Maydanakda olingan kuzatuv Maydanakda olingan kuzatuv malumotlari asosida Gravitatsion malumotlari asosida Gravitatsion

linzalar bankini yaratishlinzalar bankini yaratish

O’z.Res.FA AIO’z.Res.FA AI

Sh. E. HolikovSh. E. Holikov

Toshkent-2009

Gravitatsion Linzalar xaqida Gravitatsion Linzalar xaqida qisqacha malumotqisqacha malumot

• Birorta ob’ektdan kelayotgan yorug’lik, yetarlicha katta massaga ega bo’lgan jism yonidan yoki atrofidan o’tayotgan vaqtda o’z xarakat yo’nalishini malum darajada o’zgartiradi, bunga sabab u jismning gravitatsion tasiridir.yani jismning gravitatsion maydoni tasirida yorug’lik o’z yo’nalishini o’zgartiradi, va bunday jismlar Gravitatsion linzalar deyiladi.

Gravitatsion LinzaGravitatsion Linza

• Gravitatsion linza tasirida yorug’lik nurini og’ishi:

Gravitatsion LinzaGravitatsion Linza•Gravitatsion linza tasirida yorug’lik nurini og’ishi

Gravitasion Linzalar kuzatuviGravitasion Linzalar kuzatuvi

• Tabiy teleskoplar xisoblanmush gravitatsion linzalarni kuzatish yildan - yilga oshib bormoqda.Sababi bu linzalar g’ayritabiylikka egaligi va ajoyib xususiyatlarga boyligidir. Gravitatsion maydon ta’sirida yorug’likni sinishi natijasida, uzodagi manbadan kelayotgan yurug’likni bizga yaqin masofalarda nomoyon bo’ladi.

Gravitasion Linzalar kuzatuviGravitasion Linzalar kuzatuvi• Gravitatsion linzali sistemalarni

o’rganish,koinotni o’zlashtirishda yangi imkoniyatlarni ochdi.Biz uchun aniqlashni deyarli imkoni bo’lmagan ko’rinmas materiya xususiyatlarini,kavazarlar tabiatini,yashirin materiya va yosh gallaktikalar tabiatini o’rganishda qo’l keldi.Ushbu sistemalar galaktikadan tashqari astronomiyani tatqid etishda,kosmik masofalardagi ob’ektlarni bevosita kuzatish imkonini beradi.

O’zbekistonda Gravitasion O’zbekistonda Gravitasion linzalar kuzatuvilinzalar kuzatuvi

• Gravitatsion linzalar kuzatuvi xozirda Respublikamizning Qashqadaryo viloyatiga qarashli Maydanak balandtog’ tizmalarida joylashgan xalqaro Maydanak observatoriyasida olib borilmoqda. Maydanak observatoriyasi dunyodagi 5 ta observatoriyalaridan biri xisoblanadi.Bu yerdagi asosiy kuzatuv “quroli” AZT-22 teleskopidir.

O’zbekistonda Gravitatsion linzalarni kuzatuv joyi O’zbekistonda Gravitatsion linzalarni kuzatuv joyi

Maydanak ObservatoriyasiMaydanak Observatoriyasi

Kenglamasi:38°41’N, Uzunlamasi:66°56’E

Balandligi: 2600 м Teleskop diametri:1.5 м., Fokus masofasi:1/8 CCD kamerasi SNUCam 4000 x 4000 Ajrata olish burchagi:0,26’’ / pix Ko’rish maydoni – 17’ x 17’

AZT-22 TeleskopiAZT-22 Teleskopi

• AZT-22 teleskopi O’rta Osiyodagi eng yirik teleskop xisoblanadi.Bu teleskopda xozirda katta masshtabdagi kuzatuvlar olib borilmoqda.Shu bilan birga bu teleskop zamonaviy yurug’lik qabul qilivchi CCD qurilmasi bilan xam jixozlangan.Unga SNUCam 4000 x 4000 rusumdagi CCD kamerasi o’rnatilgan.

• Teleskop diametri-1.5 мetr.• Fokus masofasi-1/8 • Ko’rish maydoni -17’x17’• Ajrata olish burchagi- 0,26’’ / pix

AZT-22 TeleskopiAZT-22 Teleskopi

AZT-22 Teleskopida AZT-22 Teleskopida kuzatiladigan ob’ektlarkuzatiladigan ob’ektlar

• Tarqoq yulduz to’dalari;• Sharsimon yulduz to’dalari;• Gallaktikalar;• Kvazarlar;• Blazarlar;• Gravitatsion linzalar;• Astroidlar;• Va boshqa osmon jismlari.

Gravitatsion linzalar katalogi:Gravitatsion linzalar katalogi:

• Xozirgi kunga kelib dunyoni turli xududlarida joylashagan xalqaro observatoriyalarida GL lar kuzatuvi olib borilmoqda va bu kuzatuv malumotlarini doimiy ravishda xalqaro CASTLES nomlanmush katalogga kiritilib boriladi.GL lar muamolari bilan shug’illanuvchilar bu katalogdan foydalanib ilmiy ishlar olib borishadi.

Каталог CASTLESКаталог CASTLESИнтернет адрес: http://cfa-www.harvard.edu/castles/Интернет адрес: http://cfa-www.harvard.edu/castles/

CfA-Arizona Space Telescope Lens Survey (CASTLeS)

GLS bankini yaratish asoslariGLS bankini yaratish asoslari

• Gravitatsion linzalarni kuzatuvi xx-asr 4-choragidan boshlangan bo’lishiga qaramasdan Respublikamizda 2000-yildan buyon Maydanak observatoriyasida uzluksiz ravishda olib borilmoqda.Bu kuzatuvlarni AI xamda O’zMU Fizika fakulteti Astronomiya kafedrasi xodimlari xamkorligida olib borilib kelinmoqda.

GLS bankini yaratish asoslariGLS bankini yaratish asoslari

Xozirgi kunga kelib GL larni bir qancha kuzatuv malumotlari yig’ilib qoldi va bu malumotlarni taxlilini o’tkazishda bir qator muamolar kelib chiqmoqda,yuzaga kelgan muamolarni xal etish uchun bu malumotlar bankini yaratishga extiyoj tug’ildi va bu vazifa zimmmizga yuklatildi,tuzilgan bank quydagi qo’yilgan talablar asosida tuzildi.

GL banki dasturiy tamonotiGL banki dasturiy tamonoti

• GL bankini yaratish uchun biz Delphi dasturlash tilidan foydalandik va bu dasturiy tamonotni ishlab chiqdik.

GL banki dasturiy tamonitiGL banki dasturiy tamoniti

GL banki dasturiy taminotiGL banki dasturiy taminoti

GLS bankini qisqacha ko’rinishiGLS bankini qisqacha ko’rinishi

GL bankiga qo’yilgan talablarGL bankiga qo’yilgan talablar• Ob’ektni nomi bo’yicha topish;• Disk (tipi ko’rsarilgan holda, yani CD yoki

DVD) nomeri mavjudligi;• Xar bir tasvirga induvidual nomer beriganligi;• Filtr rangini bo’yicha tabaqalanganligi;• Ekspozitsiya, xar bir tasvirni rangli filtr

asosidagi kuzatuvi davomiyligi bo’yicha;• Maydon kengligi ko’satilganligi;• Imkoniyat darajasida xar bir tasvirni sifati

aniqlanganligi;• Qo’shimcha parametrlar uchun CASTLES

katalogiga ssilka berish;• Va boshqa foydali ma’lumotlar mavjudligi.

Olingan natijalarOlingan natijalar

• Biz yakuniy natija xisobida 22968 ta tasvir CD disklarda va 2339 ta tasvir DVD disklarda umumiy xisobda 25307 ta arxivlangan tasvirlar olindi.

Etiboringiz uchun raxmatEtiboringiz uchun raxmat