IFLAPARIMET MBI PËRKUJDESJEN

DHE PËRDORIMIN E MATERIALIT BIBLIOTEKAR

Hartuar dhe redaktuar nga Edward P. Adcock

Me asistimin e Marie-Thérèse Varlamoff dhe Virginie Kremp

International Preservation Issues

Numër Një

1

dhe

Komisioni mbi Prezervimin dhe Qasjen Program i Këshillit mbi Resurset Bibliotekare dhetë Informacionit1755 Massachusetts Avenue, NW, Suite 500.Washington, DC 20036USAhttp://www/clir.orgBotuar më 1998 nga Federata Ndërkombëtare eShoqatave dhe Instucioneve Bibliotekare (IFLA) –Programi Core mbi Prezervimin dhe Konservimin(PAC).

© Copyright 1998 nga IFLA-PAC dhe CPA. Asnjëpjesë e këtij publikimi nuk mund të reprodukohetapo transkribohet në çfarëdo forme pa lejën ebotuesve. Kërkesa për reprodukim për qëllimejokomerciale, përfshirë përparimin arsimor,studimet private, apo hulumtimet, do të miratohet.

International Preservation Issues

Numër Një

International Preservation Issues (IPI) është njëseri e IFLA-PAC që ka për qëllim të plotësojëinformatorin e PAC-it, International PreservationNews (IPN) me raporte mbi çështje madhore tëprezervimit.

Edward P. Adcockpunon në Departamentin e Prezervimit dhe tëKonservimit në Bibliotekën Bodleiane, Oksford.Ai është edhe redaktor i Paper Conversation News,informator që botohet katër herë në vit përInstitutin e Konservimit të Letrës.

Marie-Thérèse VarlamoffËshtë drejtore e IFLA-PAC. Ajo është BibliotekareKryesore në Bibliothèque nationale de France.

Virginie Krempështë oficere programi në IFLA-PAC dhe redaktoree International Preservation News, informatori iIFLA-PAC.

IFLA-PACBibliothèque nationale de France2, rue Vivienne75084 Paris cedex 02FRANCEhttp://www.nlc-bnc.ca/ifla

32

MIRËNJOHJE

Grupi i Ekspertëve Laurence Bobis, Direction du Livre et de laLecture, FrancëJeanne-Marie Dureau, Archives de Lyon, FrancëLucie Favier, Archives Nationales, FrancëFrançoise Flieder, Centre de Recherche sur laConservation des Documents Graphiques, FrancëVirginie Kremp, IFLA-PAC International CentreGeorge Mackenzie, International Council onArchivesDominique Morelon, Bibliothèque du Musée del’Homme, FrancëDenis Pallier, Inspection Générale desBibliothèques, FrancëWinston Roberts, IFLA HeadquartersMarie-Lise Tsagouria, Bibliothèque nationale deFranceMarie-Thérèse Varlamoff, IFLA-PAC InternationalCentre

Individë dhe organizata të tjera të kontaktuaraPaul Conway, Yale University Library, SHBAMirjam Foot, British Library, Britani e MadheJacques Grimard, National Archives, KanadaGalina Kislovskaya, Library for Foreign Literature,Rusi, IFLA-PAC – Qendra Rajonale për EvropënLindore dhe Komonuelthi i Shteteve të PavaruraJan Lyall, National Library of Australia, IFLA-PAC – Qendra Rajonale për Azinë Juglindore dhePacifikun Ralph Manning, National Library of Canada dheIFLA Seksioni për Ruajtje dhe Konservim

Federata Ndërkombëtare e Asociacioneve dheInstitucioneve Bibliotekare Programi Core për Prezervim dhe Konservim dheKëshilli mbi Resurset Bibliotekare dhe iInformacionit

IFLAPARIMET MBI PËRKUJDESJEN DHE PËRDORIMIN E MATERIALIT BIB-LIOTEKAR

Hartuar dhe redaktuar nga Edward P. Adcock

Me asistimin e Marie-Thérèse Varlamoff dhe Virginie Kremp

International Preservation IssuesNumër Një

54

PËRMBAJTJA

GLOSARI ?

PARATHËNIE ?

HYRJE ?

PLANIFIKIMI I SIGURISË DHEFATKEQËSIVE ?

MJEDISI ?

MATERIALI TRADICIONAL BIBLIOTEKAR ?

MEDIA FOTOGRAFIKE DHE ME BAZË FILMI ?

BARTËSIT AUDIO-VIZUELË ?

RIFORMATIZIMI ?

BIBILIOGRAFIA ?

Shtojca I ?Ku duhet kërkuar këshillë

Shtojca II ?Standardet

Jan Michaels, Biblioteka Kombëtare e KanadasëSherelyn Ogden, Northeast DocumentConservation Center, SHBAAnn Russell, Northeast Document ConservationCenter, SHBARamón Sánchez, Biblioteka Kombëtare eVenezuelës, IFLA-PAC – Qendra Rajonale përAmerikën Latine dhe KaraibetTakao Shimamura, National Diet Library, Japan,IFLA-PAC – Qendra Rajonale për Azinë Qendroredhe LindoreWendy Smith, University of Canberra, AustraliaChristine Ward, New York State Archives andRecords Administration, SHBAJean Whiffin, IFLA Section on Preservation andConservation, Kanada

Ilustrimet Christopher Clarkson, 31a Stanley Road, Oxford,Oxon OX4 1YQ, UK

76

fletëze me një shtresë ngjitëse. Ngjitësi aktivizohetzakonisht me anë të shtypjes apo me anë tëaplikimit të të nxemjes apo ujit. Shiritat e ndjeshëmndaj shtypjes apo ‘ngjitjes’ nuk duhet përdorur përmateriale që dedikohen për ruajtje afatgjate, pasiqëngjitësi degradohet dhe zverdhet, kështu që mbe-turinat ngjitëse mund të bëhen të pamundshme përt’i hequr.

AlkaliNë kimi, një substancë e aftë për formimin e jonevetë hidroksilit (OH – ) me rastin e tretjes në ujë.Përbërësit e alkalinit mund t’u shtohen materialevepër të neutralizuar acidet apo si rezervë alkalineapo si zbutës me qëllim të kundërveprimit ndajacideve, që mund të formohen në të ardhmen.

Archival quality (Cilësia arkivore)Një term jopreciz që sugjeron se një material, pro-dukt, apo proces është i qëndrueshëm dhe/osekmikisht stabil, që ka një jetë të gjatë dhe prandajmund të përdoret për qëllime prezervimi. Fraza nukështë kuantifikuese; nuk ka ndonjë standard që për-shkruan se sa do të zgjasë një material ‘arkivor’.Fjala permanent përdoret nganjëherë për të për-shkruar të njëjtën gjë.

Brittle (Brishtësia)Veti apo gjendje që shkakton dështimin e materialitkur të thyhet apo palohet. Letra thuhet të jetë ebrishtë kur një skaj nuk i qëndron palime të plota tëdyfishta.

Lista në fillim përcakton fjalët dhe termet e për-dorura në tekst, që nuk janë gjithmonë siç do të

gjendeshin në fjalorin standard.

AcidNë kimi, një substancë e aftë për formimin e jonevetë hidrogjenit (H + ) me rastin e tretjes në ujë.Acidet mund të dëmtojnë celulozën përmes katal-izimit të hidrolozës. Acidet mund të paraqiten gjatëmanifakturimit, apo mund të jenë të pranishme nëlëndën e parë. Acidet mund të paraqiten edhepërmes bartjes nga materiale acidike apo nga ndot-ja atmosferike.

Acid-free (pa acid)Materialet që kanë një pH prej 7 (neutral) apo mëtë lartë (alkalin).

Acrylics (akriliket) Një material plastik i njohur për transparencën e tij,rezistentë ndaj motit dhe mprehtësisë së ngjyrës.Akrilikët janë të rëndësishëm për ruajtjen për shkaktë rezistencës së tyre ndaj ndryshimeve kimike. Atomund të gjenden në fletëza, filma dhe fletëngjitëserrëshire. Disa emra të njohur firmash për formën efletëzave janë Perspex, Lucite dhe Plexiglas.Fletëza absorbuese e rrezeve ultraviolete përdoretnë preferencë të xhamit për materiale vezulluese tëkornizuara meqë thyhet më vështirë dhe absorbue-sit ultravioletë mbrojnë objektet e kornizuara ngadëmtimi nga rrezet ultra vjollce (UV).

Adhesive tape (Shiriti ngjitës)Material letre, pëlhure apo tjetërfare në formë

98

teri) që pastaj mbyllet në të katër skajet. Një fletëletre a kartoni zbutës nganjëherë përdoret si përfor-cues.

Foxing (Foksimi)Zakonisht, njollat me ngjyrë ndryshku në letër.

Buffer/buffering (Zbutºs) shih alkali

Celuloza Kimikisht, një karbohidrat kompleks. Përbërësikryesor i mureve të qelisë së bimëve dhe rrjed-himisht përbërësi kryesor i shumë fabrikuesve tëprodukteve të fijeve, si letra, dërrasa, pambuku dhepëlhura. Bimët tradicionale perëndimore për prod-himin e celulozës ishin pambuku dhe lini. Druri kaqenë burim kryesor i bërjes së fijeve të letrës qënga viti 1850.

Chemical stability (Stabiliteti kimik)Vështirë i dekompozuar, apo kimikisht i modi-fikuar. Kjo është një veçori e dëshirueshme përmaterialet e përdorura në prezervim, pasi që kjosugjeron një aftësi për t’i rezistuar degradimitkimik, siç është përkeqësimi i letrës në kohëdhe/apo ekspozimi në kushte të ndryshme gjatëpërdorimit apo deponimit. Nganjëherë përshkruhetsi kimikisht ‘inerte’.

Conservation (Konservimi)Praktika të veçanta që ndërmerren për të ngadalë-suar përkeqësimin dhe për të zgjatur jetën e njëobjekti me anë të ndërhyrjes së drejtpërdrejtë nëpërbërjen e tij fizike apo kimike. Shembuj do tëishin riparimet e mbulesave apo të letrës deacidi-fikuese.

Encapsulation (kapsulimi/mbulimi)Një formë e mbulesës mbrojtëse për letër dheobjekte të tjera të rrafshta. Ajo bëhet ashtu që ven-dos artikullin midis dy fletëve (apo një flete një-palëshe) të filmit të pastër plastik (rëndom polies-

1110

energjia (vatazhi) që gjeneron një poçë drite.Medium/mediaMateriali për të cilin është shënuar informacioni.Nganjëherë kjo i referohet materialit aktual të për-dorur për të rekorduar imazhin.

MykuSporet e fungit që shndërrohen në myk apo kërpud-hë (një lloj tjetër fungusi) janë gjithnjë prezente nëajër dhe në objekte; ato presin vetëm për kushte tëlagështisë dhe temperaturë për të mbirë, rritur dheriprodhuar. Myku shkakton njollim dhe dobësim tëpjesës më të madhe të materialit bibliotekar.

Oksidimi Çdo reagim që ka të bëjë me humbjen e elektron-eve nga një atom (oksigjeni nuk është e thënë tëjetë i pranishëm). Kur celuloza oksidohet formohetnjë acid, i cili katalizon hidrolizën. Kur materialetpolimerike, si ngjitësit dhe plastika oksidohen, atopësojnë një ndryshim kimik që çon deri tek zvetni-mi dhe dikolorizimi. Oksidimi mund të shkaktohetnga papastërtitë e pranishme në apo pranë materi-alit apo nga ndotës atmosferikë.

PastaNjë ngjitës i bërë nga amidoni apo mielli i orizitapo grurit.

PermanentShih po ashtu arkivor. Letër permanente është ajoqë i takon një standardi të njohur. Ajo duhet të mosketë acid dhe të jetë rezistente ndaj ndryshimevekimike dhe fizike në një shkallë më të lartë seç’është e rëndomtë për letra të tjera.

HVACShkurtesë për sistemin për ngrohje (heating), ven-tilim (ventilating), dhe kondicionim të ajrit (airconditioning).

Hidroliza Dekompozimi i përbërësve organikë me ujë.Reagimi i degradimit dobëson apo thyen lidhësetmolekulare, prandaj kjo çon në zvetnim apodekolorizim.

Interleaving (Shtresimi)Praktika e përdorimit të fletëve të letrës apo të mate-rialeve të tjera në artikuj të veçantë. Letra e zbuturme alkalin rekomandohet shpesh që të vihet midismaterialeve acidore për të penguar bartjen e acidit.

Lignini Një komponent i mureve qelizore të bimëvedrurore bashkë me celulozën. Lignini është nëmasë të madhe përgjegjës për fortësinë dhe butës-inë e bimëve, por prania e tij në letër dhe kartonbesohet se i kontribuon degradimit kimik. Mund tëketë sasi të mëdha të ligninit në masën e butë tëdrurit. Ai nuk hiqet në prodhimin e masës së butëmekanike të drurit, por mund të hiqet në mënyrëoptimale me përdorimin e proceseve kimike.

LuxNjësia e matjes së intensitetit të ndriçimit (1 lux =1 lumen për metër katror). Kur të merren parasyshnivelet e lehta që janë të përshtatshme për të lexu-ar dhe punuar dhe që nuk dëmtojnë materialin bib-liotekar, atëherë më me rëndësi është që të kuan-tifikohet drita që bjen mbi një objekt dhe jo

1312

bil kimik. I përdorur në formë filmi për të bërë mëngëpër material fotografik dhe përdorime të tjera.Polivinilkloridi Plastik zakonisht i shkurtuar si PVC, apo ngan-jëherë edhe si ‘vinil’. Jo aq kimikisht stabil sa plas-tikët e tjerë. Ai mund të emitojë përbërës acidikë qëdëmtojnë materialin celuloid. Kemikale të shtuaratë qaujtuara plasticizerë përdoren po ashtu për t’ibërë PVC-të më fleksibilë. Ato po ashtu dëmtojnëmaterialin bibliotekar.

PrezervimiPërfshinë të gjitha konsideratat menaxheriale dhefinanciare, përfshirë kushtet e deponimit dhe të ako-modimit, nivelet e stafit, ecuritë, teknikat dhe meto-dat e përdorura në ruajtjen e materialit bibliotekardhe arkivor dhe informacionin që përmbajnë ato.

Pressure-sensitive tape (shirit i ndjeshºmndaj shtypjes) shih shiriti ngjitºs

Termohigrografi Një instrument mekanik apo elektronik që shënontemperaturën dhe lagështinë relative. Nganjëherëquhet edhe higrotermograf.

Ultraviolet (UV)Rrezatim manjetik me një gjatësi më të shkurtërvalësh dhe energji më të lartë se drita e dukshme,pjesë e së cilës është zakonisht. Ultravioletja ështëe dëmshme për objkete bibliotekare, arkivore, dhemuzeale. Heqja e UV-së mund të reduktojëshkallën e përkeqësimit. Disa fletëza akrilike përf-shijnë kemikale të filtrimit të UV-së.

pHNë kimi, pH është masë e koncentrimit të jonevehidrogjenit në tretje, që shprehin aciditet apo alka-linitet. Materialet me deponi zbutëse alkaline qëpërdoren në biblioteka dhe arkiva kanë tipikisht njëpH mbi 7 dhe nën 9.

Photochemical degradation (Degradimi fotokimik)

Dëmi apo ndryshimi i shkaktuar apo i shtuar ngaekspozimi në dritë.

Poliesteri Emri i zakonshëm për tereftalatin polietilen plastik.Karakteristikat e tij janë transparenca, mungesa engjyrës, fortësia e lartë elastike dhe stabiliteti kimik(kur bëhet pa mbështjellje apo shtesa). Të përdoruranë formë fletëza apo në formë filmi për të bërë fold-erë, kapsulime, mbulesa librash dhe shirita ngjitës.Ndër emra të firmave janë Mylar dhe Melinex.

Polietileni Në formën e tij të pastër, një material kimikisht sta-bil plastik. I përdorur në formë të filmit për të bërëmëngë për materiale fotografike dhe përdorime tëtjera. Një alternativë më e lirë ndaj filmit poliester.

PolimeriNjë material i bërë nga një sërë njësishë më tëvogla (monomerë), që mund të jenë relativisht tëthjeshta, siç është eteni (njësia e polietilenit), aporelativisht kompleks, siç është akriliki.

PolipropileniNë formën e vet të pastër, një material kimikisht sta-

1514

konservimin e materialeve bibliotekare’, IFLA-PAC vendosi të bënte një dokument konciz qëpërqendrohet në elementet kyçe të prezervimit, tëcilat mund t’i përvetësojnë bibliotekat për t’upërkujdesur për koleksionet e tyre. QendraNdërkombëtare IFLA-PAC dëshiron të falëndero-jë Këshilli për Resurse Bibliotekare dheInformative, sidomos Deanna Marcum, HansRütimann, Maxine Sitts dhe Kathlin Smith përmbështetjen dhe këshillat e tyre dhe për besiminme këtë botim. ‘Parimet mbi prezerevimin dhe konservimin ematerialeve bibliotekare’ është në dispozicionedhe në ueb-sajtin e CLIR-së:<http://www.clir.org> and the IFLA website:<http://nlc-bnc.ca/ifla>. IFLA mëton të publikojë edi-cione të tjera, sipas nevojës.

QëllimetKy dokument është një hyrje e përgjithshme nëpërkujdesjen dhe përdorimin e materialit bib-liotekar për individë dhe institucione me njohuritë vogla apo pa fare njohuri në prezervim. Kjonuk ofron një list gjithëpërfshirëse të metodavedhe praktikave të detajizuara, por sjell informa-cion bazë për të asistuar bibliotekat në krijimin enjë qëndrimi të përgjegjshëm në përkujdesjen përkoleksionet e tyre. Rreziqet për koleksionetshpesh janë të njohura, por bibliotekarët shpeshnuk i theksojnë zëshëm pasojat e injorimit tërreziqeve. ‘Parimet e IFLA-s për përkujdesjendhe përdorimin e materialeve bibliotekare’, janëbërë kështu me qëllim të inkurajimit të atyre që

PARATHËNIE

SfondiIFLA e ka për detyrë të inkurajojë pranimin dhepërhapjen, përmes kanaleve të saj, të parimeveprofesionale të administrimit të prezervimit dhekonservimit. ‘Parimet mbi prezerevimin dhe konservimin ematerialeve bibliotekare’ u botua për herë të parënë IFLA Journal, 5 (1979), f. 292–300. Ajo u rev-idua dhe zgjerua nga J. M. Dureau dhe D. W. G.Clements, nga Seksioni i IFLA-s mbiKonservimin dhe u botua nga Selia e IFLA-s më1986 si Raport Profesional nr.8. Që nga viti 1994,Federata Ndërkombëtare e Shoqatave dheInstitucioneve Bibliotekare të Programit Corembi Prezervimin dhe Konservimin (IFLA-PAC)ka ndërmarrë një sondazg në mesin e special-istëve të prezervimit nga një kornizë e gjerë insti-tucionesh dhe organizatash (bibliotekarë,arkivistë, ICA, IFLA-PAC, Seksionit të IFLA-smbi prezervimin) për të përmbledhur komentetme qëllim të plotësimit të dokumentit të vitit1986. Gjatë dymbëdhjetë vjetëve të fundit, janëbotuar artikuj dhe libra mbi një numër të madhtemash të ndryshme që bartin tani me vete prez-ervimin dhe konservimin e materialeve bib-liotekare. Për më tepër, prezervimi dhe konservi-mi kanë lëshuar bazë edhe vetë, deri në njëfarëmase, në profesionin bibliotekar. Megjithëkëtë,ka ende shumë biblioteka në mbarë botën që kanënevojë për udhëzim në kërkim të koleksioneve tëtyre. Prandaj, derisa përgatitej revidimi i edi-cionit të vitit 1986, ‘Parimet për prezervimin dhe

1716

DePew, John N. A Library, Media, and ArchivalPreservation Handbook. SantaBarbara, CA: ABC-CLIO, 1991.Fox, Lisa L., Don K. Thompson, and Joan tenHoor (eds. and comp.) A CoreCollection in Preservation. Chicago: AmericanLibrary Association, Association forLibrary Collections & Technical Services, 1993.Giovannini, Andrea. De Tutela Librorum.Geneva: Les Editions Institut d’EtudesSociales, 1995.Harvey, D. Ross. Preservation in Libraries –Principles, Strategies and Practices forLibrarians. London: Boëker-Saur, 1993.Ogden, Sherelyn (ed.) Preservation of Libraryand Archival Materials. Andover, MA:Northeast Document Conservation Center,revised 1996.Reed-Scott, Jutta, ed. Preservation PlanningProgram. Washington, DC: Associationof Research Libraries, 1993.Ritzenthaler, Mary Lynn. Preserving Archivesand Manuscripts. Chicago: Society ofAmerican Archivists, 1993.

Fjala ‘prezervim’ shpesh definohet si diçka qëpërfshinë të gjithë materialin menaxherial, finan-ciar dhe konsideratat e stafit të domosdoshëm përruajtjen e koleksioneve bibliotekare. Mirëpo, nëkëtë dokument, prezervim do të thotë në veçantiofrim i një niveli të duhur të sigurisë, kontrollitmjedisor, deponimit, përkujdesjes dhe përdorim-it, që do të pengojë përkeqësime të mëtutjeshmekimike dhe që do të mbrojë materialin bibliotekar

janë përgjegjës për t’u ballafaquar me këto paso-ja dhe që, së bashku me ekspertë shkencorë dheteknikë, të bëjnë formulimin e një politike pozi-tive për të ardhmen e materialeve në koleksionete tyre.Në rend të parë, ky publikim ka për qëllim: të ekspozojë rrezikshmërinë e materialit bib-liotekartë avansojë njohurinë lidhur me vazhdimësinëdhe qëndrueshmërinë e materialit bibliotekartë inkurajojë përkujdesjen dhe përdorimin eduhur të materialit bibliotekar të ndihmojë stafin bibliotekar në kërkim të zgjid-hjeve të problemeve të prezervimittë inkurajojë linja të qarta komunikimi midisdrejtuesëve të bibliotekave, drejtuesëve të ndërte-save dhe stafit të prezervimit dhe të bibliotekave,në mënyrë që të gjithë të interesuarit të punojnësë bashku drejt prezervimit të përmbajtjeve tëbibliotekave.

Shënim i EditoritDuhet vënë në pah se ky publikim nuk mund tëpërdoret i veçuar. Ai është hartuar nga shumëburime, disa prej të cilave janë dhënë nëBibliografi. Një dokument kaq i shkurtër mund tëshërbejë vetëm si një hyrje për tema të shumta qëbart përkudjesja dhe përdorimi i materialeve bib-liotekare. Prandaj, rekomandohet që lëxuesit tëvazhdojnë të njihen me librat e shënuara mëposhtë, që përfshijnë edhe biografi gjithëpërf-shirëse mbi tema, të cilat ky botim i mbulon për-cipërisht.

1918

HYRJE

Cilat janë rreziqet kryesore të materialit bib-liotekar? Natyra e vetë materialitFatkeqësitë natyrore dhe të shkaktuara nga njeriuMjedisi në të cilin mbahet aiMënyra e përdorimit të materialit

Koleksionet tradicionale bibliotekare përmbajnënjë mori materialesh organike, përfshirë letrën, pël-hurën, lëkurën e kafshëve dhe ngjitës. Substancatë tilla organike kalojnë nëpër një proces vjetërsimitë pashmangshëm natyror. Derisa mund të merrenmasa për të ngadalësuar këtë përkeqësim me anë tëpërdorimit të kujdesshëm dhe me anë të sigurimittë një mjedisi të këndshëm, është e pamundur që aitë ndalet tërësisht. Stabiliteti kimik dhe fizik i materialit bibliotekarvaret po ashtu edhe nga cilësia dhe përpunimi i pro-dukteve të papërpunuara që përdoren në manifak-turimin e tyre së bashku me disejnin dhe ndërtimine artifaktit përfundimtar. Gjatë shekujve, presioni që vjen nga prodhimimasiv ka reduktuar cilësinë e materialit që arrinë nëbiblioteka. Një pjesë e madhe e mallrave të mani-fakturuara pas vitit 1850 janë dukshëm acidike, tëbrishta dhe do të vetëshkatërrohen me kohë.Metodat e lidhjes janë shkurtuar për hir të automa-tizimit dhe shumë blloqe tekstesh tani mbahen tëlidhura vetëm me ngjitës. Në fakt, të gjitha libratdhe, në veçanti lidhjet e lëkurës, janë shumë mëpak të ndjeshme ndaj dëmit nga ç’farë mendojnëshumica e njerëzve. Mediat moderne, si mikrofil-mat, disqet optike dhe manjetike, formatet digji-

nga dëmi fizik.‘Konservimi’ i materialit bibliotekar është lënëjashtë me qëllim. Derisa shumë opcione të prez-ervimit mund të implementohen nga një stafjoprofesionist, konservimi mund të bëhet vetëmnga profesionalë të trajnuar të pajisur me mjetedhe materiale përkatëse. Konservimi është poashtu një punë shumë intensive dhe e shtrenjtë, tëcilën kanë llogari ta bëjnë pak institucione nëmbarë botën. Prandaj, ky dokument përqëndrohetvetëm në masat që mund t’i marrin shumica ebibliotekave për të penguar dhe ngadalësuarshkallën e përkeqësimit të koleksioneve të tyre.

2120

bibliotekës e poshtë, për të ruajtur mirëmbajtjen epasurive të tyre. Masat e prezervimit duhet miratu-ar, mbështetur dhe inkurajuar nga niveli më i lartëe deri te ai më i ulët në bibliotekë.Ata që janë përgjegjës për menaxhimin e bib-liotekës dhe të mirëmbjatjes së fasadës së brend-shme dhe të jashtme të ndërtesës duhet të lidhenngushtë me ata që janë përgjegjës për mirëmbajtjene koleksioneve. Për shembull, nëse janë ndarëparatë për përçues të ndriçimit të ndërtesës, atëherëduhet shfrytëzuar këtë rast për t’u siguruar që jovetëm të bëhet një ndriçim që kursen energji, porqë edhe që ai t’i plotësojë kërkesat e ndriçimit prez-ervues. Me rastin e instalimit apo zëvendësimit tëgypave, të gjithë ata që janë të angazhuar duhetpunuar drejt reduktimit të rreziqeve ndaj kolek-sioneve dhe jo që ato të shtohen duke i kaluar gypatpërmes vendeve ku është i pranishëm materiali bib-liotekar. Në raste të tilla, kyç është komunikimi iqartë. Nevojat e prezervimit të një biblioteke duhet marrëparasysh në pajtim me klimën shoqërore dhe poli-tike në të cilën vepron organizata. Qëllimi i organi-zatës, procedurat e koleksionimit dhe resurset nëdispozicion duhet marrë parasysh gjithashtu.Rrjedhimisht, procedurat e prezervimit duhet bërënë konsultim me departamente të ndryshme, përkëto arsye: Seksionet e pranimit dhe të koleksionimit të njëbiblioteke duhet të jenë të përgatitura për të blerëkopje të materialit shumë të përdorur, si vepra ref-erence, në rastet kur kostoja e riparimit të këtyreartikujve është më e madhe se sa ajo e zëvendësim-it të tyre. Është gjithashtu e domosdoshme të bëhetllogaritja, nëse kopjet surogate (dmth. versionet në

tale, fotografitë dhe mediat audio dhe vizuele kanëqë të gjitha probleme qenësore të prezervimit dheduhet deponuar dhe përdorur me kujdes, nëse nukduam që ato të prishen para kohës. Është rëndomvështirë të pranohet që një masë e madhe e materi-alit bibliotekar po arrinë mbarimin e jetës së vetnatyrore dhe se disa vite të pakta që u kanë mbeturmund të zgjaten vetëm me anë të përdorimit dhedepozitimit të kujdesshëm.

Përse të prezervohet?Lloji i bibliotekës dhe si shfrytëzohet ajo reflekto-jnë nevojat e prezervimit të koleksioneve të saj.Kërkesat e prezervimti të bibliotekave lokale pub-like huazuese janë, s’do mend, ndryshe nga një bib-liotekë kombëtare. Mirëpo, që të dyja janë të oblig-uara të ruajnë qasjen e koleksioneve të tyre, qoftëpër disa vite qoftë për kohë të pacaktuar. Ekonomikisht, bibliotekat nuk kanë llogari të lejo-jnë që pasuritë e tyre të prishen para kohës.Zëvendësimi i materialit bibliotekar, edhe kur ështëi mundur, është i shtrenjtë. Prezervimi ka sens tëmirë ekonomik.Nuk mund të parashikohet lehtë se çfarë do të jetëinteresi i hulumtuesve në të ardhmen. Prezervimi ikoleksioneve aktuale është mënyra më e mirë përt’u shërbyer shfrytëzuesëve të ardhshëm. Stafi i përgjegjshëm dhe profesional bibliotekarduhet të jetë i përkushtuar në përkudesjen dhe prez-ervimin e materialit me të cilin punojnë.

Kush është përgjegjës?Secili është përgjegjës. Derisa specialistët e prez-ervimit dhe të konservimit mund të japin këshilla,është detyrë e stafit të bibliotekës, që nga kreu i

2322

Me rastin e blerjes sëmaterialit që ështëdëmtuar, kostoja eriparimit të tij duhetmarrë në konsideratëdhe resurset e duhuraduhet të sigurohen.

historinë e koleksioneve, materialin me të cilin janëbërë dhe me përmbajtjen e dokumenteve – për tëqenë në gjendje për të kuptuar më mirë problemete prezervimit. Bibliotekarët, stafi bibliotekar i tëgjitha niveleve dhe studentët e bibliotekarisë duhettë jenë të njohur me rëndësinë e prezervimit nëkuadër të funksionit dhe politikës së bibliotekës.

Ku duhet filluar?Pjesë e procesit të formulimit të politikës së prez-ervimit është të definojë nëse dhe deri në ç’masë dotë pranojë dhe ruajë materialin. Nuk mund të ketëpërcaktime të përgjithshme për biblioteka lidhurme atë se cilat materiale mund të zgjedhen përpërvetësim dhe prezervim të ardhshëm; kjo do tëvaret nga secila bibliotekë individuale dhe ngapolitika e saj. Mirëpo, Bibliotekat kombëtare dhe rajonale duhet tëbashkëpunojnë në atë se çfarë duhet të prezervojnëdhe të ruajnë.Për të qenë në gjendje për t’u përkujdesur përpasurinë e vet, biblioteka duhet të bëjë një vlerësimtë sinqertë të gjendjes fizike të institucionit, kolek-sioneve dhe kërkesave për prezervimin e tyre. Përmë tepër, për t’u përkujdesur për koleksionet menjë buxhet të kufizuar dhe mjete të kufizuara ështëme rëndësi që vendimet të merren në bazë të qartëdhe racionale. Një vlerësim i tillë mund të bëhetnga brenda, nga vetë biblioteka apo nga konsultan-të të pavarur, me ekspertizë të dëshmuar – që tëdyja kanë përparësitë dhe mangësitë e veta.Konsultantët janë të shtrenjtë dhe i marrin shumëkohë stafit. Mirëpo, vlerësimi i fundit duhet të hedhnë shesh gjendjen reale të fakteve. Një vlerësim ibrendshëm mbase do të jetë më i lirë, por ai mund

mikrofilm apo elektronike dhe makinat për leximine tyre) janë më ekonomike dhe më efektive për tësiguruar qasje për materiale shumë të përdoruranga ç’është kopja ‘e fortë’. Duhet arritur pajtim lidhur me një politikë të kata-logjizimit dhe veprimtarisë së krijimit të shënimevetë bibliotekave bashkë me shërbimet e lexuesve përt’i orientuar shfrytëzuesit më shumë në përdorim tësurogateve dhe jo të origjinaleve dhe kopjeve më tëruajtura. Departmentet duhet të planifikojnë akomodime tëmjaftueshme, me cilësi të mirë për marrjen e mate-rialeve. Stafi i sallës së leximit duhet të jetë i informuar lid-hur me çfarëdo kufizimi që ka të bëjë me përdorim-in e materialeve origjinale dhe kufizimeve tëfotokopjimit. Duhet siguruar resurse për trajnimin e stafit lidhurme sigurinë për veten dhe materialin bibliotekar,mbi atë se si duhet përdorur materialin bibliotekarnë mënyrë të drejtë dhe se cila është mënyra më emirë për ta kaluar këtë njohuri tek shfrytëzuesit. Duhet hartuar një politikë ekspozimi e cila siguronqë artikujt nuk do të dëmtohen sa do të jenë nëekspozitë, qoftë në bibliotekë qoftë në huazim tëinstitucioneve të tjera. Bibliotekarët dhe stafi i kon-servimit duhet të pajtohen nëse artikujt janë nëgjendje për t’u ekspozuar. Duhet siguruarmbështetje dhe siguri adekuate, si dhe kushte ambi-entore të përshtatshme për materialin që ekspozo-het. Stafi i prezervimit dhe ata që janë përgjegjës përkoleksionet, pa marrë parasysh nivelin e tyre tëpërvojës, duhet të kenë jo vetëm njohuri teknikedhe shkencore, por duhet të jenë të njohur edhe me

2524

kanë nevojë të jenë me çdo kusht të detajizuara.Sondazhet shpesh rezultojnë në grumbullim tëtepër të sasisë informative, e cila më vonë bëhet evështirë për t’u vënë në rregull dhe analizuar.Pyetjet dhe përgjigjet e shkurtra janë kyçe për njësondazh të suksesshëm. Qëllimet e katër son-dazheve që do të ndihmojnë në formimin e bazës sëvlerësimit janë dhënë të rezymuara më poshtë.

Ndërtimi: për të identifikuar çdo rrezik për sigur-inë dhe mjedisin që paraqet vendndodhja e institu-cionit; për të përshkruar historinë dhe përdorimin endërtesave; dhe për të siguruar gjendjen e struk-turës së jashtme dhe të brendshme në ndërtesave.

Gatishmëria dhe reagimi ndaj fatkeqësive: për tëpërshkruar rreziqet e mundshme – të shkaktuaranga njeriu – ndaj ndërtesave dhe koleksioneve; përtë rishikuar masat aktuale të përkujdesjes ndajkëtyre rreziqeve; dhe për të shqyrtuar gatishmërinëdhe planet e ragimit ndaj fatkeqësive.

Mjedisi: për të raportuar mbi atë se cilat masamjedisore janë me vend për të ruajtur koleksionet;cilat janë pikat e mira dhe të këqija të këtyremasave; dhe kush është përgjegjës për mirëmbajt-jen e tyre.

Koleksioni: për të siguruar gjendjen aktuale tëkoleksionit dhe për të identifikuar problemet emundshme. Përshkrimi i llojit dhe sasisë së artiku-jve në koleksione do të ndihmojë në krijimin e njëpasqyre të pasurisë së bibliotekës (për shembull,300 fotografi,2,000 libra apo si ‘metra lineare’ – 10 linear metra

të ndikohet nga politika e stafit. Për fat të keq, ështëgjithashtu më lehtë të pranohen rekomandimet ngandonjë trup nga jashtë sesa nga brenda. Një ndërmarrje e tillë duhet të jetë përpjekje e për-bashkët e të gjitha departamenteve dhe tëmbështetet nga niveli më i lartë. Një vlerësim paautoritet ka gjasë të jetë i paefekshëm. Raporti finalështë s’do mend kritik kundruall çdo suksesi tësondazhit të ‘nevojave’. Ai duhet të identifikojëqartë rreziqet për koleksionet dhe të jetë realist nëpropozimet e veta.

Si duhet filluar?Është me rëndësi që të kihet një ide të qartë mbiobjektivat e studimit para fillimit të hulumtimit tëgjendjes së institucionit dhe koleksioneve të tij.Hollësitë rreth politikave, operacionet dhe proce-durat mund të gjenden në dokumente të shkruara,burimet më të shpeshta do të jenë përmes intervis-tave me stafin bibliotekar të të gjitha niveleve,observimet se si ruhet dhe përdoret materiali ngastafi dhe nga shfrytëzuesit, si dhe vlerësimi i rrez-iqeve në ndërtesa dhe koleksione. Identifikimi i rreziqeve të mëdha dhe imediate përpasurinë e bibliotekës apo për koleksione të veçan-ta duhet të jenë preokupimet kryesore. Rreziqe tëtilla do të ndryshojnë për institucione të ndryshme,nga ripërtëritja e sistemit të zjarrit dhe hetimit tëtymit, përmes vendosjes së një progarmi të integru-ar të menaxhimit të kafshëve brejtëse. Deri teklëvizja e një koleksioni të rëndësishëm tëfotografive në një pjesë me ambient më stabil. Sondazhet janë mjete themelore për zhvillimin epolitikës prezervative të një biblioteke. Mirëpo,derisa ato duhet të jenë gjithëpërfshirëse, ato nuk

2726

është e domosdoshme për të qenë selektiv nëvendimin se çfarë duhet bërë në kuptim të:sigurimit të strukturës së ndërtesave përmirësimit të kontrollit mjedisor përmirësimit të deponimit dhe përdorimit të kolek-sioneve.

Një selektivitet i tillë duhet të jetë pjesë eksplicitee politikës së bibliotekës po që se duam qëpërgjegjësitë ndaj shfrytëzuesve të ardhshëm tëmerren ashtu si duhet. Është me rëndësi të kuptohetse selektiviteti nuk do të thotë të pengojë miratimine një qasjeje të plotë të përkujdesjes për kolek-sionet e bibliotekës. I tërë materiali bibliotekarmund të mos ketë nevojë për vëmendje të veçantënë aspektin e paketimit apo të deponimit në kushtetë caktuara mjedisore, por që të gjitha duhet tëruhen nga fatkeqësitë e shkaktuara nga njeriu dheato natyrore, vjedhja apo gjymtimi, nga sulmi iminjve dhe myku dhe nga praktikat e dobëta të për-dorimit.Zakonisht, përzgjedhja e materialit për procese tëveçanta të prezervimit, siç është formatizimi apopaketimi mbështetet në logjikën e shëndoshë.Paketimi i një koleksioni që është në gjendje tëmirë dhe që nuk është përdorur më parë parapërkudesjes për një koleksion që është në gjendje tëkeqe dhe që është stërpërdorur nuk është logjikë eshëndoshë; nuk është as reformatizimi i një materi-ali që është riformatizuar nga një institucion dikutjetër.

Cilat janë ndërlikimet financiare? Pothuajse gjithmonë, sasia e informacionit që gjen-det në biblioteka është më e madhe sesa resurset në

të kutive të dorëshkrimeve) dhe vjetërsia e tyre (përshembull: 10,000 libra para-1850s; 20,000 libra1850–1900; 500,000libra 1900 deri më sot). Pika të tjera që duhet mbu-luar janë: Cila është gjendja e përgjithshme e koleksioneve?Cilat koleksione janë posaçërisht në gjendje tëkeqe?Cilat koleksione janë më të vlefshme/rëndësishme? Cilat koleksione janë më në rrezik? Me ç’shpejtësi po shtohen koleksionet?Çfarë drejtimi ka gjasë të marrë koleksionimi?A ka hapësirë aktualisht dhe a është siguruar përkoleksione të ardhshme dhe zgjerim?

Duke ditur se cili material përdoret më së shumtido të ndihmojë në përcaktimin e nevojave të prez-ervimit të koleksioneve të veçanta. Për shembull,një komplet i botimeve lokale historike, i cili ështëaq i kërkuar, por në gjendje të keqe mund të ketëtrajtim prioritar të mikrofilmimit sesa një tjetër qëështë po ashtu në gjendje të keqe, por që nuk shfry-tëzohet shpesh. Fusha të tjera, që janë dhënë në kapitujt vijuesduhet dokumentuar po ashtu, siç është sigurimi ikoleksioneve; mënyra se si deponohen dhe për-doren materialet; kushtet e vendit të deponimit;praktika e sallës së leximit; dhe niveli i trajnimitdhe preofesionalizimit të stafit.

Çfarë duhet ruajtur?Porsa të ndihet nevoja e vlerësimit të prezervimit,hapi tjetër është të vihen prioritetet e reko-mandimeve që janë bërë. Për shkak të resurseve tëkufizuara dhe shkallës së mundshme të problemit

2928

Pse tº bashkºpunohet dhe me kº? Nuk mjafton që bibliotekat vetëm të jenë të vetëdi-jshme për përgjegjësinë e vet për ruajtjen e kolek-sioneve të tyre, ndonëse vetëdijësimi është nevojae parë. Është po aq e rëndësishme të ngritet vetëdi-ja në mesin e publikut të përgjithshëm dhe tek ataqë janë në pozitë të financojnë programe prezervi-mi. Qeveritë duhet të lozin një rol aktiv në sigurim-in e mirëqenies së trashëgimisë kombëtare. Zyretkombëtare të prezervimit, të ndihmuara financiar-isht qoftë nga qeveria, qoftë nga fondet private janëesenciale nëse duam që trashëgimia e shkruar e njëvendi të mbijetojë. Këto themelata duhet të jenë nëgjendje të inkurajojnë të gjitha bibliotekat dheinstitucionet të ndjekin politika të shëndosha tëprezervimit. Shërbimet shumë të suksesshme, siçështë furnizimi me literaturë që ka të bëjë me plan-ifikimin në raste të fatkeqësive, fotokopjimin, apoçështjeve të sigurisë, sipas kërkesës, nuk mjafto-jnë. Lipset po ashtu trajnim aktiv dhe edukim. Për më tepër, zyret kombëtare të prezervimit ngan-jëherë mund të jenë trupa të duhur të koordinimit tëpolitikave të ruajtjes në shkallë kombëtare. Ato poashtu mund të kenë mundësinë për t’u bërë zëd-hënëse politike për bibliotekat mbi çështje, si për-dorimi i detyrueshëm i letrës permanente në botim.Përndriçimi i publikut të gjerë përmes fushatave tëposterëve në shkolla dhe bibliotekat publike lidhurme respektimin dhe përkujdesjen për materialinbibliotekar, është një përgjegjësi tjetër e dobishmeqë mund të merret nga zyret kombëtare të prez-ervimit. Nëse duam që një trashëgimi kombëtare të mbije-tojë, atëherë koordinimi i programeve kombëtare,rajonale, konzorciale dhe institucionale të prez-

dispozicion për përmbushjen e objektivave me suk-ses të plotë. Nuk është dhe kurrë nuk ka qenë emundur të ruhet çdo gjë. Përkushtimi për ruajtje tëpacaktuar apo të përhershme kërkon shpenzime tëkonsiderueshme financiare lidhur me akomodimin,kushte të veçanta të deponimit dhe mbase edhe përformatizim. Prandaj, duhet marrë vendime lidhurme atë se çfarë do të grumbullohet dhe të ruhet.Çdo bibliotekë e ka për detyrë të sigurojë mirëmba-jtjen e koleksioneve të veta për shfrytëzues aktualëdhe të ardhshëm. Për një kohë tepër të gjatë, bib-liotekat kanë shpenzuar pjesë të mëdha të bux-heteve të tyre për materiale të reja. Shumica e bib-liotekave nuk kanë, apo nuk kanë mjaft fonde tëndara për qëllime prezervimi. Shpenzimi i kohësdhe i resurseve për pengimin e dëmtimit të materi-alit bibliotekar është pothuajse gjithmonë më lirësesa riparimi apo zëvendësimi i tij. Asnjë bibliotekë nuk ka llogari të marrë masa paran-daluese kundër zjarrit, vërshimit, vjedhjes, mykutdhe dëmtimit nga insektet ngaqë për të shpëtuarmaterialin që është dëmtuar nga këto fatkeqësi ështëjashtëzakonisht shtrenjtë në kuptim të resursevenjerëzore dhe financiare. Pasojat e çrregullimeve tëtilla janë të shumëfishta. Fatkeqësitë serioze shkak-tohen shpesh nga rrethana që kanë mund të shman-gen me pak shpenzime. Parandalimi jo vetëm qëështë më i mirë, por shpesh edhe më i lirë sesa kuri-mi. Përkujdesja për materilin bibliotekar nuk do tëthotë me çdo kusht shpenzim i tepërt i fondeve bib-liotekare. Ka shumë vendime logjike dhe zgjidhjeekonomike ndaj problemeve të prezervimit. Mirëpo,të gjitha bibliotekat duhet ta kenë të qartë se ruajtjadhe mirëmbajtja e koleksioneve të tyre është po aq erëndësishme sa dhe përvetësimi i tyre dhe se për këtëqëllim duhet ndarë fonde të duhura.

3130

PLANIFIKIMI MBI SIGURINË DHE RASTET E FATKEQËSIVE

SIGURIA ?Sigurimi i sipërfaqeve dhe ndërtesave Parandalimi i sjelljeve kriminale dhe asociale Sigurimi në hapësira leximi Sigurimi i materialit bibliotekar Doracaku informativ i emergjencave

PLANIFIKIMI P¸R RASTE FATKEQ¸SIE

Vlerësimi i rrezikutIdentifikimi i rreziqeve të jashtme mjedisoreIdentifikimi i rreziqeve të brendshme mjedisoreVlerësimi i masave ekzistuese parandaluese

ParandalimiSistemet e alarmimit të zjarrit Sistemet manuale të shuarjesSistemet e shuarjes automatikeMirëmbajtja rutinore

Gatishmëria

ReagimiTharja e materialit të lagëtTharja e ajrit

Riparimi

ervimit janë esenciale. Është joreale të pritet ngabibliotekat dhe arkivat të merren individualisht dhetë zgjidhin me sukses problemet teknike dhe finan-ciare që kanë të bëjnë me prezervimin në nivelinkombëtar. Për shembull, në vitin 1996, IFLA dheICA krijuan Komitetin e Përbashkët IFLA – ICApër Prezervimin në Afrikë (JICPA), për vetëdijësimlidhur me çështje të prezervimit dhe të veprimevekoordinuese në rajon. Bibliotekat duhet të bashkëpunojnë jo vetëm mearkivat, por edhe me muzetë dhe galeritë. Kursimetë konsiderueshme mund të bëhen dhe përpjekjet edyfishuara mund të shmangen nga institucionet meanë të konsultimit me njëri-tjetrin në fusha të tillasi kontrolli mjedisor, vlerësimi i ndërtesave dhekoleksioneve, si dhe përgatitjen për raste fatkeqësidhe plane të rimëkëmbjes.

3332

urta dhe duhet të ketë një rregullore të qartë qëparasheh se kush mund të ketë qasje në cilathapësira.Masa specifike, si përdorimi i sefave, duhet tëndërmirren për sigurinë e materialit të rrallë/të vlef-shëm.

Pengimi i sjelljes kriminale dhe asocialeSjellja kriminale dhe asociale sillet nga ndonjë viz-itor fjalaman deri tek ndonjë vjedhës i vendosur.Stafi, librat, pajisjet dhe pasuria personale janë qëtë gjitha në rrezik. Pikat fillestare të masave ndajsjelljes kriminale dhe asociale janë:Posedimi i një biblioteke të qetë dhe të rregulltKrijimi i një mjedisi, të cilin lexuesi i vërtetë e kon-sideron si të përshtatshëm dhe efikas, por në të cilinkeqbërësi e ndien veten të pasigurt dhe të huaj Posedimi i njoftimeve në vende të dukshme, qëpërcaktojnë qartë se çfarë është sjellja e pale-jueshmeTrajnimi i stafit lidhur me atë se si duhetkundërvënë një shfrytëzuesi tekanjoz apo agresivapo ndonjë vjedhësi të dyshimtë të librave.

Siguria në hapësirat e leximitPikat që duhet pasur parasysh:Si jipen artikujt lëvizës dhe si kontrollohen merastin e kthimit të tyre?Sa janë të mbikëqyrura hapësirat e leximit? A janë pajisjet e sigurisë në vendet e veta? A janë të lejuara çantat në këto hapësira dhe a kon-trollohen ato tek dalja?

SIGURIA

Është përgjegjësi e drejtuesit të bibliotekës që tëinicojë, koordinojë dhe zbatojë zhvillimin e njëpolitike të sigurisë brenda bibliotekës. Me rastin ehartimit të një rregulloreje të tillë duhet konsultuarbibliotekat e tjera, policia dhe stafi.

Sigurimi i sipërfaqeve dhe ndërtesaveSipërfaqet dhe oborri duhet të mbahet i pastër.Anët e jashtme të ndërtesës duhet të vlerësohen përlehtësinë e qasjes nga kriminelët. Duhet shqyrtuarseriozisht mundësinë e pajisjes me sistem alarmidhe qarku të mbyllur televiziv. Të gjitha hapësiratduhet të jenë të ndriçuara si duhet. Duhet kushtuar vëmendje e veçantë dyerve dhedritareve në aspektin e dryrëve, xhamit të sigurisëapo filmit. Brendësia e ndërtesës duhet të mbahet pastër. Ajodo të përfaqësojë imazhin e përkujdesjes dhembikëqyrjes, që do të parandalojë kriminelin emundshëm. Të gjitha pikat e hyrjes/daljes dhe vendkalimetduhet të mbahen të ndara, po të jetë e mundur dheme prani stafi gjatë tërë kohës. Të gjitha premisat e stafit duhet kyçur kur nuk janënë përdorim. Pajisjet e shtrenjta duhet të lidhen me zingjirë apotë fiksohen dhe të mbajnë etiketa sigurie. Të gjithë kontaktuesit duhet të nënshkruhen merastin e hyrjes dhe daljes nga biblioteka dhe do tëbartin bexha gjatë tërë kohës. Nevoja për një qëndrim të syçeltësisë duhet tëmbillet tek stafi. Të gjitha hapësirat e deposë duhet të mbahen të sig-

3534

Si pjesë e mbikëqyrjessë ndërtesës, të gjithafushat e sigurisë duhettë vihen në pah dhemangësitë të diskuto-hen sa më parë qëështë e mundur.

Natyrore Të shkaktuara nga njeriuUraganet Aket e luftës dhe të terrorizmitVërshimet ZjarretTërmetet Uji(gypat e çarë, pikimet e çatisë, etj.) Shpërthimet vullkanike EksplodimetStuhitë e rërës

Një numër i madh resursesh janë botuar për tëndihmuar institucionet në zbatimin e masave tëshmangies së katastrofave dhe reagimeve ndajfatkeqësive dhe të planeve të shpëtimit. Këtu janëdhënë vetëm pikat kyçe. Duhet të jetë obligative qëçdo bibliotekë të ketë një plan të shkruar, në të cilindo të përpunohen të gjitha këto elemente.Një qasje ‘fazore’ mund të përdoret për gatish-mërinë për raste fatkeqësishë (siç mund të ketëedhe për veprimtarinë e prezervimit në përgjithësi).Do të thotë se është e pranueshme, si fazë e parë, tëfillohet me disa sektorë (qoftë edhe në formë tëpërmbledhur), sidomos nëse institucioni përqen-drohet së pari në ato çështje që janë mëpreokupuese. Në fazën vijuese planifikuesit mundtë shtojnë gradualisht detaje dhe sektorë të tjerë,pas një edukimi më të mirë, pasi të kenë pasur kohëtë shikojnë planin dhe pasi të jenë në gjendje tëzhvillojnë një konsenzus lidhur me atë se duhet njëinstitucion të organizojë veprimtarinë e vet tëgatishmërisë.

Sigurimi i materialit bibliotekarI tërë materiali bibliotekar duhet të jetë i vulosur nëatë mënyrë që e identifikon atë në mënyrë të qartëse i takon një institucioni te veçantë. Vulat e bib-liotekave duhet të jenë të llojit që thahen shpejt e qënuk humbin ngjyrën, stabile dhe të pashlyeshme.Sigurimi i sistemeve të etiketave, nëse është i pran-ishëm, duhet kontrolluar rregullisht.

Doracaku informativ i emergjencaveËshtë e dobishme për tërë stafin që të ketë qasje tëlehtë të një doracaku informativ të emergjencave,që përmban listën e hapave të menjëhershëm qëduhet marrë, personelin kyç dhe mënyrën se simund të kontaktohen ata në rast të:aksidenteve që u ndodhin stafit dhe vizitorëvevandalizmit, vjedhjeve dhe sulmeveincidenteve, si ndërprerja e energjisë, prishja eashensorit, humbja e çelësave të sigurisë emergjencave që rrezikojnë mirëqenien e njerëzve,të koleksioneve dhe të strukturës së ndërtesave –p.sh. kërcënimet me bombëstuhitë, tërmeti dhe vërshimet.

PLANIFIKIMI P¸R RASTE FATKEQ¸SIE

Është jetike për çdo bibliotekë, pa marrë parasyshmadhësinë e saj, të ndërmarrë çdo gjë të mundshmepër të penguar ndonjë fatkeqësi që mund të evito-het. Të rëndësisë së njëjtë janë masat për t’u bal-lafaquar me pasojat e fatkeqësive, qofshin ato tëshkaktuara nga njeriu, qofshin natyrore.

3736

Plani duhet të jetë ishkruar qartë dhe ikuptueshëm nga tëgjithë të involvuarit.Duhet plotësuar rreg-ullisht dhe kopjetduhet të ekspozohendhe të ruhen.

lumenj, liqej, pjesë deti, kënde të errëta, pjesë tëdala, skuta që mundësojnë fshehje)?A është rrethina e sigurt (patrulla të rregullta, ndriçimefektiv, hyrjet e sigurta dhe të kontrolluara, hyrjet eveçanta për stafin dhe vizitorët/shfrytëzuesit)?A paraqet problem ndotja (pluhuri, ndotësit gazikë)nga fabrikat, trafiku apo mjedisi?Sa është e sigurt ndërtesa nga zjarri dhe vërshimi –a ka rreziqe në afërsi, qoftë natyrore, si fushorë dhelumor, qoftë të shkaktuara nga njeriu, si në uzinatpetrokimike?A ka ndodhur ndonjë incident apo fatkeqësi e madhenë pesë vjetët e fundit (kërcënime me bombë, traziracivile, përleshje, lufta, fatkeqësi natyrore – vërshime,tërmete, zjarre, stuhi, vandalizëm)?

Identifikimi i rreziqeve të brendshme mjedisoreÇfarë materialesh janë përdorur në strukturën endërtesës?A e përballon zjarrin struktura e jashtme dhe ebrendshme e ndërtesës? A ka mure që i bëjnë ballë zjarrit që ndajnë pjesët endërtesës dhe a ka dyer që i rezistojnë zjarrit? A janë koleksionet të vendosura në distancë tëduhur nga kanalizimi, instalimet elektrike dhemekanike – gypat e ujit, radiatorët, klimatizuesit,kuzhinat, laboratorët? A është vendi ku janë të vendosura koleksionet tëprekshme nga pikimi apo vërshimi? A lejohet duhani në cilëndo pjesë?A ka sasi të mëdha të materialit të djegshëm (sikemikale në laboratore), pos librave të deponuaranë atë vend? Vlerësimi i masave ekzistuese parandalueseA ka ndërtesa sistem zbulimi të zjarrit dhe ujit?

39

Planifikimi për raste të fatkeqësive zakonisht përf-shinë pesë faza: Vlerësimi i rrezikut - verifikimi i rreziqevepër ndërtesën dhe koleksionetParandalimi - implementimi i masave që dotë largojnë apo pakësojnë rrezikun Gatishmëria - hartimi i një plani me shkrim mbigatishmërinë, reagimin dhe rimëkëmbjenReagimi - procedurat që duhet ndjekurnë rast të fatkeqësisëMëkëmbja - restaurimi i vendit të godi-tur nga fatkeqësia dhe të materialit të dëmtuar nënjë gjendje stabile dhe të përdorshme.

Vlerësimi i rrezikutPërpiquni të identifikoni çfarëdo rreziku të jashtëmapo të brendshëm që mund të shkaktojë problemepër koleksionet dhe vlerësoni çfarëdo mangësie nëmasat e parandalimit të fatkeqësive, që janë tani nëfuqi. Këshillimi me zjarrfikësit do të ndihmojë nëgjetjen e çfarëdo rreziku të mundshëm që nuk ështëi qartë në të parë.

Identifikimi i rreziqeve të jashtme mjedisore Përshkruani rajonin ku janë të vendosura kolek-sionet (rezidencial, industrial, qendër tregtare,rural, rekreativ).A ka ndonjë rrezik madhor industrial apo natyrornë afërsi të vendit ku janë të vendosura koleksionet(aeroport, hekurudhë/autostradë, ujëmbajtës naty-rorë, si det, liqej, lumenj, vegjetacion natyror akaçubë, ndërtesa të tjera)?Cila është rrethina dhe perimetri i drejtpërdrejtë indërtesës (rrethoja dhe dyer, pengesa natyrore, si

38

ParandalimiPorsa të jenë vlerësuar rreziqet, merrini të gjithamasat e domosdoshme për ta bërë ndërtesën dhepasuritë e saj të sigurtë. Këshillohuni me shërbimete emergjencës (zjarrfikësit, policia dhe spitali).

Sistemet e alarmimit të zjarritTë gjitha pjesët e ndërtesës duhet të pajisen me sis-teme detektimi të zjarrit dhe tymit, që në mënyrësimultane alarmon të gjithë banuesit dhe zjar-rfikësit lokalë. Pajisjet e detektimit të zjarrit mundtë sigurojnë alarmime të hershme të shkaktimit tëzjarrit, duke ofruar kështu një mundësi për shuarjemanuale para aktivizimit të sistemit të spërkatjes.Pikat e alarmeve manuale të zjarrit, që mund tëshfrytëzohen nga banuesit për të alarmuar për pran-inë e zjarrit a të tymit, duhet të jenë po ashtu tëpranishme në tërë ndërtesën.

Sistemet manuale të shuarjesNëse mungon sistemi i fikjes së zjarrit, atëherëduhet instaluar këtë: Mcn ckBobina zorrësh apo stenda për t’u siguruarqë të gjitha pjesët e ndërtesës të jenë në brendi të 6-metërshit nga hunda e gjatësisë së plotë të zorrës.Sisteme hidrante apo tubacione kryesore në tëgjitha ndërtesat prej 30 a më shumë metra lartësie,apo ku një kat është më i madh se 1000 m2.Hidrantët apo tubacionet kryesore duhet të disloko-hen në mënyrë që zjarrfikësit të mund të kenë pre-sion për gypat nga jashtë ndërtesës. Mjetet portable të zjarrfikjes duhet të jenë gjith-

monë në dispozicion, edhe nëse është instaluar sis-temi automatik i fikjes së zjarrit. Duhet të ketë njënumër të mjaftueshëm të fikësve që mbahen me

41

A ka në atë vend sistem automatik të zjarrfikjes? Çfarë lloj sistemesh manualë të zjarrfikjes ka në atëvend (zjarrfikës – uji, shkume, CO2, tuba uji, etj.)? A kontrollohen rregullisht sistemet e zbulimitdhe/apo të shuarjes së zjarrit?A është e pajisur ndërtesa me rrufepritës? A janë marrë masa parandaluese kur ndërmerrenaktivitete mundësisht të rrezikshme, siç bëhetzëvendësimi i telave dhe rienovimi i strukturës sëbrendshme dhe të jashtme të ndërtesës? A është sistemi i sigurisë së ndërtesës (nëse ka) ilidhur me departamentet e zjarrfikësve/policisë? A ekziston ndonjë plan me shkrim mbi gatish-mërinë ndaj fatkeqësive dhe reagimit për bib-liotekë? Elementet që duhet të përmbajë: përshkrimi i pro-cedurave të emergjencës; ekspertët e konservimit;pajisjet të deponuara jashtë premisës; lista e stafitvullnetar; të tjera.A është i trajnuar stafi për procedurat e reagimitemergjent (një oficer i ngarkuar me këtë punë, tra-jnim i rregullt, evakuimet emergjente)? A plotësohen të dhënat kompjuterike për çdo ditë? A janë të shumëzuara katalogjet manuale, shënimete regjistrimit dhe të qasjes dhe të deponuara nëvend të sigurt?A janë katalogjet elektronike dhe shënimet eshumëzuara dhe në vend të sigurt?

.

40

e ujit në pjesët e koleksioneve.Sisteme mikromiste janë në zhvillim e sipër përshkarkimin e sasive të kufizuara të ujit në presioneshumë të larta, duke prodhuar kështu ftohje efikasedhe kontroll të shpejtë të zjarrit me fare pak ujë.Testet kanë dëshmuar se ngopja me ujë, shpesh eshoqëruar me procedura standarde të zjarrfikjeskështu shmanget. Përparësi të tjera të paraparajanë: kostoja e ulët e instalimit, ndikimi minimalestetik dhe siguria e njohur mjedisore.

Mirëmbajtja rutinoreAlarmet e zjarrit dhe sistemet e shtypjes, strukturae ndërtesës, tubacioni, pajisjet elektrike dhe tëgazit, si dhe pajisjet e tjera, duhet të mirëmbahendhe të testohen në mënyrë rutinore. Të gjitharaportet duhet të ruhen dhe puna e mirëmbajtjes tëdokumentohet.

GatishmëriaKëto në vijim duhet të përgatiten, shqyrtohen dhetë ripërtërihen në mënyrë të rregullt: Planet e dyshemeve të ndërtesës, që shënojnëpjesët e depove, dritaret, hyrjet dhe daljet; fikësit ezjarrit; alarmet e zjarrit; spërkatësit; detektorët etymit/zjarrit; gypat e ujit, të gazit dhe të ngrohjes;kontrolli i ashensorëve; furnizimi elektrik dhe meujë dhe pikat e shkyqjes.Lista e prioriteteve të shpëtimit e bërë nga departa-mentet, që përmbajnë artikujt që duhet shpëtuarnga kthinat e veçanta. Shërbimet e zjarrfikësvemund të lejojnë hyrjen në një ndërtesë për qëllimeshpëtimi për një kohë të shkurtër dhe është esen-ciale të dihet se cilët artikuj duhet shpëtuar dhe kujanë të vendosura ato.

43

dorë, të përdorur strategjikisht (CO2, uji, aposhkume varësisht nga shkaktari i zjarrit, dmth.elektrik apo kimik).

Sistemet e shuarjes automatikeDuhet kushtuar vëmendje përparësive që ofron sis-temi automatik i shuarjes së zjarrit.Një sistem CO2 i gasit është i përshatshëm vetëmpër kthina të ngushta, p.sh. hapësira që mund tëmbyllen dhe që normalisht nuk janë të okupuaranga njerëz. Sistemet e gazit halon nuk prodhohen më, pasi qëjanë të dëmshme për mjedisin, sidomos ndajshtresës ozone të mbrojtjes së tokës.Sistemet e gypave të lagësht janë metodë ebesueshme dhe e sigurt e shurajres dhe mirëmba-hen lehtë. Përkundër bindjes së përgjithshme,aktivizimi i një spërkatësi nuk i aktivizon të gjithëspërkatësit; kështuqë rreziku i shkarkimit akciden-tal nuk duhet mbivlerësuar. Spërkatësi mesatarshkarkon 15-20 galonë në minut (90 litra nëminut), përderisa zorrët e zjarrfikjes tipike lirojnë120-250 galonë në minut (540-1125 litra në minut).Është më rëndësi të mos harrohet se aspektetmjedisore dhe të sigurisë njerëzore të ujit janë tënjohura, përkundër ndikimit të mundshëm ngaagjentë të ndryshëm kimikë. Për më tepër, teknikate riparimit të materialit të dëmtuar nga uji janë poashtu të njohura. Sistemet spërkatëse me gypa të tharë janë esencial-isht të njëjtë me atë të sistemeve të gypave tëlagësht, pos se gypat përmbajnë në pjesët e mbroj-tura ajër të kompresuar. Me rastin e aktivizimit tëspërkatësit, valvula hapet duke lejuar ujin të kalojënëpër gypa. Kjo pakëson çfarëdo rreziku nga pikja

42

Nëse sistemet e mbrojt-jes nga zjarri të bazuarnë ujë, si spërkatësit,duhet instaluar, duhetkrijuar kushtet përdrenazhë të shpejtë.

në një operacion shpëtimi, përfshirë formularët einventarit, listat e paketimit, shkresat dhe urdhëre-sat e blerjes, etj. Informacioni i kontabilitetit: përshkrimi i fondeveinstitucionale të pranishme në një përpjekje sanimidhe procedurat/autorizimet për të pasur qasje tekato.Informacini i sigurimit: shpjegimet e mbulimit,procedurat e kërkesave, kërkesat e mbajtjes sëshënimeve, kufizimet mbi stafin/vullnetarët qëhyjnë në një pjesë të goditur dhe informacioni mbiprocedurat shtetërore/federale të shpëtimit.

ReagimiNdiçni procedurat e krijuara të emergjencës përdhënien e alarmit, evakuimin e personelit dhe përsigurimin e një mjedisi të sigurt. Kontaktoni udhëheqësin e ekipit të reagimit ndajfatkeqësive për të njoftuar dhe drejtuar ekipin ereagimit ndaj fatkeqësive. Kur të jetë dhënë leja për të rihyrë në premisë, bëninjë vlerësim paraprak të gjerësisë së dëmit, pajis-jeve, furnizimeve dhe shërbimeve të nevojshme. Përmirësoni mjedisin, nëse duhet, për të penguarrritjen e mykut.Fotografoni materialin e dëmtuar për qëllime tëkompensimit sigurues. Vendosni një premisë për regjistrimin dhe pake-timin e materialit që kërkon ngrirje dhe një premisëpër tharës për materiale pak të lagura dhe trajtimetë tjera të vogla. Transportoni artikujt e dëmtuar nga uji deri tekobjekti më i afërt ngrirës.

45

Zgjedhja dhe trajnimi i një ekipi të reagimitemergjent të përbërë nga anëtarë vullnetarë ngastafi, të cilët jetojnë jo larg bibliotekës. Ekipi duhettë stërvitet në heqjen e materialeve dhe që t’i mbajënë fshehtësi metodat e shpëtimit. Është esencialeqë ata të kenë marrë pjesë në punëtori mbi fatke-qësitë, në të cilën do të simulohet ndonjë vendfatkeqësie dhe të ushtrohen teknikat. Udhëzime të hollësishme, hap pas hapi, për tëgjitha fazat e operacionit të shpëtimit, që mbulojnënjë varg incidentesh që janë të mundshme (p.sh.pikimet e çatisë/gypave, vërshimet dhe zjarri), sidhe mediat e ndryshme të përfshira në koleksione,si librat dhe gazetat, dorëshkrimet/shënimet,artikujt e mbështjellë kundruall atyre të pambësht-jella, regjistrimet e zërit, media fotografike, mediakompjuterike/elektronike, etj. Udhëzimet për rehabilitim afatgjatë: procedurat përveprimet, përfshirë identifikimin dhe etiketimin,heqjen e tymit/blozës, pastrimin, klasifikimin dherivendosjen, riparimin dhe rilidhjet, etj. Një listë kontaktesh dhe emrash të jashtëm,adresash dhe numrash telefonash të shtëpisë dhepunës të personelit me përgjegjësi emergjente.Pjesët që do të mund të përdoreshin për materialetregjistruese dhe paketuese.Lokacionet për ridepozitimin e përkohshëm tëstafit dhe materialit.Kontratat me shërbimet lokale të ngrirjes.Kontratat me shërbimet e tharjes me vakum.Aranzhmanet me shërbimet e transportit.Furnizimet për transportimin, pastrimin dhe klasi-fikimin e materialit. Formularët e mbajtjes së shënimeve: kopje tëshumëfishta të të gjitha formave që do të nevojiten

44

konservimi. Pastroni dhe rehabilitoni hapësirën e goditur ngafatkeqësia.Zëvendësoni materialin e trajtuar në hapësirë tërenovuar. Analizoni fatkeqësinë dhe përmirësoni planin nëdritën e përvojës.

E vlen që të krijohet lidhja me autoritetet/këshillatlokale dhe rajonale lidhur me ekzistimin e objek-teve të përkohshme të deponimit dhe të shërbimevetë tjera që mund të ofrojnë ata. Bashkëpunimi mebiblioteka të tjera, muzeje dhe galeri në vend mundtë kursejë kohë, mjete dhe resurse.

MJEDISI

Lagështia relative (RH)

Temperatura dhe lagështia relativeEfektet e temperaturësEfektet e lagështisë relativeEfektet e temperaturave luhatëse dhe lagështia relativeMatja dhe regjistrimi i temperaturave dhelagështisë relativeNivelet e rekomanduara të temperaturave dhelagështia relativeNdikimi i kushteve lokale klimateriake nëlagështinë relative

Ndotja atmosferike dhe grimca Ndotësit gazikëNdotësit grimcorë

47

Tharja e materialit të lagurSi pjesë e përgatitjes për planin e fatkeqësive ështëesenciale për të qenë i njohur me procedurat endryshme për lloje të ndryshme të materialit bib-liotekar. Metodat e tharjes në vijim kanë për-parësitë dhe mangësitë e tyre:Tharja me ajërDehumidifikimi Tharja termale me vakumTharja ngrirëse me vakumNëse duhet kohë për marrje të vendimeve kritike,librat dhe shënimet duhet ngrirë për të pakësuardëmtimin fizik dhe ndotjen biologjike.

Tharja me ajërTharja me ajër është teknika më e thjeshtë e tharjessë materialit jokrejtësisht të lagur. Një libër i lagurmund të lihet të qëndrojë në të dy skajet dhe faqete tij duhet të përshkohen me fen apo të përshkohenme letërthithëse. Ndonëse kjo është një metodëefektive që nuk kërkon pajisje apo materiale tështrenjta (fenë dhe letërthithëse), ajo kërkon shumëmund, shumë kohë dhe zakonisht rezulton në njëlloj dëmtimi dimensional.

Riparimi

Përcaktoni prioritetet e punës së konservimit.Konsultohuni me konservistët lidhur me metodatmë të përshtatshme për material pastrimi dheriparimi. Merrni llogaritjet e kostos. Sajoni një porgram të konservimit me faza në rastine sasive të mëdha të materialit. Zgjedhni artikujt që duhet lënë, zëvendësuar, aporilidhur, nga ato që meritojnë trajtim të veçantë

46

Faktorët mjedisorë të temperaturës, lagështisë,dritës dhe ndotësve atmosferikë dhe grimcorëmund të shkaktojnë të gjitha reagimet e degradim-it. Natyra kimike, mekanike dhe biologjike e këtyrereagimeve mund të ndryshojë për materiale tëndryshme.

Lagështia relative (RH)Lagështia relative (RH) mund të shprehet si përp-jesë (në përqindje) e presionit të avullit në njëmostër të ajrit të lagësht ndaj presionit të ngopjesme avull, në të njëjtën temperaturë.

Lagështia relative është një koncept i vështirë përt’u kuptuar, prandaj kërkon shpjegim.

Nëse avulli i ujit në një metër kub ajri, në presionnormal atmosferik, nxirret dhe matet, lagështiaabsolute e mostrës së ajrit do të dihej dhe shprehejsi gramë uji për metër kub ajri (g/m³).

Karta higrometrike më poshtë tregon sasinë maksi-male të avullit të ujit që mund të mbajë një metërkub ajër në temperatura të caktuara. Me rritjen etemperaturës së ajrit, sasia e ajrit të avullit të ujitmund të mbajë rritjet po ashtu.

Në 10 °C (50 °F) ajri nuk mund të mbajë më shumëse 9 gramë avulli uji. Ajri është në lagështinë e vetmaksimale dhe thuhet se është i ngopur. Në 20 °C(68 °F), pika e ngopjes është 17 g/m³.

Prandaj, nëse një metër kub ajri në një kontejner tëmbyllur në 20 °C (68 °F) përmban 9gramë avulli uji, lagështia absolute është 9 g/m³.

49

Drita Llojet e ndriçimitMatja e dritës dhe e niveleve të UV-sëNivelet e rekomanduara të dritësNivelet e dritës për materialin e ekspozuar

MykuTrajtimi i një prekjejePastrimi i materialit të prekurTrajtimi i pjesës së prekurPengimi i paraqitjes së mykut

Insektet dhe pestëtInsektetPestëtTrajtimi i materialit të prekurPengimi i prekjeve nga insektet dhe pestët

Përmirësimi i mjedisitMasat praktike për përmirësimin e mjedisitSistemet HVACMirëmbajtja

48

kondensimi (temperatura në të cilën ajri arrin ngop-jen), quhet pika e vesës.

Brenda, gjatë dimrit, ajri i dhomës qarkullon nëxhamin e dritareve, që shpesh janë mjaft të ftohtasa për të ftohur ajrin nën pikën e tij të vesës. Pikate ujit atëherë paraqiten në xhamin e dritareve.

Grafikoni ????

100% (Ngopje); Lagështia absolute (g/m³)

Temperatura e poçit të tharë °C

Temperatura dhe lagështia relative

Sa herë kemi të bëjmë me temperaturën dhelagështinë relative duhet pasur parasysh këtodeklarime:Pika e parë që duhet kuptuar lidhur me temper-aturën dhe lagështinë relative është se nuk ka njënivel ideal për të gjitha llojet e materialit bib-liotekar – vetëm vlera dhe përqindje që minimizo-jnë llojet specifike të ndryshimit në materiale dheobjekte. Një temperaturë a lagështi që vlen për njëobjekt mund të jetë shkatërrimtare për tjetrin. Përshembull, filmi fotografik, regjistrimet magnetikedhe bartësit digjitalë kërkojnë temperatura më tëulëta të deponimit dhe nivele relative të lagështisë,nëse duam që të sigurohet kohëzgjatja e tyre; kurseartikujt në pergamenë dhe letër të lëmuar kërkojnënjë RH më të lartë se 50%, nëse duam që ta ruajnëfleksibilitetin e tyre. Ka dëshmi të gjerë shkencore për të sugjeruar se

51

Nëse 3 gramë uji i shtohet kontejnerit, ai do të avul-lojë dhe do të shtojë lagështinë absolute në 12 g/m³.Nëse shtohen edhe 8 gramë të tjerë të ujit, 5 gramëdo të avullohen dhe 3 gramë do të ngelin si njëpellg në fund të kontejnerit, meqë ajri në 20 °C (68°F) mund të mbajë vetëm 17 g/m³.

Lagështia relative e ajrit në kontejner, në rastinkur ishte i pranishëm vetëm 9 gramë të avullit tëujit, do të ishte:

Lagështia relative a mostrës së ajritLagështia absolute e ajrit të ngopur = 9/17 = 0.53,apo 53% Pra, nëse ajri në kontejner ngrohet në 25 °C (77 °F)– karta higrometrike tregon se në këtë temperaturënjë metër kub ajër mund të përmbajë 23 gramëavulli të ujit – RH do të zvogëlohej.923 = 0.39, apo 39%

Anasjelltas, nëse ajri në kontejner ftohet në 15 °C,RH do të ngritet, edhe nëse nuk shtohet më ujë. Në15 °C ajri mund të mbajë vetëm 12.5 g/m³ të avul-lit të ujit:

9 = 0.72, apo 72% 12.5

Nëse ajri ftohet në 9 °C (48 °F), do të bëhej i ngop-ur me avull uji dhe RH do të rritej në 100%. Nëseajri ftohet më tej, në anët e kontejnerit do të formo-heshin pikëza, ngaqë ajri duhet të lëshojë një pjesëtë lagështisë së vet absolute si kondensim.Temperatura në të cilët ndodhë për herë të parë

50

RH varet nga temper-atura. Nëse ajrit nuk ishtohet lagështirë sht-esë, me ngritjen e tem-peraturës, RH zvogëlo-het.

Efektet e lagështisë relativeMaterja organike është higroskopike. Ajo merr dheheq ujin me rritjen dhe zvogëlimin e RH-së. Sipasojë, materialet zgjerohen dhe rrudhen me ngrit-jen dhe rënien e niveleve të lagështisë. Një RH prej 55–65% minimizon dëmin mekanikderisa materialet ruajnë fleksibilitetin e tyre. Një RH i përmbajtur në mbi 65% mund të shkakto-jë eventualisht ngjitësit, si në materialin moderndhe atë tradicional bibliotekar të zbuten dhe tëhumbasin forcën e tyre ngjitëse. Mbi 70% RH, sulmi biologjik është një probabilitetserioz edhe nëse temperaturat janë të ulëta. Nëvende me qarkullim të dobët të ajrit, RH nuk duhettë kalojë 60%; dhe edhe atëherë kur qarkullimi iajrit është i mirë, RH nuk duhet të kalojë 65% nëmënyrë që t’i shmanget rritjes së mykut.Një RH i ulët (më pak se 40%) minimizonndryshimin kimik, por mund të shkaktojë që mate-rialet të rrudhen, të shtangen, të çahen dhe të bëhentë thyeshëm.

Efektet e luhatjes së temperaturave dhe lagësh-tia relativeSiç është theksuar, nëse përmbajtja e një dhomeështë përcaktuar, një ulje e papritur e temperaturësdo të shkaktojë ngritje të shpejtë të lagështisë rela-tive, duke çuar kështu tek kondensimi dhe dukerezultuar potencialisht në myk dhe probleme tëtjera të lagështisë së tepërt. Ndryshime të moderuara për një kohë të gjatë prod-hojnë stres minimal në materialet që kanë liri zgjer-imi dhe tkurrjeje. Luhatjet e temperaturës dhe lagështisë relative ndiko-

53

letra do të ruajë stabilitetin e vet kimik dhe dukjenfizike për një kohë më të gjatë në një temperaturëkonstante, më të ulët të deponimit (nën 10 °C / 50°F) ) dhe lagështinë relative (30–40%).Mirëpo, përderisa blloku tekstual i letrës në një lid-hje lëkure apo letre lëmuese mund të përfitojë ngambajtja e një RH të ulët, vetë lidhja do të pësojëpashmangshëm. Lëkura dhe letra e lëmuet duhet tëkenë një RH prej të paktën 50% nëse duan të vazh-dojnë të operojnë në mënyrë mekanike. Argumentii dëmit kimik versus dëmit mekanik apopërmbajtjaversus artifaktit duhet të merret parasysh me kujdesme rastin e vendosjes se cilat përpjesa të temper-aturës dhe lagështisë relative do të jenë më tëdobishme për koleksione të veçanta.

Efektet e temperaturësËshtë potencuar shpesh se për çdo ngritje të tem-peraturës prej 10 °C (18 °F), shkalla e reagimeve tëdegradimit kimik në materialin tradicional bib-liotekar dhe arkivor, siç janë letra dhe librat,dyfishohet. Anasjelltas, për çdo 10 °C (18 °F)shkalla përgjysmohet.Nxehtësia e shoqëruar me lagështi relative do tëçojë eventualisht deri te tharja e disa materialeve tëcaktuara – lëkurë, pergamenë/letër velum, letër,letër ngjitëse, shirita ngjitës në audio e video kase-ta, etj.Nxehtësia bashkë me lagështi të lartë relative inku-rajon rritjen e mykut dhe krijon një mjedis të për-shtatshëm për pestë dhe insekte.Të ftohtit (më pak se 10 °C /50 °F), bashkë melagështi të lartë relative dhe qarkullimin e dobët tëajrit do të çojë tek lagështia dhe eventualisht rritjae mykut.

52

Nuk ka një nivel idealpër të gjitha llojet ematerialit bibliotekar– vetëm vlera dhe për-pjesa që minimizojnëllojet specifike tëndryshimit në materi-ale dhe objekte.

aturash, pa shkaktuar shpenzime të mëdha. Nëse temperaturat rriten mbi 20 °C (72 °F), ështëjetike që nivelet e lagështisë relative të mos ngritenapo të bijnë nën nivele të pranueshme. Në institucione, temperaturat shpesh diktohen ngaajo që konsiderohet e përshtatshme për rehatinënjerëzore, rreth 20–22 °C (68–72 °F) për punët nëzyrë. Qeniet njerëzore janë të ndjeshme ndajndryshimeve të temperaturës, por relativisht tëpandjeshme ndaj ndryshimeve në lagështi, derisa ekundërta vlen për pjesën më të madhe të materialitbibliotekar.

Vendosja e niveleve të lagështisë relative ështëgjithmonë një kompromis dhe ndikohet dukshëmnga disa faktorë: natyra e koleksionevekushtet lokale klimaterikeresurset ekzistuese për kontrollimin e mjedisit.

Duke pasur parasysh këta faktorë, duhet pasurkujdes për këta parametra: një nivel të lagështisë mjaft të lartë për të ruajturfleksibilitetnjë nivel mjaft të ulët për të ngadalësuar përke-qësimin e materialeve dhe për të kontrolluar insek-tet dhe myshqetnjë nivel që nuk do t’u shkaktojë dëm strukturorndërtesave të bibliotekës për shkak të kondensimitnë mot të ftohtë.

Ndikimi i kushteve klimaterike në lagështinërelativeNë pjesë të lagëta të botës, ku lagështia relative nukbjen nën 65% gjatë tërë vitit dhe është shumë më e

55

jnë në dimensionet dhe veçoritë mekanike të materi-aleve organike dhe mund të shkaktojnë dëme, nësendodhin brenda një periudhe të shkurtër kohore. Dëmet e dukshme mund të marrin formën enjollave të ngjyrës, deformimit të mbulesave të lib-rit dhe emulsion të shtrembëruar të fotografive.

Matja dhe regjistrimi i temperaturave dhelagështia relative Kushtet mjedisore në të gjitha fushat duhet monitu-ar si duhet dhe regjistruar besueshëm me termohi-grografikë të mirëmbajtur rregullisht, apo me pajis-je të regjistrimit elektronik. Monitorimi ështëshumë i rëndësishëm, ngaqë ai dokumenton kushtetekzistuese mjedisore; mbështet këreksat për instal-imin e kontrollit mjedisor; dhe dëshmon nëse ndon-jë pajisje për kontrollimin e klimës është dukepunuar si duhet dhe duke prodhuar kushtet edëshiruara.Kur pajisja monitoruese tregon ndryshime qenë-sore në kushtet mjedisore, raportet duhet t’u dorë-zohen autoriteteve që të mund të marrin masa tëduhura të menjëhershme.

Nivelet e rekomanduara të temperaturës dhelagështisë relative Përgjithësisht, materiali bibliotekar duhet deponuar dhepërdorur në kushte stabile, që nuk janë tepër të ngroh-ta, tepër të thara dhe që nuk janë tepër të lagështa. Janë bërë shumë përpjekje për të krijuar figura‘ideale’ për nivele të temperaturës dhe lagështisërelative. Mirëpo, tani është e ditur se mbase ështëjopraktike dhe joreale të mbahet një ndërtesë apotemperaturë raftesh në një ambient gjatë tërë vitit,sidomos në vende me ndryshime të mëdha temper-

54

Reagimet kimikerriten në materialetkimike me rritjen elagështisë dhe të tem-peraturës. Derisalagështia mund tëkatalizojë ragimetkimike, rritja e tem-peraturës do të përsh-pejtojë shkallën ekëtyre reagimeve.Luhatjet e ashpra apo‘ciklimi’ i temper-aturës dhe lagështisërelative do të shkakto-jë më tepër dëm sesaleximet konstante tëlarta dhe kështu duhetshmangur.

natyrë, nga gazet deri tek grimcat, si balta dhepluhuri.

Ndotësit gazikëNdotja gazike shkaktohet në masë të madhe përmesdjegies së karburanteve. Ndotësit si dioksidi i squ-furit, sulfidi i hidrogjenit dhe dioksidi i karbonit,kombinohen me lagështinë në ajër për të krijuaracide që sulmojnë dhe dëmtojnë materialin bib-liotekar. Ozoni është një oksidues i fuqishëm, i cilidëmton seriozisht të gjitha materialet organike. Aiështë një produkt i kombinimit të dritës së diellitdhe dioksid karbonit nga skapamentot e makinave;ai mund të prodhohet edhe nga sisteme elektrosta-tike të filtrimit që përdoren në disa kondicionuesajri, si dhe nga makinat e fotokopjimit elektrosta-tike.Tymi i duhanit, i kuzhinës dhe dalja e gazrave ngamateriale jostabile (filmi i nitratit celuloid, substan-ca të ngjyrërave, mbështjellës të pengimit të zjarritdhe ngjitës) po ashtu mund të prodhojnë ndotës tëdëmshëm gazikë. Druri, sidmos bungu, mështekna,ahu, emetojnë adetik dhe acide të tjera, kurse gomae vullkanizuar liron sulfide avulluese që janë sido-mos të dëmshme për fotografitë.Përbërja e të gjitha pajisjeve, materialeve dhellaqeve të përdorura për deponim, transport dheekspozim të objekteve duhet të testohen me meto-da të njohura për të vërtetuar nëse ato mund tëprodhojnë emetime të dëmshme.

Ndotësit grimcorëNdotës grimcorë, si bloza, balta dhe pluhuri, gër-ryejnë, ndyejnë dhe shformojnë materialin. Pluhuridhe ndytësira që kanë absorbuar ndotës gazikë nga

57

lartë për periudha të gjata, është joreale të pritet njënivel shumë nën 65%, pos nëse institucioni ështëme ajër të kondicionuar ditën e natën gjatë tërëvitit, me një çmim të lartë. Në ato rajone, qarkulli-mi i mirë i ajrit është i domosdoshëm, nëse duamqë të mos ketë myk. Në rajone të thata, ku RH rrallë ngritet mbi 45%,mbajtja e një niveli midis 40-45% është ajo qëmund të pritet, pos nëse bëhet një shpenzim i madh.Edhe një herë, çështja kyçe ëshët të shmangenluhatjet, të ftohet ajri dhe të mbahen disa materiale,si pergamena dhe lëkura në një vend ku RH-jamund të ruhet në mënyrë ideale në jo më ulët se45%. Rajonet e temperaturës me vera të ngrohta dhedimra të ftohtë janë shpesh në gjendje më të keqesesa rajonet me thatësi e lagështi. RH në verë mundtë jetë e pranueshme, por në dimër, kur përdoretngrohja qendrore, është shpesh nxehtë dhe thatëgjatë ditës dhe natën, nëse ngrohja shkyqet, bëhetftohtë dhe lagët. Luhatjet e tilla bëjnë më shumëdëm sesa një RH e lartë apo e ulët në mënyrë kon-stante gjatë tërë vitit. Në pjesët veriore të Amerikës, Kanadasë dheEvropës verilindore, ruajtja e 50% RH në dimër, pakondensim, është vështirë të bëhet. Disa institu-cione klimatizojnë koleksionet e tyre sipas stinëve,me anë të zvogëlimit gradual të RH-së nga dimridhe duke i shtuar ato nga vera.

Ndotja atmosferike dhe ndotja grimcore Ndotja e ajrit është, në masë të madhe, e shoqëruarme qytete dhe industrinë dhe është një shkak tjetëri dëmtimit të letrës dhe materialeve të tjeraorganike. Ndotësit e ajrit ndryshojnë dukshëm në

56

Nëse temperatura nëhapësirat e deponimitështë konsiderueshëmmë e ulët se sa në kthi-nat ku shfrytëzohenmaterialet, atëherëështë e domosdoshmeqë të bëhet aklimatizi-mi i materialit në njëhapësirë ndërmjetësepër ta penguar çfarëdomundësie kondensimiapo deformimi.

zverdhjen apo nxirjen e disa të tjerave; ajo po ashtumund të shkaktojë zvetnimin apo ndryshimin engjyrës tek disa media apo ngjyrëra, dukendryshuar kështu lexueshmërinë dhe dukjen edokumenteve, fotografive, veprave të artit dhe lid-hjeve të librave. Faktorët në vijim që kanë të bëjnëme dritën duhet njohur nga të gjithë ata që janëpërgjegjës për ruajtjen e materialit bibliotekar: Reakcionet kimike të nisura nga ekspozimi në dritëvazhdojnë edhe pasi të jetë mënjanuar burimi i dritësdhe pasi që materialet të jenë futur në depo të errët.Dëmi nga drita është i pakthyeshëm.Efekti i dritës është kumulativ. E njëjta sasi e dëmitdo të rezultojë nga ekspozimi në dritë të fortë përnjë kohë të shkurtër si dhe në dritë të dobët për njëkohë të gjatë. 100 lux (njësia e matjes së dritës) mbinjë fotografi për 5 orë i jep asaj një ekspozim prej500 lux-orë, ekuivalent me 50 lux për 10 orë. Burimet e dritës së dukshme dhe infra të kuqe, sidielli dhe poçat inkandeshente të dritës gjenerojnënxehtësi. Një rritje e temperaturës përshpejton reak-cionet kimike dhe ndikon në lagështinë relative. Drita e ditës ka përpjesën më të lartë të rrezatimittë UV-së, prandaj ajo duhet filtruar.

Llojet e ndriçimitLlambat inkandeshente janë lloji më i njohur iburimit elektrik të dritës. Drita prodhohet mekalimin e një rryme elektrike përmes një fijeje tëhollë teli tungsteni. Llambat inkandeshente zakon-isht prodhojnë më pak rrezatim UV sesa ndriçimifluoreshent, por ato prodhojnë më shumë nxehtësipërmes rrezatimit infra të kuq. Dritat inkandesh-ente tungsten po ashtu djegin me më pak efikasitetdhe duhet zëvendësuar më shpesh sesa dritat fluo-

59

ajri, shndërrohen në vendburime të reagimeve tëdëmshme kimike kur biejnë mbi materiale bib-liotekare. Ndotësit grimcorë po ashtu ndihmojnërritjen e mykut. Materiali modern bibliotekar, simediat magnetike dhe optike, janë shumë tëndjeshme ndaj pluhurit dhe ndytësirës.Pluhuri është rëndom një përzierje e pjesëve tëlëkurës së njeriut, pjesëzave të vogla të materialitmineral apo bimor, fije tekstili, tymi industrial,yndyrë nga gjurmë të gishtërinjve dhe materiale tëtjera organike dhe joorganike. Ato janë shpeshkripëra, si sodium kloridi (që bartet nga erërat edetit apo nga pjesëza të lëkurës) dhe kristaletsilikate e mprehta të rërës. Në këtë përzierje kimikejanë sporet e myshqeve të panumërta, fungi dhemikroorganizmave që jetojnë me material organiknë pluhur (gjurmët e gishtërinjve, për shembull,shërbejnë si media e mirë kulture). Një pjesë emadhe e ndytësve është higroskopike (që i tërhequji) dhe kjo tendencë mund të nxisë rritjen emyshqeve, si dhe shtimin e korrizionit të kripërave,hidrolizës dhe lirimin e acideve.

Drita Drita është energji dhe energjia kërkohet nëmënyrë që të ndodhin reakcione kimike. Të gjithagjatësitë e valëve të dritës – të dukshme, infra tëkuqe dhe ultraviolete (UV) – nxisin dekompoziminkimik të materialeve organike përmes oksidimit.Ato ultraviolete me energji të lartë janë më tëdëmshmet. Mirëpo, drita në të gjitha format e saj,sidomos në praninë e ndotësve atmosferikë, çondrejt dobësimit dhe thyeshmërisë së celulozës,ngjitësve, pëlhurës dhe materialeve të lëkurës.Drita mund të shkaktojë zbardhjen e disa letrave,

58

në njësi mikrovatësh të rrezatimit UV për lumen. Nivelet e rekomanduara të dritësNdriçimi në muzeje, galeri dhe salla ekspozitash,rëndom u lihet specialistëve.Kjo duhet të vlejë edhe për sallat e leximit dhehapësirave të deponimit të bibliotekave. Derisa200–300 lux janë nivele të pranueshme për sallat eleximit, arritja e niveleve të tilla me një kombinimtë dritës natyrore dhe asaj artificiale, që kënaq sistafin ashtu dhe hulumtuesit, është vështirë tëbëhet.

Në hapësira të rafteve dhe deponimit mjaftojnë50–200 lux. Mirëpo, për të arritur këto nivele ështëe domosdoshme të përjashtohet e gjithë drita naty-rore për mbështetje të plotë në ndriçimin artificial.

Burimet e dritës me emetime rrezatimi ultravioletmbi 75 mikrovatë për lumen kërkojnë filtrim.

Nivelet e ulëta për material të ekspozuarNë situata ekspozimi, niveli i dritës që bjen mbisipërfaqen e objekteve të ekspozuara duhet mbajturi ulët. Jo më shumë se 50–70 lux gjatë një ditetetëorëshe për të shumtën 60–90 ditë, rekomandohet shpesh për materiale tëndjeshme ndaj dritës, si letra me ngjyrë, letra eshtypit dhe lidhje te caktuara (p.sh. lidhjet e tek-stilit) dhe mediume, si ngjyra e dorëshkrimit dhengjyrat e ujit.

Myku Sporet e fungit që shndërrohen në myk janë gjithn-jë të pranishme në ajër dhe në objekte dhe do tëzhvillohen kurdo që paraqiten kushte të përshtat-

61

reshente. Llambat tungsten-halogjene (të njohura gjithashtuedhe si kuarc halogjene apo vetëm si llamba halog-jene) po ashtu prodhojnë dritë me kalimin e njërryme elektrike përmes një fijeje të hollë teli tng-sten, por me shtimin e një gazi halogjen në poç, gjëqë mundëson fijen të punojë në temperatura më tëlarta, duke dhënë një burim drite ‘më të bardhë’ dhemë efikas. Llambat halogjene kanë tre deri në pesëherë më shumë nga jeta dhe prodhimi UV i dritavetundsten inkandeshente. Llambat fluoreshente janë llamba me presion tëulët me shkarkime zhive, që prodhojnë rrezatimUV, që nga ana e tij shkaktojnë mbështjelljen fos-forike që emeton dritë të dukshme. Përdorimi i fos-forëve të ndryshëm është shkaktar i veçoriveshumëngjyrëshe të cilat këto llamba i ekspozojnë.Ndonëse ndriçimi fluoreshent është i lartë në për-bërje ultraviolete, ai rëndom instalohet në bibliote-ka ngaqë gjeneron më pak nxehtësi dhe është mëekonomik për t’u operuar.

Matja e dritës dhe e niveleve të UV-sëËshtë e nevojshme që të bëhet matja dhe regjistri-mi i niveleve të dritës dhe të UV-së në periudha tëndryshme kohore të vitit, pasi që shënimet do tëndryshojnë varësisht nga stinët.Njehsori i dritës apo njehsori i lux-it, mat inten-sitetin e dritës së dukshme në lux (lumenë për njëmetër katror). Kamera me njehsor të instaluar tëdritës mund të përdoret po ashtu për të maturtërthorazi nivelet e dritës.

Njehsori UV mat sasinë e rrezatimit të UV-së(gjatësitë e valëve më të vogla se 400 nanometra)

60

Nivelet e dritës duhettë mbahen sa më ulëtqë është e mundur nëdepo, salla leximi dhehapësira ekspozimi.Tubat e dritës fluoresh-ente duhet të përshtat-en me mënget e filtrim-it të UV-së; këto mëngëjanë efektive jo vetëmpër disa vite, kështu qëduhet të kontrollohenkohë pas kohe.

janë pakot e kondicionuar të silikateve. Kjo shtesëdo të pengojë sporet nga qarkullimi, por nuk do tëcysë rritjen e mundshme që krijohet nga mikrokli-ma e mbyllur mirë e qeses së plastikës. Alternativisht, largojeni materialin e prekur në njëhapësirë të pastër, me lagështi relative nën 45%, indani nga pjesa tjetër e koleksionit dhe i lëni tëthahen. Nëse tharja e menjëhershme nuk është e mundur,apo nëse shumë objekte janë të lagura, i ngrini; mëvonë ato mund të shkrihen, të thahen dhe të pastro-hen në pako të vogla. Materiali po ashtu mund tëthahet me ngrirje dhe të pastrohet.Kur të jenë tharë, artikujt duhet pastruar dhedeponuar në kushte mjedisore të përshtatshme.Mjedisi i deponimit është kritik, pasiqë edhe paspastrimit, fundrrina fungale do të jenë të pran-ishme.

Pastrimi i materialit të prekurNëse paraqitja do të jetë e vogël dhe pajisjet ekufizuara, nxirrni artikujt jashtë – mjaft larg ngandërtesa – në një ditë të qetë dhe të butë dhe i fshi-ni me brushë të butë të bardhë, larg jush dhe nëdrejtim të erës.I hiqni myshqet vetëm me fshesë elektrike qëpërmban një filtër HEPA (me ajërgrimca me efikasitet të lartë), që mund të pranojë99.97% të të gjitha grimcave deri në 0.3 mikronë.Fshesat konvencionale elektrike kanë të meta:shpesh thithja është tepër e fortë; me mbushjen eqeses efikasiteti zvogëlohet; thithësi mund tëmbushet me grimca të imta që nuk janë ndalur nëqese, duke i lënë kështu të kthehen jashtë në dhomë.Një fshesë elektrike HEPA është mënyrë efektive

63

shme. Përgjithësisht, lagështia (mbi 65% RH),errësira dhe qarkullimi i dobët i ajrit janë kushteideale. Ngrohësia është faktor, por disa myshqe dhebakterie do të rriten edhe në temperatura të ftohta(mendoni se ç’mund të ndodhë në një frigorifer). Myku mund të dobësojë, njollosë dhe shpërfytyro-jë letrën dhe materialin fotografik. Është përgjithë-sisht e njohur se ‘foksimi’ mund t’i atribuohetmykut që reagon me elemente gjurmësh në letër.Pëlhura, lëkura, pergamena dhe disa lloje tëngjitësve, po ashtu preken nga myku.

Trajtimi i një prekjeje Myku mund të kontrollohet për të parë se a ështëaktiv apo joaktiv. Përgjithësisht, myku aktiv është ilagësht, i hollë dhe i pistë nëse preket. Myku joak-tiv është i tharë dhe pluhur dhe mund të fshihet menjë brushë të butë. Nëse myku zbulohet në pjesë të mëdha të njëkoleksioni, izoloni hapësirën menjëherë dhe mos upërpiqni ta pastroni pa u këshilluar së pari me njëmykolog për të përcaktuar nëse janë të pranishëmmyshqet toksike. Disa myshqe që gjenden zakon-isht nëpër biblioteka mund të paraqesin rreziqeserioze për shëndetin, duke shkaktuar kokëdhemb-je, vjellje, iritim të syve dhe të lëkurës dhe prob-leme të frymëmarrjes.Lipset angazhuar një konservues apo të paktën qëai të konsultohet lidhur me trajtimin e artikujve tëinfektuar, si dhe lidhur me kthimin në hapësirën eprekur të kushteve të përshtatshme për vendosjen ematerialit.Po qe se janë prekur vetëm disa artikuj, i vendosninë një kuti me letër të tharë derisa të mos jenë traj-tuar. Po të jetë e mundur, futni edhe një tharës, siç

62

Kur hapësirat edeponimit nuk janënë përdorim, shkyq-ja e dritave duhet tëjetë e detyrueshme.

Për të mënjanuar mykun joaktiv nga gazetat apolibrat, përdorni një fshesë elektrike me shumë filtra(shih më lart). Brushat dhe pipëzat e vogla që për-doren për pastrimin e kompjuterëve janë të përdor-shme për këtë qëllim. Gazetat mund të pastrohenme fshesë elektrike përmes një rrjeti plastik të mba-jtur poshtë nga pesha. Një ndajshtim brushe duhetpërdorur për libra. Mbulimi i pipëzës apo brushësme napë apo rrjet do të ndihmojë në ruajtjen ngahumbja e pjesëve të shkëputura. Mos harroni semyku aktiv është i butë dhe i hapur për ndotje, porqë fërkohet lehtë në materialeve poroz, si letra apopëlhura.Myku aktiv heqet më së miri nga artifakte të vlef-shme, me fshesë elektrike të presionit të ulët. Këtëpunë të ndjeshme e bën më së miri konservuesi.Kur rritja fungale të jetë e dukshme në një objektarti apo në artikuj të vlefshëm, ajo duhet mënjanu-ar nga konservuesi. Ndotja e shkaktuar nga mykushpesh mund të heqet, apo të paktën të zbardhet.Kjo është një procedurë e shtrenjtë, prandaj më epërshtatme për objektet me vlerë të veçantë.

Trajtimi i një hapësire të prekurËshtë me rëndësi të zbulohet se çfarë e ka shkaktu-ar mykun në rend të parë. Kthina ku ndodhë paraqitja e mykut mund të thahetdhe të pastrohet gjithandej para se materiali iprekur të kthehet prapë aty. Për paraqitje tëmoderuara dhe të mëdha të mykut, kontaktoni shër-bimin profesional që bën dehumidifikimin apopastrimin e premisave.Nëse RH-ja është mbi 55%, ajo mund të zvogëlo-het para se të kthehet materiali në atë vend.

65

për të hequr mykun, ngaqë nuk i përhap sporet për-reth. Fshesat elektriek të disejnuara për filtrimin eajrit përmes ujit janë të papërshtatshme për kapjen egrimcave të imta të mykut. Edhe nëse një fungicidështë i pranishëm në ujë, kjo nuk do të pengojëgrimcat e mykut të shkarkohen prapë në ajër.

Derisa disa trajtime mund të vrasin mykun që ështëaktiv, ato janë shumë më pak efektive me sporet efjetura, që janë të mbrojtura nga mure relativisht tëpapërshkueshme qelizore. Kushtet e përshtatshmedo të sigurojnë mbetjen e fungit të fjetur joaktivdhe do të pengojë rritjen e sporeve aktive rastësishttë pranishme. Nëse mjedisi është i favorshëm përaktivitet fungal, myku do të rritet. Edhe po të ishtee mundur çrrënjosja e plotë, kjo nuk do të ishtezgjidhje e përhershme në hapësira deponimi pakontroll klimaterik. Spore të reja krijohen gjith-monë dhe herët a vonë ato do të paraqesin problem.

Nëse nuk është e mundur për të hequr mykunjashtë, punoni para një feni, me fenin që nxjerrajrin e kontaminuar jashtë dritares, apo punoni nënjë kapak ventilimi. Sigurohuni që kapaku i ven-tilimit të ketë një filtër që zë mykun. Sigurohuni qëtë heqni mykun në një hapësirë larg nga deponimii koleksioneve dhe nga njerëz të tjerë. Kyçenikthinën. Nëse ndërtesa ka qarkullimqendror/mekanik të ajrit, bllokoni qyngjet e aspira-torit, në mënyrë që sporet të mos përhapen nëndërtesë përmes sistemit të përpunimit të ajrit.Përkujdesuni me rastin e mënjanimit të materialevetë ngurta pastruese, si qeset e fshesës elektrike apofiltërit. Ato duhet të mbyllen në qese plastike dhe tëmënjanohen nga ndërtesa.

64

Gjithmonë mbanidorëza hedhëse,aspirator dhe rrobambrojtëse me rastine përdorimit tëartikujve të prekurnga myku. Gjëja mëe rëndësishme nëkontrollimin emykut është kontrol-limi i ambientit.

si të mureve të jashtme. Kontrolloni ulluqet dhekulluesit rregullisht për t’i shmangur pengesat. qënuk e përçojnë ujin Vendosni sisteme të spërkatjes së barit në mënyrëqë të mos lagin muret e jashtme.Kontrolloni rregullisht për myk në mënyrë që çdoinfektim të hetohet para se të bëhet problem serioz.

Insektet dhe pestºt

InsektetInsektet që më së shpeshti shkaktojnë dëme në bib-lioteka dhe në arkiva anembanë botës janëkacabunjtë, brumbulli, brumbulli i madh, morri ilibrit dhe termitet.Ato ushqehen me substanca organike, si letra, pas-tat, ngjitësit, xhelatinë, lëkurë dhe pëlhurë librash;çerdhet e zogjve janë po ashtu burim i madh iushqimit për insektet dhe glacat e zogjve janëkorozive. Ato preferojnë kushte të ngrohta, të lagështa, tëndotura dhe të ajrosura dobët.Dëmi që shkaktojnë është zakonisht i pakthyeshëm– tekstet dhe imazhet e humbura nga ngrënia dheshpimi i insekteve në letër dhe fortografi nuk mundtë zëvendësohet.Termitet mund të shkretërojnë ndërtesa dhe kolek-sione.

PestëtBrejtësit, si minjtë e fushës dhe minjtë mund tëshkatërrojnë koleksionet: Ata do të shkatërrojnë librat që të kenë letër përstrofujt e tyre.

67

Përshtatja e sistemit HVAC apo shtimi i një dehu-midifikuesi portabël mund të jetë e tëra që duhet.Po ashtu, kontrolloni për pikime apo kondensim tëujit mbi muret e jashtme. Kontrolloni bobinat ekembim-ngrohjes në sistemin e ngrohjes/të kondi-cionimit të ajrit, një truall notor për rritjen e fungitdhe i pastroni me një dezinfektues shtëpie. Fshini raftet dhe dyshemenë me fshesë elektrikeHEPA, pastaj i pastroni me një dezinfektuesshtëpie. Para se të ktheni materialin e pastruar nëvend, kontrolloni RH-në për disa javë për të qenë tësigurt se nuk do të kalojë mbi 55%. Pasi të jenë kthyer artikujt, kontrolloni përditë përparaqitje të reja të mykut.

Pengimi i paraqitjeve të mykut Kontrolloni koleksionet apo dërgesat e reja përprani të mykut.Mbani temperatura të moderuara dhe lagështinë

relative (nën 20 °C / 68 °Fdhe 65% RH).Siguroni qarkullimin e ajrit.Pastroni rregullisht me fshesë elektrike.Mos i vini librat drejtpërdrejt kundruall murit tëjashtëm. Në saje të ndryshimit të temperaturës dhelagështisë midis mjediseve të brendshme dhe tëjashtme, lagështia mund të sajohet përgjatëmureve. Sigurimi i qarkullimit të ajrit kundrejtmureve do të mundësojë avullimin e lagështisë.Mos lejoni bimë në ndërtesë.Izoloni bodrumet dhe muret nën nivelin ethemeleve nga uji.Vendosni apo përshtatni ulluqe dhe kullues tëjashtëm, në mënyrë që uji të mos mblidhet në afër-

66

Tymosja nuk reko-mandohet më përmykun, ngaqëtymosësit janë toksikpër njeriun, fundrri-na mbetet në objektdhe kjo nuk pengonriparaqitjen emykut.

duke i izoluar në mënyrë strikte koleksionet meçfarëdo shenje të aktivitetit të pestëve, duke i pas-truar dhe përmirësuar kushtet e deponimit.

Disa institucione kanë zgjedhur ngrirjen si alterna-tivë ndaj tymosjes kimike. Me uljen rapide të tem-peraturës në të paktën –35 °C dhe më mbajtjen esaj në këtë nivel për disa ditë, shumica e etapavejetësore të shumicës së insekteve mund të ndër-priten. Derisa disa ngrirës komercialë janë të përsh-tatshëm për kontrollin e pestëve, të tjerët nuk janënë gjendje të ulin temperaturën mjaft shpejt. Njëreduktim i ngadalshëm i temperaturës u mundësondisa insekteve të kalojnë shpejt në një gjendje që ingjanë ‘animacionit të suspenduar’ dhe të mbijeto-jnë trajtimin. Natyrisht, është po aq e rëndësishmetë siguroheni që objektet të mos jenë të dëmtuaranga temperaturat e ulëta dhe që kondensimi të kon-trollohet.

Pengimi i prekjeve të insekteve dhe pestëveTanimë është e pranuar se një qasje e menaxhimittë integruar të pestëve (IPM) duhet të bëjë pjesë nëçdo program preservimi. IPM-ja përfshinë:Monitorimin e rregullt të ndërtesës për praninë einsekteve dhe të pestëveSigurimi që i tërë stafi, që nga pastruesit e deri tekbibliotekarët, të jenë syçelë dhe të raportojnë përçfarëdo shenje a dëmi dhe aktiviteti të riKontrollimi i tërë materialit, i cili duhet të vijë,para se të hyjë në bibliotekëPërdorimi i kurthave ngjitëse. Kurthat kanë për-parësinë e zënies së insekteve para se ato të shihenme sy; ato zënë një numër të madh llojesh; atomund të vendosen në skuta që është vështirë të

69

Ata mund të shkaktojnë zjarre përmes brejtjes sëpërçuesve elektrikë.Ata do të gërryejnë dhëmbët në mobiljet dhe pajis-jet e bibliotekës.Të jashtat e tyre janë korozive dhe mund të shkak-tojnë njolla të përhershme.

Trajtimi i materialit të prekurGjithmonë shikoni për alternativën më pak toksike.Për shembull, kur të keni para vetes një kuti librashme brumbuj, u ikni trajtimeve kimike dhe vetëm ipastroni me dorë vëllimet dhe duke përdorur njëfshesë elektrike dhe brushë të butë. Kur nuk jeni tësigurt nëse pestët janë aktivë, pastroni artikullin,futeni në qese dhe e kontrolloni më vonë për shen-ja aktiviteti të freskët. Sigurohuni që të ndanikoleksionet nga prekje të reja apo nga artikuj meprobleme të mundshme pesti. Qasja më pak toksike është qasja jo vetëm miqë-sore ndaj mjedisit, por për shumë koleksione ajoështë qasja e vetme përgjegjëse:

Shumica e tymuesve do të lënë pasoja në prez-ervimin afatgjatë të të paktën disa materialeve.Nuk ka një tymosës të vetëm të njohur që është isigurt për të gjitha koleksionet. Koleksionet mund të dëmtohen përmes kontaktitme sprejin me bazë uji apo vaji.Tymosja nuk u ofron koleksioneve rezistencë ndajsulmeve të ardhshme të pestëve.

Është esenciale që pas trajtimit, të ndërmerrenmasa për pengimin e çfarëdo paraqitjeje të prekjevetë reja. Kjo mbase do të thotë të bëhet veçimi ikoleksioneve të reja (dhe mbase atyre të prekura),

68

të kontrolluara drite dhe pa prani infektimeshbiologjike. Praktika të mira të mirëmbajtjes shtëpi-ake, kontrolli i sigurisë dhe masat për mbrojtjen ekoleksioneve nga zjarri, uji dhe rreziqe të tjera,plotësojnë numrin e preokupimeve mjedisore. Ndërtesat e bibliotekave duhet të bëhen në atëmënyrë sa të plotësojnë sa më shumë që është emundur kërkesat e prezervimit. Këto kërkesaprekin shumë aspekte të planifikimit: disejnimindhe orientimin e ndërtesave; materialet ndërtimore(që mund të përdoren, në disa rrethana, për të kri-juar kushte të kënaqshme të brendshme klimatikesa u përket sistemeve mekanike të kontrollimit tëajrit); ndërtimi i brendshëm dhe materialet ‘lus-truese’ si dhe materialet e përdorura për mobilime,përfshirë raftet, si dhe ndriçimin, atë natyror dheartifical.Metodat dhe materialet e njohura dhe tradicionalenë rajone subtropikale dhe tropikale shpesh ofrojnëkushte më të mira deponimi për materialet bib-liotekare sesa ato që janë të importuara. E vlen gjithmonë të kihet parasysh ndërtimi i njëhapësire të mbyllur përbrenda ndërtesës për mate-rialet që kanë nevojë për temperatura të përmbajtu-ra dhe kontroll të lagështisë relative.

Masat praktike për përmirësimin e mjedisit Në shumë vende, ngrohja, ventilimi dhe sistemet ekondicionimit të ajrit (HVAC) mund të jenë tepër tështrenjta për instalim dhe mirëmbajtje, apo mund tëjenë të kufizuara për koleksione të veçanta.Megjithëkëtë, ka shumë masa dhe hapa themelorëqë mund të ndërmerren për të përmirësuar mjedisine bibliotekës dhe për të mbrojtur koleksionet.

71

kontrollohen, insektet e zëna mund të identifikohendhe të numrohen; kurthat janë tregues të mirë tështimit të numrit të insekteve në një vend; ato poashtu evidencojnë çdo deshtim të trajtimit të kon-trollit. Njohja me ciklet biologjike dhe jetësore të insek-teve dhe pestëve, që ndihmon për të ditur se kurdhe ku ka gjasë që të shtohen ato, me çfarë mund tëushqehen dhe ku ka gjasë të jetojnëEliminimi apo kontrollimi i të gjitha burimeve tëinfektimeve të mundshme – do të ishte ideale qëushqimi dhe pijet të mos konsumohen në premisa;lulet dhe bimët nuk duhet lejuar në ndërtesë. Mirëmbajtja e një mjedisi që nuk është i favorshëmpër pestët dhe insektet, që është i pastër, i freksët, itharë dhe i ajrosur mirë.Pengimi i pestëve dhe insekteve nga depërtimi nëndërtesë – duke u siguruar që dyert të jenë të mbyl-lura mirë, që dritaret dhe dyert të jenë të pajisurame rrjetëza, etj. Përdorimi i ndriçimit të përshtatshëm të jashtëm, siavulli i sodiumit, që është më pak tërheqës përinsektetZbatimi i një programi të pastrimit dhe higjenës –bërlloku duhet hequr dhe larguar në vend të duhur;tavanet dhe bodrumet duhet të kontrollohen rreg-ullisht dhe të pastrohen.

Përmirësimi i mjedisit Nëse është objektive që të ruhet pafundësisht njëkoleksion apo artikull individual, atëherë vëmend-je e posaçme duhet kushtuar mjedisit ku janëdeponuar ata artikuj. Mjedisi ideal do të ishte ai metemperaturë dhe lagështi relative të kontrolluar, meajër të pastër dhe me qarkullim të mirë, me burime

70

relative. Ato po ashtu krijojnë një mburojë përartikullin për ta mbrojtur nga drita dhe mund tëveprojë si një zbutës i ndotësve atmosferikë dhe tëpengojë shtresimet e grimcave. Të bëhet ngjyrosja e pjesës së jashtme të ndërtesësme ngjyrë të çelë dhe që është reflektuese ndajdritës në klima të ngrohta.Të jeni të vetëdijshëm se derisa drunjtë dhe veg-jetacioni pranë ndërtesave mund të pakësojnështimin e nxehtësisë, ato po ashtu mund të nxisinaktivitetin e insekteve dhe të pestëve.Identifikoni gypat e ujësjellësit dhe të ngrohjesjashtë hapësirave të deponimit.Identifikoni premisat sanitare dhe lajtoret jashtëhapësirave të deponimit.

Sistemet HVAC Nëse institucioni ka sistem ngrohjeje, ventilimi dhekondicionimi të ajrit (HVAC), atëherë duhet dhënëpërgjigje në pyetjet vijuese, si pjesë të çfarëdo anal-ize mjedisore: A ofron kondicionimi i ajrit kontroll konstant kli-materik gjatë tërë vitit?A mbahet sistemi i kondicionimit të ajrit në nivelkonstant për 24 orë?A ndalet e lëshohet fare kondicionimi i ajrit nëçfarëdo kohe?Në ç’temperaturë dhe në ç’nivele të lagështisëështë i vendosur kondicionimi i ajrit?A përdoren rregullisht në objekt mjetet moni-toruese për temperatura dhe RH?Nëse nuk ka sistem kondicionimi të ajrit, apohapësira që nuk mbulohen nga sistemi, si ngrohendhe ftohen hapësirat?Nëse nuk ka sistem kondicionimi të ajrit, apo

73

Hapi i parë në të gjitha përpjekjet për përmirësimine mjedisit duhet të jetë mbyllja e strukturës. Ky hapi vetëm do të përmirësojë gjendjen fizike tëndërtesës duke zvogëluar infiltrimin e ajrit, praninëe pestëve, humbjen apo fitimin e ngrohjes dhendotjen e ajrit dhe të grimcave. Duke e bërë izolim-in e ndërtesës nga uji, kjo do të zvogëlojë edheburimet e lagështisë brenda strukturës dhe mund tëzvogëlojë në masë të madhe nivelet e lagështisërelative. Përdorni izolues të rrymave të ajrit për ta bërëndërtesën më të qëndrueshme ndaj motit.Siguroheni që dritaret dhe dyert të jenë mbyllurmirë. Siguroni qarkullim të mirë të ajrit me përdorimin eduhur të erashkave dhe dritareve. Përdorni dehumidifues dhe humidifues për të pakë-suar apo shtuar lagështinë relative. Përdorni metoda izolimi për të pakësuar humbjen afitimin e ngrohjes. Përdorni filtër UV në dritare dhe në ndriçimin flu-oreshent.Përdorni rrjeta, grila, kanata (mundësisht jashtëdritareve, pasi që kjo redukton shtimin e ngrohjesdiellore), si dhe perde të rënda për të penguar dritëne drejtpërdrejtë të diellit. Siguroni që premisat e deponimit të jenë të errë-suara.Siguroni që ndërtesat të mirëmbahen si duhet për tëpenguar lagështinë në periudha me të reshura. Përdorni mjete mbyllëse (kuti dhe zarfa) sa herë qëëshët e mundur për të mbrojtur materiale të rëndë-sishme dhe të vlefshme të bibliotekës. Ato mund tëkrijojnë një mikroklimë përreth objektit, që vononefektet e ndryshimeve në temperaturë dhe lagështi

72

të lahen me shtupë dyshemeshë njëherë në javë.Pastruesit duhet të jenë jotoksikë dhe të mosparaqesin rrezik për koleksionet nga avujt tretës dhefërkues. Produktet që përmbajnë vaj, klor, shap, per-oksid dhe amoniak duhet shmangur.

75

hapësira që nuk mbulohen nga sistemi, si kontrol-lohet lagështia?Çfarë lloj sistemi filtrimi të ajrit përdoret?Në çfarë standardi funksionin ai?Kush mirëmban sistemet e kondicionimit të ajritdhe sa shpesh?

MirëmbajtjaPër të siguruar mbrojtjen e koleksioneve ngandotës të grimcave, një program i rregullt dhe ithukët i pastrimit duhet të hartohet, i ndërmarrë mekujdes dhe mbikëqyrje. Rrethi i pastër dekurajonpo ashtu fungit, insektet dhe pestët. Programi ipastrimit duhet të përfshijë shqyrtimin e koleksion-eve jo vetëm për të siguruar paralajmërime mekohë të dëmit biologjik apo kimik, por edhe për tëkontrolluar kushtet në tërë hapësirën. Pastrimi i dyshemeve të hapësirës së depove dhe tërafteve të librave mund t’i lihet stafit të paspecial-izuar me udhëzim për të pasur kujdes për kolek-sionet dhe për të mos i prekur materialet apo raftet ebibliotekës. Udhëzime duhet dhënë për nxjerrjen epjesëve të lidhjeve, regjistrimeve, etj., nga dysheme-ja (duke shënuar se ku janë gjetur). Materiali bib-liotekar në rafte duhet pastruar vetëm nga ana e anë-tarëve të trajnuar të stafit. Është me rëndësi të sig-urohen materiale dhe pajisje adekuate që heqin dhejo që zhvendosin ndytësirën dhe pluhurin nga njëvend në tjetrin. Leckat e pastrimit ku ngjiten grimcatmë tepër se pluhuri, të cilin vetëm sa e shpërndajnënë anë të ndryshme, duhet përdorur për pastrimin epajisjeve të bibliotekës. Dyshemetë duhet të fshihenme fshesë elektrike (jo me fshesë të rëndomtë) dhe

74

Pºrpunimi i materialit bibliotekar

Shenjëzimi me shkrimShenjëzimet me shkrim, si mbishkrimet e kata-logjizimit dhe foliozimit duhet bërë sa më të lex-ueshme që është e mundur me laps të butë (B), dukepërdorur presionin e dritës për të penguar lënien egjurmëve. E vlen të kihet parasysh që shenjëzimi tëfutet brenda kllapave [ ] për të bërë të ditur se kyinformacion është shtuar nga institucioni.Shenjëzimet me ngjyrë stilolapsi (dhe shënimetakcidentale) janë shpesh permanente dhe nukmund të shlyhen. Shumë ngjyrëra janë acidike; tëtjerat janë të tretshme në ujë dhe do të rrjedhin epikojnë me rastin e ekspozimit ndaj lagështisë, siçështë hasur në fatkeqësitë që kanë të bëjnë me ujin.

Skedarët (numrat thirrës)Skedarët nuk duhet ngjyrosur në libra, e as që duhet tështypen mbi etiketa që u janë vënë librave me shiritatë ndjeshëm ndaj shtypjes apo ngjitjes. Ngjyra ështëjotërheqëse dhe shformuese; shiriti dhe ngjitësi mundtë shlyejnë ngjyrën, ta përlyejnë apo ta dëmtojnë lid-hjen. Për materiale antikiteti, skedat duhet shkruar nëfaqen e parë pas kopertinës me laps të butë. Me rastin e përdorimit të etiketave vetëngjitëse,duhet pasur kujdes që ngjitësi të mos mbetet efek-tiv gjatë kohës. Është posaçërisht e rëndësishme qëngjitësi të mos thahet, duke shkaktuar kështu qëetiketat të jenë të çlirta, apo që të bijnë fare dhe qënuk do të rrjedh, duke shkaktuar kështu ngjitje tëlibrit, që do të mblidhte ndytësirë dhe do të mundtë dëmtonte materialet e tjera që bijnë në kontaktme të. Do të ishte ideale që etiketat të jenë në letërtë përhershme.

77

MATERIALI TRADICIONAL BIBLIOTEKAR

Përpunimi i materialit bibliotekarShenjëzimi me shkrimSkedarët (numrat identifikues) Etiketat e libraveInsertet Mbërthyeset

Praktika e sallës së leximitMbështetja e librave gjatë përdorimitNjoftimi për lexuesitNdihma për lexuesitFotokopjimi

Metodat Storage methods and handling 39Raftet dhe vënia e librave në rafteBartja dhe transportimi i libraveKarrot e librave dhe librat në karro

Foliot për libra dhe material prej letreLlojet e foliove për libraPërzgjedhja e materialit për t’u futur në kutiPalosja më rrudhosje dhe paketimi me vakumLetra e shtypitTë përkohshmet dhe pamfletetAlbumet dhe efemeraletMaterialet njëfaqësheFashikullat Materialet njëfaqëshe jashtë masës standarde Përdorimi dhe transportimi i materialevenjëfaqëshe jashtë masës standarde

Ekspozitat

76

menti duhet mbështetur plotësisht mbi tavolinë dhenjërën dorë duhet vënë mbi dokument për ta mbaj-tur atë në pozicion dhe për ta mbështetur letrënderisa heqet mbërthyesi. Po që se procedura bëhetnë ajër, atëherë dokumentet mund të shqyhen dhetë dëmtohen. Heqja e kapëseve nuk duhet bërë në dokumente tëndjeshme apo të brishta, pasi që lehtë mund të hiqetnjë skaj i tërë i dobët apo i brishtë, bashkë mekapësen.

Praktikat e sallës së leximit

Sallat e leximit duhet të kenë numër tëmjaftueshëm të stafit për të krijuar siguri ndaj vjed-hjes, dëmtimit dhe vandalizmit.

Mbështetja e librave gjatë përdorimitLibrat janë objekte komplekse të përbëra, të cilathapen në një sërë mënyrësh dhe kërkojnë metoda tëndryshme të mbështetjes me rastin e hapjes. Shumëpak libra mund të hapen në 180° pa u dëmtuar.Është shumë e rekomandueshme që asnjë libër tëmos hapet më shumë se 120°, kurse vëllimet e lid-hura shtrëngueshëm jo më shumë se 90°. Lidhjetjanë shumë më të ndjeshme dhe delikate sesa supo-zohet dhe duhet përdorur me kujdes të madh.Shtesat prej kartuçi janë shpesh të pasigurta, melëkurë fare të hollë mbi nyjet. Libra të tillë duhetmbështetur gjithmonë me rastin e përdorimit dhekartuçi nuk duhet asnjëherë të palohen në 180° ngablloku i tekstit. Këmbalka tradicionale e drunjtë për libra apo tezgae leximit ka bërë që shumë vëllime të dëmtohen përshkak të paraqitjes së librit në kënd të rrëpirët, gjë

79

Etiketat e libravePo që se është e nevojshme që në libra të përdorenetiketa, ato duhet bërë nga letra alkaline dhe duhetbashkëngjitur me një ngjitës stabil, të kthyeshëm,mundësisht me ndonjë pastë orizi a gruri, apometil-celuloze; apo duhet bërë folio filmike polies-teri të cilave do t’u bashkangjiten etiketat e librave.Skendarët e kartave të qarkullimit duhet trajtuar nëtë njëjtën mënyrë, ndonëse librat me vlerë tëposaçme rëndom nuk duhet të qarkullojnë.

InsertetTë gjitha insertet acidike, si etiketat e librave,pjesëzat e letrës dhe lulet e shtypura duhet hequrnga librat, vlerësuar, dokumentuar, fotokopjuardhe, nëse duhet shpëtuar, atëherë të kapsuluara nëpoliester. Kjo bëhet me qëllim të pengimit tënjollave dhe aciditetit në inserte nga bartja në faqete librit dhe nga dëmtimi i tyre.

MbërthyesitNuk duhet bërë asnjë përpjekje për të ndarë doku-mentet që janë të ngjitura me vija apo me pikapaste apo ngjitësi. Nëse artikuj të tillë duhet ndarëpër qëllime të përdorimit të sigurt, apo për filmimtë shënimeve, atëherë duhet kontaktuar kon-servuesin.Kujdes i veçantë duhet kushtuar me rastin e heqjessë mbërthyesve të vjetër, si kapëses, mbërthyesessë letrës, etj. Mbërthyesit që janë ndryshkur, apo qëjanë ngjitur tepër thellë në sipërfaqe të letrës duhethequr ngadalë dhe lehtë; para heqjes, vija e kontak-tit midis letrës dhe çdo pjese të ndryshkut duhetthyer. Me rastin e heqjes së mbërthyesve, doku-

78

Shiritat ngjitës,kapëset, karficat,mbërthyeset e letrësdhe shiritat e gomës,nuk duhet përdorurasnjëherë në asnjë llojmateriali bibliotekar.Artikujt duhet vënë nëkuti, të mbështjella meletra pa acid, apo tëlidhen me pambuk tëbutë të pangjyrosur,lin, apo shirit polies-teri. Shiriti duhet tëlidhet me nyje në majëapo në skaj të bllokuttekstual.

të mos shënojnë mbi tekste, apo të shkruajnë melaps në krye të faqeve të një libri të hapurtë mos mbështeten mbi materiale bibliotekaretë mos prekin ilustrimet, imazhet e ngjyrosura,dorëshkrimet apo hapësirat e shtypura të tekstittë mos fusin këllëfe apo shënime në thellime të lib-rittë mos i lënë njësitë në dritë të drejtpërdrejtë tëdiellit të mos i lënë jashtë materialet që nuk shfrytëzohentë mos kenë më shumë se një numër të kufizuarnjësishë për konsultim në të njëjtën kohëtë mos palojnë njësitë njëra mbi tjetrëntë mos ndrydhin njësitë duke i futur në mbërthyese,por t’i marrin një nga një(për të penguar shqyrjet e skajeve dhe dëme të tjera).

Libri i hapur në pjesën e përparmeLibri i hapur nga mesi Libri i hapur në pjesën e prapme

Në lidhje të fortë kopertina është e ngjitur fort për shpine.

Në lidhje të zbrazët kopertina nuk është e lidhur për shpine.

Asistenca për lexues Sallat e leximit duhet t’i furnizojnë lexuesit mekëto: informacion për të nxitur një mirëmbajtje të mate-rialit bibliotekarudhëzime se si duhet përdorur materialin bib-liotekar

81

që përdredh qepjen dhe nuk mbështet nyjet, qëshpejt do t’i dobësojë dhe çajë ato. Për më tepër,këmbalka të tilla të pjerrta nuk janë të rehatshme aspër lexuesit. Për materiale delikate dhe të rralla, mbështetëset elibrave me shkumë, të disenjuara nga Christopher Clarkson ofrojnë mënyrën më të për-shtatshme për mbështetjen e vëllimeve të shtrën-guara dhe të të thelluara. Libri mund të vendoset nënjë kënd të rehatshëm leximi prej 20°, me një hapje jo më të madhe se 120°, me nyjetplotësisht të mbështetura dhe fletët e përmbajturame breza të pëlhurës së matur. Derisa lexuesi thel-lohet në vëllim, blloqet mund të përshtaten për tëruajtur mbështetjen optimale për nyjet e ndjeshmetë librit. Tek libri më i trashë, lexuesi duhet të shto-jë apo të heq një a më shumë mbushje të rrafshtapër t’ia përshtatur profilit të ndryshueshëm të vël-limit me rastin e hapjes në pjesë të ndryshme. Njëpykë më e madhe mund të vendoset nën dymbështetësit anësorë për tëkrijuar një bazë për pushimin më të mirë të libritdhe për të siguruar një kënd të rehatshëm të të lex-uarit.

Njoftimet për lexuesit Sallat e leximit duhet të kenë njoftime që i udhëzo-jnë qartë lexuesit për të MOS bërë këto gjëra: të mos pijnë, hanë dhe të tymosin duhan në bib-liotekë, pos në hapësira të caktuara të mos prekin materialet bibliotekare me duar tëpapastratë mos përdorin ngjyrë stilolapsi të çfarëdo llojitë mos përdorin lëndë korrektimi apo nënvizime

80

Kurrë mos e hapni njëvëllim me kopertinë tëzbrazët të fundit mbinjë sipërfaqe tavoline,pasi që kjo do të çajëlibrin në pjesët e nyjeveapo në mes të shpinës.

Vendosni aparatin në vend të dukshëm nga stafi. Vendosni udhëzime të qarta dhe koncize mbi për-dorimin me kujdes pranë aparateve. Është mirë qëtë kihen parasysh edhe posterë që ilustrojnë se sikopertina e një libri nuk guxon kurrë të jetë e shty-pur me duar apo me kapakun e fotokopjuesit për tësiguruar imazh të cilësisë së mirë.Krijoni kritere për kufizimin e materialit për shfry-tëzues dhe dekurajoni metodat e tilla si fotokopjimii një materiali të tërë për hir të disa fjalive.Mbani shënime lidhur me atë se çfarë ështëfotokopjuar në mënyrë që materialet shpesh tëfotokopjuara të mund të mikrofilmohen.

Materialet në vijim nuk duhet fotokopjuar: artikuj të thyeshëm apo të dëmtuarvëllime të lidhura fortlibra dhe fotografi të rrallalibra më kapëse apo të qepura anashlidhje të miraletër vizëlluese dhe pergamenëartikuj me bashkëngjitje vulashlidhje të përkryera (libra që mbështeten në ngjitëspër mbajtjen e fletëve së bashku dhe që nuk janë tëqepura) artikuj jashtë standardit të madhësisë qëduhet përdorur tepër për të pasur imazhin e plotë.

Metodat e deponimit dhe të përdorimit Metodat e deponimit kanë ndikim të drejtpërdrejtënë jetën e përdorshmërisë së materialit. Derisadeponimi i mirë mund të zgjasë jetën, kushtet epapërshtatshme, riskante, tepër të ngushta mund tërezultojnë në dëmtimin e koleksioneve. Për mëtepër, kushtet e deponimit të dobët mund të përsh-pejtojnë përkeqësimin e materialit, të cilin kanë për

83

mbajtëse librash dhe udhëzime se si duhet përdorur atoudhëzime se si duhet marrë dhe kthyer librat në raftehapësirë e mjaftueshme për shikimin e njësive të mëdhadorëza pambuku për përdorimin e materialeve tëvlefshme dhe fotografivesipërfaqe të pastra të punësfletë poliesteri për harta trasimiasistencë në përdorimin e artikujve të mëdhenjpesha të pastra, të buta për të përmbajtur shpalim-in e planeve

FotokopjimiFotokopjimi ngre çështje serioze të prezervimit.Fotokopjuesit me shtrat të rrafshët dhe përdorimi idobët mund të shkaktojnë dëme të rënda në struk-turën e librave dhe të dokumenteve. Duhet shfry-tëzuar aparate fotokopjuese të disenjuara posaçër-isht për material të lidhur dhe jo fotokopjuesezyresh. Fotokopjues të llojeve që mundësojnëfotokopjimin e librit me faqen lart janë idealë, por tështrenjtë. Në rastin më të mirë, fotokopjimi duhetbërë nga vetë stafi i trajnuar i biliotekës, me secilinartikull të ekzaminuar për përshtatshmëri. Kriteri ikufizimit të disa materialeve dhe i rregullave tëfotokopjimit duhet kuptuar gjerësisht nga anëtarët estafit. Sesione trajnimi lidhur me metodat e për-dorimit dhe metodat e mira të fotokopjimit duhet tëjenë të detyrueshme për të gjithë stafin e ri, mesesione përtëritjeje për stafin ekzistues në periudhatë caktuara kohore. Nëse nuk është e mundur tëgjendet staf për të kryer punën e fotokopjimit,atëherë ka disa faktorë që mund të ndihmojnë nëreduktimin e vjetrimit dhe të shqyerjeve:

82

epërme të kabineteve për t’iu shmangur pluhuritdhe grimcave që të bijnë mbi libër. Librat që mbahen në raftet lëvizëse duhet vënë nërafte me kujdes për t’i ikur çfarëdo mundësia tërënies së tyre apo shtypjes me rastin e lëvizjes sëlibrave.

Për mbrojtjen maksimale të librave, duhet respek-tuar këto rregulla: Librat në rafte duhet vënë në atë mënyrë që të mosjetë e vështirë të lëvizen apo të zëvendësohen.Librat që janë vënë tepër ngushtë në rafte do tëdëmtohen së shpejti, me rastin e largimit apokthimit.Përdorni skaje librash për të mbështetur librat kurraftet nuk janë të mbushur plot. Lënia e librave përt’u mbështetur do të shtrembërojë dhe ngushtojëstrukturat dhe do të shkaktojë thyerjen e tyre.Skajet e librave duhet të kenë sipërfaqe të rrafshtadhe tefe të gjerë për të penguar kopertinat që të mosgërryhen dhe që të mos grisen apo të zhubravitenfletët.Mos i lini librat të shtrira jashtë tefeve të raftevengaqë mund të dëmtohen nga kalimtarët dhe karrot. I vini librat në rafte sipas madhësisë, sa herë që tëjetë e mundur. I shmangeni mbajtjes së librave tëmëdhenj pranë atyre të vegjël, ngaqë libri i madhnuk do të ketë mbështetje të mjaftueshme. I vini në kuti, apo të paktën i ndani me një copëkartuçi lidhjet me metal (mbërthyeset, mbajtëset,kopsat, etj.), që janë vënë në rafte pranë librave tëpambrojtur. I ndani lidhjet me letër dhe me pëlhurë nga ato melidhje lëkure. Aciditeti dhe vajërat në lëkurë mundtë barten në letër dhe pëlhurë dhe të përshpejtojnë

85

qëllim ta mbrojnë. Mënyra e përdorimit nga ana e stafit dhe e shfry-tëzuesve ndikon po ashtu drejtpërdrejt në jetën epërdorshmërisë të koleksioneve bibliotekare. Dëmimbi libra është kumulativ. Përdorimi i vazh-dueshëm i dobët mund të transformojë shpejt njëlibër të ri në libër të vjetëruar, kurse librin evjetëruar në libër të papërdorshëm që kërkonriparim të shtrenjtë, rilidhje dhe zëvendësim. Dukendjekur udhëzimet e shtruara këtu, biblioteka mundtë bëjë përpjekje të rëndësishme drejt përmirësimittë mirëmbajtjes së koleksionit.

Raftet dhe raftimi i libraveRaftimi duhet bërë në mënyrë që të ofrojëmbështetje të lëmuet, të sigurt, të pastër dhe të për-shtatshme. Çfarëdo zgjatimi dhe tefe të mprehtaduhet mënjanuar. Do të ishte ideale që kornizat tëjenë të bëra nga çeliku me lustrim emalimi. Vëllimet duhet vënë në rafte në lartësi minimaleprej 10 cm larg nga dyshemeja për të pakësuarrrezikun e dëmtimit nga vërshimi apo kalimtarët.Po të jetë e mundur, përdorni njësi raftesh që kanë‘tenda’ lart, pasi që kjo do ta pengojë ujin, pluhurindhe dritën e dëmshme. Qarkullimi i mirë i ajrit duhet ruajtur në hapësirat edeponimit dhe rreth rafteve.Kornizat e librave duhet të jenë të paktën 5 cm largnga muret dhe librat edhe 5 cm të tjerë larg ngakorniza e librit. Kjo është sidomos e rëndësishmetek kornizat e librave të vendosura kundruallmureve të jashtme të ndërtesës.Kur librat janë të deponuara në kabinete çeliku,siguroheni që kabinetet të jenë të ajrosura si duhet.Vrimat duhet të jenë anëve dhe jo në pjesën e

84

Ventilimi adekuatduhet të sigurohet përtë pakësuar ekspoz-imin e stafit dhe tëmaterialit bibliotekarndaj ozonit. Kurrë mos e lini mate-rialin në aparatinfotokopjues. Nëse një libër ështëtepër i brishtë përfotokopjim të sigurt, aiduhet mikrofilmuardhe nga kopja e filmitduhet bërë fotokopje.

e librave të dukshme), apo zëvendësimi i një pjesetë filmit poliester midis librave.

Procedurat e përdorimit jo të duhur mund të shkak-tojë dëme të pariparueshme në libra. Librat nuk duhet nxjerrë nga raftet me anë të kap-jes nga veshi i librit, një praktikë që bën që ai tëshqyhet, duke dëmtuar shpinën e lidhjes. Nëse ka hapësirë mbi librin, zgjate dorën deri tekskajet e epërme të librit dhe tërhiqe.Nëse nuk ka hapësirë, shtyjini librat në të dy anët eatij që do të nxirrni për të krijuar mjaft vend përshpinën e tij për ta kapur fort në njërën anë tëshpinës me gishtërinj të dorës. Librin duhet nxjerrë, kurse librat që mbeten në raftduhet rirenditur.

Bartja dhe transportimi i libraveMos bartni më shumë libra nga ç’mund t’i mbanipa vështirësi në të dy duart.Paketoni librat rrafshazi në kuti të forta me rastin ebartjes nga dhoma.Po të jetë e nevojshme, mbusheni kutinë me polis-terinë apo shkumë që në mënyrë që librat të mosrrëshqasin brenda.Bartni librat individual në kuti kartuçi. Bartnikutinë në çantë politeni me rastin e lëvizjes jashtë.

Mbështetja e blloqeve tekstuale në një këpucëlibrash• Përdorni kontejnerë polipropileni rezistentë ndaj

ujit me kapakë sigurie, me rastin e lëvizjes sëlibrave jashtë ndërtesës.

• Sa herë të jetë e mundur, shfrytëzoni dy njerëzpër të lëvizur kontejnerët.

87

përkeqësimin e tyre. Për më tepër, lëkura epluhurosur, e degraduar do të infektojë letrën dhepëlhurën. I vini librat e vegjël, strukturalisht të ruajtur nërafte, në pozitë qëndrimi.I hiqni librat apo i riaranzhoni raftet nëse librat janëtepër të lartë për të qëndruar drejt. Mos i depononilibrat me qëndrim në skaje, pasi që kjo do ta dëm-tojë strukturën e librit dhe do ta dobësojë lidhjen.I depononi librat tepër të mëdhenj, të rëndë, struk-turalisht të dobët, apo të dëmtuar, në mënyrë hori-zontale, për t’u dhënë atyre mbështetjen e plotë qëkërkojnë. Rafte të shtuara mund të kërkohen për t’uvënë në intervale të ngushta për t’i ikur grumbul-limit të këtyre librave.Me rastin e deponimit të librave të mëdhenj në poz-itë të rënë, vëllimet e epërme duhet transferuar nënjë raft të zbrazët apo në karron e librave. Vëllimii dëshiruar duhet marrë me anë të kapjes me të dyduart dhe vëllimet e hequra duhet kthyer sërish nëraft. Zëvendësimi i librit në raft bëhet në po tënjëjtën mënyrë.Iu shmagni grumbullimit të librave në grumbuj nërafte apo tavolina, ngaqë librat mund të bijnë lehtë.Sigurohuni që grumbujt të mos përmbajnë mëshumë se dy deri në tri libra.Tregoni vëmendje të posaçme që flamujt që shëno-jnë raftet apo titujt e librave të deponuar në pozitëtë rënë të jenë të dukshme, në mënyrë që librat tëmund të identifkohen pa u prekur. Mos e vendosni librin e madh mbi të voglin. Në rastin kur lidhja duhet të mbetet e dukshme, sinë një kthinë periodike në një shtëpi historike,rekomandohet përdorimi i ‘këpucëve’ të librave(mbështetëse që mbulojnë anët, por e lënë shpinën

86

Hapësirat e deponimitduhet të mbahen gjith-një të pastra dhe tëkontrollohen rregull-isht për shenja të prek-jes nga insektet dheinfektimet biologjike.

Këllëfet për libra dhe material letre

Këllëfet duhet të mos përmbajnë lignit, squfur,alkalin dhe duhet të kenë përmbajtje të lartë celu-loze (mbi 87%). Këllëfe janë kutitë, zarfat dhefolderët dhe mund të gjenden komercialisht nëshumë forma dhe madhësi.

Këllëfet janë jetike përprezervimin në bibliotekë, meqë: • sigurojnë mbrojtje nga përdorimi i tepërt• sigurojnë mbrojtje në bartje• sigurojnë mbrojtje në rafte• sigurojnë mbrojtje nga zjarri, tymi dhe dëmtimi

nga vërshimet• e mbajnë dritën jashtë• e mbajnë pluhurin jashtë• shërbejnë si mbrojtje nga luhatjet e ambientin

mjedisor• shërbejnë si mbrojtje nga ndotja atmosferike.

Lloje të këllëfeve të libraveKuti të bëra nga rrobaqepësia nga kartuçi dhe përl-hura janë ideale, por të shtrenjta dhe kërkojnë kohëdhe mjeshtri për t’u bërë. Ato mund të jenë tëarsyeshme vetëm për material skajshmërisht të rral-lë, unik dhe të vlefshëm. Ato kanë përparësinë e tëqenit në gjendje për të siguruar mbrojtje të gjatëdhe janë më të forta sesa llojet e tjera të këllëfeve.Kutitë fazore janë alternativë më e lirë, që ofrojnënjë mbrojtje adekuate afatshkurtër (15-20 vjet) dhekonstruktohen më shpejtë dhe më lehtë. Ato mundtë bëhen nga shtëpi apo komercialisht. Kutitë e bëra komercialisht arkivore dhe folderëtkatërpalësh janë në një sërë formash dhe madhësish

89

• Shmangiuni lënies së materialit bibliotekar nëautomobile.

Karrot e librave dhe librat në karroPërdorni atë lloj karrosh të librave: • që kanë rrota të mëdha gome, ngaqë kjo ndihmon

të jenë stabile dhe të lëvizshme dhe zvogëlondridhjen

• që kanë rafte të gjera apo rrethojë mbrojtëse përsigurinë e artikujve që barten

• që kanë mbrojtës anash për të minimizuar dëminnga goditje pakujdesie

Me rastin e vendosjes së librave në karro duhetpasur kujdes:• që të vihen në rafte në pozitë të drejtë në karro

dhe që të mbështeten mirë në rafte• që vëllimet të mos dalin jashtë skajeve të karros• që karroja të ngarkohet në atë mënyrë që të ketë

një qendër të ulët graviteti.

88

I tërë stafi i involvuarnë përdorimin kon-stant dhe lëvizjen elibrave duhet të kenëkëshillime të autor-izuara për mënyrënsipas së cilës duhetlëvizur dhe përdoruarngarkesat e rënda përarsye shëndetësore dhetë sigurisë.

Mbështjella me rrudhosje dhe paketimi me vakumMbështjella me rrudhosje dhe paketimi me vakum,të përshtatur nga industria e ushqimit dhe e pake-timit, janë mënyra ekonomike të mbrojtjes së mate-rialit. Që të dy këto procese bëjnë vendosjen e njëartikulli në mes të fletëve, apo në qeset e filmitpoliester/polietilen. Filmi ose rrudhet me përdorimtë nxehtësisë, si në mbështjelljen me rrudhosje, apopërreth artikullit krijohet një vakum dhe i tërë ajrinxirret jashtë, si në paketimin me vakum. Ndonësekëto duken si stabile në një afat të shkurtër, duhetvazhduar testimet lidhur me efektet e deponimitafatgjatë. Materiali që duhet lëvizur dhe artikujt endjeshëm, në veçanti ata me letër të brishtë, mundtë vendosen midis kartuçeve dhe të mbrohen në njënga mënyrat e lartpërmendura; rezultati është njëkëllëef i shtangët dhe i fortë. Mbështjellja me rrud-hosje dhe paketim vakumi përdoren po ashtu simënyrë e luftimit të sulmeve nga insektet dhe ngafungi dhe e krijimit të një mikroambienti stabil. Meheqjen e pjesës më të madhe të ajrit mund të kurse-het hapësirë, duke zvogëluar kështu trashësinë eartikullit.

Letra e shtypitTë bërë në mënyrë komerciale, kutitë me cilësiarkivore dhe paketimi vakum janë mënyra të ruajt-jes së gazetave. Mirëpo, për shkak se një pjesë emadhe e letrës së shtypit të prodhuar pas vitit 1840bëhet nga letra me fije të shkurtra që përmbanëlignin dhe papastërti të tjera, prezervimi afatgjatë isaj është i vështirë dhe, si pasojë, mikrofilmimiështë bërë metoda më e rëndomtë e trajtimit tëgazetave.

91

dhe mund të blihen në sasi të mëdha e të vogla. Këpucët e librit janë të përshtatshme për libra qëkërkojnë mbështetje me rastin e ekspozimit nërafte.Foliot duhet shmangur ngaqë ato shpesh gërrithinsipërfaqen e lidhjeve dhe dëmtojnë blloqet e tek-steve me rastin e futjes dhe nxjerrjes së librit prejtyre.Zarfet nganjëherë përdoren për deponimin elibrave. Ato zakonisht nuk u sjellin librave mbrojt-jen e duhur dhe duhet të zëvendësohen me kuti.Mbështjellësit me letër jetëgjatë apo kartuç mundtë përdoren për të mbrojtur librat që përdorenshpesh, nëse këllëfet janë tepër të shtrenjta apozënë hapësirë të tepërt në rafte.

Kutia fazore

Zgjedhja e materilave për t’u futur nëpër kutiMe rastin e vënies së prioriteteve për librat qëduhet futur nëpër kuti duhet pasur parasysh më savijon: Librat me lidhje të brishta dhe të rëndësishme.Librat e rrezikuara dhe të dëmtuara – libra me fletëtë çliruara dhe të shqyera dhe libra me kopertina tëçliruara.Libra të lidhur në letër të lëmuet apo me blloqe tëlëmueta tekstesh - velum. Velumi reagon rregull-isht ndaj ndryshimeve në lagështinë relative duke uzgjeruar dhe tkurrur. Kjo mund të rezultojë nëkapakë të deformuar dhe nyje të çara. Futja nëpërkuti ndihmon në përmbajtjen e lidhjeve me velumduke penguar kështu deformimin.

90

Këllëfet për mediafotografike kërkojnëspecifikime tëndryshm.

bibliotekar apo arkivor, ngaqë dëmtimi mund tëvijë edhe nga madhësi të ndryshme, forma, peshadhe materiale të ndryshme prezente.

Albumet që kanë vlerë të veçantë historike në for-mën e tyre origjinale, duhet futur individualishtnëpër kuti. Materialet efemere të palidhura duhetgrupuar sipas madhësisë dhe llojit (p.sh. fotoset,materialet e shtypura, dorëshkrime, etj,), të paketu-ara individualisht për t’i mbrojtur nga bartja e acid-it dhe dëmtimit mekanik, po të jetë e nevojshmedhe të deponohen në atë mënyrë që do t’i mbrojëato strukturalisht.

Materiali njëfletësh • Për koleksionet në letër, vetëm objektet e së

njëjtës madhësi dhe kategori duhet të deponohensë bashku.

• Ndryshimet në masë dhe peshë janë poetancial-isht dëmtuese, prandaj nuk është e këshillueshmeqë të deponohen njëfletëshet në një kuti të njëjtëme librat apo pamfletet.

• Përgjithësisht, objektet e rënda duhet deponuarndaras nga ato më të lehta, si dhe objektet masive(që shkaktojnë presion të pabarabartë brendakutive).

• Me bartjen e acidit nga letra me cilësi inferirorenë çfarëdo letre me të cilën bien në kontakt, ështëe rëndësishme të ndahen letrat e cilësisë më tëdobët ata ato që janë më të mira. Klipet e lajmevedhe letrat e tjera me cilësi dukshëm inferioreduhet t’i shmangen kontaktit të drejtpërdrejtë medokumente historike dhe dorëshkrime të letrësme cilësi më të mirë.

• Dokumentet dhe dorëshkrimet duhet të

93

Koleksionet e klipeve të gazetave janë rëndom tërëndësishme për shkak të informacionit që përmba-jnë dhe jo për shkak të vlerës së vetë klipeve. Përkëtë arsye, prapë, fotokopjimi dhe mikrofilmimijanë opcionet më praktike të prezervimit. I tërëfotokopjimi dhet bërë në lignin të ulët, letër ndërm-jetëse që përdorë një kopjues elektrostatik dheimazhe të krijuara nga nxehtësia. Klipet e lajmeveqë duhet nxjerrë duhet trajtuar dhe pastaj ndarëfizikisht nga letra të cilësisë më të mirë në një fold-er apo këllëf të bërë nga filmi poliester.

Të përkohshmet dhe pamfletetTë përkohshmet dhe pamfletet mund të deponohennë kuti, folderë apo zarfë kartuçi (që i plotësojnëspecifikacionet e përmendura mbi këllëfet). Disaartikuj të së njëjtës madhësi mbulese mund tëdeponohet së bashku në kuti të bëra komercialisht.Artikujt që ndryshojnë në madhësi mund të ven-dosen në zarfa dhe pastaj në kuti. Nëse një epërkohshme apo pamflet i vetëm duhet vënë në raftmes librash, ai duhet vënë në një zarf kartuçi.

Albumet dhe materialet efemeraleShumë koleksione historike përfshijnë edhealbumet dhe materialet efemerale (jetëshkurtër)(p.sh. karta këmbimi, kartolina, mostra, kukullaletre, etj.). Këta artikuj paraqesin problemesfiduese të prezervimit ngaqë shpesh përmbajnënjë sërë komponentesh dhe mediash. Ato mund tëkenë sipërfaqe të mbufatura, zbukurime tre-dimen-sionale, apo pjesë lëvizëse. Ato shpesh janë unike,të ndjeshme, të dëmtuara, por me vlerë të rëndë-sishme asociative. Ato nuk duhet asnjëherë të futennë dosje bashkë me kategori të tjera të materialit

92

Ndonëse është emundur të alkalizohet(deacidifikohet) letra eshtypit, kjo shpeshnuk është praktikengaqë kjo prapë do tëvazhdojë të përkeqëso-het në një shkallë rela-tivisht të shpejtë. Poashtu, alkalizimi pasiqë letra e shtypit tëjetë zverdhur dhe tëjetë bërë e brishtë nukdo ta bëjë prapë tëbardhë dhe tëlakueshme.

dhe lagështisë relative dhe duhet vendosur në njëkëllëf. Këllëfet e përshtatshme janë kapsulimi, fold-erët, hasrat dhe kutitë, apo një kombinim i këtyre.

FashikullatArtikuj të rrallë dhe unikë njëfletësh, siç janë letrat,tradicionalisht janë lidhur në rojtës të librave. Këtojanë të kënaqshme nëse mbahen mjaft të holla dhenëse përmbajnë nga një letër mbështetëse për çdodorëshkrim për të siguruar që të përdoret mbajtësjadhe jo dorëshkrimi. Një metodë më e lehtë është qëtë krijohen fashikullat.Fashikulla është lidhje njëpjesëshe e lidhur, që për-bëhet nga fletë mbështetëse të bifolias dhe fletëve tëgrepëzuara (që veprojnë si kompenzim për ruajtje)me një mbulesë të fortë letre dhe pa acid. Madhësitëbëhen për t’iu përshtatur kutive komerciale. Tëgjithë artikujt janë të folizuar dhe të vëna çlirshëmnë fashikulla nga ana e bibliotekarëve. Fletët mbi tëcilat ngjiten artikujt janë po ashtu të folizuar. Njëvesh letre japonez vihet në skajin e artikullit. Këtaveshë pastaj ngjiten bashkë me artikujt e ngjitur nëfaqen e djathtë të librit. Fashikullat pastaj vihen nëkuti. Fashikullat kanë disa përparësi:• Çdo njësi mbahet e shtrirë dhe e mbështetur.• Njësitë mund të largohen dhe zëvendësohen lehtë,

nëse është e nevojshme (p.sh. për ekzpositë).• Lakueshmëria e objektit pakësohet. • Gërryerja në mes të njësive është e pakësuar.• Përdorimi pakësohet.• Një sërë materialesh mund të akomodohen për-

brenda një formati standard. • Përmbajtjet janë të mbrojtura nga drita dhe nga

ndotësit e ajrit.

95

shpalosen për deponim, nëse kjo mund të bëhetpa i çarë, thyer apo dëmtuar. Nëse shpalosjamund të rezultojë në dëmtim, para se të bëhet kjopunë duhet konsultuar konservuesin.

• Dokumentet duhet të deponohen në folderë dos-jesh. Do të ishte ideale që në secilin folder të mosketë më shumë se dhjetë deri në pesëmbëdhjetëfletë.

• Folderët duhet vendosur në kuti të deponimit tëdokumenteve.

• Të gjithë folderët brenda kutisë duhet të jenë tëmadhësisë së njëjtë, në përshtatje me madhësinëe kutisë.

• Kutitë nuk duhet stërmbushur, ngaqë kjo gjëmund t’u shkaktojë dëmtime artikujve me rastine lëvizjes, zëvendësimit apo rishikimit të tyre.

• Kutitë mund të deponohen të shtrira apo në qën-drim vertikal. Deponimi i rrafshët do t’u japëdokumenteve mbështetje dhe do të pengojëprishjen e skajeve, rrëzimin dhe dëmtime të tjeramekanike, të cilat do të mund t’i shkaktonte qën-drimi vertikal. Mirëpo, deponimi i shtrirë bën qëdokumentet në fundin e kutisë të pësojnë ngapesha atyre përmbi. Nëse kutitë vendosën tështrira, ato duhet të vendosen tepër lart që tëmund të sigurohet nxjerrja e materialeve prej tyredhe rivendosja në rafte.

• Deponimi vertikal është i pranueshëm kur doku-mentet dhe folderët janë të mbështetura si duhetpër të penguar rrëzimin dhe dëmtimin e skajeve.Dërrasat ‘hapësinore’ të bërë nga materiale stabilemund të përdoren për të mbushur kutitë që nukjanë krejtësisht të mbushura.

Dokumentet me letër të lëmuet dhe hartat, etj., janëshumë të prekshme ndaj luhatjeve të temperaturës

94

ta të butë lini, pambuku, apo poliesteri, lidhnilehtas rrotullin e mbështjellë. Kjo masë mund tëdeponohet brenda një kutie më të madhe drejtkën-dore për mbrojtje të mëtejmë, nëse duam. Tubatduhet deponuar të shtrirë horizontalisht.

Përdorimi dhe transportimi i materialeve tëstërmëdha njëfaqëshePërdorni që të dy duart me rastin e përdorimit tëartikujve të mëdhenj.Përkujdesuni që plumbimet e mëdha varëse të jenëtë mbështetura dhe të shoqëruara me dokumentin.Keni parasysh rrugën dhe cakun para se të dilni,edhe nëse duani vetëm të largoni artikujt nga njëkthinë në tjetrën.I vini hartat, planet dhe materialet e mëdha një-faqëshe në një portofol apo folder të bërë për këtëqëllim.Shfrytëzoni dy njerëz për bartjen e portfoliove tëmëdha.I bartni portfoliot vertikalisht.Përdorni portfolio që nuk e lëshojnë ujin me rastine bartjes së artikujve jashtë.

Ekspozitat Me rastin e ekspozimit të materialit bibliotekar,vëmendje e posaçme duhet kushtuar më sa vijon: Zgjedhja e artikujve që janë të përshtatshme përekspozim.Siguria e ekspozitës – sandëqet duhet të kenë dryrë,xham amortizues, të kenë alarm, kurse hapësiraduhet të jetë e vëzhguar gjatë tërë kohës.Materialet e përdorura për bërjen e sandëqeveduhet të jenë kimikisht stabile dhe të kontrollohenpër gazra.

97

Materialet njëfaqëshe të stërmëdha Materialet e stërmëdha janë vizatimet arkitekurale,plan-projektet, hartat, printimet e mëdha, posterëtdhe mostrat e tapicerive. Këta artikuj më së mirideponohen të shtrira në sandëqe planesh. Ato duhetvendosur një nga një në folderë, të prera në mënyrëqë t’i përshtaten madhësisë së sirtarit. Nëse disaartikuj vihen në një folder, përshkimi i tyre me letërpa acid është i dëshirueshëm, sidomos nëse artiku-jt kanë ngjyrë, apo janë të një vlere të veçantë.Duhet krijuar mjaft hapësirë mes arkave për të sig-uruar nxjerrje të sigurt dhe rivendosje të materi-aleve të stërmëdha. Duhet të ketë po ashtu sipër-faqe adekuate mbi të cilën duhet vendosur artikujtkur të jenë nxjerrë apo para se të rivendosen. Nësenuk janë të brishta dhe të ndjeshme, materialet estërmëdha mund të palohen në rrotuj, nëse deponi-mi i shtrirë nuk është i mundshëm. Disa artikuj duhet të palohen në rrotuj një nga një,të tjerët mund të palohen në rrotuj në grupe prejkatër deri në gjashtë artikuj, varësisht nga mad-hësia dhe pesha e letrës. Duhet përdorur një tubdisa centimetra më të gjatë sesa artikulli më i gjatëqë rrotullohet dhe të paktën katër inçë në diametër(diametra më të gjerë janë të preferueshëm). Nësetubi nuk është i përbërë nga lignin i ulët, materialepH-neutrale, ai duhet mbështjellë në letër neutraleapo zbutëse, ose në film poliesteri. Alternativisht, i vini artikujt midis dy fletësh filmipoliester apo pëlhure pa acid, të prerë disa inçë mëtë mëdhenj, në që të dy dimensionet sesa artikullimë i madh që palohet në rrotull. Rrotullojeniartikullin a artikujt në tub. Mbështillni masën meletër neutrale apo zbutëse, apo me film poliesteripër ta mbrojtur nga gërryerjet. Duke përdorur shiri-

96

Plan-projektet nukduhet deponuar nëmbajtës alkalinë,ngaqë mund të zbehenapo të nxihen kur tëjenë në kontakt mealkalinitet të lartë përnjë periudhë më tëgjatë kohore. Folderëtpa lignin, neutralduhet përdorur për to.

ate nga të gjitha rreziqet, prapë, në llogarinë ehuazuesit. Bibliotekari duhet të mbetet i kënaqur sekushtet e ekspozimit të artikullit janë adekuate nëbaza të konservimit dhe se aranzhimet e sigurisëpër ekspozitat janë të besueshme. Ekspozitatudhëtuese paraqesin probleme të veçanta për kon-servim, ngaqë mundësia për dëmtim është eshumëfishuar. Institucionet huazuese duhet të bëjnëraporte mbi kushtet, përfshirë shënime fotografike,të artikujve që janë dhënë për ekspozim; ata poashtu duhet të kenë parasysh mundësinë e bartjesnë mikrofilm të secilit huazim, për hir të sigurisë.

99

Faktorët klimaterikë të temperaturës, lagështisë rel-ative, dritës, rrezatimit UV dhe ndotëseve atmos-ferikë duhet kontrolluar rreptë dhe monitoruar mepajisje përkatëse.Materialet e përdorura për montimin e eksponan-teve duhet të jenë kimikisht stabile dhe të mosparaqesin rrezik dëmtues për artifaktin.Librat duhet lidhur me shiritë politenë apo akrilikënë shtretër kartoni, që ndjekin profilin e librit tëhapur dhe të mbyllur. Librat zakonisht nuk duhetekspozuar në një kënd horizontal më të gjerë se 20°dhe të mos jenë të hapur më shumë se 120°, si dheduhet të kenë mbështetje të bllokut të tekstit, kur tëketë nevojë. Kartoni pa acid, me një rezervë alkaline, duhet për-dorur për hastra dritaresh dhe montime. Eksponantet si pikturat, që nuk janë në sandëqe,duhet siguruar në mure apo dysheme të ndara mekordonë për arsye sigurie, në mënyrë që të mosmund të preken nga vizituesit. Duhet mbajtur shënime për të gjithë artikujt eekspozuar. Huazimet në institucione të tjera për konsultim apopër ekspozim mund të paraqesin rreziqe dhe dëm-time. Bibliotekari e ka për detyrë të përkujdeset qëkërkesat e tilla, po që se miratohen, të shoqërohenme plotësimin e kushteve nga ana e huazuesit përruajtjen e tyre. Të gjithë artikujt duhet mbrojtur ngagrisja apo dëmtimi me rastin e bartjes dhe, për qël-lime sigurie, biblioteka huazuese mund të kërkojëqë artikujt e tillë të barten në të dy anët me korrierpersonal, mundësisht të shoqëruar nga një kon-servues apo bibliotekar. Montimi i ekspozitës duhettë bëhet apo të mbikëqyret po ashtu nga korrieri.Artikujt e huazuar duhet siguruar në mënyrë adeku-

98

Materiali biliotekar qëduhet të ekspozohetështë më i rrezikuarme rastin e montimitdhe të çmontimit tëekspozitës.

Mediat fotografike

Që nga lindja e fotografisë, më 1839, fotografitëjanë bërë duke përdorur shumë metoda tëndryshme. Disa nga materialet e përdorura ka qenëskajshmërisht vetëshkatërruese, të tjerat kanë qenëshumë të ndjeshme ndaj kontaktit fizik dhe pothua-jse të gjitha materialet fotografike janë të ndjeshmendaj mjedisit – jo vetëm ndaj temperaturës,lagështisë relative dhe ndotjes së ajrit, por edhendaj substancave oksiduese që vijnë nga emetimenë materiale ndërtimore, llaqe muresh, emajledruri, kartuçe, madje edhe nga mbështjellësit qëpërdoren për ruajtjen e tyre. Derisa konservimi imaterialit fotografik duhet t’u lihet specialistëve,stafi biliotekar mund të marrë disa masa mbrojtësepër mirëmbajtjen e fotografive në koleksionet eveta.

Përbërja e fotografive Një fotografi tipike përbëhet nga tri pjesë tëndryshme: Mbështetja – shtresa mbështetëse mund të jetë ngaxhami, filmi plastik, letra, apo nga letra me lyerjerrëshinore. Lidhësi – Shtresa emulsionike apo lidhëse, e njo-hur rëndom si xhelatinë, por edhe si albumen apokolodion, mban materialin e fundit të imazhit aposubstancën e imazh-formimit në mbështetëse. Materiali i imazhit final – material i imazhit final,i bërë nga argjendi, bojra apo grimca pigmenti,zakonisht shkrihet në shtresën emulsionike apo lid-hësin. Shumë materiale dhe lidhës të imazhit final janëpërdorur gjatë viteve. Sot, ndërkaq, pothuajse të

101

MEDIAT FOTOGRAFIKE DHE ATO ME BAZË FILMIKE

Mediat fotografikePërbërja e fotografive PërdorimiMbështjellësit Rekomandimet ambientore për deponim Deponimi

Mediat me bazë filmi Filmi me bazë celuloze nitratiFilmi me bazë celuloze acetatiFilmi me bazë poliesteriPërdorimi Rekomandimet mjedisore për deponimDeponimi i veçuarMbështjellësitDeponimi i përgjithshëm

100

kartoni duhet t’i plotësojnë këto kritere: përmbajtje të lartë celuloze (mbi 87%)pH neutral (rreth 6.5–7.5)përmbajtje të pahetueshme, reduktuese të squfuritpa lignin, pa zbutës pH, pa grimca metali, pa acide,perokside dhe pa veprues të dëmshëm.

Materialet mbështjellëse plastike duhet t’u përmba-hen këtyre kritereve: të jenë pa plastifikuesme sipërfaqe jo të glazuar, të lyer apo të ngrirëpoliesteri është i rekomandueshëm për shumicën embështjellësve derisa mjedisi është stabil.Përjashtime bëjnë printet apo negativet me sipër-faqe të ndjeshme (siç është emulsioni dhe ngjyros-ja me dorë), materiali me bazë xhami, tintipet,fotografitë e kornizuara dhe materiali me bazë tëhershme filmore.

Rekomandimet mjedisore për deponim Mediat fotografike janë jashtëzakonisht tëndjeshme ndaj faktorëve mjedisorë. Zakonisht, temperaturat e deponimit duhet mbajtursa më ulët që të jetë e mundur dhe duhet ndërmar-rë masa për të reduktuar ekspozimin në dritë, rreza-timin UV dhe ndotjen atmosferike dhe të grimcave. Printet bardh e zi dhe negativet duhet mbajtur nën18 °C (65 °F) dhe 30–40% RH.Materiali në kolor duhet të vendoset në depo të fto-htë (nën 2 °C or 35 °F) dhe 30–40% RH nëse duamtë sigurojmë kohëgjatësinë e tij. Vendoseni materi-alin në depo të ftohtë vetëm pasi të kenë konsultu-ar specialistin. Për koleksione të përziera fotografike, rekomando-het 35–40% RH.

103

gjitha fotografitë bardh e zi përbëhen nga argjend ishkrirë në xhelatinë.

PërdorimiMediat fotografike janë skajshmërisht të ndjeshmendaj përdorimit të pakujdesshëm; prandaj stafi dheshfrytëzuesit duhet të përkujdesen: që të sigurojnë kopjet dhe jo origjinalet sa herë qëështë e mundurqë të bartin dorëza të pastra pambuku me rastin e për-dorimit të mediave fotografike dhe të mos prekinasnjëherë anën emulsive të çfarëdo imazhi fotografik(p.sh, slajdet e printuara, negative, transparente, etj). që të përgatisin një sipërfaqe të pastër të punësqë të përdorin të dy duart për të mbajtur një fotografi,apo për ta mbajtur atë me një copë kartoni të fortëqë të mos përdorin shirita ngjitës, kapëse, karfica,apo rripa gome në materialin fotografikqë të konsultohet konservuesi fotografik mbi çësht-je të deponimit dhe përdorimit.

MbështjellësitTë gjithë mbështjellësit duhet ta kalojnë Testin eFoto-Aktivitetit (PAT), siç përshkruhet në stan-dardin ANSI IT. 2 1988. Ky test rigoroz vlerësonefektin e materialeve të deponimit mbi mediatfotografike. Shumë fabrikues dhe furnizues tëmaterialeve të deponimit tani e bëjnë këtë test mbiproduktet e tyre. Po të jetë e mundur, bleni produk-te që kanë kaluar PAT-in, apo përcaktoni që çdoartikulli i blerë i deponimit duhet të kalojë PAT-in. Materialet mbështjellëse për fotografi ndahen në dygrupe: letër/karton dhe plastike. Letra dhe

Nuk duhet përdorur dorëzat PVC.

102

dokumentesh. Stërngarkimi duhet shmangur.Përdorimi i folderëve me dosje do të pengojëfotografitë nga rrëshqitja nën njëri-tjetrin dhe do tësigurojë përdorshmërinë e tyre. Në secilin rast,duhet pasur kujdes që fotografitë të mos futen tepërngusht.

Printimet në albume – mund të jenë të shtresuarame letër ruajtëse fotografike, nëse duket se janëduke pësuar dëmtime nga printet e afërta apo ngafletët e albumit. Kjo nuk duhet bërë nëse lidhja dotë shtrëngohet nga vëllimi shtesë i letrës. Albumetmoderne të llojit që kanë faqe të shtresuara mengjitës dhe kapakë plastikë nuk duhet përdorur.

Albumet fotografike – duhet deponuar të shtrirë,mundësisht në kuti të mbështjella me pëlhurë letrepa acid.

Negativat me pllakëza xhami – duhet ruajtur nëmbështjellës të veçantë letre dhe të deponuar ver-tikalisht në sirtarë të përshtatshëm të shtresuar aponë kuti të forta me një ndarës kartoni pas secilëspllakëz të pestë.

Negativat e filmit – mund të deponohen në mëngëletre apo poliesteri. Pastaj, ata mund të të vihennëpër kuti, apo në një sistem varës dosjesh në sir-tarë dhe/apo në kuti.

Fotografitë e kornizuara – si Daguerreotipet dheAmbrotipet duhet mbajtur horizontalisht nëkornizat e tyre dhe ato duhet të vihen në sirtarëdhe/apo kuti. Kutitë që përmbajnë materialfotografik duhet vendosur në rafte metalike. Aty ku

105

Luhatjet e temperaturës dhe RH duhet shmangur. DeponimiFotografitë – më së miri është që secili artikull tëketë mbështjellësin e vet. Kjo redukton dëmtimin efotografisë duke i dhënë mbrojtje dhe mbështetjefizike. Meqë mbështjellësit prej letre janë të pade-përtueshme, fotografia duhet të hiqet nga mbësht-jellësi me rastin e shikimit; dorëza të pastra plastikenë formë ‘L’ (dy fletë poliesteri të vëna mbi njëra-tjetrën dhe të bashkëngjitura në dy skajet), me njëcopë kartoni pas printit për mbështetje shtesë,mundësojnë studiuesit të shikojnë imazhin pa eprekur me dorë, duke pakësuar kështu mundësinë egrrithjes apo të grisjes. Kujdes i veçantë duhet kushtuar deponimit të print-eve fotografike të stërmëdha, të montuara në kar-ton. Kartoni është shpesh acidik dhe jashtëzakon-isht i brishtë. Zbutja e mbështetjes mund ta rreziko-jë vetë imazhin, ngaqë kartoni mund të thyhet nëdepo apo gjatë përdorimit, duke e dëmtuarfotografinë. Printet e tilla duhet deponuar mekujdes, here-herë në mbështjellës të bërë enkas. Ataduhet përdoruar me kujdes të madh. Para se të janë deponuar fotografitë si duhet nëfolderë, mëngë, apo zarfa, ata mund të deponohenvertikalisht apo të shtrirë nëpër kuti të cilësisë arki-vore. Deponimi horizontal i fotografive rëndompreferohet ndaj deponimit vertikal, pasiqë ai ofronmbështetje të përgjithshme dhe shmang dëmtiminmekanik, siç është shtrembërimi. Megjithëkëtë,deponimi vertikal, mund të krijojë qasje më të lehtënë koleksion dhe të zvogëlojë përdorshmërinë. Tekdeponimi vertikal, fotografitë duhet të vendosen nëfolderë dosjesh pa acid, apo në zarfa që janë vetë tëvendosur në folderë vartës apo në kuti të deponuara

104

Lloje të ndryshime tëmaterialit fotografik,siç është xhami dhe neg-ativet e filmit, printimetnë letër dhe transparen-tët në kolor, duhetdeponuar ndaras.

dhe pastaj e brishtë derisa të mos çintegrohet në hingjyrë kafeje, duke rezultuar kështu në shkatërrimtë plotë të fotografisë/regjistrimit të zërit.Reagimi mund të çojë tek djegia spontane e filmitme pasoja shkatërruese për materialin tjetër tëafërt, për njerëz dhe ndërtesa.

Filmi me bazë celuloze acetati U inicua më 1935 dhe që nga viti 1939 e tutje ezëvendësoi pothuajse plotësisht celulozë nitratin. Ai dekomponohet ngadalë në temperaturë dhome,duke lëshuar gazrat që i ngjajnë aromës së uthullës– prandaj edhe ky proces është i njohur si ‘sindro-mi i uthullës’.Ai eventualisht dekomponohet tërësisht.Deri vonë, filmat celulozë triacetatë janë kon-sideruar të përshtatshëm për regjistrime arkivore;mirëpo, problemet e stabilitetit kanë dalë sheshitedhe tek ky lloj filmi.

Filmi me bazë poliesteriRëndom i njohur si ‘film i sigurt’. Për shumicën eregjistrimeve të përhershme fotografike, filmat qëpërmbajnë bazë poliesteri (politilen tereftalat) janëaktualisht të rekomandueshëm.

PërdorimiMediumet me bazë filmi mund të dëmtohen lehtë,madje edhe në gjendje të mirë. Që të tri këto llojefilmash, si dhe lidhësi xhelatinor mbi ta, mund tëgërrithet, griset dhe të zhubroset. Yndyrërat dhendotjet nga duart mund ta dëmtojnë mbajtësin dhelidhësin, si dhe materialin final të imazhit.Porsa të ketë filluar stërkeqja, mediumet me bazëfilmi janë akoma më të ndjeshme ndaj dëmtimit me

107

është e mundur, artikujt e madhësisë së ngjashmeduhet deponuar së bashku, përzierja e madhësive tëndryshme mund të shkaktojë gërrithje dhe thyerjedhe mund të rrisë rrezikun e humbjes së artikujvemë të vegjël. Pa marrë parasysh madhësinë efotografisë, të gjithë mbështjellësit në një kutiduhet të jenë të një madhësie me kutinë. Kutitë nukduhet stërngarkuar.

Mediat me bazë filmi Ka tri lloje kryesore të materialeve fotografike mebazë filmi: celuloza e nitratit, celuloza e acetatitdhe poliesteri. Këto materiale janë përdorur simbështetje për negativët, transparentët pozitivë,ftografitë lëvizëse, mikrofilmat dhe produktet etjera fotografike. Celulozë nitrati dhe celulozë acetati janë jostabile.Nusproduktet e degradimit të tyre mund t’i dëmto-jnë rëndë, madje edhe t’i shkatërrojnë koleksionetfotografike. Në veçanti, institucionet duhet tëizolojnë dhe të deponojnë si duhet materialin ecelulozë nitratit, për shkak të ndezshmërisë së saj tëjashtëzakonshme, sidomos kur është në gjendje tëkeqësuar.

Filmi me bazë celuloze nitrati Është manifakturuar 1889–1951 dhe në përdorimprej 1900–1939.Është jostabil dhe shumë i ndezshëm.Në temperaturë dhome dhe më të ulëta, përkeqëso-het ngadalë dhe në vazhdimësi duke liruar gazragjatë këtij procesi. Nëse këto gazra nuk mund të dalin nga kontejnerinë të cilin mbahet filmi, atëherë përkeqësimi shpe-jtohet – baza zverdhet, pastaj nxihet, bëhet ngjitëse

106

Zyra, e aklimatizuar 21 °C / 70 °F në 50% RH 40–5Depo e freskët 18 °C / 65 °F në 35% RH 90–15Depo e freskët 13 °C / 55 °F në 30% RH 200–40Depo e freskët 04 °C / 40 °F në 30% RH 800–130Depo e ftohtë -04 °C / 25 °F në 30% RH 1500–400Depo e ftohtë –18 °C / 0 °F në 30% RH 1500–400

Udhëzuesi është mjet shumë praktik për njëmenaxhues koleksionesh, pasi që kostoja e një mje-disi të përmirësuar të deponimit mund të krahaso-het drejtpërdrejt me përfitimet cilësore, të maturame vite të prezervimit shtesë. Siç qartësonUdhëzuesi, deponimi i ftohtë është opcioni i vetëmi mundshëm për rritjen e stabilitetit të materialit, icili ka shenja të përkeqësimit dhe për mbajtjen ematerialit në gjendje të mirë. Nëse deponomi i ftohtë nuk është opcion për njëafat të shkurtër, objekti i deponimit duhet të jetëmirë i ajrosur për të penguar krijimin e gazraveacidikë që shkaktojnë reaksione të degradimitautokatalitik të filmave celuloidë. Sa më shumë qëtë jetë e mundur, mjedisi duhet të jetë stabil, ifreskët dhe i tharë. Luhatjet e rëndësishme të tem-peraturës dhe të lagështisë relative duhet shmangur.

Deponim i veçuarNë rastin më të mirë, çdo lloj materiali me bazëfilmi duhet deponuar i veçuar, i izoluar nga llojet etjera të mbështetësve të filmit. Organizimi ideponimit në këtë mënyrë i mbron mediat e tjerafotografike nga produkte të dëmshme degraduesetë celulozë nitratit dhe celulozë acetateve. Nëveçanti, acidi nitrik i formuar nga degradimi initratit të celulozës mund të zbehë imazhet eargjendta, zbutjen apo zgjidhjen e lidhësve xhelat-

109

rastin e përdorimit. Mediumet e përkeqësuaramund të bëhen shumë të brishta; në këtë gjendje,lëvizja e shpeshtë nga vendndodhja mund të shkak-tojë dëm të konsiderueshëm. Për më tepër, materi-alet e përkeqësuara mund të bëhen ngjitëse dhe t’ungjiten artikujve të tjerë. Do të ishte ideale, sikurfilmi të mos përdoret fare nga jospecialistë dhe qëtë projektohet apo kopjohet vetëm nga konservuesfilmi. Përdoruesit duhet të bartin dorëza pambukupa fije, të prekin vetëm skajet dhe që të punojnë nënjë hapësirë të pastër, të ndriçuar mirë dhe të ajro-sur, me mjaft vend për përpunim. Ushqimi, pijetapo duhani duhet të jenë të ndaluara në hapësirën epërpunimit/ekzaminimit. Ekspozimi i gjatë ndajnegativëve të përkeqësuar mund të paraqesin rrezikpër shëndetin, sidomos kur gjenden në kolekcionetë mëdha.

Rekomandimet mjedisore për deponimStudimet e fundit në Institutin e Permanencës sëImazhit të Roçesterit (Rochester ImagePermanence Institute) e shpjegon raportin midistemperaturës së deposë/lagështisë relative dhe sta-bilitetit afatgjatë. Rezultatet, të botuara në IPIStorage Guide for Acetate Film, parashohin jetëg-jatësinë e filmit të ri dhe atij të degraduar nën kom-binime të ndryshme të lagështisë relative dhe tem-peraturës. Harta në vijim ilustron jetëgjatësinë eparaparë për kushtet e lartpërmendura më parë tëdeponimit. Numri i parë i viteve në secilin kushtdeponimi është për filmin e ri, kurse i dyti qëndronpër filmin që ka zënë të përkeqësohet.Jetëgjatësia e llogaritur (në vite) për filmin e ri dhetë përkeqësuar acetat, në mjedise të caktuara tëdeponimit

108

Për shkak të rreziqevenga zajrri, të shoqëruarame negativë të celulozëssë nitratit, është posaçër-isht e domosdoshme tëizolohet çfarëdo materi-ali celulozë nitrati; nëfakt, kjo kërkohet ngashumë polisa sigurimi.Filmi celuliod nitratiduhet deponuar nëhapësirë të veçantëdeponimi, të miratuarnga shërbimi i zjar-rfikësve. Rekomandohetqë filmi celuloid nitrati tëduplikohet në film të sig-urt.

Produktet e degrad-uara të nitratit celuloiddhe acetatit paraqesinrrezik serioz për shën-detin dhe sigurinë,prandaj duhet ushtru-ar kujdes me rastin epërdorimit të këtyrellojeve të filmave: • Vishni dorëza neo-

prene • Mbani qarkullim të

mirë të ajrit.• Përdorni respirator.• Mos bani thjerrëza

kontakti.• Kufizoni kohën e

ekspozimit.

BARTËSIT AUDIO-VIZUELË

Audio regjistrimet në diskDisqet e llakuaraDisqet vinilëPërdorimiDeponimiRekomandimet mjedisore të deponimit

Mediat magnetikePërdorimiShfrytëzimiMbështetja rezervë dhe freskimiBartjaDeponimiRekomandimet mjedisore të deponimit

Mediat optikeDisqet laserike CD-ROM 57PërdorimiEtiketimiPastrimiDeponimiRekomandimet mjedisore të deponimit

Audio regjistrimet nº disk

111

inë dhe korrezionin e kontejnerëve dhe sirtarëvemetalikë. Ky lloj organizimi me bazë materiale poashtu e bën më të efektshëm dhe më efektiv moni-torimin e gjendjes së koleksionit. Derisa është e rëndësishme të ndahen llojet endryshme të materialit, po të jetë e mundur, ështëpo ashtu e rëndësishme që të veçohen mediatpërkeqësuese nga ato në gjendje të mirë. Siç thamëmë herët, materialet e përkeqësuara prodhojnë pro-dukte degraduese që mund të shkaktojnë përke-qësime tek media të tjera fotografike.

Mbështjellësit Të njëjtat standarde aplikohen si dhe për materialetfotografike.

Deponimi i përgjithshëmFletëzat filmore, si negativët dhe transparencatduhet vënë në mëngë, mëngët në kuti apo sirtarëdhe këto kuti apo sirtarë në rafte metali apo nëkabinet. Rollet e filmit, siç është filmi lëvizës dhemikrofilmi, duhet mbajtur pjesën qendrore brenda,anën emulsive brenda dhe të vendosur në kanisterëpa plasticizerë, klor dhe perokside. Materiale tëpranueshme janë polietileni apo polipropileni. Çdoletër a karton brenda kutisë duhet hequr, si dhe çdolloj tjetër mbështjellësi prej letre dhe të deponohenndaras me dokumentin përkatës. Që të dy llojet e materialeve, të rrafshta apo në rolleduhet deponuar horizontalisht në rafte metalike, nëkushte të freskëta, të thara dhe të errëta, me qarkul-lim të mirë të ajrit.

110

Ndotësit që mund tadëmtojnë filmin janëperoksidet (nga letradhe druri), përbërësitklorinë, oksidet e azotit,dioksidi i squfurit,hidrogjen sulfidi (shiri-tat e rëndomtë të gomësmund të përmbajnësqufur), papastërtitë nëngjitës, gazrat ngabojrat, ozoni i prod-huar nga fotokopjuesit,si dhe disa llamba dhepajisje elektrike, amo-niaku, tymi, ineskti-cidet dhe fungusët.Filtrat e aktivizuar tëthëngjillit dhe tepihë jotë prerë rekomandohennë hapësirën e leximit,ngaqë grimca të fijevemund të lirohen ngakëputjet për një kohë tëgjatë dhe ato janë gër-ryese.

duke bërë presion të lehtë me dorë dhe duke ehapur xhaketën. E tërhiqni diskun jashtë duke embajtur njërin skaj të mëngës së brendshme. Mos eshtypni diskun me gishtërinj, pasi që çdo pluhur izënë mes mëngës do të shtypet në minigërrithjet.I nxirrni disqet gërrithëse nga mënga e brendshmeduke përvjelur mëngën e brendshme dhe duke elënë atë të rrëshqasë në dorë, në mënyrë që skaji isaj të bjerë në brendi të nyjës së gishtit të madh. Mëgishtin e mesëm duhet të kërkoni etiketën qen-drore. Kurrë mos zgjatni gishtërinjtë në mëngë.Për ta mbajtur diskun, vëni gishtin e madh të dorësnë skaj të diskut dhe gishtërinjtë e tjerë të së njëjtësdorë mbi etiketën qendrore, për baraspeshë. I për-dorni që të dy duart mbi skaj për ta vënë diskunmbi tavolinë.

DeponimiDepononi regjistrimet në mëngë të buta polietileni.I ikni përdorimit të mëngëve të brendshme, të bëranga letra, kartoni, apo PVC-ja. Mos i lini regjistrimet afër burimeve të nxehtësisëapo dritës (posaçërisht asaj ultraviolete), pasiqëmasat plastike janë nën ndikimin e që të dyjave.Mos vini objekte të rënda mbi regjistrimet(pllakat). Ato nuk duhet vënë asnjëherë njëra mbitjetrën. I vini regjistrimet nëpër rafte vertikalisht, në skaje. Mos i përdorni njësitë e eafteve aty ku mbështetësitbëjnë më shumë presion në njëren fushë tëregjistrimit, apo ku mbështetësit janë larg njëri-tjetrit më larg se 10–15 cm (4–6 inçë).Mos i përzieni regjistrimet e madhësive tëndryshme, pasiqë artikujt më të vegjël mund tëhumbin a dëmtohen, kurse artikujt e mëdhenj mund

113

Forma më e shpeshtë e regjistrimeve tonike qëgjenden në biblioteka do të jenë disqet mikrogër-rithëse long-play (12-inç, 33Ä rpm dhe 7-inç, 45rpm), rëndom të shtypura në polivinil klorid, apodisqet shellak 78 rpm.

Disqet e llakuaraDisqet e para të llakuara datojnë nga vitet 1890 dheky format është përdorur deri në vitet 1950, kurështë zëvendësuar gradualisht nga disqe vinili. Përcaktimi i shkaqeve të degradimit me llakim ështëi vështirë të bëhet, ngaqë një sërë cilësishë të llaqevedhe të ‘mbushësve’ janë përdorur nga fabrikuesit. Në një mjedis të përshtatshëm deponimi, këto disqepësojnë nga dobësimi i ngadalshëm, progresiv iemalit. Kjo brishtësi shkakton rënien e pluhurit tëimët nga disku, pas secilës lozje, duke gërryerkështu informacionin mikrogërrithës. Materialetorganike në agregate janë të ndjeshme ndaj sulmittë fungusëve, derisa vetë llaku thuhet të jetë rezis-tent ndaj fungusit.

Disqet vinileNdonëse vinili është stabil, jeta e tij nuk është epafund. Disqet vinile janë të bërë nga kloridpolivinili (PVC), që degradohet kimikisht me rastine ekspozimit në rrezet ultraviolete apo nxehtësi.Kështu që stabilizimi arrihet me shtimin e njëkemikali në rrëshirë gjatë fabrikimit. Kjo nuk epengon degradimin, por e kontrollon atë.Disqet vinile janë rezistente ndaj rritjes së fungitdhe nuk ndikohen nga nivelet e larta të lagështisë. PërdorimiHiqni disqet gërrithëse nga xhaketa (me mëngë tëbrendshme) duke i mbajtur kundruall trupit dhe

112

shkakton humbjen e informacionit. Që nga fillimi i viteve 1950, ka pasur mbi dyzetvideo formate, të ndryshme në madhësi, shpejtësidhe në mënyrën se si është mbajtur shiriti. Shiritat në kaseta janë shumë më të holla dhe më tëdobëta se shiritat në bobina dhe kohëzgjatja e tyreështë mjaft e shkurtër. Për ruajtje më afatgjateduhet përdorur shirita bobinash. Shiriti magnetikka kohëzgjatje më të shkurtër nga ç’është supozuar.Shiriti magnetik më i vjetër se 15 vjet pothuajse padyshim ka nevojë për përkujdesje të veçantë dheshumica e shiritave mbi 20 vjet të vjetër kanë nevo-jë për ndihmë profesionale.

PërdorimiMinimizoni përdorimin.Mos e prekni syprinën e asnjë shiriti apo disketekompjuterike. Yndyra nga lëkura lë një shtresë qëmund të mbështjellë kokën e pajisjes dhe të tërheqpluhurin.Mos e prekni syprinën e shiritit, apo skajin e shiri-tit, pos nëse është absulitisht e domosdoshme dheatëherë bartni dorëza pa lint. Mos përdorni produkte komerciale që reklamohennë kaseta dhe diskete të pastra. Kontaktoni mendonjë profesionist me përvojë për të pastruar aporiparuar shiritat e papastër apo të dëmtuar. I ktheni shiritat dhe disketat në kutitë e tyre tëveçanta menjëherë pas përdorimit për t’iu shman-gur dëmtimit të mundshëm dhe pluhurit.Mos përdorni asnjëherë kapëse letre apo shiritngjitës për t’iu vënë shënime kasetave, bobinave,apo disketave.Përdorni shiritat vetëm në hapësirë të pastër.Mos lejoni që skajet e shiritave të barten nëpër dysheme.

115

t’i shtrohen presionit të ndryshëm.Mënjanoni fare mbështjelljet me rrudhosje nëpllakat long-play të gramafoneve (LP). Mbështjellae rrudhosur mund të vazhdojë të rrudhet, dukeshtrembëruar kështu diskun.

Rekomandimet mjedisore të deponimitNjë mjedis i përshtatshëm për deponim tëregjistrimeve tonike është esencial për të vonuardegradimin. Luhatjet e larta dhe të shpejta të tem-peraturës dhe lagështisë mund të ndikojnë mbi disaveçori kimike të plastikës që përbën medianregjistruese, duke shkaktuar kështu shtrembërim tëcilësisë së zërit dhe dëmtim të vetë diskut.Rekomandohet 18 °C (64 °F)dhe 40% RH. Fungi mbi sipërfaqe të diskut mund të shkaktojëgropëzime që ndikojnë në cilësinë e lozjes. Pluhuri,i kombinuar me presionin e ushtruar në muret egërritjeve nga gjilpëra, e gramafonit, mund të dëm-tojë përherë muret e gërrithjeve, që ndikon në cilës-inë e lozjes; pluhuri po ashtu mund të shtresohetpërgjithmonë në substancat termoplastike.

Mediat magnetike Shiritat magnetikë (audio dhe video regjistrimet nëkaseta, dhe shirita bobinash kompjuterike, disketakompjuterike, etj.) bëhen më së shpeshti nga shtre-sa magnetike të kromit apo oksidit të hekurit të lid-hur me ngjitës në bazë filmi poliesteri. Është lid-hësi ngjitës ai që është i ndjeshëm ndaj përke-qësimit përmes hidrolizës dhe oksidimit. Pasi qëinformacioni të jetë deponuar në trakë magnetikenë mostrat e formuara nga grimcat e mgantizuara,çdo humbje apo çrregullim i oksidit magnetik

114

ar ruajtjen e shënimeve me bazë kompjuterike.Nëse ruajtja aktive e një bazë kompjuterike të tëdhënave është pjesë e një operimi institucional,kopjoni informacionin e regjistruar në hard-drajvine sistemit në disketa apo shirita rezervë në bazëditore. Si pjesë të parandalimit të fatkeqësisë, iruani kopjet rezervë në një lokacion tjetër të sigurt. Shiritat audio, video dhe kompjuterikë që duhet tëruhen për periudha më të gjata kohore, kërkojnëkopjim/freskim periodik për të siguruar qasjen nëinformacion. Në çdo tre deri në pesë vjet, rikopjoni tëgjithë shiritat masterë në shirit të cilësisë së lartë, mebazë poliesteri, në formatin aktual për atë medium.Përdoreni këtë kopje masteri vetëm kur jeni duke bërënjë kopje të re ‘përdorimi’. I bëni kopjet e masterit nëkohë të ndryshme, që të mos vjetërohen njësoj. Përdorni audio shirita bobinash për kopje audio mas-teri. Një kopje e shkruar e një audio, video shiritimund të përdoret po ashtu si ‘kopje përdorimi’ apo si‘kopje rezervë’. Kopje me shkrim mund të përmbajëçdo fjalë të shiritit origjinal, apo vetëm një përshkrimtë përgjithshëm të asaj për të cilën bëhet fjalë.

BartjaFormatet e informacionit zhduken me lindjen eteknologjive të reja. Në njëzet vjetët e fundit, janëtejkaluar shiritat 8-trakësh, video e formatit beta,videokasetat ½-inçë, 3-inçë, 5¼-inçë dhe 8-inçë, diske-tat kompjuterike, si dhe formate të tjera të panumërta. Qasja në informacion është i kufizuar kur makinat enevojshme për leximin e këtyre regjistrimeve nukjanë në gjendje ta bëjnë këtë dhe nuk mund tëzëvendësohen. Për të siguruar qasjen në informa-cion, kopjoni formatet e vjetra në një teknologji sta-bile derisa e kemi në dispozicion pajisjet e leximit.

117

I ktheni shiritat në kontejnerë kur të mos jenë nëpërdorim.Mos i hidhni shiritat apo mos i ekspozoni rënievetë papritura. Shkurtoni skajet e dëmtuara nga shiritat me bobinatë hapura.Mos përdorni shirita ngjitës për përdorim tëpërgjithshëm për të ngjitur skajet e shiritit. Po tëjetë e nevojshme, përdorni produkte ngjitëse përkëtë qëllim.

ShfrytëzimiEtiketoni të gjithë shiritat. Mirëmbani makinat sipas specifikimeve të fab-rikuesit për t’u siguruar që pajisja nuk do të dëmto-jë shiritat.Pastroni rrugën e shiritit të magnetofonit në tërësidhe në intervale të rekomanduara.Ruani shiritat nga gërrithjet apo nga çdo dëmsyprine, që shkakton mbeturina të mbetura nërrugën e shiritit të magnetofonit. Përdorni një kasetë pastrimi pas përdorimit të shir-itit të dëmtuar.Sigurohuni që shiritat që do të përdoren sërish tëshlyhen plotësisht para se të kthehen në shërbim.Riktheni shiritat para e prapë me shpejtësi stan-darde kohë pas kohe.Mos e lini shiritin të ndalur në mes – gjithmonë eriktheni shiritin në fillim.Mbrojeni pajisjen e operimit dhe shiritat ngapluhuri. Mbështetja rezervë dhe freskimiHumbja e çdo diskete kompjuterike mund të thotëhumbje e një sasie të madhe të informacionit. Përkëtë arsye, kopjet rezervë janë kritike për të siguru-

116

Kopjet rezervë janësiguria më e mirë përmbrojtjen e shiritavetë çmueshëm dhedisketa të rëndë-sishme. Në rast tëvjetërimit të mediu-mit, apo të fatkeqësisënatyrore, kopja mundtë jetë mënyra e vetmepër të nxjerrë infor-macionin nga një mas-ter që nuk është më ipërdorshëm.

temperaturës. Nëse temperaturat e hapësirës sëdeponimit dhe përdorimit ndryshojnë prej mëshumë se 8 °C (15 °F), lejoni një kohë klimatizimibrenda hapësirës operuese prej katër orësh për çdondryshim prej 10 °C (18 °F).

Mediat optike

Disqet laserikeDisqet laserike u inicuan në vitin 1978 dhe zakon-isht janë disqe prej 12-inçësh (30 cm) prej xhamitapo plastikës. Miliona gravura gëdhenden në sipër-faqe dhe që lexohen nga një rreze laserike e drejtu-ar mbi atë sipërfaqe. Rrezja e dritës reflektohet, qëpastaj konvertohet në sinjal konvencional analog.

CD-ROMCD-ROM (kompakt-disk – memorje vetëm përlexim) e ka origjinën nga audio kompakt-disku, qëishte në dispozicion nga mesi i viteve 1980, kështuqë dimensionet dhe karakteristikat e saj fizike janëtë njëjta. Dallimi kryesor midis CD-ROM dhe CD-Audio është se CD-Audio përmban vetëm audio tëdhëna, kurse CD-ROM-i mund të përmbajë tëdhëna audio, kompjuterike dhe video/fotografike. Kompakt-disku i modeluar plastik përmban njëspiral vazhduese të gravurave, që përmbajnë tëdhëna. Një shtresë reflektuese alumini i mundësonlaserit në drajverin e kompakt-diskut të lexojëinformacionin e kodifikuar. Integriteti i të dhënavembrohet nga një shtresë emali, më një anë dhe njënënshtrese plastike, në anën tjetër.

Disketat duhet deponuar nº skaje

119

DeponimiI mbani shiritat dhe disketat larg fushave mag-netike – mos i lini shiritat mbi pajisje elektrike.Mbani hapësirat e deponimit të pastra dhe papluhur. Pluhuri tërheq dhe zë lagështi dhe do tëkondenzojë hidrolizën, një shkaktar i zakonshëmdhe serioz i degradimit afatgjatë të shiritave mag-netikë. Po ashtu, pluhuri mund t’i shkaktojë dëmpermanent shiritit: gërrithshmëria e pluhurit,bashkë me presionin e ushtruar mes sipërfaqes dhekokave të magnetofonit, do të gërvishtë shtresënokside dhe kokat e magnetofonit. Mos e lini bobinën e hapur dhe kastetat tëeskpozuara në diell.I vendosni shiritat me bobina dhe në kaseta nëbobinën apo kasetën vertikalisht. Bobinat duhetmbajtur të lidhura. Përdorni bobina apo kaseta, kuti/kontejnerë dhepajisje ndihmëse të cilësisë së lartë.Përdorni kolare mbrojtëse për shirita me bobina tëhapura. Mos i depononi shiritat në mëngë/kuti me cilësi tëdobët kartoni, që mund të jenë acidike, apo kutivinili që përmbajnë klorin. Rekomandimet mjedisore të deponimitHapësirat e deponimit të shiritave duhet të jenë tëfreskëta dhe të thara: 15 ±3 °C (59 ±5 °F) dhe30–40% RH janë kushte të sigurta praktike tëdeponimit. Nxehtësia dhe të ftohtit e madh do tëdëmtojnë median magnetike. RH mbi 40% përshpejton keqësimin e lidhësit tëshiritit.Mos i ekspozoni shiritat në ndryshime të shpejta të

118

këmbëzat e një rrote) dhe jo periferike.

Deponimi‘Kutitë e xhevahirëve’ akrilikë që vijnë nga shumëfabrikues dhe distributorë paraqesin mbrojtje tëmirë kundër gërvishtjeve, pluhurit, dritës dhendryshimeve të shpejta të temperaturës. Mbrojenimë tutje CD-të e futura në qese duke i vënë në njëkuti të mbyllur, në sirtar, apo kabinet. Kjo u jepatyre ndihmë shtesë nga drita, pluhuri dhe luhatja eklimës. Nëse fabrikuesi ofron ndonjë kartë ndarëseapo material tjetër, si pjesë të pakos se kutisë sëxhevahirit, atë duhet ruajtur.

Rekomandimet mjedisore të deponimitDisqet otpike duhet të deponohen në një mjedis papluhur, të freskët (nën 20 °C apo 68 °F), dhe rela-tivisht të tharë. Kushtet më të ngrohta dhe më tëlagështa do të çojnë drejt oksidimit të shtresavereflektuese metalike, nxirje dhe përkeqësim të sub-stratit dhe mbështjellësve polimerikë. Mos i linidisqet në dritë të diellit.

121

PërdorimiStreset më të këqija nga përdorimi për një disk optikshkaktohen nga përdredhja e madhe apo nga aplikimi indonjë maje të mprehtë mbi syprinë. Këto veprime defor-mojnë shtresën, duke shlyer gravimet dhe duke bërë qëhapësirat e goditura të diskut të jenë të palexueshme. Njëobjekt i mprehtë – një majë lapsi, për shembull, mund tëshkaktojë shtypjen e shtresës polikarbonat dhe të shtresësreflektuese metalike në hapësirën nën majën e lapsit.Mos i lini disqet në disk-drajv. Mbani dorëza me rastin epërdorimit të mediave optike.

EtiketimiAplikimi i etiketave të çfarëdo lloji mund të prishëbaraspeshën e një disku optik dhe t’ia vështirësojëpunën apartit për ta lexuar. Po ashtu, etiketat mundtë shqiten në kushte lagështie. Mirëpo, porsa të jetëetiketa në disk, është e rëndësishme që të mosmundohemi ta heqim. Akti i shqitjes së etiketës kri-jon një veprim leve, që fokuson shtrëngimin në njëhapësirë të vogël. Shtrëngimi i tillë mund të shkak-tojë delaminimin, sidomos tek një CD e shkruajt-shme. Nëse është e domosdoshme të shkruhet nëanën e lartë të diskut, një marker me majë të butëpreferohet kundruall mjeteve të tjera shkruese, portek disa markerë me bazë tretëse mund të ketërrezik nga bartja e tretësve në llakun mbrojtës.

PastrimiMos përdorni tretës pastrimi. Drita, pluhuri dhendotësit mund të pastrohen lehtë me ndonjë brushëpëlhure, por edhe përdorimi i një revoleje ajri ështëi preferueshëm. Të jeni gjithmonë gjentil që të fshi-ni nga pjesa qendrore drejt skajit të jashtëm tëdiskut. Lëvizja duhet bërë në drejtim rrezor (si

120

Duhet t’i njihni for-matet e të gjitha shën-imeve mekanikisht tëlexueshme në përku-jdesjen tuaj.

Pse duhet bºrº riformatizimi?

Ndonëse bibliotekat mund të ndërmarrin hapa përtë penguar dëmtimin e koleksioneve të tyre dhe tëshkallës me të cilën ato përkeqësohen, të pakta janëato institucione që kanë llogari të realizojnë këtëproces që kanë aq shumë punë dhe mjete për kon-servimin e koleksioneve të tyre. Ruajtja e përmba-jtjes intelektuale, duke e vënë atë në një formattjetër, më të qëndrueshëm (riformatizim), është etëra që mund të jetë e realizueshme dhe mund tëjetë e tëra që kërkohet. Shumë publikime janë nëdispozicion, që mbulojnë në detaje çështjet që ngreriformatizimi dhe metodat e teknikat e involvuara.Kjo pjesë rezymon disa nga pikat me të zakonshmedhe ka të bëjë kryesisht me vështrimin e riforma-tizimit të mediave. Ky është po ashtu një përku-jtues se materiali që duhet të riformatizohet duhetpërdorur me kujdes dhe me vëmendje të veçantë.Materiali bibliotekar dhe arkivor riformatizohet përshumë arsye: Për të ruajtur përmbajtjen e tij intelektuale.Për të reduktuar vjetërsimin dhe grisjen e origji-naleve.Për të kursyer hapësirë – materiali i brishtë dhe idëmtuar shumë mund të hidhet nëse nuk ka vlerëartififakti dhe nëse përmbajtja intelektuale ështëpreokupimi i vetëm.Për të përmirësuar qasjen – kopjet e mediave tëmikrofilmuaar dhe të digjitalizuara mund të dis-tribuohen në lokacione jashtë vendndodhjes, dukesiguruar qasje për më shumë se një shfrytëzues përnjë kohë.Për të dyfishuar disa shënime, për arsye sigurie, nërast se origjinalet dëmtohen, vidhen apo shkatërro-

123

RIFORMATIZIMI

Pse duhet bërë riformatizimi? Reduktimi i vjetërsimit dhe grisjes sëorigjinalevePërzgjedhja e formatit

FotokopjimiPërparësitëTë metatLetra fotokopjuese, toneri dhe makinat

Mikrofilmimi Procesi i mikrofilmit Zyra komerciale e mikrofilmit Përparësitë Të metatLlojet e mikrofilmitRekomandimet e deponimit dhe të mjedisit

Digjitalizimi Ç’është digjitalizimi? Njohja e karakterit optik (OCR)PërparësitëTë metat Çështje të daljes nga përdorimiKombinimi i digjitalizimit dhe mikrofilmimit

122

Reduktimi i vjetërsimit dhe grisjes së origji-naleveKur është qëllimi për të reduktuar vjetërsimin dhegrisjen e origjinaleve, kujdes i veçantë duhet kush-tuar pengimit të dëmtimit gjatë procesit repro-grafik. Riformatizimi shton rrezikun mbi njëartikull, për shkak të shpeshtësisë së madhe të për-dorimit gjatë këtij procesi.

Përzgjedhja e formatitKa tri procese kryesore të riformatizimit: FotokopjimiMikrofilmimiDigjitalizimi

Secila ka përparësitë dhe të metat e veta ndaj tëtjerave, por që të gjitha mund t’i shërbejnë një qël-limi dhe që të gjitha e vlejnë të jenë të pranishmenë një bibliotekë deri në një masë.

FotokopjimiFotokopjimi si proces riformatizimi nuk është mjeti plotë i prezervimit, pasiqë zakonisht nuk ka nevo-jë të ketë një master prej të cilit do të bëhenfotokopjet. Megjithëkëtë, ai është posaçërisht idobishëm për zëvendësim të faqeve apo teksteve qëmungojnë: Artikujt e dëmtuar apo që mungojnë në kompletekompjuterike të të përkohshmeve mund tëfotokopjohen dhe të lidhen për deponim në rafte tëhapura.Fotokopjuesit mund të përdoren edhe kur njëartikull i dobësuar nuk mund të përdoret më pa udëmtuar dhe kur zëvendësimi me kopje prej letre

125

hen. Riformatizimi, nëse duhet të jetë vërtet proces isuksesshëm i prezervimit, varet nga bashkëpunimii institucioneve në shkallë kombëtare dhendërkombëtare. Duhet bërë projekte, të ngjashmeme atë të Regjistrit Evropian të Masterëve tëMikrofilmit (EROMM), një bazë të dhënash emikrofilmave ekzistues në bibliotekat më tërëndëishme të Evropës. EROMM regjsitron seçfarë tekstesh të riformatizuara ekzistojnë dhe ku,në mënyrë që institucionet t’u ikin dyfishimit tëpërpjekjeve të tyre (dy institucione që mikrofilmo-jnë të njëjtën gazetë është humbje e resurseve tëvlefshme, sikurse kur një institucion riformatizonnjë sërë gazetash në kohën kur një komplet ‘i shën-doshë’ ekziston në një qytet tjetër të afërt). Për mëtepër, bashkëpunimi është i domosdoshëm midisbibliotekave në planifikimin e asaj që duhet të tëriformatizohet dhe nga cili institucion. Janë botuarshumë doracakë për të ndihmuar bibliotekat nëpërgjedhjen e materialeve për riformatizim dhe nëvendosjen e programeve të riformatizimit.Rëndom, duhet shtruar këto pyetje: A është artikulli apo koleksioni unik apo i rrallë?A gjenden kopje të tjera të artikullit në bibliotekëapo gjetiu?A ka nevojë artikulli për trajtim (a është letra aktu-alisht acidike dhe e brishtë, apo ka gjasë që tëbëhet)?A është e mundur të zëvendësohet artikulli?A është dhe a ka gjasë që të jetë tepër i përdorur?A ka nevojë që të ruhet në formën e vet origjinale?A është riformatizuar tashmë diku tjetër?

124

Me rastin e kryerjes sëriformatizimit theksiduhet vënë mbi mirëqe-nien e materialit origji-nal në kuptim të stafit tëtrajnuar për përdorimine duhur të artikujve,deponimit të përko-hshëm të materialit qëpret të riformatizohetdhe kushteve mjedisoretë studiove reprografike.Kur materiali i lidhurduhet të mikrofilmohetapo të digjitalizohetduhet përdorur djepatpër mbështetjen eartikujve në atë mënyrëqë të mos shkaktohetdëm me rastin e rifor-matizimit.

duke shfrytëzuar një makinë fotokopjuese bardh ezi, pasi që fotokopjet në ngjyra nuk janë stabile nëafat të gjatë.

Librat/lidhjet e brishta dhe tº rralla nukduhet kopjuar kurrº nº makina tº rrafshta

fotokopjimiToneri: të tjerat që duhet pasur parasysh janë cilësiae tonerit (rekomandohet karboni i zi) dhebashkëshkrirja e tonerit me letrën. Makinatfotokopjuese duhet të mbahen mirë për t’u siguru-ar që temperatura të jetë e duhur për shkrirjen etonerit në letër. Nëse një kopje e porsabërë njollos-et pas përpjekjes për shlyerjen e një imazhi, maki-na nuk është duke e shkrirë si duhet imazhin nëletër dhe ajo duhet rregulluar.Makinat: fotkopjimi i artikujve të lidhur nëfotokopjues të zakonshëm bibliotekarë shkaktonpresion të madh tek lidhjet dhe si pasojë i dëmtonato. Fotokopjuesit që bëjnë të mundur fotokopjiminme fytyrë përmbi janë të preferueshëm. Ata kanëmundësi të mëdha për të zënë imazhet e cilësisë sëmirë të vëllimeve, të cilat nuk hapen mirë.

Mikrofilmimi

Procesi i mikrofilmimitNjë numër i madh standardesh që mbulojnë tëgjitha aspektet e prodhimit dhe deponimit të mikro-filmit tashmë janë botuar. Ruajtja në mikrofilmparasheh një sërë hapash: Përzgjedhja – marrja e vendimeve në bazë tëinformacionit lidhur me atë se çfarë duhet filmuar. Përgatitja – kontrollimi nëse artikulli është i plotë;pastrimi dhe riparimi i faqeve; përgatitja e ‘caqeve’

127

(dhe jo në film) është e dëshirueshme por nukmund të gjendet nga një botues komercial.Në që të dy rastet, është esenciale që fotokopjuesittë jenë në cilësinë sa më të lartë dhe në letër perma-nente.

PërparësitëNuk ka sistem tjetër të leximit mekanik, pos vetëfotokopjuesit. Mediumi dhe formati i origjinalit mund të ruhet.Rëndom kushton më pak se proceset e tjera, sido-mos nëse origjinali është dokument monokrom.Padronët e bibliotekave preferojnë faksimilet nëletër kundruall, ta zëmë, mikrofilmave, pos kurkanë të bëjnë me materiale të shumta, siç janë gaze-tat.

Të metat Fotokopjet e bëra drejtpërdrejt nga një fotokopjemasteri janë rëndom të një cilësie më të dobët sesaprintimet e mikrofilmit.Kostoja e bërjes së fotokopjeve të mëvonshmeështë më e lartë sesa kostoja e printimit të mikrofil-mave.Ka një humbje të informacionit, sidomos tek objek-tet grafike, jashtë vijës së artit. Nëse duhet ruajtur edhe origjinalin, atëherë lindënevoja për më shumë hapasirë.

Letra fotokopjuese, toneri dhe makinat Letra: fotokopjet duhet bërë në letër që e plotësonstandardin e Institutit Kombëtar Amerikan tëStandardeve (ANSI) për letrën permanente,Z39.48-1992 apo ISO 9706,

126

Hartoni një kontratë mes institucionit dhe zyres.Kërkoni të mbani mostrën e filmit. PërparësitëPërvojë shumë mirë e dëshmuar – materiali bib-liotekar është reprodukuar në mikrofilma që ngavitet 1930.Problemet me teknologji dukshëm janë eliminuar.Ekzistojnë standarde të shumta për filmim, për-punim dhe deponim.Mikrofilmat mund të digjitalizohen nëse është për-dorur film i cilësisë së mirë.Filmi është kompakt.

Të metatRezistues ndaj përdoruesit – zakonisht, aparatet përleximin e mikrofilmit në biblioteka janë të njëcilësie të dobët dhe nuk janë bërë për konfor njerë-zor.Përdoruesit duhet t’i qasen filmit me dorë:duke e kërkuar filminduke e futur atë në makinëduke çapitur nëpër imazhe të shumta për të gjeturatë që kërkohet.Nëse filmi nuk gjendet në bibliotekë, do të mund tëketë nevojë për javë të tëra derisa të gjendet për t’udorëzuar.Filmi mund të gërvishtet me rastin e përdorimit.Çdo gjeneratë a kopje shtesë humb rezolucionin(për afro dhjetë për qind). Printimet mund të jenë të cilësisë së dobët.Variantet e krijimit të filmit mund të jetë vështirë tëkontrollohen.Cilësia e imazhit mund të përcaktohet vetëm paspërfundimit të filmimit.Faqet e këqia duhet rifilmuar dhe bashkëngjitur.

129

që paraqesin detaje, si titulli dhe smadhimi.Filmimi – i ngjashëm me procedurat themelorefotografike. Përpunimi i filmit – pas ekspozimit, filmi për-punohet sipas standardeve arkivore dhe testohetpër largimin e kemikaleve të mbetura gjatë për-punimit.Inspektimi – pas përpunimit, filmi inspektohet përnjolla, lexueshmëri dhe plotësi. Krijimi i shënimit – krijimi dhe montimi i shën-imeve mekanikisht të lexueshme (MARC) për pro-movimin e përdorimit të filmit dhe pengimin epunës së dyfishtë.

Zyra komerciale e mikrofilmit Shfrytëzimi i një zyreje komerciale të mikrofilmitmund të jetë më ekonomike sesa krijimi i njëoperacioni brenda shtëpisë. Është jetikisht e rëndë-sishme të bëhet vlerësimi i kualifikimeve të secilëskompani shërbimesh mikrofilmi.Bisedoni me institucionet e tjera, sidomos mearkviat, dhe kërkoni të dini për përvojat e tyre mekompanitë e mikrofilmit. Pyetni firmat potenciale për përvojën e tyre nëregjistrimet filmike që janë të lidhura, të ndjeshme,apo tepër të mëdha.Kërkoni të paktën tri referenca nga institucione tëtjera.Kontaktoni referuesit për të parë se si ka punuarofertuesi me regjistrimet, a e ka respektuar afatindhe si është përgjigjur ndaj përmirësimeve tërifilmimit.Inspektoni operacionin e mikrofilmuesit. Bënipyetje lidhur me standardet, procedurat dhe sigur-inë.

128

kohëzgjatjen e filmit.

Mikrofilmat duhet të ruhen gjithmonë nëkushte në pajtim me ISO 5466.

Masterët negativë duhet deponuar në arka që irezistojnë zjarrit (jo arka të thjeshta, që nuk mundtë mbahen në LR-në e kërkuar), pa pluhur dhendotës atmosferikë, si dhe të mbajtur në një tem-peraturë prej 18 °C ± 2 °C (64 °F ± 5 °F), me njënivel konstant të LR, midis 20% dhe 40% përargjend-xhelatinët me bazë esteri celuloze dhe 30%to 40% për argjend-xhelatinë me bazë poliesteri. Kopjet printuese të drejtpërdrejta në film diazo dhekopjet për shikim në film vesikular mund tëdeponohen në kushte më pak të rrepta.Megjithëkëtë, kushtet e freskëta dhe të thara do tëndihmojnë në zgjatjen e jetës së këtyre llojeve tëfilmave. Në të gjitha rastet, luhatjet e shpejta të LR-së dhetemperaturës duhet shmangur.Imazhet në diazo film do të zbehen dhe ekspoziminë dritë shpejton zbehjen, kështu që filmi diazoduhet deponuar në errësirë dhe gjithmonë në kon-tejnerin e tij, kur nuk është në përdorim.Filmi vesikular është veçanërisht i ndjeshëm ndajpluhurit dhe temperaturave të larta të prodhuaranga makinat për leximin e mikrofilmit, prandajështë me rëndësi të mbahen makinat e pastra dhe tëfreskëta. Kontejnerët duhet të mos përmbajnë vepruesacidikë, oksidues dhe reduktues, si dhe duhet tëplotësojnë Testin e Aktivitetit Fotografik (PAT), tëspecifikuar nga Standardi ANSI IT9.2-1991.

131

Llojet e mikrofilmitArgjend-xhelatine – i vetmi lloj për masterët neg-ativë arkivorë, që duhet ruajtur për kohë të pacak-tuar jashtë arkivës, në kushte tepër të kontrolluara.Masterët negativë përdoren vetëm për gjenerimin ekopjeve shtesë dhe asnjëherë për shikim. Diazo – një kopje e përkohshme në print mund tëbëhet nga masteri në film diazo, prej së cilës mer-ren kopjet e tjera. Vesikulare – kopjet e pozitivit mund të bëhen nëfilm vesikular për përdorim dhe qarkullim.

Rekomandimet e deponimit dhe të mjedisitShumica e rekomandimeve për mediat me bazëfilmi, kanë të bëjnë me materialin në mikrofilm.

Shumë filma në koleksionet ekzistuese janë nëstoqe me bazë acetati. Filmi i tillë dekompozohetkimikisht, duke lëshuar një erë uthulle dhe dukeshkaktuar rrudhosjen dhe dëm emulziv. Në tëvërtetë, të gjithë filmat celuloidë janë të ndjeshëmndaj përkeqësimit. Shkalla e përkeqësimit të bazëssë filmit vazhdon ngadalë derisa të ketë arriturpikën autokatalitike, në të cilin moment shkallashpejt rritet. Temperatura dhe lagështia kanë njëndikim të rëndësishëm në atë se sa kohë i duhetbazës së filmit për të arritur pikën autokatalitike(shih, Tabelën në f. ....). Thuhet shpesh se filmi i argjend-xhelatinës, bardhe zi, nëse përpunohet dhe deponohet si duhet, kanënjë jetë përdorshmërie prej rreth 500 vjetësh,shumë më gjatë se kohëzgjatja e shumë origji-nalëve me cilësi të dobët. Mirëpo, përpunimi jo iduhur dhe kushtet e deponimit do ta zvogëlojnë

130

Diazo me bazë polies-teri dhe filmi vesikularnuk konsiderohen si tëdëshmuara përkualitet arkivor, pornëse deponohen nëkushte të përshtat-shme mund të zgjasinprej 25-100 vjet.

cionit janë në dispozicion për gjetjen e informa-cionit.Digjitalizimi ofron një imazh që mund të repro-dukohet shumë herë pa humbje të cilësisë.Imazhet digjitale nuk zvetnohen me përdorim.

Të metatKjo kërkon një përkushtim të teknologjivembështetëse për të konvertuar dhe nxjerrëshënimet. Një imazh digjital, i prezentuar apo i shtypur, mundtë mos jetë ende i pranueshëm si zëvendësim legali origjinalit.Standardet mungojnë në shumë fusha.Deponimi digjital ende nuk është i pranuar si real-isht arkivor – kjo kërkon monitorim të vazh-dueshëm dhe rifreskim dhe bartje eventuale dhe tëkohë pas kohshme. Sistemet ‘drajv’ do të tejkalohen. Ka kosto relativisht të lartë, ndonëse në rënie, tëdeponimit dhe prodhimit.Koha e nevojshme për të zënë dhe deponuarimazhet arkivore me rezolucion të lartë dhe kosto-ja e kësaj pune rritet me rritjen e cilësisë. Kushton shtrenjtë të bëhet reprodukimi i imazhevenë kolor.

º̇shtje tº daljes nga pºrdorimi Kohëzgjatja teknologjike e çdo mediumi optik apoelektronik dhe hardueri dhe softueri që shoqërojnëatë është një çështje madhore që nuk ekziston kurtë kemi parasysh mikrofilmimin si proces reforma-tizimi. Hardueri dhe softueri kompjuterik ndrysho-jnë në mënyrë rapide, me versione të reja që dalin

133

Digjitalizimi

Ç’është digjitalizimi?Digjitalizimi është një mënyrë e kapjes dhedeponimit të imazheve me anë të teknologjisë kom-pjuterike. Një kamerë digjitale apo mjet skanimimerr një fotografi elektronike, që është e konvertu-ar në kod binar digjital (që është një varg zerodhdhe njëshesh) dhe që mund të shikohet në një mon-itor kompujterik apo të shtypet në letër. Të dhënatdeponohen brenda medias magnetike dhe optike.Përmbajtja e informacionit të imazheve digjitalenuk konvertohet në formë alfanumerike në kohën eskanimit dhe kështu nuk është e gjurmueshme metekst.

Njohja e karakterit optik (OCR)Softueri i OCR-së mundëson që një dokument iskanuar i shtypur të konvertohet në tekst, i cilimund të redaktohet me anë të programeve tëprocesorëve të fjalëve. Për fat të keq, ky procesnuk është plotësisht i saktë dhe kërkon shumëkohë në korrigjimin e shkronjave të lexuarakeq. Për më tepër, programet OCR nuk janë nëgjendje të ruajnë tipografinë e dokumentitorigjinal apo faqosjen.

PërparësitëDigjitalizimi ofron qasje të shpejtë për shumëshfrytëzues në tërë botën.Imazhet mund të rikrijohen dhe avansohen elek-tronikisht.Kopjet e cilësisë së lartë për përdorim mund të sig-urohen.Lehtësi të automatizuara të nxjerrjes së informa-

132

Makinat për shikimindhe kopjimin e mikro-formave duhet mbaj-tur pastër për t’ishmangur gërrithjetdhe depozitimet nëfilm. Përdoruesitduhet të mësohen përpërdorim tëkujdesshëm për t’iikur dëmtimit.

135

HYRJE

Choosing to Preserve: towards a coop-erative strategy for long-term accessto the intellectual heritage. Studime tëkonferencës ndërkombëtare organizuarnga Komisioni Evropian mbiPrezervimin dhe Qasjen dhe DieDeutsche Bibliothek,Leipzig/Frankfurt am Main, 29–30mars, 1996. Amsterdam: KomisioniEvropian mbi Prezervimin dhe Qasjen,1997.

Conway, Paul. ‘Archival Preservation:Definitions for Improving Educationand Training’. Restaurator, vël. 10 nr.2, 1989.

Darling, Pamela W. dhe WesleyBoomgaarden, comps. PreservationPlanning Program: An Assisted Self-Study Manual. Reviduar nga JanMerrill-Oldham dhe Jutta Reed-Scott.Uashington, DC: Association ofResearch Libraries, 1993.

Sitts, Maxine K. A Practical Guide toPreservation in School and PublicLibraries. Syracuse, NY: SyracuseUniversity, ERIC Clearinghouse onInformation Resources, 1990.

Stevenson, Condict Gaye. WorkingTogether : Case Studies in CooperativePreservation. Uashington, DC:Komisioni mbi Prezervimin dheQasjen, 1991.

Siguria

Carrying out a Librar y SecuritySurvey and Drafting a Security Policy,1992; How to Deal with Criminal andAnti-social Behaviour, 1994;Designing Out Crime, 1996. London:National Preservation Office.

Jackanicz, Donald. ‘Theft at theNational Archives: The Murphy Case,1962–1975’. Library and ArchivalSecurity vol. 10 nr. 2, 1990.

Moon, Myra Jo. ‘Reducing Theft,Mutilation and De-facement of LibraryMaterials’. ConservationAdministration News, nr.17, prill1984.

Storey, Richard, A. M. Wherry, and J.F. Wilson. ‘Three Views on Security’.Journal of the Society of Archivists 10,korrik 1989.

SIGURIA DHE PLANIFIKIMI PËR RASTE FATKEQËSIErregullisht. Pos kësaj, teknologjitë vijnë e shkojnë.Bibliotekat mbase nuk do të jenë në gjendje të për-dorin shumë nga teknologjitë e sotme në tëardhmen. Pa dyshim, disa pjesë të harduerit nuk dotë prodhohen më, kurse softueri i vjetër nuk do tëbëjë më punë në makinat e reja. Kjo do të thotë sebibliotekat mund të mos jenë në gjendje të nxjerrininformacionin e deponuar në medium optik pas 25vjetësh dhe kjo me siguri do të paraqes problem pas100 vjetësh. Për t’u ballafaquar me daljen nga për-dorimi të harduerit, kopjet arkivore të medias mag-netike dhe optike kompjuterike do të duhet të‘bartet’ kur teknologjitë më të reja të jenë bërë stan-dard.

Kombinimi i digjitalizimit dhe mikrofilmim-it

Prodhimi i masterëve të mikrofilmimit për prez-ervim dhe të mastervë digjitalë për qasje, sikur dotë bëhet strategji e preferuar e prezervimit nëdekadën e ardhshme. Përgjithësisht, tani preferohetnjë politikë e filmit së pari. Mirëpo, avancimi ishpejtë i teknologjisë kompjuterike, lindja e pajis-jeve të sofistikuara, që mund të prodhojnë mikrofil-ma dhe imazhe digjitale me rezolucion të lartë, sidhe presionet gjithnjë në rritje për një qasje më tëmadhe, me siguri që do ta sjellin teknologjinë digji-tale në mbizotërim. Megjithëkëtë, përderisa tëvihen standardet, përdorimi i digjitalizimit përprezervim do të mbetet i diskutueshëm.

134

Mediat magnetike dheoptike, si hard disqet,flopi disqet, shiritatmagnetikë, CD-ROM-ët dhe CD-R-të janë jostabildëmtohen lehtë dhe, sitë gjitha mediat,përkeqësohen sapo tëjenë bërë.

137136

Briggs, James R. ‘EnvironmentalControl of Modern Records’.Conservation of Library and ArchiveMaterials and the Graphic Arts, ed.Guy Petherbridge. London:Butterworths, 1987.

Erhardt, D. and M. Mecklenburg.‘Relative humidity re-examined’.Preventive Conservation: Practice,Theory and Research. Kontribute nëKongresin e Otavës, 12–16 shtator1994. Londër: The InternationalInstitute for Conservation of Historicand Artistic Works, 1994.

Lull, William P. ConservationEnvironment Guidelines for Librariesand Archives. Ottawa: CanadianCouncil of Archives, 1995.

Macleod, K. J. ‘Relative Humidity: ItsImportance, Measurement and Controlin Museums’. Canadian ConservationInstitute Technical Bulletin 1. Ottawa:Canadian Conservation Institute, 1978.

Thomson, Garry. The MuseumEnvironment, 2nd edition. London:Butterworths-Heinemann, 1986.

Myku

Florian, Mary-Lou E. ‘Conidial Fungi(Mold, Mildew) Biology: A Basis forLogical Prevention, Eradication and

Treatment of Museum and ArchivalCollections’. Leather ConservationNews, vol. 10, 1994.

Florian, Mary-Lou E. ‘Conidial Fungi(Mould) Activity on Artifact Material– A New Look at Prevention, Controland Eradication’. Preprints of the 10thTriennial Meeting, ICOM Committeefor Conservation. Lawrence, KS:Allen Press, Inc., 1993.

Kaplan, H. A. Mold: A Follow-up. <http://palimpsest.stanford.edu/byauth/kaplan/moldfu.html>

Nyberg, Sandra. ‘The Invasion of theGiant Spore’. SOLINET PreservationProgram Leaflet, nr 5. Atlanta, GA:South-eastern Library Network, 1987.

Insektet dhe pestëtChild, R. E., and D. Pinniger. ‘InsectTrapping in Museums and HistoricHouses’. Preventive Conservation –Practice, Theory and Research.Preprints of the Contri-butions to theOttawa Congress, 12–16 Shtator 1994.Londër: The International Institute forConservationof Historic and Artistic Works, 1994.Harmon, James D. Integrated PestManagement in Museum, Library andArchival Facilities: A Step by StepApproach for the Design,Development, Implementation andMaintenance of an Integrated Pest

Planifikimi për raste fatkeqësie

Alegbeleye, Bunmi. Disaster ControlPlanning in Libraries, Archives andElectronic Data Processing Centres inAfrica. Ibadan: Options Book andInformation Services, 1993.

Anderson, H. dhe J. E. McIntyre.Planning Manual for Disaster Controlin Scottish Libraries & Record Offices.Edinburgh: National Library ofScotland, 1985.

Artim, N. ‘Cultural Heritage FireSuppression Systems: Alternatives toHalon 1301’. WAAC Newsletter, vol.15 nr. 2, maj 1993.Artim, N. ‘An Introduction toAutomatic Fire Sprinklers, Part I’.WAAC Newsletter, vol. 16 nr. 3,Shtator 1994.

Artim, N. ‘An Introduction toAutomatic Fire Sprinklers, Part II’.WAAC Newsletter, vol 17 nr. 2, Maj1995.

Artim, N. ‘An Update on MicromistFire Extinguish-ment Systems’. WAACNewsletter, vol. 17 nr. 3, Sep-tember1995.

Disaster Preparedness: Guidelines forArchives and Libraries. London:Society of Archivists, 1996.

Fortson, J. ‘Disaster Planning andRecovery: A How-To-Do-It Manualfor Librarians and Archivists’. How-To-Do-It Manuals for Libraries, nr. 21.New York: Neal-Schuman, 1992.

Fox, Lisa. L. ‘Management Strategiesfor Disaster Preparedness’. The A LAYearbook of Library and InformationServices, vol. 14. Chicago: AmericanLibrary Association, 1989.

Skepastianu, M. dhe J. I. Whiffin.Library Disaster Planning. Hagë:Selia e IFLA-s, 1995.

Trinkaus-Randall, Gregor. ‘PreservingSpecial Collections Through InternalSecurity’. College and ResearchLibraries News 50, korrik 1989.

Trinkley, Michael. Can You Stand theHeat? A Fire Safety Primer forLibraries, Archives and Museums.Atlanta, GA: Southeastern LibraryNetwork, 1993.

Trinkley, Michael. Hurricane! Are YouReady for the Big One? A Primer forLibraries, Museums, and Archives.Columbia, SA: Chicora Foundation,1993.

MJEDISI

139138

Stainton. Harmondsworth: Penguin,1993.

Këllëfet për libra dhe materiale prejletre

Brown, Margaret R. Boxes for the pro-tection of rare books: their design andconstruction. Washington: Library ofCongress, 1982.

Kulka, E. Archival Enclosures: aguide. Ottowa: Canadian Council ofArchives, 1995.

Stagnitto, J. ‘The Shrink Wrap Projectat Rutgers University SpecialCollections and Archives’, The Bookand Paper Group Annual, vol. 12.Washington, DC: The AmericanInstitute for Conservation of Historic& Artistic Works, 1993.

Vine, Mark G. and William K.Hollinger. ‘Active Archival Housing’.Restaurator, vol. 14 nr. 3, 1993.

FashikullatLindsay, Helen and ChristopherClarkson. ‘Housing Single-sheetMaterial: the Development of theFascicule System at the BodleianLibrary’. The Paper Conservator, vol.18, 1994.

Ekspozitat

Blaser, Linda. ‘Construction ofPlexiglas Book Cradles’. The Bookand Paper Group Annual 15.Washington, DC: American Institutefor Conservation of Historic andArtistic Works, 1996.

Clarkson, Christopher. ‘Preservationand Display of Single ParchmentLeaves and Fragments’, Conservationof Library and Archive Materials andthe Graphic Arts, ed. GuyPetherbridge. London: Butterworths,1987.

Shenton, Helen. ‘Developments in theDisplay of Books at the Victoria andAlbert Museum’. The PaperConservator 21, 1997.

Stolow, Nathan. Conservation andExhibitions – Packing, Transport,Storage and EnvironmentalConsiderations. London:Butterworths, 1987.

Varlamoff, Marie Thérèse.‘Recommendations Regarding Loansof Library Documents to Exhibitions’.IFLA Journal 13, nr. 4, 1987.

Management Program. Indianapolis,IN: Harmon Preservation PestManagement, 1993.

Pinniger, D. B. Insect Pests inMuseums. London: Archetype, 1994.

Wellheiser, J. G. Non-chemicalTreatment Processes for Disinfestationof Insects and Fungi in LibraryCollections. The Hague: K.G. Saur,International Federation of LibraryAssociations and Institutions, 1992.

Përpunimi i materialit bibliotekar

Skedarët Boral, J. ‘The Great Spine and BoxLabel Mystery!’. Abbey Newsletter, vol.20 nr. 3, August 1996.

MbërthyesitRitzenthaler, Mary Lynn. Preservationof Archival Records<http://www.nara.gov/nara/preser-va/maintena/hm1.html>

Praktika e sallës së leximit

Mbështetja e librave gjatë për-dorimitClarkson, Christopher. ‘The SafeHandling and Display of Medieval

Manuscripts and Early Printed Books’,Book and Paper ConservationProceedings. Lubjanë: 1997.

FotokopjimiPhotocopying of Library and ArchiveMaterials. London: NationalPreservation Office, 1994.

Metodat e deponimit dhe të për-dorimit

Handling Books in GeneralCollections, Atlanta, GA: SoutheasternLibrary Network, 1992.<http://palimpsest.stanford.edu/solinet/hndlbook.htm>

Page, Susan and Diane S. Nixon.‘Storing and Handling OversizedDocuments’. Restaurator, vol. 15 nr. 3,1994.

Palmer, Patricia. Stacks Management:Shelf Maintenance Procedures. <http://palimpsest.stanford.edu/byauth/palmer/palmer.html>

Pickwoad, N. ‘Books and Libraries’.The National Trust Manual ofHousekeeping, eds. and comp.Hermione Sandwith and Sheila

MATERIALI TRADICIONAL BIBLIOTEKAR

141140

Mediat magnetike

Boyle, Deirdre. Video Preservation:Securing the Future of the Past. NewYork: Media Alliance, 1993.

Eilers, Delos A. Audio Magnetic TapePreservation and Restoration. Arlington,VA: Association of Recorded SoundCollections, International Federation ofTelevision Archives, InternationalAssociation of Sound Archives, nr. 17,September 1995.

Lindner, J. ‘Confessions of aVideotape Restorer; Or, How ComeThese Tapes all Need to be CleanedDifferently?’ AMIA Newsletter nr. 24,April 1994. Association of MovingImage Archivists.

Van Bogart, John W. C. Magnetic TapeStorage and Handling: A Guide forLibraries and Archives. Washington,DC: Commission on Preservation andAccess, 1995.

Van Bogart, John W. C. Recovery ofDamaged Magnetic Tape and OpticalDiskMedia.<http://www.nml.org/Publica-tions/Presentations/DisasterRecovery/>

Wheeler, Jim. The Dos and Don’ts ofVideotape Care. http://palimpsest.stanford.edu:80/byauth/wheeler/wheeler3.html

Mediat optike

The National Archives and RecordsAdministration and the Long-TermUsability of Optical Media for FederalRecords: Three Critical ProblemAreas. <http://palimpsest.stanford.edu:80/bytopic/electronic-records/elec-tronic-storage-media/critiss.html>

Permanence, Care and Handling ofCDs.http://www.kodak.com:80/daiHome/techInfo/permanence.shtml

Schamber, Linda. Optical DiskFormats.<http://palimpsest.stanford.edu/bytopic/electronic-records/electronic-storage-media/ed303176. html>

RIFORMATIZIMI

Fotokopjimi

‘Guidelines for Preservation Photocopying’.

MATERIALI TRADICIONAL BIBLIOTEKAR

Mediat fotografike

‘Cahier des charges pour les exposi-tions de photographies’. Eclipse. Paris:SFIIC Groupe photographie, 1996.

Hendriks, Klaus B. and Brian Lesser.‘Disaster Preparedness and Recovery:Photographic Materials’. AmericanArchivist, 46, dimër 1983.

McCormick-Goodhart, M. H. ‘TheAllowable Temperature and HumidityRange for the Safe Use and Storage ofPhotographic Materials’. The Journal of theSociety of Archivists, vol. 17 nr. 1, 1996.

Paine, C., ed. Standards in the MuseumCare of Photographic Collections.London: Museums & GalleriesCommission, 1996.

Roosa, M. Preservation Packet: Care,Handling and Storage of Photographs.Washington: IFLA-PAC, 1992.

Wilhelm, H. The Permanence and Careof Color Photographs: Traditional andDigital Color Prints, Color Negatives,Slides, and Motion Pictures. Grinnell,IA: Preservation PublishingCo., 1993.

Mediat me bazë filmi

Fischer, Monique C. and AndrewRobb. ‘Guidelines for Care and

Identification of Film-basedPhotographic Materials’. Topics inPhotographic Preservation, vol. 5.Washington, DC: The AmericanInstitute for Conservation of Historic& Artistic Works, 1993.

Messier, P. Preserving Your Collectionof Film-Based Photo-graphicNegatives. http://palimpsest.stanford.edu:80/byauth/messier/negrmcc.html

Reilly, James M. IPI Storage Guide forAcetate Film. Rochester, NY: ImagePermanence Institute, 1993.

BARTËSIT AUDIO-VIZUELË

Regjistrimet në audio disqe

Boston, George, ‘Survey ofEndangered Audio Carri-ers’.International Preservation News, nr.14, maj 1997.

Calas, Marie-France and Jean-MarcFontaine. La Conservation desDocuments Sonores. Paris: CNRSEditions, 1996.

St-Laurent, Gilles. The Care andHandling of Recorded SoundMaterials. <http://palimpsest.stan-f o r d . e d u : 8 0 / b y a u t h / s t -laurent/care.html>

Commission on Preservation andAccess, 1997.

Willis, Don. A Hybrid Systems Approach to Preservation of PrintedMaterials. Washington, DC:Commission on Preservation andAccess, 1992.

Ku mund të kërkoni këshillë

Abbey Publications Inc7105 Geneva Drive, Austin TX 78723,USATel: + 1 (512) 929 3992 Fax: + 1 (512)929 3995e-mail: Abbeypub@flashnet<http://palimpsest.stanford.edu/byorg/abbey/>Publikimet: Abbey Newsletter andAlkaline Paper Advocate.

American Institute for Conservation ofHistoric andArtistic Works (AIC)1717 K Street NW, Suite 301,Washington DC 20006,USATel: + 1 (202) 452 9545 Fax: + 1 (202)452 9328e-mail: InfoAic@aol.com<http://palimpsest.stanford.edu/aic/>Publikimet: AIC News dhe AICJournal.

Bibliothèque nationale de France

(BnF)Services de ConservationQuai François Mauriac, 75706 Pariscedex 13, FRANCETel: + 33 (0) 1 53 79 41 65 Fax: + 33(0) 1 53 79 41 61http://www.bnf.fr

The British LibraryNational Preservation Office (NPO)Great Russell Street, London WC1B3DG, UKTel: + 44 (0) 171 412 7612 Fax: + 44(0) 171 412 7796e-mail: npo@bl.ukhttp://www.bl.uk/index.html

Canadian Conservation Institute (CCI)1030 Innes Road, Ottawa, OntarioK1A OM5, CANADATel: + 1 (613) 998 3721 Fax: + 1 (613)998 4721e-mail: cci-iccpublications@pch.gc.ca<http://www.pch.gc.ca/cci-icc>Publikimet: Bulletin de l’ICC bilin-guale (frengjisht dhe anglisht),dy herë në vit, falas.

Canadian Council of Archives (CCA)1009–344 Wellington Street, Ottawa,Ontario K1A ON3,CANADATel: + 1 (613) 995 0210 Fax: + 1 (613)947 6662e-mail: dubeau@fis.utoronto.cahttp://www.fis.utoronto.ca/groups/aao/index.htm

143142

Library Resources & Technical Services,vol. 38 nr. 3, korrik 1994.

‘Preservation Photocopying inLibraries and Archives’. Studime ngaKonferenca mbi Arkivat dheAdministrimin e ShënimeveKombëtare të SHBA-ve, Uashington,DC, 9 Dhjetor, 1986. Restaurator, vol.8 nr. 3, 1987.

Mikrofilmimi

Elkington, Nancy E., ed. PreservationMicrofilming Hand-book. MountainView, CA: Research Libraries Group,1992.

Elkington, Nancy E., ed. ArchivesMicrofilming Manual. Mountain View,CA: Research Libraries Group, 1994.Fox, Lisa L., ed. PreservationMicrofilming: A Guide for Librariansand Archivists. Chicago: AmericanLibrary Association, 1996.Preservation Microfilming: Does itHave a Future? Procedime ngaKonferenca e parë kombëtare e Zyressë Prezervimit Kombëtar nëBibliotekën Shtetërore të AustralisëJugore, 4–6 maj 1994. Canberra:National Library of Austalia, 1995.

Unger, Carol . ‘Storage of Microforms:What are They Doing in the Dark?’.Abbey Newsletter, vol. 16 nr. 4, August1992.

Digjitalizimi

Kenney, Anne R. and S. Chapman.Digital Imaging for Libraries andArchives. Ithaca, NY: CornellUniversity, 1996.

Lesk, Michael. Preservation of NewTechnology: A Report of theTechnology Assessment AdvisoryCommittee to the Commission onPreservation and Access. Washington,DC:Commission on Preservation andAccess, 1996.

Waters, Donald J. From Microfilm toDigital Imager y: On the Feasibility ofa Project to Study the Means, Costsand Benefits of Converting LargeQuantities of Preserved LibraryMaterials from Microfilm to DigitalImages. Washington, DC: Commissionon Preservation and Access, 1996.

Waters, Donald J. and J. Garrett.Preserving Digital Information: FinalReport and Recommendations of theTask Force on Archiving DigitalInformation. Washington, DC:Commission on Preservation andAccess, 1996.

Weber, Harmut and Marianne Dörr.Digitisation as a Method ofPreservation? Amsterdam: European

http://www.nbr.no/fiat/fiat.html

Fundaçáo Nacional de Arte(FUNARTE)Rua São José 12° andar - Centro, CEP20010-020,Rio de Janeiro, BRAZILTel: + 55 (21) 533 8090 Fax: + 55 (21)262 4516e-mail: zuniga@omega.eincc.bcMes të tjerash, FUNARTE ka nisur njëprogram kombëtar për prezervimin dhe hulumtimefotografike në Brazil. Ai është themeluar si një rrjet qendrashpunuese në tërë vendin.

Getty Conservation Institute1200 Getty Center Drive, Suite 700,Los Angeles,CA 90049-1684, USATel: + 1 (310) 440 7325 Fax: + 1 (310)440 7702<http://www.getty.edu/gci>Publikimet: Informatorë tre herë në vitnë anglisht dhe spanjisht, falas.

Image Permanence Institute (IPI)Rochester Institute of Technology,Frank E. Gannett Memorial Building,PO Box 9887,Rochester, NY 14623-0887, USATel: + 1 (716) 475 2736 Fax: + 1 (716)475 7230

Institute of Paper Conservation (IPC)

Leigh Lodge, Leigh, Worcester WR65LB, UKTel: + 44 (1886) 832323 Fax: + 44(1886) 833688e-mail: clare@ipc.org.uk<http://palimpsest.stanford.edu/ipc>Publikimet: Paper Conservation Newsbotohet katër herë në vit. The Paper Conservator botohet njëherë në vit.

International Association of SoundArchives (IASA)Tel: + 46 (8) 783 3700 Fax: + 46 (8)663 1811

International Centre for theConservation and Restorationof Cultural Property (ICCROM)13, via di San Michele, I-00153 Roma,ITALYTel: + 39 (6) 585 531 Fax: + 39 (6)5855 3349e-mail: iccrom@iccrom.orghttp://www.iccrom.org

International Council on Archives(ICA)60, rue des Francs-Bourgeois, F-75003Paris, FRANCETel : + 33 (1) 40 27 63 06 Fax: + 33 (1)42 72 20 65e-mail: 100640.54@compuserve.comhttp://ww.archives.ca./ica

International Federation of Librar yAssociations &

145

Conservation on Line (CoOL)<http://palimpsest.stanford.edu>Teksti i plotë mund të kërkohet në bazëne të dhënave mbi artikuj dhe raporte, si dhe në linka tëshumtë të një sërë burimesh, përfshirë organizatat qëkanë të bëjnë me konservimin, shitësit dhe në ueb-faqembi prezervimin.

Council on Library and InformationResources (CLIR)1755 Massachusetts Avenue, NW,Suite 500Washington, DC 20036, USATel: + 1 (202) 939 4750 Fax: + 1 (202)939 4765e-mail: info@clir.orghttp://www.clir.org/cpa/

European Commission on Preservationand Access (ECPA)PO Box 19121, NL-1000 GC,Amsterdam,THE NETHERLANDSTel: + 31 (20) 551 0807 Fax: + 31 (20)620 4941e-mail: yola.de.lusenet@bureau.knaël.nlhttp://www.knawl.nl/ecpa/ecpatex/welcome.htm

European Register of MicroformMasters (EROMM)Tel: + 49 (551) 39 34 68 Fax: + 49(551) 39 95 25

e-mail: eromm@mail.sub.uni.goettin-gen.deËshtë një bazë ndërkombëtare e të dhë-nave për tëndihmuar bibliotekat për koordinimine aktiviteteve të mikrofilmimit e të tjera me qëllim tëprezervimit të informacionit të shtypur që rrezikohetnga letra e ndjeshme. Ajo shërben po ashtu edhe si instru-ment për porositjen e kopjeve servisore të librave të forma-tizuar.

Fédération Internationale des Archivesdu Film (FIAF)1 rue Defacqz, B-1000 Bruxelles,BELGIUMTel: + 32 (2) 538 3065 Fax: + 32 (2)534 4774email: fiaf@mail.interpac.behttp://www.cinema.ucla.edu/fiaf/enfiaf.htmlLidhë institucionet nga të gjitha vendettë dedikuara për mbledhjen dhe prezervimin e filmave me intereskulturor dhe historik.

Fédération Internationale des Archivesde Télévision(FIAT)Elmfield Mansions, Elmfield Road,Balham, LondonSË17 8AA, UKTel: and Fax: + 44 (0) 181 675 5941e-mail: gosta@msn.com

144

e-mail: bl.ric@rlg.orghttp://www.rlg.org/toc.html

Solinet Preservation Service1438 West Peachtree Street, NW, Suite200, Atlanta, GA30309-2955, USATel: + 1 (404) 892 0943 or + 1 (800)999 8558e-mail: helpdesk@solinet.nethttp://www.solinet.net

UNESCO – Memory of the World1, rue Miollis, 75015 Paris, FRANCETel: + 33 (0) 1 45 68 44 96 Fax: + 33(0) 1 44 49 00 58http://www.unesco.org/webworld

StandardetStandardet ndërkombëtare dhe kom-bëtare janë marrëveshje të dokumentu-ara, që përmbajnë specifikime teknikeapo kritere precize për përdorim tëvazhdueshëm si rregulla, udhëzimeapo definime të karakteristikave, përt’u siguruar që materialet, produktet,proceset dhe shërbimet janë të përsh-tatshme për qëllimin e tyre. Ndonëserekomandohet që ato të respektohen,ato mund të kenë nevojë për përshtatjesipas kërkesave lokale. Nëse duam të jemi plotësisht konfiden-të ndaj përpjekjeve tona të prezervim-it, atëherë duhet të dijmë se praktikat,procedurat dhe blerjet tona janë nëpajtueshmëri me standardet e krijuara.Ndonëse respektimi i ndonjë standardi

është i obligueshëm, standardet elek-trike, për shembull, në raste të tjera kjoështë vullnetare. Kjo hedh përgjegjës-inë mbi vepruesin apo konsumuesinpër të qenë i vetëdijshëm dhe të këm-bëngulë për respektimin e standardeveqë kërkohen për një veprimtari apoprodukt.

Disa standarde relevante teknikeISO:

ISO JCT 1: Teknologjia Informative ISO TC 6: Letër, karton dhe pulpëISO TC 21: Pajisjet për mbrojtjen ngazjarri dhe luftën kundër zjarritISO TC 35: Bojërat dhe llaqetISO TC 37: Terminologjia (parimetdhe koordinimi)ISO TC 42: FotografiaISO TC 46: Informacioni dhe doku-mentacioniISO TC 47: KimiaISO TC 61: PlastikaISO TC 92: Siguria nga zjarriISO TC 94: Siguria personale – rrobatdhe pajisjet mbrojtëse ISO TC 120: LëkuraISO TC 122: PaketimiISO TC 146: Cilësia e ajritISO TC 171: Aplikimet e imazhit tëdokumentit

Organizata Ndërkombëtare përStandardizim (ISO)1, rue de VarembeCP 56, CH – 1211 Genève 20

147

Institutions (IFLA)PO Box 95312, 2509 CH The Hague,THE NETHERLANDSTel: + 31 (70) 31 40 884 Fax: + 31 (70)38 34 827e-mail: IFLA. HQ@IFLA.NLhttp://www.nlc-bnc.ca/ifla

IFLA Section on Preservation andConservationNational Library of Canada, 395Wellington Street, OttaëaOntario K1A ON4, CANADATel: + 1 (613) 943 85 70 Fax: + 1 (613)947 29 16e-mail: ralph.manning@nlc-bnc.cae-mail:mskepast@it.teither.gr

International Institute for Conservation(IIC)6 Buckingham Street, London WC2N6BA, UKTel: + 44 (171) 839 5975 Fax: 44 (171)976 1564e-mail: 100731.1565@compuserve.comPublikimet: IIC Bulletin, dy herë nëmuaj, falas për të gjithë anëtarët e IIC-së.

Joint IFLA-ICA Committee forPreservation in Africa(JICPA)Kenya National Archives andDocumentation ServiceMoi Avenue, PO Box 49210, Nairobi,KENYATel: + 254 (2) 22 89 59 Fax: + 254 (2)

22 80 20

Library of CongressPreservation DirectorateLM-G21, Washington, DC 20540,USATel: + 1 (202) 707 5213 Fax: + 1 (202)707 3434http://www.lcweb.loc.gov/preserv/

National Library of AustraliaNational Preservation OfficeNIAC, Canberra Act 2600, AUS-TRALIATel: + 61 (6) 262 1571 Fax: + 61 (6)273 4535e-mail: claw@nla.gov.auhttp://www.nla.gov.au/archive/npo/html

Northeast Document ConservationCenter (NEDCC)100 Brickstone Square, Andover, MA01810, USATel: + 1 (978) 470 1010 Fax: + 1 (978)475 6021e-mail: nedcc@nedcc.orghttp://www.nedcc.org

Research Libraries Group (RLG)1200 Villa Street, Mountain View, CA94041-1100, USATel: + 1 (800) 537 7546 (NorthAmerica)Tel: + 1 (650) 691 2333 (outside NorthAmerica)Fax: +1 (650) 964 0943

146

Tel: + 33 (1) 47 03 87 26Fac: + 33 (1) 47 03 77 25e-mail:marie-therese.varlamoff@bnf.frhttp://www.bnf.fr

Qendra Rajonale për Amerikën Veriore

Libray of CongressPreservation Directorate LM-G21Washington, DC 20540USATel: + 1 (202) 707 5213Fax: + 1 (202) 707 3434e-mail: ator@loc.govhttp://loc.gov/preserv/preserve.html

Qendra Rajonale për Amerikën Latinedhe Karaibet

Biblioteca Nacional de VenezuelaCentro de Conservación DocumentalEdificio RogiPiso 1Calle SoledadZona Industrial la TrinidadCaracas 20VENEZUELATel: + 58 (2) 941 4070Fax: + 58 (2) 941 4070

Qendra Rajonale për Azinë Qendroredhe Lindore

National Diet LibraryPreservation Planning Office

10-1 Nagatacho1 ChomeChiyoda-kuTokyo 100JAPANTel: + 81 (3) 3581 2331Fax: + 81 (3) 3592 0783

Qendra Rajonale për Azinë Juglindoredhe Paqësorin

National Library of AustraliaNational Initiatives and CollaborationCanberra ACT 2600AUSTRALIATel: + 61 (6) 2621 571Fax: + 61 (6) 2734 535e-mail: claw@nla.gov.auhttp://www.nla.gov.au/3/npo/npo-home.html

Qendra Rajonale për Evropën LindoredheKomonuelthin e Shteteve të Pavarura

Library for Foreign LiteratureNikolo – Jamskaya Street, 1Moscow 109-189RUSSIATel: + 7 (095) 915 5532Fax: + 7 (095) 915 3637e-mail: gkislov@libfl.msk.suhttp://www.libfl.ras.rv

149

SwitzerlandTel: + 41 (22) 749 0111Fax: + 41 (22) 733 3430http://www.iso.ch/welcome.html

ISO udhëheq punën e vet përmeskomiteteve teknike që punojnë me materiale, metoda, sisteme, terminologji apo teknologji specifike.

American National Standards Institute(ANSI)11 West 42nd Street, 13th FloorNew York, NY 10036USATel: + 1 (212) 642 4900Fax: + 1 (212) 398 0023http://www.ansi.org/

ANSI është përfaqësuese e SHBA-venë ISO dhe organizata kryesore e standardevekombëtare në SHBA. Ajo është organizatë private që koordi-non punën për komitete dhe organizata që i ka akredituar sisajues të standardeve.

Standardi për letër permanenteLetra permanente është e pastër nga çdosubstancë që shkakton vetë-përkeqësimin.Ajo ka një jetëgjatësi prej disa qindravjetësh, sipas testeve të vjetërsimit të për-shpejtuar. Karakteristikat e letrës perma-nente janë përshkruar në standardin e ISO-s: ISO 9706:1994 – Informacioni dhedokumentacioni– Letra për dokumente –

Kërkesat për permanencë.pH midis 7.5 dhe 10Rezerva alkaline (kalcium karbonatiekuivalent): 2%Numri Kappa (rezistencë ndajoksidimit): nën 5Rezistencë ndaj grisjes: 350 mN për tëgjitha letrat mbi 70g/m2Ky simbol duhet të duket në çdo pub-likim të shtypur në letër permanente: ¥ISO 9706

Programi PACProgrami IFLA-PAC ka një qëllimmadhor: për t’u siguruar që materialetbibliotekare dhe arkivore, të botuara,në të gjitha formatet, do të ruhen nëformë qasjeje, sa më gjatë që të jetë emundur. Që nga viti 1986, ky programka themeluar një rrjet të QendraveRajonale për t’u marrë me çështje tëprezervimit në tërë botën. ProgramiIFLA-PAC boton një informator,International Preservation News, triherë në anglisht, frengjisht dhe span-jisht, falas. Kontaktoni Qendrën tuajRajonale për informacion shtesë.

Qendra Ndërkombëtare dhe QendraRajonale për Evropën Perëndimore,Lindjen e Mesme dhe Afrikën

Bibliothèque nationale de France2, rue Vivienne75084 Paris cedex 02FRANCE

148