OZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA

TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QOMITASI

Toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Dasturiy injiniring fakulteti

MALUMOTLAR TUZILMASI VA ALGORITMLAR

fanidan laboratoriya ishlarini bajarish boyicha

USLUBIY KORSATMA

Toshkent 2013

2

Uslubiy korsatma Malumotlar tuzilmasi va algoritmlar fanidan talim

oluvchi talabalarga moljallangan bolib, mazkur fandan laboratoriya ishlarini

bajarish uslubi va topshiriqlar orin olgan. Uslubiy korsatma talabalarning

Malumotlar tuzilmasi va algoritmlar fanidan nazariy va amaliy bilimlarini

oshirishlariga yordam beradi. Laboratoriya ishlariga moljallangan barcha

mavzular misollar, algoritmlar va ularning C++ dasturlash muhitidagi kodlari bilan

keng yoritib berilgan. Har bit laboratoriya ishida ishdan maqsad, qisqacha nazariy

qism, topshiriqlar va topshiriqlarni bajarishga namunalar keltirilgan. Uslubiy

korsatma 6 ta laboratoriya ishini bajarishga moljallangan va birinchi, ikkinchi va

uchinchi ishlar 2 soatga, tortinchi, beshinchi va oltinchi ishlar 4 soatga, jami 18

soatga moljallanib tuzilgan.

Tuzuvchilar: t.f.n. Akbaraliyev B.B.

ass. Yusupova Z.Dj.

Taqrizchilar: prof.,t.f.d. Yaqubov M.C.

dotsent,t.f.n. Xudayberdiyev M.X.

Uslubiy korsatma Axborot texnologiyalarining dasturiy taminoti

kafedrasining 2012 yil 4 dekabrida otkazilgan majlisida korilgan va

tasdiqlangan.

Dasturiy injiniring fakulteti ilmiy-uslubiy kengashi ruxsati bilan chop etildi.

Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, 2013 yil

3

MUNDARIJA

KIRISH..........

TASHKILIY-USLUBIY KORSATMALAR...

4

5

1-laboratoriya ishi. MALUMOTLARNING ODDIY SOZLANGAN

TOIFALARI... 7

2-laboratoriya ishi. YARIMSTATIK MALUMOTLAR TUZILMASI... 33

3-laboratoriya ishi. DINAMIK MALUMOTLAR TUZILMASINI

TADQIQ QILISH...... 47

4-laboratoriya ishi. DARAXTSIMON TUZILMALAR.. 63

5-laboratoriya ishi. QIDIRUV USULLARINI TADQIQ QILISH 95

6-tajriba ishi. MALUMOTLARNI SARALASH USULLARI.................... 111

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR... 126

4

KIRISH

Ushbu uslubiy korsatma Informatika va axborot texnologiyalari (sohalar

boyicha) yonalishi 2-bosqich talabalari uchun moljallangan bolib,

Malumotlar tuzilmasi va algoritmlar fanidan bilim, malaka va konikmalarini

oshirishda hamda tajriba ishlarini bajarishda foydalanilishi mumkin. Uslubiy

korsatma 6 ta tajriba ishi va foydalanilgan adabiyotlar royhatidan tashkil topgan.

1-tajriba ishida C++ tilida malumotlarning oddiy sozlangan va keltirilgan

toifalari haqida va ularga oid misollar keltirilgan.

2-tajriba ishida yarimstatik malumotlar tuzilmasi navbat, stek va dek haqida

qisqacha nazariy bilimlar va ularni C++ tilida elon qilish, ular ustida amallar

bajarishga oid misollar keltirilgan.

3-tajriba ishida dinamik malumotlar tuzilmasi, yani, bir boglamli

royhatlar, ularni elon qilish va ustida amallar bajarishga oid misollar va

algoritmlarga moljallangan.

4-tajriba ishida daraxtsimon malumotlar tuzilmasi, binar daraxtlar va ularni

elon qilish, uni ustida amal bajarish algoritmlari va misol uchun dastur kodlari

keltirilgan.

5-tajriba ishida tuzilmadan biror kalit boyicha elementni qidirish usullari va

qidiruvni optimallashtirish yollari va algoritmlar misollar bilan taqdim etiladi.

6-tajriba ishida tuzilmalarni saralash usullaridan ayrimlarining algoritmlari

va misollar keltirilgan.

Har bir tajriba ishi oxirida shu mavzuga oid talabalar uchun topshiriq

variantlari va topshiriqni bajarishga namuna, unda esa variantlarga oxshash

bolgan bitta misolning toliq dasturi berilgan.

Uslubiy korsatma oxirida foydalanilgan adabiyotlar royhati keltirilgan.

5

TASHKILIY-USLUBIY KORSATMALAR

1. Har bir tajriba ishini bajarishdan oldin, tayyorlanishi lozim bolgan tajriba

ishiga oid mavzular boyicha maslahatlar (konsultatsiya) otkaziladi.

2. Har bir tajriba ishi hajmi, uni tayyorlash va bajarish tartibi shunday

tuzilganki, barcha talabalar berilgan topshiriqlarni tayyorlashlari va hisobotlarni

oz vaqtida topshirishlari imkoni etiborga olingan.

3. Talabalar navbatdagi tajriba ishini bajarishga oldindan tayyorlanib

boradilar.

4. Talabalar 1000 V gacha bolgan tajriba qurilmalarida ishlash uchun

texnika xavfsizligini organishlari majbur.

5. Talaba tajriba ishiga tayyorgarlik korish davrida mazkur korsatma va

tavsiya etilayotgan adabiyotlardan foydalangan holda kerakli nazariy materiallarni

organishlari, zaruriy hisoblashlarni amalga oshirishlari va nazorat savollariga

javob berishlari shart.

6. Tayyor bolmagan talabalarga tajriba ishlarini bajarishiga ruxsat

berilmaydi.

7. Mashgulot mobaynida hisobot topshirmagan talabalar, keyinchalik

oqituvchi belgilagan vaqtda topshiradilar.

8. Tajriba ishlarini oz vaqtida topshirmagan talabalar keyinchalik oqituvchi

bilan vaqtni kelishgan holda topshiradilar.

9. Har bir tajriba ishi talaba tomonidan mustaqil ravishda tayyorlanadi. Har

bir talaba shaxsiy tarzda hisobot topshiradi. Hisobotni elektron hujjat korinishda

topshirishga ruxsat etiladi. Hisobotni tayyorlashda tajriba ishini bajarish tartibiga

binoan quyidagi malumotlar bolishi kerak:

1. Mavzu

2. Ishdan maqsad

3. Masalaning qoyilishi

6

4. Topshiriqqa oid qisqacha nazariy malumot

5. Masalani yechish algoritmi

6. Dastur kodi

7. Natijaning ekran korinishi

10. Talabalar bilimlari tajriba mashguloti va hisobot topshirish mobaynida

oqituvchi tomonidan tekshiriladi.

11. Hisobot topshirish davrida talaba nazorat savollari orqali aniqlanuvchi

hajm asosida nazariy bilimlarini hamda bajarilayotgan ishning fizik mohiyati

tushunchasini korsatishi lozim.

7

1-tajriba ishi. MALUMOTLARNING ODDIY SOZLANGAN TOIFALARI

Ishdan maqsad: Malumotlarning oddiy sozlangan va nostandart toifalarini

organish va ularni tadqiq qilish.

Qoyilgan masala: C++ tilida butun, haqiqiy, belgili, mantiqiy toifadagi

malumotlarni elon qilish, nostandart toifalarni yaratish va ularga doir

misollarning dasturini ishlab chiqish.

Ish tartibi:

Tajriba ishi nazariy malumotlarini organish;

Berilgan topshiriqning algoritmini ishlab chiqish;

C++ dasturlash muhitida dasturni yaratish;

Natijalarni tekshirish;

Hisobotni tayyorlash va topshirish.

1.1. Malumotlar toifalari

Koplab dasturlash tillarida malumotlar bazaviy va keltirilgan toifalarga

ajratiladi. Malumotlarning toifalarini 1.1-rasmdagidek klassifikatsiyalash

mumkin.

1.1-rasm. Toifalar klassifikatsiyasi

Malumotlar toifasi

bazaviy keltirilgan

bosh skalyar

void Butun sonli haqiqiy

mantiqiy simvolli butun

bool

skalyar tuzilmaviy

sanaladigan

enum

Korsatkichlar

murojaatlar

toifa_nomi *

toifa_nomi&

classlar

strukturalar

birlashma

massivlar

union

class

struct

char

wchar_t

short

int

long

float

double

long

double

bool

8

Malumotlarning ixtiyoriy toifasi qiymatlar sohasi va ular ustida bajarilishi

mumkin bolgan amallar orqali tavsiflanadi. void kalit sozi hech qanday toifaga

ega emaslikni anglatadi. Bunday toifadagi funksiyalar hech qanday qiymatni

qaytarmaydi. Lekin asosiy dastur tanasi, yani main() funksiyasi void toifasiga ega

bololmaydi, u int toifasida bolishi kerak.

1.2. Sozlangan toifalar

1.2.1. Butun toifa int

Mazkur toifa butun sonlar toplamining qandaydir qism toplami bolib,

uning olchami mashina, yani kompyuter konfiguratsiyasiga bogliq ravishda

ozgarib turadi. Mazkur toifaga kiruvchi sonlar ikkiga bolinadi: ishorali (signed)

va ishorasiz (unsigned). Sonlarmi xotirada tasvirlashda eng chapdagi bit ishora

uchun belgilanadi. Toifalarni signed (ishorali), unsigned (ishorasiz) kalit sozlari

bilan modifikatsiyalash mumkin. Bunda ishorali toifa uchun ajratilgan joyning eng

chap biti ishora uchun, qolgan bitlar qiymatlarni saqlash uchun ishlatiladi, yani

0 plus, 1 - minus. Ishorasiz toifalarda esa barcha bitlar qiymatlarni saqlash uchun

ishlatiladi. Ularning har biri uchun mos ravishda qiymat qabul qilish oraligi

mavjud:

a) ishorasiz sonlar uchun (0...2n-1);

b) ishoralilar uchun (-2n-1

2n-1

-1).

Butun sonlar ustida turli matematik (+, -, /, *) va solishtirish amallarini

bajarish mumkin, yani ==, !=, = operatorlar bilan binar amallarni

bajarish mumkin. Ammo bu operatsiyalarning natijalari int toifasiga kirmaydi, ular

bool toifasiga kiradi.

Butun qiymat qabul qiluvchi ozgaruvchilarni elon qilish uchun int, short

int, long int xizmatchi sozlaridan foydalanish mumkin. Butun qiymatli

toifalarning barchasi 1.1-jadvalda keltirilgan:

9

1.1-jadval

Butun toifa shakllari

Toifa

korinishi

Mazkur toifadagi ozgaruvchining

qabul qiladigan qiymatlar oraligi

Ozgaruvchining

kompyuter xotirasidan

egallaydigan joy