekt se egzistojn shum legjenda n lidhje me rivalitetin poetik e artistik q egzistonte n mes t Ben Xhonsonit dhe dramaturgut t njohur botror William Shakespeare. Sipas Drummond_it11, Johnsoni i kishte vn n spikam dy absurditetet e dramave t Shekspirit e ato ishin:

1. Renditja e pa-kuptueshme e ngjarjeve n Jul Cesar, dhe

2. Przgjedhja e vendit Bohemian dhe jo-egzistues n veprn Tregimi i Dimrit (The Winters tale), vend i cili ishte n nj bregdet Bohemian dhe jo real.

Si duket mardhnia e ktyre dy artistve bashkkohs isht prmirsuar dukshm m von.Gjat shumics s kohs s shekullit 17t Ben Xhonson ishte nj figur e lart krijuese e prirse e asaj kohe, dhe influenca e tij ishte e madhe pr periudhn Neoklasike.

Ky rivalitet kishte lindur pikrisht si rezultat i pikpamjeve t Ben Xhonsonit mbi veprat artistike, pikpamje kjo q nuk ishte edhe e leht pr tu prballuar nga poett bashkkohs t tij. Kjo kritik siq quhej edhe e ngurt dhe e vrazhdt thuhej t ket buruar pikrisht nga personaliteti dhe tiparet personale t Ben Xhonsonit, si person vullgar e i rrept.

11 - Johnson, Drummond: http://www.victorianweb.org/previctorian/nc/ncintro.html (fq.1)BEN XHONSONI DHE NEOKLASICIZMI ANGLEZ

Ben Xhonsoni ishte i pari poet e artist anglez i cili evuloi nj neolkasicizm komplet e prmbajtsor. (Winsatt dhe Brooks12).

Ben Xhonsoni n prgjithsi merret si nj pioner i lvizjes s Neoklasicizmit n letrsin Angleze. Ai shpesh edhe ishte personifikuar me epitetin e kampionit t rregullave dhe rendit t asaj kohe.Shijet poetike t Ben Johnsonit ishin ato t ; rendit, uniformitetit, dhe klasicizmit13. Edhe pse Xhonsoni ishte pioner i epoks s Neoklasicizmit, prapseprap ai nuk dshironte q veprat klasike t ishin bazamenti i veprave t tija. Pra Neoklasicizmi i Xhonsonit ishte i ndryshm me ate t John Drydenit e Alexander Popes. Ata ishin mbrojts dhe prkrahs t klasicizmit n nj epok t arsyes dhe t nj sensi t mir t cilit pranuan rreptsin si nj kod sjelljeje e t gjitha sferave jetsore.Xhonsoni e admironte fantazin e Shekspirit por ai ndihej se nganjher ishte e nevojshme q ai t ndrprente nj gj t till. Sipas Scott James14, Ben Xhonsoni besonte se nuk kishte rrug tjetr t ndritshme drejt sukseseve n letrsi.

N kritikn dramaturgjike ai sht thelbsisht klasik dhe gjithashtu sht nj prndjeks i Aristotelit. T dhnat e tija mbi unitetin e veprimit jan marrur nga Aristoteli15 pothuajse n trsi me prkthim fjal pr fjal por me t vetmin ndryshim; n at t prezentimit t unitetit t kohs gj e cila nuk ishte pjes e uniteteve t prezantuara n pikpamjet e Aristotelit mbi definicionet e veprave apo shtjellueshmris s veprave letrare.

12 - Abrams, Donaldson (1993): The Norton Anthology of English Literature ( fq. 155)13 Rendi, uniformiteti dhe klasicizmi ( nga Anglishtja) Rule, uniformity and Classicism14 - James, Scott (2010): Theory Talks: http://www.theory-talks.org/2010/05/theory-talk-38.html15 - Aristotle(Nga Greqishtja e Lasht:[aristotls],Aristotls) (384 BC 322 para Krishtit) - Filozof Grek, student i Platonit dhe msues i Aleksandrit t Madh.Pikpamjet e Xhonsonit si dhe realizimi i tyre mbi veprat letrare si dhe jetn n prgjithsi ishin ato t nj klasicisti liberal. Ai shpreh vlersim dhe bazim mbi veprat e lashta por ai asnjher nuk sugjeron bazim servil mbi to. Ai porosiste pr nj imitim t modeleve t s lashts por nuk sugjeronte imitim komplet.

Siq sugjeronte edhe Atkins16, ai nuk ishte i lidhur as me traditat klasike e as me standardet, por ai qndronte diku n mes.

Xhonsoni dhe mendimet e tija ishin bazur dhe influencuar nga Sydney17 por ai na prezanton nje tip t klasicizmit m t ngurt sesa ai q hasim te Sydney. Marrur n nj krahasim t shkurtr me Sydneyn, Sydney theksonte idealizimin dhe pasionimin kurse Xhonsoni insistonte n imitim dhe rend e rregull.

Dramaturgjia e Johnsonit ishte dhe sht m e njohur sesa ajo e dramaturgut m t njohur botror, Shekspirit, sa i prket ktij rregulli e rendi, unitetit t veprimit, edhe pse vlen t cekt se njra nga to kishte devijuar nga kto tipare, e ajo sht vepra e Xhonsonit e quajtur Gruaja e Heshtur18.Klasicizmi i Xhonsonit njashtu merret edhe si i brendshm apo amsor pasiq ai nuk sht element i ardhur nga jasht, por m shum rrjedh nga tradita Angleze, si nj zhvillim evolutiv logjik.

Thelbi i pikpamjeve t tija ndaj veprave letrare si dhe zhivillimit t neoklasicizmit t tij ka baz edhe n natyrn e talentit t tij si person vullgar e kritik tipare kto t shprehura n mnyr sarkastike.

16 - Abrams, Donaldson (1993): The Norton Anthology of English Literature. Botimi i gjasht, Atkins View on Neoclassicism (Pikpamja e Atkinsit mbi Neoklasicizmin)

17 Sir Philip Sydney Aristokrat Anglez

18 - Gruaja e Heshtur ( nga Anglishtja) The Silent Woman Komedi e Ben Xhonsonit e botuar m1609, ndryshe njihej edhe me emrin Epicoene.N veprat e tija, ai nuk merrej, dhe nuk sugjeronte q ndokush t merrej me vende e sjellje t panjohura por ai dshironte t merreshin me Londrn dhe t tashmen, pra me t njohurn e t tashmen.

Xhonsoni kishte nj ton t drejtprdrejt e me vetbesim, gj t ciln edhe e adoptuan edhe shum Neoklasicist pas tij. Xhonsoni merrej edhe si nj lloj diktatori letrar n qarkun e tij letrar t asaj kohe.

Sipas Johnsonit, nj lloj inspirimi pr veprat letrare sht edhe imitimi dhe arti apo teknikat e tij. Sipas tij, imitimi nuk sht plagjiatur por rikrijim i bazuar n modelin m t mir klasik. Vlen t ceket se ishte Xhonsoni i cili e prdori pr her t par n historin e gjuhs Angleze, termin plagjiatur19 ku edhe morri hov n prdorim e tanim edhe ne e prdorim edhe sot.

Idet e Xhonsonit mbi dramaturgjin jan prafrsisht t ngjashme me ato t Sydneyt. Pohimi i tij kryesor mbi komedin isht q ajo ka nj synim moral e liberal. Xhonsoni trajtonte komedin si nj zhanr satirik.

Sa i prket dramaturgjis, Aristotelianizmi sht m i dukshm sesa real, koncepti i tij mbi dramn ishte tejet moral dhe retorik, prandaj edhe ai nuk formuloi nj teori t univerzializmit.Duke marrur parasysh gjith kto formulime n lidhje me pikpamjet e Ben Xhonsonit mbi Neoklasicizmin n prgjithsi e veqanarisht mbi Neoklasicizmin Anglez, mund t themi lirshm se fokusi i tij ishte n arsyen, rendin dhe realizimin, t cilat edhe e bjn at njrin nga t part e Neoklasikve, shembulli i t cilit do t ndiqet edhe n gjysmn e dyt t shekullit 17t.19 - Plagjiatur (nga Anglishtja) Plagiarism term q n parim do t thot vjedhje apo shfrytzim intelektual apo akademik i punimeve shkencore, ideve t ndryeshme, pa i dhn meritat e duhura autorit.Kjo ide mbi pikpamjet e tija mbi neoklasicizmin mbshtetet edhe nga shum kritik letrar edhe pse ka disa prej tyre q e akuzonin at si pedant dhe mendonin se teorit e tija ishin shum t ngushta dhe rregullative deri n masn e s ashtuquajturs ushtrime nga ana e Ben Xhonsonit.

KONKLUZBazuar n shum informata q absorbuam nga kapitujt e mhershm t ktij punimi duhet t konkludojm se periudha e Neoklasicizmit Anglez ngrthente n vete periudhn kohore nga viti 1660 deri 1798 ku kishte tipare t ndryeshme nga periudhat e mhershme sa i prket zhvillimit dhe krijimit t veprave letrare. Si themel dhe tipar kryesor i ksaj periudhe ishte rikrijimi i veprave letrare bazuar n modelet m t mira klasike. Neoklasikt apo thn thjesht klasikt e rinj dshironin dhe udhzonin q veprat e reja letrare jo vetm t bazoheshin n ato klasike por q ato t krijoheshin mbi bazn e rregullit e jo t ishin rezultat i nj shprthimi emocionesh e ndjenjash. Sipas tyre edhe ndjenjat duhet t kontrolloheshin. Edhe Ben Xhonsoni ishte njri nga shkrimtart me mendime t tilla mbi Neoklasicizmin dhe rregullat e shkrimeve. Sipas tij, dhe bashkmendimtarve t tij, theks dhe rndsi m t madhe duhej ti kushtohej rregullave e thjeshtsis s gjuhs sesa prmbajtjes s vet veprs letrare. Mbase Neoklasicizmi u quajt edhe si epoka e arsyes, njerzit e asaj kohe gjithnj krkonin arsye t fuqishme pr gjithqka. Kshtu vepronte edhe Ben Xhonsoni n letrsi, duhej t zbatoheshin rregullat mbi krijimin e veprave letrare n mnyr t ishte poet e mendimtar i duhur pr shoqrin e asaj kohe.Pra pikpamjet e Ben Xhonsonit mbi Neoklasicizmin dilnin nga vet tipari i tij si njeri vullgar e satirik. Ai ishte njri ndr pionert e Neoklasicizmit si dhe i vetmi shkrimtar me bazament t plot Neoklasik. BIBLIOGRAFIA1. Cohn, Steve (2000): Introduction to Neoclassicism, Brooklyn College, Brooklyn, USA 2. Blitch, Janie Bowe (2002): British Literature: Beginnings to Neoclassical, Houston Community College, houston, Texas, USA.

3. Buell, Lawrence (2009): New England Literary Culture, Cambridge University Press, Cambridge, UK.

4. Laidler, David (2010): Remedies for Financial Crises in the Classical and Neoclassical Literature, Kansas, USA.5. Abrams, Donaldson (1993): The Norton Anthology of English Literature. Sixth Edition, Vol. 1, Norton & Company.6. Croft, S., Cross H (2004): Literature, Criticism, and Style. Oxford University Press, New York.

7. Nadell, J., Longman J (2003): The Longman Reader. Pearson Education, Inc. New York.8. Duff, A.Maley, (1990): A. Literature.- Oxford University

Press, New York.

9. Johnson, Drummond: http://www.victorianweb.org/previctorian/nc/ncintro.html10. James, Scott (2010): Theory Talks: http://www.theory-talks.org/2010/05/theory-talk-38.html

15