AMQAFAROV PHSUumlLEYMANOV FİMƏMMƏDOV

METROLOGİYA

STANDARTLAŞDIRMA VƏ SERTİFİKATLAŞDIRMA (Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma fənnindən kurs

işlərinin yerinə yetirilməsi uumlccediluumln metodiki vəsait)

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin əmri ilə Ali Texniki Məktəblər uumlccediluumln metodiki vəsait kimi təsdiq edilmişdir

BAKI 2012

2

UOT 006 BBK 30106524 Q 26

Rəy verənlər

Texnika elmləri doktoru professor ƏXCanəhmədov (Azərbaycan Doumlvlət Neft Akademiyası)

Texnika elmləri doktoru professor VAAbasov

(Azərbaycan Texniki Universiteti)

Elmi redaktor Tufd FM Kəlbiyev (AzTU)

AM Qafarov PHSuumlleymanov FİMəmmədov Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma Kurs işlərinin yerinə yetirilməsi uumlşuumln metodiki vəsait Bakı 2012 176 s

Metodiki vəsait metrologiya standartlaşdırmap və sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Metodiki vəsait 5 fəsildən vahid proqram əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir

Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Foumlvqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının ldquoHəyat fəaliyyətinin təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ldquoYanğın təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ixtisaslarının spesifik xuumlsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır Metodiki vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları uumlccediluumln də muumlvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər

3

GİRİŞ

Kurs işinin məqsədi tələbələrdə laquoMetrologiya

standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmaraquo fənnindən verilmiş məsələləri

sərbəst həll etmək vərdişlərini yaratmaq muumlhazirələrdə şərh olunan

nəzəri materialları dərindən mənimsətmək sorğu materiallarından və

muumlxtəlif standartlardan istifadə etmək qaydalarını aşılamaq onları

əsas hesablama nəzəriyyələri ilə tanış etmək və gələcək

muumltəxəssisləri təcruumlbi fəaliyyətə hazırlamaqdır

Elmin və texnikanın inkişafında metrologiyanın

standartlaşdırmanın və sertifikatlaşdırmanın rolu boumlyuumlkduumlr Bu

elmlərin qabaqlayıcı inkişafı olmadan bir ccedilox elmi istiqamətlərin

tərəqqisi o cuumlmlədən oumllccedilmə texnikasının yaradılması yeni

standartların işlənməsi muumlasir maşın və avadanlıqların yaradılması

muumlmkuumln deyildir

Məlumdur ki oumllccedilmə proseslərinin əsas məsələlərindən biri

oumllccedilmənin vahidliyini və onların nəticələrinin doğruluğunu təyin

etməkdir Bu onunla əlaqədardır ki sənayenin muumlxtəlif sahələri

inkişaf etdikcə oumllccedilmələrin dəqiqliyinə təlabatlar da artır oumllccediluumllən

kəmiyyətlərin oumllccedilmə diapozonları genişlənir tezdəyişən

kəmiyyətlərin onların toplularının proseslərin və sistemlərin

xarakteristkalarının oumllccediluumllməsinin vacibliyi yaranır

Vəsait Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən

təsdiq olunmuş proqrama uyğun tərtib edilmişdirVəsaitdə qoyulmuş

4

məsələlərə aid nəzəri materialların qısa şərhi və onların həllinə aid

konkret misallar verilmişdir

Hazırlanmış məhsul təyinatından asılı olaraq muumlxtəlif xuumlsusi

istismar goumlstəricilərinə malik olmalıdır Məsələn nəqliyyat maşınları

uumlccediluumln əsas xuumlsusi goumlstəricilər onların yuumlkqaldırma qabiliyyəti guumlcuuml

hərəkət suumlrəti maneələri keccedilmə qabiliyyəti muumlhərrikinin faydalı iş

əmsalı və sairədir Metal emal edən avadanlıqlar uumlccediluumln emal

dəqiqliyi uzun muumlddət ilkin dəqiqliyi saxlama xuumlsusiyyəti emal

edilən səthin oumllccediluumlsuumlnuuml saxlamaq qabiliyyəti məhsuldarlıq suumlrət

hədləri guumlc sazlamanın rahatlığı və s Oumllccediluuml cihazları uumlccediluumln oumllccedilmənin

dəqiqliyi oumllccediluumlnuumln ccedileviriciliyi cihazın həssaslığı şkalanın boumllguuml

qiyməti oumllccedilmə həddi və s

Bəzi hallarda eyni tipli məhsulun bu və ya digər xassəsini

qiymətləndirmək uumlccediluumln onlardan istifadə etmənin texniki-iqtisadi

səmərəliliyini muumləyyənləşdirmək lazım gəlir Məsələn belə goumlstərici

kimi maşının buumltuumln istismar doumlvruuml muumlddətində hazırladığı hər bir

məhsula sərf edilmiş xərc və s goumltuumlruumllə bilər

Muumlasir sənayenin buraxdığı məhsulların keyfiyyətinin əsaslı

yuumlksəldilməsi problemləri standartlaşmanın və metrologiyanın

rolunu xuumlsusi olaraq oumln plana ccediləkir

Metrologiya və standartlaşdırmadan yalnız elm texnika və

istehsalatda deyil eyni zamanda insan həyatının buumltuumln sahələrində

məişətdə incəsənətdə ictimai və siyasi həyatda geniş istifadə edilir

5

Sənayenin muumlxtəlif sahələrində metrologiyanın metroloji

təminatın standartlaşdırmanın keyfiyyətin idarə olunmasının

sertifikatlaşdırmanın maşın və məmulatların istehsalının təşkilində

muumlstəsna rolu və əhəmiyyəti vardır Azərbaycan doumlvlətinin

beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdikcə elmin və texnikanın goumlstərilən

istiqamətləri bir daha oumlz vacibliklərini oumln plana ccediləkirlər

Metodiki vəsait metralogiya standartlaşdırma və

sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln

nəzərdə tutulmuşdur Metodiki vəsait 5 fəsildən vahid proqram

əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı

tapşırıqdan ibarətdir

Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Foumlvqəladə Hallar

Nazirliyinin Akademiyasının ldquoHəyat fəaliyyətinin təhluumlkəsizliyi

muumlhəndisliyirdquo ldquoYanğın təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ixtisaslarının

spesifik xuumlsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır Metodiki

vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları uumlccediluumln də

muumlvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər

6

I HİSSƏ HESABLAMA METODIKASI

I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN

MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ

11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd

sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

Nominal oumllccediluuml (D d l və s) elə oumllccediluumlyə deyilir ki sapmaların

hesablanması uumlccediluumln başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd

oumllccediluumlləri təyin edilir Birləşməni təşkil edən detallar uumlccediluumln nominal

oumllccediluuml eynidir Məmulun nominal oumllccediluumllərini bərkliyə moumlhkəmliyə

həmccedilinin həndəsi formasının muumltənasibliyinə və konstruksiyanın

texnolojuluğuna goumlrə muumləyyənləşdirirlər Nominal oumllccediluuml ideal

oumllccediluumlduumlr Deşik uumlccediluumln D val uumlccediluumln isə d ilə işarə edilir Pəstahların

detalların oumllccedilən və kəsən alətlərin ştampların tərtibatların tip

Şəkil 11 Detalların və birləşmənin nominal oumllccediluumlləri

7

oumllccediluumllərini ixtisara salmaq texnoloji proseslərin tipləşdirməsini

sadələşdirmək uumlccediluumln hesabat yolu ilə alınmış oumllccediluumlləri yuvarlaqlaş-

dırmaq lazımdır Nominal oumllccediluuml layihələndirmədə alınan detalın və

birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu oumllccediluumlsuumlduumlr (şəkil 11)

Həqiqi oumllccediluuml elə oumllccediluumlyə deyilir ki buraxıla bilən xəta ilə oumllccedilmə

nəticəsində təyin edilir Bu anlayış ona goumlrə qəbul edilmişdir ki

detalları tələb olunan muumltləq dəqiq oumllccediluumllərlə və xətalar etmədən ha-

zırlamaq muumlmkuumln deyildir İşləyən maşında detalların həqiqi oumllccediluumlləri

yeyilməyə elastiki qalıq istilik deformasiyalarına uğradıqlarından

və s səbəblərdən statik vəziyyətdə yaxud yığım zamanı olan

oumllccediluumllərdən fərqlənirlər Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində

muumltləq nəzərə almaq lazımdır

Hədd oumllccediluumlləri hazırlanmış yararlı detalın həqiqi oumllccediluumlsuumlnuumln

həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki

hədd oumllccediluumlsuumlduumlr Hədd oumllccediluumlləri ən boumlyuumlk və ən kiccedilik olurlar Əgər

hissə yararlıdırsa onda onun səthlərinin həqiqi oumllccediluumlləri uyğun hədd

oumllccediluumlləri daxilində yerləşmiş olur

Əgər deşiyin həqiqi oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdir-

sə bu cuumlr deşik duumlzəldilə bilən ccedilıxdaşdır Yuvanın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən

boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə bu duumlzəldilməsi muumlmkuumln ol-

mayan ccedilıxdaşdır (zay məhsuldur) Əgər valın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən boumlyuumlk

hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln olan həqiqi

oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdirsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln

olmayan ccedilıxdaşdır

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

2

UOT 006 BBK 30106524 Q 26

Rəy verənlər

Texnika elmləri doktoru professor ƏXCanəhmədov (Azərbaycan Doumlvlət Neft Akademiyası)

Texnika elmləri doktoru professor VAAbasov

(Azərbaycan Texniki Universiteti)

Elmi redaktor Tufd FM Kəlbiyev (AzTU)

AM Qafarov PHSuumlleymanov FİMəmmədov Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma Kurs işlərinin yerinə yetirilməsi uumlşuumln metodiki vəsait Bakı 2012 176 s

Metodiki vəsait metrologiya standartlaşdırmap və sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Metodiki vəsait 5 fəsildən vahid proqram əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir

Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Foumlvqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının ldquoHəyat fəaliyyətinin təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ldquoYanğın təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ixtisaslarının spesifik xuumlsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır Metodiki vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları uumlccediluumln də muumlvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər

3

GİRİŞ

Kurs işinin məqsədi tələbələrdə laquoMetrologiya

standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmaraquo fənnindən verilmiş məsələləri

sərbəst həll etmək vərdişlərini yaratmaq muumlhazirələrdə şərh olunan

nəzəri materialları dərindən mənimsətmək sorğu materiallarından və

muumlxtəlif standartlardan istifadə etmək qaydalarını aşılamaq onları

əsas hesablama nəzəriyyələri ilə tanış etmək və gələcək

muumltəxəssisləri təcruumlbi fəaliyyətə hazırlamaqdır

Elmin və texnikanın inkişafında metrologiyanın

standartlaşdırmanın və sertifikatlaşdırmanın rolu boumlyuumlkduumlr Bu

elmlərin qabaqlayıcı inkişafı olmadan bir ccedilox elmi istiqamətlərin

tərəqqisi o cuumlmlədən oumllccedilmə texnikasının yaradılması yeni

standartların işlənməsi muumlasir maşın və avadanlıqların yaradılması

muumlmkuumln deyildir

Məlumdur ki oumllccedilmə proseslərinin əsas məsələlərindən biri

oumllccedilmənin vahidliyini və onların nəticələrinin doğruluğunu təyin

etməkdir Bu onunla əlaqədardır ki sənayenin muumlxtəlif sahələri

inkişaf etdikcə oumllccedilmələrin dəqiqliyinə təlabatlar da artır oumllccediluumllən

kəmiyyətlərin oumllccedilmə diapozonları genişlənir tezdəyişən

kəmiyyətlərin onların toplularının proseslərin və sistemlərin

xarakteristkalarının oumllccediluumllməsinin vacibliyi yaranır

Vəsait Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən

təsdiq olunmuş proqrama uyğun tərtib edilmişdirVəsaitdə qoyulmuş

4

məsələlərə aid nəzəri materialların qısa şərhi və onların həllinə aid

konkret misallar verilmişdir

Hazırlanmış məhsul təyinatından asılı olaraq muumlxtəlif xuumlsusi

istismar goumlstəricilərinə malik olmalıdır Məsələn nəqliyyat maşınları

uumlccediluumln əsas xuumlsusi goumlstəricilər onların yuumlkqaldırma qabiliyyəti guumlcuuml

hərəkət suumlrəti maneələri keccedilmə qabiliyyəti muumlhərrikinin faydalı iş

əmsalı və sairədir Metal emal edən avadanlıqlar uumlccediluumln emal

dəqiqliyi uzun muumlddət ilkin dəqiqliyi saxlama xuumlsusiyyəti emal

edilən səthin oumllccediluumlsuumlnuuml saxlamaq qabiliyyəti məhsuldarlıq suumlrət

hədləri guumlc sazlamanın rahatlığı və s Oumllccediluuml cihazları uumlccediluumln oumllccedilmənin

dəqiqliyi oumllccediluumlnuumln ccedileviriciliyi cihazın həssaslığı şkalanın boumllguuml

qiyməti oumllccedilmə həddi və s

Bəzi hallarda eyni tipli məhsulun bu və ya digər xassəsini

qiymətləndirmək uumlccediluumln onlardan istifadə etmənin texniki-iqtisadi

səmərəliliyini muumləyyənləşdirmək lazım gəlir Məsələn belə goumlstərici

kimi maşının buumltuumln istismar doumlvruuml muumlddətində hazırladığı hər bir

məhsula sərf edilmiş xərc və s goumltuumlruumllə bilər

Muumlasir sənayenin buraxdığı məhsulların keyfiyyətinin əsaslı

yuumlksəldilməsi problemləri standartlaşmanın və metrologiyanın

rolunu xuumlsusi olaraq oumln plana ccediləkir

Metrologiya və standartlaşdırmadan yalnız elm texnika və

istehsalatda deyil eyni zamanda insan həyatının buumltuumln sahələrində

məişətdə incəsənətdə ictimai və siyasi həyatda geniş istifadə edilir

5

Sənayenin muumlxtəlif sahələrində metrologiyanın metroloji

təminatın standartlaşdırmanın keyfiyyətin idarə olunmasının

sertifikatlaşdırmanın maşın və məmulatların istehsalının təşkilində

muumlstəsna rolu və əhəmiyyəti vardır Azərbaycan doumlvlətinin

beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdikcə elmin və texnikanın goumlstərilən

istiqamətləri bir daha oumlz vacibliklərini oumln plana ccediləkirlər

Metodiki vəsait metralogiya standartlaşdırma və

sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln

nəzərdə tutulmuşdur Metodiki vəsait 5 fəsildən vahid proqram

əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı

tapşırıqdan ibarətdir

Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Foumlvqəladə Hallar

Nazirliyinin Akademiyasının ldquoHəyat fəaliyyətinin təhluumlkəsizliyi

muumlhəndisliyirdquo ldquoYanğın təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ixtisaslarının

spesifik xuumlsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır Metodiki

vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları uumlccediluumln də

muumlvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər

6

I HİSSƏ HESABLAMA METODIKASI

I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN

MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ

11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd

sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

Nominal oumllccediluuml (D d l və s) elə oumllccediluumlyə deyilir ki sapmaların

hesablanması uumlccediluumln başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd

oumllccediluumlləri təyin edilir Birləşməni təşkil edən detallar uumlccediluumln nominal

oumllccediluuml eynidir Məmulun nominal oumllccediluumllərini bərkliyə moumlhkəmliyə

həmccedilinin həndəsi formasının muumltənasibliyinə və konstruksiyanın

texnolojuluğuna goumlrə muumləyyənləşdirirlər Nominal oumllccediluuml ideal

oumllccediluumlduumlr Deşik uumlccediluumln D val uumlccediluumln isə d ilə işarə edilir Pəstahların

detalların oumllccedilən və kəsən alətlərin ştampların tərtibatların tip

Şəkil 11 Detalların və birləşmənin nominal oumllccediluumlləri

7

oumllccediluumllərini ixtisara salmaq texnoloji proseslərin tipləşdirməsini

sadələşdirmək uumlccediluumln hesabat yolu ilə alınmış oumllccediluumlləri yuvarlaqlaş-

dırmaq lazımdır Nominal oumllccediluuml layihələndirmədə alınan detalın və

birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu oumllccediluumlsuumlduumlr (şəkil 11)

Həqiqi oumllccediluuml elə oumllccediluumlyə deyilir ki buraxıla bilən xəta ilə oumllccedilmə

nəticəsində təyin edilir Bu anlayış ona goumlrə qəbul edilmişdir ki

detalları tələb olunan muumltləq dəqiq oumllccediluumllərlə və xətalar etmədən ha-

zırlamaq muumlmkuumln deyildir İşləyən maşında detalların həqiqi oumllccediluumlləri

yeyilməyə elastiki qalıq istilik deformasiyalarına uğradıqlarından

və s səbəblərdən statik vəziyyətdə yaxud yığım zamanı olan

oumllccediluumllərdən fərqlənirlər Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində

muumltləq nəzərə almaq lazımdır

Hədd oumllccediluumlləri hazırlanmış yararlı detalın həqiqi oumllccediluumlsuumlnuumln

həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki

hədd oumllccediluumlsuumlduumlr Hədd oumllccediluumlləri ən boumlyuumlk və ən kiccedilik olurlar Əgər

hissə yararlıdırsa onda onun səthlərinin həqiqi oumllccediluumlləri uyğun hədd

oumllccediluumlləri daxilində yerləşmiş olur

Əgər deşiyin həqiqi oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdir-

sə bu cuumlr deşik duumlzəldilə bilən ccedilıxdaşdır Yuvanın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən

boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə bu duumlzəldilməsi muumlmkuumln ol-

mayan ccedilıxdaşdır (zay məhsuldur) Əgər valın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən boumlyuumlk

hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln olan həqiqi

oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdirsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln

olmayan ccedilıxdaşdır

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

3

GİRİŞ

Kurs işinin məqsədi tələbələrdə laquoMetrologiya

standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmaraquo fənnindən verilmiş məsələləri

sərbəst həll etmək vərdişlərini yaratmaq muumlhazirələrdə şərh olunan

nəzəri materialları dərindən mənimsətmək sorğu materiallarından və

muumlxtəlif standartlardan istifadə etmək qaydalarını aşılamaq onları

əsas hesablama nəzəriyyələri ilə tanış etmək və gələcək

muumltəxəssisləri təcruumlbi fəaliyyətə hazırlamaqdır

Elmin və texnikanın inkişafında metrologiyanın

standartlaşdırmanın və sertifikatlaşdırmanın rolu boumlyuumlkduumlr Bu

elmlərin qabaqlayıcı inkişafı olmadan bir ccedilox elmi istiqamətlərin

tərəqqisi o cuumlmlədən oumllccedilmə texnikasının yaradılması yeni

standartların işlənməsi muumlasir maşın və avadanlıqların yaradılması

muumlmkuumln deyildir

Məlumdur ki oumllccedilmə proseslərinin əsas məsələlərindən biri

oumllccedilmənin vahidliyini və onların nəticələrinin doğruluğunu təyin

etməkdir Bu onunla əlaqədardır ki sənayenin muumlxtəlif sahələri

inkişaf etdikcə oumllccedilmələrin dəqiqliyinə təlabatlar da artır oumllccediluumllən

kəmiyyətlərin oumllccedilmə diapozonları genişlənir tezdəyişən

kəmiyyətlərin onların toplularının proseslərin və sistemlərin

xarakteristkalarının oumllccediluumllməsinin vacibliyi yaranır

Vəsait Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən

təsdiq olunmuş proqrama uyğun tərtib edilmişdirVəsaitdə qoyulmuş

4

məsələlərə aid nəzəri materialların qısa şərhi və onların həllinə aid

konkret misallar verilmişdir

Hazırlanmış məhsul təyinatından asılı olaraq muumlxtəlif xuumlsusi

istismar goumlstəricilərinə malik olmalıdır Məsələn nəqliyyat maşınları

uumlccediluumln əsas xuumlsusi goumlstəricilər onların yuumlkqaldırma qabiliyyəti guumlcuuml

hərəkət suumlrəti maneələri keccedilmə qabiliyyəti muumlhərrikinin faydalı iş

əmsalı və sairədir Metal emal edən avadanlıqlar uumlccediluumln emal

dəqiqliyi uzun muumlddət ilkin dəqiqliyi saxlama xuumlsusiyyəti emal

edilən səthin oumllccediluumlsuumlnuuml saxlamaq qabiliyyəti məhsuldarlıq suumlrət

hədləri guumlc sazlamanın rahatlığı və s Oumllccediluuml cihazları uumlccediluumln oumllccedilmənin

dəqiqliyi oumllccediluumlnuumln ccedileviriciliyi cihazın həssaslığı şkalanın boumllguuml

qiyməti oumllccedilmə həddi və s

Bəzi hallarda eyni tipli məhsulun bu və ya digər xassəsini

qiymətləndirmək uumlccediluumln onlardan istifadə etmənin texniki-iqtisadi

səmərəliliyini muumləyyənləşdirmək lazım gəlir Məsələn belə goumlstərici

kimi maşının buumltuumln istismar doumlvruuml muumlddətində hazırladığı hər bir

məhsula sərf edilmiş xərc və s goumltuumlruumllə bilər

Muumlasir sənayenin buraxdığı məhsulların keyfiyyətinin əsaslı

yuumlksəldilməsi problemləri standartlaşmanın və metrologiyanın

rolunu xuumlsusi olaraq oumln plana ccediləkir

Metrologiya və standartlaşdırmadan yalnız elm texnika və

istehsalatda deyil eyni zamanda insan həyatının buumltuumln sahələrində

məişətdə incəsənətdə ictimai və siyasi həyatda geniş istifadə edilir

5

Sənayenin muumlxtəlif sahələrində metrologiyanın metroloji

təminatın standartlaşdırmanın keyfiyyətin idarə olunmasının

sertifikatlaşdırmanın maşın və məmulatların istehsalının təşkilində

muumlstəsna rolu və əhəmiyyəti vardır Azərbaycan doumlvlətinin

beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdikcə elmin və texnikanın goumlstərilən

istiqamətləri bir daha oumlz vacibliklərini oumln plana ccediləkirlər

Metodiki vəsait metralogiya standartlaşdırma və

sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln

nəzərdə tutulmuşdur Metodiki vəsait 5 fəsildən vahid proqram

əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı

tapşırıqdan ibarətdir

Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Foumlvqəladə Hallar

Nazirliyinin Akademiyasının ldquoHəyat fəaliyyətinin təhluumlkəsizliyi

muumlhəndisliyirdquo ldquoYanğın təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ixtisaslarının

spesifik xuumlsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır Metodiki

vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları uumlccediluumln də

muumlvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər

6

I HİSSƏ HESABLAMA METODIKASI

I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN

MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ

11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd

sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

Nominal oumllccediluuml (D d l və s) elə oumllccediluumlyə deyilir ki sapmaların

hesablanması uumlccediluumln başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd

oumllccediluumlləri təyin edilir Birləşməni təşkil edən detallar uumlccediluumln nominal

oumllccediluuml eynidir Məmulun nominal oumllccediluumllərini bərkliyə moumlhkəmliyə

həmccedilinin həndəsi formasının muumltənasibliyinə və konstruksiyanın

texnolojuluğuna goumlrə muumləyyənləşdirirlər Nominal oumllccediluuml ideal

oumllccediluumlduumlr Deşik uumlccediluumln D val uumlccediluumln isə d ilə işarə edilir Pəstahların

detalların oumllccedilən və kəsən alətlərin ştampların tərtibatların tip

Şəkil 11 Detalların və birləşmənin nominal oumllccediluumlləri

7

oumllccediluumllərini ixtisara salmaq texnoloji proseslərin tipləşdirməsini

sadələşdirmək uumlccediluumln hesabat yolu ilə alınmış oumllccediluumlləri yuvarlaqlaş-

dırmaq lazımdır Nominal oumllccediluuml layihələndirmədə alınan detalın və

birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu oumllccediluumlsuumlduumlr (şəkil 11)

Həqiqi oumllccediluuml elə oumllccediluumlyə deyilir ki buraxıla bilən xəta ilə oumllccedilmə

nəticəsində təyin edilir Bu anlayış ona goumlrə qəbul edilmişdir ki

detalları tələb olunan muumltləq dəqiq oumllccediluumllərlə və xətalar etmədən ha-

zırlamaq muumlmkuumln deyildir İşləyən maşında detalların həqiqi oumllccediluumlləri

yeyilməyə elastiki qalıq istilik deformasiyalarına uğradıqlarından

və s səbəblərdən statik vəziyyətdə yaxud yığım zamanı olan

oumllccediluumllərdən fərqlənirlər Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində

muumltləq nəzərə almaq lazımdır

Hədd oumllccediluumlləri hazırlanmış yararlı detalın həqiqi oumllccediluumlsuumlnuumln

həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki

hədd oumllccediluumlsuumlduumlr Hədd oumllccediluumlləri ən boumlyuumlk və ən kiccedilik olurlar Əgər

hissə yararlıdırsa onda onun səthlərinin həqiqi oumllccediluumlləri uyğun hədd

oumllccediluumlləri daxilində yerləşmiş olur

Əgər deşiyin həqiqi oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdir-

sə bu cuumlr deşik duumlzəldilə bilən ccedilıxdaşdır Yuvanın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən

boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə bu duumlzəldilməsi muumlmkuumln ol-

mayan ccedilıxdaşdır (zay məhsuldur) Əgər valın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən boumlyuumlk

hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln olan həqiqi

oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdirsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln

olmayan ccedilıxdaşdır

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

4

məsələlərə aid nəzəri materialların qısa şərhi və onların həllinə aid

konkret misallar verilmişdir

Hazırlanmış məhsul təyinatından asılı olaraq muumlxtəlif xuumlsusi

istismar goumlstəricilərinə malik olmalıdır Məsələn nəqliyyat maşınları

uumlccediluumln əsas xuumlsusi goumlstəricilər onların yuumlkqaldırma qabiliyyəti guumlcuuml

hərəkət suumlrəti maneələri keccedilmə qabiliyyəti muumlhərrikinin faydalı iş

əmsalı və sairədir Metal emal edən avadanlıqlar uumlccediluumln emal

dəqiqliyi uzun muumlddət ilkin dəqiqliyi saxlama xuumlsusiyyəti emal

edilən səthin oumllccediluumlsuumlnuuml saxlamaq qabiliyyəti məhsuldarlıq suumlrət

hədləri guumlc sazlamanın rahatlığı və s Oumllccediluuml cihazları uumlccediluumln oumllccedilmənin

dəqiqliyi oumllccediluumlnuumln ccedileviriciliyi cihazın həssaslığı şkalanın boumllguuml

qiyməti oumllccedilmə həddi və s

Bəzi hallarda eyni tipli məhsulun bu və ya digər xassəsini

qiymətləndirmək uumlccediluumln onlardan istifadə etmənin texniki-iqtisadi

səmərəliliyini muumləyyənləşdirmək lazım gəlir Məsələn belə goumlstərici

kimi maşının buumltuumln istismar doumlvruuml muumlddətində hazırladığı hər bir

məhsula sərf edilmiş xərc və s goumltuumlruumllə bilər

Muumlasir sənayenin buraxdığı məhsulların keyfiyyətinin əsaslı

yuumlksəldilməsi problemləri standartlaşmanın və metrologiyanın

rolunu xuumlsusi olaraq oumln plana ccediləkir

Metrologiya və standartlaşdırmadan yalnız elm texnika və

istehsalatda deyil eyni zamanda insan həyatının buumltuumln sahələrində

məişətdə incəsənətdə ictimai və siyasi həyatda geniş istifadə edilir

5

Sənayenin muumlxtəlif sahələrində metrologiyanın metroloji

təminatın standartlaşdırmanın keyfiyyətin idarə olunmasının

sertifikatlaşdırmanın maşın və məmulatların istehsalının təşkilində

muumlstəsna rolu və əhəmiyyəti vardır Azərbaycan doumlvlətinin

beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdikcə elmin və texnikanın goumlstərilən

istiqamətləri bir daha oumlz vacibliklərini oumln plana ccediləkirlər

Metodiki vəsait metralogiya standartlaşdırma və

sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln

nəzərdə tutulmuşdur Metodiki vəsait 5 fəsildən vahid proqram

əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı

tapşırıqdan ibarətdir

Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Foumlvqəladə Hallar

Nazirliyinin Akademiyasının ldquoHəyat fəaliyyətinin təhluumlkəsizliyi

muumlhəndisliyirdquo ldquoYanğın təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ixtisaslarının

spesifik xuumlsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır Metodiki

vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları uumlccediluumln də

muumlvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər

6

I HİSSƏ HESABLAMA METODIKASI

I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN

MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ

11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd

sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

Nominal oumllccediluuml (D d l və s) elə oumllccediluumlyə deyilir ki sapmaların

hesablanması uumlccediluumln başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd

oumllccediluumlləri təyin edilir Birləşməni təşkil edən detallar uumlccediluumln nominal

oumllccediluuml eynidir Məmulun nominal oumllccediluumllərini bərkliyə moumlhkəmliyə

həmccedilinin həndəsi formasının muumltənasibliyinə və konstruksiyanın

texnolojuluğuna goumlrə muumləyyənləşdirirlər Nominal oumllccediluuml ideal

oumllccediluumlduumlr Deşik uumlccediluumln D val uumlccediluumln isə d ilə işarə edilir Pəstahların

detalların oumllccedilən və kəsən alətlərin ştampların tərtibatların tip

Şəkil 11 Detalların və birləşmənin nominal oumllccediluumlləri

7

oumllccediluumllərini ixtisara salmaq texnoloji proseslərin tipləşdirməsini

sadələşdirmək uumlccediluumln hesabat yolu ilə alınmış oumllccediluumlləri yuvarlaqlaş-

dırmaq lazımdır Nominal oumllccediluuml layihələndirmədə alınan detalın və

birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu oumllccediluumlsuumlduumlr (şəkil 11)

Həqiqi oumllccediluuml elə oumllccediluumlyə deyilir ki buraxıla bilən xəta ilə oumllccedilmə

nəticəsində təyin edilir Bu anlayış ona goumlrə qəbul edilmişdir ki

detalları tələb olunan muumltləq dəqiq oumllccediluumllərlə və xətalar etmədən ha-

zırlamaq muumlmkuumln deyildir İşləyən maşında detalların həqiqi oumllccediluumlləri

yeyilməyə elastiki qalıq istilik deformasiyalarına uğradıqlarından

və s səbəblərdən statik vəziyyətdə yaxud yığım zamanı olan

oumllccediluumllərdən fərqlənirlər Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində

muumltləq nəzərə almaq lazımdır

Hədd oumllccediluumlləri hazırlanmış yararlı detalın həqiqi oumllccediluumlsuumlnuumln

həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki

hədd oumllccediluumlsuumlduumlr Hədd oumllccediluumlləri ən boumlyuumlk və ən kiccedilik olurlar Əgər

hissə yararlıdırsa onda onun səthlərinin həqiqi oumllccediluumlləri uyğun hədd

oumllccediluumlləri daxilində yerləşmiş olur

Əgər deşiyin həqiqi oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdir-

sə bu cuumlr deşik duumlzəldilə bilən ccedilıxdaşdır Yuvanın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən

boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə bu duumlzəldilməsi muumlmkuumln ol-

mayan ccedilıxdaşdır (zay məhsuldur) Əgər valın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən boumlyuumlk

hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln olan həqiqi

oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdirsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln

olmayan ccedilıxdaşdır

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

5

Sənayenin muumlxtəlif sahələrində metrologiyanın metroloji

təminatın standartlaşdırmanın keyfiyyətin idarə olunmasının

sertifikatlaşdırmanın maşın və məmulatların istehsalının təşkilində

muumlstəsna rolu və əhəmiyyəti vardır Azərbaycan doumlvlətinin

beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdikcə elmin və texnikanın goumlstərilən

istiqamətləri bir daha oumlz vacibliklərini oumln plana ccediləkirlər

Metodiki vəsait metralogiya standartlaşdırma və

sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln

nəzərdə tutulmuşdur Metodiki vəsait 5 fəsildən vahid proqram

əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı

tapşırıqdan ibarətdir

Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Foumlvqəladə Hallar

Nazirliyinin Akademiyasının ldquoHəyat fəaliyyətinin təhluumlkəsizliyi

muumlhəndisliyirdquo ldquoYanğın təhluumlkəsizliyi muumlhəndisliyirdquo ixtisaslarının

spesifik xuumlsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır Metodiki

vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları uumlccediluumln də

muumlvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər

6

I HİSSƏ HESABLAMA METODIKASI

I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN

MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ

11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd

sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

Nominal oumllccediluuml (D d l və s) elə oumllccediluumlyə deyilir ki sapmaların

hesablanması uumlccediluumln başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd

oumllccediluumlləri təyin edilir Birləşməni təşkil edən detallar uumlccediluumln nominal

oumllccediluuml eynidir Məmulun nominal oumllccediluumllərini bərkliyə moumlhkəmliyə

həmccedilinin həndəsi formasının muumltənasibliyinə və konstruksiyanın

texnolojuluğuna goumlrə muumləyyənləşdirirlər Nominal oumllccediluuml ideal

oumllccediluumlduumlr Deşik uumlccediluumln D val uumlccediluumln isə d ilə işarə edilir Pəstahların

detalların oumllccedilən və kəsən alətlərin ştampların tərtibatların tip

Şəkil 11 Detalların və birləşmənin nominal oumllccediluumlləri

7

oumllccediluumllərini ixtisara salmaq texnoloji proseslərin tipləşdirməsini

sadələşdirmək uumlccediluumln hesabat yolu ilə alınmış oumllccediluumlləri yuvarlaqlaş-

dırmaq lazımdır Nominal oumllccediluuml layihələndirmədə alınan detalın və

birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu oumllccediluumlsuumlduumlr (şəkil 11)

Həqiqi oumllccediluuml elə oumllccediluumlyə deyilir ki buraxıla bilən xəta ilə oumllccedilmə

nəticəsində təyin edilir Bu anlayış ona goumlrə qəbul edilmişdir ki

detalları tələb olunan muumltləq dəqiq oumllccediluumllərlə və xətalar etmədən ha-

zırlamaq muumlmkuumln deyildir İşləyən maşında detalların həqiqi oumllccediluumlləri

yeyilməyə elastiki qalıq istilik deformasiyalarına uğradıqlarından

və s səbəblərdən statik vəziyyətdə yaxud yığım zamanı olan

oumllccediluumllərdən fərqlənirlər Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində

muumltləq nəzərə almaq lazımdır

Hədd oumllccediluumlləri hazırlanmış yararlı detalın həqiqi oumllccediluumlsuumlnuumln

həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki

hədd oumllccediluumlsuumlduumlr Hədd oumllccediluumlləri ən boumlyuumlk və ən kiccedilik olurlar Əgər

hissə yararlıdırsa onda onun səthlərinin həqiqi oumllccediluumlləri uyğun hədd

oumllccediluumlləri daxilində yerləşmiş olur

Əgər deşiyin həqiqi oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdir-

sə bu cuumlr deşik duumlzəldilə bilən ccedilıxdaşdır Yuvanın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən

boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə bu duumlzəldilməsi muumlmkuumln ol-

mayan ccedilıxdaşdır (zay məhsuldur) Əgər valın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən boumlyuumlk

hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln olan həqiqi

oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdirsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln

olmayan ccedilıxdaşdır

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

6

I HİSSƏ HESABLAMA METODIKASI

I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN

MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ

11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd

sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

Nominal oumllccediluuml (D d l və s) elə oumllccediluumlyə deyilir ki sapmaların

hesablanması uumlccediluumln başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd

oumllccediluumlləri təyin edilir Birləşməni təşkil edən detallar uumlccediluumln nominal

oumllccediluuml eynidir Məmulun nominal oumllccediluumllərini bərkliyə moumlhkəmliyə

həmccedilinin həndəsi formasının muumltənasibliyinə və konstruksiyanın

texnolojuluğuna goumlrə muumləyyənləşdirirlər Nominal oumllccediluuml ideal

oumllccediluumlduumlr Deşik uumlccediluumln D val uumlccediluumln isə d ilə işarə edilir Pəstahların

detalların oumllccedilən və kəsən alətlərin ştampların tərtibatların tip

Şəkil 11 Detalların və birləşmənin nominal oumllccediluumlləri

7

oumllccediluumllərini ixtisara salmaq texnoloji proseslərin tipləşdirməsini

sadələşdirmək uumlccediluumln hesabat yolu ilə alınmış oumllccediluumlləri yuvarlaqlaş-

dırmaq lazımdır Nominal oumllccediluuml layihələndirmədə alınan detalın və

birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu oumllccediluumlsuumlduumlr (şəkil 11)

Həqiqi oumllccediluuml elə oumllccediluumlyə deyilir ki buraxıla bilən xəta ilə oumllccedilmə

nəticəsində təyin edilir Bu anlayış ona goumlrə qəbul edilmişdir ki

detalları tələb olunan muumltləq dəqiq oumllccediluumllərlə və xətalar etmədən ha-

zırlamaq muumlmkuumln deyildir İşləyən maşında detalların həqiqi oumllccediluumlləri

yeyilməyə elastiki qalıq istilik deformasiyalarına uğradıqlarından

və s səbəblərdən statik vəziyyətdə yaxud yığım zamanı olan

oumllccediluumllərdən fərqlənirlər Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində

muumltləq nəzərə almaq lazımdır

Hədd oumllccediluumlləri hazırlanmış yararlı detalın həqiqi oumllccediluumlsuumlnuumln

həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki

hədd oumllccediluumlsuumlduumlr Hədd oumllccediluumlləri ən boumlyuumlk və ən kiccedilik olurlar Əgər

hissə yararlıdırsa onda onun səthlərinin həqiqi oumllccediluumlləri uyğun hədd

oumllccediluumlləri daxilində yerləşmiş olur

Əgər deşiyin həqiqi oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdir-

sə bu cuumlr deşik duumlzəldilə bilən ccedilıxdaşdır Yuvanın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən

boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə bu duumlzəldilməsi muumlmkuumln ol-

mayan ccedilıxdaşdır (zay məhsuldur) Əgər valın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən boumlyuumlk

hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln olan həqiqi

oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdirsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln

olmayan ccedilıxdaşdır

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

7

oumllccediluumllərini ixtisara salmaq texnoloji proseslərin tipləşdirməsini

sadələşdirmək uumlccediluumln hesabat yolu ilə alınmış oumllccediluumlləri yuvarlaqlaş-

dırmaq lazımdır Nominal oumllccediluuml layihələndirmədə alınan detalın və

birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu oumllccediluumlsuumlduumlr (şəkil 11)

Həqiqi oumllccediluuml elə oumllccediluumlyə deyilir ki buraxıla bilən xəta ilə oumllccedilmə

nəticəsində təyin edilir Bu anlayış ona goumlrə qəbul edilmişdir ki

detalları tələb olunan muumltləq dəqiq oumllccediluumllərlə və xətalar etmədən ha-

zırlamaq muumlmkuumln deyildir İşləyən maşında detalların həqiqi oumllccediluumlləri

yeyilməyə elastiki qalıq istilik deformasiyalarına uğradıqlarından

və s səbəblərdən statik vəziyyətdə yaxud yığım zamanı olan

oumllccediluumllərdən fərqlənirlər Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində

muumltləq nəzərə almaq lazımdır

Hədd oumllccediluumlləri hazırlanmış yararlı detalın həqiqi oumllccediluumlsuumlnuumln

həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki

hədd oumllccediluumlsuumlduumlr Hədd oumllccediluumlləri ən boumlyuumlk və ən kiccedilik olurlar Əgər

hissə yararlıdırsa onda onun səthlərinin həqiqi oumllccediluumlləri uyğun hədd

oumllccediluumlləri daxilində yerləşmiş olur

Əgər deşiyin həqiqi oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdir-

sə bu cuumlr deşik duumlzəldilə bilən ccedilıxdaşdır Yuvanın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən

boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə bu duumlzəldilməsi muumlmkuumln ol-

mayan ccedilıxdaşdır (zay məhsuldur) Əgər valın həqiqi oumllccediluumlsuuml ən boumlyuumlk

hədd oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlkduumlrsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln olan həqiqi

oumllccediluumlsuuml ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlndən kiccedilikdirsə duumlzəldilməsi muumlmkuumln

olmayan ccedilıxdaşdır

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

8

Yuvanın hədd oumllccediluumllərini Dmax Dmin valın hədd oumllccediluumllərini isə

dmax və dmin ilə işarə edirlər (şəkil 12a)

Şəkil 12 Ara boşluqlu oturtmada deşiyin

və valın muumlsaidə sahələri

Standartlara goumlrə keccedilən və keccedilməyən hədd anlayışları da qəbul

edilmişdir Keccedilən hədd elə həddir ki materialın maksimum miq-

darına yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun

gəlir Keccedilməyən hədd elə həddir ki materialın minimum miqdarına

yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir

валын

ян к

ичик

щя

дд ю

лчцсц

dm

in

деший

ин ян

кичи

к щя

дд ю

лчцс

ц D

min

валын

ян б

юйцк

щя

дд ю

лчцсц

dm

axn

деший

ин ян

бюй

цк

щядд

юлч

цсц

Dm

axn

ноm

инал

юл

чц D

d

валын

mцс

аидя

си T

d

деший

ин

mцс

аидя

си T

D

валын

аша

ьы щ

ядд

сапm

асы e

iва

лын й

ухар

ы щяд

д са

пmас

ы es

деший

ин й

ухар

ы щя

дд са

пmас

ы ES

деший

ин а

шаьы

щядд

сапm

асы E

I

сыфырхяttи

вал

дешик

дешик

вал

сыфырхяttи

ноm

инал

юлчц

0 0

б)

а)

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI

9

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd oumllccediluumlləri anlayışı da

qəbul edilmişdir Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir Valla

birləşərkən deşik uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən boumlyuumlk

diametri oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən az olmamalıdır Deşiklə

birləşərkən val uumlccediluumln təsəvvuumlr edilən ideal silindrin ən kiccedilik diametri

oumllccediluumlnuumln keccedilən həddindən ccedilox olmamalıdır Deşiyin istənilən yerində

ən boumlyuumlk diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən ccedilox valın istənilən

yerində ən kiccedilik diametr oumllccediluumlnuumln keccedilməyən həddindən az

olmamalıdır Cizgiləri sadələşdirmək uumlccediluumln nominal oumllccediluumldən hədd

sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12b) Deşik və val uumlccediluumln uyğun

olaraq yuxarı ES və es aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul

edilmişdir Yuxarı hədd sapması ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln aşağı hədd sapması isə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml ilə nominal

oumllccediluumlnuumln cəbri fərqinə bərabərdir Deşiklər uumlccediluumln ES=Dmax-D EI=Dmin-D vallar uumlccediluumln es=dmax-D ei-dmin-D (şəkil 13) Həqiqi və

nominal oumllccediluumllər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır Əgər

hədd və həqiqi oumllccediluuml nominal oumllccediluumldən boumlyuumlkduumlrsə sapma muumlsbət

goumlstərilən oumllccediluumllər nominal oumllccediluumldən kiccedilikdirsə mənfi olur

Uumlmumiyyətlə sapma muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilər

Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə cizgilərdə oumllccediluuml vahidi

goumlstərilməməklə mm-lə verilir Məsələn 50minus0013+0005 50minus0028

minus0013

50+015 50minus0030 Bucaq oumllccediluumlləri və onların hədd sapmaları oumllccediluuml

vahidləri goumlstərilməklə dərəcə dəqiqə və saniyə ilə goumlstərilir

Məsələn 10251 45 sapmaların muumltləq qiymətləri bərabər olduqda

10

onları işarəsi ilə bir dəfə yazırlar məsələn 80 plusmn 03 140deg plusmn 3deg

Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar goumlstərilmir Yuxarı hədd

sapmasının yerində muumlsbət aşağı hədd sapmasının yerində mənfi

sapmanı qeyd edirlər məsələn 150+03 150minus03

Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seccedildikdən sonra

aşağıdakı ifadələrlə hədd oumllccediluumllərini hesablamaq olar

Dmax=D+ES Dmin=D+EI dmax=d+es dmin=d+ei

Yuxarı və aşağı hədd oumllccediluumlləri arasındakı fərq kiccedilildikcə

hazırlanan detalın dəqiqliyi artır

Muumlsaidə (latınca Tolerance - muumlsaidə) hər hansı parametrin

buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik qiymətlərinin fərqinə deyilir

Oumllccediluumlnuumln T muumlsaidəsi onun ən boumlyuumlk və ən kiccedilik hədd oumllccediluumllərinin

yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin muumltləq qiymətidir

Muumlsaidə həmişə muumlsbətdir O yararlı detalların oumllccediluumllərinin

səpələnmə sahəsini yəni dəqiqliyini muumləyyən edir Muumlsaidənin

qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı duumlşuumlr Deşiyin muumlsaidəsi

TD valın muumlsaidəsi isə Td ilə işarə olunur Deşiyin və valın

muumlsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur

TD=Dmax-Dmin Td=dmax-dmin

plusmn

11

Muumlsaidənin qiymətini hədd sapmalarına goumlrə də təyin etmək

olar Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin

muumltləq qiyməti muumlsaidənin qiymətinə bərabərdir

119879119863 = |119864119878 minus 119864İ| 119879119889 = |119890119904 minus 119890119894|

Muumlsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək uumlccediluumln onları

muumlsaidə sahələri ilə goumlstərmək olar (şəkil 12b) Muumlsaidə sahəsi

yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir

Muumlsaidə sahəsi muumlsaidənin qiymətinə və nominal oumllccediluumlyə nəzərən

yerləşməsinə goumlrə təyin edilir Muumlsaidə sahələrini qrafiki goumlstərərkən

onları sıfır xəttinə nəzərən yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun

gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər Sıfır xətti nominal oumllccediluumlyə uyğun

gələn xətdir Muumlsaidə və oturtmaları qrafiki goumlstərərkən oumllccediluumllərin

sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər Əgər sıfır xətti uumlfuumlqi

vəziyyətdə yerləşibsə muumlsbət sapmaları ondan yuxarı mənfi

sapmaları ondan aşağıda goumlstərirlər

İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə

onları qovuşan adlandırırlar Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan

qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar

Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan) deşik isə

detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır

Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir Bu

12

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz işgil

və s) aid edilir

Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir

(es=0) (şəkil 13a)

Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir

(ES=0) (şəkil 13b)

a) b)

Şəkil 13 Əsas valın (a) və əsas deşiyin

(b) muumlsaidələrinin goumlstərilməsi sxemi

Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə goumlrə

muumləyyən edilmiş detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir

Valın və deşiyin muumlsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən

asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu gərilməli və keccedilid oturtmaları ola

bilərlər (şəkil 14) Keccedilid oturtmalarında həm ara boşluğu həm də

gərilmə alına bilər

Deşiyin oumllccediluumlsuuml valın oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda deşiyin və

valın oumllccediluumllərinin fərqi ara boşluğu S adlanır Ara boşluğu yığılmış

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

13

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir Ən

boumlyuumlk Smax ən kiccedilik Smin və orta Sm ara boşluqları aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilirlər

119878119898119886119909 = 119863119898119886119909 minus 119889119898119894119899 119878119898119894119899 = 119863119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119878119898 =119878119898119886119909 + 119878119898119894119899

2

Şəkil 14 Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

Şəkil 15 Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a)

gərilməli (b) və keccedilid (v) oturtmaları

0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

0 0 0

Deşiyin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

Deşiklərin muumlsaidəsi

Əsas valın muumlsaidəsi

a) b) v)

0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

0 0

Əsas deşiyin muumlsaidəsi

Valın muumlsaidəsi

0 0

0 0

Valların muumlsaidələri

Valın muumlsaidəsi

a) b) v) Əsas deşiyin

muumlsaidəsi

14

Valın oumllccediluumlsuuml deşiyin oumllccediluumlsuumlndən boumlyuumlk olduqda valın və

deşiyin oumllccediluumllərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır Gərilmə

detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin

edir Ən boumlyuumlk Nmax ən kiccedilik Nmin və orta gərilmələr Nm aşağıdakı

ifadələrdən təyin edilir

119873119898119886119909 = 119889119898119886119909 minus 119863119898119894119899 119873119898119894119899 = 119889119898119894119899 minus 119863119898119886119909 119873119898 =119873119898119886119909 + 119873119898119894119899

2

Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə ara

boşluğu təmin edilir (şəkil 14a 15a) Əgər deşiyin muumlsaidə

sahəsinin aşağı sərhəddi valın muumlsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə

uumlst-uumlstə duumlşuumlrsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır

(Smin=0)

Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə

gərilmə təmin edilir (şəkil 14b 15b)

Keccedilid oturtması elə oturtmaya deyilir ki birləşmədə həm ara

boşluğu həm də gərilmə alınır (şəkil 14v 15v) Bu oturtmada

deşiyin və valın muumlsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə oumlrtuumlluumlr

Oturtmanın muumlsaidəsi - buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

araboşluqların yaxud buraxıla bilən ən boumlyuumlk və ən kiccedilik

gərilmələrin fərqidir

TS=Smax-Smin TN=Nmax-Nmin

15

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq muumlsaidə-

si TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə muumlsaidəsidir

Keccedilid oturtmalarında oturtma muumlsaidəsi ən boumlyuumlk araboşlu-

ğun və ən boumlyuumlk gərilmənin muumltləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir

Buumltuumln noumlv oturtmalar uumlccediluumln oturtma muumlsaidəsi ədədi qiymətcə

deşiyin və valın muumlsaidələri cəminə bərabərdir

TS(TN)=TD+Td

Oturtmanın yazılma qaydası 45H7g 6 (yaxud 45H7-g6 yaxud

45 1198677g6

)

M i s a l Araboşluğu gərilməli və keccedilid oturtmaları olan

birləşmələrdə hədd oumllccediluumllərini muumlsaidələri araboşluqlarını

gərilmələri hesablayın (şəkil 16)

Deşik nominal oumllccediluuml 45mm EI=0 ES=+25mkm

Dmin=45mm Dmax=45000+0025=45025mm

TD=45025-45000 =0025mm

16

Şəkil 16 Deşiyin və valın muumlsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi

Araboşluqlu oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=50mik es=25mkm Smax=45025-44950=0075mm

dmin=45000-0050=44950mm Smin=45000-44975=0025mm

dmax=45000-0025=44975mm TS=0075-0025=0050mm

Td=44975-44950=0025mm

17

Gərilməli oturtma uumlccediluumln empty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+34mkm es=+50mkm Nmax=45050-45000=0050mm

dmin=45000+0034=45034mm Nmin=45034-45025=0009mm

Dmax=45000+0050=45050min TS=0050-0009=0041mm

TD=45050-45034=0016mm

Keccedilid oturtma uumlccediluumlnempty45 11986771198917

Val Birləşmə

Nominal oumllccediluuml 45mm Nominal oumllccediluuml 45mm

ei=+2mkm es=+18mkm Smax=45025-45002=0023mm

dmin=45000+002=45002min Smin=45018-45000=0018mm

Dmax=45000+0018=45018min TS=0018+0023=0041mm

TD=45018-45002=0016mm

18

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi alətin və tərtibatların ye-

yilməsi texnoloji sistemin istilik və guumlc deformasiyaları fəhlələrin

səhvi nəticəsində detalların həndəsi mexaniki və digər parametrlərinin

qiymətləri hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər Bu

fərq xəta adlanır Xəta ∆119909 oumllccediluumllərin həqiqi qiymətləri xh ilə hesabı

qiymətləri xhes Arasındakı fərq deyilir ∆119909 = 119909ℎ minus 119909ℎ119890119904

Val uumlccediluumln hesabi qiymət onun ən boumlyuumlk deşiklər uumlccediluumln isə ən

kiccedilik hədd oumllccediluumlsuuml yəni keccedilən hədd hesab edilir

Hazırlanma dəqiqliyi detalların və məmulların həqiqi

oumllccediluumllərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə goumlstərilmiş

oumllccediluumllərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir Verilən dəqiqliyi

almaq detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında

onların həndəsi elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin muumləy-

yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa

məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az 1mm-dən 500 mm-ə

qədər 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr və oturt-

malar təyin edilmişdir

Muumlsaidə və oturtmalar sistemi kimi təcruumlbi nəzəri və ekspe-

rimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş standartlar şəklində sə-

nədləşdirilmiş muumlsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa duumlşuuml-

19

luumlr Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri uumlccediluumln vacib olan mi-

nimum sayda muumlsaidə və oturtmaları seccedilməyə məmulun layihələn-

dirilməsinə və istehsalını yuumlnguumllləşdirməyə qarşılıqlıı əvəz olun-

masını təmin etməyə və keyfiyyətini yuumlksəltməyə imkan verir

Hal-hazırda duumlnyanın bir ccedilox oumllkələri İSO-nun muumlsaidə və

oturtmalar sistemini tətbiq edir

İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri

yuumlnguumllləşdirmək milli muumlsaidələr və oturtmalar sistemlərini

vahidləşdirmək uumlccediluumln yaradılmışdır İSO-nun məsləhətlərinin milli

standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların yığım vahidlərinin

və məmulların muumlxtəlif oumllkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır

Oumllkəmiz muumlsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keccedilmişdir Bundan

başqa oumllkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də

istifadə edilir

Maşınların tipləşdirilmiş detalları uumlccediluumln muumlsaidə və oturtmalar

sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur Burada deşik və val

sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur Oturtmanın deşik siste-

mində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr

muumlxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 17 a)

Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki muumlxtəlif ara

boşluqlar və gərilmələr muumlxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən

alınır (şəkil 17 b) Əsas deşik H əsas val h-la işarə edilir

20

Şəkil 17 Muumlsaidə və oturtmaların deşik

(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi

Deşik sistemində buumltuumln deşiklər uumlccediluumln muumlsaidənin aşağı sap-

ması sıfra bərabərdir (EI=0) yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə

sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Val sistemində buumltuumln vallar uumlccediluumln

muumlsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0) yəni əsas valın

yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin uumlzərinə duumlşuumlr Əsas deşiyin

muumlsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda əsas valın muumlsaidə sahəsini

sıfır xəttindən aşağıda yəni materialın daxilinə qoyurlar

Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma uumlccediluumln qəbul

edilməsi konstruktiv texnoloji və iqtisadi muumllahizələrə goumlrə

muumləyyənləşdirilir Məlumdur ki dəqiq deşikləri bahalı kəsici

alətlərlə (zenkerlərlə genişkənlərlə dartılarla) emal edirlər Bunların

hər birini muumləyyən muumlsaidə sahəsinə malik eyni oumllccediluumlluuml deşiyin

emalında istifadə edirlər Vallar oumllccediluumllərindən asılı olmayaraq eyni

kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər Deşik sistemində hədd

Valın muumlsaidə sahələri

0 0

Deşiklərin muumlsaidə sahələri

Əsas deşiyin muumlsaidə sahəsi

Əsas valın muumlsaidə sahəsi

a) b)

21

oumllccediluumllərinə goumlrə muumlxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır

Uyğun olaraq deşikləri emal etmək uumlccediluumln lazım olan kəsici alətlərin

sayı da az olur Buna goumlrə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi

daha ccedilox geniş yayılmışdır

Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv muumllahizələrə goumlrə

val sisteminin seccedililməsi vacib olur (məsələn eyni nominal oumllccediluumlyə

malik bir neccedilə deşiyi muumlxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən)

Şəkil 18 a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli 2 ccediləngəli ilə

hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr goumlstərilmişdir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil

18b) val sistemində (şəkil 18 v) verilməsi daha məqsədəuyğundur

Oturtma sistemlərini seccedilərkən məmulların standart detallarının və

tərkib hissələrinin muumlsaidələrini nəzərə almaq lazımdır Məsələn

valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik

sistemində goumlvdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val

sistemində hazırlamaq lazımdır

Şəkil 18 Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və ccediləngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr

a) b) v)

1

2 3

22

Muumlsaidə sistemləri qurmaq uumlccediluumln muumlsaidə vahidi i (I) təyin

edilir Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal

dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi uumlccediluumln aşağıdakı

muumlsaidə vahidləri muumləyyənləşdirilmişdir

500mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

(11)

500mm-dən 10000mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln

I=0004D+21 (12)

Burada D hər bir intervalın kənar oumllccediluumllərinin orta həndəsi

qiyməti mm i(I) muumlsaidə vahididir və mkm ilə oumllccediluumlluumlr

İstənilən kvalitet uumlccediluumln muumlsaidə

T=ai (13)

ifadəsi ilə təyin edilir

Burada T - muumlsaidə a - muumlsaidə vahidinin qiyməti i - muumlsaidə

vahididir

İSO-ya goumlrə kənar oumllccediluumllərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı

ifadədən hesablanır

DDi 0010450 3 +=

23

3mm-ə qədər nominal oumllccediluumllər uumlccediluumln goumltuumlruumlluumlr a-nın

qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu muumləyyən etmək olar

Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb

olunduğunu demək ccedilətindir Buna goumlrə də muumlsaidənin elə bir

vahidini tapmaq lazımdır ki o muumlxtəlif oumllccediluumllərin muumlsaidəsinə eyni

miqdarda daxil olsun

13 Kvalitetlər

Hər bir məmulda muumlxtəlif təyinatlı detallar muumlxtəlif dəqiqliklə

hazırlanır Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək uumlccediluumln

kvalitetlər muumləyyənləşdirilmişdir Kvalitet (qualite-keyfiyyət

fransızca) kimi verilmiş diapozonda olan buumltuumln nominal oumllccediluumllər

uumlccediluumln nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan muumlsaidlər məcmusu başa

duumlşuumlluumlr Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal oumllccediluumldən

asılıdır Hal-hazırda 19 kvalitet muumləyyən edilmişdir 01 0 1 2

317 (ən dəqiq 01 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil

maxmin DDD sdot=

3=D

0010450 3

11 DD

T+

=α3

22 0010450 DD

T+

=α

24

edilmişdir) Kvalitetlər muumlsaidələri təyin etdiklərindən onlar

detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət uumlsullarını

muumləyyənləşdirirlər (129)-(1211) ifadələri 5-17 kvalitetlərin

muumlsaidələrini hesablamaq uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur Bu kvalitetlər

uumlccediluumln muumlsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir 7 10 16

25 40 64 100 160 250 400 640 1000 və 1600

6 və daha kobud kvalitetlər uumlccediluumln a - nın qiymətini məxrəci

olan həndəsi silsilə təşkil edir

Bu o deməkdir ki bir kvalitetdən digər daha kobud kvalitetə

keccedilərkən muumlsaidələr 60 artır Hər beş kvalitetdən sonra muumlsaidələr

10 dəfə artır 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə muumlsaidələr

aşağıdakı ifadələrlə tapılır

ITO1=03+0008D ITO=05+0012D ITO1=08+0020D

1198681198792 = radic1198681198791 ∙ 1198681198793 1198681198793 = radic1198681198791 ∙ 1198681198795 1198681198794 = radic1198681198793 ∙ 1198681198795

Burada muumlsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln 14-17-ci kvalitetlərdə muumlsaidələr

təyin olunmur

Hər bir kvalitet uumlccediluumln (1211) ifadəsindən istifadə etməklə

muumlsaidələr sırası qurulmuşdur Bundan başqa hər bir oumllccediluumllər

5 1061 ==ϕ

25

diapozonuna goumlrə muumlsaidələr sırasını qurmaq uumlccediluumln oumllccediluumllər bir neccedilə

intervallara boumlluumlnmuumlşduumlr 1 mm-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln 13

interval muumləyyənləşdirilmişdir 3 mm-ə qədər 3 mm-dən 6 mm-ə

qədər 6 mm-dən 10 mm-ə qədər 400 mm-dən 500 mm-ə qədər

26

II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ

21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və

oturtmaları sistemi

Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz

birləşmələrə ayırırlar Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas

tələbatlar yağlayıcı materialla suumlrtuumlnməni təmin etmək valla deşik

arasında ən kiccedilik ara boşluğu yaradaraq quru suumlrtuumlnmənin qarşısını

almaq maşınların uzun muumlddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş

daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu muumləyyən hədd daxilində

artdıqda suumlrtuumlnmənin verilmiş noumlvuumlnuuml saxlamaq yuumlksək dəqiqlikli

(pretsizion) birləşmələr uumlccediluumln isə dəqiq mərkəzləmə və valın

muumlntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir

Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar dəqiq

mərkəzləməni təmin etmək maşınların uzun muumlddətli istismar

zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin dayandırıcı

vintlərin və s koumlməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma

momentlərinin və ox boyu quumlvvələrin oumltuumlruumllməsini təmin etməkdir

Ən boumlyuumlk uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml təmin etmək maşın və mexanizmlərin

buumltuumln birləşmələri uumlccediluumln uumlmumi tələbatdır

Əsas sapmalar Beynəlxalq İSO sistemində muumlxtəlif ara

boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumlləri

uumlccediluumln valların və deşiklərin əsas sapmalarının 27 variantı nəzərdə

tutulmuşdur Əsas sapma sıfır xəttinə nəzərən muumlsaidə sahəsinin

27

vəziyyətini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln istifadə olunan iki sapmadan

(yuxarı və aşağı) biridir Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır

(şəkil 21)

Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının boumlyuumlk hərfləri ilə

valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiccedilik hərfləri ilə işarə

edirlər Əsas deşiyi H əsas valı h ilə işarə edirlər A-H (a-h)

sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda Js-N (js-n) sapmaları keccedilid

oturtmalarında P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda

muumlsaidə sahələrini qurmaq uumlccediluumln təyin olunmuşdur

Hər bir hərf qiyməti nominal oumllccediluumldən asılı olan əsas

sapmaların sırasını goumlstərir Valın hər bir əsas sapmasının muumltləq

qiymətini və işarəsini (a-h valları uumlccediluumln yuxarı es və ya j-zs valları

uumlccediluumln aşağı ei) emprik duumlsturlarla təyin edirlər (cədvəl 21) Valın

əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (duumlsturda IT muumlsaidəsi olduğu

halda belə)

Deşiklərin əsas sapmaları deşik sistemindəki oturtmalara

uyğun olaraq val sistemində oturtmaların təmin olunması uumlccediluumln

qurulmuşdur Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas

sapmalarının muumltləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər

Deşiklərin əsas sapmalarının muumləyyən edilməsinin uumlmumi qaydası

A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es

J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (21)

28

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna

nəzərən valın əsas sapmasına (kiccedilik hərflə işarə edilmiş) simmetrik

olmalıdır Bu qaydadan oumllccediluumlsuuml 3 mm-dən ccedilox deşiklərin J K M və N

sapmaları uumlccediluumln 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları uumlccediluumln 7-ci

kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir Bunlar uumlccediluumln xuumlsusi qayda

muumləyyənləşdirilmişdir

ES=-ei+∆

Burada ∆=ITn-ITn-1

ITn - baxılan kvalitetin muumlsaidəsi ITn-1-ən yaxın dəqiq

kvalitetin muumlsaidəsidir

Muumlsaidə sahəsi Muumlsaidə sahəsi əsas sapmaların biri ilə

kvalitetlərin hər hansı birinin muumlsaidəsinin uzlaşması nəticəsində

yaranır Buna uyğun olaraq muumlsaidə sahəsini əsas sapmanın

goumlstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin noumlmrəsi ilə işarə

edirlər Məsələn val uumlccediluumln h6 d11 ef9 deşik uumlccediluumln H6 D11 CD10

Muumlsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan uumlfqi xətlə məhdudlaşır

(şəkil 21) Verilmiş muumlsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa

onda val uumlccediluumln yuxarı sapma es=ei+IT deşik uumlccediluumln ES=EI+IT (ei es

EI ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla goumltuumlruumlrlər) olur Muumlsaidə

sahələri İSO-nun P286 və P1829 saylı məsləhətləri əsasında

muumləyyənləşdirilmişdir

29

Şəkil 21 Deşiklərin və valların İSO sistemində

qəbul edilmiş əsas sapmaları

1 mm-dən kiccedilik olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin sırası

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə muumləyyənləşdirilmişdir 500mm-dən 10000

mm-ə qədər olan oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış

30

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf

suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan oumllccediluumllərlə

muumlqayisədə) Bundan başqa gərilməli oturtmalar uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində

qurulması məqsədəuyğun deyildir) 3150-dən 10000 mm-ə qədər

olan oumllccediluumllər uumlccediluumln (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik

sistemində nəzərdə tutulmuşdur

İSO-nun məsləhətlərinə goumlrə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan

oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin əsas sıralarından uumlstələyici muumlsaidə

sahələri ayrılmışdır Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95-ni

təşkil edirlər 500 mm-dən boumlyuumlk və 1 mm-dən kiccedilik oumllccediluumllər uumlccediluumln

uumlstələyici muumlsaidə sahələri ayrılmamışdır

ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiccedilik nominal

oumllccediluumllərin muumlxtəlif intervallarında muumlsaidə sahələrinin tətbiqi

barəsində məsləhətlər verilmişdir

Oturtmaların qurulması Birləşən detallar uumlccediluumln yalnız əsas

sapmaların qiymətləri muumləyyənləşdirilmişdir Ara boşluqlu

oturtmalar uumlccediluumln tətbiq edilən valların muumlsaidə sahələrinin yuxarı

sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-

dan G-ə qədər) muumltləq qiymətlərinə goumlrə eyni goumltuumlruumlluumlr Yəni val və

deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti

eynidir

İSO sisteminə goumlrə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar

uumlccediluumln muumlsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki deşik sistemindəki valların

31

Cədvəl 21 Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının duumlsturları

(ГОСТ 25346-82)

Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -265+130D Dle120 uumlccediluumln j5-dən 8-ə qədər duumlstur yoxdur

-35D Dgt120 uumlccediluumln k4-dən k7-yə qədər 06 R3 kvalitetə qədər və 7-dən ccedilox

0

b Təqribən (-1140+085D) Dle160 uumlccediluumln m +(IT7-IT6)

n +5D034

Təqribən -18D Dgt160 uumlccediluumln

p +IT7+(05)

r

p və s uumlccediluumln ei-nin orta həndəsi qiyməti

c -52D02 Dle40 uumlccediluumln -(95+08D) Dgt40 uumlccediluumln s +IT8+(14)

Dle50 uumlccediluumln cd c və d uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti +IT7+04D Dgt50

d -16D044 t +IT7+063D e -11D041 u +IT7+D ef e və f uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti v +IT7+125D x +IT7+16D

F -55D041 y +IT7+2D fg f və g uumlccediluumln es-in orta

həndəsi qiyməti z +IT7+25D za +IT8+315D

d -25D034 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

3 D

32

Q e y d js uumlccediluumln hər iki hədd sapması -ə bərabərdir

es və ei-mkm-lə D mm-lə oumllccediluumlluumlr

Şəkil 22 Oturtmaların qurulmasını goumlstərən muumlsaidə sahələrinin

İSO sistemində yerləşməsi sxemi

2IT

+

33

yuxarı sapmaları muumltləq qiymətlərinə goumlrə val sistemindəki deşiklərin

aşağı sapmalarına bərabərdir Yəni val və deşik sistemlərində ən

boumlyuumlk gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki

muumlsaidələr bərabər olduqları uumlccediluumln) (şəkil 22)

Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr uumlccediluumln konstruktiv

tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini

asanlaşdırmağa imkan verir İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən oturtmaların

deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha

sərfəlidir Belə ki 1-dən 3150 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln deşiklərin

muumlsaidələri valların muumlsaidələrindən bir-iki kvalitet ccediloxdur Məlum-

dur ki texnoloji noumlqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq

valların alınmasından daha ccedilətindir Bəzən kiccedilik diametrlərdə (1 mm-

dən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin

emalından ccedilətin olur Buna goumlrə 1 mm-dən az olan oumllccediluumllərdə valın və

deşiyin muumlsaidələri bərabər goumltuumlruumlluumlr Eyni şərt oumllccediluumlləri 3150-dən

10000 mm-ə qədər olan oturtmalar uumlccediluumln də goumlzlənilir

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi

Xətti oumllccediluumllərin hədd sapmalarını cizgilərdə muumlsaidə sahələrinin

şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə

yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq

iccedilərisində verməklə muumlsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə goumlstərirlər

(şəkil 23a-b) Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə goumlstərərkən

34

onların oturtmalarının və oumllccediluumllərinin hədd sapmalarını kəsrlə goumlstə-

rirlər Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapma-

larının ədədi qiymətini yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq

iccedilərisində verməklə onun hərfi işarəsini məxrəcində isə valın oxşar

muumlsaidə sahələrini goumlstərirlər (şəkil 23qd) Bəzən oturtmanı işarə

etmək uumlccediluumln qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını goumlstərirlər

(şəkil 23e)

Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi

qiymətlərini muumltləq goumlstərmək lazımdır nominal xətti oumllccediluumllər sıra-

sına daxil edilməmiş oumllccediluumllər uumlccediluumln məsələn 406N7 (+0025) ГОСТ

25347-82-yə goumlrə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını

təyin edərkən məsələn plastmas detallar uumlccediluumln (şəkil 23j) Hədd

sapmalarını işccedili cizgidə qoyulmuş buumltuumln oumllccediluumllər uumlccediluumln o cuumlmlədən

qovuşmayan və az məsul oumllccediluumllər uumlccediluumln də təyin etmək lazımdır

Əgər oumllccediluumllərin hədd sapmaları təyin edilmirsə onda material sərfi ilə

bağlı əlavə xərclər ortaya ccedilıxa bilər

Eyni nominal oumllccediluumlluuml sahələrə və muumlxtəlif hədd sapmalarına

malik səthlər uumlccediluumln bu sahələr nazik buumltoumlv xətlərlə sərhədlərə ayrılır

və hər bir sahə uumlccediluumln hədd sapmaları ilə nominal oumllccediluumllər goumlstərilir

Dəqiqlik siniflərinə goumlrə muumlsaidələr t1 t2 t3 və t4-lə işarə edilir və

uyğun olaraq dəqiq orta kobud və ccedilox kobud sinifləri

xarakterizə edirlər

Valların və deşiklərin oumllccediluumlləri uumlccediluumln goumlstərilməyən hədd

sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar Deşiklərin və

35

Şəkil 23 Muumlsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə goumlstərilməsi sxemi

valların elementlərinə aid olmayan oumllccediluumllər uumlccediluumln yalnız simmetrik

sapmalar təyin edilir Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və

ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar

12-ci kvalitetə dəqiq 14-cuuml kvalitetə orta 16-cı kvalitetə

kobud 17-ci kvalitetə ccedilox kobud siniflər uyğun gəlir

Goumlstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-

də verilmişdir Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan

detalların goumlstərilməyən hədd sapmalarını 14-cuuml kvalitetdə təyin

etmək məqsədəuyğundur Bucaqların radiusların dəyirmiləşdiril-

məsini və haşiyələrin goumlstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-

83-ə goumlrə təyin edirlər

23 Оturtmаlаrın hesablanması və seccedililməsi

Suumlruumlşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablan-

ması və seccedililməsi Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул

бирляшmя

36

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр Ян

бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш ре-

жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр

Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада

mцmкцндцр Бурада йасtыьын

сапmасынын (mойлу) вя

иълийинин сяtщляри

йаьлайычы mаtериалын гаtы

иля tаmаmиля бири-бириндян

айрылmышлар Вал щярякяtсиз

вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу

S=D-d (шякил 24) олур

Валын tаразлыг щалында

вязиййяtи mцtляг e вя нисби

S

l2=χ ексенtриtеtляри иля

mцяййянляшдирилир Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя

иълийинин сяtщляри hmin-а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу

иля айрылmышлар

hmax=S-hmin Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы hmin нисби

ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир

hmin=05S-l=053(1-x) (22)

Шякил 24 Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи

37

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин

mикронащаmарлыглары илишmяmялидир Бу йаь гаtынын ян

дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр

hmingehmygeRz1+Rz2+∆ф+∆и+∆яй+∆я (23)

Бурада hmй - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын

галынлыьы (hmй=hK - криtик гаt) Rz1 Rz2-йасtыьын иълийинин

вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц ∆f

∆i-сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын

нязяря алан дцзялишляр ∆яй - валын яйилmясини вя йасtыьын

деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш

∆я- эярэинлийин сцряtин tеmпераtурун йаьын mеханики

tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны

нязяря алан ялавядир Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн

ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар

hmingehmйge Rmй(Rz1+Rz2яй+∆я) (24)

Бурада Rmй- йаь гаtынын галынлыьынын

еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр

Бундан башга йасtыг лазыm олан дашыйычылыг

габилиййяtиня mалик олmалыдыр Йаьлаmанын щидродинаmик

38

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи

ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур

RldCR

asymp 2ϕ

ωmicro

(25)

Бурада R - радиал гцввя H micro - йаьлайычы йаьын динаmик

юзлцлцйц Паsdotс ω-

сапmанын πn-я бярабяр

бучаг сцряtи с

рад l -

йасtынын узунлуьу m d -

сапmанын диаmеtри m

119878119899-нисби арабошлуьу

=ϕ

dS

CR - йасtыьынын χ

вя dl

-дян асылы олан

юлъцсцз йцклянmя

яmсалыдыр

Беляликля сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын

дашыйычылыг габилиййяtи йаьын юзлцлцйцнцн валын

фырланmа tезлийинин йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя

нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр Опtиmал

оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын сапmа

Шякил 25 Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын hmin диаmеtриал ара бошлуьу S-

дян асылылыьы

hicirc ethograve

39

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан

асылылыьыны билmяк лазыmдыр Гйуmбелеm tяряфиндян

hmin=f(S) асылылыьы алынmышдыр (шякил 25)

Mайе йаьлаmа ян киъик SminF вя ян бюйцк функсионал ара

бошлуглары SmaxF иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары

диапазонунда йараныр Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу Smin-

я бярабярдирся уйушmадан сонра опtиmал Sопt гийmяtини

алыр S=SmaxF олдугда mеханизmин исtисmары

дайандырылmалыдыр Щядд функсионал арабошлугларыны

щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра

алmаг олар

Бунун цъцн (25) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя

бюлцб ldR

p = гябул едяк

Онда

2ψmicroω= RC

p (26)

microωψ 2p

CR = (27)

СR яmсалы d

l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр Бу

асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы

40

mR

CR minusminus

=χ1

(28)

tянлийидир

Бурада R вя m d

l -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан

яmсаллардыр

(27) вя (28) tянликляри ясасында

microωψ

=minusχminus

2

1p

mR

(29)

(29) tянлийиня d

S=ψ вя

S

2-1 minh

=χ гийmяtлярини йазсаг

аларыг

2

250d

pSm

hRS

min microω=minus (210)

(210) tянлийиндя hmin-у hmy иля дяйишсяк вя ону S-я

нязярян щялл еtсяк аларыг

( )йm

Fmin ph

dmphdRdRS

416 2

122

12

1 ωmicrominusωmicrominusωmicro=

2mй

(211)

41

( )йm

йmFmax ph

dmphdRdRS

416 2

2222

22

2 ωmicrominusωmicrominusωmicro= (212)

(211) вя (212) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн

гийmяtини йазmаг лазыmдыр

Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна

нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу

да tяtбиг олунур Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин

едилир

431080 νsdot=ψ minus (213)

Бурада ν - сапmанын фырланmа сцряtидир mс иля

юлъцлцр

Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри

045

=minS(h

H вя )TdTD +=maxS оtурtmасы деtалларынын

дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан

чцtлярдя tяйин едилир Беля оtурtmалары кеъид

оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар

оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк

tялябаtлар верилдикдя (mясялян пинолу tорна дязэащынын

45

hH

42

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда) 67

hH -ны mяркязляmя

дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар

mцяййянляшдирилдикдя (mясялян дязэащларда дишли

ъархлары mяркязляшдиряркян дийирчякли йасtыглары эювдядя

йерляшдиряркян кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя

с) 78

hH -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя

щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан

щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр

Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя 9-12-cи

квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш hH

оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян

шкифляри дишли ъархлары mуфtалары вя саир деtаллары вал

цзяриндя ишэилля оtурtдугда)

g5

H6

g4

H5 вяg6

H7 (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары

бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли

арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр Онлары дягиг

mяркязляmя tяmин едян зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб

едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр

(бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели

mяркязляшдиряркян плунчер чцtляриндя вя с)

43

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 68 вя 9-чу

квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш 77

f

H (цсtя-

ляйичидир) 88

f

H вя онлара охшар оtурtmалардыр Mясялян 77

f

H

оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя

йасtыгларында поршенли коmпрессорларда дязэащларын сцряt

гуtуларында mяркяздянгаъmа насосларында дахили йанmа

mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя

едирляр

8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил

олунmуш 8

H8

ee

H

87 (цсtяляйичидир)

77

e

H вя онлара охшар

оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр

tяmин едирляр Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан

валлары цъцн tяtбиг едирляр Mясялян биринчи ики оtурtmа

tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк

эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир 99

e

H

оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин

олунур

7 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян

йаранmыш d9H9

dH

98 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар

оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир Mясялян 87

dH

44

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя

нисбяtян ашаьы tязйигдя 99

dH оtурtmасы ашаьы дягиглийя

mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур 87

c

H вя 98

c

H оtурtmалары

йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр

Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар

верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар Бу

оtурtmалары mцщярриклярин tурбокоmпрессорларын вя диэяр

mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя

йасtыглары цъцн tяйин едирляр

Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси n

H

m

H

k

H кеъид

оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары

щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн

исtифадя едирляр Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя

эярилmя иля харакtеризя олунурлар Бир деtалын диэяр деtала

нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил

винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар

Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя

tуtулmушдур Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин

дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр Кеъид

оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик

юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя дешийин ян

45

бюйцк валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян

бюйцк ара бошлуьу алыныр

nH оtурtmасы бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян

бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур Онлары бяркидичи

деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар

цъцн исtифадя едирляр Бирляшmяни пресин кюmяйи иля

йыьырлар Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны

сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр

mH

оtурtmасы nH оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа

эярилmя иля харакtеризя олунур

Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда

йериня йеtирилян бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя

mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр

оtурtmасы йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра

йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир Онлардан

шкифляри дишли ъархлары илишmя mуфtаларыны валларда

бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя

исtифадя едирляр sj

H оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара

бошлуьуну tяmин едир Онлардан tез-tез сюкцлян вя

йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр Бу

оtурtmалар бязян hH оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур

kH

46

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъил-

mяси Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи

деtаллар исtифадя едилmяйян щярякяtсиз сюкцлmяйян

бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур Бязи

щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн

бяркидичи деtаллардан (ишэил чив вя с) исtифадя олуна биляр

Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-

mасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир

Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын

консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын

бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян дяmир йол

вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя

валларын ойmагларла бирляшmясиндя сцрцшmя

йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с)

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи

щалына бахаг Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан

ибаряtдир (шякил 26) Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын

дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир

Деtалы пресляйяркян ойmаьын ND юлъцсц гядяр эенишлянmяси

вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир

Йяни N=Nd+ND

Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе

mясяляси) айдындыр ки

47

2

2

1

1

E

pC

D

N

E

pC

D

N dD ==

Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр

апардыгдан сонра алырыг

+=

2

2

1

1

E

C

E

CpDN

(214)

Шякил 26 Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи

Бурада N - щесаби эярилmя p - эярилmянин tясири

няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг D -

говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри E1 E2 - ойmаьын вя

48

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу C1 вя C2 -

ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр

1

1

1

1

221

21

212

2

2

21 micromicro minus

minus

+

=+

minus

+

=

DdDd

C

dD

dD

C

Бурада D d1 d2 - диаmеtрляр (шякил 26) micro1 micro2 - Пуассон

яmсаллары (полад цъцн microasymp03 ъугун цъцн microasymp025) C1 вя С2-нин

гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир Верилян

бирляшmялярдя эярилmя Pmin tязйигиндян асылыдыр

Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян

йердяйишmяси

1fDlp pπle (215)

олдугда баш верmир

Онда

)Dlf(

Ppmin

1πge (216)

Бурада l -бирляшmянин узунлуьу f1 -деtалларын узунуна

йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы Dlπ - бирляшян

49

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир Бирляшmяни

фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя

D

DlpфМ фыр 22πle (217)

Онда

22

2lфD

Мp фыр

min πge (218)

f2 - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр

Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи

гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр

fDlpD

МT фыр pπle+

= 2

22 (219)

Бурадан

Dlf

Tmin π

gep (220)

Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы

говушан деtалларын mаtериалындан сяtщин кяля-

50

кюtцрлцйцндян эярилmядян йаьлаmанын нювцндян деtалын

сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с асылыдыр

(214) (216) вя (218) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби

эярилmя

ох бойу йцкляmядя

EC

EC

lfP

M щесmin

+

π=

2

2

1

1

1

(221)

фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя

+

π=

2

2

1

1

2

2EC

EC

Dlf

MM фыр

щесmin (222)

олур

Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини

tяmин еtmяк лазыmдыр Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян

бюйцк tязйигя Рянб эюря апарылmалыдыр Ян бюйцк tохунан

эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик

шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын

олmаmасына ясасландыьындан ойmаьын конtакt сяtщи цъцн

йаза билярик

dD

P T

minusσle

2

2

1580янб (223)

51

Валын конtакt сяtщи цъцн

Dd

P T

minusσle

211580янб (224)

Бурада σT - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг

щяддидир

Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик

йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр

Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк

щесаби эярилmя (214) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр

+=

2

2

1

1

EC

EC

DPN ялmaxянб

(225)

III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN

MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI

Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда

щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир

Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы

явязолунmайа mаликдирляр Дийирчякли йасtыгларын

бирляшян сяtщляри ndash харичи щялгянин харичи D диаmеtри

52

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир Бундан башга

щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили

гаршылыглы явязолунmа mювчуддур Mцсаидяляринин

гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын

щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр

31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri

Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян

асылыдыр 1) бирляшдиричи юлъцляр d D щялгянин ени Б вя

дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц

T-нин дягигликляри йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин

форmа вя йерляшmя дягиглийи онларын кяля-кюtцрлцйц ейни

йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи

онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц 2) гаъыш йолунун

радиал вя охбойу вурmалары щялгялярин йан вурmасы иля

харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи

Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын

дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир

(дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря) 0 6 5 4 2

Mцгайися цъцн эюсtяряк ки диаmеtри d=80-120 mm олан

сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили

щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу

щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы 2-чи

53

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя

25 mкm)

Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа

дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы

олараг сеъирляр Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0

дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр Даща йцксяк

дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя

вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда

(пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын

шпинделиндя tяййаря mцщяррикляриндя чищазларда вя с)

исtифадя едирляр Дягиглик синфини йасtыьын шярtи

ишарясиндян габаг эюсtярирляр mясялян 6-205

ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир

32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları

Йасtыглары йерляшдиряркян онлары tяtбиг олунан

оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи

диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар

Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин

йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр Йяни

харичи щялгянин Dm дахили щялгянин dm диаmеtрляри уйьун

олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи

эюtцрцлmцшдцр Беляликля харичи щялгянин эювдя иля

54

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя дахили щялгянин

вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя

tяйин едирляр Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин

диаmеtринин mцсаидя сащяси ясас дешикдя олдуьу киmи

mцсбяt исtигаmяtдя дейил ноmинал юлъцдян mянфи

исtигаmяtдя йяни сыфыр хяttиндян ашаьы щялгянин дахилиня

доьру йерляшmишдир (шякил 31)

Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла

бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил Бунун цъцн 4

вя 5-чи квалиtеtлярдя n6 m6 к6 js mцсаидя сащяляриндян

исtифадя еtmяк олар Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы

55

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя

Шякил 31 Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи

щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин

йерляшmяси схеmи (КВ-дахили ЩВ-харичи сапmалар mкm-ля

верилmишдир)

mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир

Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-

чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг

йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи

силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу Dm вя dm

диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50-inдян ъох

олmаmалыдыр Буна эюря сtандарtда ноmинал d D вя орtа dm

Dm диаmеtрлярини щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя

юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби

гийmяtиня эюря tяйин едирляр Йасtыгларын щялгяляринин

оtурдулан вя йан сяtщляриня щяmъинин валларын вя

эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр

гойулур Mясялян диаmеtри 250 mm дягиглик синифляри 4 вя 2

олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=063-032

mкm щяддляриндя олmалыдыр Йасtыьын щялгяляринин гаъыш

йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 032-016

mкm-дян 016-008 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя

56

mцддяtини 2 дяфя арtырыр Кяля-кюtцрлцк Ra=008-004 mкm-я

ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40 арtар

Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян

tялябаtларын нцmуняси шякил 32-дя уйьун mцсаидяляр шякил

33-дя верилmишдир Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын

щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк

гябул олунmушдур Mясялян empty40K6 empty90H7

33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны

йасtыьын tипиндян юлъцсцндян исtисmар шяраиtиндян она

tясир едян гцввялярин

Шякил 32 Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын

оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя

57

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал 2-ойmаь 3-эювдя 4-гапаг 5-ъарх

Шякил 33 Шякил 32-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи

харакtериндян вя гийmяtиндян щялгяляринин йцклянmя

нювцндян асылы олараг сеъирляр

Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр йерли

дюврц вя дяйишкян

Йерли йцклянmядя щялгя исtигаmяtчя сабиt

йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян

консtруксийанын аьырлыг гцввяси инtигал гайышынын

дарtылmасы вя с) Беля йцклянmя щялгя гцввяйя нязарян

фырланmадыгда йараныр (шякил 34а-да дахили щялгя шякил

34б-дя харичи щялгя)

Дюврц йцклянmядя щялгя йекунлашдырычы радиал Fr

гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу

58

гябул едир валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр

Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm

исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында йахуд бахылан

щялгяйя нязярян фырланан Fc радиал гцввясиндян алыр (шякил

34б-дя дахили щялгя шякил 34а-да харичи щялгя)

Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал

гцввянин (Fr -исtигаmяtя эюря даиmи Fc -фырланан

гцввялярдир FrgtFc) явязляйиcи Fr+c гцввясини гябул едир

Явязляйиcи Fr+c гцввяси tаm дювр еtmир А вя В нюгtяляри

арасында дяйишир (шякил 34и)

Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 34в) вя йахуд

дахили щялгя (шякил 34г) гябул едир Йерли вя дюврц

йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 34ъ 34з-дя

явязляйиcи гцввянин Fr+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин

диаграmы шякил 34и-дя верилmишдир Йцклянmя гцввясинин

tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр

йцкляня билярляр (шякил 34д 34е)

Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси

ящяmиййяtи вардыр Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр

фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана

билирляр Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля

эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул

едилирляр

59

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг

говшагларыны йохлаmаг радиал ара бошлугларынын верилmиш

щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк

лазыmдыр

Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин

едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини

mцяййянляшдирmяк вачибдир

Шякил 34 Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин

йцклятмяси схемляри

IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI

41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri

60

Maşın və mexanizmlərin cihazların qurğuların sistemlərin

normal işləməsi uumlccediluumln onların elementləri bir-birinə nəzərən muumləy-

yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar Elementlərin nisbi vəziy-

yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında ccediloxlu sayda oumllccediluumllərin qarşılıqlı

əlaqəsini muumləyyənləşdirirlər Məsələn A1 və A2 oumllccediluumlləri dəyişərkən

A∆ ara boşluğu da dəyişir (şəkil 41a) Səthlərin emal ardıcıllığından

asılı olaraq detalların həqiqi oumllccediluumlləri arasında muumləyyən qarşılıqlı

əlaqə moumlvcuddur (şəkil 41b)

Şəkil 41 Oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Hər iki halda bu əlaqəni muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln oumllccediluuml zəncirin-

dən istifadə edilir Oumllccediluuml zənciri kimi qapalı kontur əmələ gətirən və

verilmiş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən oumllccediluumllərin məcmuu

qəbul edilir Məsələn oumllccediluuml zəncirlərini koumlməyi ilə eyni obyektin

61

oumllccedilmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin dəqiqliyini muumləyyənləşdirmək

olar

Oumllccediluuml doumlvrəsinin qapalı olması oumllccediluuml zəncirinin qurulması və ana-

lizi uumlccediluumln vacib şərtdir Buna baxmayaraq işccedili cizgilərində oumllccediluumllər qa-

panmayan zəncir kimi verilməlidir Qapayıcı həlqənin oumllccediluumlsuuml emal

uumlccediluumln lazım olmadığından o cizgidə qeyd olunmur Oumllccediluuml zəncirini

əmələ gətirən oumllccediluumllər onun həlqələri adlanır Oumllccediluuml zənciri tərkib həlqə-

lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur Qapayıcı o oumllccediluumlduumlr ki

detalın emalı prosesində maşının yığılması və ya oumllccedilmə zamanı axırda

alınır Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) oumllccediluumllərindən

asılıdır Tərkib həlqəsi o həlqədir ki onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni

dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir) Tər-

kib oumllccediluumllərini A1 A2Am-1 (A zənciri uumlccediluumln) B1 B2Bm-1 (B zənciri

uumlccediluumln) və s ilə işarə edirlər İlkin həlqə o həlqədir ki onun verilmiş

nominal oumllccediluumlsuuml və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini muumləyyən

edir və oumllccediluuml zəncirinin həlli zamanı təmin olunmalıdır Bu oumllccediluumlnuumln

hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan oumllccediluumllərinin hamısının

muumlsaidə və sapmalarını hesablayırlar Yığım zamanı ilkin oumllccediluuml bir

qayda olaraq qapayıcı olur Detalaltı oumllccediluuml zəncirində də qalan oumllccediluumllərin

dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml ilkin oumllccediluuml adlandırılır

Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-

məti artırsa belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri əgər tərkib

həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa belə

tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar Qapayıcı həlqələr

62

muumlsbət mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər Oumllccediluuml zəncirini sxematik

olaraq şəkil 41v-də olduğu kimi goumlstərmək olar Artıran və azaldan

tərkib həlqələrini fərqləndirmək uumlccediluumln onların hərflə goumlstərilmiş şərti

işarələrinin uumlstuumlndə ox işarəsi qoyulur Artıran tərkib həlqələrinin

şərti işarəsinin uumlstuumlndə soldan sağa azaldan tərkib həlqələrinin uumls-

tuumlnə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 41v) Oumll-

ccediluuml analizində qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluuml zəncirlərinə rast gəlinir Bunların

həlqələri və bazaları uumlmumi ola bilər Bundan başqa əsas oumllccediluuml zənci-

rinin tərkib həlqələrindən biri baxılan oumllccediluuml zəncirinin ilkin həlqəsi

ola bilər Bu halda oumllccediluuml zənciri toumlrəmə oumllccediluuml zənciri adlanır

Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə goumlrə oumllccediluuml zəncirləri muumlstəvi

və fəza oumllccediluuml zəncirlərinə ayrılırlar

Muumlstəvi oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir və ya bir neccedilə paralel muumlstəvilər uumlzərində yerləşmiş ol-

sun (şəkil 42)

Fəza oumllccediluuml zəncirləri elə oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki onların

həlqələri bir-birinə paralel deyil və paralel muumlstəvilər uumlzərində yer-

ləşmirlər (şəkil 43)

63

Şəkil 42 Muumlstəvi oumllccediluuml zənciri

Həlqələri xətti oumllccediluumllər olan oumllccediluuml zəncirlərinə xətti oumllccediluuml zəncir-

ləri deyilir (şəkil 44)

Həlqələri bucaq oumllccediluumlləri olan oumllccediluuml zəncirlərinə bucaq oumllccediluuml

zəncirləri deyilir (şəkil 45)

Layihələndirmədə məmulun dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln

konstruktiv oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

A12

Шякил 43 Фяза oumlлccedilц зянcири

α β

ϕ

γ

64

Texnoloji oumllccediluuml zəncirləri o oumllccediluuml zəncirlərinə deyilir ki

texnoloji proses yerinə yetirildikdə emal edilən detalın və ya

texnoloji sistemin DTAD (dəzgah-tərtibat-alət-detal) oumllccediluumllərinin əla-

qəsini ifadə edir Texnoloji oumllccediluuml zəncirinin sxemi şəkil 46-da ve-

rilmişdir

Şəkil 44 Xətti oumllccediluuml zənciri

Şəkil 45 Bucaq oumllccediluuml zənciri

A1

A2 A∆

A1

A2 A∆

65

Yığım vahidində və ya mexanizmdə detalların oxlarının və

səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini muumləyyən edən oumllccediluuml zəncir-

lərinə yığım oumllccediluuml zənciri deyilir (şəkil 47)

Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin oumllccediluumllməsi

məsələsi həll edilərkən oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərindən istifadə edilir

Oumllccedilmə oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələri oumllccedilmə vasitələri sisteminin oumllccediluuml-

ləri və oumllccediluumllən detaldır

Şəkil 46 Texnoloji oumllccediluuml zənciri

Şəkil 47 Yığım oumllccediluuml zənciri

66

Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-

yinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cə-

rəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri

olan oumllccediluuml zəncirindən istifadə edilir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının

oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin

nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı

əvəzolunmanın lazım olan noumlvuumlnuuml təyin etməyə işccedili cizgilərdə oumllccediluuml-

lərin dəqiq qoyulmasını təmin etməyə əməliyyat muumlsaidələrini və

konstruktiv oumllccediluumlləri texnoloji oumllccediluumllərə hesablamağa və s imkan ve-

rir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-

nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq onun buumltuumln həlqələ-

rinin muumlsaidələrini və hədd sapmalarını təyin etməkdir Burada iki

əsas məsələ həll edilir

1 Qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml hədd sapmalarını və

muumlsaidələrini qapayıcı həlqələrin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və

hədd sapmalarına goumlrə muumləyyən etmək (qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi-

nin tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən)

2 Tərkib həlqələrinin muumlsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin

buumltuumln oumllccediluumllərinin verilmiş nominal oumllccediluumllərinə və ilkin oumllccediluumlnuumln veril-

miş hədd oumllccediluumllərinə goumlrə təyin edilməsi (oumllccediluuml zəncirinin layihə hesa-

batında)

67

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki on-

ların nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-

lunmanı təmin edir Bundan başqa oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması-

nın digər metodlarından da istifadə edilir

42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum

metodu Tam qarşılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənci-

rini maksimum-minimum metodu ilə hesablayırlar Bu metodda qa-

payıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsini tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini topla-

maq yolu ilə muumləyyən edirlər Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

maksimum-minimum metodu təyin edilmiş dəqiqliyi obyektlərin

uumlzərində heccedil bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir

Əvvəlcə obyektin 1 baza muumlstəvisini sonra isə bu bazaya nəzə-

rən 2 muumlstəvisini emal edirlər Bu texnoloji xətti oumllccediluuml zəncirlərində

A∆ qapayıcı oumllccediluumlduumlr O artıran A1 və azaldan A2 oumllccediluumllərindən asılıdır

A∆=A1-A2

Tutaq ki oumllccediluuml zənciri A1 və A2 tərkib həlqələrdən və A∆ qapa-

yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 48)

Uumlmumi halda oumllccediluuml zənciri n artıran və p azaldan oumllccediluumllərdən

ibarət olduqda qapayıcı həlqənin nominal oumllccediluumlsuumlnuuml aşağıdakı ifadə

ilə təyin edə bilərik

68

(41)

Bu tənlik o halda doğrudur ki nominal oumllccediluumllərin əvəzinə oumllccediluuml

zəncirinin uyğun həqiqi oumllccediluumlləri qəbul edilmişdir

Qeyd edək ki obyekt qapayıcı oumllccediluumlyə goumlrə emal olunmur və

onun oumllccediluumlsuuml onunla əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-

nır Yığım oumllccediluuml zəncirlərində qapayıcı oumllccediluuml yığım ardıcıllığı ilə

muumləyyən olunur

Tərkib oumllccediluumlləri muumlsaidələrlə təyin olunmuş hədlər daxilində

dəyişə bilərlər Oumllccediluuml zəncirinin artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin

ən ccedilox azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda

qapayıcı oumllccediluuml ən boumlyuumlk artıran tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən az

azaldan tərkib oumllccediluumllərinin qiymətinin ən ccedilox olduğu halda ən kiccedilik

qiymət alır (şəkil 48)

(42)

(43)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

muumlsaidə sahəsi olduğunu bilərək (43)-uuml (42)-dən hədbəhəd ccedilıxa-

raq alırıq

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njj

n

jj аzаr

AAA11

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

minj

maxj

max

азарAAA

1 1

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

nj

maxj

minj

min

азарAAA

1 1

69

Şəkil 48 Uumlccedilhəlqəli oumllccediluuml zənciri

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib həlqə-

lərinin uumlmumi sayını isə m -1= n+p goumltuumlrsək alarıq

(44)

sum sum=

+

+=∆ +=

n

j

pn

njjj азар

TATTA1 1

summinus

=∆ =

1

1

m

jjTATA

70

Yəni qapayıcı həlqənin muumlsaidəsi tərkib həlqələrinin muumlsaidə-

ləri cəminə bərabərdir

(44) bərabərliyi buumltuumln tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması

halında doğrudur Bu halda qapayıcı həlqənin xətası buumltuumln tərkib həl-

qələrinin xətalarının cəbri cəminə bərabərdir Qapayıcı həlqənin xəta-

sının ən kiccedilik qiymətini təmin etmək uumlccediluumln oumllccediluuml zənciri imkan daxilin-

də az sayda həlqələrdən ibarət olmalıdır Yəni layihələndirmədə ən

qısa zəncir prinsipi goumlzlənilməlidir Bundan başqa detalların emalını

və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seccedilmək lazımdır ki qapayıcı həl-

qə az məsul oumllccediluuml olsun

(44) ifadəsindən istifadə edərək (zəncirin qalan oumllccediluumllərinin

muumlsaidələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən Aq tərkib həlqəsi-

nin muumlsaidəsini muumləyyən edə bilərik

(45)

Burada Aq həlqəsindən başqa buumltuumln həlqələrin muumlsaidələri

cəmlənir

Qapayıcı həlqənin hədd sapmalarını muumləyyən etmək uumlccediluumln tən-

likləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar Hesabat uumlccediluumln muumlsaidə sahəsi-

nin ortasının koordinatından Ec(Aq) istifadə etmək məqsədə uyğun-

dur muumlsaidənin yarısıdır (şəkil 49)

summinus

=∆ minus=

2

1

m

jjq TATATA

2jTA

71

Şəkil 49 Muumlsaidə sahəsinin ortasının

koordinatının təyin etmə sxemi

İstənilən tərkib həlqəsi uumlccediluumln

(46)

Analoji olaraq qapayıcı həlqə uumlccediluumln yaza bilərik

(47)

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluumlnuumln və yuxarı sapmanın

cəbri cəmi ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuuml nominal oumllccediluuml ilə aşağı sapmanın

cəbri cəmi kimi ifadə edək Onda (46) və (47) tənliklərini aşağıdakı

şəkildə yaza bilərik

2

)()( 2

)()( jjcji

jjcj

TAAEAE

TAAEAEs minus=+=

22∆

∆∆∆

∆∆ minus=+=TA

)A(E)A(ETA

)A(E)A(Es cic

72

(48)

(49)

A∆ - nı (41)-duumlsturu ilə təyin etmək olar (48) və (49) tənliklə-

rindən (41) tənliyini hədbəhəd ccedilıxsaq qapayıcı həlqənin uyğun yu-

xarı və aşağı sapmalarını tapmaq uumlccediluumln tənliklər ala bilərik

(410)

(411)

(410) və (411) duumlsturları ilə oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsi-

nin sapmalarını təyin edə bilərik

(410) və (411) tənliklərinə hədd sapmalarının (46) və (47)-də

verilmiş qiymətlərini yazsaq alarıq

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjij

n

jарjj )]A(EA[)]A(EsA[)A(EsA

11

sumsum+

+==∆∆ +minus+=+

pn

njазjj

n

jарjiji )]A(EsA[)]A(EA[)A(EA

11

sum sum=

+

+=

minus=n

j

pn

njазjiарj )A(E)A(Es)A(Es

1 1Δ

sum sum=

+

+=∆ minus=

n

j

pn

njазjарjii )A(Es)A(E)A(E

1 1

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TAAE

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

minus

+=+

11 222

аз

pn

nj

jjc

ар

n

j

jjcs

TA)A(E

TA)A(E

TA)A(E sumsum

+

+==

∆∆

+minus

minus=+

11 222

73

Axırıncı iki tənliyi hədbəhəd toplayıb 2-yə boumllsək qapayıcı

həlqənin muumlsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq uumlccediluumln aşa-

ğıdakı ifadəni alarıq

(412)

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər muumlsaidələr

metodu Bərabər muumlsaidələr metodundan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli

olduqda (məsələn oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə) isti-

fadə edilir

Bu halda şərti olaraq qəbul etmək olar

TA1=TA2==TAm-1=TorAc

Onda (84) ifadəsindən alarıq

TA∆=(m-1)TorAj

Buradan

(413)

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta muumlsaidə TorAj-yə onların qiymə-

tindən konstruktiv təlabatlardan hazırlama texnologiyasının imkanla-

sumsum+

+==∆ minus=

pn

njазjc

n

jарjcc )A(E)A(E)A(E

11

)m(TA

AT jor 1minus= ∆

74

rından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda şərti

goumlzlənilməlidir

Bu halda adətən standart muumlsaidə sahələri tətbiq edilir Bərabər

muumlsaidələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil Belə ki burada tərkib

oumllccediluumllərinin muumlsaidələrinə duumlzəlişlər ixtiyari olaraq edilir Bu metodu

tərkib həlqələrinin muumlsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar

Eyni kvalitetin muumlsaidələri metodu Eyni kvalitetin muumlsaidə-

ləri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri eyni kvalitetin muumlsaidələri ilə duuml-

zəldikdə və tərkib həlqələrinin muumlsaidələri nominal oumllccediluumldən asılı ol-

duqda tətbiq edilir Bu halda zəncirin buumltuumln həlqələrinin nominal oumll-

ccediluumlləri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur Lazım

olan kvalitet aşağıdakı qaydada muumləyyən olunur

Tərkib muumlsaidəsinin oumllccediluumlsuuml TAj =aji Burada i -muumlsaidə vahidi-

dir 1-dən 500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln D -ve-

rilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr Onda

aj verilmiş j oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi daxi-

lində olan muumlsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

(44) duumlsturuna uyğun olaraq yaza bilərik

Məsələnin qoyuluşu şərtindən a1=a2==am-1=aor

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

DDi 0010450 3 +=

)DD(aTA jj 0010450 3 +=

112211 minusminus∆ +++= mm iaiaiaTA

75

Onda

Burada

(414)

TA∆ mkm-lə D-mm-lə oumllccediluumlluumlr

500 mm-ə qədər oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-

dakı qiymətləri goumltuumlruumllə bilər

Oumllccediluumllər intervalı mm

3-ə qə-

dər 3-6

6-10

10-18

18-30

30-50

50-80

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

055

073

090

108

131

156

186

Oumllccediluumllər intervalı mm

80-120

120-180

180-250

250-315

315-400

400-500

Muumlsaidə vahidinin qiyməti mkm

251

252

290

323

354

389

summinus

=∆ +=

1

1

3 0010450m

jor )DD(aTA

( )summinus

=

∆

+= 1

1

3 0010450m

j

or

DD

TAa

76

aor - nın qiymətinə goumlrə yaxın kvalitet seccedililir (414) duumlsturuna

goumlrə hesablanmış aor a - nın heccedil bir qiymətinə bərabər deyil ГОСТ

25346-ya goumlrə nominal tərkib oumllccediluumllərinin muumlsaidələrini tapır və tex-

niki-istismar goumlstəricilərini nəzərə almaqla onlara lazımi duumlzəlişlər

edilir Əhatə edən oumllccediluumllər uumlccediluumln muumlsaidələr əsas deşik əhatə olunan

oumllccediluumllər uumlccediluumln isə əsas val kimi təyin edilir Burada aşağıdakı şərt goumlz-

lənilməlidir

Verilmiş Es(A∆) və Ei(A∆) sapmalarına goumlrə TA1 TA2 TAm-1

muumlsaidələrini taparaq tərkib oumllccediluumllərinin yuxarı və aşağı sapmalarının

qiymətlərini və işarələrini təyin edirlər Təyin olunmuş sapmalar

(410) və (411) tənliklərinin şərtlərini oumldəməlidirlər Tərkib oumllccediluumlləri-

nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi muumlmkuumlnluumlyuumlnuuml (412) duumlstuumlru

ilə də yoxlamaq olar

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin muumlsaidələri

metodu bərabər muumlsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-

toddur

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Oumllccediluuml zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq uumlccediluumln

(42) (44) və digər duumlsturları ccedilıxararkən hesab edilir ki emal və yı-

ğım proseslərində ən boumlyuumlk artıran və ən kiccedilik azaldan oumllccediluumllərin və

summinus

=∆ ge

1

1

m

jjTATA

77

yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr Oumllccediluumllərin yuxarıda goumls-

tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-

mum dəqiqliyini təmin edir Uumlmumi halda isə belə nəticələrin alın-

ması ehtimalı ccedilox aşağıdır Adətən oumllccediluumllərin sapmaları əsasən muumlsai-

də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla bir-

ləşməsinə daha ccedilox rast gəlinir Əgər qapayıcı oumllccediluumlnuumln həddlərinin

goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını (məsələn 027) qəbul et-

sək tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun

maya dəyərini aşağı sala bilərik Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının

nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal paylanma

qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının sərhəddi (6σ)

muumlsaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr və ya

Uyğun olaraq TA∆=6σ∆ yaxud qəbul etmək

olar və 027 məmulun qapayıcı həlqələrinin oumllccediluumlləri muumlsaidə sahə-

sindən kənara ccedilıxa bilər və -nın qiymətlərini

tənliyinə qoysaq və sadə ccedilevirmələr aparsaq qapayıcı həlqənin

muumlsaidəsini təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı ifadəni ala bilərik

(415)

jj ATA σ6=

6j

A

TAj=σ

6∆=σ

∆

TAA

jAσ∆Aσ sum

=Σ σ=σ

n

ixi

1

2

summinus

=∆ =

1

1

2m

jj )TA(TA

78

TA∆ -nı tapdıqdan sonra (412) duumlsturu ilə Es(A∆) -nı (47) duumls-

turu ilə Es(A∆) və Ei(A∆) -nın qiymətlərini hesablayırıq İstehsal

şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus qanununa goumlrə

paylanmaya bilər Buna goumlrə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı

həlqənin muumlsaidəsini muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln (415) duumlsturuna nisbi

paylanma əmsalı Rj -nı daxil edirlər

(416)

Rj və R∆ əmsalları j qapayıcı həlqələrinin xətalarının paylan-

masının Qaus qanuna goumlrə paylanmadan fərqli olduğunu xarakterizə

edirlər Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln R∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

-nin səpələnmə sahəsidir Tj=6σ qəbul etsək

alarıq

normal paylanma qanunu uumlccediluumln

bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

summinus

=∆∆ =

1

1

221 m

jjj R)TA(

RTA

jjj

j AT T

Rσ

=6

Rj

jj 1

66

=σσ

=

73132

6R

j

jj =

σ

σ=

79

uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

Oumllccediluuml zəncirlərini muumlsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-

riyyəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı

misallarda goumlrmək olar Tutaq ki oumllccediluuml zənciri muumlsaidələri

TA1=TA2=TA3=TA4 olan doumlrd tərkib oumllccediluumllərindən ibarətdir Onda

(415) duumlsturuna goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

Buradan

Maksimum-minimum metodu ilə hesablamada (84) duumlsturuna

goumlrə qapayıcı oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsi

TA∆=TA1+TA2+TA3+TA4=4TAj

Burada TAj =

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-

qənin eyni muumlsaidəsində tərkib həlqələrinin muumlsaidələrini 2 dəfə ar-

tırmağa imkan verdiyini suumlbut edir

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər təsir uumlsulunu

muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər Bu

Rj

jj 221

626

==σ

σ

TA)TA(TA j24 2 ==∆ 2∆=

TATAj

4∆TA

80

uumlsul hər bir tərkib oumllccediluumlsuumlnuumln buraxıla bilən sapması ilkin oumllccediluumlnuumln

eyni dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır

Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nizamlama metodu kimi

əvəzləyici adlanan əvvəlcədən məqsədli şəkildə seccedililmiş tərkib oumllccediluuml-

lərindən birinin dəyişməsi ilə ilkin (qapayıcı) həlqənin tələb edilən

dəqiqliyini təmin edən oumllccediluuml zəncirinin hesablanması başa duumlşuumlluumlr (oumll-

ccediluuml zəncirinin sxemində əvəzləyici həlqə duumlzbucaqlının iccedilərisində

goumlstərilir) Əvəzləyici rolunu adətən aralıq nizamlanan soumlykənək

paz və s şəkildə olan xuumlsusi həlqə oynayır Burada zəncirin qalan

oumllccediluumlləri genişləndirilmiş muumlsaidələrlə hazırlanır

(41) ifadəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal oumll-

ccediluumlsuuml aşağıdakı kimi yazılır

(417)

Əgər oumllccediluuml artırandırsa (artıran həlqədirsə) K-nın qiymətini

muumlsbət işarəsi ilə azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi işarəsi

ilə goumltuumlruumlrlər Əgər K artıran oumllccediluumlduumlrsə (42) (43) (410) və (411)

duumlsturlarına goumlrə yaza bilərik

(418)

KAAApn

njазj

n

jарj plusmnminus= sumsum

+

+==∆

11

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

minjаз

minmaxjар

max AKAA1 1

81

(419)

K - azaldan oumllccediluuml olduqda alırıq

(420)

(421)

(419) tənliyini (418) tənliyindən (421) tənliyini (423) tənli-

yindən hədbəhəd ccedilıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki

hal uumlccediluumln alırıq

sum sum=

+

+=∆ minus+=

n

j

pn

nj

maxjаз

maxminjар

min AKAA1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njiазjiарj )K(E)A(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ +minus=

n

j

pn

njазjарjii )K(Es)A(Es)A(E)A(F

1 1

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minmaxmax

maxΔ

sum sum=

+

+=

minusminus=n

j

pn

njazjarj AKAA

1 1

minminmin

minΔ

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjisарj )A(E)K(E)A(Es)A(Es

1 1

sum sum=

+

+=∆ minusminus=

n

j

pn

njазjiарjii )A(Es)K(E)A(E)A(E

1 1

82

(422)

TA∆-istismar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin oumll-

ccediluumlnuumln verilmiş muumlsaidəsi TAj - tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən

yerinə yetirilməsi muumlmkuumln olan qəbul edilmiş genişləndirilmiş

muumlsaidələridir Vk-əvəzlənməsi lazım olan ilkin həlqənin muumlsaidə

sahəsindən kənara ccedilıxan muumlmkuumln olan ən boumlyuumlk hesabi sapmadır

Bu halda aşağıdakı şərt goumlzlənilməlidir

(423)

Nizamlama metodu mexanizmin yuumlksək dəqiqliyini təmin edir

və onu istismar zamanı uzun muumlddət saxlamağa imkan verir Ccedilatış-

mayan cəhəti maşın elementlərinin və cihazların sayını artırması

konstruksiyanı yığımı və istismarı nisbətən muumlrəkkəbləşdirməsidir

Oumllccediluuml zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin oumllccediluumlnuumln təyin edil-

miş dəqiqliyini təmin etmək uumlccediluumln detallar yığım zamanı əvvəlcədən

nəzərdə tutulmuş tərkib oumllccediluumllərinin birinə goumlrə əlavə emala uğradılır

Buruda detallar uumlccediluumln oumllccediluumllərinə goumlrə iqtisadi cəhətdən sərfəli

genişləndirilmiş muumlsaidələrlə emal olunurlar Əvvəlcədən qəbul

edilmiş oumllccediluumlyə goumlrə yetirməni aparmaq uumlccediluumln bu oumllccediluumldə ilkin oumllccediluumlnuuml

əvəzləməyə imkan verən emal payı saxlanılmalıdır Yetirmə

summinus

=∆ minus=

1

1

m

jkj VTATA

summinus

=∆minusge

1

1

m

jjk TATAV

83

əməliyyatlarının həcmini azaltmaq uumlccediluumln emal payının qiyməti

muumlmkuumln qədər az olmalıdır

Yetirmə metodundan fərdi və kiccedilik seriyalı istehsalda lazım

olan dəqiqliyi başqa metodlarla təmin etmək muumlmkuumln olmayan

hallarda istifadə etmək lazımdır

Muumlstəvi və fəza oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasını xətti oumllccediluuml

zəncirlərinin hesablanması metodları ilə yerinə yetirirlər Onları

hesablamaq uumlccediluumln xətti oumllccediluuml zəncirləri şəklinə gətirmək lazımdır

Bunun uumlccediluumln muumlstəvi oumllccediluuml zəncirlərinin həlqələrini eyni istiqamətə

adətən ilkin (qapayıcı) oumllccediluumlnuumln istiqaməti ilə uumlst-uumlstə duumlşən tərəfə

fəza oumllccediluuml zəncirlərində isə oumllccediluumllər iki və ya uumlccedil qarşılıqlı

perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər

84

V FƏSİL MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН

ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК МЕТОДЛАРЫ

51 Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt

эюсtяричиляри

Mящсулун кейфиййяtи онун tяйинаtына уйьун олараг

йарарлылыьыны шярtляндирян mцяййян tялябляри юдяйян

хассяляринин чяmиня дейилир Mашынларын кейфиййяtи

mашынгайырmанын вя онун mцхtялиф сащяляринин ъохлу

сайда факtорлардан асылы олан tехники сявиййясиндян

асылыдыр

Mашынларын вя диэяр mящсулларын кейфиййяtини

гийmяtляндирmяк цccedilцн онларын эюсtяричиляринин дягиг

сисtеmи вя mцяййян едилmяси mеtодлары лазыmдыр

Mящсулларын кейфиййяtинин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmя-

синин нязяри ясасларыны вя mеtодларыны ишляйян елm вя

tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр Квалиmеtрийанын ясас

mясяляляри ашаьыдакылардыр mяmулаtларын кейфиййяt

эюсtяричиляринин лазыm олан нюв mцхtялифликляринин

сайынын вя онларын опtиmал гийmяtляринин mцяййян

едилmяси кейфиййяtин кяmиййяtчя гийmяtляндирилmяси

85

mеtодларынын ишлянmяси mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин

дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с

Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-

ри mцяййян едилmишдир tяtбиг сащясини шярtляндирян вя

mящсулун хассялярини харакtеризя едян tяйинаt эюсtяричиси

еtибарлылыг (узунюmцрлoumllцк) эюсtяричиси mящсулун

щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин

едян консtрукtив-tехноложи гярарларын еффекtивлийини

эюсtярян tехноложилик эюсtяричиси ергоноmик эюсtяричи

mящсулларда сtандарt mяmулаtларын исtифадя едилmяси

дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя

сявиййясини харакtеризя едян сtандарtлашдырmа вя

ващидляшдирmя эюсtяричиси mящсулун паtенt mцдафиясини

вя паtенt tяmизлийини харакtеризя едян паtенt-щцгуг

эюсtяричиси mящсулун лайищяляндирилmясини

щазырланmасыны исtисmарыны исtифадя едилmясини вя

исtисmарын игtисади сяmярялилийини харакtеризя едян

игtисади эюсtяричиляр tящлцкясизлик эюсtяричиляри

Mашынгайырmада вя чищазгайырmада mашын вя mеха-

низmлярин ян еффекtли кейфиййяt эюсtяричиси

mашынгайырmанын tехники сявиййясиндян асылы олан

исtисmар эюсtяричисидир

Исtисmар эюсtяричиси mцяййян едилmиш функсийанын

mяmул tяряфиндян йериня йеtирилmяси кейфиййяtини

86

харакtеризя едир Узун mцддяtли исtифадя цccedilцн нязярдя

tуtулmуш бцtцн mяmуллар цccedilцн бу эюсtяричиляр

ашаьыдакылардыр еtибарлылыг (узунюmцрлцлцк) кейфиййя-

tин динаmиклийи ергоноmик эюсtяричиляр вя исtисmарын

сяmярялилийи

Еtибарлылыг обйекtин бцtцн параmеtрляринин tяйин

едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя tехники гуллуг

tяmир сахлаmа вя нягл еtmя заmаны юз гийmяtлярини

mцяййянляшдирилmиш mцддяt ярзиндя tяйин едилmиш щядд

дахилиндя сахлаmаг хассясиня дейилир Еtибарлылыг

иmtинасызлыг узунюmцрлцлцк tяmиря йарарлылыг вя

горунmаглыг хассялярини юзцня чяmляйир Еtибарлылыг

эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы дайанана гядяр

орtа ишляmя дайанmа инtенсивлийи вя с дахилдир

Иmtинасыз ишляmя ещtиmалы P(t) верилmиш t вахt

mцддяtиндя йахуд mяmулун верилmиш дайанана гядяр

ишляmя щяддиндя дайанmанын баш верmяси ещtиmалына

дейилир

N

)t(N)t(P

0

asymp (51)

Бурада N0 - сынаьын башланьычында ишляйян

mяmулларын сайы N(t) -t вахt mцддяtинин сонунда иш

габилиййяtли mяmулларын сайыдыр

87

Яэяр N0=100 N(t)=90 онда t=1000 сааt P(1000)= 9010090

=

Дайанmа инtенсивлийи λ(t) вахtын функсийасыдыр

Mцхtялиф mяmуллар цчцн бу функсийанын графики

mцхtялифдир

Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк

ящяmиййяtя mаликдир Верилmиш вахt ярзиндя вя исtисmар

шяраиtиндя юлчmянин дягиглийинин сахланылmасы хассясиня

дягиглийин еtибарлылыьы дейилир

Ергоноmика (йунанча ergon - иш nomos - ганун) иш

просесиндя инсанларла mашынларын гаршылыглы

mцнасибяtинин опtиmаллашдырылmасы иля mяшьул олан елm

сащясидир Ергоноmиканын mяшьул олдуьу ясас mясяляляр

ашаьыдакылардыр яmяк шяраиtини йахшылашдырmаг цccedilцн

эиэийеник физиоложи психоложи tехники tяшкилаtи

шяраиtин йарадылmасы ишъинин габилиййяtини инкишаф

еtдирmяк цccedilцн васиtялярин mцяййянляшдирилmяси Ясас

ергоноmик эюсtяричиляр киmи mашынларын идаряеtmя

органларынын mцнасиб вя ращаt йерляшдирилmясини

исtисmарын садялийини ишccedilи яразинин эюрцнmясини

эиэийеник эюсtяричиляри (tиtряmя вя сяс-кцй) mашын вя

аваданлыгларын юзляринин вя рянэляринин mцtянасиблийини

88

ишccedilи яразинин сялигяли вя tяmизлийини иш йеринин

ишыгландырылmасыны вя с эюсtярmяк олар

Mящсулун кейфиййяtинин дюврц гийmяtляндирилmяси

онун кейфиййяtинин галдырылmасы йахуд исtещсалдан

ъыхарылmасы иля ялагядардыр Mящсулун кейфиййяtинин

нисби харакtерисtикасы гийmяtляндирилян mящсулла база

mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя

mцяййянляшдирилир вя mящсулун кейфиййяt сявиййяси

адландырылыр База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин

йахуд бир нечя ян йахшы mилли вя йа харичи mящсулларын

кейфиййяt эюсtяричиляри гябул едилир Mашынгайырmада

mящсулун кейфиййяt сявиййясини гийmяtляндирmяк цccedilцн

дифференсиал коmплекс вя гарышыг mеtодлардан исtифадя

едилир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясинин дифференсиал

mеtодла гийmяtляндирmяси бахылан mящсулун айры-айры

кейфиййяt эюсtяричиляринин аналожи база эюсtяричиляри иля

mцгайисясиня дейилир

Бунун цccedilцн кейфиййяtин нисби эюсtяричилярини

ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр

ib

i

PPq = (52)

89

i

ibi P

Pq = (53)

Бурада Pi - бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси

Piб - ващид база эюсtяричисидир

Mящсулун кейфиййяt сявиййясини коmплекс mеtодла

гийmяtляндирmядя бахылан mящсулун бцtцн кейфиййяt

эюсtяричилярини база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин

коmплекси иля mцгайися едирляр

Mящсулун кейфиййяtинин сявиййясинин гарышыг

mеtодла гийmяtляндирилmяси дифференсиал вя коmплекс

mеtодларынын елеmенtляриндян исtифадяйя (гисmян)

ясасланыр Mящсулун кейфиййяtини йцксялtmяк цчцн онун

кейфиййяtинин опtиmал сявиййясини mцяййянляшдирmяк

даща mягсядя уйьундур Бу сявиййя щяm сянайенин щяm дя

ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир

52 Mящсулун кейфиййяtинин сtаtисtик

эюсtяричиляри

Деtалларын щазырланmасында вя юлccedilцлmясиндя цccedil нюв

хяtа ола биляр сисtеmаtик даиmи сисtеmаtик ганунауйьун

дяйишян вя tясадцфи хяtалар Сисtеmаtик хяtалар о хяtалара

дейилир ки онлар mцtляг гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря

еmал едилян деtалларын щаmысында юзлярини ейни чцр

эюсtярирляр Бу чцр хяtалар щяр щансы даиmи факtорларын

90

tясириндян йараныр Беля хяtалара еmалын нязяри схеmляринин

хяtаларыны дязэащларын tярtибаtларын вя аляtлярин щяндяси

гейри дягигликляриндян йаранан хяtалары дязэащларын

сазлаmа хяtаларыны аид еtmяк олар Mясялян фырланан харичи

сяtщлярин mяркязсиз пардаглаmа дязэащында пардагланmасына

ъохtиллийин яmяля эялmяси хас олдуьу щалда вя буна

mяркязлярдя пардаглаmада надир щалларда расt эялинир

Бурьулаmа дязэащынын шпинделинин охунун онун сtолунун

mцсtявисиня нязярян гейри-перпендикулйарлыьы бурьуланан

дешийин охунун деtалын база сяtщиня нязярян щяmин гийmяtдя

гейри-перпендикулйарлыьыны йарадачагдыр Tорна

дязэащынын шпинделинин охунун ccedilаtынын йюнялдичиляриня

нязярян гейри-паралеллийи еmал едилян деtалын сяtщинин

mцяййян конуслуьуну йарадыр Яэяр кондукtорун

исtигаmяtляндиричи ойmагларынын mяркязляр арасы mясафяси

mцяййян хяtайа mаликдирся онда бу кондукtорла еmал едилян

деtалларын щаmысынын mяркязляр арасы mясафясиндя о чцр

хяtа йараначагдыр Яэяр зенкери даща бюйцк юлccedilцлц

(верилmиш mцсаидя дахилиндя) зенкерля явяз еtсяк онда еmал

едилян дешиклярин щаmысынын юлccedilцсц mцяййян даиmи

гийmяt гядяр арtачагдыр

Сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtалара кясичи аляtин

йейилmясиндян киccedilик валлары mяркязлярдя еmал едяркян

tехноложи сисtеmин (ДTАД) сярtлийинин дяйишmясиндян

91

гейри-сtасионар режиmдя ишляйян дязэащларын исtилик

дефорmасийасындан йаранан хяtалары вя с аид еtmяк олар

Харичи сяtщляри еmал едяркян кяскинин йейилmяси

няtичясиндя биринчи вя ахырынчы деtалларын юлccedilцляри

mцхtялиф алыныр Юлccedilцлярин арtmасы кяскинин ишляmя

mцддяtи иля дцз mцtянасиблик tяшкил едир Сисtеmаtик вя

сисtеmаtик ганунауйьун дяйишян хяtаларын гийmяtлярини

биляряк онлары ляьв еtmяк вя йахуд явяз еtmяк олар

Tясадцфи хяtалар tясадцфи tясир едян сябяблярдян

асылы олан щазырланmа вя юлccedilmя заmаны йаранан mцtляг

гийmяtляриня вя ишаряляриня эюря гейри-сабиt олан хяtалара

дейилир Tясадцфи хяtалар ccedilохлу сайда tясадцфи дяйишян

факtорлардан о чцmлядян еmал пайындан mаtериалын

mеханики хассяляриндян кясmя гцввяляриндян юлccedilmя

гцввяляриндян юлccedilmя шяраиtиндян вя с йарана биляр

Tясадцфи хяtаларын дяйишmясини ещtиmал нязяриййяси

вя рийази сtаtисtиканын ганунлары ясасында юйрянирляр

Хяtаларын даиmи вя йа tясадцфи хяtалара айырылmасы

mцяййян дярячядя шярtи харакtер дашыйыр Беля ки исtянилян

хяtа mцяййян щалда юзцнц даиmи йахуд tясадцфи киmи

эюсtяря биляр Mясялян деtаллары mцяййян хяtасы олан

юлccedilцлц аляtля еmал едяркян бу хяtа даиmи яэяр бу аляtлярля

еmал просеси mцхtялиф дязэащларда апарылырса вя деtаллар

92

сонрадан гарышдырылырса йаранmыш хяtа tясадцфи хяtа

адландырылыр

Деtаллары сазланmыш дязэащда еmал едяркян щяр бир

деtалын щягиги юлccedilцсц tясадцфи кяmиййяtдир Бурада щяmин

еmал просесинин mцяййян хяtасы олур Ъохсайлы tядгигаtларла

сцбуt олунmушдур ки mеханики еmал просесляриндя tясадцфи

факtорларын tясириндян йаранан хяtаларын пайланmасы даща

ccedilох норmал пайланmа ганунуна уйьун эялир Нязяри олараг бу

ганун Гаус яйриси иля эюсtярилир Сазланmыш дязэащда еmал

едилян деtалларын юлccedilцляринин пайланmасынын еmприк

яйрисини гурmаг цчцн щяmин деtаллары юлccedilцрцк Бцtцн

юлccedilцляри бир неccedilя инtервала айырыр вя tезлийи tяйин едирик

йяни юлccedilцляри верилmиш инtервала дцшян деtалларын сайыны

цmуmи юлccedilцлян деtалларын сайына бюлцрцк

Tуtаг ки 100 ядяд деtал еmал едилmишдир вя факtики

юлccedilцляр 4000 mm-дян 4035 mm арасында дяйишmишдир

Юлccedilцлярин инtерваллар арасында пайланmасыны 51

чядвялиндя гейд едирик

Чядвял 51-дя верилmиш гийmяtляря эюря графики

гуруруг (шякил 51) Абсис оху цзяриндя юлccedilцлярин tяйин

едилmиш инtервалыны ординаt оху цзяриндя онлара уйьун олан

tезлийи m вя йа tезлик нисбяtин nm -и йерляшдиририк Пилляли 1

хяttи пайланmанын щисtограmmасы адланыр

Чядвял 51

93

Юлчцлярин инtервалы mm Tезлик m

Tезлик нисбяtи

nm

4000-4005 2 002 4005-4010 12 012 4010-4015 18 018 4015-40-20 27 027

sum =100m sum =1nm

Яэяр щяр бир инtервалын орtасында олан нюгtяляри

бирляшдирсяк пайланmанын еmприк (сыныг) яйрисини

(пайланmа сащясини) аларыг Деtалларын сайыны арtырдыгча

инtерваллар сыхлашыр вя онларын сайы арtыр Сыныг хяtt

tядричян сялисt яйрийя йахынлашыр вя норmал пайланmа

ганунунун нязяри Гаус яйрисиня уйьун олур

Mашынгайырmа tехнолоэийасында (елячя дя диэяр

сащялярдя) еmал дягиглийи вя диэяр уйьун mясяляляр норmал

пайланmа бярабяр ещtиmал Mаксвелл Сиmпсон вя диэяр

ганунларла арашдырылыр

Normal paylanma qanunu (Qaus qanunu) Təsaduumlfi para-

metrlərin emal dəqiqliyinə təsirini oumlyrənərkən nəzərdə tutulur ki də-

qiqliyə biri-birindən asılı olmayan ccediloxlu sayda faktorlar təsir edir

Пайланmа яйриляри ашаьыдакы эюсtяричилярля

харакtеризя олунурлар орtа щесаби юлчц Lor вя орtа квадраtик

mейиллянmя σ

Detalların orta hesabi oumllccediluumlsuuml aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir

94

(54)

Шякил 51 Деtалларын факtики юлчцляринин пайланmасы 1 - пайланmанын щисtограmmасы 2 - пайланmа сащяси

Şəkil 52 Normal paylanma əyrisi (Qaus əyrisi)

Burada li-ayrı-ayrı obyektlərin oumllccediluumlləri n-oumllccediluumllən obyektlərin

sum=

=++++

=n

ii

nor l

nnlllll

1

321 1

4000 4010 4020 4030 4005 4015 4025 4035

002 2 006 6 010 10 014 14 018 18 022 22 026 26 030 30

Ocirc mm

m 1

2

m n

y

A B

y max

x

minusσ +σ

+3σminus3σ

Lоr

95

σπσ 221

maxxey minus=

sayıdır

Orta kvadratik sapma σ aşağıdakı ifadədən təyin edilir

(55)

Burada xi = li ndash lor

σ - əyrilərin formasını xarakterizə edən goumlstəricidir

Obyektlərin ən boumlyuumlk və ən kiccedilik həqiqi oumllccediluumllərinin fərqi səpə-

lənmə sahəsi adlanır

∆s = lmax - lmin

Normal səpələnmə əyrisi (Qaus əyrisi) aşağıdakı şəkildəki ki-

midir (şəkil 52)

Qaus əyrisi aşağıdakı ifadə ilə yazılır

Burada e -natural loqarifmanın əsasıdır

Норmал пайланmа яйриси ашаьыдакы хассялярля

харакtеризя едилир О ординаt охуна нязярян сиmmеtрикдир

σ =+ + + +

= =sumx x x x

n

x

nn

ii

n

12

22

32 2

2

1

(56)

96

вя ганадлары асиmпtоmик олараг абсисс охуна йахынлашыр

Яйринин tяпясинин ординаtы (Li=Loр олдугда)

(57)

Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын σ норmал

пайланmа яйрисинин форmасына tясири

Qaus əyrisi A və B noumlqtələrində əyilməyə malikdir

Qaus əyrisi ilə əhatə olunmuş sahə aşağıdakı inteqraldan təyin

edilir

ymax

= asymp

12

0 4σ π σ

y ye

ye

yA B= = = asymp =12

0 60 24

σ π σmax

max

lor

y

=

=1

=2

σ

σ

σ

12

0

97

(58)

plusmn3σ mясафяси дахилиндя олан сащя цmуmи сащянин

9973-ни tяшкил едир Пракtики олараг деmяк олар ки plusmn3σ

mясафяси щяддиндя Гаус яйриси иля (027 хяtа иля) бцtцн

сащя ящаtя олунур

Орtа квадраtик сапmа σ арtдыгча ymax ординаtы азалыр

сяпялянmя сащяси 6σ ccedilохалыр няtичядя яйри йасtылашыр вя

сявиййяси ашаьы дцшяряк ян аз дягиглийя уйьун олур σ-нын

гийmяtи киccedilилдикчя юлccedilцлярин сяпялянmяси азалыр вя

дягиглик арtыр Эюсtярилянляр шякил 53-дя верилmиш

яйрилярля айдын tясвир олунур

Яэяр груплашmа mяркязи mцсаидя сащясинин орtасына

уйьундурса бу щалда верилmиш яmялиййаtдакы иш о заmан

ccedilыхдашсыз (зай mящсулсуз) олур ки

δge∆S

олсун

Бурада ∆S -6σ-йа бярабяр олан сяпялянmя сащяси

δ -еmал mцсаидясидир

Сисtеmаtик хяtалар mясялян дязэащын сазланmасынын

гейри-дягиглийи йахуд юлccedilцлц аляtин дяйишдирилmяси

ydx e dx e dxx x

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infinminus

minusinfin

+infin

int int int= = =12

22

12

2

2

22 2

σ π σ πσ σ

98

няtичясиндя йаранан хяtалар сяпялянmя яйрисинин форmасына

tясир еtmир йалныз ону mцяййян юлccedilц гядяр йердяйишmяйя

уьрадыр (шякил 54)

Шякил 54 Даиmи сисtеmаtик хяtанын сяпялянmя яйриляринин вязиййяtиня tясири

Ccedilыхдашсыз иш сяпялянmя яйрисинин йердяйишmясини

нязяря алmагла ашаьыдакы шярtля харакtеризя едилир

δ=∆s+∆j=6σ+∆с (59)

Бурада ∆й -сяпялянmя яйрисинин сисtеmаtик хяtа

няtичясиндя йаранан йердяйишmясидир

Bərabər ehtimal qanunu Яэяр еmал просесиндя

юлccedilцлярин сяпялянmясиня йалныз бир цсtяляйичи факtор tясир

едирся (mясялян кясичи аляtин йейилmяси) онда деtалларын

щягиги юлccedilцляринин сяпялянmяси бярабяр ещtиmал ганунуна

tабе олур Tуtаг ки валларын харичи сяtщи йонулур Кяскинин

∆y

99

йейилmяси няtичясиндя валларын ян киccedilик щядд юлccedilцсц Lяк

дцзхяtлилик ганунуна уйьун олараг бюйцйячякдир (шякил 55)

Сонунчу деtалларын диаmеtрляри l юлccedilцсц гядяр арtыm

алачаглар Яэяр бу юлccedilцнц бир неccedilя инtервала айырсаг онда

щяр бир инtервала ейни сайда еmал олунmуш деtал дцшячяк вя

tезлик m сабиt гийmяtя mалик олачагдыр Бу да валларын

факtики юлccedilцляринин пайланmасынын бярабяр ещtиmал

ганунуна tабе олдуьуну tясдиг едир

Шякил 55 Аляtин йейилmясинин деtалларын щягиги юлccedilцляринин

дяйишmясиня tясири (а) вя бу юлccedilцлярин ещtиmал ганунуна эюря пайланmасы (b)

Бу щалда юлccedilцлярин факtики сяпялянmя гийmяtи

ашаьыдакы ифадя иля йазылыр

σ=∆ 32 (510)

Бурада σ -ади цсулла щесабланан орtа квадраtик

L

n

l

L як

а)

m mn

L

l

б)

100

сапmадыр

Simpson qanunu Tехноложи сисtеmин (ДTАД) гейри-

сярtлийиндян вя йахуд диэяр сябяблярдян йаранmыш ccedilох бюйцк

хяtалар mювчуд олдугда юлccedilцлярин пайланmасыны Сиmпсон

гануну иля ифадя еtmяк олар (шякил 56) Бу ганунун ясас

хцсусиййяtи ондан ибаряtдир ки цсtяляйичи сябяб вахtын

биринчи йарысында йавашыдыcы икинчи щиссясиндя

сцряtляндиричи харакtеря mалик олур

Бу щалда юлccedilцлярин сяпялянmя сащяси ашаьыдакы

дцсtурла mцяййян олунур

σ=∆ 62 (511)

Maksvel qanunu Maksvel qanunu ilə səthlərin qarşılıqlı yer-

ləşməsinin qeyri dəqiqliyini səthlərin forma xətalarını və s ifadə et-

mək olar Burada xətalar yalnız muumlsbət qiymətlərə malik olurlar

Maksvel əyrisi qeyri simmetrik formaya malikdir (şəkil 57) Maks-

vel qanunu aşağıdakı kimi yazılır

(512)

σ443=∆

101

Şəkil 56 Oumllccediluumllərin Simpson qanununa goumlrə paylanması

Şəkil 57 Oumllccediluumllərin Maksvel qanununa goumlrə paylan-ması

Normalaşdırılmış normal qanunu simmetriklik xuumlsusiyyə-

tinə goumlrə Qaus əyrisinə yaxındır (şəkil 58) və aşağıdakı ifadə ilə ya-

zılır

(513)

Reley qanunu qeyri simmetrik əyri ilə xarakterizə olunur (şə-

kil 59) və aşağıdakı duumlsturla ifadə olunur

(514)

m mn

L

y

R

2

2

21 x

e)x(Pminus

=π

2

2

22

σ

σ

x

ey

)y(Pminus

=

102

Şəkil 58 Normallaşdırılmış

normal qanununun qrafiki goumlstəril-məsi

Şəkil 59 Reley qanu-nunun qrafiki goumlstərilməsi

Veybulla qanunu Maşın və me-

xanizmlərin cihazların qurğuların eti-

barlılığı və uzunoumlmuumlrluumlluumlyuuml məsələləri-

nin analizində Veybulla qanunundan ge-

niş istifadə edilir Veybulla qanunu qra-

fiki olaraq şəkil 510-da verilmişdir və

aşağıdakı duumlsturla yazılır

(515)

Təcruumlbədə yuxarıda goumlstərilən paylanma qanunlarının birləş-

mələrini xarakterizə edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Muumlrəkkəb

texnoloji proseslərin analizində ccedilox halda bu birləşmələr tətbiq edilir

Bundan başqa texnoloji proseslər haqqında kifayət qədər məlumat

olmadıqda və təcruumlbələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə ccediloxfaktorlu

planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir

xO

P( x)

yO

P(y)

P x x e x( ) = minus minusα β α β1 2

Şəkil 510 Veybulla qanununun qrafiki goumlstərilməsi

103

Paylanma qanunlarının bəzi tərtibləri Təcruumlbədə yuxarıda

goumlstərilən paylanma qanunlarının bəzi birləşmələrini xarakterizə

edən əyrilərə tez-tez rast gəlinir Məsələn bəzən uumlstələyici faktorla

bərabər eyni zamanda ccediloxlu sayda biri-birindən asılı olmayan təsa-

duumlfi faktorların təsirindən oumllccediluumllərin səpələnməsini xarakterizə edən A

əyrisi alınır (şəkil 511) Obyektlərin oumllccediluumllərinin daimi qanunauyğun

dəyişən faktorun təsirindən dəyişməsi ab xətti ilə xarakterizə edilir

Təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnmə sahəsi ∆1 = 6σ Oumllccediluumllərin

nəticə səpələnməsi ∆2 = ∆1 + l-dir

Belə əyrinin alınmasına emal dəqiqliyinə alətin yeyilməsi nəticə-

sində oumllccediluumlsuumlnuumln dəyişməsini misal goumlstərmək olar

Hər hansı i obyektin faktiki oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi şəkil 79-

da verilmişdir Verilmiş momentdə nominal oumllccediluumldən sapmanın qiyməti

∆i buumltuumln faktorların təsirindən yaranan sapmaların cəbri və ya vektor cə-

mindən alınır

Şəkil 511 Təsaduumlfi faktorların cəminin və bir uumlstə-

ləyici faktorun detalların oumllccediluumllərinin səpələnməsinə təsiri ∆1 - oumllccediluumllərin təsaduumlfi faktorların təsirindən səpələnməsi i - oumll-

104

ccediluumllərin uumlstələyici faktorun təsirindən səpələnməsi ∆2 - oumllccediluumllərin uumlmumi təsir nəticəsində səpələnməsi

Tutaq ki nominal oumllccediluumldən mənfi tərəfə istiqamətlənmiş dai-

mi sistematik ∆n xətası moumlvcuddur Goumlstərilən xətanın aşağı sərhəd-

dindən muumlsbət tərəfə sistematik qanunauyğun dəyişən faktorun ya-

ratdığı ∆qan xətası istiqamətlənmişdir (onun dəyişməsi ab xətti ilə

xarakterizə olunur)

Şəkil 512 Partiyadakı i detalının oumllccediluumlsuumlnuumln yaranması sxemi

Tutaq ki o tərəfə təsaduumlfi faktorların cəminin təsirindən yaran-

mış ∆x sapması istiqamətlənmişdir Onda oumllccediluuml Li= Lnom + ∆i və ya-xud

Li = Lnom +(∆qan-∆n+∆x) (516)

Detalların ccedilıxdaşlıq ehtimalı faizinin təyin edilməsi uumlccediluumln

oumllccediluumllərin paylanma qanunlarının tətbiqi Şəkil 59-da detalların

105

emalı zamanı səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsindən artıq olma

halı verilmişdir yəni 6σ gtδ Bu halda detalların ccedilıxdaşsız olmağı

qeyri muumlmkuumlnduumlr Burada birinci halda sazlama elə aparılmışdır ki

paylanma əyrisinin qruplaşma mərkəzi muumlsaidə sahəsinin ortasının

uumlzərinə salınmış ikinci halda isə ∆n qiyməti qədər suumlruumlşduumlruumllmuumlşduumlr

Uumlmumi sahənin ştrixlənmiş hissəsi yararlı ştrixlənməmiş hissəsi isə

ccedilıxdaş olunmuş detalları muumləyyən edir Yararlı detalların alınması

ehtimalı ştrixlənmiş sahənin normal paylanma qanunu əyrisi ilə

əhatə olunmuş uumlmumi sahəyə nisbəti ilə muumləyyənləşdirilir Verilmiş

interval uumlccediluumln x sahəsi aşağıdakı inteqralla tapılır

(517)

Əgər qəbul etsək və onu differensiallaşdırsaq alarıq

dx=σdz

F e dxxx

=minus

int12

2

22

0σ πσ

zx

=σ

106

Şəkil 513 Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik (a) və qeyri simmetrik (b) yerləşməsi zamanı ccedilıxdaşın olması ehtima-

lının hesablanması sxemi z və dx-in qiymətlərini (514)-ə qoysaq ehtimal qanununun

məlum olan funksiyanı alarıq

(518)

Səpələnmə sahəsinin muumlsaidə sahəsinə nəzərən simmetrik yer-

ləşməsi uumlccediluumln AB hissəsi daxilində ştrixlənmiş sahə 2F(z)-ə bərabərdir

Buumltuumln sahə vahidə bərəbər olduğundan ccedilıxdaş faizi aşağıdakı duumlsturla

təyin edilir

P = [1- 2F(z)] 100 (519)

intminus

=z z

dzezF0

2

2

21)(π

107

Oumllccediluumllərin səpələnmə sahələrinin qeyri simmetrik yerləşməsi za-

manı hesabat analoji olaraq aparılır fərq yalnız F1 və F2 sahələrinin

ayrı-ayrı muumləyyən edilməsindədir

Xarici emalda A noumlqtəsindən solda yerləşmiş oumllccediluumllər duumlzəldil-

məsi muumlmkuumln olmayan B noumlqtəsindən sağa yerləşmiş oumllccediluumllər isə duuml-

zəldilməsi muumlmkuumln olan ccedilıxdaş olacaqdır Əhatə edən səthlərin ema-

lında ccedilıxdaş əks qaydada goumlstərilir

Detalların buumltuumln yoxlanılan oumllccediluumlləri x =plusmn 3σ intervalına yəni

z =plusmn 3σ-ə daxil olur

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu

planlaşdırma metodu

Elmi tədqiqat layihə konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsində

texnoloji proseslərin analizində dəqiqlik keyfiyyət goumlstəricilərinin

qiymətləndirilməsində və oumllccedilmədə ccediloxfaktorlu planlaşdırmadan ge-

niş istifadə edilir

Muumlrəkkəb texnoloji proseslərin analizində həmin proseslər

haqqında kifayət qədər məlumat olmayan hallarda eksperimentlərin

ccediloxfaktorlu planlaşdırılması oumlzuumlnuuml doğruldur Eksperimentlərin apa-

rılmasının passiv və aktiv uumlsullarından istifadə edilir

Passiv eksperiment ənənəvi metoddur Bu metodda parametr-

lər noumlvbə ilə dəyişilir və boumlyuumlk seriyalarla təcruumlbələr aparılır İş

şəraitində statistik materialların yığılması da passiv eksperimentdir

Bu uumlsulda təcruumlbi materialların emalı nəticəsində riyazi modellərin

108

alınması klassik reqressiv və korelyasion metodların analizi vasitə-

silə yerinə yetirilir

Aktiv eksperiment əvvəlcədən tərtib edilmiş plan əsasında qo-

yulur Bu metodda prosesə təsir edən buumltuumln faktorların eyni vaxtda

dəyişilməsi nəzərdə tutulur Burada faktorların qarşılıqlı təsiri dərhal

muumləyyənləşir və buna goumlrə də təcruumlbələrin uumlmumi sayını azaltmaq

muumlmkuumln olur

Bu metodda eksperimentin nəticəsi ilə dəyişən parametrlər ara-

sında bir başa əlaqə yaranır Bu əlaqəni aşağıdakı şəkildə yazmaq

olar

(520)

x1 x2 xR sərbəst dəyişən parametrləri faktorlar adlandır-

maq qəbul edilmişdir Statistik metodlardan istifadə edərək polinom

şəklində olan riyazi modellər almaq olar Burada məlum olmayan

asılılıqlar aşağıdakı şəkildə yazılır

(521)

Burada

)( 21 Rxxxyy =

++++= sumsumsum=

ne==

R

jjjj

R

uju

juuj

R

jjj xxxxy

1

2

111

0 ββββ

02

2

0

2

00 === === xj

jjxju

uRxj xxxx

partϕpartβ

partpartϕpartβ

partpartϕβ

109

Real proseslərdə həmişə idarə olunmayan və nəzarət edilməyən

parametrlər olduğundan kəmiyyətin dəyişməsi təsaduumlfi xarakter daşı-

yır Buna goumlrə də eksperimentin nəticələrini emal edərkən reqresiya-

nın seccedilmə əmsalları b0 bi buj bjj -ni alırıq Bu əmsallar nəzəri b0 bj

buj bjj əmsallarının qiymətidir Təcruumlbə nəticəsində alınan reqresiya

tənliyini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

(522)

b0 - reqresiya tənliyinin sərbəst həddidir

bj - nı xətti effekt əmsalları bjj - ni kvadratik effekt əmsalları

buj - ni qarşılıqlı təsir əmsalları adlandırırlar

(521) tənliyinin əmsallarını ən az kiccedilik kvadratlar metodu va-

sitəsi ilə

(523)

şərti daxilində tapılır

Burada N - tədqiq edilən parametrlərin qiymətlərinin cəmindən

goumltuumlruumllmuumlş seccedililmə miqdarıdır

Seccedililmə miqdarı N ilə əlaqələr sayı l -in fərqi sərbəstlik dərəcə-

sinin sayı adlanır

++++= sumsumsum===

R

jjjj

R

jujuuj

R

jjj xbxxbxbby

1

2

110ˆ

( ) min1

2 =minus=sum=

N

iii yyF

110

f = N ndash l (524)

Reqresiya tənliyini axtararkən əlaqələrin sayı muumləyyənləşdiri-

lən əmsalların sayına bərabərdir

Reqressiya tənliyinin noumlvuuml eksperimental seccedilim nəticəsində

muumləyyənləşdirilir Təsaduumlfi kəmiyyətlərin normalaşdırılmasını hə-

yata keccedilirərək natural miqyasdan yenisinə keccedilid aşağıdakı duumlsturlarla

aparılır

(525)

- uyğun faktorların normalaşdırılmış qiymətləri

-faktorların orta qiymətləri -faktorların orta kvad-

ratik sapmasıdır

Faktorların natural qiymətlərindən kodlanmış qiymətlərinə ke-

ccedilid aşağıdakı duumlsturla yerinə yetirilir

(526)

RjNis

xxx

syyy

jx

jjiji

y

ij 212100 ==

minus=

minus=

y xi ji0 0

y x s sy x j

( ) ( )s

y y

Ns

x x

Ny

ii

N

xj

ji ji

N

=minus

minus=

minus

minus= =sum sum2

1

2

1

1 1

Rjz

zzx

j

jjj 21

0

=∆minus

=

111

xj - j - faktorun kodlanmış qiyməti

zj - faktorun natural qiyməti

- baza səviyyəsi

∆zj - dəyişmə addımıdır

b0 - əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır

(527)

və - y və x-in orta qiymətləridir

b0 - la b1 arasında korrelyasiya asılılığı moumlvcuddur

b1 - əmsalını təyin etmək uumlccediluumln aşağıdakı duumlsturdan istifadə

edilir

(528)

Paralel təcruumlbələrin nəticələrinin orta qiymətlərini

(529)

ifadəsi ilə tapırıq

m - hər bir təcruumlbənin təkrar edilməsi sayıdır

Seccedilmə dispersiya aşağıdakı duumlsturla tapılır

z j0

b y b x0 1= minus

y x

bN

x yj ji ji

N

==sum1

1

yy

mi Nj

iuu

m

= ==sum

1 1 2

112

(530)

Dispersiyaların cəmi - dir

nisbətindən Koxren meyarının muumlqayisə uumlccediluumln la-

zım olan hesabi qiyməti təyin edilir - seccedilmə dispersiyanın

maksimum qiymətidir Əgər dispersiya eyni cinslidirsə onda

Gmax le Gh (N m-1) (531)

Burada Gh(Nm-1) Koxren meyarının cədvəl qiymətidir

Əgər seccedililmə dispersiya eynicinslidirsə onda yenidən toumlrəmə

dispersiyası hesablanır

(532)

Əmsalların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi Styudent meyarı

ilə yoxlanılır

(533)

( )s

y y

mi Ni

iu iu

m

2

2

1

11 2=

minus

minus==

sum

sii

N2

1=sum

Gs

sii

Nmaxmax=

=sum

2

2

1

smax2

ss

N

ii

N

ogravethorneth2

2

1= =sum

tbsj

j

bj=

113

burada bj reqressiya tənliyinin j -ci əmsalı

sbj - j -ci əmsalın orta kvadratik sapmasıdır

Əgər tj cədvəl qiymətindən boumlyuumlkduumlrsə onda bj əmsalı sıfırdan

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir

Tənliyin tam uyğunluğu Fişer meyarı ilə yoxlanılır

(534)

Burada yenidən toumlrəmə dispersiyası Sqal -qalıq dispersi-

yasıdır

F - in qiyməti onun cədvəl qiymətindən nə qədər ccediloxdursa req-

ressiya tənliyinin effektivliyi bir o qədər yuumlksək olur

2

2

ss

F qal=

sogravethorneth2

toumlr

114

II HİSSƏ

TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ

SERTİFİKATLAŞDIRMA FƏNNİ UumlZRƏ KURS İŞİNİN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ARDICILLIĞI

Kurs işi tədris proqraməna uyğun olaraq vahid istiqamət altında

cəmlənmiş 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir Tapşırıqlar

ldquoMetrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmardquo kursunu

tam əhatə edir

115

1 ARABOŞLUQLU OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

d=40mm və l=45mm oumllccediluumllərinə malik n=600doumlvrdəq və

R=300N şəraitində işləyən suumlrtuumlnmə yastığı uumlccediluumln oturtmanı

hesablamalı və seccedilməli Sapfa polad 45-dən yastığın iccedilliyi isə tunc

БрОЦС-6ndash3-dən hazırlanmışdır Suumlrtuumlnmə yastığı И-20 markalı

sənaye yağı ilə yağlanır

11Yağ qatının ən boumlyuumlk qalınlığının təyin edilməsi

Yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı Sopt araboşluğunda təmin

olunur

119878119900119901119905 = Ψ119900119901119905119889 (11)

Ψ119900119901119905 = 0293119870120593119897120583119899119901 (12)

119875 = 119877

119889119897 (13)

Burada 119870120593119897-əhatə bucağını və 119897119889 nisbətini nəzərə alan əmsal

(cədvəl 11)

120583-yağın dinamiki oumlzluumlluumlyuuml 119875119886119878

n-sapfanın bir dəqiqədə doumlvrlər sayı 119889ouml119907119903119889ə119902

R - yastığa təsir edən radial quumlvvə N

D - yastığın diametri mm

116

l - yastığın huumlnduumlrluumlyuuml

119922120651119949 əmsalının qiymətləri

Cədvəl 11 Əhatə bucağı

119897119889 qiymətlərində 119870120593119897

120593

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 15

1800

0502 0608 0705 0794 087 094 100 105 112 114 121

3600

045 0555 065 074 0825 0905 0975 104 11 115 125

Yağın dinamiki ozluumlluumlyuumlnuumln qiyməti t=500S temperaturunda

verilir Digər temperaturlarda dinamiki oumlzluumlluumlyuuml aşağıdakı duumlsturlar-

la təyin etmək olar

120583119905 = 12058350(50119905)119898 (14)

Burada t - yağın faktiki temperaturu

m - yağın kinematik oumlzluumlluumlyuumlndən v50 asılı olan quumlvvət

goumlstəricisidir (cədvəl 12)

Suumlrtuumlnmə yastıqlarında yağ təbəqəsinin ən boumlyuumlk qalınlığı

aşağıdakı duumlsturla təyin olunur

hmax=0252Sop (15)

Hesabat uumlccediluumln И20A sənaye yağını seccedilirik (cədvə 12) Cədvəl

12-yə goumlrə 0018 119875119886119878 qəbul edilir İşccedili temperatur tiş=50 goumltuumlruumlluumlr

117

Yağların oumlzluumlluumlyuuml Cədvəl 12

Yağın

markası

Dinamiki

oumlzluumlluumlk 120583 PamiddotS

Kinematik oumlzluumlluumlk

V 119898119904119886119899

Quumlvvət goumlstəricisi m

Qeyd

И-12 А И-20 А И-30А И-40А

0009-0013 0015-0021 0024-0030 0034-0047

10-14 17-23 28-33 35-43

19 19 25 26

Optimal ara boşluğunun Sopt qiyməti (11) (12) (13)

duumlsturlarından və cədvəl 11 12-də verilmiş məlumatlardan istifadə

etməklə hesablanır Hesabatın nəticəsi cədvəl 13-ə doldurulur

119878119900119901 = 0293119870120593119897 120583119899119889119897119877119889 = 0293 ∙ 1050018lowast600lowast40lowast45

60040 =

7056 119898119896119898 ℎ119898119886119909 = 0252119878119900119901 = 0252 ∙ 7056 119898119896119898 = 187 119898119896119898

d l n R 1198701205931 120583 ℎ119898119886119909 Sopt

40 45 600 300 105 0018 187 7056

12 Orta araboşluğunun qiymətinin təyin edilməsi

Oturtma ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə seccedililir Cədvəl 13-

də bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir Ara

boşluğunun qiyməti aşağıdakı duumlsturla təyin edilir (hesabat normal

temperatur şəraiti t=200C uumlccediluumln aparılır)

118

Sm=Sopt-St-2(1198771199111 + 1198771199112)

119878119905 = (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 119878119898 = 119878119900119901119905 minus (1205721minus1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 21198771199111 + 1198771199112

Bəzi materialların istidən genişlənmə əmsalları

Cədvəl 13 Materi

alın markası 120572 = 10minus6 Materialın markası 120572 = 10minus6

Polad 30 126plusmn2 TuncБpОЦС-6-3 171plusmn2 Polad 35 111plusmn1 TuncБpАXАЖ-9-4 178plusmn2 Polad 40 124plusmn2 Buumlruumlnc ЛАЖМЦ66-6-3-2 187plusmn2 Polad 45 116plusmn2 Buumlruumlnc ЛMЦOE58-2-2-2 17plusmn1 Polad 50 12plusmn1 Ccediluqun 11plusmn1

Burada 1205721 119907ə 1205722 valın və yastığın materiallarının istidən

genişlənmə əmsalları tn- yastığın temperaturu 1198771199111və 1198771199112uyğun

olaraq yastığın və valın əlaqə səthlərinin on noumlqtə uumlzrə kələ-

koumltuumlrluumlklərinin parametrləridir

Səthlərin kələ-koumltuumlrluumlklərinin qiymətləri texniki şərtlərdən və

yaxud seccedililmiş oturtmanın dəqiqlik kvalitetindən asılı olaraq

ГОСТ2789-73-də goumltuumlruumlluumlr

1198771199111 = 4 119898119896119898 1198771199112 = 25 119898119896119898

Orta araboşluğunun qiyməti 119878119898 aşağıdakı qayda uumlzrə hesablanır

Misal

119878119898 = 119878119900119901 minus (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889 minus 2(1198771199111 + 1198771199112)

119

119878119898 = 7056 minus (171 ∙ 10minus6 minus 116 ∙ 10minus6)(50 minus 20) ∙ 40 minus

minus2(4 + 25) = 7056 minus 0066 minus 13 = 5751 119898119896119898

Sopt 1205721 1205722 119905119899 d 1198771199111 1198771199112 119878119898 7056 171 ∙ 10minus6 116 ∙ 10minus6 50 40 4 25 5751

13 Araboşluğu hesabat nəticəsində alınmış araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalının

qiyməti ən boumlyuumlk olan standart oturtmanın seccedililməsi

Nisbi dəqiqlik əmsalı η aşağıdakı ifadə ilə yazılır

120578 =119878119898119879119878

Burada TS ndash seccedililmiş oturtmanın muumlşaidəsidir

Qeyd 120578 lt 1 olan oturtmanı seccedilmək məsləhət deyil Ccediluumlnki bu

yağ qatının qalınlığının azalmasına və yastığın uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumlnuumln

aşağı duumlşməsinə səbəb olacaqdır

ГОСТ 25347-82 standartından və yaxud hesabatdan alınan

araboşluğuna ən yaxın və nisbi dəqiqlik əmsalı η maksimum qiymətə

malik olan oturtmanı seccedilirik (cədvəl 14) Bu hal uumlccediluumln ən əlverişli

oturtma

Ф40119867 7(+0025)119890 8(minus0089

minus0050)

oturtmasıdır

120

ГОСТ 25347-82-yə goumlrə bəzi araboşluqlu oturtmaların orta araboşluqlarının 119930119950 qiymətləri mkm (suumlrətdə) və nisbi dəqiqlik əmsalları 120636 (məxrəcdə)

Cədvəl 14

Oumllccediluumllərin intervalı mm

Дop H7f7 H7e7 H7e8 H8e8 H9e8 H7d8 H8d8 H8d9 H9c9 H10c9

18-dən 30-dək

24 41098 61145 67124 73111 825097 92170 98149 1075127 162156 178131

30-dan 50-dək

40 5010 7515 82128 89114 1005099 112175 119153 1305129 182147 201124

50-dən 80-dək

65 6010 9015 98129 106115 12010 138182 146159 160133 214145 237122

80-dən 120-dək

100 71101 107153 1165131 126116 1425101 1645182 174161 1905135 257148 28351

121

Oturtmadakı araboşluğunun qiymətini səthlərin kələ-

koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi

təyin etmək olar

119878119889 = 119878 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112

119878119905 = (1205721 minus 1205722)(119905119899 minus 200)119889

Seccedililmiş oturtma uumlccediluumln SДmin və SДmax onlara uyğun olan nisbi

araboşluqları SДmin və SДmax və yağ təbəqəsinin həqiqi qalınlığı hДmin

və hДmax təyin edilir

Məsələn

Verilmiş oturma uumlccediluumln yaza bilərik

119878119898119894119899 119888119898 = 119864119868 + 119890119904

119878min119888119898 = 0 + 0050 = 0050 119898119898 119878119898119886119909 119888119898 = 119864119878 + 119890119894 TS=(0+0025)+(0089-0050)=0064 mm 119878119898119886119909 119888119898 = 0025 + 0089 = 0114 119898119898

119878119898119888119898 =119878max119888119898 + 119878min119888119898

2=

0114 + 00502

= 0082119898119898

119878119898119888119898 = 0082 119898119898

119878119898 TS η 0082 0064 128

122

14 Səthin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuuml və istilik deformasiyasını nəzərə almaqla oturtmanın araboşluqlarının

hesablanması

Ən kiccedilik araboşluq

119878Дmin = 119878min119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 50 + 66 + 13 == 696119898119896119898

Ən boumlyuumlk ara boşluq

119878Дmax = 119878max119888119898 + 119878119905 + 21198771199111 + 1198771199112 = 114 + 66 + 13 == 1336119898119896119898

15 Ən kiccedilik 119930Д119846119842119847 və ən boumlyuumlk 119930Д119846119834119857 araboşluqları

uumlccediluumln yağ qatının qalınlığının təyin edilməsi

ℎД119898119894119899prime = 119878Д119898119894119899

2(1 minus 120576) ℎД119898119886119909 = 119878Д119898119886119909

2(1 minus 120576)

ε və 120576 parametrlərini cədvəl 15-dən təyin edək

Məsələn

119862119877119898119894119899 = 94 ∙119875120595Д1198981198941198992

120583119899

120595Д119898119894119899 = 94 ∙119878Д119898119894119899119889

=94 ∙ 0069

40=

06540

= 0016

119875 =119877119889119897

=300

40 ∙ 45=

3001800

= 017 asymp 17 ∙ 105119875119886

123

119862119877119898119894119899 = 94119875ψД119898119894119899

2

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00162

0018 ∙ 600=

40909108

= 37879

119862119877119898119886119909 = 94119875120593Д1198981198861199092

120583119899= 94

17 ∙ 105 ∙ 00312

0018 ∙ 600=

153567108

=

= 142192 Cədvəl 15-dən ld=1125 qiymətinə uyğun tapırıq εgt03 Onda

120576prime asymp 03

ℎДprime =00696

2(1 minus 03) = 0021 = 23119898119896119898

120595Д119898119886119909 = 94119878Д119898119886119909119889

= 940134

40=

12640

= 0031

119878Д119898119894119899 d

120595Д119898119894119899 P n μ 119862119877119898119894119899

00696 40 0016 17middot105 600 0018 37879

120576 prime 119878Д119898119894119899 d 120595Д119898119894119899

P

n μ 119862119877119898119894119899 ℎДprime ℎД

03 01336 40 0031 17middot105 600 0018 142192 24 23

Cədvəl 15-dən 120576prime asymp 03

ℎД =01336

2(1 minus 066) = 0023 = 23119898119896119898

124

Yuumlkləmə əmsalından 119914119929 asılı olaraq nisbi eksentrisitetin ε qiymətləri

Cədvəl 15

ld ε-nun qiymətlərində yuumlkləmə əmsalı 119862119877

03 04 05 06 065 07 075 08 085 09 0925 095 0975

04 00893 0141 0216 0339 0431 0573 0776 1 079 1 775 3 195 5 055 8 393 2100

05 0133 0209 0317 0493 0622 0819 1 098 1 572 2 428 4 261 6 615 10 706 2562

06 0182 0283 0427 0555 0819 1 070 1 418 2 001 3 036 5 214 7 956 1264 2917

07 0234 0361 0538 0816 1014 1 312 1 720 2 399 3 580 6 029 9 072 1414 3188

08 0287 0439 0647 0972 1 199 1 538 1 965 2 754 4 053 6721 9992 1537 3399

09 0339 0515 0754 1 118 1 371 1 745 2 248 3 067 4 459 7294 10753 1637 3566

10 0391 0589 0853 1 253 1 528 1 929 2 469 3 372 4 808 7772 1138 1718 3700

11 0440 0658 0947 1 377 1 669 2 097 2 664 3 580 5 106 8186 1191 1786 3812

12 0487 0723 1 033 1 489 1 796 2 247 2 838 3 787 5 364 8533 1235 1843 3904

13 0529 0784 1 111 1 590 1 912 2 379 2 990 3 958 5 586 8813 1273 1891 3981

15 0610 0891 1 248 1 763 2 099 2 600 3 242 4 266 5 947 9304 1334 1968 4107

125

16 Yağ qatının davamlılığının yoxlanması

ℎДprime = ℎ119898119894119899 ge 1198701198771199111 + 1198771199112 + ∆Д ge 2(4 + 25 + 2) = 2 ∙ 85= 17119898119896119898

∆ə119910= 0

ℎД119898119894119899 - yağlamanı təmin edən yağ təbəqəsinin qalınlığı

∆ə119910 - valın iş zamanı əyilməsinin təsirini nəzərə alan duumlzəlişdir

Ehtiyat etibarlılıq əmsalını 119870 ge 2 qəbul edirik

∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Hesabat uumlccediluumln ∆ə119910= 0 ∆Д= 2119898119896119898 qəbul etmək olar

Səthlərin forma və yerləşmə muumlşaidələrini ГОСТ 24643

standartından və yaxud cədvəl 16 və 17-dən seccedilə bilərik

Yağ qatının dayanıqlılığını hesablayaq

119870119910119902 =ℎДprime

1198771199111 + 1198771199112 + ∆Д=

244 + 25 + 2

=2489

= 282 gt 2

Beləliklə hesabat goumlstərir ki Ф40H7e8 oturtması ən kiccedilik

araboşluğuna nəzərən duumlzguumln seccedililmişdir Belə ki 119878min119888119898 =

0050119898119898 olduqda yağlı suumlrtuumlnmə və davamlılıq ehtiyatı təmin

olunur Deməli 119878119898119894119899 119888119898 qiymətini minimum funksional araboşluğu

119878119898119894119899119865 kimi qəbul etmək olar Sonra ən boumlyuumlk funksional

araboşluğunu 119878119898119894119899119865 təyin edirik

Məsələn

126

119878119898119886119909119865 = 55 ∙ 10minus3 ∙1205831198991198892

119901ℎ119898119894119899=

55 ∙ 10minus3 ∙ 0018 ∙ 600 ∙ (40)2

17 ∙ 105 ∙ 0023=

=95018

390991= 0243119898119898 = 243119898119896119898

ℎ119898119894119899 120583 n d P ℎ119898119894119899 119878119898119886119909119865 P

0023 0018 600 40 166∙106 17∙10-6 243 166∙105

Yağ qatının davamlılığını təkrar yoxlayırıq

119870119910119902 =ℎД

1198771199111 + 1198771199112 + 120549Д=

234 + 25 + 2

= 27 gt 2

Beləliklə 119878119898119886119909119865 = 243119898119896119898 qiymətində yağlı suumlrtuumlnmə təmin olunur

17 Yeyilmə uumlccediluumln ehtiyatı təyin edirik

119878119906 = 05[(119878119898119886119909119865 minus 119878119898119894119899119888119898) minus (119879119863 + 119879119889)] =

= 05[(243 minus 50) minus (25 + 39)] = 05(193 minus 64) = 645119898119896119898

TD

Td Su 119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898

25

39 645 243 50

119870119879

119878119898119886119909119865 119878119898119894119899119888119898 TD Td

301

243 50 25 39

127

Birləşən hissələrin yeyilmə suumlrətini bilərək birləşmənin etibarlı iş muumlddətini təyin etmək olar

18 Oturtmanın dəqiqlik əmsalı

119870119879 =

119878119898119886119909119865minus119878119898119894119899119888119898119879119863 + 119879119889

=243 minus 5025 + 39

=19364

= 301

Silindrik səthlərin forma muumlsaidələri 120607119943119950119948119950 Cədvəl16

Oumllccediluumllərin intervalımm

Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti 6 7 8 9

10-dan 18-dək

12-dən 3-dək 2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək

18-dən 30-dək

16-dan 4-dək 25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək

30-dan 050-dək

2-dən 5-dək 3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək

50-dən 120-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək

120-dən 250-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

Duumlzxətliliyin və paralelliyin muumlsaidələri

Cədvəl 17 Oumllccediluumllərin

intervalımm Oumllccediluumlnuumln muumlsaidəsinin kvaliteti

6 7 8 9 10-dan 18-dək

25-dən 6-dək 4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan25-dək

18-dən 30-dək

3-dən 8-dək 5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək

30-dan 50-dək

4-dən 10-dək 6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək

50-dən 120-dək

5-dən 12-dək 8-dən 20-dək 12-dən 30-dək 20-dən 50-dək

120-dən 250-dək

6-dan 16-dək 10-dan 25-dək 16-dan 40-dək 25-dən 60-dək

128

D=40 mm

Su=645 Su=645

S =82 m

-89

+25

0

0

-50

S 0=5 min cт

S 0=5 min cт

S inFm

S axFm =243e8 H

7

Şəkil 11 Oturtmanın sxemi

129

2 GƏRİLMƏLİ OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Dişli ccedilarxın tacının və topunun dişli ccedilarxlar blokundakı birləşməsində 119872119887119903=256Nm burucu momenti oumltuumlrmək uumlccediluumln gərilməni hesablamalı və oturtmanı seccedilməli Birləşmədə iştirak edən hissələrin oumllccediluumlləri 119863 = 1101198981198981198891 = 901198981198981198892 = 130119898119898 119897 = 90119898119898 Tacın materialları polad 45-dir Presləmə mexaniki uumlsulla yerinə yetrilir

21 İstismar zamanı goumlruumlşmə səthində yaranan xuumlsusi

təzyiqi aşağıdakı duumlsturlarla hesablanması

a) oxboyu quumlvvə təsir edən halda

119875119897 =119875119899120587119863119897119891

b) burucu moment təsir edən halda

119875119897 =21198721198871199031198991205871198632119897119891

c) oxboyu quumlvvə və burucu moment birgə təsir edən halda

119875119897 =П ∙ (2119872119896119903 119863)frasl 2 + 1198752

120587119863119897119891

Burada 119875 minusoxboyu quumlvvə 119873

119872119887119903 minus burucu moment119873119898

130

Gərilməli birləşmələrdə suumlrtuumlnmə əmsalının qiymətləri

Cədvəl 21

Yığılma uumlsulu Hissələrin materialları Presləmə zamanı suumlruumlşmədəki suumlrtuumlnmə əmsalı

Mexaniki yığılma

Val Oymaq Oxboyu Dairəvi

Polad Cm 3050

Polad Cm 3050 02 008 Ccediluqun C 428-48 017 009 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 09 003 Buumlruumlnc 01 004 Tunc 007 -

Qızdırmaqla yaxud soyutmaqla yığılma

Polad Cm 3050

Qızdırmaqla 04 035

Soyutmaqla 04 016 Ccediluqun C 428-48 018 013 Maqnezium-aluumlminium xəlitəsi 015 01

Br ОЦС 6-6-3 Buumlruumlnc 025 017 Br АЖ-9-4 Ccediluqun С 415-32 006 BrАЖН-11-6-6 Polad Cm45 007

131

119863 119897 minus uyğun olaraq birləşmənin nominal diametri və uzunluğu

119898119898

П minus birləşmənin moumlhkəmliyini həddindən artıq yuumlkləmə və

titrəmədən qorumaq uumlccediluumln ehtiyat əmsalıП = 15 minus 2

119891 -suumlrtuumlnmuuml əmsalı Bu əmsalın qiyməti cədvəl 21-dən təyin olunur

Suumlrtuumlnmə əmsalını f=008 ehtiyat əmsalını n=15 qəbul edirik

119875119886 =2119872119887119903П1205871198632119897119891

=2 ∙ 256 ∙ 15

314 ∙ 0112 ∙ 009 ∙ 008=

=768

2735 ∙ 10minus6= 28 ∙ 106119875119886

119875119890 119872119887119903 119899 120587 119863 119897 119891

28 ∙ 1066 256 15 314 011 009 008

22 Xuumlsusi təzyiqin yaratdığı deformasiyanın xarakterinin təyin edilməsi

Bəzi materialların mexaniki xassələri

Cədvəl 22 Materialların

markası 120590119905Pa Materialların markası 120590119905Pa

Polad Cm 20 25∙108 Ccediluqun CЧ 18-36 18∙108 Polad Cm 30 30∙108 Ccediluqun CЧ 28-48 28∙108 Polad Cm 35 32∙108 Ccediluqun CЧ 36-56 36∙108 Polad Cm 40 34∙108 Tunc BрАЖН 11-6-6 39∙108 Polad Cm 45 36∙108 Tunc BрОЦС 5-5-5-5 20∙108 Polad Cm 50 38∙108 Tunc BрОФ-10-1 26∙108 Polad Cm 40x 80∙108 Buumlruumlnc LM ЦОС 58-2-2-2 34∙108 Polad Cm 60 42∙108 Buumlruumlnc ЛАЖ-60-1-1-A 38∙108

1205901199051və 1205901199052 uyğun olaraq yuvanın və valın materiallarının axma

hədləridir

132

Cədvəl 22-dən polad 40X uumlccediluumln seccedilirik

120590119905 = 80 ∙ 108119875119886 polad 45 uumlccediluumln 120590119905=36∙108 Pa

Oymaq uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

80 ∙ 108= 00035

Val uumlccediluumln

119875119890120590119905

=28 ∙ 106

36 ∙ 106= 00077

119875119890120575119905

qiymətlərinə goumlrə 119863 1198892frasl = 110 130 asymp 085 frasl və

1198891 119863 = 90 100 asymp 08fraslfrasl şərtləri daxilində oymağın və valın deformasiyaları elastiklik zonası daxilindədir (zona 1)

23 Polad hissələr uumlccediluumln elastiki və plastik deformasiyaların qiymətlərinin məqsədəuyğun

olduğunu nəzərə alaraq buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqin qiymətini təyin edilməsi

Bunun uumlccediluumln şəkil 1 qrafikindəki ldquobrdquo əyrisindən istifadə edirik

Belə ki Dd qiymətləri 119875119887119903 120590119905 = 0149 qiymətinə uyğundur

Onda oymaq uumlccediluumln

119875119887119903 = 0149 ∙ 80 ∙ 108 = 119 ∙ 108119875119886

1198891119863

= 08 qiymətində 119875119887119903120590119905

= 01888

Val uumlccediluumln 119875119887119903 = 01888 ∙ 36 ∙ 108 = 068 ∙ 108119875119886

133

119875119887119903 120590119905

068∙108 36∙108

24 Cədvəl 23-dən x duumlzəliş əmsalını təyin edirik

x əmsalının qiymətləri

Cədvəl 23 1198971198891

d1D nisbətinin muumlxtəlif qiymətlərində X-nin qiymətləri

0 02 05hellip07 08 09 02 06 055 050 05 06 03 072 07 062 065 075 04 073 076 07 075 082 05 085 082 077 08 09 06 088 086 082 085 092 07 092 09 088 09 096 1 095 093 091 092 096

119897119863

= 90110

= 08 1198891119863

= 90110

= 08 qiymətlərində x=09

25 Təzyiqin ən boumlyuumlk buraxıla bilən qiymətini

hesablanması

Pbr=068middot108middot09=612middot106 Pa

Əgər

119862 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2

qəbul etsək gərilmənin ən kiccedilik və ən boumlyuumlk qiymətlərini aşağıdakı

duumlsturla hesablaya bilərik

134

119873119898119894119899 = 119875119890119863(11986211198641

+ 11986221198642

) 119873119898119886119909 = 119875119887119903119863(11986211198641

+ 11986221198642

)

burada Pe-istismar zamanı goumlruumlşmə səthlərində yaranan xuumlsusi

təzyiq Pa

Pbr - goumlruumlşmə səthlərində ən boumlyuumlk buraxıla bilən xuumlsusi

təzyiq Pa

D-birləşmənin nominal diametri m

E1 E2 ndash goumlruumlşən hissələrin materiallarının elastik modulları

polad uumlccediluumln E=21middot1011Pa

ccediluqun uumlccediluumln E=12middot1011Pa tunc və burunc uumlccediluumln isə

E=11middot1011Pa-dır

C1 C2 - əmsallardır aşağıdakı kimi təyin olunur

1198621 = 1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2+ 1205831 1198621 = 119862 + 1205831

1198622 =1 + (119863 1198892frasl )2

1 minus (119863 1198892frasl )2minus 1205832 1198622 = 119862 minus 1205831

D 1198891 1198892 - birləşmədə iştirak edən hissələrin diametrləri

1205831 1205832 - uyğun olaraq valın və oymağın materialının Puasson

əmsalları

Polad uumlccediluumln 120583 = 03 ccediluqun uumlccediluumln 120583 asymp 025 buumlruumlnc və tunc

uumlccediluumln 120583 asymp 035 -dir

135

C əmsalının qiymətləri Cədvəl 24

Əmsal

Nisbət 119863 1198892frasl (d1D) 1198891= 0 02 025 03 035 045 05 055 06 065 07 075 085

C2=1+(119863 1198892frasl )2

1minus(119863 1198892frasl )2 1 108 113 12 128 151 167 187 213 246 292 357 621

Cədvəl 24-dən istifadə edərək yaza bilərik

119863 1198892frasl =085 C=621 1198891 119863 =frasl 08 C=456 Birləşən hissələrin hər ikisi polad materialdan olduğuna goumlrə

1198641 = 1198642 = 21 ∙ 1011119875119886 və 1205831=1205832=03 Alınan qiymətləri yerinə qoyaraq alırıq

1198621 = 119862 + 1205831=621+03=651 1198622 = 119862 minus 1205832 =456-03=426 Gərilmənin min və max qiymətlərini hesablayaq

119873119898119894119899 = 119875119890 11986211198641

+11986221198642 = 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙

651 + 42621 ∙ 1011

=

= 28 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11m = 158 ∙ 10 minus 5m =

= 158mkm

119873119898119886119909 = 119875119887119903119863 11986211198641

+11986221198642 = 612 ∙ 106 ∙ 011 ∙ 513 ∙ 10 minus 11 =

= 345 ∙ 10minus5 = 345mkm

136

119873119898119894119899 119873119898119886119909 C 1198621 1198622 C 1198641=1198642 119875119890 119875119887119903 158 345 456 651 426 621 21∙1011 28∙106 612∙106

26 Detalların hər ikisinin materialı eyni olduqda

səthlərin kələ-koumltuumlrluumlyuumlnuumln əzilməsinə olan duumlzəlişin hesablanması

Duumlzəlişi aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq

120549 = 21198701198771199111 + 1198771199112

Burada 119870111987021198703 - yuvanın və valın işccedili səthlərinin əzilməsini

nəzərə alan əmsallar (cədvəl 25) 11987711991111198771199112 uyğun olaraq oymağın və

valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlkləridir Bunun uumlccediluumln cədvəl 25-dən

yağlama ilə mexaniki yığım uumlccediluumln K=035 qiymətini muumləyyən edirik

119922120783119922120784119922120785 əmsallarının qiymətləri

Cədvəl 25

Birləşmənin yığılma uumlsulu K K1 K2 Detalın materialı

Normal tempera-turda mexaniki yığma

Yağsız 025 ndash 050 Polad 45yaxud ccediluqun

Tuncyaxud polad 45

Yağlamaqla 025 ndash 035 01 ndash 02 06 ndash 08 Deşiyi olan detalı qızdırmaqla

04 ndash 05 03 ndash 04 08 ndash 09

Valı soyutmaqla 06 - 07

Cədvəl 26-dan 1198771199111 119907ə 1198771199112-ni təyin etmək uumlccediluumln oymağın və

valın hazırlandığı dəqiqlik kvalitetlərini bilmək lazımdır Yəni

oturtmanı təxmini təyin etmək lazımdır

Oturtmanın orta nisbi gərilməsini təyin edirik

137

Məsələn 119873119898 = 119873119898119886119909+1198731198981198941198992

= 345+1582

= 5032

= 2515 119873119898119899119894119904 = 119873119898

119863119898 =255110

= 023 119863119898 =110

27Oymağın və valın səthlərinin kələ-koumltuumlrluumlklərinin 119929119963-lə qiyməti mkm

Cədvəl 26 Nominal oumllccediluumllər

mm Oymaq Val

H6 H7 H8 H9 s5 v5

h6 p6 v6 t7 v7

h7 s7 u8 x8 z8

3-dən 6-dək 16 32 32 6-dan 10-dək 16 63 16 32 63 16 10-dan 18-dək 63 18-dən 30-dək 32 63 10 32 10 30-dan 50-dək 10 32 63 50-dən 80-dək 80-dan 120-dək 63 120-dən 180-dək 20 180-dan 260-dək 63 10 10 20 260-dan 360-dan 20 63 10 360-dan 500-dək

119873119898 119863119898 119873119898119894119899 119873119898119886119909 119873119898119900119900119898 119873119898119899119894119904 255 110 158 345 023 035

Hesablamanın nəticəsi 1198678 1199098frasl oturtmasına uyğundur Deməli

yuva və val 8-ci kvalitetdə hazırlanmışdır

138

Cədvəl 26-dan 8-ci kvalitet uumlccediluumln 100 qiymətinə uyğun

1198771199111 = 1198771199112 = 10 qəbul edirik

Duumlzəlişi hesablayaq

Δ=2119870(1198771199111 + 1198771199112)=2∙035(10+10)=14 mkm

Δ 1198771199111 1198771199112 119870 14 10 10 035

Oturtmanı seccedilərkən duumlzəlişi nəzərə almaqla gərilmənin qiyməti

aşağıdakı kimi tapılır

119873min119904119905 ge 119873minℎ119890119904 = 119873119898119894119899 + 120549

119873max119904119905 le 119873maxℎ119890119904 = 119873119898119886119909 + 120549

Məsələn

119873maxℎ119890119904 = 345 + 14 = 485mkm

119873minℎ119890119904 = 158 + 14 = 298

119873119898119899119894119904 =119873maxℎ119890119904 + 119873minℎ119890119904

2 ∙ 119863=

485 + 2982 ∙ 110

= 035 28 ГОСТ 25347-82 standartından oturtmanı seccedilmək uumlccediluumln orta nisbi gərilmənin qiymətini dəqiqləşdirilməsi

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki əvvəlcədən seccedililmiş H8x8 oturtması

orta nisbi gərilmənin tələblərini oumldəyir

Oslash34110H8x8 oturtmasında gərilmənin həqiqi qiymətlərini

təyin edək Bunun uumlccediluumln ГОСТ 25347-82 standartına goumlrə deşik və

val uumlccediluumln sapmaların qiymətlərini təyin edirik

139

Oslash110H8 deşiyi uumlccediluumln aşağı meyllənmə EI=0 yuxarı meyllənmə

ES =0054 mm-dir

Oslash110X8 valı uumlccediluumln yuxarı meylənmə es=264mkm aşağı meylənmə ei=210mkm-dir

es=ei+İT8=210+54=264mm

Oslash110H8x8 standart oturtmada gərilmənin hədd qiymətləri

119873119898119894119899 119904119905=ei-ES=210-54=156mkmgt119873119898119894119899ℎ119890119904

119873119898119886119909 119904119905=es-EI=264-0=264mkmgt 119873119898119886119909ℎ119890119904

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin moumlhkəmliyini təmin

edir

Oslash110 119867(0+0054 )

1199098(+0264+210 )

119873min119904119905 ES EJ İT8 es ei 119873max119904119905 156 0054 0 54 264 210 264

Nmin=dmin-Dmax=ei-ES

Nmax=Dmax-Dmin=es-Eİ

ES=Dmax-Dnom es=dmax-dnom

Eİ=Dmin-Dnom ei=dmin-dnom

Hesabatdan sonra yığma prosesində ehtiyat gərilməni Nye

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

Nye=Nmin st-Nmin hes=156-298=1262mkm

İstismar zamanı ehtiyat gərilmə Nis aşağıdakı ifadədən alınır

140

Nis=Nmax st+Nmax hes=264+485=3125mkm Oturtmanın muumlşahidə sahələrinin yerləşmə sxemini qururuq

(şəkil 21)

Nye Nis Nmax hes Nmin hes 1262 3125 485 298

3 2

2 8

24

20

16

12

08

04

0

Пσ

058

02 04 06 08д1

Дд2

Д

28763

18869

13966

10629

0804

0925

04138

01223011

0188802938

03712

0435

03742

0566805278

ЫЫЫ

ЫЫ

Ы

b

Şəkil 21 Buraxıla bilən xuumlsusi təzyiqi təyin etmək uumlccediluumln qrafik

141

Beləliklə seccedililmiş oturtma birləşmənin etibarlığını və

uzunoumlmuumlrluumlyuumlnuuml təmin edir

Şəkil 22 Musaidə sahələrinin qurulma sxemi

Ф11

0+

06

54+

021

0

Ф11

0+

065

4

Р 10

Р 10

д =

90

д =

130

Н

=12

62

Н

=31

25

Н

=31

25

Н

=

264

Н

=

156

Н

=1

52

98

д =

110

з

з

1

2

йол

иш

иш

мах

ст

мин

ст

мин

ст

Л=90

о о

+МКM

-МКM

+54+84

+264

+210х8

Щ8

142

3 KECcedilİD OTURTMALARININ HESABLANMASI VƏ

SECcedilİLMƏSİ

Tapşiriq (nuumlmunə)

Valla dişli ccedilarxın birləşməsi uumlccediluumln standart oturtma seccedilmək

tələb olunur Modulu m=5 dizlərinin sayı z=20 dəqiqliyi 7 olan dişli

ccedilarx isgil vasitəsilə valla hərəkətsiz soumlkuumllə bilən birləşmə əmələ

gətirir Bunun uumlccediluumln keccedilid oturtmasından istifadə edilir Bu oturtma

yuumlksək dəqiqliklə mərkəzləməni və asanlıqla soumlkuumllməni təmin edir

31 ГОСТ 1643-81 standartına əsasən verilmiş dişli ccedilarx

uumlccediluumln Fr=40mkm Araboşluğun ən boumlyuumlk qiymətini tapırıq

119878maxℎ119890119904 =119865119903119870119905

=402

20119898119896119898

119865119903 119870119905 119878maxℎ119890119904 40 2 20

Burada 119870119905 dəqiqliyin ehtiyat əmsalıdır 119870119905=25

32 ГОСТ 25347-82 standartından yaxud cədvəl 31-dən

oturtmanı elə seccedilirik ki 119930119846119834119857119945119942119956 qiymətinə bərabər yaxud

ondan 20 az olsun

Bu şərti oumldəyən oturtmalar aşağıdakılardır

Oturtma 1 empty50 1198677(+0025)

1198986(+0025+0009)

143

ГОСТ 25347-82 uumlzrə keccedilid oturtmaları uumlccediluumln Smax st (suumlrətdə) və Nmax st (məxrəcdə) qiymətləri

Cədvəl 31 Dmmm H6h5 H7h6 H6k5 H7m6 H6js5 H8n7 H7k6 H8m7 H7js6 H8k7 H7js7 18-dən 30-dək

24 517 627 1111 1321 17545 1836 1915 2529 27565 3128 435105

30-dan 50-dək

40 720 933 1413 1625 21555 2242 2318 3034 338 3727 515125

50-dən 80-dək

65 824 1039 1715 1928 25565 2650 2821 3595 39595 4432 6115

80-dən 120-dək

100 928 1045 1018 2235 29575 3158 3225 4111 4511 71538 715175

144

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0009=0016=16mkm Deşiyin muumlşaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0025-0=0025=25mkm Valın muumlsaidəsi Td=es-ei=0025-0009=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 16 25 16 25

Oturtma 2 empty50 1198677(+0025)

1198966(+0018+0002)

Ən boumlyuumlk araboşluğu Smax st=ES-ei=0025-0002=0023=23mkm Deşiyin muumlsaidəsi TD=ES-EI=0025-0=0025=25mkm Ən boumlyuumlk gərilmə Nmax st=es-EI=0018-0002=0016=16mkm Valın muumlşaidəsi Td=es-ei=0018-0002=0016=16mkm

Smax st TD Td Nmax st 23 25 16 18

Cədvəl 31-dən goumlruumlnuumlr ki empty5011986761198951199045 oturtmasında Smax st

Smax hes qiymətinə daha yaxındır Lakin bu oturmanın alınması valın

və deşiyin yuumlksək dəqiqliklə emalı ilə bağlıdır empty5011986781198997 oturtması

aşağı dəqiqliklə hazırlansa da gərilmə ccediloxdur Nmax st=42mkm Bu isə

yığımı ccedilətinləşdirir

Yuxarıda seccedililmiş iki oturtmadan şərti daha ccedilox oumldəyən

empty5011986771198966 oturtmasıdır Ccediluumlnki burada Nmax st=18mkm nisbətən

azdır Oturtmada Smax stgtSmax hes olduğuna goumlrə ən boumlyuumlk

145

araboşluğunun ehtimal qiymətini 119878119898119886119909119861 elə etmək lazımdır ki bu

qiymət Smax hes qiymətindən az yaxud ona yaxın olsun

33 Qəbul edirik ki valın araboşluqlarının və

gərilmələrinin səpələnməsi normal səpələnmə qanuna tabedir və

detalların muumlşaidələri T səpələnmə qiymətinə bərabərdir yəni

T=ώ=6σ Qəbul olunmuş şərtlər daxilində alırıq

120590119863 =1198791198636

=256

= 416119898119896119898

120590119889 =1198791198896

=166

= 266119898119896119898

120590119904119899 120590119889 120590119863 TD Td 493 266 416 25 16

120590119878119873 = 1205901198632 + 1205901198632 = 4162 + 2662 = 493119898119896119898

34 Yuvanın və valın muumlsaidələrinin orta qiymətlərində Sm Nm-i təyin edirik Bunun uumlccediluumln əvvəlcə aşağıdakı ifadədən istifadə edirik

119864119863119898 =119864119878 + 119864119869

2=

25 + 02

= 125119898119896119898

119890119889119898 =119890119904 + 119890119894

2=

18 + 22

= 10119898119896119898

Əgər 119864119863119898 gt 119890119889119898 olarsa onda araboşluğunu aşağıdakı duumlsturla hesablayırlar

119878119898 = 119864119863119898 minus 119890119889119898 = 125 minus 10 = 25119898119896119898

146

Əgər 119864119863119898 lt 119890119889119898 olarsa onda birləşmə gərilməlidir və

gərilmə aşağıdakı duumlsturla hesablanır

119873119898 = 119890119889119898 minus 119864119869

es ES EJ EDm ei edm Sm 18 25 0 125 2 10 25

35 Oturtma araboşluqlu olduğu uumlccediluumln sıfırdan Sm=25-ə

qədər inteqrallaşdırma sərhəddini təyin edirik

119885 =119878119898120590119878119873

=25

493= 0507

119878119898 120590119878119873 Z 25 493 0507

Ф(119911) =1

radic2120587119890

minus11991122 119889119911

119911

0

funksiyasının qiymətləri cədvəl 32-də verilmişdir

Cədvəl 32-dən Ф(z) funksiyasını seccedilirik

Ф(0506)=01915

Araboşluqların və gərilmələrin səpələnmə diapozonunu

aşağıdakı ifadə ilə hesablayırıq

120596 = 6120590119878119873 = 6 ∙ 493 = 2958119898119896119898

147

Cədvəl 32

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0004 0006 0012 0016 00199 00239 00279 00319 00359

01 0396 438 478 517 557 596 636 675 714 753 02 0793 832 871 909 943 987 1026 1064 1103 1141 03 1179 1217 1255 1293 1331 1386 1406 1443 1480 1517 04 1555 1591 1628 1664 1700 1736 1772 1808 1844 1879 05 1915 1960 1085 2019 2045 2068 2123 2157 2190 2224 06 2257 2291 2324 2357 2389 2422 2454 2486 2517 2549 07 2580 2611 2642 2673 2703 2734 2764 2794 2823 2852 08 2881 2910 2939 2967 2995 3023 3051 3078 3106 3133 09 3159 3186 3212 3228 3264 3289 3315 3340 3365 3389 1 03413 03438 03461 03485 03508 03531 03554 03577 03599 03621

11 3643 3665 3686 3708 3729 3749 3773 3790 3810 3810 12 3849 3869 3888 3907 3925 3944 3932 3960 3997 4015 13 4032 4049 4082 4099 4115 4115 4131 4147 4162 4177 14 4192 4207 4222 4236 4251 4265 4279 4292 4306 4319 15 4332 4345 4357 4370 4382 4394 4406 4418 4429 4441 16 4452 4463 4474 4484 4496 4505 4515 4525 4535 4545 17 4554 4564 4573 4582 4591 4599 4608 4616 4625 4633 18 4642 4649 4656 4664 4371 4678 4686 4693 4699 4706

148

Cədvəl 32-nin davamı

19 4713 4719 47276 4732 4736 4744 4750 4756 4761 4767 2 04772 04778 04783 04788 04793 04798 04803 04808 04812 04817

21 4821 4826 4830 4834 4838 4842 4846 4850 4854 4890 22 4861 4866 4868 4871 4875 4878 4881 4884 4887 4890 23 4893 4896 4898 4901 4904 4906 4909 4911 4913 4916 24 4818 4920 4922 4925 4927 4929 4931 4932 4934 4936 25 4938 4940 4941 4943 4945 4946 4948 4949 4951 4952 26 4953 4955 4956 4957 4959 4960 4961 4962 4963 4964 27 4965 4966 4967 4968 4969 4970 4971 4972 4972 4974 28 4974 4975 4976 4977 4977 4978 4979 4979 4980 4981 29 4981 4982 4982 4983 4984 4985 4985 4985 4986 4986 3 049865 049869 049874 049878 049882 049886 049899 0499 049898 0499

31 49903 49906 49908 49912 49916 49918 49921 49924 49926 49929 32 49931 49934 49936 49938 49940 49942 49944 49946 49948 49950 33 49952 49954 49955 49957 49958 49960 49961 49962 49964 49965 34 049966 049968 049969 04997 049971 049972 049973 04997 049975 04998

ώ 120590119878119873 2958 493

Araboşluqların və gərilmələrin ehtimal edilən həddlərinin

qiymətlərini təyin edirik

Məsələn 119878119898119886119909119861 = 3120590119878119873 + 119878119898 = 3 ∙ 493 + 25 = 1729119898119896119898

119873119898119886119909119861 = 3120590119878119873 minus 119878119898 = 3 ∙ 493 minus 25 = 1229119898119896119898

119873119898119886119909119861 119878119898119886119909119861 120590119878119873 119873119898119886119909119861 119878119898 1229 1729 493 1229 25

Hesabatdan goumlruumlnuumlr ki 119878119898119886119909119861 lt 119878maxℎ119890119904 (yəni 1729lt20) Deməli

Oslash50H7k6 oturtması duumlzguumln seccedililmişdir

36 Oturtmada ehtimal olunan araboşluqlar və gərilmələr

aşağıdakı kimi təyin olunur

Psprime =05+Ф(z) yaxud faizlə Ps=Psprime∙100

Psprime =05+01915=06915

Psprime =06915∙100=6915asymp69

P119873prime =05+Ф(z) yaxud faizlə PN=P119873prime ∙100

P119873prime =05-01915=03085

PN=03085∙100=3085asymp 31

Deməli yığma zamanı buumltuumln birləşmələrin 69-i araboşluğu

ilə 31 isə gərilmə ilə alınacaqdır

152

119873 119904 119873 119873 119904 03085 06915 6915 03085 3085 6915

О

Н =1229 С =1729мах мах

Т =41СН

Н =18мах С =23мах

С =25м

31

-3σ +3σБ Б

69

ω=2958

Şəkil 31 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş Qaus əyrisi

Н

=

18

С

=

23

мах м

ах

+10+125

+18

+25

Д=

50м

м

Щ7

К6 С =

26

м

Şəkil 32 Hesabatların nəticələrinə goumlrə qurulmuş keccedilid oturtması

153

4 DİYİRCƏKLİ YASTIQLAR UumlCcedilUumlN OTURTMALARIN HESABLANMASI VƏ SECcedilİLMƏSİ

Tapşırıq (nuumlmunə)

Diyircəkli yastıqla verilmiş qovşaqda yastığın daxili d və xarici

D diametrləri uumlccediluumln oturtmaları hesablamalı və seccedilməli Goumltuumlruumllmuumlş

yastıq radial kuumlrəcikli yastıqdır birsıralı orta seriyalıdır sıra sayı

307 dəqiqlik sinfi 0-dır Oumllccediluumlləri d=35mm D=80mm r=25mm

yastığın həlqəsinin eni b=16 yuumlkləmə quumlvvəsi Pr=5350N yuumlkləmə

300-ə ccedilatmaqla zərbə halındadır

41 Yuumlklənmənin noumlvuumlnuuml təyin edirik Qovşağın işləmə

şəraitinə goumlrə yastığın daxili həlqəsi doumlvruuml yuumlklənməyə

(fırlandığı uumlccediluumln) xarici həlqəsi yerli (tərpənməz olduğu uumlccediluumln)

yuumlklənməyə məruz qalır

42 Valın səthinə duumlşən intensiv yuumlkuuml aşağıdakı duumlsturla təyin edirik

119875119877 =119877119887

= 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703

Burada R - dayağın radial reaksiyası

b - yastığın həlqəsinin eni mm

b=B-2r=21-2middot25=16

B - həlqənin radiusu mm

r - haşiyənin radiusu mm

K1 - oturtmanın dinamik əmsalı (150-ə qədər yuumlkləmədə

K1=13-ə qədər 300 yuumlklənmədə isə K1=18-dir)

154

K2 - oturtma gərilməsinin iccedili boş valda və nazik divarlı goumlvdədə zəifləməsini nəzərə alan əmsaldır (iccedili boş olmayan val uumlccediluumln K2=1 cədvəl 41)

K2 əmsalının qiymətləri Cədvəl 41

119889119889119890ş119894119896

119889119910119886119909119906119889

119863119863119892ouml119907119889ə

119863119889

qiymətində K2 Val uumlccediluumln Goumlvdə uumlccediluumln

15-ə qədər

15-dən 2-dək

2-dən 3-dək

Buumltuumln yastıqlar

uumlccediluumln 04-ə qədər 1 1 1

04-dən 07-dək 12 14 16 07-dən 08-dək 15 17 2 08-dən yuxarı 2 23 3 18

Qeyd deşik-iccedili boş valın diametri goumlvdə-nazik divarlı

goumlvdənin xarici səthinin diametri

K3-radial quumlvvənin R qeyri-bərabər paylanma əmsalıdır Bu

goumlstərici oxboyu quumlvvəni qəbul edən ikicərgəli diyircəkli konik və

cuumltləşdirilmiş kuumlrəcikli yastıqlara aiddir Radial və dayaq

yastıqlarında həlqələrdən biri yuumlklənmiş olarsa K3=1 goumltuumlruumlluumlr

K3 əmsalının qiyməti AR ctgβ ifadəsindən asılı olaraq seccedililir (β-

yastığın konstruksiyasından asılı olaraq diyircəklə xarici həlqənin

fırlanma yolunun kontakt bucağıdır)

ARctgβ 02 02-04 04-06 06-10 10-dan yuxarı

K3

1 12 14 16 2

155

PR-in oturtma gərilmələrinin orta qiymətlərinə goumlrə

hesablanmış buraxıla bilən qiymətləri cədvəl 42 və 43-də

verilmişdir

Valın oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 42 Yastığın daxili

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Valın muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

js5 js6 k5 k6 m5 m6 n5 n6

18-dən 80-dək 300 300-1000 1000-1500 1600-3000 80-dən 180-dək 600 600-2000 2000-2500 2500-4000 180-dən 360-dək 700 700-3000 3000-3500 3500-6000 360-dan 630-dək 900 900-3500 3500-4500 4500-8000

Deşiyin oturtma səthinə duumlşən yuumlklərin buraxıla bilən intensivliyi

Cədvəl 43 Yastığın xarici

həlqəsinin deşiyinin diametri d mm

Deşiyin muumlsaidə sahəsində Pr-in qiymətləri Nmm

K6 k7 M6 m7 N6 N7 P7 50-dən 180-dək 800-dək 800-1000 1000-1300 1300-2500 180-dən 360-dək 1000 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1000-1500 1000-1500 1500-2000 2000-3300 360-dan 630-dək 1200 1200-2000 2000-2600 2600-4000 630-dan 1600-dək 1600 1600-2500 2500-3500 3500-5500

119875119877 =119877119887∙ 1198701 ∙ 1198702 ∙ 1198703 =

53516

∙ 18 ∙ 1 ∙ 1 = 6025119873119898

119875119877 R b K1 K2 K3 602 5350 16 18 1 1

43 Cədvəl 42-dən məsləhət goumlruumllən oturtmanı seccedilirik 119927119929-

in qiymətinə k muumlsaidə sahəsi uyğun gəlir Yastığın dəqiqliyi 0 ndash

156

sinfi olduğundan muumlsaidə sahəsi 6-cı kvalitetə uyğun yəni k6

goumltuumlruumlluumlr

44 Yastığın xarici həlqəsinin yerli yuumlklənməsində məsləhət

goumlruumllən oturtmanı seccedilirik Soumlkuumllə bilməyən goumlvdə uumlccediluumln js7

oturtmasını qəbul edirik

45 Seccedililmiş oturtmalar uumlccediluumln muumlsaidə sahələrinin

yerdəyişmə sxemini qururuq

xarici həlqə uumlccediluumln Oslash80 js7

daxili həlqə uumlccediluumln Oslash 35 k6

Oslash80Is7 deşiyi və Oslash 35 k6 valı uumlccediluumln əsas meyllənmələri ГОСТ

25347-82 standartından təyin edirik

Oslash80Is7(plusmn15mkm)

Oslash 35k6(+18119898119896119898

+2119898119896119898 )

Yastığın xarici və daxili həlqələrinin sapmalarını ГОСТ 520-71

standartından seccedilirik

xarici həlqə uumlccediluumln ei=-13mkm es=0

daxili həlqə uumlccediluumln EI=-12mkm ES=0

46 Yastığın yığımında yaranan araboşluğu (şərti) daha

doğrusu gərilməni N təyin edirik

Nmax=es-Eİ=18+12=30mkm

157

Nmin=ei-ES=2-0=2mkm

Nmax Nmin es ei EJ ES 30 2 18 2 12 0

Quraşdırma araboşluğunu (gərilməni) aşağıdakı ifadədən təyin edirik

Gr=Grem-Δd1

Burada Grem=05(Gre min+Gre max) başlanğıc orta araboşluğudur

Gre min və Gre max qiymətlərini ГОСТ 24810-81-dən goumltuumlruumlruumlk

Δd1 ΔD1 ndash uyğun olaraq daxili və xarici həlqələrin val və goumlvdədə yerləşdirilməsindən sonra doumlvruuml yuumlkləmə nəticəsində diyirlənmə yollarında əmələ gələn diametral deformasiyalardır mkm

Δd1=Namiddotdd0

Burada

Na=085Nmax=085middot30=25mkm

Na Nmax d0 d D Δd1 Gr Gre max Gre min 25 30 462 35 80 19 -6 33 15

Həlqənin gətirilmiş diametri

d0=d+(D-d)4=35+(80-35)4=35+112=462mm

Δd1=Namiddotdd0=25middot35462=189asymp19mkm

Gr=13-19=-6mkm

158

Hesablamalar goumlstərir ki quraşdırma araboşluğu yoxdur və 6

mkm gərilmə yaranır Bunu aradan qaldırmaq uumlccediluumln 7-ci araboşluqları

qrupundan yastıq seccedilirik

Gre max=33mkm Gre min=15mkm

Grem=05(33+15)=05middot48=24mkm

Gr=24-19=5mkm

Bu halda quraşdırma araboşluğu moumlvcuddur və 5mkm-ə

bərabərdir

Ъ 7k6

С

=

15

Н

=

15

Н

=

26

+15

+18

-15-15

о о

-11 -10

h 6 (ТD) h 6 (Тд)

с

MА

Х

MА

Х

MА

Х

Ф80

Ф35

Şəkil 4 1 Diyircəkli yastıqların xarici (a) və daxili (b) həlqələrinin musaidələrinin verilməsi sxemi

159

5 OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİNİN HESABLANMASI

51 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının maksimum-minimum metodu

Tapşırıq (nuumlmunə)

Əsas oumllccediluumlləri şəkil 1-də verilmiş 6 tərkib və 1 qapayıcı

həlqədən ibarət olan reduktor duyumunda araboşluğunun qiyməti

S=1014 mm hədləri daxilində olmalıdır Duyumun oumllccediluuml zəncirinin

sxemi şəkil 2-də verilmişdir Qapayıcı həlqə AΔ-dır A1A2 A3 A4 A5

A6 tərkib həlqələrinin oumllccediluumlləri və əsas goumlstəriciləri cədvəl 51-də

verilmişdir A1A5-ci bəndlər azaldan A6-cı bənd artıran bənddir

Oumllccediluuml zənciri yığım oumllccediluuml zənciridir Oumllccediluuml zəncirinin əsas

parametrlərini hesablayın

Şəkil 51 Reduktor duyumunun sxemi

200 +1115+1000

35 60 20 50 35 101

0062 -0047 0052 0062 -0062

160

Şəkil 52 Reduktor duyumunun yığım oumllccediluuml zəncirinin sxemi

Uumlmumi halda qapayıcı həlqə AΔ artıran Aar və azaldan Aaz

tərkib həlqələrinin fərqinə bərabərdir

Yəni AΔ=Aar- Aaz

Cədvəl 51

A1 bəndi Muumlsaidə vahidi

Bəndlərin oumllccediluumllərinin muumlsaidələri

TAmkm

Bəndlərin qəbul edilmiş

həqiqi oumllccediluumlləri

Bəndlərin işarələri

Bəndlərin nominal

oumllccediluumlləri mm A1 35 156 62 35-0062

A2 60 186 47 60-0047

A3 20 131 52 20-0052

A4 50 156 62 50-0062

A5 35 156 62 35-0062

A6 200 29 115 200+1000+1115

Cəmi 1075 427

Əgər artıran tərkib həlqələrinin sayını n azaldan tərkib

həlqələrini p qəbul etsək yaza bilərik

119860∆ = 119860119895119886119903 minus 119899+119901

119895=119899+1

119899

119895=1

119860∆ = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605)

АА4А3А2

А6

А1 А5

161

119860∆ = 200 minus (35 + 60 + 20 + 50 + 35) = 200 minus 200 = 0

Deməli musaidələr nəzərə alınmadıqda yəni detalların həqiqi

oumllccediluumlləri verilmədikdə və yalnız onların nominal oumllccediluumlləri nəzərə

alındıqda qapayıcı həlqənin qiyməti sıfıra bərabərdir (belə hallar

istisnadır adətən hesabatlarda detalların musaidələri muumltləq nəzərə

alınır)

Oumllccediluuml zəncirinə daxil olan tərkib həlqələrinin həqiqi

qiymətlərini nəzərə almaqla qapayıcı həlqənin qiymətini hesablayaq

(həqiqi qiymətlər cədvəl 51-də verilmişdir)

119860∆119898119886119909 = 1198606 minus (1198601 + 1198602 + 1198603 + 1198604 + 1198605) =

= 201115 minus (34938 + 59953 + 19948 + 49938 + 34938) =

= 201115 minus 199715 = 1400119898119898

119860∆119898119894119899 = 2010 minus 199715 = 1285119898119898

Verilən tapşırıqda artıran tərkib həlqəsinin sayı 1-ə bərabər

olduğundan (1198606) yalnız onun ən boumlyuumlk və kiccedilik qiymətlərindən

istifadə etməklə kifayətlənirik Uumlmumiyyətlə isə qapayıcı həlqənin

qiymətini hesablamaq uumlccediluumln aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur

119860∆119898119886119909 = 119860119895119886119903119898119886119909

119899

119895=1

minus 119860119895119886119911119898119894119899

119899+119901

119895=119899+1

162

119860∆119898119894119899 = 119860119895119886119903119898119894119899

119899

119895=1

minus119860119895119886119911119898119886119909

119895

Ən boumlyuumlk hədd oumllccediluumlsuuml ilə ən kiccedilik hədd oumllccediluumlsuumlnuumln fərqinin

musaidə sahəsi TA olduğunu bilərək yaza bilərik

119879119860∆ = 119879119895119886119903

1

119895=1

minus119860119895119886119911

5

119895=1

=

= 0115 minus (0062 minus 0047 minus 0052 minus 0062 minus 0062) =

= 0115mdash 0285 = 0400119898119898

Oumllccediluuml zəncirində olan həlqələrin uumlmumi sayını m tərkib

həlqələrinin uumlmumi sayını isə m-1 goumltuumlrsək alarıq

119879119860∆ = sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 = sum 0115 + 0062 + 0047 + 0052 +6119895=1

0062 + 0062 = 0400119898119898

İstənilən tərkib həlqəsinin musaidəsini aşağıdakı ifadədən təyin

edə bilərik (məsələn A3 tərkib həlqəsini)

119879119860119902 = 119879119860∆ minus sum 119879119860119895119898minus2

119895=1 yəni

1198791198603 = 0400 minus 0353 = 0047

Hesabat uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatından

Ec(Aj) istifadə etmək məqsədəuyğundur 1198791198601198952

musaidənin yarısıdır

163

Tərkib həlqələrinin biri uumlccediluumln məsələn A4 tərkib həlqəsi uumlccediluumln

musaidə sahəsinin ortasının koordinatından istifadə edərək musaidə

sxemini quraq və onun yuxarı və aşağı sapmalarını hesablayaq

119864119904119860119895 = 119864119888119860119895 +119879119860119895

2

119864119894119860119895 = 119864119888119860119895 minus

1198791198601198952

yəni

119864119904(1198604) = 119864119888(1198604) minus1198791198604

2= 0031 + minus

00622

=

= 0031 + (minus0031) = 0

119864119894(1198604) = 119864119888(1198604) +1198791198604

2= 0031mdash 0031 = 0062119898119898

Şəkil 53 A4 həlqəsi uumlccediluumln musaidə sahəsinin ortasının koordinatına

goumlrə parametrlərin hesablanma sxemi

ТА

=

ТА

=

Щ 6 (Тд)

4

4

2

Ном

инал

юлч

ц

006

2

006

2А

=50

Е (А ) =50

Е (

А )

=0

031

Е (

А )

=0

062

4

4

4

4

с

ж

164

52 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər musaidələr metodu

Bu metoddan tərkib oumllccediluumlləri eyni tərtibli olduqda məsələn

oumllccediluumllər eyni diametrlər intervalına duumlşduumlkdə istifadə olunur

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının bərabər

musaidələr metodundan istifadə edərək nominal oumllccediluumlləri Oslash50mm-lə

Oslash65mm arasında dəyişən 8-ci kvalitetdə hazırlanmış 5 valının

musaidələrinin orta qiymətlərini və qapayıcı həlqənin musaidəsini

hesablayın

1198791198601 = 1198791198602 = 1198791198603 = 1198791198604 = 1198791198605 = 119879119900119903119860119895

Nəzərə alırıq ki

119879119860∆ = 119879119860119895

119898minus1

119895=1

Burada 11987911986011198791198602 hellip 1198791198605 oumllccediluuml zəncirinin tərkib həlqələrinin

musaidələridir və hər biri uumlccediluumln ayrılıqda 0060mm musaidə nəzərdə

tutulmuşdur m ndash qapayıcı həlqə də daxil olmaqla oumllccediluuml zəncirinin

həlqələrinin uumlmumi sayı m tərkib həlqələrinin sayı m-1-dir Onda

119879119900119903119860119895 = 119879119860∆(119898minus1)

= 0060+0060+0060+0060+00606minus1

= 03005

= 0060119898119898

Bəzi tərkib oumllccediluumlləri uumlccediluumln orta musaidəyə 119879119900119903119860 onların

qiymətindən konstruktiv təlabatlarından hazırlama texnologiyasının

165

imkanlarından asılı olaraq duumlzəlişlər etmək olar Bu halda

119879119860∆ ge sum 119879119900119903119860119895119898minus1119895=1 şərti goumlzlənilməlidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hesabatda bu şərt oumldənilir yəni 0300gt0060

53 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin

musaidələri metodu

Eyni kvalitetin musaidələri metodu zəncirin tərkib oumllccediluumlləri

eyni kvalitetin musaidələri ilə duumlzəldikdə və tərkib həlqələrinin

musaidələri nominal oumllccediluumldən asılı olduqda tətbiq edilir Bu metoddan

istifadə edərkən oumllccediluuml zəncirinin buumltuumln həlqələrinin nominal oumllccediluumlləri

və qapayıcı həlqənin hədd sapmaları məlum olmalıdır

Tərkib həlqələrinin musahidələri 119879119860119895 = 119886119895119894 ilə təyin olunur

119894 ndash musaidə vahididir və 1mm-dən 500mm-ə qədər olan oumllccediluumllər

uumlccediluumln 119894 = 045radic1198633 + 0001119863 ifadəsi ilə təyin edilir

D ndash verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119879119860119895 = 119886119895(045radic1198633 + 0001119863)

119886119895 - verilmiş j oumllccediluumlsuumlnuumln musaidəsi daxilində olan musaidə

vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82)

Qapayıcı həlqənin qiyməti 119879119860∆ aşağıdakı ifadə ilə hesablanır

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988621198942 + ⋯+ 119886119898minus1119894119898minus1

Məsələnin qoyuluşu şərtinə goumlrə 1198861 = 1198862 = = 119886119898minus1 = 119886119900119903

166

Tapşırıq Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetlərin

musaidələri metodundan istifadə edərək oumllccediluumllər intervalı

D=3050mm olan oumllccediluuml zəncirinin qapayıcı həlqəsinin musaidə

vahidinin orta qiymətini 119886119900119903 təyin edin

Həlqələrin nominal oumllccediluumlləri aşağıdakılardır

A1=30mm A2=35mm A3=40mm A4=45mm A5=50mm

Hesabat 8-ci kvalitetdə verilmiş oumllccediluumlləri nəzərdə tutur Verilmiş

oumllccediluumllər intervalında (3050mm) 8-ci kvalitet uumlccediluumln musaidənin

qiyməti ГОСТ25347-82-yə goumlrə 0039 mm-dir

Hesabatın yerinə yetirilmə ardıcıllığı

1 Hər bir tərkib həlqəsi uumlccediluumln musaidə vahidinin i qiymətini

aşağıdakı duumlsturla hesablayırıq Bu duumlstur 1mm-dən 500mm-ə qədər

olan oumllccediluumlləri nəzərdə tutur

119894119895 = 045radic1198633 + 0001119863

1198601 = 119863 = 30119898119898 1198941 = 045radic303 + 0001 ∙ 30

= 045 ∙ 311 + 0030 = 143119898119898

1198602 = 119863 = 35119898119898 1198942 = 045radic353 + 0001 ∙ 35 == 045 ∙ 33 + 0035 = 152119898119898

1198603 = 119863 = 40119898119898 1198943 = 045radic403 + 0001 ∙ 40 =

= 045 ∙ 34 + 0040 = 157119898119898

1198604 = 119863 = 45119898119898 1198944 = 045radic453 + 0001 ∙ 45 == 045 ∙ 36 + 0045 = 167119898119898

167

1198605 = 119863 = 50119898119898 1198945 = 045radic503 + 0001 ∙ 50 =

= 045 ∙ 37 + 0050 = 172119898119898

Uumlmumi halda musaidənin qiyməti aşağıdakı ifadədə təyin

olunur

119879119860119895 = 119886119895119894

Buradan aj=

119879119860119895119894

1198861 =11987911986011198941

=39

143= 2727

1198862 =11987911986021198942

=39

152= 2568

1198863 =11987911986031198943

=39

157= 2484

1198864 =11987911986041198944

=39

167= 2335

1198865 =11987911986051198945

=39

172= 2267

Qapayıcı həlqənin 119879119860∆ qiymətini hesablayaq

119879119860∆ = 11988611198941 + 11988611198941 + ⋯+ 11988611198941 =

= 2727 ∙ 143 + 2568 ∙ 152 + 2484 ∙ 157 + 2335 ∙ 167 +

168

+2267 ∙ 172 = 3900 + 3900 + 3900 + 3900 + 3900 =

= 19500

Musaidə vahidinin orta qiymətini təyin edək

119886119900119903 =119879119860∆

sum 0451198631199001199033 + 001119863119900119903119898minus1

119895=1=

195045 ∙ 342 + 0040

=

=195158

= 1234

119863119900119903 - verilmiş diametrlər intervalı uumlccediluumln orta həndəsi oumllccediluumlduumlr

119863119900119903 = 119863119898119894119899+119863119898119886119909

2= 30+50

2= 40119898119898

Goumlruumlnduumlyuuml kimi 119879119860∆ ge sum 119879119860119895119898minus1

119895=1 şərti oumldənir yəni 195=195

54 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu

Adətən texnoloji proseslərdə ən boumlyuumlk artıran ən kiccedilik

azaldan oumllccediluumllərin və yaxud onların əksinin alınması muumlmkuumlnduumlr

Oumllccediluumllərin yuxarıdakı qaydada alınması istənilən halda qapayıcı

həlqənin minimum dəqiqliyini təmin edir Əgər qapayıcı həlqənin

oumllccediluumlsuumlnuumln hədlərinin goumlzlənilməməsinin ccedilox kiccedilik ehtimalını

(məsələn 027) qəbul etsək tərkib həlqələrinin musaidələrini xeyli

genişləndirə bilərik və məhsulun maya dəyərini xeyli aşağı sala

bilərik Oumllccediluuml zəncirinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu bu

prinsipə əsaslanmışdır

169

Tutaq ki tərkib və qapayıcı oumllccediluumllərin xətaları normal

paylanma qanununa tabe olur onların səpələnmə ehtimalının

sərhəddi (6120590) musaidə sahələrinin sərhədləri ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr

119879119860119895 = 6120590119860119895 və ya 120590119860119895 = 1198791198601198956

Uyğun olaraq 119879119860∆ = 6120590∆ yaxud

120590119860∆ = 119879119860∆6

qəbul etmək olar və 027 məhsulun qapayıcı həlqələrinin

oumllccediluumlləri musaidə sahəsindən kənara ccedilıxa bilər

Aşağıdakı ifadədən istifadə edərək qapayıcı həlqələrinin

musaidəsini təyin edə bilərik

119879119860∆ = (119879119860119895)2119898minus1

119895=1

İstehsal şəraitində detalların oumllccediluumllərinin təsaduumlfi xətaları Qaus

qanununa goumlrə paylanmaya bilər Buna goumlrə də yuxarıda verilmiş

duumlstura nisbi paylanma əmsalı Rj daxil edirlər

119879119860∆ =1119877∆

(119879119860119895)2119898minus1

119895=1

1198771198952

Qapayıcı oumllccediluumllər uumlccediluumln 119877∆ əmsalını (m-1)lt6 olduqda daxil

edirlər

119877119895 = 6120590119879119895

Tj Aj-nin səpələnmə sahəsidir

119879119895 = 6120590 qəbul etsək alarıq

170

Qaus qanunu uumlccediluumln

119877119895 =61205906120590

= 1 bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic3120590= 173

Simpson qanunu uumlccediluumln

119877119895 =6120590

2radic6120590= 122

Tapşırıq (nuumlmunə) Oumllccediluuml zənciri musaidələri TA1=39mkm

TA2=39mkm TA3=39mkm TA4=39mkm-dən ibarət tərkib

həlqələrindən ibarətdir Muumlxtəlif paylanma qanunlarından istifadə

etməklə qapayıcı həlqələrin qiymətlərini təyin edin

Hesabat aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir

TA1= TA2 =TA3= TA4=39mkm

Qaus qanunu uumlccediluumln qapayıcı həlqənin musaidəsini təyin edək

119879119860∆ = 4(119879119860119895)21198771198952 = 2119879119860119895

119879119860∆ = 1198791198601 + 1198791198602 + 1198791198603 + 1198791198604 = 4119879119860119895 = 4 ∙ 39 = 156119898119896119898

119879119860∆ = 2119879119860119895

Burada 119879119860119895 = 119879119860∆2

= 1562

= 78119898119896119898

171

Bərabər ehtimal qanunu uumlccediluumln

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 173 = 10259119898119896119898

Uumlccedilbucaq qanunu uumlccediluumln (Simpson qanunu)

119879119860∆ = 4(119879119860)21198771198952 = 4(39)2 ∙ 122 = 8615119898119896119898

Goumlstərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı

həlqənin eyni musaidəsində tərkib həlqələrinin musaidələrini 2 dəfə

artırmağa imkan verir

172

ƏDƏBİYYAT

1 Qafarov AM Metrologiyanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 312 s

2 Фрумкин ВД Теория вероятностей и статистика в

метрологии и измерительной технике М Наука 1997

287 с

3 Сергеев АГ Латышев МВ Терегеря ВВ Метрология

стандартизация сертификация Учебное пособие М

Логос 2005 560 с

4 Qafarov AM Metrologiya standartlaşdırma və sertifikatlaş-

dırma Bakı Ccedilaşıoğlu 2008 528 s

5 Qafarov AM Qarşılıqlı əvəzolunma standartlaşdırma və

texniki oumllccedilmə Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 248 s

6 Qafarov AM Oumllccedilmə prosesləri və onların

avtomatlaşdırılması Bakı Ccedilaşıoğlu 2006 208 s

7 Qafarov AM Standartlaşdırılmanın əsasları Bakı Ccedilaşıoğlu

2007 160 s

8 Сергеев АГ Метрология М Логос 2004 314 с

9 Журавлев ЛГ Методы электрических измерений Л

Энергоавтомиздат 1990 210 с

10 Qafarov AM Şıxseidov AŞ Əliyev EA Məhsulun sınağı

Bakı Ccedilaşıoğlu 2007 172 s

173

M Uuml N D Ə R İ C A T

GİRİŞ 3

I HİSSƏ

HESABLAMA METODİKASI I FƏSIL MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 11 Nominal həqiqi və hədd oumllccediluumlləri hədd sapmaları muumlsaidə və oturtmalar

6

12 Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların muumlsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri

18

13 Kvalitetlər 23 II FƏSİL BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 21 Hamar silindrik birləşmələrin muumlsaidə və oturtmaları

sistemi 26

22 Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə oumlstərilməsi 33 23 Oturtmaların hesablanması və seccedililməsi 35 III FƏSİL DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MUumlSAİDƏ VƏ OTURTMALARI 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri 50 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları 51 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi 55 IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 41 Oumllccediluuml zəncirlərinin noumlvləri 57 42 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması metodları 64 V FƏSİL MAŞINLARIN KEYFİYYƏT GOumlSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLARI 51 Məhsulun keyfiyyəti və keyfiyyət goumlstəriciləri 81 52Məhsulun keyfiyyətinin statistik goumlstəriciləri 85

174

53 Xətaların təyin edilməsinin ccediloxfaktorlu planlaşdırma metodu helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

101

II HİSSƏ TƏCRUumlBİ TAPŞIRIQLAR

1 Araboşluqlu oturtmaların

hesablanması və seccedililməsi

109

2 Gərilməli oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

123

3 Keccedilid oturtmalarının hesablanması və seccedililməsi

136

4 Diyircəkli yastıqlar uumlccediluumln oturtmaların hesablanması və seccedililməsi

153

5 Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması

159

ƏDƏBİYYAT

172

175

Aydın Məmiş oğlu Qafarov Pənah Huumlseyn oğlu Suumlleymanov Famil İmran oğlu Məmmədov

METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA

SERTİFİKATLAŞDIRMA

(Kurs işlərini yerinə yetirmək uumlccediluumln metodiki vəsait)

176

Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Redaktor MŞ Zeynalova Texniki redaktor RY Bağırova Korrektor DR Əhmədova Kompuumlter yığımı T B Zeynalova Kompuumlter dizaynı ZM Nağıyeva

• IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI
• • Maşın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqliyinin analizində həlqələri muumlqavimətin tutumun induktivliyin cərəyan şiddətinin gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri olan
  • Oumllccediluuml zəncirlərinin hesablanması və analizi maşın detallarının oumllccediluumlləri arasındakı kəmiyyət əlaqələrini qarşılıqlı əlaqəli oumllccediluumllərin nominal qiymətlərini və muumlsaidələrini dəqiqləşdirməyə qarşılıqlı əvəzo
  • • Шякил 53 Орtа квадраtик сапmанын ( норmал
    • 31 Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri
    • 32 Diyircəkli yastıqların muumlsaidə və oturtmaları
    • 33 Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seccedililməsi
    • IV FƏSİL OumlLCcedilUuml ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN
    • HESABLANMASI