Pedagogika - TDPUnew.tdpu.uz/uploadfiles/4977_187_Pedagogika_2015_2.pdf³Yangi va eng yangi tarix´...
Transcript of Pedagogika - TDPUnew.tdpu.uz/uploadfiles/4977_187_Pedagogika_2015_2.pdf³Yangi va eng yangi tarix´...
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
1
Muassis:
Nizomiy nomidagi Toshkent
davlat pedagogika universiteti.
“Pedagogika” jurnali “Pedagogik
ta’lim” jurnalining vorisidir.
Jurnalda pedagogika, psixologiya,
o‘qitishning metod va texnologiya-
lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik
maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop
etiladi.
Jurnalga Toshkent shahar
Matbuot va axborot boshqarmasi-
ning 2014-yil 26-maydagi 02-004-
sonli “Ommaviy axborot vositasi
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi
to‘g‘risida guvohnoma”si olingan va
unga O‘zbekiston Respublikasi Milliy
kitob palatasining 2008-yil 30-iyun-
dagi 511/S shartnomasi asosida
Davriy nashrlarning Xalqaro
standartlar (ISSN) – 2010-5320
raqami taqdim etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy
attestatsiya komissiyasi rayosatining
2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-qarori
bilan ro‘yxatga olingan.
Jurnal oliy ta’lim muassasalarining
professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodim-
lar, akademik litsey, kasb-hunar
kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim
maktabi o‘qituvchilari, malaka oshi-
rish va qayta tayyorlash tizimi
tinglovchilari, magistrantlar, talaba-
larga mo‘ljallangan.
Tahrir hay’ati:
SHARIPOV Shavkat (bosh muharrir)
Abdullayeva Barno
Adilov Po‘lat
Adilova Saodat
Ashirboyev Samixon (bosh
muharrirning birinchi o‘rinbosari)
Begimqulov Uzoqboy
Beshimov Ro‘zinazar
Boymetov Botir
Egamberdiyeva Nodira
Ergashev Dilshod
Ergashov Muhammadrasul
Fayzullayev Saidnosir
Fuzailova Gavhar
Ismoilov Omilxon
Isyanov Ravil
Jalolov Jamol
Komilova Nodira
Mamadazimov Mamadmusa
Matenova Yuliya
Mirqosimova Marg‘uba
Mirxoliqov Zikrilla (mas’ul kotib)
Muslimov Nazrulla
Nurmuhammedova Laylo
Qahhorova Matluba
Qodirova Fotima
Safayev Nuriddin
Taxirov Jozil (bosh muharrir
o‘rinbosari)
Tolipova Jamila
Valiyeva Sirojiya
Xalilov Faxriddin
Xodjayev Begzod
Yuzlikayev Farid
Zufarov Sherzod
2015/2
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
2
TARIX FAKULTETI ODIMLARI
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti tashkil
etilganiga 80 yil to‘ldi. Bu yillar davomida universitetda ta’limni tashkil etish va
rivojlantirish, ta’lim sohasida kadrlar tayyorlash bilan birga fan sohalarida ham
beqiyos ishlar amalga oshirildi. Universitetning minglab bo‘lajak ta’lim
fidoyilari ta’limni rivojlantirish bilan bir qatorda fan sohalarining taraqqiyotiga
ham samarali hissa qo‘shdi.
Tarix fakulteti Nizomiy nomidagi TDPU bilan tengdosh bo‘lib, dastlab
fakultetda 23 talaba tahsil olgan va uning qoshida bitta kafedra – “Tarix”
kafedrasi faoliyat ko‘rsatgan. Kafedrani professor V.I. Krasovsev boshqargan.
O‘sha davrning yirik olimlaridan – professorlar V.N. Kun, A.P. Maksimovich,
A.P. Fetuni va boshqalar talabalarga tarix fanining turli yo‘nalishlari bo‘yicha
dars bergan.
Universitetda faoliyat ko‘rsatayotgan fakultetlar orasida tarix fakulteti oliy
ta’lim muassasasi bilan tengdosh fakultetlardan biri hisoblanadi. Tarix
fakultetining professor-o‘qituvchilari turli yillarda Nizomiy nomidagi Toshkent
davlat pedagogika universitetining o‘quv, ta’lim-tarbiya jarayonida faoliyat
ko‘rsatib, oliy ta’lim dargohida respublika ta’lim muassasalari uchun malakali
pedagog kadrlar tayyorlash ishiga katta hissa qo‘shgan.
Keyingi yillarda fakultet tarkibida “Umumiy tarix” (1939-1967) kafedrasi,
1967-yildan boshlab “Qadimgi dunyo va o‘rta asrlar tarixi” (1967-1985) hamda
“Yangi va eng yangi tarix” (1967-1985) kafedralari, 1985-yildan boshlab mazkur
kafedralar asosida “Qadimgi dunyo, o‘rta asrlar va o‘lkashunoslik” (1985-1995),
“Jahon xalqlari yangi tarixi” (1985-1995), “Jahon xalqlari eng yangi tarixi”
(1985-1995) kafedralari tashkil etildi. Shuningdek, fakultet tarkibida “Tarix
o‘qitish metodikasi”, “O‘zbekiston tarixi” kafedralari faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa,
1995-yilda “Horijiy mamlakatlar tarixi” kafedrasi, 1998-yilda “Vatan tarixi”
kafedrasi tashkil etildi, bu kafedralar 2011-yildan boshlab “Tarix” kafedrasiga
birlashtirildi.
1951-yilda tashkil etilgan “Siyosiy iqtisod” kafedrasi 1991-yildan boshlab
“Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasiga aylantirildi.
1952-yildan “Falsafa” kafedrasi o‘z faoliyatini boshladi. 1952-yildan
boshlab tarixchi pedagoglar tayyorlash to‘rt yillik o‘qish tizimiga o‘tkazildi. Shu
yildan boshlab fakultet “Tarix-filologiya” deb nom oldi. Ammo fakultetning har
UNIVERSITETNING 80 YILLIGI OLDIDAN
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
3
ikkala fan yo‘nalishlari bo‘yicha alohida tarixchilar, alohida filologlar
tayyorlanardi. Shu yillarda fakultetning tarix bo‘limida professorlar
Y. G‘ulomov, O. Aminov, S. Rajabov, dotsentlar Z. Nuriddinov,
A. Qirg‘izboyev, X. Bekmuhamedov, O. Qayumov, P.S. Kotlyar, M.U. Umarov,
H. Ziyoyev, R. Boyjonov, Sh. O‘lmasboyev, Z. Mirtursunov, E. Yusupov,
Afoqiy, katta o‘qituvchilar M. Boboyeva, M. Toshmuhamedov, A. Sa’diyev,
T. Qurbonov, R. G‘ulomov, N. Xolmatov, Z. Arifxonova va boshqalar saboq
berdi. Biroq, 1957-yilda bir vaqtning o‘zida tarixchi-filologlar tayyorlash
maqsadida 4 yillik o‘qish 5 yilga uzaytirilib, tarixchi talabalarga endi til va
adabiyot fanlaridan ta’lim berila boshlandi. Fakultetda kunduzgi bo‘limdan
tashqari kechki va sirtqi bo‘limlarda ham tarixchi pedagoglar tayyorlash davom
etdi.
1968-yil oktabr oyidan boshlab “Tarix-filologiya” fakultetidan Respublika
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarori bilan tarix alohida fakultet bo‘lib
ajralib chiqdi. To‘rt xil ixtisoslik bo‘yicha (tarixchi-pedagog, tarixchi-
jamiyatshunos, tarixchi-geograf, tarixchi-huquqshunos) mutaxassislar tayyorlash
yo‘lga qo‘yildi.
1968-yilda tarix fakulteti tarkibida “Tarix va jamiyatshunoslik o‘qitish
metodikasi” kafedrasi, 1992-1998-yillarda “Tarix, inson va jamiyat o‘qitish
metodikasi”, 1998-2011-yillarda “Manbashunoslik va tarix o‘qitish metodikasi”
nomi bilan faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 2011-yilda tarix va ijtimoiy fanlarni
o‘qitish metodikasi, malakaviy pedagogik amaliyot samaradorligini yanada
oshirish maqsadida kafedra “Tarix va ijtimoiy fanlarni o‘qitish metodikasi”
kafedrasiga aylantirildi va bugungi kunda faoliyatini davom ettirmoqda.
1980-yilga kelib fakultet tarkibida 7 ta kafedra, 1998-yil sentabr oyida
universitetda “O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti”
kafedrasi tashkil etildi va fakultet tarkibiga kiritildi.
2001-2002-o‘quv yilidan boshlab, Respublika oliy ta’lim muassasalarining
ijtimoiy-gumanitar fan sohasida “Milliy istiqlol g‘oyasi, huquq va ma’naviyat
asoslari” yo‘nalishi bo‘yicha mutaxassis pedagoglar tayyorlash vazifasi qo‘yildi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2005-yil 17-
sentabrdagi 9/2-sonli Hay’at va universitet Ilmiy kengashining 2005-yil 25-
oktabrdagi 3/4.3-sonli qaroriga asosan, fakultetda “Milliy g‘oya va ma’naviyat
asoslari” kafedrasi tashkil etildi.
Tarix fakulteti respublika ta’lim muassasalari uchun tarixchi-pedagog
kadrlar tayyorlashda muhim o‘rin tutadi. Fakultetda turli yillarda tarix,
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
4
arxeologiya, falsafa kabi fanlar sohasida yurtimizdan tashqari horij
mamlakatlarida ham taniqli sanalgan yetuk olimlar – V.P. Kun, V.A. Shishkin,
Z.R. Nuriddinov, Sh.Sh. Abdullayev, Y.G‘. G‘ulomov, J.T. Tulenov,
Z.R. Nuriddinov, A.A. Asqarov, A.P. Fomchenko, S.T. Tileukulov, A. Nabiyev,
S.S. Sodiqovlar ilmiy-pedagogik faoliyat bilan shug‘ullangan.
Bu yillar davomida faoliyat ko‘rsatgan kafedralar tarkibida G.I. Jeltova,
Z.K. Ahmadjonova, N. Beknazarov, Q. Abdullayev, R.G. Qurbongaliyeva,
M. Mirpo‘latov, V.A. Shishkin, I.P. Petrushevskiy, G.A. Maksimovich,
R. G‘ofurova, M. Toshmuhammedov, R. G‘ulomov, M. Abdurahmonova,
M. Rustamov, M. Ermatov, X. Mirzayeva, M. Azizova, M. To‘laganova kabi
yuzdan ortiq fan doktori va professorlar, fan nomzodi va dotsentlar, ko‘plab
malakali professor-o‘qituvchilar ta’lim tizimida samarali mehnat qildi va
respublika ta’lim tizimi uchun minglab mutaxassis pedagog kadrlar tayyorlash
ishiga o‘z hissalarini qo‘shdi. Shuningdek, kafedralar tarkibida faoliyat
ko‘rsatgan professor-o‘qituvchilar tomonidan ilmiy va pedagogik sohada amalga
oshirilgan tadqiqotlar hamda yaratilgan darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va boshqa
uslubiy ishlar ham salmoqlidir.
Fakultet ilmiy salohiyati o‘tgan yillar davomida yuksak darajada taraqqiy
etdi, respublika va dunyo miqyosida e’tirof etilgan bir qancha yetakchi olimlar,
jumladan, akademiklar Y. G‘ulomov, J. Tulenov, A. Asqarov, professorlar
Sh. Abdullayev, Z. Nuriddinov, A. Sa’diyev, E. Yusupov, S. O‘lmasboyev,
Y. Yo‘ldoshev kabilarning ilmiy maktablari shakllandi, bu maktablarda yuzlab
ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi va respublikamiz ta’lim tizimi uchun malakali
ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlandi.
Bugungi kunda tarix fakultetida “Tarix”, “Tarix va ijtimoiy fanlarni
o‘qitish metodikasi”, “O‘zbekiston tarixi”, “O‘zbekistonda demokratik jamiyat
qurish nazariyasi va amaliyoti”, “Iqtisodiyot nazariyasi”, “Milliy g‘oya va
ma’naviyat asoslari”, “Davlat va huquq asoslari”, “Falsafa” kafedralari faoliyat
ko‘rsatmoqda.
Ishquvvatov V.T.,
Ilhomov Z.A.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
5
ТРЕНИНГОВЫЕ ЗАНЯТИЯ КАК ФОРМА РАЗВИТИЯ
КРЕАТИВНОГО ПОТЕНЦИАЛА ПЕДАГОГИЧЕСКИХ КАДРОВ
Исянова А.Р. (ТГПУ)
Abstract
The article describes the training sessions as a form of development of
educators’ creative potential. The principles, conditions and characteristics of
training sessions are given in the article.
Rezume
Maqolada trening mashg‘ulotlari pedagogik kadrlarning ijodiy
imkoniyatlarini rivojlantirish shakli sifatida o‘rganilgan, trening
mashg‘ulotlarining tamoyillari, shartlari va tavsiflari berilgan.
Основные понятия: креативность, тренинговые занятия, условия
тренинга, психологические затраты, креативный потенциал.
Высшее образование играет важнейшую роль в современном
обществе. Интеллектуальный потенциал государства создается его
системой образования, которая является основным и неотъемлемым
фактором устойчивого и прогрессивного развития общества.
Эффективность развития системы образования государства определяют
будущее его общества и то место, которое будет занимать экономика
страны в конкурентной борьбе. Как отмечает Президент Республики
Узбекистан Ислам Каримов, «Важнейшим направлением нашей
деятельности и впредь останется вопрос подготовки кадров нового
поколения, способных решать сложнейшие задачи, связанные с
модернизацией страны и строительством современного общества»1.
Основной целью образования в этой связи становится формирование у
выпускника постоянного стремления к самосовершенствованию и, как
следствие, развитие у него качеств конкурентоспособной личности.
Это, в свою очередь, остро ставит проблему организации учебно-
воспитательной деятельности на основе системного, комплексного подхода
к обучению специалистов. Именно поэтому важное значение в процессе
подготовки, переподготовки и повышения квалификации педагогических
кадров как носителей современных знаний необходимо придавать
формированию их креативного потенциала. Основные требования к
1Каримов И.А. Наука должна служить прогрессу страны. – Ташкент: Ўзбекистон, 1996.
– Т. II. – С. 248-264.
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
6
преподавателю определяются задачами, которые перед ним стоят. Для того,
чтобы решать поставленные задачи, преподаватель прежде всего должен
отлично знать предмет своей лекции, быть широко эрудированным в этой
области и, конечно же, образованным, политически грамотным человеком.
Главным, ведущим всегда остается содержание лекции, ее высокая
идейность, научность, информативность, актуальность и органическая
связь с действительностью, жизнью народа. Вместе с тем, для
формирования мотивации к креативной деятельности, созданию
креативной микросреды, актуализации креативных свойств, имеющихся у
обучаемых, овладения умениями представлять креативные достижения,
формирования способности к рефлексии, а также обогащения
профессионального и жизненного опыта эффективным методом является
применение специально подобранных тренинговых занятий.
Под тренингами понимают такое обучение, в котором основное
внимание уделяется практической отработке изучаемого материала, когда в
процессе моделирования специально заданных ситуаций обучающиеся
имеют возможность развить и закрепить необходимые знания и навыки,
изменить свое отношение к собственному опыту и применяемым в работе
подходам. Понятие тренинг имеет общее собирательное значение. В
тренингах обычно широко используются различные методы и техники
активного обучения: деловые, ролевые и имитационные игры, разбор
конкретных ситуаций (Fallstudie) и групповые дискуссии. В 70-80-е годы
XX века в Германии широкое распространение получили тренинги навыков
делового общения для руководителей разных уровней, успех в выполнении
должностных обязанностей которых определяется высоким уровнем
сформированных навыков межличностного взаимодействия с другими
людьми. Тренинг делового общения направлен на развитие у обучающихся
не только эффективных навыков межличностного взаимодействия, но и на
повышение общего уровня их компетентности в этой области.
В начале 90-х годов XX века, когда российские образовательные
заведения повышения квалификации кадров только начинали знакомиться
с западными методами обучения, большой популярностью среди
руководителей пользовались следующие виды тренингов: тренинг навыков
ведения переговоров, тренинг навыков проведения презентаций. Эти виды
тренинга до сих пор актуальны при обучении руководителей, в частности,
основам делового общения на иностранном языке.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
7
В настоящее время в Германии в учреждениях повышения
квалификации все большее распространение получают тренинги лидерских
навыков руководителей, в ходе которых они осваивают различные аспекты
управления, например, мотивация подчиненных, принятие решений,
организация работы в командах и т. д. В результате такого тренингового
обучения руководители не только анализируют сам процесс
управленческой деятельности (планирование, принятие решений, оценка,
контроль и др.), но и усваивают знания и алгоритмы решения
управленческих задач и работают над развитием своего лидерского
потенциала.
По мнению ряда исследователей, в основу построения таких
тренинговых занятий должны быть положены следующие принципы:
принцип создания мотивационной микросреды; принцип создания
рефлексивной микросреды; принцип организации поисково-эвристической
микросреды; принцип свободного выбора; принцип адекватного уровня
трудностей; принцип учебных проблемных ситуаций; принцип
чередования логической и эвристической деятельности; принцип
активизации творческого мышления; принцип преемственности; принцип
вовлеченности в процессе творчества1.
На базе вышеизложенных принципов, основная стратегия
тренинговых занятий должна быть ориентирована на создание
возможности для развития способности креативного решения
педагогических задач, готовности к дальнейшему собственному
личностному и профессиональному росту на креативной основе. Вместе с
тем, механизм реализации стратегии тренинговых занятий должен
реализовываться посредством следующих функций: диагностическая
функция, стимулирующая и формирующая функция, развивающая
функция, обучающая функция, корректирующая функция, воспитательная
функция2.
1Антонова Е.В. Основы тренинговых технологий. Психология. – Обнинск: ИАТЭ, 2000.
– С. 60.; Вачков И.В. Психология тренинговой работы. – Москва: Эксмо, 2007. – С. 405.;
Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности. Гимнастика чувств. – Санкт-Петербург:
Речь, 2001. – С. 346.; Коняхин А. Тренинг интеллектуальных способностей: задачи и
упражнения. – Санкт-Петербург: Питер, 2007. – С. 128. 2Исянова А.Р. Формирование креативного потенциала педагогического состава вуза на
основе профессионально ориентированного содержания образования. – Ташкент: Навруз,
2014. – С. 187.; Вачков И.В. Психология тренинговой работы. – Москва: Эксмо, 2007.
– С. 405.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
8
В основе подбора тренинговых занятий должны быть использованы
идеи о проявлении креативности в следующих характеристиках:
способность формулировки, постановки проблемы, направленной на
усовершенствование учебного процесса и своей профессиональной
деятельности; способность генерирования большого количества
педагогических идей; способность продуцирования разноплановых идей по
конструированию и проведению занятий, организации других видов
деятельности обучаемых; способность принятия нестандартных решений в
осложненных социально-экономических и образовательных условиях;
способность наполнять содержательными характеристиками
существующие программы, формы и методы обучения. При подготовке
тренинговых занятий целесообразно использовать оригинальные приемы и
методы, в основу которых положены работа с информацией, обучение
поиску альтернативных решений, умение выдвигать гипотезы, умение
просматривать исходные положения поставленных условий, умение
взвешивать принимаемые решения, умение строить стратегические
проекты, отыскивать доминирующие идеи и решающие факторы в решении
проблем1.
При подборе тренинговых занятий (планировании и конструировании
занятий, подборе заданий и упражнений) целесообразно использовать
элементы, которые являются необходимыми для овладения
преподавателями креативных способов деятельности. Это: оценка -
сформировать критерии, разобраться в вопросе, выявить ошибки, оценить и
принять решение; синтез - получить неизвестные ранее решения, идеи
путем сочетания известных элементов, частей (конструирование
упражнений, занятий, программ); анализ – определить составные элементы
педагогической проблемы, выявить каким образом они расположены и
связаны между собой (структурирование), создать новые конструкции;
применение - применить полученные знания и умения, согласно нового
учебного содержания, к специфике композиции учебной аудитории,
возрастным особенностям обучающихся; понимание - возводить учебную
информацию в более значимую для обучаемых форму, перефразировать,
объяснять, делать выводы, итоговое резюме, экстраполировать; знания -
1Хрящева Н.Ю., Макшанов С.И. Тренинг креативности // Психогимнастика в тренинге.
– Санкт-Петербург: Речь, 2000. – С. 173-250.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
9
умение гибко обладать усвоенными новыми терминами, педагогическими и
психологическими технологиями1.
Цель тренинговых занятий достигается при помощи моделирования
учебных проблемных ситуаций, комбинирования, реконструкции,
универсализации и систематизации. Эти средства реализовываются
посредством таких конкретных методов, форм и приемов как:
проектирование, работа в команде, тестирование, групповые дискуссии,
метод рефлексии, активного слушания, беседы, интерактивные методы,
мини-лекции, деловые игры, создание мини-проектов, выполнение
творческих заданий и т.д.2
Реализуясь в педагогической деятельности, преподаватель
обязательно приобщается к креативному процессу, который
актуализируется в новом результате. Этот результат выражается не только
в материальных, духовных ценностях, но и в личностном преобразовании.
Обязательными составляющими личности креативного педагога является
рефлексия - осмысление собственной поисково-творческой деятельности,
креативно-преобразовательной деятельности и сотворчества. Тренинговые
занятия должны формировать у обучаемого такие свойства креативности
как открытость к инновациям в педагогической деятельности, которая
проявляется в гибком применении проблемных, имитационных,
исследовательских, игровых, компьютерных, проектных, контекстных
моделей обучения, а также такие занятия должны выработать готовность
быть носителем этих инноваций3.
В креативной деятельности преподавателя преобладает потребность в
новизне, в поиске более совершенных способов работы. Направленность на
поиск обусловлена необходимостью самодвижения, неудовлетворенностью
достигнутым. Мотивация креативной личности проявляется в большей
степени в тенденции к риску, основанной на желании достичь и проверить
свои предельные возможности, развить творческую индивидуальность. При
встрече с преградой креативный преподаватель склонен реконструировать
ситуацию, увидеть возможные ее изменения. В деятельности педагога
1Аврамова Т.И. Личностно-ориентированные тренинги как метод коррекции
самоотношения: дисс. ... канд. психол. наук. – Ярославль, 2000. – С. 26.; Вачков И.В.
Психология тренинговой работы. – Москва: Эксмо, 2007. – С. 405. 2Коняхин А. Тренинг интеллектуальных способностей: задачи и упражнения. – Санкт-
Петербург: Питер, 2007. – С. 128. 3Ахметова Д., Гурьев Л. Преподаватель вуза и инновационные технологии // Высшее
образование в России. – Москва, 2001. – 4. – С. 138.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
10
часто возникают такие моменты, когда обычные способы, процедуры не
дают нового уровня решения профессиональных задач и проблем. В таком
случае он прибегает к новым приемам и способам, активизирует
механизмы анализа, прогноза возможных последствий, самооценки и т.д.
Объективность анализа и самооценки обеспечивается
соответствующим уровнем компетентности, корректности в использовании
данных, ответственностью перед обучаемыми. Успешность получения
результата во многом объясняется личностными свойствами:
организованностью, работоспособностью, умением ограничивать
возможную тревожность, приходить в определенных случаях к
компромиссу, осторожностью в выдвижении категорических утверждений,
умением уходить от конфликта, определенной совместимостью с другими
участниками инновационного процесса.
Условия тренинга должны быть ориентированы на конструирование
благоприятного социального окружения и информационно обогащенной
микросреды, необходимой для раскрытия и саморазвития творческих
возможностей его участников: должны быть обеспечены поддержка
стремления участников к поиску новых и эвристических идей;
рассмотрение всех ответов, даже самых неожиданных, необычных и
странных, как ответов ценных, достойных внимания аудитории; создание
зоны внутренней свободы: каждый может проявить себя так, как он этого
хочет; создание доброжелательной атмосферы с помощью эмоциональной
взаимоподдержки, в условиях которой участники получают удовольствие и
от тренинга, и от общения; использование полемического средства
коллективного поиска нового, оригинального решения поставленной
проблемы; исключение негативного оценивания, поскольку оценивание
уводит человека от творчества1.
При проведении тренинга необходимо учитывать следующие
характеристики, способствующие быстрому нахождению творческого
решения: знание своего дела, владение вопросом, который обсуждается на
занятии2. Если в прошлом определенный способ решения обучаемым
некоторых задач оказался достаточно успешным, то это обстоятельство
побуждает его и впредь придерживаться этого способа. Чем больше усилий
1Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности. Гимнастика чувств. – Санкт-Петербург:
Речь, 2001. – С. 346.; Хрящева Н.Ю., Макшанов С.И. Тренинг креативности //
Психогимнастика в тренинге. – Санкт-Петербург: Речь, 2000. – С. 173-250. 2Грецов А.Г. Тренинг креативности для старшеклассников и студентов. – Санкт-
Петербург: Питер, 2007. – С. 208.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
11
было потрачено на то, чтобы найти и применить на практике новый способ
решения задач, тем вероятнее обращение к нему в будущем.
Психологические затраты на выявление некоторого нового способа
решения пропорциональны стремлению использовать его как можно чаще
на практике; преодоление стереотипа мышления через указанные выше
условия мешает педагогу отказаться от прежнего опыта и искать новый
путь решения задачи. Один из способов устранения такого стереотипа - на
время прекратить попытки решения задачи, а затем вернуться к нему,
мотивирование и достижение соответствующего уровня эмоционального
возбуждения, благодаря которым достигается максимум эффективности в
решении задач. Чем выше степень заинтересованности и участия сторон в
процессе анализа и решения проблем, тем больше творческая энергия и
самоотдача, культивирование всевозможных форм творческой активности
участников тренинга, совершенствование способности увидеть знакомый
объект с новой стороны, в новом контексте.
Проведение тренинговых занятий ставит определенные требования к
ведущему и требует тщательной подготовки. Ведущий должен быть готов к
возникновению различных ситуаций во время тренинга: выражения
противоречивых мнений, неожиданных вопросов, перехода к обсуждению
сопутствующих проблем и т.д. Ведущий должен иметь достаточную
компетентность, осведомленность и проявлять креативность для того,
чтобы на высоком уровне предоставить участникам тренинга нужную
информацию. Ведущий должен стремиться к постоянной «обратной связи»
и поощрять участников за высказывания своего мнения как относительно
темы обсуждения, так и относительно темы занятия. Но при этом ведущий
должен держать контроль над ситуацией. Именно для этого существует
процедура «наработка правил тренинга» в начале занятий. Кроме этого,
ведущий должен быть знаком с особенностями групповой динамики,
течением тренингового процесса.
Во время проведения тренинга ведущий должен постоянно
отслеживать свое влияние на участников, применяя такие правила как
безоценочное отношение, доверительные отношения, активное слушание и
т.д. Это является обязательным условием соблюдения правил
экологичности, то есть безопасности для личностного развития обучаемых.
Вместе с тем, в список дополнительных средств должно входить большое
количество ролевых игр, тем групповых дискуссий и т.п., из которых
ведущий должен выбирать те, которые наиболее отвечают не только цели,
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
12
но и составу и уровню участников группы1. Таким образом, подбор и
определение трениговых занятий по формированию и развитию
креативного потенциала педагогических кадров в условиях
информатизации образования необходимо осуществлять с учетом
вышеуказанных двух основных положений2.
KOMPYUTER O‘YINLARI VA BOLANING
PSIXIK SALOMATLIGI
Umarov B.M. (TTA)
Abstract
This article deals with a question of influence of computer games on
teenager’s psychology and behaviour.
Резюме
В статье рассматривается вопрос о влиянии компьютерных игр на
психологию и поведение подростка.
Tayanch tushunchalar: psixologik tobelik, fobiya, apatiya, depressiya,
nevroz, agressiv axloq.
Bugungi kunda psixologlar tomonidan tadqiqotlar olib borish uchun va
terapevtik muolajalar o‘tkazishda qo‘llaniladigan maxsus yangi o‘yinlar paydo
bo‘la boshladi. G‘arb mamlakatlarida bolalar kasalxonalariga maxsus davolovchi
o‘yinlar, dasturlar yozilgan kompyuterlar o‘rnatish boshlandi. Kompyuter
o‘yinlarining ba’zilari o‘smir intellektining rivojlanishiga, qiyin sharoitlarda
mustaqil qaror qabul qilish ko‘nikmalarining shakllanishi, mantiqiy fikrlashning
oshishi, ijodiy, psixik rivojlanishiga yordam beradi. Biroq hozirgi kunda tibbiyot
xodimlari, psixologlar, pedagoglar, sotsiologlar tomonidan jamiyatni
kompyuterlashtirishning ijobiy tomonlari bilan birga o‘smirlarni internet, telefon,
1Исянова А.Р. Формирование креативного потенциала педагогического состава вуза на
основе профессионально ориентированного содержания образования. – Ташкент: Наврўз,
2014. – С. 187.; Коняхин А. Тренинг интеллектуальных способностей: задачи и
упражнения. – Санкт-Петербург: Питер, 2007. – С. 128. 2Кукуленко И.В. Психологический креативно-развивающий тренинг с использованием
разговорной речи // Практическая психология и социальная работа. – Киев, 2005. – 12.
– С. 40-44.; Мороз Л.И. Теоретическое и прикладное обоснование алгоритма составления
программы тренинга профессионально-психологического направления // Практическая
психология и социальная работа. – Киев, 2006. – 3. – С. 12-17.; Хрящева Н.Ю.,
Макшанов С.И. Тренинг креативности // Психогимнастика в тренинге. – Санкт-
Петербург: Речь, 2000. – С. 173-250.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
13
ayniqsa, kompyuter o‘yinlariga tobe bo‘lib qolish holatlari ko‘plab
uchrayotganligi haqida bahs-munozaralar avj olmoqda.
Kompyuter o‘yinlariga tobelik, ayniqsa, o‘smir va o‘spirinlarda ko‘proq
kuzatilib, vaqt o‘tgan sari tobe xulq-atvor shakliga o‘tib boradi. Tobelik
xulqining maqsadi oddiy hayot, zerikish, yolg‘izlik, maktab va oiladagi
muammolar, hayot qiyinchiliklaridan qochishdir.
Kompyuter o‘yinlariga tobe bo‘lib qolgan o‘smir o‘z muammolaridan
qochish, ularni unutish maqsadida asosiy vaqtini kompyuter o‘yinlariga sarf qila
boshlaydi. Barcha tobelik vositalari kabi, kompyuter o‘yinlari ham, avvaliga
ijobiy hissiyotlarni paydo qiladi (g‘oliblik hissi, xursandchilik, baxtiyorlik, rohat,
ruhiy va jismoniy yengillik) va salbiy hissiyotlarni (xavotir, xafalik, aybdorlik
hissi, o‘zini yolg‘iz his etish, ojizlik, qo‘rquv) bartaraf etayotgandek taassurot
uyg‘otadi.
O‘smirlar kompyuter o‘yinlariga tobe bo‘lishi jarayonida o‘yin qahramoni
va undagi virtual olam, o‘smirning real hayotdagi qondirilmagan ehtiyojini
qondirishga imkon berayotgandek tuyuladi. Virtual olam qahramoni juda ham
kuchli, ko‘plab dushmanlarni shafqatsizlarcha yo‘q qilib, g‘alaba qozonadi.
Ayniqsa, katta formatdagi o‘yinlar bolaning barcha sezgi organlarini qamrab
oladi (ko‘ziga maxsus ko‘zoynak, quloqqa taqadigan moslama, maxsus
qo‘lqoplar). O‘yin o‘ynash jarayonida bola ham jismonan, ham ruhan butunlay
virtual olamga singib ketadi. O‘yin qahramoni qilayotgan xatti-harakatlarni
xuddi o‘zi bajarayotgandek, u aytgan so‘zlarni go‘yo o‘zi aytayotgandek bo‘ladi.
Bola o‘zini o‘yin qahramoni o‘rnida ko‘ra boshlaydi, unda hayotdagi
muammolarni shunday zo‘ravonlik, shafqatsizlik bilan hal etish mumkin, degan
fikr paydo bo‘la boshlaydi.
Tajovuzkorlik, qotillik, urush sahnalari ko‘plab aks ettirilgan o‘yinlar
o‘smirning nozik asab tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu yoshda o‘smirlar
taqlid qilish hamda barcha yangi narsalarni sinab ko‘rishga moyil bo‘lganliklari
sababli, o‘yindagi tajovuzkorlik xatti-harakatlarini real hayotga ko‘chira
boshlaydilar. Tengdoshlari bilan urishish, mushtlashish va ularning buyumlariga
ziyon yetkazish namoyon bo‘la boshlaydi.
Ular kompyuter o‘yinlarini o‘ynagan sari “o‘z real hayoti” va “o‘z virtual
hayoti” orasidagi farqni ajrata olmay qoladilar, buning natijasida real hayotdan
uzoqlashib, kompyuter o‘yinlariga intilish yanada kuchayadi. Bolani o‘qish,
do‘stlar davrasi, oila a’zolari, vazifalari va boshqa narsalar qiziqtirmay qo‘yadi.
O‘smirni kompyuter o‘yinlarining quyidagi jihatlari jalb qiladi:
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
14
yangi vosita va ko‘nikmalarni qo‘llash orqali o‘yinda qo‘yilgan
topshiriqlarni yechish;
dushman ustidan g‘alaba qozonish, maqsadga erishish, musobaqa;
aqliy topshiriqlarni yechish va bunda yutuqlarga erishish;
o‘yinda qandaydir yangilik yaratish imkoniyati (masalan, oldin mavjud
bo‘lmagan predmet va vositalarni);
o‘yinning tuzilishi, grafikasi, ranglari, sifati, his-hayajonliligi ham
o‘smirni o‘ziga tortadi1.
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘smirlar “urush” elementlari mavjud
bo‘lgan o‘yinlarni ko‘proq xush ko‘radilar. Undan so‘ng fikrlashga oid o‘yinlar,
futbol o‘yini, o‘yin – sayohatlar turadi. Kompyuter o‘yinlariga tobelik xulq-
atvorda va organizmda quyidagi salbiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin:
haddan ortiq tez charchab qolish;
diqqat va xotiraning yomonlashuvi;
o‘qishda o‘zlashtirishning yomonlashuvi;
yaqin kishilari bilan muloqot qilishdan qochish, “o‘z qobig‘iga o‘ralib
qolish” holati, tanqidni ko‘tara olmaslik;
yolg‘onchilik va aldovga moyillikning ortishi;
urishqoqlik, agressiv xatti-harakatlarga moyillikning ortishi;
qo‘l, asab to‘qimalarining zararlanishi;
doim pul so‘rash;
ko‘z yoshlarining qurishi va ko‘zining qizarib ketishi;
bosh og‘riqlar;
orqadagi og‘riqlar;
to‘g‘ri ovqatlanmaslik, ovqatlanish jarayonining buzilishi;
shaxsiy gigienaga amal qilmaslik;
uyquning buzilishi, uxlash tartibining o‘zgarishi;
muloqot ko‘nikmalarining yomonlashuvi;
fobiyalarning paydo bo‘lishi, apatiya, depressiya, nevroz.
O‘smirlardagi mazkur holatlar alohida-alohida olinganda xavf unchalik
kuchli emas, bu o‘smirlarda jinsiy yetilish inqirozi yoki hayotning og‘ir
vaziyatlarga munosabati bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Pedagog va ota-
onalar bunday holatlarda juda ehtiyot bo‘lishlari kerak, bolaga o‘z shubhalarini
sezdirmay, uning xulqidagi o‘zgarishlarni tushunishga harakat qilishlari zarur.
Kompyuterga tobelikning rivojlanishida o‘smirning individual xususiyatlari ham 1Безруких М.М. Компьютер и здоровье ребенка. – Москва: Вентана-Графф, 2003. – С. 16.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
15
muhim ahamiyatga ega. Kuchli ruhiy kechinmalarni boshidan kechirishga irodasi
yetmaydigan, nizolardan qo‘rqadigan, xavotirlanuvchan, shaxslararo munosabat-
larda muammosi bor, o‘ziga-o‘zi past baho beruvchi, do‘st orttirishga
qiynaladigan o‘smirlarda tobe axloqqa moyillik ko‘proq kuzatiladi. Ular
o‘zlaridagi bor imkoniyat va qobiliyatlarni to‘liq namoyon etishga qiynaladi, o‘z
salbiy ruhiy kechinmalarini yengish uchun birovning yordamiga muhtoj bo‘ladi.
O‘yinlarga tobelikda xuddi psixofaol moddalarga tobelik kabi bir qator
psixopatologik o‘zgarishlarni kuzatish mumkin, masalan, patologik tobelik,
tolerantlikning o‘sishi, shaxsdagi ijobiy xususiyatlarning o‘zgarishi, xulq-atvorda
yorqin agressiv xatti-harakatlarining namoyon bo‘lishi, xarakterda avval
uchramagan psixik salomatlik me’yorlariga zid o‘zgarish va boshqalar.
Kompyuter o‘yinlariga tobelik muammosi yuzasidan olib borilgan ishlarda
esa bir-biriga zid bo‘lgan fikrlarni kuzatish mumkin. “Kompyuter o‘yinlari
mantiqiy fikrlash, bilish faolligi, diqqat, irodaviy xususiyatlar, emotsional soha,
xotira, shaxsga xos raqobat va hamkorlik sifatlarini oshiradi, kompyuter o‘yinlar
o‘yinchini yangi vaziyatlarga tushishiga sabab bo‘ladi, bu esa o‘smirdagi ijodiy
faollikni oshirishini ta’kidlasa, boshqalar esa kompyuter o‘yinlari o‘smirning
agressivligini oshirishga, xulqda tajovuzkorlik, bezovtalik paydo bo‘lishiga olib
keladi”1, – deb ta’kidlaydi. Fikrlardagi ushbu qarama-qarshiliklar kompyuter va
internet o‘yinlari insonning psixikasiga, ijtimoiy faolligiga ta’siri haqida bir
nuqtayi nazarning yo‘qligini ko‘rsatadi.
Tobelik xulqining oldini olish uchun bolalar va o‘smirlar hayotining turli
sohalarida: ta’lim muassasalari, oila, mahalla, ular ishtirok etadigan barcha
faoliyat turlarida psixoprofilaktik ishlarni olib borish lozim. O‘smirlardagi tobe
axloq xulqdagi o‘zgarishlarning bir ko‘rinishidir – tobelik mehnat qilish va
ta’lim olishdan bosh tortish, qonunbuzarlikka moyillik, uydan, darslardan
qochish kabi holatlar bilan birgalikda kuzatiladi.
Ba’zi kompyuter o‘yinlari o‘smirdagi tajovuzkor xulqni, urush va
zo‘ravonlikka hamda diniy ekstremizmga nisbatan qiziqishni oshiradi. Ushbu
masala yuzasidan o‘tkazilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, virtual o‘yinlarni
yoqtirgan sinaluvchilarda fiziologik qo‘zg‘alishlar va agressiv o‘y-fikrlarning
ortishi nazorat guruhidagilarga nisbatan ko‘proqdir.
O‘smirlar o‘rtasida agressiya, zo‘ravonlik sahnalari ko‘p bo‘lgan,
yovuzlikka da’vat qiluvchi o‘yinlarning keng tarqalayotgani tajribasiz, hali oq-
1Гунн Г.Е. Компьютер: как сохранитъ здоровье: Рекомендации для детей и взросших.
– Москва: Олма-Пресс, 2003. – С. 32-34.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
16
qorani yaxshi ajratolmaydigan o‘smir nozik psixikasining zaharlanishiga sabab
bo‘lmoqda.
Ammo, ba’zi mutaxassislar kompyuter o‘yinlarining ijobiy taraflarini
ko‘rsatadi. Psixoanalitik Mikael Stora: “O‘yinlarni aybdor qilish – bu o‘zidan
mas’uliyatni soqit qilishdir. O‘yinlar beqaror psixikali odamlarda ba’zi faol
harakatlarni yuzaga keltirishi mumkin, lekin oddiy o‘smirni qotilga aylantirish
kuchiga ega emas. Ular o‘yinlar o‘smirga shaxslararo munosabatga kirishishda,
guruhiy ishlarda yordam beradi, diqqatni, chaqqonlikni, reaksiyalar tezligini
oshiradi, zamonaviy hayotda ertak rolini bajaradi”1, – deb ta’kidlaydi.
Tobe axloqli o‘smirlar oilada, shaxslararo munosabatlarda,
ijtimoiylashuvda, maktabda ta’lim olishda qator qiyinchiliklarga duch keladilar.
Shunday ekan, tobe axloqni o‘z vaqtida aniqlash, psixokorreksion chora-
tadbirlarni qo‘llash orqali keyinchalik kelib chiqishi mumkin bo‘lgan salbiy
oqibatlarning oldini olish o‘ta zarurdir. Kompyuter o‘yinlariga tobe o‘smirlar
bilan ish olib borishda quyidagilarga amal qilish tavsiya etiladi.
1. O‘smirga kompyuterda o‘ynash erkinlik emas, balki imtiyoz ekanligini
tushuntirish zarur. Kompyuterdan foydalanishni birdaniga taqiqlash mumkin
emas. Bu o‘smirni depressiv holatga olib kelishi mumkin.
2. Ota-onalar, kattalar o‘smir o‘ynayotgan o‘yinlarga alohida e’tibor berib,
doimo nazorat qilib borishlari kerak. Bolaning ehtiyojlari, qiziqishlarini imkon
darajada hisobga olish va qondirib borishlari zarur.
4. Kompyuter o‘yinlarini o‘smir bilan birgalikda muhokama qilish,
o‘smirda real va virtual olamdagi imkoniyatlar, me’yorlar borasidagi bilim va
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
5. O‘smirga kompyuter o‘yinlari hech qachon atrofdagilar bilan jonli
muloqotda bo‘lishni, real hayotda do‘stlar orttirish o‘rnini bosa olmasligini
tushuntirish lozim.
6. Tobe axloqli o‘smirlar bilan psixoemotsional holatni boshqarish, ijobiy
muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘ziga nisbatan adekvat baho berish
ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan psixokorreksion va shakllantiruvchi
mashg‘ulotlar olib borish zarur.
7. Kun tartibiga qat’iy amal qilish, kompyuterda o‘yin o‘ynash me’yor (1
soat) darajasidan oshmasligi kerak .
1Qarang: Сельченок К.В. Психология зависимости: Хрестоматия. – Минск: Харвест, 2004.
– С. 592.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
17
JAMOADAGI AGRESSIV HOLATLAR VA
ULARNI BARTARAF ETISH YO‘LLARI
Rasulova F.F. (TDPU)
Abstract
This article provides systemic method of correction of aggressive behavior.
It equips teachers with the methods of preventing aggression in school conflicts.
Резюме
В статье предоставлен системный метод коррекции агрессивного
поведения. Она вооружает преподавателей методами предотвращения
агрессии в школьных конфликтах.
Tayanch tushunchalar: agressiya, pedagogik ziddiyatlar, hissiyot,
adrenalin, opponent, agressiyadan himoyalanish metodlari.
Millat, mamlakatning ertangi kuni qanday bo‘lishi bugungi kun
pedagoglari mehnati samarasiga bog‘liq. Yer yuzida inson paydo bo‘libdiki, kim
bo‘lishidan qat’i nazar, barchasining taqdiri ozgina bo‘lsa-da, ushbu mo‘tabar
kasb egalariga bog‘liq bo‘ladi.
Ammo pedagogik faoliyatda sodir bo‘lib turadigan ziddiyatlar borki, bu
pedagog mehnat unumdorligining pasayishiga, ruhiy muvozanatining
buzilishiga, jamoadagi mavqeyiga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Uning natijasida
inson asabiy, jizzaki va agressiv bo‘lib qoladi. Qarama-qarshi istaklar kurashi
to‘sig‘idan tashqari ko‘pincha xarakterlar nomutanosibligi to‘sig‘i ham muomala
jarayoniga salbiy ta’sir etadi. Ko‘pincha, oilaviy mojarolarda, qo‘shnilar, maktab
jamoasida hamkasblar o‘rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik holati sababini
“xarakterimiz to‘g‘ri kelmadi”, – deb tushuntirishadi. 20-25% kishilarda xarakter
yoki temperamentning ma’lum qirralari shunday kuchli namoyon bo‘ladiki,
ma’lum sharoitlarda muomala jarayonida ziddiyatlarga, asab zo‘riqishlariga olib
kelishi mumkin. Bunday holatlar o‘quv faoliyati, o‘qituvchi-o‘quvchi
munosabati, hamkasblar orasida ham uchrashi kuzatiladi. Muomala va muloqot
jarayonining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi o‘qituvchida ham, o‘quvchida ham
o‘z hissiy emotsional holatini boshqara olmaslik, asabiylik, jizzakilik, qo‘pol
so‘zlarni qo‘llash, o‘quvchini sinf jamoasi oldida izza qilish kabi xatoliklar
natijasida pedagogik ziddiyatlar kelib chiqishi mumkin.
Pedagogik jarayonda paydo bo‘ladigan ziddiyatlar kelib chiqishiga
quyidagi toifadagi o‘quvchilar sabab bo‘ladi:
1. Oilasi notinch, oilaviy munosabatlarda keskinliklar mavjud bo‘lgan
bolalar ko‘pincha sinfda “jizzakilik” qilib, arzimagan sabablar tufayli ham
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
18
tengdoshlari va kattalar bilan munosabatlari taranglashadi, ularni odatda
o‘qituvchilari “tarbiyasi og‘ir”, – deb ta’riflaydi.
2. Tarbiyasi, kamol topishida xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan – infantil, o‘ta
erka yoki injiq qilib tarbiyalangan bolalarda fanlarni o‘zlashtirishda bilimlar
bilan tizimli shug‘ullanish uchun iroda yetishmaydi. Hissiy qo‘zg‘alish va
tormozlanish kamchiliklari ham bilimlarni egallash va sinf jamoasiga kirishib
ketishga to‘sqinlik qiladi.
3. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar ham darslar va berilayotgan
bilimlarni o‘zlashtirish qiyinlashgani va murakkablashib borishi natijasida
bilimlarning mazmuni va ma’nosini egallashga qiynaladilar, bu holat ularda
asabiylikka, janjalkashlikka moyillikni kuchaytiradi. Chunki dars ular uchun
mashaqqatli ish bo‘lib qoladi.
4. Iqtidorli o‘quvchilar ma’lum fan dasturida belgilangan bilimlarni tez
o‘zlashtirib olishlari oqibatida dars davomida berilayotgan bilimlar darajasidan
qoniqmaydi. Bu holat o‘quvchining zerikishiga, ko‘pincha sinfdan ajralib
qolishiga hamda o‘qituvchi bilan kelisha olmasligiga olib keladi. Natijada ular
o‘quv jarayonida turli ziddiyatlar kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi.
5. Bolalarning boshqalarga taqlid qilishi natijasida yuzaga keladigan
ziddiyatlar o‘smirlik davrida “kattalik hissi”ni tuyish, o‘z-o‘zini tan oldirishga
intilish natijasida o‘zidan kattalar, kino aktyorlari, asar qahramonlari va boshqa
ular uchun sevimli qahramonlarga taqlid qilishda yuzaga keladi. Ular sinfdagi
tartib-intizomni buzadi, axloq normalariga rioya qilishni istamaydi.
Pedagogik jarayonda shunday holatlar ham bo‘ladiki, ularning asosiy
sababchisi o‘qituvchi bo‘lib qoladi.
Quyidagi hollarda ziddiyatning sababchisi o‘qituvchi bo‘ladi:
1) o‘qituvchi-o‘quvchi munosabatlarida o‘qituvchining bir tomonlama –
avtoritar muloqot shaklini qo‘llashi, ya’ni doimo baqirish, boshqalar fikrini
eshitmaslik;
2) o‘qituvchining ayrim o‘quvchilarni ajratib, ularga yaxshi munosabatda
bo‘lishi, o‘qituvchining sevimli o‘quvchilari borligi;
3) o‘qituvchining mayda gapligi, o‘quvchilarni arzimagan narsa uchun
ham jazolashi;
4) o‘qituvchining dars va darsdan tashqari vaqtlarda ham o‘quvchilarga
mustaqillik bermasligi, hamma narsa o‘zi aytganidek bo‘lishini talab qilishi;
5) o‘qituvchining “gunohkorlar” aybini hammaning oldida aytib,
tengdoshlari oldida obro‘sini tushirishi;
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
19
6) o‘quvchilarning yoshini, mavqeyini hisobga olmaslik;
7) o‘quvchilarning shaxsini hurmat qilmaslik, qo‘pollik;
8) bolalar psixologiyasini tushunmaslik, ularga o‘z vaqtida yordam
bermaslik;
9) o‘qituvchining asabiyligi, jahldorligi.
O‘quvchilar yoki o‘qituvchi-o‘quvchi orasidagi ziddiyat ikki kishi bilan
chegaralanib qolmasdan atrofdagilarning kayfiyatiga ham salbiy ta’sir etadi. Bu
jarayon quyidagicha kechishi mumkin:
1. Sinf jamoasida ikki yoki bir necha o‘quvchi orasidagi ziddiyat darsning
samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchi va o‘quvchilarning ancha
vaqti ziddiyatning muhokamasi bilan o‘tadi.
2. Ziddiyat natijasida sinfni boshqarish kundan-kunga qiyinlashib boradi.
Agar sinfda ziddiyat chuqurlashsa, o‘qituvchining sinfni nazorat qilishi va
boshqarishi izdan chiqadi.
3. Ziddiyat natijasida sinfda hamjihatlik, hamkorlik, do‘stlik munosabatlari
sustlashib boradi1.
Ziddiyat tomonlarning yoki hamkorlikdagi subyektlarning qarama-qarshi
yo‘nalishdagi manfaatlari, maqsadlari, pozitsiyalari, fikr va qarashlari
to‘qnashuvidir. Ziddiyat har doim ham yuzaga kelgan qarama-qarshiliklarni hal
etishning samarali usuli bo‘lib hisoblanmaydi, chunki ziddiyat jarayonida paydo
bo‘ladigan kuchli emotsiyalar oqibatida tafakkur jarayonlari sekinlashadi, uning
doirasi torayadi, psixikaning eng sodda qatlamlari (instinktlar, impulsiv xatti-
harakatlar) ishga tushadi.
Konflikt vaziyatlarda ko‘pincha agressiya va zo‘ravonlik uchrab turadi.
Agressiya va zo‘ravonlikni konflikt yechimi sifatida qo‘llash hollari mavjud.
Ba’zilar tahdid qilish, shantaj, zo‘ravonlikka o‘tish orqali ziddiyatni yechish
mumkin, deb hisoblaydi. Zo‘ravonlik konflikt yechimi bo‘la olmaydi, bu
konfliktni zo‘ravonlik va agressiyaga to‘qnash keltirish degani, xolos. Konfliktni
zo‘ravonlikdan olib chiqib ketish va uni gumanistik talablar asosida muammoga
qaratish, natijada muammoni yechish konflikt yechimi degani bo‘ladi.
Zo‘ravonlik o‘z kuchini muammoga qaratmagani, shu bilan birga, insonlar
hayotiga xavf tug‘dirgani sababli konfliktning yechimi bo‘la olmaydi. Aslida,
1Асланов И.Н., Рахматуллаева М.А. Педагогик жараёнда пайдо бўладиган зиддиятлар
ва стрессларни енгиб ўтишнинг психологик методлари. – Тошкент: ТВПКҚТМОИ, 2012.
– Б. 12-13.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
20
zo‘ravonlik konfliktni juda ham chuqurlashtirib yuboradi. Zo‘ravonlik
tomonlarni hech vaqt bir-biriga yaqinlashtirmaydi, balki uzoqlashtiradi, xolos.
Psixologiya fanida agressiyaga quyidagicha ta’rif beriladi: “Agressiya
boshqa insonga nisbatan ko‘rsatilayotgan psixologik yoki jismoniy zo‘ravonlik
holati bo‘lib, tomonlar to‘qnashuvining psixologik-ruhiy natijasi, o‘zga tomonga
nisbatan qo‘qqis shakllangan his-tuyg‘u, o‘zini muhofaza qilish yoki o‘zga
odamga bosim va tazyiq o‘tkazish usuli sifatida ziddiyatli vaziyatlarning
odatdagi hamrohi hisoblanadi”1. Tabiiy ravishda o‘qituvchi agressiyaning har
qanday ko‘rinishlari namoyon bo‘lishidan pedagogik jarayonni va uning barcha
ishtirokchilarini muhofaza qilmog‘i zarur.
Agressiya odatda zo‘ravonlik, g‘azab, jahl, qahr kabilar orqali namoyon
bo‘ladi. Agressiv his-tuyg‘ular avj olgan odam o‘zida agressiya qaratilgan
shaxsga nisbatan behurmatlik, bepisandlik, undan g‘azablanish, uni so‘kish, unga
yomon gaplarni aytish va o‘z qahrini sochish, depsinish, qo‘liga erk berish kabi
xususiyatlarni ochiq namoyon etish bilan xarakterlanadi. Odatda, bunday
agressiyaga moyillikni ishlatishga majbur bo‘lgan odam his-tuyg‘ulari nihoyat
darajada taranglashgan, psixologik charchagan va tang ahvolda, o‘z ichki
tuyg‘ularidan qaerga qochishni, ularni qanday qilib jilovlay olishni bilmayotgan
bo‘ladi. Psixologik tang ahvoldagi odam o‘zining mana shu holatini har doim
ham o‘zi to‘g‘ri anglayvermaydi. Demak, o‘qituvchilar pedagogik jarayonda
agar biror-bir odam agressiyaga moyillikni namoyon eta boshlagan bo‘lsa,
bunday odamni mana shu holatdan chiqarishga ko‘maklashishi, agressiyani
chuqurlashtirib yubormasligi, o‘zi ham o‘ziga qaratilgan agressiyaga qurbon
bo‘lmasdan, mana shu agressiyani to‘g‘ri talqin qila bilishi taqozo etiladi.
G‘azab, jahl, qahr shunday his-tuyg‘ularki, ular haqiqatan ham g‘azablangan
odamga ham, g‘azab yo‘naltirilgan odamga ham juda katta salbiy ta’sir, ayniqsa
uning salomatligiga juda qaltis ta’sir ko‘rsatadi. Tez-tez g‘azablanadigan
odamlar va mana shunday tez-tez birovlarning g‘azabini o‘ziga qabul qilgan
odamlar tinchligini yo‘qotadilar, osuda hayot kechira olmaydilar, tashqaridan
kelayotgan va o‘zining ichida bo‘lgan agressiya ularni ichdan yemirishga xizmat
qiladi.
G‘azab, jahl, qahr oddiy his-tuyg‘ular emas. Inson g‘azablanayotgan
vaqtida uning organizmi juda katta ichki to‘polon, bosim, jismoniy, ruhiy,
psixologik holat zamirida yotgan ichki tabiiy o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazadi.
Eng avvali o‘zgarishn insonning bosh organlaridan hisoblangan miyada sodir 1Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. – Санкт-Петербург: Питер, 2001. – Б. 27.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
21
bo‘ladi. Miya bosh qobig‘i inson atrofida bo‘layotgan va maxsus tarzda unga
qaratilgan minglab axborotlarni sinchiklab o‘rganishga yo‘naltirilgan. Miya
mazkur axborotlarni tartiblashtiradi. Shu qatorda miya insonning his-tuyg‘ulari
qatorida g‘azab, jahl, qahr hislarini ham bir maromda ushlab turishga harakat
qiladi.
Shu bois, agressiya holatida, eng avvalo, tinchlanish talab etiladi.
Pedagogik ziddiyat ishtirokchilari o‘z g‘azab, jahl va qahrlarini yengib o‘tishga
o‘rganishlari darkor. O‘zini jilovlay olish pedagogik ziddiyatlarning qat’iy talabi
sanaladi. O‘qituvchilar o‘zlarini va o‘quvchilarni g‘azab, jahl va qahrdan
poklashga o‘rgatishi taqozo etiladi.
Pedagogik ziddiyatlardagi agressiyani yengish bo‘yicha uch umumiy usul
taklif etiladi. Ular: passiv usul, faol usul va mantiqiy usul.
Passiv usul o‘z kayfiyati, hissiyotlari, o‘zini qiynagan masalalar borasida
birovga dardini aytish, o‘rtoqlashish, suhbat qilishda namoyon bo‘ladi. O‘z
hissiyotlariga erk bermay, ularning chiqib ketishiga imkon yaratish qalbdagi
agressiv vaziyat kuchayishining oldini oladi. Bu borada ayollar yig‘lab
olganlaridan so‘ng ancha yengillik his qiladilar.
Faol usulning barcha turlari faol harakatlar olib borish asosiga qurilgan.
Adrenalin inson kayfiyatidagi tanglik holatining tibbiy asosi bo‘lgan jismoniy
mashqlar, harakatlar, mehnat jarayonida pasayadi. Buning oqibatida inson
kayfiyatida xushnudlik holati vujudga keladi.
Mantiqiy usul ratsional, intellektual odamlarning usuli bo‘lib, bu usul juda
katta qalb va aqliy mehnatni talab etadi. O‘z hissiyotlarini boshqara olish
qobiliyatini egallagan odamgina mazkur usulni qo‘llay oladi. Bunday odamlar
masalaning mohiyatiga urg‘u beradi. Uning mohiyatini tushunish esa
muammoning yechimiga olib keladi. Muammoni tushunish asosida uni yechish
yo‘llari ochiladi. Shu bois, bunday odamlar har vaqt o‘zlarini agressiyadan ozod
qilish xususiyatiga ega bo‘ladi. Bu jarayon inson ichki hissiyotlari borasida olib
borilgan analitik tahlilga o‘xshaydi1.
Jamoadagi ziddiyatlar jarayonidagi agressiyada o‘qituvchidan quyidagi
amallarni bajarish talab etiladi:
1. O‘z fikrida turib olmaslik va jahlga qarshi jahl bilan javob qaytarmaslik.
Opponentning jahli juda qattiq va tezkor bo‘lsa, bu tomonlar to‘qnashuviga olib
kelishi muqarrarligini anglash.
1Тўйчиева Г.У. Ёшлар ва конфликтлар: конфликтлар ечимига ўрганиш. – Тошкент, 2008.
– Б. 77.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
22
2. Opponentning hissiyotlariga nisbatan sabrli munosabat, unga neytral
munosabat, uning savollariga ochiq va samimiy javob qaytarishga urinib ko‘rish.
Opponentning jahli chiqayotganligini aslida o‘qituvchi anglaganligini muloyim
tarzda bildirish, istehzo va piching qilmaslik. Agar agressiya holatida o‘qituvchi
istehzo, piching, kibr ko‘rsatsa, tang vaziyat yanada og‘irlashib ketishini
inobatga olish.
3. Opponent nuqtayi nazarini tushunib yetganligini, uning anglanganligini
bildirish. O‘qituvchining keyingi muhokamalarga tayyor ekanligini ko‘rsatish.
Mazkur jahl, g‘azab emotsiyalari ortida nima turganligini aniqlashga urinib
ko‘rish. Opponentning hissiyotlari, so‘zlari va uning “haqiqatini” erinmay
eshitish. Sabr qilish. O‘z emotsiyalarini bosishga harakat qilish. O‘qituvchi
agressiya holatida o‘z emotsiyalariga erk beradigan payt emasligini adekvat
qabul qilishi, g‘azab uyg‘onishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Agar mana shu amallar
to‘g‘ri bajarilsa, opponentning asta o‘z g‘azabidan qayta boshlashini
ta’minlashga asos yaratilishini anglash va bilish lozim.
4. O‘qituvchi o‘z munosabatini opponentning psixologik holati va
emotsiyalariga bog‘lamagan holda bildirishga harakat qilishi lozimligi, faqat
muammoni tahlil qilish zarurligi, opponent shaxsiyatiga tegmaslik zarurligi,
emotsional qarama-qarshilik pasayganda, o‘qituvchi o‘z shaxsiy qarashlarini
yanada ochiqroq bayon qilishga urinib ko‘rishi darkorligi, opponent ham, ko‘p
hollarda, o‘qituvchi o‘zini undan past va xotirjam tutganligidan so‘ng, o‘zini
aybdor his qila boshlashini anglash. Opponentdan mavjud vaziyatda nima qilish
lozim va mumkinligi borasida, masalan, “Siz nima taklif etasiz?”, “Siz nima deb
o‘ylaysiz?” kabi maslahatlar so‘rash zarurligi. Agar opponentning yana jahli
chiqsa, o‘qituvchi yana faol eshitish va qabul qilish pozitsiyasiga o‘tib olishi
darkorligi. Faol eshitish pozitsiyasi tomonlarni murakkab vaziyatdan chiqarib
yuborish usullardan biri ekanligi, o‘qituvchining donoroq ekanligi, bosiqlik bilan
vaziyatni o‘z manfaatlariga bo‘ysundira olishini anglatadi.
Shu o‘rinda o‘qituvchilarga jahli chiqayotgan odamlar bilan muloqot qilish
bo‘yicha quyidagi maslahatlarni taklif etamiz:
1. Vaziyatni xolis baholashga harakat qiling. Aqlingizni ishga soling,
hissiyotlarga berilib ketmang. Sizdan jahli chiqayotgan odam bilan kelgusi
munosabatlar naqadar siz uchun qadrli ekanligini baholang. Muammo nimada?
Opponentingizning qaysi hissiyotlari jabr ko‘rgan? Shularni aniqlang.
2. Boshqa odam o‘z hissiyotlarini ushlab tura olmasligi va ratsional fikr
yurita olmayotganligini ham anglang, tushuning. Odam g‘azablanayotganda,
odatda, tinchlik davrida aytmagan gaplarni va qilmagan harakatlarni qilishi
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
23
mumkin, shu bilan birga, bu harakatlarni o‘zi xohlamagan holda oshkora
qilayotgan va aytayotgan bo‘lishi ham mumkin. Boshqa odamni erinmay
eshiting, uning yig‘ilib qolgan emotsiyalarining chiqib ketishiga imkon bering.
O‘zingizning emotsional vaziyatga tortilishingiz va qalbingizda javob qaytarish
niyati tug‘ilishidan ehtiyot bo‘ling. Bir-birinigizni tahqirlamang. Esingizda
tursin: shaxsga emas, muammoga hujum qilish lozim.
3. Boshqa odamga o‘zingizning ham konflikt haqida o‘ylayotganingiz,
bezovta bo‘layotganligizni ayting. Muammo siz uchun ham muhim ekanligi, siz
ham uni qo‘ldan kelgancha yechishga harakat qilayotganligingizni, unga qarshi
yuragingizda adovat yo‘qligini ayting. Boshqa odamdan, mavzu bo‘yicha
suhbatlanish uchun qachon vaqti bo‘lishini so‘rang. U bilan samimiy gaplashish
uchun doim tayyor ekanligingizni ayting.
4. Suhbat uchun qulay va tinch joy toping, hech kim xalaqit bermaydigan,
osuda, keng va ochiq joy jahldor odam bilan suhbatlashish uchun eng qulay
joydir, odam ko‘p, tor joylarni tanlamang.
5. Bahslashmang, kim haq, kim nohaq ekanligi muhim emas. Muhimi
suhbatdoshingizni tinchlantirish va muammo yechimini qidirishdir.
6. Boshqa odamning tana, zaboniga e’tibor bering. Agar uning
harakatlaridan sizning hayotingiz va salomatligingizga zarar yetishini tushunib
qolsangiz, zudlik bilan bu odamni holi qoldirish yo‘lini qiling. Agar
hayotingizga xavf bo‘lmasa, qochmang.
7. O‘zingizning tana, zaboningizni nazorat qiling, o‘zingiz ham
suhbatdoshingizga do‘q-po‘pisali harakat signallari jo‘natmayotganligingizga
ishonch hosil qiling. Unga juda yaqin o‘tirmang.
8. O‘z ovozinigiz intonatsiyasiga e’tibor bering, yumshoq, tinch, samimiy
ovozda gapirishga harakat qiling. Tinchlantiradigan so‘zlarni topib ishlating.
9. Siz bilan boshqalar o‘zlarini qanday tutishlarini xohlasangiz, o‘shanday
o‘zingizni tuting. O‘zingizni na takabburlik va manmanlik bilan, shuningdek,
marhamatli ham qilib ko‘rsatmang. Takabburlik uning jahlini yanada oshiradi,
marhamatli bo‘lishingiz uning nafsoniyatiga tegadi. Sizning teng munosabatingiz
konflikt yechimining eng muhim shartlaridandir.
10. Adolatli konflikt yechimi bo‘yicha o‘z zimmangizga ma’lum
majburiyatlar oling. Ba’zan hammasiga qo‘l siltab, ketib qolgingiz keladi. Ba’zi
hollarda bu yordam beradi ham. Ammo muammo yechimini qidirish ustida
ishlash foydaliroqdir.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
24
BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA IJODKORLIKNI
RIVOJLANTIRISHNING BA’ZI MASALALARI
Ibragimova G.N. (TDPU)
Abstract
In given article principles of development and improvement of pedagogical
creativity of future teachers in professional work are described.
Резюме
В статье описываются принципы развития и усовершенствования
педагогической созидательности будущих педагогов в профессиональной
деятельности.
Tayanch tushunchalar: ijodiy faoliyat, pedagogik innovatsiya,
innovatsion usullar, pedagogik tajriba.
Ta’lim muassasasi o‘qituvchilik layoqatini egallash uchun o‘ziga xos
boshlang‘ich nuqta hisoblanadi. Shuningdek, ta’lim muassasalaridan
mutaxassislar kasbiy faoliyat ko‘rsatish jarayoniga yo‘l oladi. Kasbiy faoliyat
jarayoni yuqori darajadagi kompetensiyaga ega bo‘lgan kadrning istiqboldagi
hayot yo‘lini belgilaydi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchilar kasbiy layoqatni
egallash bilan bir qatorda, bo‘lajak o‘quvchilari bilan muloqotga kirishish
tajribasini ham o‘zlashtiradi. Shu asnoda, bo‘lajak o‘qituvchining pedagogik
sifatlari tarkib topadi. Ta’lim jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilar nafaqat
o‘qitishning innovatsion metodlarini o‘zlashtiradi, balki yangi bilimlarni
o‘zlashtirish usullarini ham bilib oladi. Demak, bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy
jihatdan shakllanishi qanday shart-sharoitlarga bog‘liqligi asoslab berilishi kerak.
Bo‘lajak o‘qituvchining istiqboldagi kasbiy mahorati, ijodkorligi ta’lim
jarayonida uning qay darajada rivojlanganligiga bog‘liq.
Har qanday shaxs kasbiy bilimning rivojlanishi natijasida muayyan faoliyat
tajribasini egallaydi. Shuning uchun ham shaxs o‘zining ijodkorligi bilan kasbiy
faoliyat tajribasini yaratishi, boyitishi, to‘ldirishi lozim. Bunday tajribalarni
bo‘lajak o‘qituvchi oliy pedagogik ta’lim muassasalarida o‘zlashtirib, butun
hayoti davomida boyitib boradi. O‘qituvchi shaxsi har doim muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan ijodiy faoliyat ko‘nikmalarini shakllantirish orqali o‘z kasbiy
faoliyati davomida ijodkorligini namoyon eta oladi.
Turli yondashuvlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, bo‘lajak o‘qituvchi kasbiy
faoliyatining ijodkorlikka yo‘naltirilganligini to‘laqonli tarzda o‘rganish uchun
munosabat nazariyasi nuqtayi nazaridan yondashish kerak. Chunki munosabat
shaxsning mayllarini o‘zida mujassamlashtiradi. Shuningdek, shaxsning kasbiy
yo‘nalganligini aniqlash imkoniyati vujudga keladi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
25
Bo‘lajak o‘qituvchilarning kasb tanlash omillari tahlilida talabalarni kasbiy
faoliyatga yo‘naltirishga quyidagicha e’tibor qaratilgan:
o‘quv predmetiga nisbatan qiziqishning mavjudligi;
muayyan predmetni o‘zlashtirish istagining mavjudligi;
o‘zini o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishga bag‘ishlashga intilishning
ustunligi;
o‘zining pedagogik layoqatini anglashi;
oliy ta’lim olish istagining kuchliligi;
o‘qituvchilik kasbining jamiyat uchun muhimligi haqidagi tasavvurining
mavjudligi;
pedagogik ijodkorlikka moyillikning mavjudligi;
moddiy jihatdan ta’minlanish ehtiyojining kuchliligi kabilar1.
O‘qituvchilik kasbini tanlagan talabalarning mazkur faoliyatni egallashga
moyilligi, o‘quvchilarga bo‘lgan qiziqishlari nuqtayi nazaridan
mujassamlashtiradigan bo‘lsak, aksariyat bo‘lajak o‘qituvchilar ushbu kasbni
o‘zlarining kasbiy mayllari va o‘quvchilar bilan ishlashga bo‘lgan ehtiyojlaridan
kelib chiqqan holda tanlaganliklari ayon bo‘ldi.
Kasbiy pedagogik yo‘nalganlik faoliyatining xususiy shaklini egallashga
bo‘lgan intilishning muhim ko‘rinishlaridan biridir. Chunki pedagogik mehnat
shaxs yo‘nalganligining boshqa turlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Kasbiy
yo‘nalganlikning o‘ziga xosligi uning pedagogik faoliyatining xarakterini
ifodalashga xizmat qiladigan tarkibda namoyon bo‘ladi. Mazkur tarkibiy qismlar
asosida o‘qituvchilik kasbiga bo‘lgan umumiy munosabat o‘z ifodasini topadi2.
Bugungi kunda o‘qituvchining shaxsiyati va faoliyatiga bo‘lgan talablar
bilan oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarining tayyorgarlik darajalari orasida
sezilarli ziddiyatlar mavjud. Shu jumladan, o‘qituvchilar tayyorlashning mavjud
tizimi bilan bo‘lajak o‘qituvchi faoliyatining shaxsiy ijodiy xarakteri orasida ham
nomutanosibliklar kuzatilmoqda. Pedagogik ta’limga nisbatan texnokratik hamda
ekstensiv yondashuvlardan to‘la xoli bo‘lmaslik natijasida bo‘lajak o‘qituvchilar
uzoq vaqt mobaynida jamiyat hayoti va xalq madaniyatidan sun’iy tarzda
uzoqlashtirildi. Buning natijasida o‘qituvchilar bilan o‘quvchilar orasida to‘siqlar
va bo‘shliq vujudga keldi, o‘qituvchining ta’lim jarayonidagi yakka hukmronligi
qaror topdi. Ular, asosan, o‘quv dasturlari va darsliklarga bog‘lanib qolishi
natijasida ijodiy faoliyatlarini rivojlantirishga yetarlicha e’tibor qaratilmadi. Bu
1Формирование творческой личности будущего учителя // Сборник научных статей /
МГППУ. – Москва: Норма, 2010. – С. 214. 2Долгова В.И. Социально-психологические механизмы воспитательной деятельности вуза
// Психологическая наука и образование. 2011, март. www.psyedu.ru
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
26
esa, o‘z navbatida, o‘qituvchilik kasbining ijtimoiy mavqe va obro‘siga putur
yetkazdi. Chunki bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlash tizimi jamiyat ehtiyojlari va
uning o‘tkir muammolaridan uzoqlashgan edi.
Oliy pedagogik ta’limning maqsadi – shaxs va jamiyatning ko‘plab
madaniy-ta’limiy ehtiyojlarini qondirish uchun oliy pedagogik ta’lim
muassasasining imkoniyatlarini kengaytirish, ta’lim tizimi uchun
mutaxassislarning umummadaniy, ilmiy va kasbiy layoqatlarini rivojlantirish
tizimining qulayligini oshirish, bunda mehnat bozori va iqtisodiyotning
ehtiyojlarini aniq hisobga olishdan iborat.
Ta’lim tizimidagi o‘quv jarayoni talabalarning inson va jamiyat, tarix va
madaniyat haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish, tayanch fundamental bilimlarni
egallash, ilmiy faoliyatga yo‘naltirish, kasbiy pedagogik bilim asoslarini
singdirish, pedagogik ijodiylikni rivojlantirish imkoniyatlarini kengaytirishdan
iborat. Shu bilan bir qatorda, u bo‘lajak o‘qituvchilarning ta’lim olish va ijodiy
pedagogik faoliyatini davom ettirish huquqini ta’minlashdan ham iborat.
Ta’lim tizimida bo‘lajak o‘qituvchilarni rivojlantirishning asosiy
mexanizmi sifatida o‘quv jarayonini ular shaxsiga yo‘naltirish nazarda tutiladi.
Bu esa, o‘z navbatida, oliy ta’lim tizimida gumanistik nuqtayi nazarning
rivojlanishi, bo‘lajak o‘qituvchilarni axloqiy hamda kasbiy yetuklik, faollik,
mustaqillik, nazariy-tahliliy faoliyatga undash imkonini beradi. Natijada bo‘lajak
o‘qituvchilarda o‘z-o‘zlarini rivojlantirish, o‘z kasbiy faoliyatlarini
dolzarblashtirish, yaratuvchilik, istiqboldagi pedagogik faoliyatga o‘zini
tayyorlash va moslashtirish kabi layoqatlar tarkib topadi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarning kompetentligi o‘quvchilarga nisbatan
gumanistik mavqeda bo‘lish layoqati sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday
munosabat bo‘lajak o‘qituvchining o‘z-o‘ziga nisbatan ham hosil bo‘lishi
kuzatiladi. Bu esa o‘qituvchi hamda o‘quvchilar orasidagi hamkorlik
munosabatlarining shakllanishiga asos yaratadi. O‘quvchining idroki
o‘qituvchilar tomonidan asosiy qadriyat sifatida e’zozlanib, unga bo‘lgan
munosabat doirasida bolalarning qiziqishlari, ichki olami, ehtiyojlari, layoqatlari,
imkoniyatlari hamda o‘ziga xos xususiyatlarini bilish bo‘lajak o‘qituvchilar
kasbiy-shaxsiy layoqatining ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim tarkibiy
qismi hisoblanadi1.
1Насриддинова Д.Х. Гуманитаризация подготовки будущего учителя – бакалавра в
системе высшего образования (на примере педагогических дисциплин): дисс. ... канд. пед.
наук. – Ташкент, 2000. – С. 21.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
27
Ta’lim tizimida bo‘lajak o‘qituvchi shaxsiyatini rivojlantirishning muhim
sharti sifatida o‘quv jarayonining ijtimoiy qadriyatli yo‘nalishga ega bo‘lishini
ta’kidlaymiz. Buning uchun o‘quv jarayonining quyidagi tamoyillar asosida
qurilishi muhim ahamiyatga ega: insonparvarlik; demokratiya; tabiatni anglash;
madaniyatni anglash; individual-shaxsiy yondashuv kabilar.
Pedagogik turkum fanlarini o‘zlashtirish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchi
shaxsining ahamiyatli-fikriy sohalari dolzarblashadi. Shuningdek, bo‘lajak
o‘qituvchining kasbiy-shaxsiy shakllanishi uchun sharoit yaratiladi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarning ijodkorligini rivojlantiruvchi omillar sirasiga
quyidagilarni kiritish mumkin:
oliy pedagogik ta’lim jarayonini talabalardagi kasbiy ijodkorligini
rivojlantirishga yo‘naltirish;
talabalarga shaxs va bo‘lajak yetuk kadr sifatida yondashish, shu tariqa
ularni o‘quv jarayoni, kasbiy va hayotiy faoliyat subyekti sifatida rivojlantirish;
talabalarning shaxsiy-kasbiy faoliyat subyekti sifatida rivojlantirish
mayllarini shakllantirish;
o‘quv jarayonining izlanuvchilik hamda muammoli tadqiqotchilik
yo‘nalishlarini kuchaytirish;
bo‘lajak o‘qituvchilarning muammolarini ijodiy yechish va
yaratuvchilik faoliyatini rivojlantirish;
talabalarning ijodiy faoliyat tajribasiga kasbiy zaruriyat va istiqboldagi
kasbiy faoliyat mazmunining tarkibiy qismi sifatida yondashishlariga erishish;
talabalarning kasbiy ko‘nikma va layoqatlarini rivojlantirish jarayonini
zamonaviy texnologiyalar ustida ishlash asosida rivojlantirishga yo‘naltirish,
ularda mustaqil ijodiy faoliyat ko‘rsatish, mustaqil bilim olish, o‘z-o‘zini
tarbiyalash, o‘z-o‘zini bilish, o‘z mavqeyiga ega bo‘lish, o‘z-o‘zini tasdiqlash
layoqatini tarkib toptirish;
o‘z-o‘zini mustaqil kasbiy rivojlantirish jarayonida shaxsiy nuqtayi
nazarini dolzarblashtirish, o‘z mavqeyini aniqlash sohasidagi shaxsiy tajribalarini
oydinlashtirish, o‘z faoliyatini tatbiq etish, o‘zining ijodkorligini namoyon qilish
va o‘z-o‘zini tarbiyalash;
pedagogik amaliyot va tadqiqotchilik faoliyatida o‘zining ijodiy
quvvatlarini namoyon qilish;
talabalarning auditoriyadan tashqari ishlarini tashkil etishda ularni
ijtimoiy shaxsiy qadriyatlarni egallashga yo‘naltirish;
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
28
talabalarning mustaqil ishlash layoqatlarini faollashtirish, bu jarayonda
ularning fikrlashlariga erishish;
o‘z-o‘zini boshqarish prinsipiga tayanish asosida talabalarni ijtimoiy
ahamiyatli faoliyatga jalb etish;
talabalarning layoqatlarini namoyon qilishlari uchun qulay pedagogik
muhitni vujudga keltirish;
jamoaviy hamda hamkorlikka asoslangan ish shakllaridan foydalangan
holda talabalarda ijodiy – yaratuvchilik faolligini tarkib toptirish;
bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatlarini mustaqil o‘rganish,
tahlil qilish va mustaqil tarzda o‘z-o‘zini boshqarishga yo‘naltirish kabilar.
O‘z-o‘zini kasbiy jihatdan rivojlantirishning asosini bo‘lajak o‘qituvchi
ijodiy faoliyatining asosi sifatida maqsad va mayllar orasidagi ziddiyatlar tashkil
etmoqda. Bu esa bo‘lajak o‘qituvchining o‘z-o‘zini tarbiyalashi uchun tabiiy
mayllarning hosil bo‘lishini taqozo etadi. Bo‘lajak o‘qituvchilarda shu tariqa
ehtiyojlarning vujudga kelishi ularda ijodiy faollikning hosil bo‘lishi uchun
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa bo‘lajak o‘qituvchilarda o‘z-o‘zini
takomillashtirishga yo‘naltirilgan harakatlar tizimining vujudga kelishi va
muntazam ravishda o‘z ustida ishlash uchun turtki bo‘ladi. Bunday
harakatlarning xarakterli jihatlari aksariyat hollarda kasbiy maqsadlar mazmunini
aniqlashga xizmat qiladi. Boshqa tomondan yondashganda, pedagogik faoliyat
bo‘lajak o‘qituvchi ko‘z o‘ngida shaxsiy, chuqur anglangan qadriyat sifatida
namoyon bo‘lar ekan, unda o‘z-o‘zini takomillashtirish, ijodiy faoliyat ko‘rsatish
ehtiyoji vujudga keladi.
Mutaxassislar bo‘lajak o‘qituvchilardagi o‘z-o‘zini baholashning ikki xil
usulini ajratib ko‘rsatadi. Birinchi usul o‘z darajasini erishgan natijalarga
moslashtirish bo‘lsa, ikkinchisi atrofdagilarning u haqidagi hamda o‘zining
o‘ziga beradigan bahosini o‘zaro qiyoslashdan iborat1.
Biroq mazkur usullardan foydalanishda har doim ham o‘zaro mos baholash
imkoniyati vujudga kelmaydi. Ba’zi hollarda talabalar o‘zlariga haddan tashqari
yuqori baho beradi. Asosan, o‘z oldilariga yuqori darajadagi vazifalarni qo‘ygan
talabalar bu sohada qiyinchiliklarga duch keladi. Ijodiy faoliyat ko‘rsatadigan,
1Зимняя И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результата образования //
Высшее образование сегодня. – Москва. 2003. – 5. – С. 34-42.; Сергеева К.В.
Психологическая подготовка выпускников вуза к профессиональной деятельности //
Психология XXI столетия. – Ярославль: МАПН, 2008. – С. 189-192.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
29
ijodiy layoqatga ega bo‘lgan talaba har doim o‘z natijalarini guruhdoshlari
erishgan natijalar bilan qiyoslaydi va o‘ziga obyektiv baho beradi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ijodkorlikka yo‘naltirishning tashqi omili o‘z-
o‘zini tarbiyalash va mustaqil bilim olish layoqatini shakllantirishdan iborat.
Bo‘lajak o‘qituvchilarda ijodkorlikni shakllantirish jarayoni individual
xarakterga ega. Bu jarayonning samarasi ko‘p jihatdan bo‘lajak o‘qituvchining
psixologiyasiga bog‘liq. Talabalarda ijodkorlikni shakllantirishning uchta o‘zaro
aloqador bosqichlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) o‘z faoliyati mohiyatini
bilish; 2) o‘z faoliyatini dasturlash; 3) o‘z faoliyati natijalariga ijodiy ta’sir
ko‘rsatish kabilar1.
Yuqoridagilar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, bo‘lajak
o‘qituvchilarning o‘ziga xos pedagogik yo‘nalishi uning kasbiga bo‘lgan
munosabatining o‘ziga xosligi bo‘lib, bunday kadrlar o‘quvchilarga ham, o‘ziga
ham pedagogik jarayonning subyekti sifatida ijodiy yondasha oladi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarda ijodkorlikni shakllantirishning muhim pedagogik
sharti uni mustaqil bilim olish va ijodiy fikrlashga yo‘naltirishdan iborat.
O‘qituvchining o‘zi o‘qitadigan o‘quv predmetlariga bo‘lgan munosabati
o‘quvchilarning o‘quv predmetiga bo‘lgan munosabati va o‘quv jarayoni oldiga
qo‘ygan maqsadga erishishga bo‘lgan intilishida o‘z aksini topadi. O‘quvchilarga
bo‘lgan munosabat ularga oliy qadriyat sifatida yondashish, ta’lim oldiga
qo‘yilgan maqsadga erishishga intilish, jamoaviy maqsadlarga erishishga intilish
yo‘lida o‘qituvchidan ijodiy faoliyat ko‘rsatishni talab qiladi2.
Bo‘lajak o‘qituvchining o‘zining kasbiy ijodiy faoliyatiga bo‘lgan
munosabati uning qadriyatli yo‘nalishlarini egallaganligi bilan bevosita
bog‘liqdir.
Shu tariqa, bo‘lajak o‘qituvchilarda ijodkorlikni rivojlantirish ko‘ptarmoqli
va ko‘pbosqichli jarayon hisoblanadi. Bu hodisa ko‘p jihatdan bir qator
pedagogik shart-sharoitlarga bog‘liq. Mazkur shart-sharoitlarning bajarilishi
natijasida talabalarda ijodkorlik tarbiyalanadi va rivojlantiriladi. Bunda bo‘lajak
o‘qituvchining psixologik xususiyatlari ham muhim ahamiyat kasb etadi.
1Петухов С.И., Казин Э.М. Психологические особенности профессиональной
направленности личности будущего учителя // Практическая психология и педагогика. –
Санкт-Петербург: СПб.ГУ, 2010. – 16. – С. 23-28. 2Формирование творческой личности будущего учителя // Сборник научных статей /
МГППУ. – Москва: Норма, 2010. – С. 214.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
30
ИНДИВИДУАЛИЗАЦИЯ УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА
С ПОМОЩЬЮ МЕТОДА ПРОЕКТОВ
Рахманова Ю.А. (1-АЛ при СамГУ)
Abstract
The article discusses the theoretical basis of individualization of the
teaching process by means of project method and forming the pupils’ creative
activity.
Rezume
Maqolada loyihalash metodi yordamida o‘quv jarayonini
individuallashtirish hamda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishning
nazariy asoslari to‘g‘risida fikr yuritiladi.
Основные понятия: проект, современная ориентация образования,
активная деятельность.
Современная ориентация образования на формирование готовности и
способности учащихся к деятельности и общению предполагает создание
дидактических и психологических условий, в которых обучающийся может
проявить не только интеллектуальную и познавательную активность, но и
личностную социальную позицию, свою индивидуальность.
Метод проектов – это комплексный обучающий метод, который
позволяет индивидуализировать учебный процесс, дает возможность
ученику проявить самостоятельность в планировании, организации и
контроле своей деятельности и творчества при выполнении учебных
заданий. Этот метод появился в 1919 году в Америке. Он базировался на
идеях гуманистического направления в философии и образовании,
развитых американским философом и педагогом Дж. Дьюи, а также его
учеником В.Х. Килпатриком1. Основателем метода является американский
педагог Е. Паркхарст. Метод разрабатывался в городе Дальтон (поэтому он
известен также под названием “Дальтон-план”)2. Его цель —
индивидуализировать процесс обучения, дать возможность каждому
ребенку обучаться в наиболее удобном для него режиме, «выплеснуть»
ограниченный временными рамками урок во внеурочную деятельность. В
России он получил широкое распространение после издания брошюры
В.Х.Килпатрика «Метод проектов. Применение целевой установки в
педагогическом процессе» (1925).
С изменением позиции ученика в учебно-воспитательном процессе
происходит развитие и формирование его личности. Высшим уровнем
развития субъективной позиции ученика становится осмысление этой
1Джонс Д.К. Методы проектирования. – Москва: Мир, 1986. – C.14. 2Hutchinson J. Project English. – Oxford: Oxford University Press, 1988. – P. 31.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
31
позиции им самим (искать пути решения и решать самому, не ожидать
подсказки и помощи, преодолевать трудности). Это требует от учителя
создания на уроках условий, выраженных в специальных ситуациях для
проявления активности, самостоятельности учащихся, для развития их
познавательных интересов, их творческой мысли. Педагогическое
мастерство учителя выступает как фактор развития способностей
учащихся. Педагогический результат выражается в том, что ученики
овладевают творческими умениями, приобретают ценный опыт
осуществления способов деятельности на основе усвоенных знаний и
способов деятельности, применении их в знакомой ситуации, развитие
умений применять алгоритмы деятельности, перенос знаний и способов
деятельности в новую ситуацию1.
Основой творческой деятельности учащихся является такая
познавательная деятельность, которая представляет в условиях творческого
познания самодвижение, а результатом ее становится нечто новое (знание,
новый способ), оригинальное, выражающее индивидуальные способности и
индивидуальный опыт ученика (П.И. Пидкасистый). А для решения
проблемы система действий создается самой личностью. Опыт творческой
деятельности учащихся заключается, прежде всего, в развитии их
творческого мышления, в овладении системой приемов умственной
деятельности: анализа, сравнения, обобщения, раскрытия причинных
связей, а также знаниями и умениями. Неоднократное вариативное
воспроизведение умозаключений формирует обобщенное умение и
готовность к переносу в измененную ситуацию.
Обучение творческой деятельности, ее познавательным структурам
осуществляется на программном математическом предметном содержании,
а при необходимости – на специально построенных задачах. Усваивая опыт
творческой деятельности, характерные для нее процедуры, учащиеся
приобретают способность видоизменять те стереотипы мышления,
которым их научили, прививая навыки и умения, учатся отказываться от
них, учатся конструировать новые подходы к осмыслению ранее
усвоенного или нового содержания. Формирование опыта творческой
деятельности учащихся в процессе обучения является важным ресурсом
развития современного урока.
В преподавании математики в основной школе индивидуальный
подход реализуется в организации следующих видов деятельности
учащихся:
1Hutchinson J. Project English. – Oxford: Oxford University Press, 1988. – С. 48.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
32
1) выполнение практических заданий и экспериментальных работ на
этапе «открытия» новых знаний;
2) самостоятельное выполнение проблемных заданий и решение
проблемных задач;
3) работа с учебником и учебной математической информацией,
обучение анализировать учебный текст, выделять в нем математическое
содержание и формулировать его на языке математики;
4) совместный поиск – составление кластера идей на этапе
актуализации знаний и целеполагания;
5) нахождение закономерностей;
6) построение учащимися новых знаний в условиях применения
разных технологий обучения;
7) подготовка и проведение семинаров, учебных исследований,
проектов.
Обучение на активной основе – это обучение в процессе
направляемой педагогом познавательной деятельности ученика, создание
условий, выраженных в специальных ситуациях для проявления
активности, самостоятельности учащихся, для развития их познавательных
интересов, творческой мысли1. Функция учителя заключается в
целенаправленном управлении изменением сознания и мышления
обучаемых и осуществляется через управление их деятельностью так,
чтобы они были поставлены в условия саморазвития.
В процессе овладения учащимися знаниями и умениями большое
внимание уделяется развитию их логического мышления – умению
рассуждать и доказывать, обобщать и систематизировать понятия,
применять усвоенные знания в стандартной и измененной
ситуациях для объяснения новых фактов. Усваивая знания, ученик имеет
дело с информацией и способами применения этой информации в разных
ситуациях, которые показывает учитель, с творческим применением
усвоенных знаний. При этом важным является готовность выполнять
практические задания, использовать усвоенные знания для решения
практических задач в повседневной жизни.
Личностно-oриентированный подход как современная методологи-
ческая ориентация в педагогической деятельности способствует
включению каждого обучающего в активную учебно-познавательную
деятельность в зависимости от его индивидуальных возможностей. Цель
личностно ориентированного подхода создать оптимальные условия для
1Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе
образования. – Москва: МарТ, 2000. – C.14.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
33
развития индивидуальности ученика в процессе обучения. В основе
личностно-ориентированного обучения лежит деятельностный подход, где
личность рассматривается как субъект деятельности. Личность сама,
формируясь в деятельности и в общении с другими людьми, определяет
характер этой деятельности. Образовательный процесс предоставляет
каждому ученику, опираясь на его способности, склонности, интересы,
ценностные ориентации и субъективный опыт, возможность реализовать
себя в познании, учебной деятельности и учебном поведении.
Метод проектов обеспечивает организацию относительно
самостоятельной поисково-исследовательской деятельности учащихся,
направленной на решение проблемных задач или проблемных заданий.
Проблема решаемая проектом может быть связана с содержанием учебного
материала или способом его развертывания. Процесс организации
обучения включает последовательные действия учителя: 1) подборка
системы задач, ориентированных на усмотрение проблемы и при
выполнении которых ученик должен «открыть» подлежащие усвоению
новые знания и действия; 2) создание значимой для ученика проблемной
ситуации; 3) формулировка исследовательской или творческой задачи; 4)
обсуждение, совместная выработка главных направлений решения задачи1.
Учебный проект – это усвоение знаний и способов получения этих
знаний в процессе самостоятельной поисковой деятельности, результатом
которой становится выполнение творческих заданий, стимулирующих
познавательную активность ученика, развитие его личностных качеств.
Технология метода проектов предполагает организацию образовательного
процесса, при котором ученик решает учебную проблему в ходе учебно-
исследовательской деятельности и получает новый конкретный продукт.
В использовании метода проектов необходимы следующие условия:
наличие проблемы, самостоятельная активная деятельность, практическая
значимость проблемного задания, связь с жизнью. Метод проектов
позволяет обучать проектированию, целенаправленной деятельности по
нахождению способа решения проблемы путем решения задач, получению
нового конкретного продукта2.
В проекте необходимо составлять творческие, поисковые,
проблемные задания, которые позволяют создавать на уроках
кратковременные педагогические ситуации для познавательной
деятельности учащихся, обеспечивающих более полное включение их в
самостоятельное выполнение.
1Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. – Москва: ИНТОР, 1996. – С. 23. 2Hutchinson J. Project English. – Oxford: Oxford University Press, 1988. – С. 67.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
34
На этапах «открытия» новых знаний важным становится организация
самостоятельной деятельности учащихся, в процессе которой они
выполняют проблемные и другие творческие задания (практические,
лабораторные работы, проводят эксперимент). В результате этой
деятельности получают «продукт» - вывод, определение понятия,
формулировку математического предложения, выдвигают гипотезы,
которые в дальнейшей работе проверяются, либо опровергаются. К
проблемным заданиям можно отнести практическую и лабораторную
работы, учебные исследования, основанные на эмпирических методах.
Нередко занимательно сформулированная проблема вызывает
потребность учащихся самостоятельно выдвигать математические идеи:
необычный подход к рассмотрению проблемы, поиск ассоциаций, перенос
идеи из другой области знаний.
Основу занимательности должны составлять задания,
непосредственно связанные с изучаемым учебным материалом. Задания
могут быть как репродуктивного, так и творческого, продуктивного
характера. В методике математики выделяют три группы приемов
занимательности и видов заданий (М.Ю. Шуба):
а) приемы занимательности, связанные с подачей задания;
б) приемы занимательности, связанные со структурой задания;
в) приемы занимательности, связанные с организацией и процессом
решения.
С учетом воздействия занимательных заданий на мыслительную
деятельность учащихся выделяют материалы, занимательные по форме;
материалы, занимательные по содержанию; материалы, занимательные и
по форме, и по содержанию. Видами занимательных заданий могут быть:
Занимательные вопросы, задачи, упражнения. Это такие задачи, в
которой содержатся элементы занимательности либо в форме подачи
задачи, либо в сюжете задачи, либо в способе решения, либо в
иллюстративном материале к задаче. Эффективным в использовании
занимательных заданий является включение в урок математических героев.
Это может быть а) решение математическим героем какой-либо задачи и
ответ его на вопрос; б) предложение математическим героем какой-нибудь
задачи, которая по своему характеру занимательная; в) сообщение
математическим героем по какой-либо учебной теме и включение
учащихся в познавательную деятельность; г) предложение математическим
героем для рассмотрения задания – ситуации, в которую он попал (делится
своими знаниями, а учащиеся должны оценить правильность его действий
и ответ); д) представление от лица математического героя учителем или
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
35
одним из учеников задачи для анализа, поиска решения, решения задачи
несколькими способами, выбора наиболее рационального способа решения
задачи, самостоятельного составления других задач, в частности обратной
и т.п.
Практические работы занимательного характера. Это такой вид
деятельности, в которой для выполнения задания необходимо проявить
смекалку, применить хорошо усвоенные знания учебного материала и
умения.
Дидактические игры: игровая ситуация и математическая игра.
Дидактическая игра выполняет на уроке те же функции, что и
занимательное задание. В любой дидактической игре содержится проблема,
элемент неожиданности и необычности. Дидактическая математическая
игра характеризуется тем, что исход игры может быть предопределен
предварительным теоретическим анализом, постановкой проблемы,
выдвижением гипотезы.
В процессе обучения можно организовать самостоятельную
деятельность учащихся с математическим текстом и учебником на разных
этапах, особенно на этапах «открытия» новых знаний, на этапах обобщения
и систематизации знаний, контроля и оценки. Для такой деятельности
учащихся учителю необходимо составлять конкретные проблемные
вопросы, проблемные задачи, проблемные задания. Примерами творческих
заданий могут быть задания на установление истинности утверждений; на
установление соответствия утверждений; задания на заполнение пропусков
и дополнение в предложениях; на нахождение закономерностей; задания, в
которых требуется анализировать и рассуждать. На этапах проверки
усвоения изученных определений, понятий эффективными
становятся задания на составление учащимися логических цепочек.
Широко используются рисунки и чертежи, помогающие разобраться в
соответствующих задачах и увидеть путь их решения1.
Современный этап развития нашего общества выдвигает особые
требования к школьному образованию, цель которого – воспитание
активной, творческой личности, способной к саморазвитию, умеющей
самостоятельно добывать знания, самостоятельно выбирать средства и
способы решения различных задач2. Модель обучения, должна
предусматривать гибкое сочетание самостоятельной познавательной
деятельности учащихся с различными источниками информации,
1Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе
образования. – Москва: МарТ, 2000. – C. 31. 2Круглова О.С. Технология проектного обучения // Завуч. – Москва, 1999. – 6. – С. 16.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
36
учебными материалами; взаимодействие с преподавателями и
консультантами; групповую работу, с использованием проблемных,
исследовательских, поисковых методов. В связи с этим технология
проектного обучения становится сегодня ведущей технологией школьной
практики1. Её главная идея заключается в следующем: с большим
увлечением учащимся выполняется только та деятельность, которая
выбрана им самим свободно, а деятельность строится не в русле учебного
предмета. Лозунг этой деятельности: «Всё из жизни, всё для жизни».
Поэтому проектный метод предполагает использование окружающей среды
как лаборатории, в которой происходит процесс познания. «Все, что я
познаю, я знаю, для чего это мне надо и где, и как я могу эти знания
применить» – вот основной тезис современного понимания метода
проектов, который и привлекает многие образовательные системы,
стремящиеся найти разумный баланс между академическими знаниями и
прагматическими умениями.
В основе метода проектов лежит развитие познавательных навыков
учащихся, способностей самостоятельно конструировать и использовать
свои знания, умений ориентироваться в информационном пространстве и
критически осмысливать полученную информацию.
Метод проектов – это способ достижения дидактической цели через
детальную разработку проблемы (технологию), которая должна
завершиться вполне реальным, осязаемым практическим результатом,
оформленным тем или иным образом. Педагоги обратились к этому
методу, чтобы решать свои дидактические задачи. В основу метода
проектов положена идея, составляющая суть понятия «проект», его
прагматическая направленность на результат, который можно получить
при решении той или иной практически или теоретически значимой
проблемы2. Этот результат можно увидеть, осмыслить, применить в
реальной практической деятельности.
Метод проектов ориентирован на самостоятельную деятельность
учащихся – индивидуальную, парную, групповую, которую учащиеся
выполняют в течение определенного отрезка времени. Этот метод
органично сочетается с групповым подходом к обучению. Выполнение
проекта предусматривает использование совокупности разнообразных
методов и средств, интегрирование знаний, умений из различных областей
науки, техники, технологии, творческих областей. Результаты
1Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе
образования. – Москва: МарТ, 2000. – C. 10. 2Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – Москва: Академия, 1998.
– С. 39.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
37
выполненных проектов должны быть «осязаемыми», т.е., если решается
теоретическая проблема, то конкретное ее решение, если практическая –
конкретный результат, готовый к внедрению1.
Основные цели, которые преследует метод проектов можно кратко
сформулировать следующим образом:
метод проектов предполагает решение какой-либо проблемы;
использование различных средств;
интеграция знаний и умений из разных областей;
воздействие на окружающий мир в результате выполненных
проектов;
представление своего выражения;
теоретическое освещение проблемы;
что я лично могу сделать для решения проблемы;
практическое решение проблемы.
В методике проектного обучения принято выделять 7 основных
этапов работы над проектом:
1) организационно-установочный;
2) выбор и обсуждение главной идеи, целей и задач будущего
проекта;
3) обсуждение методических аспектов и организация работы
учащихся;
4) структурирование проекта с выделением подзадач для
определенных групп учащихся, подбор необходимых материалов;
5) работа над проектом;
6) подведение итогов, оформление результатов;
7) презентация проекта.
Основной задачей модернизации образования в Узбекистане является
обеспечение нового качества непрерывного образования, соответствую-
щего требованиям изменившейся системы общественных отношений и
ценностей. Выполнение проекта может быть индивидуальным или
групповым, но он должен сочетать определенную совокупность учебно-
познавательных приемов, которые позволяют решить ту или иную
проблему в результате самостоятельных действий учащихся. В итоге
выполнения проекта предполагается презентация его результатов. Если же
говорить о методе проектов как о педагогической технологии, то эта
технология представляет совокупность исследовательских, поисковых,
проблемных методов, творческих по самой своей сути.
1Чечиль И. Метод проектов // Директор школы. – Москва, 1998. – . 3-4. – С. 54.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
38
KASB TA’LIMI O‘QITUVCHILARI TAYORLASH SIFATINI
TA’MINLASHDA INTEGRATSIYALASHGAN TA’LIM
MAZMUNINING O‘RNI
Abduraimov Sh.S. (TDPU)
Abstract
The article deals with the issue of increasing the quality of training of
teachers professional education by providing integrated training content.
Резюме
В статье рассматривается вопрос повышения качества подготовки
учителей профессионального образования путем обеспечения
интегрированного содержания обучения.
Tayanch tushunchalar: integratsiya, sifat, integratsiyalashgan ta’lim
mazmuni, ta’lim sifati monitoringi, davlat ta’lim standarti, o‘quv reja, o‘quv
dasturi.
Ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar, mehnat bozori va jamiyat ehtiyojlari
ta’lim sifati va samaradorligini yanada oshirish, uning mazmuni hamda tashkiliy-
uslubiy negizini yanada takomillashtirishda yetakchi hisoblanadi.
Sifat tushunchasi ikki xil ma’noda talqin qilinishi mumkin. Birinchidan, bu
tushuncha standartlar yoki ixtisoslik talablariga muvofiqlikni anglatadi.
Ikkinchidan, buyurtmachilar talablariga muvofiqlik1. Birinchi tushuncha ko‘proq
ishlab chiqaruvchi nuqtayi nazarini aks ettiradigan ta’rif sifatida e’tirof etiladi.
Xizmatlar sifatida e’tirof etiluvchi mahsulot sifatini ishlab chiqaruvchi standart
yoki ixtisoslik talablariga doimiy ravishda javob beruvchi muvofiqlik sifatida
qabul qiladi.
Ta’lim muassasasi xizmatlarining sifatlilik darajasini ta’minlash
muammosi tayyorlanayotgan kadrlarning ish bilan bandligi ta’minlash masalalari
bilan bog‘liq holda tadqiq qilinadi. Sifat kim tomonidan, ya’ni uning ishlab
chiqaruvchi yoki buyurtmachi tomonidan baholanayotganligi muhim ahamiyatga
ega. Ishlab chiqaruvchi va buyurtmachilarning qarashlari hamma vaqt ham
o‘zaro mos kelavermaydi. Ko‘p holatlarda yuqori sifat talablariga javob beruvchi
mahsulot yoki xizmatlar buyurtmasiz qolib ketadi. Mahsulotning standart
talablari darajasida ishlab chiqilganligi uning xaridorgirligini kafolatlamaydi2.
1Егорова Ю.А. Проблема интеграции науки и образования // Современные наукоемкие
технологии. – Москва, 2008. – 1 – С. 74-75. 2Егорова Ю.А. Проблема интеграции науки и образования // Современные наукоемкие
технологии. – Москва, 2008. – 1 – С. 74-75.
MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA’LIMI
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
39
Oliy ta’limning davlat ta’lim standarti ta’lim sohasi bo‘yicha oliy
ma’lumotli bakalavrlar tayyorlashda asosiy ta’lim dasturlarining o‘zlashtirilishini
amalga oshirish O‘zbekiston Respublikasi hududidagi barcha oliy ta’lim
muassasalari uchun majburiy talablar majmuyini ifodalaydi.
Davlat ta’lim standarti (DTS) talablari asosida o‘quv rejada o‘quv
predmetlarining soni ortib ketganligi o‘quv fanlari miqdorini ko‘paytirish orqali
talabaning bilim darajasini oshirishda ijobiy natija bermasligi aniq. Bunda
quyidagi faktorlar namoyon bo‘ladi. 1) o‘quv fanlari ko‘paygan sari talabalarga
taqdim etiladigan predmetlar tarqoqlashadi; 2) o‘quv qo‘llanma va darsliklarda
takror materiallar miqdor ortadi; 3) talabaning ijtimoiy tajribasiga kirmay
qolayotgan bilim va tushunchalar ko‘payadi;
Bugungi kunga kelib jahondagi mamlakatlarning 70 foizi ta’lim tizimida
integrativ xarakterdagi o‘quv dasturlari va darsliklaridan foydalanadi1. Har bir
mamlakat ayni shu davlatning ta’lim tizimiga qo‘yilgan buyurtmaning tabiatidan
kelib chiqib, integratsiyaning turli darajalarini ishlab chiqqan va joriy qilgan.
Ta’lim jarayonini integrativ dasturlar va darsliklar asosida tashkil etish
orqali o‘quv-bilish jarayoni natijasida samaradorlikka erishish nazarda tutiladi2,
bunda integratsiyaning turli darajalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Masalan,
1. Mavzularni ketma-ket taqdim etish asosidagi integratsiya. Bunda o‘quv
materiallarini bayon qilishda konsentrizm tamoyiliga amal qilinadi, ya’ni oldingi
o‘quv materiali keyingisini to‘ldiradi, lekin bir-birini takrorlamaydi. Bunday
integrativ yondashuv natijasida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari
hamda ijodiy faoliyatlari muntazam ravishda rivojlanib, boyib boradi.
2. O‘quv dasturlarida o‘zaro uyg‘unlashgan nuqtalarni vujudga
keltirishga asoslangan integratsiya. Bunda tavtologiya asosidagi o‘quv
materiallarining oldini olish uchun dasturlarda mavzulararo uyg‘unlikni
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Buning afzalligi shundaki, talabaning vaqti
va kuchi tejaladi, darsliklarning hajmi ixchamlashadi va tannarxi arzonlashadi.
3. Modullashgan integratsiya. Bunday integratsiya doirasida turdosh o‘quv
fanlariga oid bilim va tushunchalar bir tizimga solinib, uzviy tarzda talabalarga
taqdim etiladi.
4. Integrativ dasturlar. Ushbu tipdagi dasturlar bir necha o‘quv predmeti
yoki o‘quv fanlariga oid mavzularni uyg‘unlashtirgan holda taqdim etishni
1Абдураимов Ш.С. Касб таълими ўқитувчиларини тайёрлаш сифатини таъминлашда
тармоқлараро амалий интеграция. – Тошкент: Наврўз, 2014. – Б. 143. 2Абдураимов Ш.С. Касб таълими ўқитувчиларини тайёрлаш сифатини таъминлашда
тармоқлараро амалий интеграция. – Тошкент: Наврўз, 2014. – Б. 143.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
40
nazarda tutadi. Bugungi kunda o‘quv rejasida o‘quv predmetlari sonining
ko‘payib ketganligini hisobga olsak, bu tipdagi dasturlar yaratishga kuchli
ehtiyoj sezilmoqda1.
5. Mavzulararo integratsiya. Ayni bir kurs doirasida beriladigan o‘quv
materiallari boshqa bir kurs doirasidagi mohiyatan yaqin bo‘lgan o‘quv
materiallari bilan uyg‘unlashtiriladi.
Ta’limda integratsiyani amalga oshirish ham iqtisodiy ham pedagogik,
gigiyenik va fiziologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, o‘quv-
bilish jarayonining samaradorlik darajasi ortadi.
DTSda talabaning bilim hamda tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan
minimum talablar o‘z ifodasini topmog‘i lozim. Amalga oshirilishi ko‘zda
tutilayotgan integratsiya darajasi ayni bir o‘quv fani mazmunida chuqur, har
tomonlama aloqadan boshlanib, o‘quv fanlararo bog‘lanish, uyg‘unlashtirish
darajasida ta’minlanishi kerak.
Avvalo, o‘quv materiallarining mazmun jihatdan boy bo‘lishi muhim
ahamiyatga ega. Bunda ta’lim mazmunida o‘quv fanlarini integratsiyalashning
ilmiy va pedagogik asoslarini ishlab chiqish; ta’lim jarayonini liberallashtirish
talablari asosida o‘quv rejasini takomillashtirish; integral mazmundagi o‘quv
dasturlari va darsliklarning yangi avlodini yaratish; ta’lim mazmunini
integratsiyalash va qabul qilish maqsadga muvofiqdir.
Integratsiyaning u yoki bu darajasini ta’lim jarayonida qo‘llash natijasida
talabaning vaqti tejaladi, uning bilish imkoniyatlari kengayadi. Mavzulararo
integratsiya asosida o‘quv-bilish jarayoni natijalarini istiqbolli qilish
mexanizmlari yaratiladi; integratsiyalashtirilgan ta’lim jarayonini boshqara
oladigan o‘qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshirishni yo‘lga qo‘yish
uchun huquqiy metodik imkoniyatlar yaratiladi; integral dasturlar asosida o‘quv-
bilish jarayonining iqtisodiy jihatdan samaradorlik darajasi aniqlanadi; o‘quv-
bilish jarayonini integral dasturlar asosida tashkil etish sohasidagi xalqaro
tajribalardan keng foydalanish uchun qulay imkoniyatlar tug‘iladi2.
Ta’lim mazmuni va jarayoni sifat monitoringini amalga oshirishning
maqsadi kasb ta’limi yo‘nalishi o‘qituvchilarini tayyorlashda ta’lim mazmunini
integratsiyalash, ularni integratsiyalashgan o‘quv reja va o‘quv dasturlari orqali
bilim olishga undovchi omillarni rivojlantirish imkonini beruvchi pedagogik
shart-sharoitlardan samarali foydalanish darajasini aniqlashdan iborat bo‘ldi.
1Шарипов Ш., Муслимов Н.А. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими интеграцияси.
– Тошкент: ТДПУ, 2006. – Б. 47. 2Абдураимов Ш.С. Касб таълими ўқитувчиларини тайёрлаш сифатини таъминлашда
тармоқлараро амалий интеграция. – Тошкент: Наврўз, 2014. – Б.78.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
41
Belgilangan maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilandi:
oliy ta’lim muassasalarida kasb ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr
o‘qituvchilarni tayyorlash jarayonini yorituvchi o‘quv-me’yoriy hujjatlar (Davlat
ta’lim standarti, o‘quv reja, fan dasturlari va hokazolar) asosida o‘quv-tarbiya
jarayoni, ta’lim mazmunini integratsiyalashni tashkil etish bo‘yicha nazariy
ma’lumotlarni umumlashtirish;
anketa so‘rovlari yordamida kasb ta’limi yo‘nalishi talabalari va
o‘qituvchilarining ta’lim jarayonida integratsiyaning mohiyati bo‘yicha
ma’lumotlarini aniqlash;
talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari shakllanganligi darajasini
bevosita umumkasbiy va ixtisoslik fanlari misolida hamda mustaqil bajarish
uchun berilgan topshiriqlar yordamida o‘rganish;
kasb ta’limi yo‘nalishi talabalarining o‘zlashtirish darajalarini integrativ
yondashuv asosida shakllanishiga erishish.
Ta’lim mazmuni va jarayoni sifat monitoringini amalga oshirish uch
bosqichda olib borildi:
1-bosqich. Asoslovchi tajriba bosqichida kasb ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha
bakalavr-o‘qituvchilarni tayyorlash jarayonida umumkasbiy va ixtisoslik
fanlarida integrallashgan bilimlar mazmuni aniqlandi va bunday bilimlar
bazasida integrallashgan darslarni o‘tkazish metodikasi, fanlar integratsiyasini
tashkil etish, ularda bilim, ko‘nikma va malakalarning shakllanganlik darajasini
aniqlashga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat tashkil etildi.
Ko‘zda tutilgan maqsadga erishishda kasb ta’limi yo‘nalishida tahsil
olayotgan talabalarning o‘quv faoliyati kuzatildi, ular bilan suhbat, anketa
so‘rovlari o‘tkazildi. O‘quv reja, o‘qitilayotgan umumkasbiy va ixtisoslik fanlari
o‘quv dasturlari va o‘quv-me’yoriy hujjatlarda integratsiyaning ta’minlanganlik
darajalari tahlil qilindi.
Ta’limda integratsiyani amalga oshirish xususiyatlaridan kelib chiqqan
holda tegishli fanlar mazmunida integrativ yondashuvni amalga oshirish va
ularni bajarish metodlari, shakllari va vositalari belgilandi.
2-bosqich. Shakllantiruvchi tajriba bosqichida integrallashgan bilimlar
mazmuni, bunday bilimlar bazasida yaratilgan tavsiyalar, integrallashgan
darslarni o‘tish metodikasi, tavsiya etilgan ko‘rsatma, yo‘riqnoma, metodik
ishlanmalar doirasida integratsiyani amalga oshirish yo‘llari belgilandi.
Talabalar faoliyatini bevosita va bilvosita pedagogik kuzatish, ular
ishtirokida amaliy treninglarni tashkil etish, suhbat, anketa so‘rovi yordamida
ta’lim mazmunini integratsiyalash shakllantirildi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
42
3-bosqich. Ta’kidlovchi tajriba bosqichida kasb ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha
tayyorlanayotgan o‘qituvchilarga ta’lim berish jarayonida fanlar integratsiyasi
tashkil etilib, ularda bilim, ko‘nikma va malakalarning shakllanganlik darajasi
tahlil qilindi. Qo‘llanilgan metodikaning samaradorligi, shuningdek, ta’limning
samaradorlik darajasi aniqlandi.
Tajriba-sinov ishlarini olib borish jarayonida oliy ta’lim muassasalarida
umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini o‘qitishda o‘qituvchilar integrativ bilimlardan
qay darajada foydalanishayotganligi hamda darslarda bu vazifani hal etishning
ahvoli aniqlandi. Buning uchun o‘qituvchilar bilan qo‘shimcha “Integratsiya
nima?”, “Integrativ material deganda nimani tushunasiz?”, “Integratsiya
ta’limning qanday muammosini hal etishda kuchli vosita sifatida ishtirok etadi?”,
“Borliqni bir butun anglashda integrativ bilimlar qanday rol o‘ynaydi?” kabi
mavzularda suhbatlar o‘tkazildi.
Ta’limda “Integratsiya” atamasi matbuot sahifalarida keng o‘rin olayotgan
hozirgi kunda ham ko‘pchilik o‘qituvchilarning bu muammo haqida tasavvurlari
qoniqarli emasligi aniqlandi1.
Xususan, oliy ta’lim muassasalarida kasb ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha
tayyorlanayotgan o‘qituvchilarni umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini o‘qitish
jarayonida integratsiyaga o‘qituvchilar qay darajada e’tibor berayotganliklarini
aniqlash maqsadida 78 nafar umumkasbiy va ixtisoslik fanlari o‘qituvchilariga
quyidagi savollar bilan murojaat qilindi va yozma javob olindi (1-jadval).
1-jadval
Savollar Ha Yo‘q
1. “Integratsiya” atamasi va uning talqini? 11% 89%
2. Sizningcha, fan dasturlari, darsliklarida integrativ
materiallar yetarlimi? 2% 98%
3. Dars jarayonida boshqa fanlarga oid integrativ bilimlarni
qo‘llaysizmi? 28% 72%
4. Mashg‘ulotlarni tashkil qilishda fanlararo aloqadan
foydalanasizmi? 78% 22%
5.
Amaldagi darslik va dasturlarda talabalar o‘zlashtirishi
qiyin mavzular mavjudmi va bu mavzular olamni yaxlit
tushunishga to‘liq imkon beradimi?
97% 3%
1Чапаев Н.К. Интеграция образования и производства: методология, теория, опыт.
– Челябинск: ЧИРПО, 2007. – С. 408.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
43
6. Sizningcha, hozirgi davrda, ta’lim jarayonida
integratsiyadan foydalanish zarurmi? 98% 2%
7. Ta’lim muassasangizda integrallashgan to‘garaklar
mavjudmi? 0% 100%
8. Integrativ darslarni talabalar bilan olib borasizmi? 22% 78%
9.
Ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasini ta’minlash
maqsadida respublikamizdagi ishlab chiqarish
korxonalariga ekskursiya uyushtirganmisiz?
23% 77%
10.
Yoshlarni har xil diniy ekstermistik guruhlarga
berilishining oldini olishda integrallashgan bilimlar zarur
deb hisoblaysizmi?
2% 98%
Bunday mazmundagi so‘rovnoma savollari umumkasbiy fanlarni ixtisoslik
fanlari bilan integratsiyalab o‘qitish, talabalarda olamni yaxlit holda anglash,
o‘zlarini ham uning bir qismi ekanliklarini his etish mas’uliyatini
shakllantirishda muhim vosita ekanligini ko‘rsatdi.
Fanlarni o‘qitishda ishlab chiqilgan integrativ bilimlarni qo‘llash
metodikasi dastur materiallarini o‘rganishga ijobiy ta’sir qilishini, talabalarni
olamni yaxlit holda anglash ko‘nikma va malakalarini shakllantirish hamda
darsning sifat va samaradorligini oshirishga olib kelishini ko‘rsatdi.
Hozirgi davrda talabalarning yuksak rivojlangan texnologiyalar,
kompyuter, axborot texnologiyalari va kasblariga bo‘lgan qiziqish, intilishlari
katta. Fanlarni o‘qitish jarayonida integrativ bilimlarni axborot texnologiyalari,
jumladan, kompyuterdan foydalanib tashkil etish bo‘yicha o‘qituvchilarga
tavsiyalar berib borildi.
Pedagogik tajriba-sinov ishining birinchi bosqichida talabalarning bilim
darajasini aniqlash uchun ular bilan suhbat, nazorat ishlari o‘tkazildi. Tajriba-
sinov guruh talabalariga tanlangan integrativ didaktik materiallarni o‘rgatishda
quyidagi uslublardan o‘rinli foydalanildi: kuzatish, suhbat, savol-javob, og‘zaki
bayon etish, masala yechish, mustaqil ijodiy izlanish. Tajriba-sinov ishlarini
o‘tkazish uchun tanlangan oliy ta’lim muassasalarida tajribali o‘qitishni ilmiy
jihatdan sinab ko‘rish uchun olingan natijalar parallel guruhlarda ham olib
borildi.
Ta’lim muassasalarining kasb ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha tayyorlanayotgan
o‘qituvchilar o‘quv rejasi, umumkasbiy va ixtisoslik fanlari o‘quv dasturlari
tahlil qilindi, maxsus integrativ o‘quv materiallari, ularni o‘zida aks ettirgan
didaktik illustratsiya ko‘rgazmalari tayyorlandi. Ta’lim muassasalarida tajribali
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
44
o‘qitish dars mashg‘ulotlari talabalarning fanlarga qiziqishlarini orttirish
maqsadida olib borildi.
Umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini integrativ materiallardan foydalanib
o‘qitishda quyidagilarga alohida e’tibor berildi:
1. Umumkasbiy va ixtisoslik fanlari o‘qituvchilariga integrativ materiallar
asosida o‘qitish uchun ma’ruza, amaliy, seminar va laboratoriya
mashg‘ulotlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda metodik
ishlanmalar tayyorlandi.
2. Umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini o‘qitishda, fan-texnika taraqqiyotini
hisobga olgan holda integrativ materiallarni tanlash, umumlashtirish, mantiqiy
ketma-ketlikda sistemalashtirish ishlari amalga oshirildi.
3. Pedagogik tajriba-sinov o‘tkazish uchun tayyorlangan integrativ
materiallar asosidagi dars ishlanmalari, o‘quv-metodik qo‘llanma, ko‘rgazmali
illustratsion didaktik materiallar, namoyishli tajribalar uchun texnik vositalar,
ko‘rgazmali qurollarning ijobiy va salbiy tomonlari o‘rganildi.
Pedagogik tajriba-sinovning ikkinchi bosqichida integrativ asosda
o‘qitishning quyidagi ijobiy tomonlari aniqlandi:
1. Umumkasbiy fanlarni ixtisoslik fanlariga oid integrativ bilimlardan
foydalanib o‘qitishning keng imkoniyatlari mavjudligi.
2. Umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini integrativ bilimlar yordamida
o‘qitishning talabalar uchun qiziqarli, tushunarli bo‘lishi.
3. Umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini boshqa tabiiy va gumanitar fanlar
bilan integrallashganlik darajasining amalda ma’lum miqdorda mavjudligi.
Tajriba-sinovdan aniqlandiki, umumkasbiy va ixtisoslik fanlarida
integrativ materiallardan mashg‘ulotlarda foydalanish natijasida:
talabalarning fanlarga qiziqishi ortadi;
talabalar olamning moddiy birligi, tabiatdagi uyg‘unlik, jamiyatning
kompleks muammolarini oson bilish va hal etish mumkinligini anglab yetadi;
talabalar boshqa fanlardan olgan bilimlarini sintezlash, umumlashtirish
ko‘nikmasiga ega bo‘lishlariga imkon yaratiladi;
talabalarning o‘z ustida mustaqil ishlashlari, ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishlari uchun sharoit yaratiladi;
talabalarning bilimi chuqurlashadi, dars samaradorligi oshadi.
O‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari jarayonida, umumkasbiy va ixtisoslik
fanlarini integratsiyalab o‘qitishning ta’lim-tarbiya jarayoniga, xususan
talabalarning bilim sifatiga ta’siri, o‘qitishning samaradorligini oshirishga
bo‘lgan hissasi asoslandi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
45
EKOLOGIK MADANIYATNI RIVOJLANTIRISHDA MATNLI
MATEMATIK MASALALARDAN FOYDALANISH
Eshpo‘latov N.O.,
Rahimov F.O. (TDPU)
Abstract
This article provides some of the results of using the problems with
environmental content in teaching mathematics at school.
Резюме
В статье приводятся некоторые результаты использования задач с
экологическим содержанием при обучении математике в школе.
Tayanch tushunchalar: ekologik madaniyat, ekologik mazmunli
matematik masala, ekologik mazmunli masalalarni yechish bosqichlari, ekologik
mazmunli masalalarga qo‘yiladigan didaktik talablar.
Mamlakatimizda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab atrof-muhit
muhofazasi, ekologik barqarorlikni ta’minlash, aholi o‘rtasida sog‘lom turmush
tarzini qaror toptirishga ustuvor vazifa sifatida e’tibor qaratib kelinmoqda.
Buning uchun zarur tashkiliy-huquqiy, institutsional asoslar yaratilib, ular zamon
talablari asosida takomillashtirilib borilmoqda1.
Matematika o‘qitishda ekologik madaniyatni shakillantirishning asosiy
vositalaridan biri matematika o‘qitish jarayonida ekologik mazmunli
masalalardan o‘rinli foydalanishdir. Odatda ekologik mazmunli masala
deyilganda, sujeti ekologik holat bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar tushuniladi.
Ekologik mazmunli masalalarni yechish ma’lum ma’noda matematikani
amaliyotda qo‘llash demakdir. O‘quvchilarda ekologik mazmunli masalalar
yechish ko‘nikmasini hosil qilish maktabda matematika o‘qitishning eng dolzarb
vazifalaridan hisoblanadi.
Matematikani hayot bilan bog‘lab o‘qitishda ekologik mazmunli
masalalardan foydalanish muammosi ma’lum darajada o‘qituvchilarimiz uchun
yangilikdir, lekin ilmiy texnika inqilobining so‘nggi yutuqlarini va davrimizning
ijtimoiy ishlab chiqarish xarakterini hisobga olib tuzilgan masalalar sistemasini
yaratish va bunday masalalardan foydalanish bugungi kunning muhim
muammolaridan biridir. Ayniqsa, o‘zbek tilida chop etilgan maqolalar va
adabiyotlarda bir nechta takliflarni hisobga olmasak, bu sohada o‘qituvchilarimiz
uchun zarur qo‘llanmalar, tavsiyalar hali yaratilmagan.
1Ekologik barqarorlikni ta’minlash – ustuvor vazifa // “Xalq so‘zi” gazetasi, 2014.23.01. – 16.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
46
Matematika o‘qitish jarayonida ekologik mazmunli masalalardan
foydalanish har doim ham oson bajarilmaydi. Chunki bunday masalalar
matematikadan ancha uzoq sohalarga bog‘liq bo‘lib, shu sohalarning
mutaxassislariga tushunarli bo‘ladi. Demak, bunday masalalar matematika
o‘qituvchilari va metodistlarining nazaridan ham uzoq bo‘ladi. Ayniqsa,
ekologiyaga tegishli bo‘lgan matematika umumiy kursi uchun bir necha
masalalar tanlab olishning o‘zi ham ma’lum darajada izlanishlarni talab etadi.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, ko‘pchilik o‘qituvchilarimiz hozirga qadar
ekologik mazmunli masalalardan foydalanish tajribasiga ega emas. Bunday
masalalar qaralayotganda matematika o‘qituvchisi oldida ortiqcha terminlar bilan
o‘quv materialini qiyinlashtirib yubormaslik, asosiy mavzudan uzoqlashib
ketmaslik, eng muhim masala tanlangan sohalardan ham o‘qituvchining, ham
o‘quvchilarning yetarlicha bilimga ega bo‘lish kabi muammolar turadi. Bunday
hollarda o‘qituvchilar o‘quv vaqti va o‘quvchilarda zaruriy matematik
malakalarni shakillantirish imkoniyatlarini yo‘qotib qo‘yishdan cho‘chiydi.
Shunday qilib, ekologik mazmunli masalalarni tanlash va ulardan foydalana olish
ma’lum ilmiy va metodik izlanishlarni talab qiladigan muammolardan biridir.
Quyida ekologik mazmunli masalalardan foydalanishda zarur bo‘ladigan
ba’zi bir jihatlar keltiriladi. Bu talablarni shakllantirishda I.D. Zverevning
tadqiqotlari natijalaridan ijodiy foydlanildi1.
Matematika o‘qitishda ekologik mazmunli masalalarni muvaffaqiyatli
qo‘llamoqchi bo‘lgan har bir o‘qituvchi ma’lum bir didaktik talablarni hisobga
olishi va ularga amal qilishi lozim.
Maktab matematika kursida ekologik mazmunli masalalarga qo‘yiladigan
didaktik talablar tizimi, bizningcha, quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:
ekologik masalalarning mazmuni hozirgi zamon fan, texnika va ishlab
chiqarishning taraqqiyoti darajasini aks ettirishi;
masalalarni konkret, o‘quvchilarga tanish materiallar asosida tuzish
maqsadga muvofiq bo‘lib, ular joylardagi korxonalar, xo‘jaliklar ishlarini,
shuningdek, imkoniyat boricha inson faoliyatining turli sohalarini aks ettirishi ;
ekologik mazmunli masalalar maktab dasturiga mos ravishda tuzilishi,
ularning qiyinligi esa maktab darsliklari va qo‘lanmalardagi masalalardan oshib
ketmasligi;
1Зверев И.Д. Проблемы экологического образования в школе. – Москва: Просвещение,
1979. – С. 123.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
47
masalalar shartida o‘quvchilar uchun notanish atamalardan qochish,
masalalarning shartlari qisqa va o‘quvchilar uchun tushunarli bo‘lishi;
ekologik mazmunli masalalar maktab matematikasi kursidagi boshqa
masala va mashqlar tizimi bilan chambarchas bog‘langan bo‘lishi hamda bunday
masalalarni tuzishda yoki tanlashda fizika, kimyo, biologiya, geografiya va
boshqa fanlardagi masalalar tizimining boy zahirasidan oqilona foydalanish;
masalalar shartiga kirib kelayotgan yangi ma’lumotlarni shunday
tanlash kerakki, u masalaning mohiyatini tushunishda qiyinchilik tug‘dirmasin;
ekologik mazmunli masalalar juda ham murakkab hisoblashlarni talab
qiladigan bo‘lmasligi va maktab (matematikadan) dasturining bajarilishiga
xalaqit bermasligi;
masalalarning mazmuni ishlab chiqarish va texnikaviy ma’lumotlar
bilan ta’minlangan bo‘lishi, o‘quvchilarning hozirgi zamon ishlab chiqarishi
haqidagi tasavvurlari, maktabda politexnik ta’limning maqsad va vazifalari bilan
mos tushishi lozim.
Ekologik mazmunli masalalarni o‘quvchilarga taklif qilishdan oldin, bu
masalaning ekologik ahamiyatini hisobga olish lozim. Masalaning sujetidagi
jarayon va hodisalarning mohiyatini yaxshi tushunmagan o‘quvchi masalani
yechishga kirisha olmaydi.
Shuning uchun ekologik masalalardan foydalanishda quyidagilarga e’tibor
berish kerak:
a) o‘quvchilar ekologik mazmunli masalani yechish orqali ma’lum bir
konkret holat yoki jarayon bilan tanishsin;
b) masalani yechishda qo‘llaydigan matematik omillar o‘quvchilarning
bilish qobiliyatlari bilan mos tushsin;
c) ba’zi bir masalalar ko‘plab hisoblashlarni talab etadi, bunday
masalalarni yechishda jadvallar, mikrokalkultor va taqribiy hisoblash
qoidalaridan foydalanish zarur;
d) ba’zan tayyor chizmalar, jadvallardan foydalanish kerakki, bu o‘z
navbatida, o‘quv jarayonini jadallashtirishga yordam beradi.
Shunday qilib, matematika o‘qituvchisi ekologik mazmunli masalalardan
foydalanishni muvaffaqiyatli amalga oshirishi uchun politexnizm g‘oyasini puxta
egallagan bo‘lishi lozim. Buning uchun:
- matematika fani tarixi va matematikaning hozirgi yutuqlari, uning ishlab
chiqarishdagi o‘rni va roli bilan tizimli ravishda tanishib borishi;
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
48
- qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishini muntazam kuzatib borishi,
biror matematik metod, teorema yoki formulaning amalda qayerda
qo‘llanilishiga doir materiallar to‘plamidan o‘rinli foydalanishni bilishi lozim.
Ekologik mazmunli masalalardan foydalanish yo‘llari va usullari bo‘yicha
taqiqotda N. Eshpo‘latovning amaliy mazmunli masalalardan foydalanish
bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari natijalariga ma’lum darajada asoslandik1.
Endi ekologik mazmunli masalalar yechishning bosqichlariga alohida
to‘xtalamiz:
I. Formallashtirish bosqichi. Bu bosqichda berilgan real ekologik
holatning, ya’ni masalaning matematik modeli quriladi. Shuningdek,
qaralayotgan holatning muhim xossalari ajratilib, uni ifodalovchi matematik
belgilash va apparatlar tanlanadi, pirovardida matematik masala tuziladi.
Tuzilgan matematik masala qaralayotgan jarayonni, ya’ni ekologik mazmunli
masalani o‘zida aks ettiradi.
II. Masalani model ichida yechish bosqichi. Bu bosqichda berilgan ekologik
mazmunli masalaning konkret mazmuni hisobga olinmaydi. Faqat I bosqichda
tuzilgan matematik masala yechiladi.
III. Interpretatsiyalash bosqichi. Ushbu bosqichda tuzilgan formal matematik
masalaning yechimi berilgan dastlabki jarayon ekologik masala nuqtayi
nazaridan tekshirib chiqiladi. Olingan yechim dastlabki berilgan ekologik
mazmunli masala “tili”ga ko‘chiriladi. Bu bosqich shu bilan muhimki, bunda
olingan masalaning yechimi tekshiriladi va matematikani qo‘llashning qolgan
barcha bosqichlari nazorat qilinadi.
Birinchi bosqich (amaliy masalaning matematik modelini qurish).
O‘quvchilardan tabiatshunoslik, iqtisodiy va boshqa qonunlarni yoki
qaralayotgan jarayonni ifodalovchi boshqa fanlarga, texnikaga tegishli bo‘lgan
bilimlarni puxta egallagan bo‘lish va undan foydalana olish ko‘nikmalarini talab
qiladi.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, maktablarimizda asosan masalani model
ichida yechish bosqichiga (II bosqich) katta e’tibor berilayotgan bo‘lib, I va III
bosqichlar ko‘pgina hollarda e’tibordan chetda qolib ketmoqda. O‘quvchi biror
ekologik mazmunli masalaning tenglamasini tuzib (ko‘p hollarda o‘qituvchining
to‘la ishtirokida), uni yechsa, shu bilan masala yechish tugallanadi. Masala I va
III bosqichlar nuqtayi nazaridan tahlil qilinmaydi, yoki ko‘pchilik o‘qituvchilar
asosiy e’tiborni formal matematik masalalarni yechishga qaratadi.
1Эшпўлатов Н. Математика ўқитишда политехник таълим. – Тошкент: Маънавият 1989.
– Б. 26.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
49
Har qanday ijodkor o‘qituvchi matematika o‘qitish jarayonida ekologik
mazmundagi masalalarni tanlashi, yoki mavjud materiallar, ma’lumotlar asosida
masalalar tuzishiga to‘g‘ri keladi. Izlanishlar olib borish davomida umumta’lim
maktablarida matematika o‘qitish jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan
ekologik mazmundagi matematik masalalar tizimini yaratishga harakat qildik.
Quyida ekologik mazmundagi masalalarga namunalar keltiriladi:
1- masala. BMT ma’lumotlariga ko‘ra, sayyoramizdagi tropik maydonlar
400 million gektar. Bu o‘rmonlarning kesib yuborilishi va yong‘inlar tufayli
yiliga 7 million gektarga kamaymoqda. Shunday holat saqlanib boraversa, necha
yildan so‘ng tropik o‘rmonlar yo‘qolib ketadi?
2- masala. Bir tonna neft 6 km2 maydondagi suv yuzasini ifloslaydi. Agar
500 tonnalik neft tashuvchi tanker halokatga uchrasa, qanday maydondagi suv
yuzasini iflos qiladi.
3- masala. 1 million aholi yashaydigan shahar uchun bir sutkada 0.5
million m3 suv ishlatiladi. Bir yilda qancha miqdordagi suv kerak bo‘ladi?
Ekologik mazmundagi masalalarni yechish orqali o‘quvchilar, avvalo,
matematik bilimlarni puxta egallaydi, yangi axborotlar olib ekologik
muammolarning mazmunini o‘zlashtirib olishadi, ularda qiziqish paydo bo‘ladi.
Bunday qiziqish o‘quvchilarda o‘z mamlakatining, o‘zi yashayotgan hududning
tabiiy boyliklarini ularga yetkazilayotgan ziyonni anglab olishlariga xizmat
qiladi. Insonlarning tabiatga ta’siri oqibatlarini bilib olishadi.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, ta’lim jarayonida ekologik mazmundagi
masalalardan foydalanish o‘quvchilarda tabiatdan tejamli foydalanish va uni
muhofaza qilish zarurligi to‘g‘risidagi tasavvurlar shakllantiriladi.
Ekologik mazmundagi masalalarni yechish orqali ular o‘quv-izlanish
faoliyatiga jalb etiladi. Bunday masalalar o‘quvchilarning integrativ bilimlar
egallashlarini ta’minlaydi.
Ta’kidlash lozimki, ekologik masalalardan tizimli foydalanish
o‘qituvchidan ma’lum metodik yondashuvni amalga oshirishni taqozo etadi.
Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarga tabiat boyliklaridan rejali foydalanish
zarurligi, ulardan foydalanish qoidalariga rioya qilishlik, tabiiy boyliklarni isrof
qilmaslik, ifloslanishning oldini olish zarurligini izohlab, tushuntirib borishi
lozim. Tabiiy resusrlardan me’yordan oshiq foydalanish tabiiy muvozanatning
buzilishiga olib kelishi va ko‘ngilsiz hodisalarni keltirib chiqarishi olimlar
tomonidan isbotlab berilganligi dalil sifatida keltiriladi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
50
MATEMATIK ANALIZNI O‘QITISHDA
PARADOKSLARDAN FOYDALANISH
Turgunbayev R.M.,
Raximov I.K. (TDPU)
Abstract
In the given paper the problem of use of paradoxes in the teaching of
mathematical analysis in order to ensure of continuity between its parts is
considered.
Резюме
В статье рассматривается вопрос использования парадоксов в
преподавании математического анализа в целях обеспечения
преемственности между его разделами.
Tayanch tushunchalar: paradoks, haqiqiy analiz, kompleks analiz,
uzluksiz funksiya, analitik funksiya, ko‘p qiymatli funksiya, darajali qator, Loran
qatori.
Matematika o‘qitish metodikasi ta’lim yo‘nalishida matematik analiz
fanini o‘qitish rejalashtirilgan bo‘lib, uni o‘rganilayotgan tushunchalarning qaysi
sonlar to‘plamida qaralishiga bog‘liqligi nuqtayi nazaridan, shartli ravishda
haqiqiy va kompleks analiz bo‘limlariga bo‘lish mumkin. Bu bo‘limlar orasidagi
o‘zaro aloqadorlik, uzviylik qanday namoyon bo‘lishi kompleks analiz qismini
o‘qitishda nimalarga e’tibor berish lozimligi kelib chiqadi. Bunda
paradokslardan foydalanish maqsadga muvofiq. Ushbu maqolada paradokslar va
ularning yechimlari yoritiladi.
1-paradoks. Kompleks analizda analitik funksiyaning birinchi tartibli
hosilasi mavjud bo‘lsa, u holda, uning ixtiyoriy tartibli hosilasi ham mavjud.
Ammo haqiqiy analizda birinchi tartibli hosilasi mavjud va ikkinchi hosilasi
mavjud bo‘lmagan funksiyalar juda ko‘p.Uni yoritishga harakat qilamiz.
Analitik funksiya ( ( , ) ( , )f z u x y i v x y ) ikkita differensiallanuvchi
ikki o‘zgaruvchili ( , )u x y va ( , )v x y funksiyalar yordamida ifodalanib, bu ikki
funksiya Koshi-Riman shartlari bilan bog‘langan. Shu sababli ham kompleks
analizda aniqlanish sohasida uzluksiz, lekin birorta nuqtada hosilasi mavjud
bo‘lmagan funksiyalar juda ko‘p. Masalan, f z z funksiya kompleks
tekislikda uzluksiz, lekin nuqtada hosilasi mavjud emas. Haqiqiy analizda
bunday funksiyalar maxsus tuziladi. Bu haqiqiy analizdagi hosila tushunchasi
keng tushuncha sifatida tushuntiriladi. Kompleks analizda ham, haqiqiy analizda
ham hosilaning ta’rifi formal ravishda bir xil, lekin ular mazmun-mohiyatiga
ko‘ra turli tushunchalardir.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
51
2-paradoks. Haqiqiy analizda 2
1
1 x va xe funksiyalar ikkalasi ham
haqiqiy o‘qda aniqlangan, uzluksiz, ixtiyoriy tartibli hosilalarga ega1. Ammo
ularni 𝑥 darajalari bo‘yicha qatorga yoysak, birinchi funksiya 1;1 intervalda
yaqinlashuvchi, ikkinchi funksiya sonlar o‘qida yaqinlashuvchi bo‘ladi. Uning
sababini aniqlashga harakat qilamiz.
Bu paradoksning yechimi berilgan funksiyalarni kompleks sohada qarash
yordamida hal qilinadi. Kompleks tekislikda 2
1
1 z funksiyaning ikkita maxsus
nuqtalari mavjud: i . Bu nuqtalar markazi 0 nuqtada radiusi 1ga teng aylanada
yotadi. Shu sababli berilgan funksiya birlik aylana bilan chegaralangan sohada
darajali qatorga yoyiladi, uning yaqinlashish radiusi 1ga teng bo‘ladi. ze
funksiya kompleks tekislikda analitik, shu sababli uning yaqinlashish radiusi
∞ga teng bo‘ladi.
Matematik analiz kursidan ma’lumki, berilgan funksiyani Teylor qatoriga
yoyish mumkinligi, uning yaqinlashish radiusi nimaga tengligi haqidagi yechish
har doim oson masalalar bo‘lavermaydi. Kompleks analizda agar berilgan
funksiyaning analitikligi va maxsus nuqtalari ma’lum bo‘lsa, bu ikki savolga
javob berish oson: agar z a berilgan funksiyaning to‘g‘ri nuqtasi bo‘lsa, u
holda uni z a ning darajalari bo‘yicha qatorga yoyish mumkin bo‘lib, uning
yaqinlashish radiusi 𝑎 nuqtadan funksiyaning maxsus nuqtalarigacha bo‘lgan
masofalarning kichigiga teng bo‘ladi.
3-paradoks. Haqiqiy analizda 2
1
, 0
0, 0
xe агар xf x
агар x
funksiyaning
barcha nuqtalarda hosilasi mavjud, 0 nuqtadagi ixtiyoriy hosilasi nolga teng
ekanligi, bu funksiyaning 0 nuqta atrofida darajali qatori 2 30 0 0 0 ...x x x ko‘rinishda bo‘lib, f x ≢ 0 ekanligi ko‘rsatiladi2.
Agar 2
1
ze
funksiyani kompleks tekislikda qaraydigan bo‘lsak, u holda
0z nuqtadan tashqari barcha nuqtalarda, hatto z nuqtada ham analitik.
Shu sababli bu funksiyani noldan farqli bo‘lgan 𝑎 nuqta atrofida Teylor qatoriga
yoyish mumkin va uning yaqinlashish radiusi a ga teng bo‘ladi. Xususan,
0a haqiqiy son bo‘lsa, 2
1
xe
funksiyani ham x a a intervalda Teylor
1Привалов И.И. Введение в теорию функций комплексного переменного. – Москва:
Наука, 1999. – С. 224. 2Тургунбаев Р.М. Математик анализ. 2 қисм. – Тошкент: ТДПУ, 2008. – Б. 136.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
52
qatoriga yoyish mumkin. Lekin 0a qatorga yoyib bo‘lmaydi, bunga sabab
0z nuqta 2
1
ze
funksiyaning maxsus nuqtasidir.
4-paradoks. Bernulli va Leybnits paradoksini qaraylik. 2
0
1
1
x
arctgx dxx
ekanligi ma’lum. Integral ostidagi funksiyani quyidagicha ifodalab olamiz:
2
1 1 1 1
1 2x i x i x i
. Hosil bo‘lgan ifodaning o‘ng tomonini integrallab
quyidagini olamiz: 1
ln2
x iarctgx
i x i
1. Bu tenglikda 1x deb olsak, u holda
221 1 1 1 1 1 1
ln ln ln 1 ln 1 1 04 2 1 4 1 4 8 8
i iln
i i i i i i i
Demak, 04
, bu esa mumkin emas.
Bu paradoksning yechimini Eyler kompleks tekislikda ze funksiyaning
davriy (davriy sof mavhum sonlar 2 ,ni n N ) ekanligidan foydalanib hal
qilgan. ze funksiyaga teskari bo‘lgan Lnz funksiya ko‘p qiymatli bo‘ladi. U
ushbu formula yordamida topiladi: ln arg 2Lnz z z k i . Yuqoridagi
masalani hal etishda logarifmik funksiyaning faqat bitta qiymati ln1 0 olingan.
Agar 1 2 ,Ln ni k Z qiymatlaridan 2 i olinsa, u holda4 4
bo‘lar edi.
5-paradoks. Kompleks analiz yordamida elementar matematikaning
ko‘plab masalalari o‘z yechimini topadi. Elementar matematikada irratsional
tenglamalarni yechishda chet ildiz tushunchasi ishlatiladi. Lekin uning kelib
chiqishi, matematik mohiyati tushuntirilmaydi, chunki haqiqiy sonlar ustidagi
matematik ma’lumotlar yordamida bu faktni tushuntirib bo‘lmaydi. Buning
matematik mohiyatini tushuntirish uchun kompleks analizga murojaat qililinadi.
3 2 0x x irratsional tenglamani yechish 2 3 2 0x x kvadrat
tenglamani yechishga keltiriladi. Uning ildizlari 1, 2x x berilgan irratsional
tenglamaning ham ildizlari bo‘lishini tekshirib ko‘rish qiyin emas. Endi
3 2 0x x irratsional tenglamani yechish ham 2 3 2 0x x kvadrat
tenglamani yechishga keltiriladi. Ammo uning ildizlari 1, 2x x berilgan
irratsional tenglamani qanoatlantirmaydi, ya’ni 3 2 0x x tenglamaning
ildizlari yo‘q. 6 0x x tenglama irratsionallikdan qutqarish natijasida 2 6 0x x kvadrat tenglamani yechishga keltiriladi, uning ildizlari
1Александрова Е.Б. и др. Теория функций комплексного переменного. – Санкт-
Петербург: РГПУ, 2006. – С. 168.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
53
2, 3x x bo‘lib, ulardan faqat birinchisi berilgan tenglamaning ildizi
bo‘ladi.
Bunday holatlarning yuz berishi berilgan tenglamalarni kompleks sohada
qarash natijasida tushuntiriladi. Masalan, so‘nggi tenglamani kompleks sohada
qaraydigan bo‘lsak, uni irratsionallikdan qutulish maqsadida 1 6f z z z
ko‘p qiymatli funksiyaning bir tarmog‘i ikkinchi 2 6f z z z tarmog‘iga
ko‘paytiriladi. Hosil bo‘lgan chet ildiz 3x aynan shu ikkinchi tarmoqning
noli bo‘ladi. Shunga o‘xshash 3 2 0x x tenglamani yechishda hosil
bo‘lgan 1, 2x x chet ildizlar aslida unga mos ko‘p qiymatli funksiyaning
ikkinchi tarmog‘iga mos 3 2 0x x tenglamaning ildizlari bo‘ladi.
Shunday qilib, chet ildizlar kompleks sohadagi ko‘p qiymatli funksiya turli
tarmoqlarining ildizi bo‘lishini umumiy holda ham ko‘rsatish mumkin.
Yuqorida ko‘rsatilgan va shunga o‘xshash paradokslardan foydalanish
talabalarning fanga bo‘lgan qiziqishi ortishiga, kompleks analiz va haqiqiy analiz
orasidagi uzviy aloqalarni o‘rnatishga yordam beradi.
FIZIKA O‘QITISH JARAYONIDA O‘ZGARUVCHAN TOK
ZANJIRLARINING TO‘LA QARSHILIGINI HISOBLASH METODIKASI
Nurillayev B.N. (TDPU)
Abstract
Some methods of calculation of complete resistance of complex electrical
circuits of an alternating current are considered in the given article. Also, the
questions of forming students’ (of secondary special professional educational
establishments) abilities and skills in working on electrical circuits of an
alternating current are described.
Резюме
В статье рассмотрены некоторые методы расчета полного
сопротивления сложных электрических цепей переменного тока. Также
освещены вопросы формирования у учащихся средних специальных
профессиональных учебных заведений умений и навыков работы над
электрическими цепями переменного тока.
Tayanch tushunchalar: sinusoidal o‘zgaruvchan tok, aktiv qarshilik,
induktiv qarshilik, zanjirning to‘la qarshiligi, vektor diagramma.
Elektr energiyasidan inson faoliyatining deyarli barcha jabhalarida –
sanoat, ishlab chiqarish, texnika va boshqa sohalarda keng foydalaniladi.
Ma’lumki, ishlab chiqarish qurilmalari elektr dvigatellari yordamida
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
54
harakatlanadi. Elektrik va elektrik bo‘lmagan parametrlar elektr asboblari va
qurilmalari orqali o‘lchanadi hamda nazorat qilinadi. Shu nuqtayi nazardan,
talabalarning elektr toki va elektr zanjirlari haqidagi bilim va amaliy
ko‘nikmalarga ega bo‘lishi ularning kelgusi hayot-faoliyati davomida muhim
ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, fan va texnikaning jadallik bilan rivojlanib
borayotgan hozirgi davrida ushbu bilimlarsiz zamon bilan hamohang qadam
tashlab bo‘lmaydi.
Turmushda, teхnikada va ishlab chiqarishda elektr tokining o‘zgarmas va
o‘zgaruvchan turlaridan foydalaniladi. O‘zgarmas tok zanjirlari o‘tkazgichlardan
tuziladi. Qarshilikli o‘tkazgichlarning qanday ulanganligiga qarab tok kuchi,
kuchlanish va tokning quvvati aniqlanadi. Agar zanjirdagi kuchlanish
o‘zgarmasa tok, quvvat, elektr va magnit maydonlaridagi energiya ham
o‘zgarmaydi. Kuchlanish o‘zgaruvchan bo‘lsa, zanjirdan o‘zgaruvchan tok
o‘tadi, elektr va magnit maydonlarining energiyasi ham o‘zgaruvchan bo‘ladi1.
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari, shuningdek,
bakalavriat bosqichida ta’lim oluvchi ko‘pgina talabalar o‘zgarmas tok
zanjirlariga tegishli kattaliklarni, jumladan, to‘la qarshilikni hisoblashni
uddalaydi. Ammo o‘zgaruvchan tok zanjiri kattaliklarini hisoblashda birmuncha
qiyinchiliklarga duch keladi, chunki o‘zgarmas tok zanjiri uchun qo‘llaniladigan
to‘la qarshilikni hisoblash usullarini o‘zgaruvchan tok zanjiri uchun aynan
qo‘llab bo‘lmaydi. O‘zgaruvchan tokda zaryad, tok kuchi, kuchlanishlar son
qiymati va yo‘nalishi jihatidan o‘zgarib turadi. Shuning uchun, qaralayotgan
momentda ularning fazalarini (bir-birlariga nisbatan holatlarini) hisobga olish
lozim. Yuqoridagi mulohazalardan o‘quvchi va talabalarda o‘zgaruvchan tok
zanjirlari bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish muammosi mavjud ekanligi
ayon bo‘ladi.
O‘zgaruvchan tok zanjiri faqat o‘tkazgichlardan emas (ularni aktiv
qarshilik – R deb ataladi), balki induktivlik (induktiv qarshilik – XL) va
kondensatorlar (sig‘im qarshilik – XC)dan tuziladi. Ularning qanday
ulanganligiga qarab, zanjirning xossalari butunlay boshqacha bo‘ladi. Agar bitta
aktiv qarshilik (R), bitta induktivlik (L) va bitta sig‘im (C) bilan cheklanilganda
ham ulardan turlicha xossali 17 turdagi zanjir tuzish mumkin. Bundan tashqari,
o‘zgaruvchan tok zanjirlarida transformatorlar qo‘llaniladi. Sanoatda uch fazali
tok tarmoqlaridan foydalaniladi. Ushbu omillar o‘zgaruvchan tok zanjirlariga
tegishli masalalar turlarining ko‘pligini belgilab beradi2.
1Хоnbоbоyеv A.I., Хalilоv N.A. Umumiy elеktrоtехnika va elеktrоnika asоslari. – Tоshkеnt:
O‘zbekiston, 2000. – B. 88. 2Оrifjоnоv S. Elеktrоmagnitizm. – Tоshkеnt: Nоshir, 2011. – B. 145.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
55
Quyida zanjir elementlari (R, L, C) turlicha ulangan o‘zgaruvchan tok
zanjirlarining to‘la qarshiligini hisoblashga doir bir nechta misollarga
to‘xtalmoqchimiz. Ko‘pchilik adabiyotlarda zanjir elementlarining ketma-ket
ulangan holati, nari borsa, ularning parallel ulangani haqida ma’lumotlar
yoritilgan1. Ularning aralash holdagi turlicha ulanishlariga deyarli
to‘xtalinmagan.
O‘zgaruvchan tоk zanjirlari haqida quyidagi mulоhazalarni kеltiramiz:
a) agar sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga faqat aktiv qarshilik
(masalan, cho‘g‘lanma lampa, isitkich asbobi, reostat kabilar) ulangan bo‘lsa, tok
va kuchlanish sin𝜔𝑡ga proporsional o‘zgargani uchun ular orasidagi faza siljishi
nolga teng bo‘ladi;
b) faqat induktivlikli zanjirda esa kuchlanishning tebranishlari faza
jihatidan tok kuchi tebranishlaridan 𝜋
2 qadar oldin yuradi, yoki tok kuchi
tebranishlari kuchlanish tebranishlaridan 𝜋
2 qadar orqada bo‘ladi. Induktiv
qarshilik chastotaga ham bog‘liq. Chastota ortishi bilan qarshilik ortib, tok kuchi
kamayadi;
d) tarkibida faqat kondensator bo‘lgan zanjirda tok kuchining tebranishlari
kondensatordagi kuchlanishning tebranishlaridan 𝜋
2 qadar oldin yuradi. Buning
ma’nosi shuki, kondensator zaryadlana boshlagan paytda tok kuchi eng katta,
kuchlanish esa nolga teng bo‘ladi. Kuchlanish eng katta qiymatga erishganda esa
tok kuchi nolga teng bo‘lib qoladi va hokazo. Chastota ortishi bilan qarshilik
kamayib, tok kuchi ortadi.
Quyida o‘zgaruvchan tоk zanjirlariga tеgishli bir nеcha misоllarni qarab
chiqamiz:
1-misol: Aktiv qarshilik (R = 40 Ω), induktivlik (L = 191 mHg) va sig‘im
(C = 106,1 µF) sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga (𝜔 = 314 1
𝑠) ketma-ket
ulangan (1-rasm). Zanjirning to‘la qarshiligi hisoblansin.
Zanjir elementlari ketma-ket ulangani uchun ulardan bir xil tok o‘tadi:
𝑖 = 𝐼0 sin𝜔𝑡 (1)
Aktiv qarshilikda kuchlanish tok kuchi bilan bir xil o‘zgaradi:
𝑢 = 𝑈𝑂𝑅𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡 (2)
Kuchlanishning ta’sir etuvchi (effektiv) qiymati: 𝑈𝑅 = 𝐼 ∙ 𝑅 (3). Bu
bog‘lanish o‘zgarmas toknikidek bo‘ladi. Induktivlikda kuchlanish tokka
nisbatan 900ga o‘zib ketadi: 𝑈𝐿 = 𝑈𝑂𝐿sin (𝜔𝑡 +𝜋
2) (4). Bu kuchlanishning ta’sir
1Izbosarov B.F., Kamolov I.R. Elektromagnetizm. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2006. – B. 287-
300.; Оrifjоnоv S. Elеktrоmagnitizm. – Tоshkеnt: Nоshir, 2011. – B. 145-157.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
56
etuvchi (effektiv) qiymati: 𝑈𝐿 = 𝐼 ∙ 𝑋𝐿(5) yoki 𝑈𝐿 = 𝐼 ∙ 𝜔𝐿 (6). Kondensatorda
kuchlanish tokdan 900ga kechikib o‘zgaradi: 𝑈𝑐 = 𝑈𝑂𝐶 sin(𝜔𝑡 −𝜋
2) (7). Bu
kuchlanishning ta’sir etuvchi qiymati 𝑈𝐶 = 𝐼𝑋𝐶 (8) yoki 𝑈𝐶 = 𝐼 ∙1
𝜔𝐶 (9).
XL>XC, demak, UL>UC shart bilan va yuqoridagi mulohazalar asosida 1-
chizmadagi sxema uchun vektor diagramma chizamiz. Tok kuchi bir xil
bo‘lganligi sababli, tok o‘qini koordinatalar sistemasining absissa o‘qiga
joylashtiramiz.
1-rasm 1-chizma
Vektor diagrammadan ko‘rinadiki, umumiy kuchlanish aktiv kuchlanish
UR va UL-UC kuchlanish bilan (u reaktiv kuchlanish deb ataladi) to‘g‘ri burchakli
uchburchak tashkil qiladi. Uni kuchlanishlar uchburchagi deb ataladi. Pifagor
teoremasiga asosan umumiy kuchlanish vektori: = 𝑈𝑅 + (𝑈𝐿
− 𝑈𝐶 ) (10).
Uning moduli esa 𝑈 = √𝑈𝑅2 + (𝑈𝐿 − 𝑈𝐿)2 (11) ko‘rinishda bo‘ladi. Om
qonuniga asosan (11) ifodani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 𝐼 ∙ 𝑍 =
√𝐼2𝑅2 + 𝐼2(𝑋𝐿 − 𝑋𝐶)2 (12) bundan: 𝑍 = √𝑅2 + (𝑋𝐿 − 𝑋𝐶)2 (13)
zanjirning to‘la qarshiligi kelib chiqadi. Bu yerda 𝑋𝐿 − 𝑋𝐶 zanjirning reaktiv
qarshiligi deb ataladi. (13) ifodani 𝑍 = √𝑅2 + (𝜔𝐿 −1
𝜔𝐶)2 (14) ko‘rinishida
ham yozish mumkin. Diagrammadagi kuchlanishlar uchburchagi qarshiliklar
uchburchagiga aylanadi. Bеrilgan qiymatlarni (14) ifоdaga qo‘yib, to‘la
qarshilikni hisоblaymiz:
𝑍 = √402 + (314 · 0,191 −1
314·106,1·10−6)2 =50 Ω
2-misol. Aktiv qarshilik (R = 25 Ω), induktivlik (L=127,4 mHg) va sig‘im
(C = 175,6 µF) sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga (𝜔 = 314 1
𝑠) parallel
ulangan (2-rasm). Zanjirning to‘la qarshiligi hisoblansin1.
1Ачкасова Г.А., Разумовского Е.К. Сборник задач по теории электрических цепей.
– Москва: Радио и связ, 1984. – C. 42.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
57
Parallel zanjirda kuchlanishning bir xil ekanligini hisobga olib, vektor
diagramma chizayotganda kuchlanish o‘qini koordinatalar sistemasining
absissasiga joylashtiramiz (2-chizma). Vektor diagrammaga ko‘ra zanjirdagi
umumiy tok kuchi vektori: 𝐼 = 𝐼𝑅 + (𝐼𝑐 − 𝐼𝐿 ) (15). Uning mоduli esa 𝐼 =
√𝐼𝑅2 + (𝐼𝑐 − 𝐼𝐿)2 (16) ko‘rinishda bo‘ladi. Оm qоnuniga asоsan (16) ifodani
quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 𝑈
𝑍= √𝑈2
𝑅2 + 𝑈2 (1
𝑋𝐶−
1
𝑋𝐿)2
(17).
Bundan 1
𝑍= √ 1
𝑅2 + (𝜔𝐶 −1
𝜔𝐿)2
(19) ko‘rinishda yozish mumkin.
3-misоl. Aktiv qarshilik (R = 30 Ω), induktivlik (L = 127,4 mHg) va
sig‘im (C = 106,2 µF) sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga (𝜔 = 314 1
𝑠)
aralash usulda ulangan (3-rasm). Zanjirning to‘la qarshiligi hisoblansin1. Ushbu
zanjir uchun chizilgan vеktоr diagramma 3-chizmada tasvirlangan.
3-rasm 3-chizma
Bu kabi tarmоqlangan zanjirlar murakkab zanjirlar hisоblanadi. Murakkab
zanjirlarning to‘la qarshiligini hisоblashda o‘tkazuvchanlik usulidan fоydalanish
qulayrоqdir. O‘tkazuvchanlik qarshilikka tеskari kattalik. Zanjirni ikki qismga
ajratamiz. Birinchi qism kеtma-kеt ulangan aktiv qarshilik va induktivlikdan
ibоrat bo‘lib, bu qismning to‘la qarshiligi 𝑍1 = √𝑅2 + (𝜔𝐿)2 (20)ga tеng.
1Иродов И.Е. Задачи по общей физики. – Москва: Наука, 1988. – С. 416.
2-rasm 2-chizma
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
58
Ikkinchi qism esa kоndеnsatоrdan ibоrat bo‘lib, uning to‘la qarshiligi sig‘im
qarshiligiga tеng bo‘ladi Z2 =1
ωC (21).
Birinchi qism aktiv va rеaktiv qarshiliklardan ibоrat bo‘lganligi uchun bu
qismning aktiv va rеaktiv o‘tkazuvchanliklarini quyidagicha ifоdalaymiz:
𝑔 =𝑅
𝑍12 −
𝑅
𝑅2+(𝜔𝐿)2 (22) – aktiv o‘tkazuvchanlik;
𝑏𝐿 =𝑋𝐿
𝑍12 =
𝜔𝐿
𝑅2+(𝜔𝐿)2 (23) – rеaktiv o‘tkazuvchanlik.
Zanjirning ikkinchi qismining o‘tkazuvchanligi rеaktiv o‘tkazuvchanlikdan
ibоrat 𝑏𝐶 =𝑋𝑐
𝑍12 = 𝜔𝐶 (24).
Zanjirning umumiy o‘tkazuvchanligi esa 𝑦 =1
𝑍= √𝑔2 + (𝑏𝐿 − 𝑏𝐶)2 (25).
(22), (23), (24) ifodalarni hisоbga оlib, (25) ifodani quyidagicha yozamiz:
𝑦 = √ 𝑅2
(𝑅2+𝜔2𝐿2)2+ (
𝜔𝐿
𝑅2+𝜔2𝐿2 − 𝜔𝐶)2
(26)
Sоddalashtirish uchun 𝑅2 + 𝜔2𝐿2 ni qandaydir Хga tеng dеb bеlgilab
оlamiz 𝑅2 + 𝜔2𝐿2 = 𝑋 (27). U hоlda (26) ifоda 𝑦 = √𝑅2
𝑋2 + (𝜔𝐿
𝑋− 𝜔𝐶)
2
(28)
ko‘rinishni оladi. To‘la o‘tkazuvchanlik (y)ning охirgi ifоdasini hоsil qilish
uchun bir nеcha qadamlardan ibоrat bo‘lgan amallarni bajaramiz:
𝑦 = √𝑅2
𝑋2 +𝜔2 (𝐿−𝑋𝐶)2
𝑋2 (29) 𝑦 = √𝑅2+𝜔2 (𝐿2−2𝐿𝑋𝐶+𝑋2𝐶2)2
𝑋2 (30)
𝑦 = √𝑅2+𝜔2 𝐿2−2𝜔2𝐿𝑋𝐶+𝑋2𝜔2𝐶2
𝑋2 (31) 𝑦 = √𝑋−2𝜔2𝐿𝑋𝐶+𝑋2𝜔2𝐶2
𝑋2 (32)
𝑦 = √1−2𝜔2𝐿𝐶+𝑋𝜔2𝐶2
𝑋 (33) 𝑦 = √
1−2𝜔2𝐿𝐶+(𝑅2+𝜔2𝐿2)𝜔2𝐶2
𝑅2+𝜔2𝐿2 (34)
𝑦 = √1−2𝜔2𝐿𝐶+𝜔2𝐿2𝐶2+𝑅2𝜔2𝐶2
𝑅2+𝜔2𝐿2 (35) 𝑦 = √(1−𝜔2𝐿𝐶)2+(𝑅𝜔𝐶)2
𝑅2+𝜔2𝐿2 (36)
(36) ifоda 5-rasmda tasvirlangan o‘zgaruvchan tоk zanjirining umumiy
o‘tkazuvchanligi ifоdasidir, uning to‘la qarshiligi esa quyidagiga tеng bo‘ladi:
𝑍 =1
𝑦= √
𝑅2+(𝜔𝐿)2
(1−𝜔2𝐿𝐶)2+(𝑅𝜔𝐶)2 (37)
Uning sоn qiymati: 𝑍 = √302+(314·0,1274)2
(1−3142·0,1274·106,2·10−6)2+(30·314·106,2·10−6)2 = 47,5 Ω
4-misоl. Aktiv qarshilik (R = 30 Ω), induktivlik (L = 191,1 mHg) va
sig‘im (C = 159,2 µF) sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga (𝜔 = 314 1
𝑠 )
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
59
aralash usulda ulangan (4-rasm). Zanjirning to‘la qarshiligi hisoblansin1. Bu
zanjir uchun chizilgan vеktоr diagramma 4-chizmada tasvirlangan.
4-rasm 4-chizma
Zanjirning birinchi qismidagi aktiv o‘tkazuvchanlik: 𝑔 =1
𝑅 (38); rеaktiv
o‘tkazuvchanlik: 𝑏𝐿 =1
𝑋𝐿−𝑋𝐶 (39); zanjirning umumiy o‘tkazuvchanligi:
𝑦 =1
𝑍= √𝑔2 + 𝑏2 (40) yoki 𝑦 = √
1
𝑅2 +1
(𝑋𝐿−𝑋𝐶)2= √
1
𝑅2 +𝜔2𝐶2
(𝜔2𝐿𝐶−)2 (41)
𝑦 = √(𝜔2𝐿𝐶−1)2+𝑅2𝜔2𝐶2
𝑅2(𝜔2𝐿𝐶−1)2=
√(𝜔2𝐿𝐶−1)2+𝑅2𝜔2𝐶2
𝑅∙(𝜔2𝐿𝐶−1) (42)
Zanjirning to‘la qarshiligi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
𝑧 =1
𝑦=
𝑅∙(𝜔2𝐿𝐶−1)
√(𝜔2𝐿𝐶−1)2+(𝑅𝜔𝐶)2 (43)
𝑧 =30∙(3142·0,1911·159,2∙10−6−1)
√(3142·0,1911·159,2∙10−6−1)2+(30∙314∙159,2∙10−6)2=
60
2,5= 24 Ω
5-misоl. Aktiv qarshilik (R = 30 Ω), induktivlik (L = 127,4 mHg) va
sig‘im (C = 63,7 µF) sinusoidal o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga (𝜔 = 314 1
𝑠) aralash
usulda ulangan (5-rasm). Zanjirning to‘la qarshiligi hisoblansin2. Bu zanjir uchun
chizilgan vеktоr diagramma 5-chizmada tasvirlangan.
Yuqоrida to‘la qarshilikning ifodasini analitik usulda kеltirib chiqardik,
ammо ushbu misоlda analitik usul birmuncha murakkab ko‘rinish оladi, shuning
uchun to‘la qarshilikni hisoblash uchun arifmеtik usuldan fоydalanamiz. Bu
usulda har bir kattalikning sоn qiymati navbat bilan aniqlanib bоriladi va охirgi
natijaga erishiladi.
L g‘altakning induktiv qarshiligi: 𝑋1𝐿 = 𝜔𝐿 = 314 ∙ 0,1274 = 40 Ω (44)
1Nurillayеv B.N. Elеktrоmagnitizmdan labоratоriya ishlari va labоratоriya tоpshiriqlari.
– Tоshkеnt: TDPU, 2013. – B. 83. 2Nurillayеv B.N. Elеktrоmagnitizmdan labоratоriya ishlari va labоratоriya tоpshiriqlari.
– Tоshkеnt: TDPU, 2013. – B. 85.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
60
C kondensatorning sig‘im qarshiligi: 𝑋𝐶 =1
𝜔𝐶=
1
314∙63,7∙10−6 = 50 Ω (45)
Zanjirning birinchi qismidagi aktiv va rеaktiv o‘tkazuvchanliklar:
𝑔1 =𝑅
𝑍12 =
𝑅
𝑅2+𝑋𝐶2 =
30
302+502= 0,009 𝑠𝑚 (46)
𝑏𝐶 =𝑋𝐶
𝑅2+𝑋𝐶2 =
50
3400= 0,0147 𝑠𝑚 (47)
Zanjirning ikkinchi qismidagi rеaktiv o‘tkazuvchanlik: 𝑏𝐿 =1
𝑋𝐿=
1
40=
0,025 𝑠𝑚 (48)
Zanjirning umumiy o‘tkazuvchanligi:
𝑦 = √𝑔12 + (𝑏𝐿 − 𝑏𝐶)2 = √0,0092 + (0,025 − 0,0147)2 = 0,0137 𝑠𝑚 (49)
Zanjirning to‘la qarshiligi esa quyidagiga tеng bo‘ladi:
𝑧 =1
𝑦=
1
0,0137= 73 Ω (50)
5-rasm 5-chizma
Yuqоrida ko‘rsatilgan misоllarning barchasida o‘zgaruvchan tоkli
murakkab zanjirlarning to‘la qarshiliklarini hisоblash usullari ko‘rsatildi.
Zanjirning to‘la qarshiligidan bоshqa uning bir nеchta paramеtrlarini ham
hisоblash mumkin, jumladan, to‘la quvvat, faza siljishlari, rеzоnans chastоta
kabilar. O‘zgaruvchan tok zanjirlariga tegishli masalalar va topshiriqlarni
yechish usullari Nizomiy nomidagi TDPUda fizika va astronomiya, fizika va
astronomiyani o‘qitish metodikasi, matematika, matematika o‘qitish metodikasi,
kasb ta’limi ta’lim yo‘nalishlarida, shuningdek, TDPU qoshidagi akademik litsey
va Toshkent moliya va iqtisodiyot kollejida muallifning dars berishi jarayonida
tajriba-sinovdan o‘tkazildi.
Ushbu maqоladan akadеmik litsеy va kasb-hunar kоllеjlari o‘quvchilari va
o‘qituvchilari hamda bakalavriat bоsqichida ta’lim оluvchi talabalar mеtоdik
ko‘rsatma sifatida fоydalanishlari mumkin.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
61
QIRQIMLARNI O‘RGANISH ASOSIDA MAKTAB
O‘QUVCHILARINING FAZOVIY TASAVVURLARINI
SHAKLLANTIRISH
Valiyev A.N.,
Saydaliyev S.S. (TDPU)
Abstract
In this article the means of developing of pupil’s spatial imagination are
given on example of the theme of sections.
Резюме
В статье на примере темы разрезов даны средства развития
пространственных воображений учеников.
Tayanch tushunchalar: qirqim, kesim, shartli tasvir, ko‘rinishlar, idrok,
tasavvur, tafakkur, xayol, AutoCAD, qiyosiy tahlil, dinamik model, didaktik
o‘yin, test, yopiq test, loyihalash masalalari, rezba.
Texnika taraqqiyoti jadal sur’atda rivojlanayotganligi bois, har bir
pedagog, xususan, chizmachilik fani o‘qituvchisi intellektual salohiyatli bo‘lishi
lozim. Prezident Islom Karimov taraqqiyot taqdirini ma’naviy jihatdan yetuk
odamlar hal qilishini ta’kidlab: “Texnikaviy bilim, murakkab texnologiyalarni
egallash qobiliyati ma’naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga
borishi kerak”1, – deb hisoblaydi. Bunday shaxslarni voyaga yetkazishda
chizmachilik fanining o‘rni va amaliy ahamiyati beqiyosdir.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarga chizmachilik fanini
o‘qitish joriy qilingan. Fanning maqsadi o‘quvchilarga uch o‘lchamli fazoda
joylashgan buyumning ikki o‘lchamli tekislikdagi proyeksiyasini tuzish va uni
o‘qishni o‘rgatishdan iborat. Shuningdek, chizmachilikni o‘rganuvchi kishidan
kuchli fazoviy tasavvur va tafakkur talab etiladi. O‘qituvchining fanni sifatli
o‘qitishi va o‘quvchilarning DTSda belgilangan talabga javob beradigan darajada
o‘zlashtirishi uchun har bir mavzuni o‘qitish metodikasiga jiddiy e’tibor berish
lozim. Shunday kichik ilmiy ishlanmalar yig‘indisi ulkan maqsadga erishishni
kafolatlaydi.
Kuzatishlarimizga ko‘ra, fanni o‘qitishda sifat va samaradorlikka
erishishga, o‘quvchi va talabalarning fazoviy tasavvurini shakllantirish va
rivojlantirishga qaratilgan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari qilingan.
Masalan, S.Saydaliyevning ilmiy ishida sharq me’morchiligi an’analari
vositasida talabalarning fazoviy tasavvurini rivojlantirish metodikasi ishlab
1Каримов И. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Ж. III.
– Б. 15.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
62
chiqilgan1. T. Rixsiboyev va M. Xalimovlarning tadqiqotlarida ham o‘quvchi va
talabalarning fazoviy tasavvurini shakllantirish va rivojlantirishning tezkor
usuliga oid materiallar o‘z o‘rnini topgan2. Markaziy proyeksiyada pozitsion,
metrik masalalar yechish jarayonida3 yoki “Ko‘rinishlar” mavzusini o‘qitishda
o‘quvchi va talabalarning fazoviy tasavvuri hamda tafakkurini rivojlantirish
tadqiq qilingan.
Biroq bu tadqiqotlarda “qirqimlar”ni o‘qitish jarayoni yoritilmagan.
Demak, “qirqim va kesimlar”ni o‘qitish jarayonida talabalarning fazoviy
tasavvurini rivojlantirish omillarini tadqiq qilishga zaruriyat mavjud.
Deyarli barcha buyum yoki detallarning ko‘rinishlarida shtrix chiziqlar
mavjudligini hisobga olsak, mashina detallari, binolar va topografik qurilish
maydonlarining chizmalarini bajarishda qirqim va kesimlarni tatbiq qilishga
to‘g‘ri keladi. Demak, buyumlarning chizmalarini tuzish, o‘qishni o‘zlashtirish
va bajarishda qirqim hamda kesimlarning o‘rni va amaliy ahamiyati juda katta.
Qirqim va kesim yoxud chizma shartli tasvir ekanligi sababli fazoda
xayolan bajarilayotgan amallarni o‘quvchi ko‘z oldiga keltirishi shart.
Fazoviy tasavvur qilish inson ongida shakllangan obrazni кo‘z oldiga
keltirish va fazoviy tafakkur etish inson ko‘z oldiga keltirgan obrazni tahlil qilish
yoki u bilan muloqotda bo‘lishi mumkin. Shu sababli dastlab, fazoviy tasavvur
va tafakkur, idrok va xayol tushunchalari kabi psixologik protsesslar bilan
bog‘liq psixik jarayonlar haqida ba’zi ma’lumotlarni ko‘zdan kechiraylik.
Psixologiyada tasavvurni ikki – xotira tasavvuri va xayol obrazlari turi
ko‘rsatiladi4. Chizmachilikni o‘qitish jarayonida o‘quvchilarda tasavvurning bu
ikki turining rivojlanishi muhimdir. Masalan, o‘quvchi avval idrok qilgan
detaliga qanday qirqim berish maqsadga muvofiqligini, qirqim bajarilgandan
so‘ng u qanday ko‘rinishga ega bo‘lishini tasavvur qilishi xotira hamda xayol
tasavvurlarining uyg‘unligini ta’minlaydi.
Fazoviy tasavvurni shakllantirishda real predmetlarni idrok qilish va so‘z
bilan ularni tavsiflash eng samarador usul hisoblanadi. Hozirgi kunda ma’ruza va
amaliy mashg‘ulotlarda zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalaridan
foydalanish an’anaga aylanib bormoqda. Demak, chizmachilik darslarida,
1Сайдалиев С.С. Шарқ меъморчилиги анъаналари воситасида талабаларнинг фазовий
тасаввурини ривожлантириш: пед. фан. номз. ... дисс. – Tошкент, 2010. – Б. 130. 2Рихсибоев Т., Халимов М. Ўқувчиларнинг фазовий тасаввурини шакллантиришда
ижодий ўйинлардан фойдаланиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2012. – 5. – Б. 80-85. 3Valiyev A. Markaziy proyeksiyalashda masalalar yechish vositasida talabalarning fazoviy
tasavvurini rivojlantirish // Pedagogik ta’lim. – Тошкент, 2014. – 1. – B. 56-61. 4Первушина О.Н. Общая психология. – Новосибирск: Научно-учебный центр психологии
НГУ, 1996. – C.16.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
63
ayniqsa, “Qirqim va kesimlar” mavzusini o‘qitishda undan samarali foydalanish
zarur. Ya’ni, detalning ortogonal va aksonometrik proyeksiyalarini bergan holda,
unda harakatli vaziyatda qirqim berishni AutoCAD dasturi yordamida 3600da
ko‘rsatish hamda uni so‘z orqali tushuntirib berish o‘quvchining tasavvurini
kengaytiradi.
Tasavvur xayol uchun asosiy qurilish materialidir. Aslini olganda, xayol
tasavvurning qayta o‘zgartirilishidan iboratdir, ya’ni ularni fikran qismlarga
ajratish, birlashtirish, transformatsiya qilish va hokazo. Odamning faoliyatida hal
qiluvchi rolni erkin xayol, ya’ni faoliyatning maqsadga yo‘naltirilgan erkin
xayoli o‘ynaydi1.
O‘tkazilgan tadqiqotlarga qaraganda xayol o‘qitish jarayonida rivojlanadi.
Bu jarayonda muhim vazifalardan biri o‘quvchilarda xayol usullarini
shakllantirish hisoblanadi. Bunda chizmachilik katta rol o‘ynaydi. Agar
o‘quvchiga biror detal berilsa va vazifa sifatida unga qanday qirqim turini tatbiq
qilish qo‘yilsa, maqsadga yo‘naltirilgan erkin xayol qilish jarayoni boshlanadi.
Yuqoridagi psixologik xususiyatlarni hisobga olib, “Qirqimlar”ni
o‘rganishda o‘quvchilarning fazoviy tasavvurini rivojlantirish omillari,
ko‘zlangan ijobiy maqsadga erishish imkoniyatlarini kafolatlashni ta’minlash
uchun quyidagi metodik tavsiyalar ishlab chiqildi.
1. Dastlab kesim va qirqimlarning detal chizmasini bajarishda
qo‘llanilishining maqsad-vazifalari, ularning o‘zaro o‘xshash va tafovutlari tahlil
qilinishi lozim.
Quyida qirqim va kesimning qiyosiy tahlili bayon qilinadi.
O‘xshashliklari:
a) har ikkalasida ham buyum kesuvchi tekislik bilan kesiladi;
b) buyumning kesilgan yuzasi standartga muvofiq shtrixlanadi;
c) standartga muvofiq belgilanishi talab qilingan joylarda kesuvchi tekislik
o‘rni, qarash yo‘nalishi va kesilgan yuza nomi (A-A) ko‘rsatiladi.
Farqlari:
a) qirqimda kesim yuzasi uning ortida joylashgan detal ko‘rinarli qismlari
bilan qo‘shib tasvirlanadi, kesimda esa kesilgan yuzaning o‘zigina chizib
ko‘rsatiladi;
b) kesimda kesilgan yuza chizma qog‘ozi tekisligida 900ga burib
tasvirlanadi, qirqimda esa kesilgan yuza biror proyeksiya tekisligiga parallel
vaziyatda bo‘ladi va unga kuzatuvchi perpendikular vaziyatda qaraydi. Faqat
og‘ma qirqimda kesuvchi tekislik va unda joylashgan kesim yuzasi 900ga burib
tasvirlanadi;
1Нуркова В.В. Общая психология (Том 3, Память). – Москва: Академия, 2006. – С. 318.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
64
c) qirqim bajarilgandan so‘ng ko‘rinmas chiziqlar o‘chiriladi, kesimda esa
o‘chirish shart emas;
d) murakkab qirqimlarda bir necha kesuvchi tekislik o‘tkazilsa-da, ular
bitta nom bilan belgilanadi, kesimda esa har bir tekislik alohida nom bilan
belgilanadi (kesim yuzasi bir xil bo‘lgan hollar bundan mustasno).
2. Qirqim va uning turlarini dinamik modellar, ko‘rgazmali plakatlar,
hayotiy misollar orqali o‘qitish tavsiya qilinadi. Ushbu shartli bosqichda
qirqimga oid barcha nazariy materiallar bayon etiladi. Bunda o‘quvchi
qirqimning shartli tasvir ekanligini, undagi ayrim cheklanishlar va uning
sabablari, ilmiy asoslari, qirqim turlarining o‘zaro farqi va umumiy jihatlarini
anglaydi.
3. Detallarga qirqim berish jarayonining animatsion ko‘rgazmali
ko‘rinishini namoyish etish lozim. Oddiy va murakkab qirqimlarda kesuvchi
tekislikning harakatli vaziyati, undan so‘ng qirqilgan qismning o‘z o‘rnidan
qo‘zg‘atilishi va olib tashlanishi, qirqilgandan qolgan qismning kuzatuvchiga
qanday ko‘rinishi va uni ortogonal proyeksiyada qanday tasvirlanishi namoyish
etiladi. Natijada o‘quvchi qirqim bajarilishining tub mohiyatini o‘zlashtirishi,
audiovizual idrok qilishi, mustaqil ravishda qirqim bajarganida xuddi shunday
jarayonni xayolan tasavvur etishi, ya’ni idrok, xotira, tasavvur, xayol va
tafakkur kabi psixologik operatsiyalarni o‘zidan o‘tkazishi ta’minlanadi.
4. Mavzuni o‘qitish va uni mustahkamlash jarayonida turli didaktik
o‘yinlar, test savollari va loyihalash masalalari ustida ishlashni joriy etish
o‘quvchilarning fazoviy tasavvurini rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi.
4.1. Didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilarning idrok qilish faoliyatini
faollashtirish mumkin. O‘qitish jarayonining sifati va samaradorligini oshirish
masalalarining asosini o‘quvchilarning idrok qilish faoliyatini faollashtirish
tashkil qiladi. O‘quvchilarning idrok qilish faoliyatini rivojlantirish intellektual,
axloqiy erkinlik, jismoniy kuchlarini o‘z faoliyatidagi aniq talablarini
qondirishga yo‘llaydi. Faollikning o‘zi inson faoliyatini aniqlaydi. Didaktik
o‘yin o‘tkazish natijasida o‘quvchida fanga nisbatan qiziqish, erkinlik, mustaqil
fikrini bayon etish imkoniyatlari oshadi.
Didaktik o‘yinlarda guruhchalar tashkil qilinadi va komandada ishlash
ko‘nikmasi shakllantiriladi. Har bir o‘quvchining faol qatnashishi ta’minlanadi.
Masalan, “Solishtirib aniqlash” didaktik o‘yinida o‘quvchilar detallarning
berilgan ko‘rinishlari (1-chizma, a) va yaqqol tasvirlarini (1-chizma, b) o‘zaro
solishtirish orqali chizmalarni o‘qishni o‘rganadi. Natijada o‘quvchilarning
tahlil, sintez, taqqoslash va fikrlash qobiliyatlari, chizmalarni o‘qish
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
65
ko‘nikmalari rivojlanadi, mustahkamlanadi va, eng asosiysi, fazoviy tasavvur va
tafakkuri o‘sadi.
1-chizma, a 1-chizma, b
4.2. Test orqali o‘quvchi bilimini tekshirish va uni mustahkamlash
an’anaga aylanib bormoqda. Test savollariga har bir o‘quvchi mustaqil javob
beradi. Savollar ikki guruhga ajratiladi:
a) detalning ortogonal proyeksiyasi va unda belgilangan kesuvchi
tekisliklar o‘rni asosida to‘g‘ri bajarilgan qirqimini aniqlash;
b) yopiq test savollari orqali qirqimga oid nazariy materiallarni
o‘zlashtirilganlik darajasini tekshirish.
Bunda o‘quvchining fazoviy tasavvurini rivojlantirish va mantiqiy fikrlashi
hamda xotirasini mustahkamlash imkoniyati juda ham kengayadi.
4.3. Loyihalash masalalari dеyilganda, u yoki bu dеtalning, moslamaning,
mashina hamda inshootlarning shaklan va mazmunan o‘zgarishi nazarda
tutiladi1. Qirqimlar mavzusini o‘qitishda ham turli loyihalash masalalarini tuzish
va uni o‘quvchilarga vazifa sifatida berish mumkin. Masalan, “Kesuvchi tekislik
vaziyati, qirqimga kirgan qismi va kesim elementlari bo‘yicha “aylanma”
detallarning turli shakllarini loyihalash” – deb nomlangan shart bilan loyihalash
masalasini keltirib o‘tamiz.
Vazifa shartlari. Agar vazifaning: 1) qirqim tarkibidagi kesim elementlari
va gabariti; 2) aylanish o‘qi berilgan bo‘lsa “aylanma” detalning chizmasi
ko‘rinishning yarmini qirqimning yarmi bilan birlashtirish orqali ish chizmasi
1Valiyev A. va boshqalar. Chizmachilikda konstruksiyalash asoslari. – Toshkent: TDPU, 2013.
– B. 7.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
66
bajarilsin (2-chizma). Eslatma. Yechimdagi tasvirga ichki va tashqi rezbalarni
qo‘shish mumkin. Ushbu masalaning yechimlari 3-chizmada ko‘rsatilgan.
2-chizma
5. Mazkur bosqichda qirqim va kesim bajarish jarayonida o‘quvchilar yo‘l
qo‘yishi mumkin bo‘lgan yoki tajribalarda kuzatilgan xatoliklar mazmuni
tushuntiriladi, namunali chizmalar asosida ko‘rsatib beriladi. Bizning
tadqiqotlarimizga ko‘ra, bunday xatoliklar katta yoki kichikligidan qat’iy nazar,
o‘ndan ortiq bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari noto‘gri qirqimi bajarilgan detal
ko‘rinishlarini o‘quvchiga berib, uning xatoliklarini aniqlash va to‘g‘rilash
masalalari ham beriladi. Natijada o‘quvchi qirqim bajarish jarayonida
nimalarga e’tibor berishi kerakligini tushunadi va standartga muvofiq chizma
bajaradi.
3-chizma
Yuqorida keltirilgan tavsiyalar asosida “qirqim va kesimlar”ni o‘qitishni
tashkil qilish fanni o‘zlashtirishda sifat va samaradorlikka erishish
imkoniyatlarini kengaytiradi. Biz o‘z tajriba-sinov ishlarimiz 2013-2014-o‘quv
yilida Toshkent shahridagi 277-umumiy o‘rta ta’lim maktabida “Chizmachilik”
fani bo‘yicha tahsil oladigan VIII sinfning 3 ta VIII “A” (26 nafar), VIII “B” (27
nafar), VIII “V” (29 nafar) sinflarida olib borildi va unda jami 82 nafar o‘quvchi
qatnashdi. Olib borgan tajriba-sinov ishlarimizning natijalari tahlili shuni
ko‘rsatmoqdaki, tajriba guruhlaridagi o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichi
nazorat guruhinikidan 8,4 foizga o‘smoqda.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
67
TA’LIMDA VEB-KVEST TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH
MAZMUNI VA STRUKTURASI
Ergasheva G.S., Axmadaliyeva B.Sh. (TDPU)
Abstract
The article discusses the structure and content of the use of technology
Web quest as means of developing the skills of information activities.
Резюме
В статье рассматривается вопрос о структуре и содержании
использования технологии веб-квест как средства развития навыков
информационной деятельности.
Tayanch tushunchalar: axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, veb-
kvest texnologiyasi, o‘qitish texnologiyalari, veb-viktorina.
Maktabda ta’lim oluvchilarning kelajak hayoti uchun zarur axborot
kompetensiyasi, bilim va ko‘nikmalari, axborot faoliyati usullarini egallashi
uchun zarur sharoit yaratilishi lozim. Bu esa, o‘z navbatida, mustaqil fikrlash va
to‘g‘ri qaror qabul qilish, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
imkoniyatlaridan samarali foydalanish hamda zararli ta’sirlaridan himoyalana
olish muammolarini hal etish masalalarini keltirib chiqarmoqda.
Hozirgi kunda nashr qilingan axborotlarga qaraganda, audiovizual
axborotlarni qabul qilishga odatlanib qolgan maktab o‘quvchilari va talabalar
avlodi shakllangan bo‘lib, ingliz tilidagi mavjud adabiyotlarda bu holat bejizga
Generation Dot Com (g‘alati tamg‘aga ega avlod) deb nomlanmagan. Bu
vaziyatni butunlay orqaga qaytarish mumkin emas, ya’ni hozirgi vaqtda
televidenie, video, internet va boshqa telekommunikatsiya tarmoqlari qat’iy
tarzda tinglovchilar auditoriyasi tavsiflarining o‘zgarishiga olib kelmoqda.
Bunda asta-sekin “kitobxonlarning” ko‘p jihatdan “tomoshabinga” aylanib
borishlari qayd qilinadi. Medianing qanday funksiya bajarishi, biz u bilan qanday
o‘zaro aloqada bo‘lish kerakligi va undan maksimal darajada foydalana olish
maqsadida qo‘llash masalalari haqidagi bilimlar zamonaviy odamning chuqur
bilimga egalik asosida mulohaza yuritishining (kompetentlik) zaruriy tarkibiy
komponentiga aylanishi kuzatiladi1.
Tahsil oluvchilarning ma’lumotlar bilan ishlash ko‘nikmalarini
shakllantirish nafaqat ta’limning mazmunida aks etishi, balki o‘qitish
1Андреева М.В. Технологии веб-квест в формировании коммуникативной и
социокультурной компетенции // Информационно-коммуникационные технологии в
обучении иностранным языкам. – Москва, 2004. – С. 79.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
68
metodikasini modernizatsiyalash, yangi talablarga moslashtirish, innovatsion
texnologiyalarni joriy etish asosida amalga oshirilishi lozim.
Axborot faoliyati ko‘nikmalarini shakllantirish nafaqat ta’lim mazmuni
vazifalariga, balki o‘qitish texnologiyalaridan foydalanishga ham bog‘liq.
Ulardan biri veb-kvest texnologiyasi hisoblanadi. Bu texnologiyani o‘rganish,
o‘zlashtirish va qo‘llash juda dolzarb bo‘lib turibdi.
Pedagogikada veb-kvest tushunchasi bugungi kunda turli veb-saytlarda
joylashgan qisman yoki to‘liq ma’lumotlar asosida o‘quvchilar ishlashi mumkin
bo‘lgan internetdagi ta’lim saytlari bilan izohlanadi. “Veb-kvest” (Web Quest)
termini birinchi bo‘lib, 1995-yil yozida San-Diego (AQSH) universiteti
professori Berni Dodjem (Bernie Dodge) tomonidan taqdim etilgan. Olim
ta’limning turli bosqichlari uchun har xil o‘quv fanlarini o‘qitishda o‘quv
jarayonini integratsiyalashga asoslangan internet innovatsion taqdimotini
ishlab chiqdi. Veb-kvestlar alohida muammolarni yoritishi, o‘quv fani, o‘quv
mavzusi, shuningdek, fanlararo sohalarni qamrab olishi mumkin. Veb-kvestlar
qisqa va uzoq vaqtga mo‘ljallangan ishlar uchun yaratilishi bilan farqlanadi.
Qisqa vaqtga mo‘ljallangan veb-kvestlar oddiy ta’lim maqsadlari – bilimlarni
kengaytirish va integratsiyalashni tadqiq etadi. Qisqa va tez bajariladigan veb-
kvestlar ko‘pincha bir yoki uch darsni tugatish uchun mo‘ljallanadi. Uzoq vaqtga
mo‘lajallangan veb-kvestlar ta’lim maqsadlari boshqa darajalarda o‘quvchi-
larning axborot manbalaridan, internet, real hayotdan olgan ma’lumotlar asosida
bilimlarini kengaytirish va yangi bilimlar bilan boyitish uchun xizmat qiladi. Har
bir o‘quvchi bilimlari doirasida fanga oid muammoni tahlil qiladi va sinfda o‘z
tushunchalarini yaratilgan veb-sahifalar orqali namoyish etadi. An’anaviy ta’lim
veb-viktorinalaridan (misol uchun, ЯрЦДОШ // www.rcde.ru sayti orqali taqdim
etilgan) farqli o‘laroq, veb-kvestlarda o‘quvchilar mustaqil ishlari ma’lumot
zahiralari bilan internetda taqdim etilgan “savol-javobning to‘g‘riligini
tekshirish” tartibida amalga oshirilmaydi. Veb-kvest natijalari o‘quvchilarning
ishlarini veb-sahifa, veb-saytlar ko‘rinishida (lokal yoki internetda) chop etish
bilan yakunlanadi1.
Ish natijalarini onlaynli chop etish bir necha maqsadlarda qo‘llanadi:
o‘quvchilarni zarur va yuqori texnologiyali vazifalarni bajarishga
yo‘naltirish;
1Николаева Н.В. Образовательные квест-проекты как метод и средство
развития навыков информационной деятельности учащихся // Вопросы Интернет-
образования. – Москва, 2002. – 7. – С. 39-44.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
69
o‘quvchilar bajaradigan ishlarning qiziqarli natijalar va xulosalar bilan
yakunlanishiga sharoit yaratish;
agar tayyorlangan veb-materialda elektron pochta manzili berilgan
bo‘lsa, qayta aloqa orqali auditoriyadan tashqari o‘quvchilar (tomoshabinlar)dan
rag‘batlantirish olishiga imkoniyat yaratiladi.
Mazkur sohada ish olib borgan tadqiqotchilar tomonidan turli sinf
o‘quvchilari bilan mustaqil ishlash uchun bir necha veb-kvestlar yaratilgan
(ChinaQuest, MayaQuest, EuropeanQuest and Japanese Middle Age Hisroty in
Comparison va boshqalar).
Ta’limiy veb-kvestlar – (webquest) – rolli o‘yin elementlari bilan
boyitilgan, internet axborot resurslaridan foydalanib bajariladigan muammoli
topshiriqlardan iborat.
Veb-kvest – bu internet sayti bo‘lib, u yoki bu o‘quv topshiriqlarini
bajarish uchun o‘quvchilar unda ishlaydi.
Berni Dodjem veb-kvestlar uchun quyidagi ko‘rinishdagi topshiriqlarni
tavsiya etgan:
1. Bayon etish – mavzuga oid turli manbalardan foydalanib yig‘ilgan
ma’lumotlarni yangi ko‘rinishda: taqdimotlar tayyorlash, plakatlar, bayon etish
orqali namoyish etish va tushuntirish.
2. Rejalashtirish va loyihalash – topshiriqlar asosida reja va loyiha ishlab
chiqish.
3. O‘z-o‘zini bilish – shaxsni har tomonlama tadqiq etish.
4. Kompilyatsiya – turli manbalardan olingan (virtual ko‘rgazma, elektron
qo‘llanma va hokazolar) turli ko‘rinishdagi axborotlarni ko‘chirish.
5. Ijodiy topshiriqlar – mavzu mazmuniga oid ijodiy ishlar olib borish.
6. Tahliliy topshiriqlar – ma’lumotni qidirish va tizimlashtirish.
7. Detektiv, boshqotirma, sirli hodisa – qarama-qarshi dalillar asosida
xulosalar chiqarish.
8. Konsensusga erishish-qiyin muammoni hal etish yo‘llarini ishlab
chiqish.
9. Baholash – aniqlangan nuqtayi nazardan asoslash1.
Veb-kvest quyidagicha tuzilishi mumkin:
birinchidan, qaysidir mavzu o‘rganilayotganda, o‘qituvchi keng
ko‘lamdagi axborotlarni internet manbadan ishga soladi;
ikkinchidan, veb-kvestni bajarayotganda o‘zi yakka yoki jamoada
ishlayotganligidan qat’i nazar, talaba o‘zi uchun qulay bo‘lgan tempni tanlashi;
1Быховский Я.С. Что такое образовательный веб-квест? // http://www.iteach.ru
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
70
uchinchidan, veb-kvest qo‘shimcha axborotni izlashda o‘qituvchi
bergan aniq mavzu bo‘yicha ishlashi mumkin. O‘qituvchi tomonidan tanlangan
saytlar bilan ishlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Multimedia tarzida berilgan axborotlar,
darslikda berilgan axborotlardan boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi.
O‘qituvchi internet-manbalardan talabalarning tayyorgarligini hisobga olgan
holda tanlashiga to‘g‘ri keladi.
Veb-kvest yaratish qoidalari. Veb-kvest texnologiyasi darsiga tayyorgarlik
o‘qituvchidan chidam va diqqatni talab qiladi. O‘qituvchi darsga informatika
o‘qituvchisi bilan tayyorlansa, darsning samarasi ko‘proq bo‘ladi.
Birinchi bosqich.
1. Veb-kvest yo‘nalishini aniqlash. Bunda veb-kvestlar dars mavzusiga
yoki sinfdan, darsdan tashqari ishlarni tashkil etishga oid bo‘lishi mumkin.
2. O‘quvchilarning yosh jihatini aniqlash. Bu veb-kvestni bajarishda
qanday kompyuterda ishlash ko‘nikmalari zarurligi va o‘quvchilar bunga
qodirligi.
3. Mavzuni aniqlash. Mavzu nafaqat o‘qituvchiga, balki o‘quvchilarga ham
qiziqarli bo‘lishi zarur.
4. Ishning yo‘nalishi. Har bir yo‘nalish aniq rollarda ifodalanishi va ularga
qiziqarli nom berilishi (veb-kvest – o‘ziga xos o‘yin, boshqotirma, sarguzasht,
shuning uchun o‘yinning, qiziqtiruvchi jihatlari albatta bo‘lishi zarur, hatto
rollarning nomlari ham. Masalan; tergovchilar, jurnalistlar, iztoparlar,
izlanuvchilar, folklorchilar, ertakchilar, sayohatchilar, oshpazlar, advokatlar,
san’atshunoslar va boshqalar). Bir veb-kvestda rollar soni 2 tadan 5 tagacha
bo‘lishi zarur.
5. Ish tartibi. Har bir rol uchun yo‘riqnoma, natijasi va ishning tuzilishi.
6. Veb-kvestni baholash mezonlari. Mezonlar variantlarini saytlardan
topish mumkin, izohlar quyida ko‘rsatilgan.
7. Veb-kvestda eng asosiysi o‘quvchilarni kvest savollariga javob izlashda
butun dunyo ma’lumot tarmog‘ida sayohat qilishidir. O‘quvchilar javoblarni
izlab topishi uchun o‘qituvchi izohlaridan yoki o‘quvchilar o‘z resurs
(zahira)laridan foydalanishlari zarur. Kerakli saytlarni topish o‘qituvchi uchun
mashaqqatli ish, biroq o‘quv jarayoni samarasi uchun bu eng zaruriy vosita
hisoblanadi. Izohlar nusxalanishi va saytga annotatsiya sifatida berilishi kerak.
Ikkinchi bosqich.
1. Veb-kvestni yaratish uchun saytni tanlash.
2. O‘quvchilar bajarishi lozim bo‘lgan topshiriq shaklini tanlash:
taqdimot tarzida;
matn tarzida;
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
71
ko‘rgazmali material va hokazolar.
3. Saytga joylashtirish:
internetga kirish va veb-kvest yaratish uchun sayt manzilini terish
(masalan, www.zunal.com);
saytda login yaratish (ro‘yxatga olish). Faqat ro‘yxatga olingan
foydalanuvchilar veb-kvest yaratishi mumkin. Veb-kvestdan foydalanish uchun
esa ro‘yxatdan o‘tish shart emas;
veb-kvest bosqichma-bosqich yaratiladi. Qoida bo‘yicha yetti sahifa
aniqlanadi.
1) title – dastlabki sahifa. Bu sahifada ochiq joyga veb-kvest nomi
yoziladi, uning qisqa mazmuni, murakkablik darajasi tanlanadi. So‘ng qaysi
fanga oidligi (masalan, biologiya). Mualliflar ko‘rsatiladi. Oxirida uni oson
topish uchun kalit so‘zlar (masalan, hujayra) yoziladi;
2) introduction – kirish. Kirishda topshiriq mavzusi ko‘rsatiladi. Mavzular
ro‘yxati raqamlanishi yoki vergul bilan ajratilishi mumkin;
3) tasks – umumiy masalalar. Bu sahifada o‘quvchilar ish rejasi bilan
tanishadi. Birinchidan, guruhdagilar soni aniqlanadi. Ikkinchidan, topshiriq
qaerdaligi ko‘rsatiladi. Uchinchidan, o‘quvchilarga axborot manbalari va ularni
qanday topish ko‘rsatiladi. Ma’lumotlar manbasi har xil bo‘lishi mumkin
(boshqa saytda izoh, hujjat kabi matnga o‘xshab yoki taqdimot).
4) process – ish jarayoni. Ish jarayoni bo‘limida aniq topshiriqlar beriladi.
Bu sahifaga 3 faylgacha bo‘lgan topshiriqlar (2 megabaytdan ko‘p bo‘lmagan)
qif, jpg, jpeg, bmp, png, doc, xls, pdf, zip, ppt formatidagi fayllarni yuklash
mumkin. Fayllarni xohlagan vaqtda o‘chirish yoki o‘zgartirish mumkin;
5) evoluation – baholash mezonlari. Baholash mezonlarini savolning
murakkabligidan chiqib belgilash mumkin. Baholarga izoh berilib, ishning har
bir bosqichida qanday ko‘rsatkichlarga erishilganda qanday baholarga loyiqligi
izohlanadi;
6) conclusion – xulosa. Xulosa o‘quvchilar tomonidan bajarilgan ishning
yakuni bo‘lib, ular tomonidan olingan ko‘nikmalar, bilimlarni tekshirishda veb-
kvest qanday texnologiya ekanligi ko‘rsatiladi;
7) teachers rade – o‘qituvchi uchun sahifa. O‘qituvchi sahifasida veb-kvest
qo‘llanilganligi haqida ma’lumot kiritiladi.
Har bir sahifaga mavzuga xos rasmlar yuklash mumkin. Hamma sahifa
to‘ldirilgandan so‘ng, veb-kvest tayyor va uni e’lon qilish mumkin.
Veb-kvestlarni bajarish jarayonida talabalar yaxshi o‘zlashtirilmagan
materiallarga yakka holda qayta murojaat qilishlari mumkin. Veb-kvestdan
foydalanish talabalarni mustaqillikka, har qanday hayotiy muammolarni
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
72
yechishga, ijodiy ishlashga, axborot makonida to‘g‘ri harakat qilishga, tanqidiy
fikrlashga o‘rgatadi.
INTERNET JURNALLARDA MAQOLA
E’LON QILISH USULLARI
Ziyadullayev D.Sh. (TDPU)
Ziyodullayeva G.E. (TATU)
Abstract
The given article discusses the methodology and directions of use of the
open world information resources and ways of publication an article in the online
journal.
Резюме
В работе раскрываются методика и направления использования
открытого мирового информационного ресурса и методы публикации
статьи в интернет журналах.
Tayanch tushunchalar: Open Source, OpenDoar, kontent, ochiq axborot
resursi, Doaj, Doab, Base Search, Dissercat.com.
Butun dunyoda ta’lim sohasida kun sayin yangi texnika va texnologiyalar
rivojlanishi bilan birga yangi-yangi resurslar yaratilib, foydalanuvchilarga
taqdim etilmoqda. Foydalanuvchilar uchun internetda bepul va ochiq boy
kolleksiyalar yaratilgan.
Open Source xizmati jahon axborot tizimida ta’lim rivojlanishining asosiy
manbayi sifatida tan olinadi va zamonaviy xizmatlar ko‘rsatadi. Bunga ochiq
resurs turlari, undan foydalanish, ta’lim resurslarini olish va turli dasturiy
ta’minotlar kiradi.
Jahon tajribasida bunday resurslardan faol ravishda foydalanayotganlarga
bevosita internet xabarlari orqali, mutaxassislar tomonidan tashkil etilayotgan
xalqaro konferensiyalar orqali ham shohid bo‘lyapmiz. Bu resurslar o‘zining
qimmatlilik va ilmiy darajasiga ega bo‘lib, UNESCO tashkiloti tomonidan
rivojlanayotgan mamlakatlarga bepul foydalanish uchun taqdim etilgan. Ochiq
resurslarning imkoniyatlari keng. Bunda resurslar bilan tanishish, internet
jurnallardan maqolalarni o‘qish va ko‘chirib olish imkoni, shu bilan bir qatorda,
barcha ilmiy izlanuvchilar uchun zarur bo‘lgan ilmiy maqolalarni chop etish
masalalarining ham o‘z yechimi bor.
Ochiq axborot resurslariga OpenDoar, Doaj, Doab, Base Search,
Dissercat.com va boshqalar kiradi. Ushbu resurslar o‘z yo‘nalishlariga ega, ya’ni
Doaj ilmiy jurnallardan ochiq foydalanish uchun, Doab kitoblardan ochiq
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
73
foydalanish, www.dissercat.com ilmiy faoliyat olib boruvchilar uchun
dissertatsiyalar fondi hisoblanadi.
Quyida ochiq resurslardan biri bilan to‘liq tanishtirish va maqola chop
etish usullari haqida ma’lumotlarning tizimli bayoni keltirilgan.
OpenDoar ochiq resursi. OpenDoar xizmati OpenDoar personal
mahsulotlaridan butun dunyo bo‘yicha kafolatlangan sifatli fond ro‘yxatidan
ochiq foydalanish imkonini yaratuvchi tizimdir. Xizmat mahsulotlari juda xilma-
xil va boy.
Asosan quyidagi sohalar bo‘yicha resurslar yig‘ilgan: qishloq xo‘jaligi va
oziq-ovqat texnologiyasi, san’at va arxitektura, biologiya va hayot haqidagi fan,
tadbirkorlik va iqtisodiyot, kimyo, yer va tabiat haqidagi fan, metodologiya va
tibbiyot fani, tarix va arxeologiya, til va adabiyot, qonun va siyosatshunoslik,
matematika va statistika, falsafa va din, fizika va astronomiya, umumiy fanlar,
ijtimoiy fanlar, texnologiya va injeniring va boshqalar.
Bu strukturadan ko‘rinib turibdiki, ochiq resurslar jamg‘arilgan fond orqali
foydalanuvchiga yetkazib beriladi. Ochiq resurslar saytiga xohlagan internet
tarmog‘idan kirish imkoni bor. Undan tashqari mobil aloqa xizmati orqali
ulanish hamda turli til interfeyslari shakllantirilgan1.
OpenDoar xizmatining sayti: OpenDoar.org internetning qidiruv
maydoniga sayt kiritiladi va sahifaga interfeys yuklanadi2.
Interfeysning qidiruv maydoniga “как опубликовать научную статью”
iborasini kiritish orqali ilmiy jurnallarda maqola chop etish talablari haqida
batafsil ma’lumotga ega bo‘lamiz3.
Maqolani chop etish talablari:
Muallif o‘zini qiziqtirgan jurnalda ilmiy materiallar chop qilish uchun
maxsus talabnoma to‘ldiradi. Talabnoma namunasini saytdan ko‘chirib olish
mumkin. Maqola ko‘rsatilgan rasmiylashtirish talablariga qat’iy muvofiq kelishi
shart. Yuborilgan talabnoma muallif va mas’ul tahrir hay’ati o‘rtasida tuzilgan
shartnoma orqali amalga oshiriladi. Ilmiy materialni chop qilishga yuborilgan
talabnoma muallifning roziligi bilan shu shartnoma qoidalari asosida
tasdiqlanadi.
Nashr uchun material elektron pochta orqali mas’ul muharrirga yoki tahrir
hay’ati saytiga yuboriladi. Yuborilayotgan material uchun elektron pochta
manzili, nashrning chiqish vaqti va muallif nusxasi grafasi, nashr uchun to‘lovlar
1Быкова М. Как опубликовать научную статью в зарубежном журнале? мастер-класс
[аудиозапись лекции в МГИМО] // http://iph.ras.ru/page13795185.htm 2http://www.opendoar.org/search.php. 3http://www.gramota.net/publication.html
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
74
nashr sahifasida keltirilgan bo‘ladi. Tahrir hay’ati kelib tushgan materialga
talablar bo‘yicha tezda ishlov beradi.
Muallifdan olingan talabnoma 2-3 ish kuni ichida ko‘rib chiqiladi.
Jurnalning tahrir hay’ati o‘zi taqrizlarni amalga oshiradi va tashqi taqriz hisobga
olinmaydi.
Agar material chop etishga qabul qilinsa, rekvizitlari to‘ldirilgan to‘lov
qog‘ozi bilan muallifga yuboriladi. Pochta bo‘limidan yoki bank orqali maqola
nashri uchun to‘lov amalga oshirilsa, nashriyot nashrga tayyorlaydi.
Muallif o‘qiyotgan yoki ishlayotgan tashkilotdan to‘lov o‘tkazilishi ham
mumkin. Ayrim nashriyotlar to‘lov qog‘ozi nusxasini ham talab qilishi mumkin.
Shuning uchun mualliflik nusxasi olgunga qadar to‘lov nusxasi saqlanishi kerak
bo‘ladi.
Mualliflik nusxasini yuborishda faqat ro‘yxatga olingan pochta orqali
ishonch yorlig‘i bilan yoki muassasa vakilining imzosi ostida yuboriladi.
Buyurtma qilingan jurnal muallifga yetib bormasa, qayta yana yuborish
uchun qo‘shimcha to‘lov nashriyot tomonidan belgilanadi. Nashriyotda
mualliflik nusxasi olti oygacha saqlanadi.
Saytdagi havolalar sinchiklab o‘rganilganda ochiq resurs tarkibidagi
faoliyat olib borayotgan ilmiy jurnallar ro‘yxati ham keltirilganligiga guvoh
bo‘lasiz. Bu ro‘yxat nashriyot tomonidan saytga qo‘yilgan bo‘lib, har bir
jurnalning bosh muqovasi keltirilib, jurnal haqida qisqacha tavsif va jurnalga
qaysi sohada material qabul qilinishi hamda sohalar ro‘yxati keltirilgan.
Albatta, maqolani chop etish pulli xizmat hisoblanadi. Bu baho
nashriyotlar tomonidan belgilanib, saytga kiritib qo‘yilgan. Shu qatori yana bir
narsaga e’tiboringizni jalb qilmoqchimiz. Maqola faqat ingliz tilida chop etiladi.
Maqola tuzilmasi ham katta ahamiyat kasb etadi1. Masalan: maqola nomi,
mualliflar ro‘yxati, maqola referati, kalit so‘zlar, kirish so‘zi, material tavsifi va
ishning usullari, natijalar, muhokama, xulosa, ya’ni ishning masalalari va
maqsadiga mo‘ljallangan qismlari, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘ladi.
Mantiqiy fikrlar bir-biriga bog‘lanishi ham maqolaning saviyasiga ta’sir
etadi.
Hozirda jahonda axborot resurslaridan nafaqat ochiq foydalanish, balki
xalqaro ilmiy va reytingi (impact-factor) baland jurnallarda o‘z maqolalarini,
ilmiy ishlarini chop etib, shaxsiy resurslarini foydalanuvchiga taqdim etmoqda.
Bunday faoliyat respublikamiz ilmiy izlanuvchilarini ham qiziqtirishi tabiiy.
1Кириллова О.В. Как опубликовать статью в зарубежном рейтинговом журнале //
http://www.elsevierscience.ru/files/tomsk2012/7-World-class-publication-April2012.pdf.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
75
MILLIY G‘URUR VA VATANPARVARLIK HISSI YOSHLAR
MA’NAVIY KAMOLOTINING ASOSI SIFATIDA
G‘ulomov J.R., Jo‘rayeva B.O. (TDPU)
Abstract
The article deals with the education at youth a sense of national pride and
patriotism as the basis of spiritual perfection.
Резюме
В статье рассматриваются вопросы воспитания у молодежи чувства
национальной гордости и патриотизма как основа духовного совершенства.
Tayanch tushunchalar: axloqiy kamolot, milliy g‘urur, vatanparvarlik
hissi, milliy iftixor, ma’naviy yetuklik.
Jamiyatda yuz berayotgan ma’naviy yuksalish, insonning g‘oyaviy-siyosiy,
axloqiy kamoloti mamlakatimizda jadal sur’atlar bilan amalga oshirilayotgan
islohotlar bilan uzviy bog‘liqdir. Jamiyatda globallashuv jarayoni kechayotgan
bir sharoitda yoshlar ongida milliy g‘urur hissini tarbiyalashni uzluksiz ta’lim
tizimining barcha bosqichlarida uyg‘un olib borilishi maqsadga muvofiq. Bu
borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Tarix
haqiqati shuni ko‘rsatadiki, tomirida milliy g‘urur, Vatan ishqi jo‘sh urgan
odamgina buyuk ishlarga qodir bo‘ladi. Biz shunday ma’naviy muhit
yaratishimiz kerakki, yurtimizning har bir burchagida, barcha shahar va
qishloqlarimiz qiyofasida Vatandan faxrlanish hissi ko‘zimizni, qalbimizni
yashnatib tursin”1. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”da ham ta’limni isloh qilish omillaridan biri sifatida “Milliy o‘zlikni
anglashning o‘sib borishi, vatanparvarlik, o‘z Vatani uchun iftixor tuyg‘usining
shakllanayotganligi, boy milliy, madaniy-tarixiy an’analarga va xalqimizning
intellektual merosiga hurmat” alohida ko‘rsatib o‘tilgan2.
Ma’lumki, “Milliy g‘urur – shaxs, ijtimoiy guruhning milliy o‘z-o‘zini
anglashi asosida shakllanadigan, ajdodlari qoldirgan moddiy, ma’naviy
merosdan, o‘z xalqining jahon tsivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi, o‘zga millatlar
oldidagi qadr-qimmati, obro‘-e’tiboridan faxrlanish hissini ifodalovchi
tushuncha”3. Tarixga nazar tashlar ekanmiz, yosh avlodda milliy g‘ururni
tarbiyalash hamma davrlarda ham vatanparvarlik tarbiyasi bilan uyg‘un holda
1Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 90. 2Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг
пойдевори. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б. 38. 3Назаров Қ. Фалсафа: қомусий луғат. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 271.
IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
76
ifodalanganligini ko‘ramiz. Sharqning buyuk allomalari – Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiylarning
asarlarida hamda XX asr boshida yashab ijod etgan jadid ma’rifatparvarlar –
Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Fitrat, Elbek va boshqalarning
ilmiy-pedagogik asarlarida inson kamolotida milliy g‘urur va vatanparvarlik
tuyg‘ularini tarbiyalash masalalariga katta e’tibor qaratilgan.
Mustaqillik yillarida yosh avlodda milliy g‘urur va vatanparvarlik hissini
tarbiyalash masalasi falsafa (E. Yusupov, J. Tulenov, Q. Nazarov, A. Ibrohimov,
X. Sultonov, N. Jo‘rayev, B. Ziyomuxamedov va boshqalar), pedagogika va
psixologiya (O. Musurmonova, M. Quronov, S. Nishonova, U. Mahkamov,
E. G‘oziyev, J. Hasanboyev, O. Hasanboyeva, A. Rejaboyev, N. Oripova,
H. Aliqulov va boshqalar) sohalaridagi ilmiy tadqiqotlarda vatanparvarlik, milliy
tarbiya, ijtimoiy adolat hamda vatanga e’tiqod tuyg‘ularini shakllantirish bilan
uyg‘un holda tadqiq etilgan. Ushbu tadqiqotlarda inson ma’naviy kamolotining
asosiy tarkibiy qismlaridan milliy g‘ururidir. Agar yosh avlodda yuksak
ma’naviyat uning milliy g‘ururi asosida shakllanmasa, u g‘oyaviy-siyosiy yetuk,
istiqbolni yorqin tasavvur etadigan, iqtisodiy, ijtimoiy va mafkuraviy
muammolarni keng miqyosda hal eta oladigan fuqaro bo‘lib shakllana olmasligi
ta’kidlangan. Shunga ko‘ra, milliy g‘urur xislatini insondagi faollik va
tashabbuskorlik, yuksak axloqiylik, qat’iy iroda, iymon-e’tiqodli bo‘lish va
istiqbolni ko‘ra bilishda muhim omillardan biri, hisoblanadi.
Ma’lumki, g‘urur insondagi faxr tuyg‘usidir, chunki inson o‘z yutuqlaridan
mamnuniyat hissini tuyadi: ota-ona qobil farzandlaridan, ustoz iste’dodli
shogirdidan, yozuvchi yaxshi asaridan, bog‘bon esa so‘lim bog‘idan faxrlanadi1.
“Milliy g‘urur – har bir millatning o‘z-o‘zini anglash natijasida sodir
bo‘ladigan ichki ruhiy kayfiyat. Bu tuyg‘u o‘z ona zamini, avlod-ajdodlari
tomonidan qoldirilgan moddiy-ma’naviy merosdan, o‘z millatining jahon
sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissalaridan o‘zga millatlar oldidagi qadr-qimmati,
obro‘-e’tibori bilan faxrlanish hissiyotidir”2.
Faqatgina milliy g‘urur tuyg‘usiga ega inson milliylikni millatchilik,
millatparastlikdan farqlaydi, boshqa millat vakillarini, ularning e’tiqod va urf-
odatlarini hurmat qiladi. Vatanimiz mustaqilligi sharofati bilan odamlarning
milliy g‘ururi xalqimiz manfaati, Vatan, ajdodlar xotirasi oldidagi mas’uliyatni
his etishi yanada ortdi. Vatanimiz mustaqilligidan faxrlanish hissi, ozod va
1Иброҳимов А., Султонов Х., Жўраев Н. Ватан туйғуси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996.
– Б. 29. 2Абдуллаева М.Н., Абдурашидов М., Абилов У. ва бошқалар. Фалсафа: қисқача изоҳли
луғат. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 217.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
77
farovon hayot qurish yo‘lida faol mehnat qilish istagi yoshlarimizning o‘z milliy
g‘ururlarini namoyon etish omillaridan biridir.
Milliy g‘urur o‘z millatiga mansub moddiy va ma’naviy merosni
o‘zlashtirish, urf-odat, an’ana va qadriyatlarni bilish va hurmat qilish evaziga
shakllanadi. Bu esa har bir insonda o‘z millatining ma’naviy merosi, qadriyatlari,
urf-odatlarining boshqa millatlar tomonidan e’tirof etilishi, uning o‘ziga xos
xususiyatlariga yuksak baho berilishi shu millat vakilida faxrlanish tuyg‘usini
shakllantiradi va rivojlantiradi. Milliy g‘ururi mustahkam bunday kishilarni
ma’naviy-ruhiy jihatdan yengib bo‘lmaydi. Chunki milliy g‘ururi yuksak
insonning ichki ruhiy qudrati ham yuksak bo‘lib, ana shu millatning
rivojlanishiga asos bo‘ladi. Demak, milliy g‘urur insonning o‘z millati yutuqlari,
tarixi, qadriyatlari, uning obro‘-e’tibori bilan faxrlanish tuyg‘usigina emas, balki
millatning birligi va kelajagini ta’minlaydigan muhim omil ham bo‘lib
hisoblanadi1.
Milliy iftixor milliy g‘ururning yuqori bosqichi sanalib, iftixor ham ruhiy-
ma’naviy fazilatlardan biri sanalsa-da, ayrim tadqiqotlarda “milliy iftixor
tuyg‘usi” bilan “milliy g‘urur” tushunchalariga birgalikda ta’rif berilgan: “Milliy
g‘urur, milliy iftixor o‘zi mansub bo‘lgan millat, xalqning ravnaqi, taraqqiyoti
uchun kurashishnigina emas, shu bilan birga, o‘zga millatga mansub kishilarga
hurmat-ehtirom ko‘rsatishni taqozo qiladi. Bunday tuyg‘uga ega ma’naviy yetuk
kishi milliy g‘ururni millatparastlikdan farqlay oladi, boshqa millat vakillarining
izzat nafsi va g‘ururini kamsitmaydi. Shuningdek, milliy g‘urur va iftixor
tuyg‘usiga ega insonda milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usi shakllanadi”2.
Qomusiy lug‘atda “milliy iftixor” tushunchasi: “Insonning ong va
faoliyatida, o‘zi mansub bo‘lgan millatning madaniyati, tarixi, dini, tili,
qadriyatlari qanchalik o‘rnashib olganligini ifodalaydi. Demak, milliy iftixorning
shakllanishi uchun, avvalo, uning asosiy negizi bo‘lgan milliy g‘ururni
tarbiyalash maqsadga muvofiqdir”3, – deb ta’rif berilgan.
Mavzuga oid tadqiqotlarning aksariyatida har bir insonda milliy g‘urur
tuyg‘usi milliy ongning shakllanganligi, o‘zlikni anglash, xalqparvarlik, Vatan
mustaqilligi hamda xalqning boy moddiy va ma’naviy merosi bilan faxrlanish,
millatining tarixini bilish, millat kelajagi yo‘lida mas’uliyatni his etish kabi
ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi e’tirof etilgan.
1Абдуллаева М.Н., Абдурашидов М., Абилов У. ва бошқалар. Фалсафа: қисқача изоҳли
луғат. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 217-218. 2Рўзиева Д.И. Талабаларда миллий ифтихор туйғусини шакллантириш. – Тошкент: Фан,
2007. – Б. 31. 3Назаров Қ. Фалсафа: қомусий луғат. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 267.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
78
Yoshlarda milliy g‘ururning shakllanishi ularda vatanparvarlik hissining
shakllanishi bilan uyg‘un olib borilishi muhimdir. Chunki vatanparvarlik xislati
bu – inson tomonidan iymon, e’tiqod va vijdonan Vatan hamda millat oldidagi
mas’uliyat, burchni anglashdan iborat bo‘lib, uning ma’naviy kamoloti, milliy
ongi yuksak bo‘lgan sharoitdagina ichki ruhiyatga aylanadi. Vatanparvarlik
tuyg‘usi, dastlab, insonda Vatanga hurmat va muhabbat ko‘rinishida shakllanib,
hayot tajribasi ortgan sari – axloqiylik, burch va mas’uliyat hissi kuchayib
borishi natijasida e’tiqodga aylanadi.
Vatanparvarlik tuyg‘usining iymon-e’tiqodga aylanishi har bir shaxsning
qalbi va ongida, faoliyatida Vatanning tarixi va hozirgi kuni, uning manfaatlari
va istiqboli haqidagi o‘ylari bilan uyg‘unlashib bir tizimga keladi va inson
hayotining maqsadi, unga yo‘nalish beruvchi ichki bir tuyg‘uga aylanadi. Zero,
vatanparvarlik botiniy tuyg‘u sifatida insonni Vatan manfaatlari yo‘lida bor
bilimi, qobiliyati, kuchi va irodasini safarbar etishga yo‘llaydi. Vatanga bo‘lgan
muhabbat ana shu tarzda insonning hayot faoliyati davomida namoyon bo‘lib, bu
tuyg‘uning iymon-e’tiqodga aylanishi esa har bir insonning, har bir millat
vakilining miliy g‘ururini ko‘rsatib beruvchi mezon bo‘lib xizmat qiladi.
Milliy g‘urur hamda vatanparvarlik hissi millat taraqqiyoti bilan uzviy
bog‘liq bo‘lib, mamlakatda istiqomat qiluvchi barcha millat vakillarining tinch
va totuv hayoti hamda istiqbolining porloqligiga ishonch, ularning tarixi,
qadriyatlari va urf-odatlariga hurmat hamda Vatan manfaati uchun fidoyilik
orqali ifodalanadi. Vatani, millati hamda xalqiga nisbatan muhabbat va hurmat
qalbida chuqur o‘rin olgan insonda yuksak ma’naviy xislatlar shakllanishi
mumkin. Faqat shunday inson o‘z taqdirini Vatan va xalq taqdiri bilan bog‘laydi.
Milliy g‘urur va vatanparvarlik xislatlari nafaqat Vatan taraqqiyoti, uning
shon-shuhrati, obro‘-e’tibori bilan, balki mamlakatdagi barcha millat
vakillarining vatanparvarlik tuyg‘ulari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, milliy va
umumbashariy qadriyatlarning eng muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanadi.
Chunki har bir inson o‘zining barcha orzu-umidlari, hayoti mazmunini Vatan
ravnaqi, uning taraqqiyoti va barqarorligida ko‘radi. Bu esa insonning Vataniga
bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘lib, milliy g‘ururni shakllantiradi. Zero,
vatanparvarlik bir ijtimoiy, etnik guruhga mansub kishilarning o‘z tarixi, tili,
ma’naviyati, madaniyati, urf-odatlari, obro‘si, qadr-qimmatini bilishi va uni
hurmat qilishi, boshqa xalqlarning obro‘-e’tibori va manfaatlarini hurmat
qilishini ifodalaydigan ma’naviy fazilatdir.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
79
FALSAFIY-ANTROPOLOGIK YONDASHUV ASOSIDA
O‘QUVCHILARDA TARIXIY TAFAKKURNI RIVOJLANTIRISHNING
AYRIM METODOLOGIK MASALALARI
Xodjayev B. (TDPU)
Abstract
The article deals with some methodological questions of developing of
historical thinking of students based on philosophical-anthropological approach.
Резюме
В статье раскрыты некоторые методологические вопросы развития у
учащихся исторического мышления на основе философско-
антропологического подхода.
Tayanch tushunchalar: yondashuv, falsafiy-antropologik yondashuv,
tafakkur, tarixiy tafakkur, tarixiy voqelik, tarixiy ong, tarixiy xotira,
rivojlantirish.
Ma’lumki, mustaqillik yillarida respublikamizda qo‘lga kiritilgan muhim
yutuqlardan biri tarixiy xotirani tiklashga bo‘lgan ehtiyojlarning qondirilishi
bo‘ldi. Yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “Tarixiy xotirasi bor inson
– irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir”1.
Yurtboshimiz mazkur masala yuzasidan o‘z fikrlarini davom ettirib,
quyidagi aksiologik asosni keltirib o‘tadi: “Bu ko‘hna tuproqda milodgacha
bo‘lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, hali-hanuz
o‘zining ko‘rk-u tarovatini saqlab kelayotgan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan
o‘lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me’morlik va
shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi.
Mamlakatimiz hududida mavjud bo‘lgan to‘rt mingdan ziyod moddiy-ma’naviy
obida umumjahon merosining noyob namunasi sifatida UNESCO ro‘yxatiga
kiritilgani ham bu fikrni tasdiqlaydi”2.
Ana shunday buyuk merosni o‘rganish orqaligina yoshlar ma’naviy
qiyofasini rivojlantirish mumkin. Bunday merosni esa faqat va faqat tarix orqali
o‘zlashtirish mumkin. Chunki bunday merosni o‘rganmasdan turib, bugungi
kunda amalga oshirilayotgan islohotlarimizni muvaffaqiyatli yakunlash mumkin
emas. “Tarix hamma narsaga chidaydi. Ammo o‘zini soxtalashtirishga aslo
chiday olmaydi”3. Zero, tarixni o‘rganish tafakkurimizni charxlaydi, o‘tmish
tarixidan faxrlanish, yo‘l qo‘yilgan xatolardan kelajakda xoli bo‘lish imkonini
beradi. XVIII asrning buyuk nemis ma’rifatparvari Fridrix Shiller: “Tarixni
o‘rganish aqlimizni nurlantiradi, qalbimizni olijanob fidoyilik bilan
1Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б. 3-4. 2Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 30. 3Маврулов А. Маънавий баркамол инсон тарбияси. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 34.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
80
alangalantiradi. U ruhimizni axloqiy masalalarga pastkashlik va bachkanalik
bilan yondashishdan saqlaydi”1 – deydi.
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib aytish mumkinki, tarixiy tafakkur ma’rifatli
jamiyat qurishning muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Zotan, o‘tmishni anglash,
uni to‘g‘ri tushunish orqali kishilar ruhiyatida jiddiy o‘zgarishlar yasashga, bu
orqali hayotni, turmush tarzini, oxir-oqibatda esa jamiyatni ma’naviy isloh
qilishga erishiladi.
N. Jo‘rayevning fikricha, tarixiy tafakkurni rivojlantirishning ijtimoiy
zaruriyat ekanligi quyidagi jihatlarda yorqin namoyon bo‘ladi:
birinchidan, tarixni anglash orqali hayotni anglash, insonning insonligini
anglash tuyg‘usi shakllanadi;
ikkinchidan, tarixiy tafakkur orqali bugungi hayot mazmuni chuqurroq
tushuniladi va kelajak falsafasi dunyoga keladi. Bu har bir insonning o‘ziga xos
tafakkur tarzini rivojlantirish orqali shaxs sifatidagi fenomenini vujudga
keltirishga, fe’l-atvorining shakllanishiga xizmat qiladi;
uchinchidan, tarixni o‘rganish orqali o‘z qadru qimmatini, o‘zligini
anglaydigan, o‘z haq-huquqini himoya qila oladigan barkamol shaxsni
rivojlantirish imkoniyati yuzaga keladi;
to‘rtinchidan, ajdodlari buyuk bo‘lgan, jahon sivilizatsiyasi va insoniyat
taraqqiyotiga juda katta hissa qo‘shgan madaniyatga daxldor fuqaroning qalbida
o‘tmishni o‘rganishi orqali milliy g‘ururning uyg‘onishi mamlakat mustaqil
taraqqiyot yo‘lini tanlagan bir paytda katta ma’naviy qudrat va ulkan iroda kuchi
bo‘lib xizmat qiladi;
beshinchidan, har bir fuqaroni ma’naviy-ruhiy va axloqiy jihatdan
yangilash orqali jamiyatni yangilash, turmush tarzini yangilash kabi g‘oyatda
chuqur, keng miqyosli islohot amalga oshiriladi2.
Falsafiy-antropologik yondashuv o‘zining tadqiqotchilik va tarbiyaviy
funksiyasiga ko‘ra o‘quvchining ma’naviy dunyosiga yo‘naltirilgandir. Ana shu
sababli mazkur yondashuv pedagogikadagi mavjud boshqa ilmiy yoki
gnoseologik yondashuvlardan farqli ravishda muloqot va o‘zaro bir-birini
tushunish asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni talab etadi.
Mazkur yondashuvning o‘ziga xosligi ta’lim-tarbiya jarayonining barcha
subyektlariga nafaqat dunyoqarash ko‘rinishida, balki mavjudlik usuli tarzida
qarashni talab etadi. Mazkur mavjudlik usulini, birinchi navbatda, borliqni
anglab yetish sifatida tushunish lozim. Ikkinchidan, mazkur mavjudlik usulini
1Qarang: Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. – Тошкент: Шарқ, 2002.
– Б. 83-84. 2Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. – Тошкент: Маънавият, 2008.
– Б. 17-18.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
81
uzluksiz ravishda o‘z-o‘zi, boshqalar va boshqa madaniyatlar bilan muloqot tarzi
sifatida aniqlashtirish maqsadga muvofiqdir.
Falsafiy-antropologik yondashuvning o‘quvchilarda tarixiy tafakkurni
rivojlantirishdagi pedagogik imkoniyatlari uning quyidagi asosiy tushunchalarini
tahlil etishda yorqin namoyon bo‘ladi: hayot, turmush tarzi, hayot falsafasi,
borliq, ma’naviyat, ruh, individ, inson, individuallik, shaxsiy tajriba, dialog,
dialogik harakat, hayot mazmuni, tarbiya, o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini
rivojlantirish, ishonch, o‘zaro bir-birini tushunish.
“Hayot” tushunchasi ko‘p mazmunli va murakkab bo‘lib, o‘zining xilma-
xil talqiniga ega. Ana shu sababli “hayot” tushunchasiga tabiiy-biologik,
kosmologik va madaniy-tarixiy nuqtayi nazardan yondashuv mavjud:
1) hayot – fazoviy hayotiy shiddat, uning mohiyati ong va yuqori ongda
namoyon bo‘ladi;
2) hayot kechinmalar oqimidir, lekin bu kechinmalar tarixiy-madaniy
jihatdan shartlanadi.
Mazkur talqinlarda hayot uzluksiz, yagona, ijodiy, doimiy shakllanish va
rivojlanish jarayoni sifatida ko‘riladi. Bu jarayon mexanik, noorganik turlarga,
har qanday noaniqlikka, qotib qolganlikka, “muqimlikka” qarshi qo‘yiladi.
Tarix fanini o‘rganish jarayonida o‘quvchilar turli davrlar bilan
bog‘liqlikda kishilar hayotining maqsad-muddaosi va mazmuni bilan tanishib
boradi. O‘sha davr odamlari hayotining hozirgi kishilari bilan o‘xshash va farqli
jihatlarini bilib oladi. Ana shu nuqtayi nazardan har qanday davrning ham
siyosiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy, ham madaniy hayotini o‘rganishga alohida
e’tibor qaratiladi.
Turmush tarzi ijtimoiy guruhlar, elat va millatlarning kundalik hayotini
ifodalovchi tushuncha bo‘lib, falsafiy, sotsiologik, ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-
ruhiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Turmush ijtimoiy hodisa sifatida inson
hayotining obyektiv shart-sharoitlari hamda hayotiy faoliyat shakllari, ongi va
xulqining dialektik birligini taqozo etadi1.
Turmush tarzi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy davrdagi shart-sharoitlarning
butun majmuasi bilan belgilanadi. Ya’ni, odamlarning, ijtimoiy-etnik
birliklarning muayyan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sharoitlarda shakllangan
hayot faoliyati uslubi bo‘lib, ularning kun kechirishi, muomalasi, xulq-atvori va
tafakkur tarzida namoyon bo‘ladi.
O‘quvchilar tarix darslarida turli davrlar bilan bog‘liqlikda xilma-xil
xalqlarning turmush tarzidagi quyidagi o‘ziga xosliklarni o‘rganadi:
1Фалсафа: энциклопедик луғат. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2010.
– Б. 405.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
82
1) milliy hudud, madaniy yashash sharoitlari, iqtisodiy asos va ijtimoiy
rivojlanish bilan bog‘liq hodisalar;
2) millatning tabiiy betakrorligi, o‘ziga xosligi, tarixiy o‘zgaruvchanligi va
ijtimoiy rang-barangligi;
3) millat tarixi, o‘tmishi;
4) urf-odatlar, an’analar, marosimlar, yashash tarzi, ma’naviy merosidagi
milliy o‘ziga xosliklar;
5) milliy til, milliy madaniyat va ma’naviy tuyg‘ular, g‘oyalar hamda
milliy mafkuralar.
Falsafiy-antropologik yondashuvning mohiyatini ochib beruvchi
tushunchalardan yana biri – hayot falsafasi keng ma’noda hayotning mazmuni,
maqsadi, qadr-qimmatini talqin etishga xizmat qiladi. Hayot falsafasida tarix
tug‘ilishdan o‘limgacha bo‘ladigan biologik davriylikka o‘xshash jarayonlarni
boshidan kechiradigan noyob va takrorlanmas “madaniy organizmlar” sifatida
namoyon bo‘ladi. Ya’ni, tarixiy jarayon “taqdir”ga bo‘ysunadi, tabiat bundan
mustasno, chunki unda sababiylik qonuni hukmrondir1.
Aynan mazkur tushuncha mohiyatini o‘quvchilar tomonidan anglanishi
uchun ularda hayotning mohiyatini uning o‘zidan anglab olishga intilishni
rag‘batlantirish zarur. Buning uchun o‘rganilgan materiallarni takrorlash va
umumlashtirish darslarida o‘quvchilar tarixiy davrlar bilan bog‘liqlikda
hayotning ichki mohiyatini hissiy kechinmalar tarzida idrok etishlari kerak
bo‘ladi. Masalan, o‘quvchilar turk hoqonligi tarixini o‘rganish jarayonida ushbu
davrdagi hayot falsafasining tub mohiyatini, bir tomondan, qahramonlik va
jasorat ko‘rsatish orqali turk xalqini tabg‘ach xonligiga qaram bo‘lib qolishdan
asrash, ikkinchi tomondan, mamlakatni rivojlantirish uchun boshqa xalqlar va
elatlar bilan integratsiyalashuv, ya’ni yaqin qo‘shnichilik aloqalarini o‘rnatish
ekanligi haqidagi xulosalar orqali anglaydi. Yoki xuddi shu davrda Yevropa
xalqlari, jumladan, franklarda dastlabki boshqaruv qoidalari joriy etilib, qirol
hokimiyatini kuchaytirish orqali istilo qilingan rim-gall aholisini idora qilish
zaruriyatini yuzaga keltirganligini mantiqan tushunib yetadi.
Falsafiy-antropologik tushuncha sifatida borliq, olam va har qanday
turdagi mavjudlikni ifoda etishga xizmat qiladi. Mazkur tushuncha o‘quvchilarda
tarixiy tafakkurni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etib, ular turli xalqlar,
sulolalarning paydo bo‘lishi, ularning qisqa yoki uzoq davr hukm surganligining
sabablarini o‘rganish orqali insoniyat tarixida nima uchun ko‘plab yo‘qotishlar,
xatoliklarga yo‘l qo‘yilganligini anglab oladi, chunki tarixiy hodisalarda
mavjudlik va yo‘qlikning dialektik birligi o‘z ifodasini topadi. Masalan, Amir
1Фалсафа: энциклопедик луғат. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2010.
– Б. 336.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
83
Temur tomonidan XIV asrda yirik markazlashgan davlatga asos solindi, XVI asr
boshlarida, temuriylar hukmronligi davri oxirida o‘zaro urush-talash oqibatida
mamlakat tanazzulga yuz tutdi. O‘zaro taxt uchun kurash temuriylar davlati
tanazzulga yuz tutishining asosiy sababi bo‘lsa, Dashti qipchoq qabilalarining
rahnamolari o‘zaro qirg‘inlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida Muhammad
Shayboniyxonni qo‘llab-quvvatlashi va yerlari unumdor, hunarmandchilik
rivojlangan o‘lkalarni bosib olish orqali o‘troq hayot tarziga o‘tish g‘oyasini
ilgari surishi mavjud vaziyatning tezlashuviga imkon berdi.
Ma’lumki, insoniyat tarixini o‘zlashtirish orqali o‘quvchilar jamiyatni
harakatga keltiruvchi kuchlarning manbalari xususidagi ma’lumotlar bilan
tanishish orqali “jamiyatni harakatga keltiruvchi kuch – iqtisod”, “ijtimoiy
taraqqiyotda geografik muhit alohida o‘rin tutadi”, “libido (psixonalizning asosiy
tushunchalaridan biri bo‘lib, xohish-istak, intilish ma’nolarini bildirib, mazkur
o‘rinda “hayotiy kuch bag‘ishlash” ma’nosida qo‘llaniladi) xohish-istak jamiyat
taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi” kabi g‘oyalarning barchasi hayotning
muayyan ratsional jihatlari bo‘lgani holda, qaysidir darajada bir yoqlama
tushunib oladi, chunki tarixiy taraqqiyot, ma’naviyat ijtimoiy hayotni
harakatlantiruvchi muhim kuch ekanligini isbotlash imkonini beradi. Boshqacha
aytganda, o‘quvchi turli tarixiy davrlar bilan tanishish jarayonida o‘sha davrdagi
taraqqiyotni kuchaytiruvchi va susaytiruvchi kuch ma’naviyat ekanligiga aniq
amin bo‘ladi. Masalan, Amir Shohmurodning yuksak ma’naviy fazilatlar
(kamtarin, oliyjanob, bunyodkor, xalqparvar) sohibi ekanligi Buxoro
amirligining mustahkamlanishi, xalq turmushining farovonligi uchun xizmat
qilganligi, xalq unga hurmat bilan “amiri ma’sum” (begunoh amir) unvonini
berganligi, Xiva xonligi tarixi bilan tanishish jarayonida esa o‘quvchi Arab
Muhammadxonning o‘g‘illari Xabash Sulton va Elbars Sultonlar 1616 va 1621-
yillarda nayman va uyg‘ur qabilalarining boshliqlariga tayanib, otalariga qarshi
urush ochganligi haqidagi ma’lumotlar bilan tanishadilar. Eng achinarlisi,
noqobil farzandlarning amri bilan asir olingan otaning ko‘ziga mil tortilib,
qamab qo‘yiladi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay qatl etiladi. Natijada parokandalik
yana-da kuchayib, mazkur holat Xiva xonligining taraqqiyotiga keskin salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Ma’lumki, inson ijtimoiy tabiatiga ko‘ra o‘z turmush tarzini o‘zi yo‘lga
qo‘yadi, o‘zini o‘zi boshqaradi. O‘z xayollari, orzu-umidlari va maqsadlarini
ro‘yobga chiqarish jarayoni orqali mavhum holatlarni real voqelikka aylantira
oladi, ularni manfaat orqali moddiylashtira oladi va foydalanadi. Yaxshilik va
yomonlik, saxiylik va baxillik, ko‘ngilchanlik va bemehrlik, muhabbat va nafrat
uning butun ma’naviy-ruhiy qadriyatini belgilaydi.
O‘quvchi tarixni o‘rganish jarayonida ana shu holatlarni boshdan
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
84
kechiradi, o‘zining yaxlit olamini vujudga keltiradi. Shuningdek, o‘quvchilar har
qanday sharoitda ham tarixni anglashda uning tashkilotchisi va faol ishtirokchisi,
boshqacha aytganda, subyekti bo‘lgan inson qobiliyatini, aql-zakosini,
intellektual imkoniyatlarini va, umuman, insoniy qadriyatlarni bilish, unga xolis
baho berish uchun fikrga aylanayotgan qarashlar to‘g‘ri asoslangan negiz
tufayligina shakllanishi mumkinligi haqidagi xulosaga kelishlari lozim. Chunki
inson tufayligina tarixiy jarayonlar haqiqiy ma’noda o‘zining insonparvarlik
mohiyatini, umuminsoniy qadriyatlarini to‘liq namoyon etishi mumkin. 7-sinf
o‘quvchilari “Uyg‘onish davri madaniyati” bilan tanishish orqali tabiat va
insonga qiziqishning paydo bo‘lishi, antik davr an’analarining qayta tiklanishi
orqali inson go‘zalligining tarannum etilishini badiiy asarlar, san’at asarlari
orqali anglab oladi.
O‘quvchilar insoniyat tarixini o‘zlashtirish jarayonida yana bir muhim jihat
– individuallikning ijtimoiy taraqqiyotga ta’sirini anglab olishlari zarur.
Individda ayrimlik bilan umumiylik uyg‘un holda mavjud bo‘ladi.
Umumiylikdan ayrimlikni farqlash uchun individ tushunchasi qo‘llaniladi.
Umumiylikdagi ayrimlik – individuallik quyidagilarda namoyon bo‘ladi: a)
muayyan ijtimoiy guruh, jamoa, tashkilotga uyushgan odamlarning o‘ziga xos
fe’l-atvorlari; b) o‘zini tashkil etgan muayyan ijtimoiy guruh kishilarining
o‘zlariga xos ijtimoiy belgilari, sotsial qiyofalari.
O‘z navbatida individ shaxsga doir sifatlarni namoyon eta olishi zarur,
chunki individni o‘ziga xoslik, betakrorlik sifatlasa, shaxsni bunday o‘ziga xoslik
bilan birga, erkin, ijodiy fikrlash va muayyan vaziyatda mas’uliyatni o‘z
zimmasiga olib, mustaqil harakatlana olish qobiliyati kabi sifatlar belgilaydi.
Shaxs o‘z shaxsiy sifatlari bilan muayyan ijtimoiy harakatga ta’sir ko‘rsatish
darajasiga qarab qadrlanadi yoki qadrsizlanadi. Muayyan tarixiy sharoitlarda
yirik ijtimoiy harakatlarga boshchilik qilganlar tarixiy shaxs sifatida o‘zidan
yaxshi yoki yomon nom qoldiradi. O‘quvchilar tarixiy shasxlarning hayot yo‘li
va faoliyatini o‘rganish orqali, yuqorida ta’kidlanganidek, ularni ijobiy yoki
salbiy tarzda baholaydilar. Masalan, Muqanna, Mahmud Torobiy, Jaloliddin
Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Buyuk Karl,
Yustinian kabi tarixiy shaxslar jamiyat taraqqiyotini tezlashtirgan bo‘lsa, Sulton
Ali Mirzo, Zuxrobegi og‘a, Iskandar Sulton, Ubaydullaxon II, Abulfayzxon
kabilar esa jamiyat taraqqiyotini sustlashtirgan. O‘quvchi mazkur holatning
yuzaga kelishida tarixiy shaxslarda tarkib topgan dunyoqarash va shu asosda
vujudga kelgan imon yo‘nalishi va darajasi ma’lum rol o‘ynaganini, ulardagi
insoniy fazilatlar va qusurlar o‘zi boshchilik qilayotgan harakatga ijobiy yoki
salbiy ta’sir ko‘rsatganliklari haqidagi xulosaga keladi.
O‘quvchilarda o‘tmish saboqlarini o‘rganishga ehtiyojni kuchaytiruvchi
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
85
qator asoslar mavjud. Bu bevosita insoniyatning tarixiy tajribasini o‘rganish,
hayot mantig‘ini anglash bilan bog‘liq bo‘lgan serqirra va murakkab jarayondir.
Aynan tarixiy tajriba ijtimoiy dunyoning o‘quvchi tomonidan ma’naviy,
ma’rifiy, ruhiy, amaliy o‘zlashtirilishi va bilishni yangi bosqichga ko‘taradi.
Natijada o‘quvchida nafaqat bilimlar, balki qadriyatlar haqidagi tasavvurlar ham
o‘ziga xos tarzda shakllana boshlaydi. O‘quvchilarda o‘tmishni anglashga doir
bilimlar va qadriyatlar bevosita tarixiy hodisalarni kuzatish, ularni tahlil etish va
zarur xulosalar chiqarish natijasida yuzaga keladi. Tarixiy tajriba, tarixiy
jarayonlardan chiqariladigan xulosalar faqatgina bilimlar va qadriyatlarning
tayyor andozasini o‘zida ifoda etibgina qolmay, shu bilan birga, o‘quvchilar
tomonidan dunyoni amaliy o‘zlashtirish jarayonida ma’naviy qudrat vazifasini
bajaradi. Natijada o‘quvchilarda demokratik jamiyat fuqarosi uchun xos bo‘lgan
yaratuvchanlik, bunyodkorlik fazilatlari rivojalanadi, aniqrog‘i tarixiy tajriba ana
shunday sifatlarni rivojlantirish uchun ruhlantiruvchi, ilhomlantiruvchi, da’vat
etuvchi vosita rolini bajaradi.
O‘quvchining tarixiy tajribani o‘zlashtirishida o‘sha davr bilan
muloqot(dialog)ga kirisha olish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchi tarixiy
voqelik bilan tanishish jarayonida quyidagi savollarga javob izlaydi: “Nima
uchun shunday holat yuzaga keldi?”, “Mazkur jarayonning yuzaga kelishi
sabablari nimada?”, “Tarixiy voqealar rivojini qanday tarzda o‘zgartirish
mumkin edi?”, “Men o‘sha voqelikning ishtirokchisi bo‘lganimda qanday yo‘l
tutgan bo‘lar edim?”, “Mazkur vaziyatda odamlarga qanday yordam berishim
mumkin?” va boshqalar.
Umumjahon tarixini o‘rganish, umuminsoniyat o‘tmishini tahlil etish
orqali o‘quvchida inson haqidagi tushunchalar boyiydi, inson faoliyati, uning
imkoniyatlari xususidagi xulosalari kengayishiga yordam beradi.
O‘tmishda bo‘lgan har bir hodisa ma’lum ma’naviy-ruhiy, ijtimoiy-siyosiy
muhit ta’sirida yuz berganligi sababli o‘quvchi uni o‘rganganda har bir davrning
o‘ziga xos shukuhi, tashvishlari, sevinch, iztiroblarini yaxlit ko‘ra olishi lozim.
Ana shunda tarix o‘quvchi ongi va shuuriga mustahkamroq o‘rnashib, uni
fikrlashga, o‘tmishni idrok etib, kelajakni aql yo‘rig‘i bilan belgilay olishiga
yordam beradi. Natijada o‘quvchida o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini
rivojlantirish, o‘zaro ishonch va o‘zaro bir-birini tushunish kabi sifatlar
rivojlanadi.
Umuman olganda, falsafiy-antropologik yondashuv konkret metodologik
asoslarga ega bo‘lib, mazkur yondashuv asosida tarixni o‘zlashtirish natijasida
o‘quvchi shaxsida o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z-o‘zini
tarbiyalash ko‘nikma va malakalari tarkib topadi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
86
ПРОБЛЕМЫ АДАПТАЦИИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТЕХНОЛОГИИ
КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ НА УРОКАХ ИСТОРИИ
Ташкенбаева Д.А. (ТГПУ)
Аbstract
This article focuses on one of the modern trends of the technology of
critical thinking of students, as well as the principles of its implementation in the
educational process.
Rezume
Mazkur maqola o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash tеxnologiyasining oid
mеtodik xususityalarni o‘rganishning zamonaviy tеndеnsiyalaridan biriga hamda
uni ta’lim jarayoniga joriy etish tamoyillariga bag‘ishlangan.
Основные понятия: мышление, сознание, особенность, критическое
мышление, познавательная деятельность, технология обучения.
Современный этап развития общества характеризуется возрастанием
требований к уровню развития личности. В концепции модернизации
образования в качестве одной из задач выдвигается формирование
молодого человека с критическим, нестандартным мышлением, способного
к поиску взвешенных решений, основанных на самостоятельном
исследовании окружающего мира.
Постоянное увеличение объема знаний, быстрое устаревание
имеющихся сведений, необходимость ориентироваться во всё
возрастающем потоке информации заставляют нас искать источник новых
знаний непосредственно внутри системы образовательных процессов.
Выпускник школы, академического лицея и профессионального колледжа
должен самостоятельно мыслить, уметь увидеть возникающие в реальном
мире трудности и искать пути рационального их преодоления, четко
осознавать, где и каким образом приобретаемые им знания могут быть
применены в окружающей действительности.
ХХI век потребовал качественного изменения содержания
образования, которое должно быть направлено на развитие возможностей и
способностей человеческой личности. Задача образовательного учреждения
и каждого педагога создать условия, позволяющие личности учащегося
максимально самореализоваться, развить свои способности, в том числе и
интеллектуальные.
Помочь в решении этих проблем и в создании условий, максимально
стимулирующих развитие интеллектуальных способностей учащихся,
может использование приемов технологии критического мышления.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
87
В постоянно меняющемся мире обучение должно быть направлено на
формирование сильной личности, способной жить и работать в непрерывно
меняющемся мире, поэтому поиск новых форм и приемов изучения
истории в наше время - явление не только закономерное, но и необходимое.
Исследования национального тренингового центра США показывают, что
именно интерактивные методы позволяют резко увеличить процент
усвоения материала1. Однако следует отметить, что часто преподаватели
считают, что для внедрения интерактивного обучения в образовательный
процесс просто необходимо наличие компьютера, проектора в учебном
кабинете или интерактивной доски. Для разъяснения понятия
«интерактивные методы» стоит обратиться к истории. Нельзя сказать, что
использование таких методов ново. Тема интерактивных методов в
обучении изучена достаточно хорошо. История говорит, что разработкой
интерактивных методов занимались такие ученые, как Сухомлинский,
Шаталов, Амонашвили, Лысенкова.
По мнению Г. Селевко, критическое мышление – это один из видов
интеллектуальной деятельности человека, который характеризуется
высоким уровнем восприятия, понимания, объективности подхода к
окружающему его информационному полю2.
Для того чтобы учащийся мог воспользоваться своим критическим
мышлением, ему важно развить в себе ряд качеств, среди которых
Д. Халперн выделяет:
1. Готовность к планированию. Мысли часто возникают хаотично.
Важно упорядочить их, выстроить последовательность изложения.
Упорядоченность мысли – признак уверенности.
2. Гибкость. Если учащийся не готов воспринимать идеи других, он
никогда не сможет стать генератором собственных идей и мыслей.
Гибкость позволяет подождать с вынесением суждения, пока ученик не
обладает разнообразной информацией.
3. Настойчивость. Часто, сталкиваясь с трудной задачей в истории,
мы откладываем ее решение на потом. Вырабатывая настойчивость в
напряжении ума, ученик обязательно добьется гораздо лучших результатов
в обучении.
1Кирилова Н.Б. Медиаобразование в эпоху социальной модернизации // Педагогика. –
Москва, 2005 – 5. – С. 13-21. 2Селевко Г. Развитие критического мышления на уроке: Пособие для учителя. – Москва:
Просвещение, 2004. – С. 175.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
88
4. Готовность исправлять свои ошибки. Критически мыслящий
человек не будет оправдывать свои неправильные решения, а сделает
выводы, воспользуется ошибкой для продолжения обучения. 5. Осознание. Это очень важное качество, предполагающее умение
наблюдать за собой в процессе мыслительной деятельности в истории,
отслеживать ход рассуждений. 6. Поиск компромиссных решений. Важно, чтобы принятые решения
воспринимались другими людьми, иначе они так и останутся на уровне
высказываний1. Анализируя мнения вышеназванных ученых, мы должны найти ответ
на вопрос: так в чем же заключается положительный фактор этих методов?
Дело в том, что интерактивные методы дают возможность понять
взаимосвязь между событиями, анализировать, иметь свое мнение, уметь
аргументировать и толерантно вести диспут, они позволяют учиться
взаимодействовать между собой. Эти методы наиболее соответствуют
личностно-ориентированному подходу, так как они предполагают со-
обучение (коллективное обучение, обучение в сотрудничестве), причем и
обучающийся и педагог являются субъектами учебного процесса. Педагог
чаще выступает лишь в роли организатора процесса обучения, лидера
группы, создателя условий для инициативы учащихся. Кроме того,
интерактивное обучение основано на прямом взаимодействии учащихся со
своим опытом и опытом своих друзей, так как большинство интерактивных
упражнений обращается к опыту самого учащегося, причем не только
учебному, школьному. Новое знание, умение формируются на основе
такого опыта. Все это является весьма актуальным для нашего времени,
когда объем информации увеличивается, и дидактическая функция учителя
основывается уже не только на преподавании знаний, а на формировании
навыков находить их. Очень сложно классифицировать интерактивные
методы, так как многие из них являются сложным переплетением
нескольких приемов. Хочется обратить внимание на некоторые из них,
которые я считаю на уроке истории наиболее действенными, например, к
таковым я отношу «мозговой штурм». Основная задача этого метода – сбор
как можно большего числа идей в результате освобождения участников
обсуждения от инерции мышления и стереотипов.
Понятие «критическое мышление» связано с поиском недостатков,
недочетов. Когда мы говорим: «Он мыслит слишком критично», то
1Халперн Д. Методика проведения игр и дискуссий на уроках истории. – Москва: Владос-
пресс, 2003. – С. 46.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
89
подразумеваем излишнюю недоверчивость человека, его нежелание
принимать что-либо на веру. Тем не менее, данный термин зачастую
связывают с высоким уровнем осмысленности процесса обучения, причем
не только со стороны учителя, но и (что принципиально важно для
образовательной технологии развития критического мышления) со стороны
ученика.
В настоящее время, наверное, не стоит беспокоиться о прочности
приобретаемых учащимися знаний в той или иной области, поскольку эти
знания подвергаются изменениям каждый год и устаревают подчас раньше,
чем учащиеся сумеют их усвоить. Гораздо важнее, чтобы в экономику,
науку и культуру нашего великого узбекского народа приходили молодые
люди, умеющие самостоятельно учиться работать с информацией,
самостоятельно совершенствовать свои знания и умения в разных областях,
приобретая, если окажется необходимым, новые знания, потому что
именно этим им придется заниматься всю их сознательную жизнь1.
Анализируя вышесказанное, можно отметить, что
Критическое мышление – это: способность ставить новые, полные смысла вопросы; вырабатывать разнообразные, подкрепляющие аргументы; принимать независимые продуманные решения. А вот думать критически на уроках истории обозначает:
проявлять любознательность к каким либо событиям, и личностям
в целом;
использовать исследовательские методы;
ставить перед собой вопросы: Как? Почему? Причина? Итог?
осуществлять планомерный поиск ответов;
вскрывать причины и последствия фактов исторической
действительности;
приходить к правильному умозаключению о сомнениях в
общепринятых истинах;
выработка точки зрения и способность отстоять ее логическими
доводами;
внимание к аргументам оппонента и их логическое осмысление. В преподавании истории критическое мышление является одной из
важнейших проблем в преподнесении материала. У каждого студента,
обучающего имеется своя объективная исследовательская точка зрения. 1Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе
образования. – Москва: Академия, 2003 – С. 272.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
90
Студенты, получив определенный материал, индивидуально подходят к его
изучению.
Особенностью проблемного подхода этой технологии в методике
преподавания истории заключаются в следующем:
тот факт, что не объем знаний или количество информации
является целью образования, а то, как обучающийся умеет управлять этой
информацией: искать, наилучшим способом присваивать, находить в ней
смысл, применять в жизни и в практике данный исторический материал;
не присвоение «готового» знания в объекте истории, а
конструирование своего, которое рождается в процессе обучения, но оно не
должно противоречить интерпретации фактов исторической
действительности;
коммуникативно-деятельностный принцип обучения,
предусматривающий диалоговый режим занятий, совместный поиск
решения исследовательских проблем, а также «партнерские» отношения
между педагогом и обучаемыми;
объективная оценка исторической действительности
положительных и отрицательных сторон в познаваемом объекте. Таким образом, применение элементов технологии критического
мышления дает возможность вырабатывать у обучающихся надпредметные
умения, такие как: умение работать в группе; умение графически оформить
текстовый материал; умение творчески интерпретировать имеющуюся
информацию, а также умение распределить информацию по степени
новизны и значимости; умение обобщить полученные знания;
формирование культуры чтения, включающей в себя умение
ориентироваться в источниках информации, пользоваться разными
стратегиями чтения, адекватно понимать прочитанное, сортировать
информацию с точки зрения ее важности, «отсеивать» второстепенную,
критически оценивать новые знания, делать выводы и обобщения. Способы
познавательной деятельности учащихся, направленные на историко-
логический анализ представленной информации (планы, логические схемы,
таблицы), постепенно дополняются методическими приемами и
средствами, дополняющими не только содержание, но и критерии его
отбора, и принципы изложения. Современные приемы работы с
историческими текстами открывают широкие перспективы для развития
познавательных способностей, обновления форм изучения истории.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
91
MAKTABGACHA VA BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA CHET TIL
O‘QITISH JARAYONINI INTENSIFIKATSIYALASH
Axmedova N.Sh. (TDPU)
Abstract
This article discusses the process of intensification of foreign language pre-
school and elementary stage of learning. The intensification of the process of
learning of foreign language is considered as a totality of the circumstances and
domestic leading to an increase of the quality of education.
Резюме
В статье рассматривается процесс интенсификации преподавания
иностранного языка в дошкольном и начальном этапах обучения.
Интенсификация процесса обучения иностранному языку рассматривается
как совокупность обстоятельств и внутренних ведущих к повышению
качества образования.
Tayanch tushunchalar: chet til, ta’lim jarayoni, ko‘p tillilik, pedagog,
intensifikatsiya, boshlang‘ich ta’lim, maktabgacha ta’lim.
Chet tilni bilish jahon madaniyati yutuqlari va axborot resurslari
imkoniyatlaridan bahramand bo‘lish, dunyo miqyosida muloqot qilish va xalqaro
hamkorlikka yo‘l ochadi. Shubhasiz, til o‘rganishda maktab ta’limi asosiy o‘rin
tutadi, aynan shu davrda bola asosiy bilimlarni, grammatika qoidalarini
o‘zlashtiradi. Ma’lumki, chet tilni bolalikdan o‘rganish yaxshi samara beradi.
Aynan shu sababli O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 10-
dekabrda qabul qilgan “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorida 2013-2014-o‘quv yilidan boshlab chet
tillarni o‘rganish umumta’lim maktablarining birinchi sinflaridan o‘yin tarzidagi
darslar va og‘zaki nutq darslari shaklida, ikkinchi sinfdan boshlab esa, alifbo,
o‘qish va grammatikani o‘zlashtirishdan bosqichma-bosqich boshlanishi belgilab
qo‘yilgan. Barkamol avlod tarbiyasi, intellektual salohiyatni yuksaltirish vazifasi,
so‘zsiz, ilm-u fan taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Bugun yurtimizda chet tillar,
xususan, ingliz tilida o‘z fikrini bemalol ifodalab, erkin so‘zlasha oladigan,
kelajakda xalqaro hamkorlik va muloqotni yanada rivojlantirishga munosib hissa
qo‘shadigan yosh avlod ulg‘aymoqda.
2014-yilning 10-15-mart kunlari Britaniya Kengashi bilan hamkorlikda
darslik mualliflari, trenerlar va amaliyotchi o‘qituvchilar boshlang‘ich sinflarda
chet tillarni o‘rgatish bo‘yicha xalqaro ekspert Vendi Arnold ishtirokida trening
tashkil etildi. Ushbu trening mashg‘ulotlarining davomi sifatida Xalq ta’limi
vazirligining 2014-yil 6-martdagi “Xalq ta’limi tizimidagi chet tillar
o‘qituvchilari uchun 2-sinf darsligi asosida maxsus malaka oshirish kurslarini
tashkil etish to‘g‘risida”gi 57-sonli hamda markaziy institutning “2014-2015-
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
92
o‘quv yilidan 2-sinfda chet tilni o‘qitish bo‘yicha ingliz, nemis va fransuz
tillaridan trenerlar tayyorlash kurslarini tashkil etish to‘g‘risida”gi buyruqlari
asosida joriy yilning 28-mart kuni A. Avloniy nomidagi xalq ta’limi xodimlarini
qayta tayyorlash va malakasini oshirish markaziy institutida trenerlar uchun
maxsus kurs boshlandi. Trening oldi yalpi yig‘ilishida O‘zbekiston Respublikasi
Xalq ta’limi vaziri U.I. Inoyatov mazkur kursning maqsad va vazifalari,
kutilayotgan natijalar to‘g‘risida ishtirokchilarga ma’lumot berdi1.
Sharq pedagogikasida ham, G‘arb pedagogikasida ham mutaxassislar va
ota-onalar tomonidan quyi sinf bolalari u yoki bu narsani o‘rganishlari hayotiy
va didaktik o‘yinlarga moyilliklari yakdil ravishda e’tirof etilgan2. Chet tillarni,
xususan ingliz tilini ham, bolalar yoshi, hayotiy tajribasi, bilimlariga mos
ravishda turli o‘yinlar orqali o‘rgatish muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda
Yevropadagi kabi “yevropacha ko‘p tillilik” tushunchasi ostida kamida ikkita
zamonaviy xorijiy tilni egallash maqsad qilinsa, unda navbatdagi chet tilni
o‘rganish uchun birinchi chet tilning ahamiyatiga yana-da ko‘proq e’tibor
berilishi lozim. Bu, ayniqsa, bolalar bog‘chalari, tayyorlov maktablari yoki
boshlang‘ich maktablarda birinchi chet tilni o‘qitish uchun muhim sanaladi,
chunki birinchi chet til navbatdagi xorijiy tilni o‘rganishga yo‘l ochib berishi
lozim. Xorijiy tillarni o‘rganish jarayonida birinchi chet til sifatida ko‘pincha
“foydalilik mezoni” bo‘yicha eng muhim bo‘lgan til ustuvor hisoblanadi.
Bugungi kunda ingliz tilini bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Nutqni egallashda tilning egiluvchanligi, ya’ni moslasha olishi bola uchun
ma’lum sharoitda chet tilni egallashga imkon beradi. Yoshi ulg‘aygan sari o‘z
tiliga moslasha boshlaydi. Shuning uchun katta yoshdagi bolalarga ikkinchi chet
tilni o‘rgatish odatda qator qiyinchiliklar bilan kechadi. Shu o‘rinda savol
tug‘iladi, chet tilni necha yoshdan o‘rgangan ma’qul? Chet tilni o‘rgatish
bo‘yicha turli usul va shakllar mavjud bo‘lsa-da, 1-sinflarda bu jarayon qiyinroq
kechishi mumkin. Ularning tez charchashi, diqqatining ixtiyorsizligi, eslab qolish
darajasi hali yetarli darajada rivojlanmagani yoshi va ruhiyatiga xosdir
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning yoshi va dunyoqarashiga
mos ravishda chet tillar o‘yin tarzida, og‘zaki nutq shaklida, multimedia
texnologiyalari va interfaol usullardan foydalanilgan holda o‘rgatilishi mumkin.
Masalan, ingliz tilidagi videodastur, multfilm, rang-barang rasm, qo‘shiq va
she’rlar bolalarda tilni o‘rganish uchun katta qiziqish uyg‘otadi. Rasmlarni
tanlashda tasvirlangan jismlarning soni alohida ahamiyat kasb etadi, chunki
1Абдулла Авлоний номидаги халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва малакасини
ошириш марказий институти// http://www.avloniy.uz/?q=uz/node/84 2Тохтаходжаева М.Х. Педагогика назарияси ва тарихи // Педагогика назарияси.
– Тошкент, 2010. – Б. 100.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
93
birdan ortiq jism yoki faoliyat tasviri bolaning chalg‘ishiga sabab bo‘ladi.
Natijada, bog‘cha yoshidagi bolalar chet tilda bemalol sanashni, o‘zini
tanishtirish, hafta kunlari va yil fasllari kabi boshlang‘ich bilimga ega bo‘ladi.
Ma’lumki, ota-onalar farzandlarini erta yoshidan turli qo‘shimcha mashg‘ulotlar
va to‘garaklar bilan band qiladi. Ko‘pincha, ular barcha sohalarda keng tarqalgan
va ommabop ingliz tilini ma’qul ko‘radilar. Bundan tashqari bu til bolalar
orasida ham juda mashhur. Inglizcha tez aytishlar, she’rlar, ertak va multfilm
qahramonlari, jozibali ohangdagi tovushlar bolalarni befarq qoldirmaydi.
Demak, ingliz tili asosiy chet til sifatida dunyo bo‘ylab e’tirof etilmoqda.
Deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar maktabgacha ta’lim muassasalarida
o‘rgatib kelinmoqda. Chet til bilan shug‘ullana boshlagan maktabgacha yoshdagi
bola ilk daqiqalardanoq o‘zga tilda gapirishga katta ishtiyoqni his qiladi. Til
o‘rganishga motivatsiyani saqlab qolish maqsadida maktabgacha ta’lim
muassasasida chet tilni kundalik hayotga tatbiq qilish lozim. Til maktabgacha
yoshdagi bolalarning rang-barang hayotiga tabiiy ravishda bog‘lansa, ular buni
o‘yinda, atrofdagilar bilan muloqotda qo‘llay boshlaydilar.
Boshlang‘ich sinflarda chet tilni o‘rgatishda o‘yin usulidan foydalanish
samarali bo‘lib, bunda o‘quvchining kommunikativ ko‘nikmalari rivojlanadi.
O‘yin alohida tashkil etilgan mashg‘ulot bo‘lib, bunda bolaning emotsional his-
tuyg‘ular va aqliy imkoniyatlarining safarbar etilishini, biror-bir qaror qabul
qilish, qanday yo‘l tutish, fikr bildirish, qanday qilib yutuqqa erishish kabi
vazifalarni amalga oshirishni talab etadi. Bu vazifalarni amalga oshirish bolaning
fikrlash qobiliyatini jadallashtiradi. Agar bola chet tilda gapirsa, bu ta’limiy
imkoniyatlarni yanada kengaytiradi. Bolalar o‘zlari o‘ylamagan tarzda chet tilni
o‘rgana boshlaydi. O‘yin bolalar uchun juda qiziqarli mashg‘ulot bo‘lib, bunda
a’lochi o‘quvchi ham, bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchi ham teng ishtirok etadi.
Bundan tashqari, chet tilni sust o‘zlashtirgan o‘quvchi o‘yinda birinchi bo‘lishi
mumkin, hamma bilan tengligini his qilish, quvonch va zavq muhiti, vazifalarni
bajarishdagi osonlik – bularning hammasi nutqda notanish tilda so‘zlashishdagi
tortinchoqlikni yengishga yordam beradi hamda ta’lim natijalariga ijobiy ta’sir
o‘tkazadi. O‘yin mashqlari boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun dars
samaradorligini oshiradi, darslik majmualaridagi materiallarning o‘quvchilar
tomonidan tez va oson o‘zlashtirilishiga yordam beradi, chunki o‘yinlar 6-8
yoshli bolalar uchun yetakchi faoliyat turi hisoblanadi. Shu bilan birga, chet tilga
oid material oson o‘zlashtirilib, bolada “men boshqalar qatorida chet tilda gapira
olaman”, degan qoniqish hissi paydo bo‘ladi. O‘yinlar orqali o‘quvchilarning
lug‘at boyligi oshiriladi, ijodiy tashabbuskorlik hamda ko‘nikma va malakalar
paydo bo‘la boshlaydi. Psixologik o‘yin mashqlari va treninglar o‘quvchilardagi
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
94
ixtiyorsiz diqqatni ixtiyoriy diqqat turi bilan almashtiradi1. Idrok, sezgi, mantiqiy
tafakkur hamda ko‘rish, eshitish va tez esda saqlab qolish kabi xotira turlari
rivojlanadi.
Jumladan, kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirishda qo‘shiqlardan
foydalanish mumkin2. Qo‘shiqlarning nima haqda ekanligi o‘quvchilar uchun
qiziqarli bo‘lib, yod olganda ular yangi ma’lumotlarga ega bo‘lishadi va bilish
faoliyati kuchayadi. Qo‘shiqlardan foydalanish talaffuz ko‘nikmalarini
takomillashtirishga, artikulyatsiya (talaffuzda, so‘zlashda, nutq a’zolarining
holati, harakati, ishi), ritmika va intonatsiyada aniqlikka erishish, ingliz tili
bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash, so‘z boyligini oshirishga yordam beradi,
monologik va dialogik tarzda fikr bildirishga o‘rgatadi, tayyor va spontan (o‘z-
o‘zidan paydo bo‘lgan) nutqni rivojlantiradi. Bundan tashqari, qo‘shiq til
o‘rganish jarayoniga bayramona ruh, noan’anaviy yondashuvni olib kirib,
o‘quvchilarning emotsional sohasiga ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Tajribalar shuni
ko‘rsatadiki, chet til bo‘yicha maxsus mashqlarni 5 yoshdan 10 yoshgacha
bo‘lgan bolalarga o‘rgatish ijobiy natija beradi.
Chet tilni o‘rgatishning boshlang‘ich davrida darsda turli raqs
harakatlaridan iborat bo‘lgan jismoniy mashqlardan foydalanish mumkin. Bunda
o‘quvchilar oldiga bu harakatlarning nomini eslab qolish maqsadi qo‘yilishi
kerak. O‘quvchilar o‘zlarini erkin tutishlari, o‘qituvchi bilan birga darsni
qiziqarli o‘tishiga harakat qilishlari kerak, chunki ularning ingliz tilida muloqot
qilishga tayyorligi va o‘z istaklarini bildirishi ushbu tildagi muloqot
imkoniyatlarini kengaytiradi.
Shu bilan birga, o‘quv materialini yetkazib berish ham bu borada muhim
ahamiyat kasb etadi. Mashg‘ulotlarni yana-da sermazmun o‘tkazishga yordam
beradigan zamonaviy pedagogika va axborot texnologiyalari yangi bilimlarni
yaxshi eslab qolish va o‘zlashtirishga yordam beradi. Masalan, “Do you want to
be healthy?” (Sog‘lom bo‘lishni xohlaysizmi?) darsida elektron o‘qituvchilar Dik
va Djeynning tushuntirishlari, shuningdek, bolalarga dastlab eshitish orqali yangi
so‘zlar, suhbat va ashulalarni yod olish imkonini beradigan elektron dasturdan
foydalanish eng samarali usullardan hisoblanadi. Bu borada ko‘rgazmali
vositalar, proektordan ham foydalanish bolalarga ingliz tilida hikoyalar tuzishga
yordam beradi. Zamonaviy texnologiyalar orqali ingliz tilini o‘rgatish
ko‘rgazmalilikni oshiradi. Ko‘rgazmalilik ta’lim jarayonini tashkil etish asosida
yotuvchi muhim qoidalardan biri hisoblanadi. Y.A. Komenskiy uni didaktika-
1Сафаев Н.С., Мираширова М.А., Одилова Н.Г. Умумий психология назарияси ва
амалиёти. – Тошкент, ТДПУ, 2013. – Б. 59. 2Vyvyan E., Melanie G. Cognitive Linguistics an Introduction. – Edinburgh: Edinburgh
University Press Ltd., 2006. – P. 67.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
95
ning “oltin qoidasi” deb atagan1. Xususan, axborotlarni eshitib qabul qilish
samarasi 15 foiz, ko‘rib qabul qilish esa – 25 foizni tashkil etadi. Ta’lim
jarayonida, ularning bir vaqtda ishtirok etishi natijasida ma’lumotlarni qabul
qilish samaradorligi 65 foizgacha ortadi. Tajribalar asosida o‘rganilayotgan
narsani namoyish etish va jarayon mohiyatini hikoya qilib berish o‘zlashtirish
darajasini birmuncha oshiradi.
Chet tilni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni, ishtiyoqni qo‘llab-quvvatlash
lozim. Bu jarayonda ota-onalarning ko‘magi muhim ahamiyatga ega. Bolalarning
chet tillarni o‘zlashtirishida ota-onalarga quyidagicha tavsiyalar beriladi:
bola bilan muntazam shug‘ullanib, muloqotda bo‘lish;
uyga berilgan topshiriqlarni birgalikda bajarish;
bolalar so‘z boyligini oshirish maqsadida ommaviy axborot vositalarida
ular uchun berib boriladigan chet tildagi ko‘rsatuvlarni birgalikda tomosha
qilish;
bolaning chet til fani o‘qituvchisi bilan doimo hamkorlikda ish olib
borish;
uning psixik bilish jarayonlari (xotira, idrok, tafakkur, xayol, sezgi) va
nutqida salbiy o‘zgarishlar yuz bergan holatlarda maktab amaliyotchi
psixologlari bilan hamkorlikda ish olib borish;
uy sharoitida inglizcha so‘zlarni takrorlash muhitini yaratib berish (har
xil o‘yinchoqlar, hayvonlarning rasmlari va haykallar nomlarini inglizcha
talaffuz qilinishini ta’minlash)2.
Televidenie orqali xorijiy tillarga o‘rgatish bo‘yicha ko‘rsatuvlarni, ingliz
tilidagi ilmiy-ommabop va multiplikatsion filmlarning o‘zbek tilidagi subtitr
yordamida ko‘rsatilayotganligini ota-onalar farzandlari bilan tomosha qilishlari,
bolalarning chet tildagi bilimlarini amaliy jihatdan boyitishiga turtki bo‘ladi. Bu
orqali nafaqat bolalar, balki ularning ota-onalari ham o‘z bilimlarini
shakllantirib, mustahkamlab borishlari mumkin.
Shunday qilib, chet tillarni o‘rganish zamonaviy ta’lim tizimining muhim
tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu dunyo sivilizatsiya yutuqlarini o‘rganish imkonini
beradi, kelajakda keng imkoniyatlar yaratadi va dunyoqarashni kengaytiradi.
Chet tillarni o‘rganish yoshlarning kelajakda yetuk kadr sifatida shakllanib,
hayotda o‘z o‘rnini topishiga yordam beruvchi omillardan biri bo‘lib qoladi.
1Коменский Я.А. Великая дидактика. – Москва: Кото мина, 1982. – С. 154. 2Сафаев Н.С., Мираширова М.А., Одилова Н.Г. Умумий психология назарияси ва
амалиёти. – Тошкент: ТДПУ, 2013. – Б. 74.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
96
УПРАЖНЕНИЯ НА ФОРМИРОВАНИЕ КОММУНИКАТИВНО-
КУМУЛЯТИВНЫХ УМЕНИЙ И НАВЫКОВ
Кадирова Н.Р., Эгамбердиева Г.А. (ТГПУ)
Abstract
In the article existing communicative exercises, exercises for practicing
vocabulary and exercises forming concepts are reviewed.
Rezume
Maqolada mavjud kommunikativ mashqlar, o‘rganilayotgan tushunchani
shakllantiruvchi va leksika bilan ishlashga yo‘naltirilgan mashqlar tahlil
qilingan.
Основные понятия: коммуникативно-кумулятивная технология,
коммуникативные упражнения, классификация упражнений,
коммуникативные умения, сопоставительный подход.
Обучение английскому языку как специальности, основанное на
коммуникативно-кумулятивной технологии, опирается на основы
межкультурной коммуникации и лингвокультурологии. Здесь необходимо
подробнее расшифровать понятие коммуникативно-кумулятивного
подхода.
Язык выполняет различные функции, и, говоря о функциях языка,
лингвисты выделяют общественные функции языка. Так, А.Н. Леонтьев
полагает, что реализация заложенных в самом языке возможностей его
организации и развития, так или иначе, предопределяется общественными
факторами, связанными функциями языка в обществе. Ученый выделяет
несколько функций речи, а в сфере общения отмечает коммуникативную
функцию, считая ее функцией регуляции поведения.
Язык, конечно, является средством коммуникации, но не только.
Коммуникативная функция языка является основной, а язык является
«хранителем и выразителем» культуры, и наряду с коммуникативной, ему
свойственна и кумулятивная функция. Кумулятивная функция – или
накопительная, когда язык не просто передает сообщение, но и отражает,
фиксирует и сохраняет в языковых единицах информацию о выполненной
человеком деятельности.
План выражения слова – лексема, является материальной основой для
фиксации совокупности знаний, которую языковая общность относит к
классу предметов и явлений. Философский принцип единства языка и
сознания распространяется не только на лексическое понятие, но и на
концепт, который «представляет собой единицу коллективного сознания,
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
97
отражающую предмет реального или идеального мира и хранимую в
национальной памяти носителей языка в вербально обозначенном виде»1.
Концепт является формой существования общественного сознания в
языке, который является частью языка, а кумулятивная функция
отражается в концептах, признанного планом содержания языкового знака,
из чего следует, что он включает в себя помимо предметной отнесенности
всю коммуникативно значимую информацию2. Формируя концепт, основу
коммуникативно-кумулятивной технологии, анализируют большое
количество вербального и невербального материала, но лексический
материал во всем его многообразии все же является основным для
достижения нашей цели. Мы считаем, что концепт является фиксатором
информации, которая передается в актах коммуникации, следовательно,
знания и информация передаются в актах коммуникации, а накапливаются
и фиксируются в концептах. Данные выводы важны для использования в
обучении студентов, изучающих иностранный язык, знакомящихся с
культурой изучаемого языка, так как коммуникативно-кумулятивный
подход вобрал в себя современные принципы обучения иностранному
языку, а объектом кумулятивной функции выделена культура как
социальное хранилище.
Разработка системы упражнений, учитывающих аспекты
межкультурной коммуникации и лингвокультурологии для достижения
необходимых результатов в освоении материала на современном этапе,
явление необходимое. В нашей статье мы хотим проанализировать
предыдущий опыт методистов, занимавшихся вопросами создания
упражнений, которые являются актуальными на современном этапе, и чей
опыт можно применить при разработке современных упражнений.
Проблема создания системы упражнений относится к числу наиболее
существенных в теории и практике преподавания иностранных языков.
Вопросам разработки теории и практики упражнений посвящены
исследования И.В. Рахманова, С.Ф. Шатилова, М.В. Ильина,
Б.А. Лапидуса, И.Л. Бим и других. Однако, как справедливо отмечает
Г.А. Китайгородская, «новые цели обучения иностранному языку требуют
1Бабушкин А.П. Концепты разных типов в лексике и фразеологии и методика их
выявления // Методологические проблемы когнитивной лингвистики. – Воронеж, 2001.
– С. 53. 2Воркачев С.Г. Культурный концепт и значение // Труды Кубанского государственного
технологического университета. – Краснодар, 2003. – Т. 17, вып. 2. – С. 269.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
98
сегодня пересмотра и дальнейшего развития теории упражнений в свете
коммуникативного подхода в обучении»1.
Психологи утверждают, что одной из важнейших задач при
организации упражнений, целью которых является необходимость
добиться навыков, заключается в том, чтобы, включая действие в
выполнение различных задач (разных видов деятельности) и усложняя
условия осуществления действия, добиться его выполнения в
разнообразных условиях без ущерба для качества продукции2.
И.Л. Бим рассматривает упражнение как «определенный процесс
решения задачи, как основную методическую единицу обучения, как
минимальную единицу организации реального учебно-воспитательного
процесса, обладающую всеми свойствами целого»3. С этим нельзя не
согласиться.
Упражнение как основа овладения речевой деятельностью
(слушанием, говорением, чтением, письмом) обладает целым рядом общих
характеристик:
иерархическая зависимость упражнений от соподчиненности задач
конкретного урока;
ситуативность;
повторяемость, то есть многократность решения коммуникативной
задачи при варьировании ее компонентов;
комплексное обеспечение воспитательной, образовательной, разви-
вающей целей обучения всеми видами речевой деятельности и т.п4.
К тому же при составлении упражнений нельзя не учитывать цели и
условия обучения, а также контингент учащихся.
Следует помнить о том, что упражнение должно отражать
двусторонность процесса обучения. Любая деятельность, в том числе и
речевая, предполагает наличие потребности, мотива и цели как со стороны
преподавателя, так и с позиции учащегося: «план преподавателя
обеспечивается его педагогическими потребностями, мотивами и целями, а
план ученика обеспечивается тем заданием (в упражнении), от
1Китайгородская Г.А. Коммуникативный подход к созданию системы упражнений
(небольшой исторический экскурс) // Вестник Московского университета. – Москва, 2001.
– Серия 19. – 2. – С. 7-13. 2Рахманов И.В. Обучение устной речи на иностранном языке. – Москва: Высшая школа,
1980. – С. 76. 3Бим И.Л. Подход к проблеме упражнений с позиции иерархии целей и задач //
Иностранные языки в школе. 1985. – 5. – С. 11-16. 4Ильин М.С. Основы теории упражнений по иностранному языку. – Москва: Педагогика,
1975. – С. 121.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
99
формулировки которого зависит вызов у ученика потребности, мотива
совершения речевого действия при заданной цели, которую он должен
достичь в результате этого действия», полагает И.Л. Бим1.
Таким образом, при построении системы коммуникативных
упражнений основным фактором, позволяющим обучать студентов
общению (как в устной, так и в письменной форме) на иностранном языке,
является соблюдение этих двух планов в каждом акте учебной
деятельности.
Существуют многочисленные классификации упражнений по разным
признакам. Наиболее распространенной является классификация
упражнений, предложенная И.В. Рахмановым: по их назначению -
языковые и речевые, рецептивные и репродуктивные, аспектные и
комплексные, учебные и естественно-коммуникативные, тренировочные и
контрольные; по характеру материала - упражнения в диалогической,
монологической речи и т.п.; по способу выполнения упражнений - устные и
письменные, одноязычные и двуязычные, механические и творческие,
классные и домашние, индивидуальные, парные, хоровые. Упражнения
подразделяются также в зависимости от вида речевой деятельности
(упражнения на аудирование, говорение, чтение, письмо), аспекта языка
(фонетические, лексические, грамматические).
Важное значение имеет также то, каким образом организованы
упражнения разных видов. Иными словами, задания должны быть
объединены в некую систему, которая представляет собой оптимальный
набор необходимых типов и видов упражнений, выполняемых в такой
последовательности и в таком количестве, которые могут обеспечить
формирование языковых и речевых навыков до уровня коммуникативного
умения.
Целью коммуникативного обучения является формирование
необходимого уровня коммуникативных умений. На занятиях студентам
предлагаются различные упражнения и задания, которые могут быть как
подлинно коммуникативными, так и направленные на отработку речевых
навыков и умений. Так, Е. Соловова предлагает следующую типологию
упражнений2:
подстановочные упражнения (учащиеся действуют по аналогии с
образцом);
1Бим И.Л. Подход к проблеме упражнений с позиции иерархии целей и задач //
Иностранные языки в школе. 1985. – 5. – С. 11-16. 2Соловова Е.Н. Методика обучения иностранным языкам. – Москва: Просвещение, 2003.
– С. 186.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
100
трансформационные упражнения (учащиеся избирательно
используют знания и навыки с учетом контекста или измененной
ситуации);
условно-коммуникативные задания (ситуация учебного общения
смоделирована близко к реальной, но учащиеся следуют инструкциям);
подлинно-коммуникативные задания (реальное общение на
иностранном языке без вмешательства учителя).
Согласно Е. Солововой, так же, в англоязычной литературе выделяют
три вида упражнений:
controlled exercises (жестко регламентируют действия и
правильность выполнения);
guided exercises (учащиеся относительно самостоятельные, при
достаточной степени руководства учителем);
communicative exercises (подлинно коммуникативные, свободные).
Важным является наличие смысла при выполнении всех видов
упражнений, а одно и то же задание можно сделать обучающим,
развивающим и воспитывающим.
По нашему мнению, для формирования изучаемого концепта
лингвокультурологического материала в сознании студентов во время
урока английского языка наиболее приемлемым на наш взгляд может быть
сочетание ряда методов. Некоторыми из таких методов являются метод
компонентного анализа и сопоставительный метод.
Важной частью работы в данном случае является работа со словарем.
Студентам предлагается найти как можно больше значений заданного
английского слова в разнообразии словарей, а также найти его эквивалент в
узбекском языке, его синонимы и антонимы. Полученные данные
англоязычных и узбекских словарей сопоставляются. Результат данного
задания – развитие способности извлекать из единиц языка
соответствующую информацию и пользоваться ею в различных ситуациях
общения, способности строить свою речь так, чтобы она была правильна не
только с точки зрения норм изучаемого языка, но и с точки зрения
культурного контекста на основе сравнения разных культур.
Кроме работы со значениями слов, данных в словарях, большое
значение имеет также и работа с фразеологическим материалом языка,
который является средоточием культурного пласта. Работа по нахождению,
ознакомлению, сопоставлению и использованию фразеологического
материала так же включена в программу как один из компонентов.
Если на начальном этапе диапазон использования данных
сопоставительного анализа достаточно велик и возможно применение
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
101
сопоставительного анализа непосредственно на уроке (в случаях, когда
этого требует специфика темы и уровень сложности восприятия и
понимания изучаемого материала), то с развитием и улучшением качества
знаний, навыков и умений по английскому языку, увеличением объема
усвоенного языкового материала происходит постепенное уменьшение
влияния родного языка на английский. Со временем учащиеся начинают
осознавать внутренние законы системы английского языка, формируется
так называемое «языковое чутье». Влияние родного языка не нивелируется,
но уменьшается необходимость даже опосредованно использовать родной
язык учащихся. Как правило, на продвинутых этапах студенты запоминают
и употребляют новые лексемы не столько по формальному сходству со
словами родного языка, сколько по ассоциативным связям,
отождествляющим с уже известными словами английского языка. Хотя все
еще возможны как транспозиция, так и интерференция, например, из-за
несовпадения объемов значения слова в разных языках.
Реализация сопоставительного подхода побуждает изучающих
английский язык к выявлению сходств и различий между английским и
родным (в нашем случае узбекским) языками, между английским и любым
другим иностранным языком, которым уже владеют учащиеся, что в свою
очередь помогает предотвратить интерференцию и дает широкие
возможности для транспозиции. Именно положительный перенос
(транспозиция) в значительной степени может облегчить овладение
английским языком, тем самым способствуя интенсификации процесса
обучения английскому языку.
Предлагаемый нами сопоставительный подход, с одной стороны, не
противоречит общедидактическим принципам обучения (более того, он
может быть использован в рамках развивающего обучения, так как, по
сути, является методом исследования), с другой, является средством
реализации частного принципа методики обучения английскому языку как
принципа учета родного языка учащихся.
На следующем этапе на основе текста составляются упражнения,
направленные на закрепление и активацию единиц языка в тесной связи с
национальным культурным компонентом семантики. Цель упражнений –
формирование навыков понимания и употребления
лингвокультурологических единиц, формирование умений ситуативного
употребления данных единиц, усвоение сочетательных единиц
возможностей слов. Кроме того, в целях актуализации усвоенного
лингвокультурологического материала применяется комплекс,
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
102
включающий в себя текст, и на его основе упражнения, что составляет
принцип текст+задания.
Данная технология была применена нами в целях эксперимента и
показала положительные результаты, которые мы планируем описать в
наших дальнейших публикациях.
ОСОБЕННОСТИ ВОСПРИЯТИЯ, УЗНАВАНИЯ И ПОНИМАНИЯ
ЛЕКСИЧЕСКИХ ПОЛИСЕМАНТИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ
АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА ПРИ ЧТЕНИИ ТЕКСТОВ
Назарова М.А. (ТГПУ)
Abstract
The following article is dedicated to one of the problems while reading
texts in English – perception of polysemantic lexical units. It also represents
some ways of training the students to percept the polysemantic words while
working with English texts.
Rezume
Maqola ingliz tilidagi matnlarni o‘qishda yuzaga keladigan muammolardan
biri – polisemantik leksik birliklarni tushunish muammosiga bag‘ishlangan.
Unda talabalarni inglizcha matn ustida ishlashda polisemantik so‘zlarni
anglashga o‘rgatish yo‘llari ham ko‘rsatilgan.
Основные понятия: полисемия, полисемантическая лексическая
единица, информативное чтение, контекст.
В языковых и неязыковых вузах практическое владение иностранным
языком рассматривается как неотъемлемый компонент современной
подготовки специалистов высшими учебными заведениями. По окончании
курса студент должен уметь читать оригинальную литературу на
английском языке по специальности для получения новой для него
полезной информации. Особое значение в обучении чтению имеет этап, на
котором осуществляется переход от изучения иностранного языка к
практическому применению, в частности, чтению в профессиональных
целях.
Для подготовки студентов к использованию чтения на иностранном
языке в практических (более точнее – в профессиональных) целях может
быть применено обучение чтению информативных специальных текстов с
учетом их будущей профессии.
Необходимым условием эффективной организации обучения
информативному чтению является анализ профессиональной деятельности
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
103
специалиста, выявляющий основные закономерности этой деятельности и
задачи, выполнение которых зависит от сформированности навыков и
умений, приобретаемых при изучении учебного предмета «Иностранный
язык».
Вся учебная деятельность студента, как будущего специалиста,
неразрывно связана с чтением, основу которого составляют понимание,
извлечение, переработка, хранение и использование информации.
Узнавание слова на уровне формы сопровождается ее соотнесением с
соответствующим значением. Усваивая многозначную лексику
иностранного (в нашем конкретном случае английского) языка, студенты
языковых и неязыковых вузов извлекают отдельный сегмент еще не
известной им картины и пытаются совместить его со своей собственной,
заданной ему родным (русским или узбекским) языком. Именно это
обстоятельство является одним из серьезных препятствий в изучении
иностранного языка и составляет для многих студентов главную трудность.
В обучении английскому языку в вузах, в формировании у студентов
умений использовать слово с учетом смысловых и стилистических качеств,
а также закономерности сочетаемости особая роль принадлежит уяснению
многозначности – одного из неотъемлемых признаков естественного языка.
Наличие большого количества полисемантичных слов в изучаемом языке
ставит перед языковыми и неязыковыми вузами в числе наиболее
актуальных задач не только количественное, но и качественное обогащение
речи студентов, что может быть достигнуто, в первую очередь, благодаря
правильному восприятию значений полисемантичных слов. От корректного
выбора того или иного значения полисемантичного слова для точной
характеристики отдельных явлений действительности и взаимоотношений
между ними, а также эмоционально-экспрессивной оценки зависят ясность
и четкость содержания высказывания, его выразительность и сила
воздействия на собеседника, студента. Поэтому разработка проблемы
обогащения речи студентов многозначными английскими словами
обусловлена требованиями коммуникативности обучения английскому
языку, природой полисемантичных слов, использование которых
способствует углублению знания языка и оперированию словом во всем его
многообразии.
Перцепция слов иностранного языка не обеспечивает столь легкое
усвоение переноса, как и родного. Причиной тому является слово родного
языка, которое не воспринимается, как вокабула и автоматически вливается
в речевую деятельность. Поэтому новое слово не воспринимается в
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
104
качестве определенного значения, а воспринимается, как связанное с его
личностными смыслами, чувствами и эмоциями. К примеру, если студенту
предоставить новые слова иностранного языка без его контекстуального
значения, то данные слова не воспримутся ими полностью, т.е. не будут
прочно запечатлены. И, тем не менее, картину подобного рода очень часто
можно наблюдать на занятиях иностранного языка, когда студенты
пытаются сначала запечатлеть вокабулярий нового урока, а потом только
перейти к чтению текста. Актуализация лексических механизмов в этом
случае подменяется работой механической памяти, и вся процедура
«заучивания» оказывается малоэффективной1.
К примеру, слово mind вне контекста имеет значение ум, разум.
Однако в контексте это слово в корне меняет свое значение и смысл:
- I’m so sorry! I’ve broken your glasses. – Oh, never mind. – Прости, я
сломал твои очки! – Ничего страшного.
- This story is, to my mind, a masterpiece. – На мой взгляд эта история
просто шедевр.
- Do you mind my smoking? – Вы не возражаете, если я закурю?
- Mind the broken glass. – Осторожно, битое стекло!
Таким образом, для более эффективного запечатления нового слова,
студенту следует установить связь не только между формой и значением,
но и актуализировать эти связи в контексте, а также установить переход от
уровня значения к уровню смыслов, соотнося его с личностными
характеристиками. Такой способ запечатления создает достаточную основу
для узнавания слов при чтении. Студенту необходимо уметь проникнуть во
внутреннюю форму слова и на основе этого определить его связь с другими
словами.
Часто можно наблюдать обратное. Студент не умеет или отказывается
установить сочетаемость слов, которые хорошо знакомы раздельно. К
примеру, понимая без затруднений словосочетания heavy load, heavy box;
baking pan, frying pan и т.д., они не могут прийти к самостоятельному
пониманию словосочетания heavy pan. Осмысление слов такого рода не
всегда совпадает с лексической связью слов в родном языке. Поэтому
формирование и развитие сочетаемости не может происходить только на
основе переноса навыка из родного языка. Так, студент, у которого не
развит механизм сочетаемости, встретив словосочетания heavy rain, heavy
1Берман И.М., Ковбасюк Т.М., Ерешко М.В. Лексические умения, навыки и механизмы
чтения // Очерки методики обучения чтению на иностранных языках. – Киев: КГУ, 1997.
– С. 112-115.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
105
swell, heavy man, have a heavy hand, не в состоянии раскрыть значения
данных выражений на основе переноса. Для развития транспозиционного
подобного навыка требуется выполнение специальных упражнений.
В связи с неразвитостью механизма сочетаемости и отсутствием
соответствующих лексических навыков, которые мешают студенту
восприятию и осмыслению нормативных для иностранного языка
словосочетаний, при обучении иностранному языку эти навыки должны
стать предметом специального внимания, т.е. объектом особых тренировок.
В каждом конкретном случае студент определенным образом
комбинирует различные операции и действия, связанные со смысловой и
перцептивной переработкой воспринимаемого материала, соотнося их с
задачей чтения. Чтение всегда направлено на восприятие готового речевого
сообщения (а не на его создание), на получение информации, поэтому его
относят к рецептивным видам речевой деятельности. Особенностью чтения
является то, что оценка успешности его осуществления носит
субъективный характер и находит выражение в удовлетворенности
читающего полученным результатом – достигнутой степенью полноты и
точности понимания.
Понимание содержания происходит на основе ряда сложных
логических операций, результатом которых являются установление связей
в тексте и переход «от развернутых слов к смысловым вехам».
Ступенчатый характер понимания применительно к иностранному
языку был описан 3.И. Клычниковой, которая выделила четыре типа
информации, извлекаемой из текста и семь уровней понимания1.
Два первых уровня (уровень слов, уровень словосочетаний)
свидетельствуют о приблизительном понимании. Узнавая значение слов и
словосочетаний в контексте, студент получает представление о теме,
которой посвящен текст. Операции, которые совершает студент,
отличаются определенной сложностью, которая возникает не только
вследствие количественного расхождения словаря студента с программной
лексикой, но и по той причине, что многие слова употребляются в
переносном значении и не обладают мотивированностью. Большую
сложность представляют также многозначные слова, омографы, антонимы
и синонимы.
1Клычникова З.И. Психологические особенности обучения чтению на иностранном
языке. – Москва: Просвещение, 1983. – С. 207.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
106
Третий уровень (понимание предложений) более совершенный, хотя
он также отличается фрагментарностью. Воспринимая предложение,
студент должен расчленить его на отдельные элементы, установить связь
между ними и их роль в высказывании, опознать грамматические омонимы,
особенно в служебных словах и т.д.
Четвертый и пятый уровни (понимание текста) автор связывает с
видами чтения и с тем, к каким типам информации относится извлекаемое
из текста содержание.
Шестой уровень – понимание содержательной и эмоционально-
волевой информации.
Седьмой – понимание всех четырех типов информации, включая
побудительно-волевую.
Для выполнения последней коммуникативной задачи студент должен
уметь обобщать, находить связь между смысловыми кусками, выделять
наиболее важное, «переходить в подтекст», достигать полноты, точности и
глубины понимания. В результате всех этих операций студент оценивает
текст в широком социальном и культурном контексте, а само чтение
характеризуется зрелостью.
По С.К. Фоломкиной, в целях эффективности деятельности чтения
надо научить студентов рациональному использованию словаря, что
предполагает:
- совершенствование моторных действий, связанных с поиском слов в
словаре;
- операции по определению слов как частей речи;
- ретрансформацию слов, выделенных при чтении в тексте, в их
словарную форму;
- обучение ограниченному использованию словаря, которое связано с
овладением студентами рецептивными грамматическими навыками;
- умение компрессировать текст и догадываться о значении слов по
контексту1.
В результате чтения большого количества текстов у студента
развивается ощущение иностранного языка, благодаря чему ослабляется
негативное влияние родного языка, что облегчает и ускоряет последующее
развитие устной речи. При этом следует учитывать, что студенты должны
выработать у себя привычку обращаться к словарю в процессе чтения для
1Фоломкина С.К. Методика обучения чтению на английском языке в средней школе:
дисс. ... док. пед. наук. – Москва, 1974. – Т. II. – С. 422. – Т. III. – С. 172.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
107
достижения допустимого уровня понимания (75% общего понимания
читаемого, по С.К. Фоломкиной) ограниченное число раз. Они должны
овладеть экономными операциями по нахождению слов в словаре и исполь-
зовать словарь в коммуникативных целях, т.е. уметь определять момент,
необходимый для включения в процесс чтения поиска слова в словаре.
Данный метод по С.К. Фоломкиной дает студентам возможность в
полной мере преодолеть одну из трудностей при чтении графического
материала по специальности на иностранном (английском) языке –
определение нужного и правильного значения полисемантичного слова1.
ONGLI VERBAL – KOGNITIV TA’LIM TEXNOLOGIYASI VA
MATN YARATISH
Ziyadova T. (GulDU)
Abstract
This article discusses productive ways and methods of developing students'
cognitive abilities, forming their creative thinking skills and communicative
literacy in the systematic teaching of native (Uzbek) language.
Резюме
В статье рассматриваются продуктивные пути и методы развития
познавательной способности учащихся, формирования у них навыков
творческого мышления, коммуникативной грамотности в процессе
системного обучения родному (узбекскому) языку.
Tayanch tushunchalar: tilni tizimli o‘rganish, ta’limni jadallashtirish,
kommunikativ savodxonlik, ijodiy tafakkur, kichik matn, nutq madaniyati, badiiy
matn, og‘zaki va yozma nutq, tizimli boshqaruv, nutq madaniyati.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunida ta’lim
tizimining bosh vazifasi barkamol va ijodkor shaxsni tarbiyalash deb belgilandi.
O‘zbekiston Prezidenti I. Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
birinchi chaqiriq 9-sessiyasida so‘zlagan nutqida: “...o‘qituvchining bosh vazifasi
– o‘quvchilarda mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat”ligi
ta’kidlangan edi.
Iqtisodiy rivojlangan G‘arb davlatlarida XX asrning 60-yillaridayoq
kognitivizm zudlik bilan pedagogikaga, ta’lim tizimiga kirib kela boshladi.
Kognitivizm, o‘sha davrda ancha ommalashgan, ta’limning verbal (ya’ni, ta’lim
1Фоломкина С.К. Обучение чтению на иностранном языке в неязыковом вузе. – Москва:
Высшая школа, 1987. – С. 207.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
108
oluvchining faolligi, o‘z bilimini namoyon qilishga intilishi) usuli bilan birlashib,
ongli verbal-kognitiv ta’lim (bundan buyon OVKT) yo‘nalishi paydo bo‘ldi va
shakllandi. Taniqli pedagog D. Ozbel bu yo‘nalishga asos solib, ta’lim
jarayonida kashfiyot (ing. Discovery) yetakchi usul ekanligini alohida ta’kidladi1.
Kashfiyot ta’lim usulining mohiyati shundaki, ta’lim oluvchi har bir topshiriqni
bajarish jarayonida yangi-yangi hodisalarni kashf etish yoki nimadir yaratish
bilan shug‘ullanadi. Shuning uchun ta’lim jarayonida onglilik (ing. Meaningool
learning) yetakchilik qiladi. Yuqorida sanab o‘tilgan onglilik, kognitivlik,
verballik, kashfiyotchilik ijodiy tafakkur egasi–barkamol shaxsni tarbiyalashning
asosiy pedagogik-psixologik omillari sanaladi.
Ta’lim jarayoniga pedagogik-psixologik omillarni tatbiq etish usullari
ko‘p va rang-barangdir:
1. O‘quvchi har bir mashg‘ulotda darslik talabi asosida unga berilgan
bilimlarni takrorlash bilan kifoyalanmasligi, balki o‘qituvchi yo‘llanmasi bilan
yangi bilimlar hosil qilishi, kashf etishi lozim. Bu kognitivlikning bosh omilidir.
2. O‘quvchi darsda passiv tinglovchi: ko‘chiruvchi, takrorlovchi,
bajaruvchi emas, balki izlovchi, qiyoslovchi, kashfiyotchi bo‘lishi kerak.
Shuning uchun o‘quvchining har bir so‘zi, fikri, xulosasi faqat uning o‘ziniki
bo‘lmog‘i shart. Bunda izlanuvchi o‘qituvchi bilan tinglovchilar (jumladan,
o‘qituvchi) orasidagi aloqa-munosabat (fikr almashish) juda ko‘p hollarda jonli
og‘zaki muhokama, qolaversa, bahs tusini oladi.
3. O‘qituvchi va darsliklarning ta’lim oluvchiga beradigan yo‘llanmasi
shunday tuzilmog‘i lozimki, o‘quvchilarga yaratilgan imkoniyatlar mohiyatan bir
yo‘nalishda bo‘lsa-da, lekin ular shaklan va mazmunan rang-barang bo‘lmog‘i
kerak. Shundagina har bir ta’lim oluvchi o‘zligini, qobiliyat va iqtidorini erkin
ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi va har bir mashg‘ulotda munozara, ijodiy
izlanish ruhi yetakchilik qiladi.
4. O‘quvchi uy vazifasini bajarish va uni sinfda tahlil etishda o‘qituvchi
yo‘llanmasi (darslik topshirig‘i) asosida ishlashi, fikrlashi lozim. Masalaning
to‘g‘ri yechimini topish va mantiqli to‘xtamga kelish uchun u o‘z fikrini
asoslash va isbotlashga urinishi zarur. O‘quv mashg‘uloti va berilgan o‘quv
materiali bunga keng yo‘l ochib berishi, bolaning yosh psixologiyasi va nutqiy-
intellektual qobiliyatiga mos kelishi lozim. Ta’limning onglilik omili mana
shularda namoyon bo‘ladi. O‘quv predmetini bunday omillar asosida tizimli
yo‘lga qo‘yish milliy didaktikada yangi usuldir.
1Соссюр де Ф. Курс общей лингвистики. Труды по языкознанию. – Москва: Высшая
школа, 1987. – С. 59.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
109
O‘z-o‘zidan tushunarliki, ta’limga innovatsion yondashuv til o‘qitish
metodikasi oldiga ham qator yangi vazifalar qo‘ydi. Kelajakda yangi avlod
darsliklari shaklan va mazmunan takomillashuvi, elektron o‘quv adabiyotlaridan
foydalanishning ustuvor mavqega ko‘tarilishi aniq. Bunday ta’lim usuli asosan
8-10 yoshdan boshlanadi. Chunki, o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash qobiliyati
asosan 10-16 yoshdan faollashuvi1 ilmiy adabiyotlarda ko‘rsatib o‘tilgan.
Demak, ona tili mashg‘ulotlarida tilning grammatik qurilishinigina emas,
balki uning nutqiy imkoniyatlarini ham o‘rganish lozim. Yangi mavzuni
mustahkamlash darslari matn ustida ishlash bilan boshlanib, matn yaratish bilan
yakun topsagina, o‘quvchining nazariy bilimlari nutqiy ko‘nikmalar bilin o‘zaro
uyg‘unlikda, izchil shakllanadi va malakaga aylanib boradi. Zero, til ta’limida
OVKT tizimini qo‘llash ijtimoiy zaruriyatdir.
Birinchidan, OVKTni til o‘rganish amaliyotida qo‘llash, dars
samaradorligini oshirish, o‘quvchida ijodiy tafakkurni rivojlantirishning muhim
sharti sifatida qaralishi lozim. Ona tili o‘qituvchilari mazkur innovatsion ta’lim
usulidan amaliy foydalanishni o‘rganib olmas ekanlar, uni dars jarayonida
samarali qo‘llay olmaydilar.
Ikkinchidan, OVKT tizimida ishlash uchun o‘quvchilar qo‘shimcha
axborot manbalari (ilmiy adabiyotlar, lingvistik va entsiklopedik lug‘atlar, izohli
lug‘at, uyadosh so‘zlar lug‘ati, ma’nodosh so‘zlar lug‘ati, zid ma’noli so‘zlar
lug‘ati, tarixiy so‘zlar lug‘ati, yangi so‘zlar lug‘ati, tasviriy ifodalar lug‘ati,
iboralar lug‘ati, so‘zlar va so‘z birikma(SB)larida ma’noviy darajalanish lug‘ati,
olinma so‘zlar lug‘ati, ters lug‘atlar, shakldosh so‘zlar lug‘ati), o‘quv-texnika
vositalari, elektron o‘quv adabiyotlari (elektron darslik va elektron o‘quv
qo‘llanmalari) bilan ta’minlanishlari shart. Ona tili darslari milliy til boyligini
o‘quvchiga yetkazadigan turfa lug‘atlar, qomusiy ma’lumotlar bilan
ta’minlanishi, ta’lim muassasasidagi kompyuter sinflarining Internet tizimiga
ulangan bo‘lishi nihoyatda zarur. Shunda darsliklarning hozirgi hajmi keskin
qisqargan, ixchamlashgan, ular muayyan mavzu doirasida ijodiy fikrlash,
mavzuga xos til birliklarini topish, ular ishtirokida nutqiy birliklar tanlash hamda
kichik matn yaratish (mashg‘ulot so‘ngida) topshiriqlari kompleksidan iborat
bo‘lar edi. Albatta, bu – katta ish. Ammo shu vazifalarni imkoniyat doirasida
bajarish, uzluksiz ta’limda OVKT ta’lim usuliga o‘tishning muhim shartidir.
1Соссюр де Ф. Курс общей лингвистики. Труды по языкознанию. – Москва: Высшая
школа, 1987. – С. 5-9.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
110
OVKT – o‘quvchini og‘zaki va yozma matn yaratishga yo‘naltiruvchi bosh
omil hisoblangan Amerika va Yevropa pedagogikasida aqliy, axloqiy, jismoniy
tarbiya yetakchi bo‘lsa, Sharq tarbiyashunosligida ruhiyat tarbiyasi, ma’naviy
barkamollik, jismoniy va aqliy yetuklik, surat va siyrat birligi ustuvor mavqeda
turadi. Milliy taraqqiyot har ikki pedagogik yo‘nalishni chuqur o‘rganishni,
o‘quvchi ruhiyatiga ijobiy ta’sir o‘tkazuvchi, pedagogik texnologiyalar bilan
to‘yintirilgan integrativ metodlarni tanlash va ...leksik sathlarni sistemalar
sistemasi sifatida o‘rganish...1 usullarini uzluksiz ta’limga joriy etishni talab
qiladi. Bu harakat OVKT tamoyillarini barcha o‘quv fanlariga, jumladan, ona tili
o‘qitish metodikasi faniga ham tatbiq etilishiga olib keldi.
Mazkur pedagogik tizim o‘qituvchi-o‘quvchi munosabatlarining subyekt-
obyekt emas, subyekt-subyekt holida tashkil etilishiga olib keldi. Unda o‘quvchi
ta’lim jarayonining passiv tinglovchisi, bajaruvchisi emas, balki shu jarayonning
faol ishtirokchisi, izlanuvchi va kashfiyotchisiga aylanadi. Berilgan har bir
topshiriqni bajarish subyekt uchun qandaydir muammoni yechish yoki nimadir
yaratish bilan yakunlana boradi.
O‘z navbatida, o‘qituvchi tushuntiruvchi, nazoratchigina emas,
qiyoslovchi, tanlovchi, yo‘naltiruvchi, boshqaruvchi subyekt vazifasini bajara
boshladi. OVKT tizimida onglilik – o‘quv materiali va o‘quvchi shaxsining
o‘zaro uyg‘unligi (yosh psixologiyasi), verballik – o‘quvchi-ta’lim-o‘qituvchi
muloqotida o‘quvchining faolligi, egallagan bilim va qobiliyatini namoyish
qilishga sharoit va imkoniyatning mavjudligi, kognitivlik – ona tilidan egallangan
BKMlardan so‘z va so‘z birikmalari, nutq birliklarini o‘zaro bog‘lash, gap
tuzish, gapni kengaytirish va ixchamlash, til imkoniyatlaridan unumli
foydalanish – matn yaratishga oid me’yoriy bilimlar hosil qilishdan iborat2.
O‘quvchi-o‘qituvchi hamkorligida ustuvor mavqega ega bo‘lishlik
o‘quvchining erkin faoliyat yuritishiga, o‘smir ongida ijodiy-tanqidiy tafakkur-
ning yuksalishiga imkon beradi. Uzluksiz ta’limda o‘quvchilarni matn yaratish
faoliyatiga tayyorlash, mustaqil MYAKSH va rivojlantirish vositasi sifatida
tavsiya etilayotgan Matn yaratishning 4 bosqichli tizimi til imkoniyatlaridan
foydalanishning eng sermahsul usuli hisoblanadi3.
1Собиров А. Ўзбек тили лексик сатҳини системалар системаси сифатида талқин этиш:
фил. фан. докт. ... дисс. – Тошкент, 2005. – Б. 10-18. 2Зиядова Т. Матн яратиш технологияси. – Тошкент: Фан, 2008. – Б. 62. 3Тўхлиев Б., Шамсиева М., Зиядова Т. Ўзбек тили ўқитиш методикаси. – Тошкент: Янги
аср авлоди, 2006. – Б. 24.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
111
Mazkur tizim til sathlarini o‘zaro bog‘lab o‘rganish, fanlararo aloqadorlik3,
nutqiy BKMlar integratsiyasi ya’ni, yaxlitlanish qonuniyatlariga amal qiladi,
matn yaratish ko‘nikmasining barqarorlashuvi, fikrning matn shaklida
moddiylashuviga, tahrir va tahlilga imkoniyat yaratadi. Mustaqil matn
yaratishning bunday yangicha modulini esa OVKT tizimisiz, ta’limda izchillik,
bosqichlilik, uzviylik va uzluksizlik tamoyillarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
O‘quvchini innovatsion texnologiyalar asosida matn yaratishga yo‘nal-
tirish esa o‘qituvchilardan o‘z ixtisosiy malakalarini oshirib borishni, ta’limning
yangi texnologiyalarini jadal egallash va til o‘rganish amaliyotiga joriy etishni
talab qiladi. Bunda o‘qituvchi:
– o‘quvchini mustaqil fikrlash, ravon fikr ifodalashga, matn yaratishning
zamonaviy usullarini bilish, ularni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatishi;
– o‘quvchida kommunikativ savodxonlikni ta’minlash, tizimli fikrlash
ko‘nikmalarini shaklantirish, zamonaviy o‘quv-texnika vositalari, internet
ma’lumotlaridan foydalanib, o‘quvchi bilimini DTS talablaridan yuqoriga
ko‘tarishi;
– o‘quvchini matn yaratish faoliyatiga tayyorlash jarayonida mantiqiy
izchillik va uslubiy ravonlikka rioya qilish, nutq sharoitiga mos ravishda tez,
ixcham, o‘rinli, tushunarli fikr ifodalashga odatlantirib borishi;
– o‘quvchini matn turlarini farqlash, yaratilgan matnni tahlil qilish,
berilgan so‘z, rasm-tasvir, musiqa, turli grammatik jadvallar asosida kichik
(tasviriy, tasnifiy-grammatik, monologik, dialogik, rasmiy, badiiy) matnlar
yaratish ko‘nikmasini shakllantirish bilan shug‘ullanishi;
– o‘quvchida berilgan matnning tili, uslubi, janrini aniqlash, matnni
tarkibiy qismlarga ajratish, imloviy-uslubiy va punktuatsion tahrir qilish
ko‘nikmalarini shakllantirishi;
– matn yuzasidan xulosa chiqarish, sarlavha tanlash, mavjud SBlari,
uyadosh gaplarni shaklan va mazmunan o‘zgartira bilish, ajratilgan so‘zlardagi
ijobiy hamda salbiy ma’nolarini sharhlash, turli shakl (mazmun, uslub)dagi
kichik matnlar yaratish ko‘nikmalarini shakllantirish bilan muntazam
shug‘ullanishi lozim. Chunki tizimli nutqiy faoliyat o‘quvchilarda
MYAKSHning zaruriy va ishonchli omillaridan sanaladi.
Ona tili darslarida matn yaratishga yo‘naltiruvchi topshiriqlar ustida
ishlashdan asosiy maqsad shuki, o‘quvchi mazkur ishlarni bajarish jarayonida til
imkoniyatlaridan foydalanish usullari bilan tanishadi, o‘zi tuzadigan jumla uchun
eng ma’qul, nutqiy vaziyatga mos, o‘rinli so‘zni tanlaydi. Shu so‘zning lug‘aviy
ma’no guruhlari (bundan keyin LMG) ustida ishlash, uning boshqa so‘zlar bilan
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
112
birikish qobiliyatini aniqlash, SBlari hosil qilish orqali esa lisoniy sintaktik qolip
(bundan keyin LSQ)lar haqida muayyan tasavvurga ega bo‘ladi, tuziladigan
gapning asosiy tarkibiy qismlarini aniqlash va ularni bir joyga to‘plashga urinadi,
nutqiy vaziyatga qarab, to‘g‘ri fikr yuritish ko‘nikmalarini egallaydi1.
O‘quvchilarda MYAKSHning ishonchli ijtimoiy-psixologik omillaridan
yana biri til imkoniyatlarini, muomala-muloqot me’yorlarini o‘rganishdan iborat.
Bu o‘quvchining nutqiy malakaga ega bo‘lishi, fikr ifodalash ko‘nikmalarini
ongli va to‘g‘ri shakllantirib borishi bilan bog‘liq bo‘lib, mazkur «texnika»ning
yo‘qligi o‘quvchida hadiksirash, odamovilik, muloqotdan qochish kabi salbiy
xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Mazkur nuqson o‘z navbatida muloqot
erkinligi, fikrni og‘zaki va yozma ifodalash, matn yaratish qobiliyatining
susayishiga sabab bo‘ladi. MYAKSHda madaniy muloqotga o‘rgatuvchi
interfaol ta’lim metodlari – ijtimoiy psixologik trening (IPT)lardan unumli
foydalanish mumkin.
IPTlar tabiiy va maxsus uyushtirilishi mumkin. Masalan, yuqori sinf
o‘quvchilari turli ijtimoiy rollar doirasida syujetli o‘yinlar bilan mashg‘ul
bo‘lishi, unda o‘qituvchi, tarbiyachi, haydovchi, boshliq va hokazo rollarni
improvizatsiya qilishlari tabiiyki, nafaqat muomala-muloqot madaniyati, balki
hayotga bo‘lgan dunyoqarashini ham o‘zgartiradi, o‘quvchini ijtimoiy faoliyatga
tayyorlaydi. Ona tili darslarida tashkil etiladigan IPTlar o‘quvchida madaniy
muloqot ko‘nikmalarini hosil qilish; -ijtimoiy faoliyatni tashkil qilish, boshqarish
va uni rivojlantirish; o‘zida mavjud bo‘lgan nutqiy BKMlardan o‘rinli
foydalanish; o‘zgalar fikrini hurmat qilish, tanqidiy fikrlarni to‘g‘ri, tabiiy qabul
qilish, nutqiy vaziyatga moslashish, berilgan axborotni anglash va mantiqiy
xulosa qilish; o‘zaro muloqotga, baxsga, muzokaraga yo‘naltiradi
Har bir mashg‘ulot sheriklarning bir-birlarini, aytilgan fikrlarni hurmat
qilishlariga asoslanmog‘i lozim. Natijada o‘quvchi o‘rtacha fikrlarni ham
qadrlashga, ular bilan hisoblashishga, o‘zganing o‘rnida bo‘lish, boshqalarni
sabr-toqat bilan tinglash, nutqiy vaziyatga mos tarzda o‘z fikr-mulohazalarini
bayon etishga odatlanadi, tanqidiy fikrlashni o‘rganadi monologik, dialogik nutq
me’yorlarini, mustaqil matn yaratish malakasini egallaydi.
1Ғуломов А.Қ., Неъматов Ҳ.Ғ. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўрганиш.
– Тошкент: Ўзбекистон, 1992. – Б. 3-7.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
113
AN’ANAVIY VA XALQ QO‘SHIQCHILIGI FANINI O‘QITISHDA
MILLIY BEZAKLAR USTIDA ISHLASH
Qodirov D.Q. (TDPU)
Abstract
This article is devoted to the problems of teaching of traditional and
national singing. The value of national melisma and ways of using them are
considered in the article.
Резюме
Статья посвящена некоторым проблемам преподавания музыки на
примере традиционного и народного пения. В ней описаны значение
народных мелизмов и методы их применения.
Tayanch tushunchalar: improvizatsiya, vazn, tarona, yakkanavozlik,
jo‘rnavozlik, original yozuv, avji turk, oktava, daromad, miyonxat, zir-bom,
binnigi, gulligi, zamzama, zebo pari, zangula.
Asrlar davomida og‘izdan-og‘izga, avloddan-avlodga o‘tib, sayqal topib
kelayotgan mumtoz musiqamiz – maqomlar, o‘tmish bastakorlar ijodi, xalqning
ma’naviy mulkiga aylanib ketgan mashhur kuy va ashulalar hozirgi kunda
yoshlarimiz tomonidan ardoqlanib, sevib ijro etib kelinmoqda.
An’anaviy va xalq qo‘shiqchiligi ijrochiligida mumtoz maqomlar va ayrim
navolar ijrochilar tinglovchilarni qadimdan bahramand etib keladi. Tabiiyki,
badiiy barkamol, noyob musiqiy namunalarni har bir nozik qalb egasiga
yetkazishda ijrochilik mahorati nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mumtoz ijrochilik-xonandalik, sozandalikda ijro mahorati milliy uslub,
bezaklar, qochirimlar, nolalar orqali boyitiladi. Bu borada, XIX asrning oxiri XX
asrning birinchi yarmida maqom ijro an’analarining buyuk davomchilaridan biri,
o‘z ijodkorlik va ijrochilik maktabini yaratgan benazir bastakor, hofiz va sozanda
Xoji Abdulaziz Rasulov samarali ijod yo‘lini bosib o‘tgan ustozlardan edi.
Ustozning ko‘p yillik samarali mehnatlari bois, shogirdlari kelajakda elimizning
sevimli va mashhur san’atkorlariga aylandilar. Aytishlaricha, tajribali hofiz va
bastakor o‘z oldiga shogirdlarining ijodiy tashabbuslarini rivojlantirish
maqsadini qo‘ygan va bitta ashulani turli variantlarda ko‘rsatib, ularni mustaqil
improvizatsiya qilishga ham o‘rgatar edi1.
1Азимов Б.Ғ. Миллий чолғулар орқали бадиий жамоалар ташкилотчиларини тайёрлаш
масалалари // ХХ-ХХI асрларда бадиий-ижодий жараён мавзуидаги илмий-амалий
конференция. – Тошкент, 2010. – Б. 13.
SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
114
Ustoz shu tariqa shogirdlaridan har tomonlama ham ijroviy, ham ijodiy
barkamollikka erishishni talab qilgan.
Bundan o‘n asr muqaddam yaratilgan Kaykovusning farzand tarbiyasiga
bag‘ishlangan “Qobusnoma” risolasining o‘ttiz oltinchi “Hofiz va sozandalik
zikrida” nomli bobida bayon etilishicha, musiqa ilmining ustozlari ushbu muallif
yashagan davrda xalqning har bir tabaqasi tabiatiga mos ravishda kuylar
tuzishgan ekan. Bunday tabaqalardan biri yosh bolalar va nozikta’b kishilar,
ya’ni ayollar bo‘lishgan. “Bu qavm uchun, – deb uqtiriladi “Qobusnoma”
asarida, – tarona ishlab chiqdi, toki bu qavm ham bahra olsin, rohat qilsin.
Chunki hamma vaznlarning orasida taronadan yoqimli vazn yo‘qdur”1.
Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, ijro qilingan har bir taronaning ijro darajasi,
ijrochilik mahorati, ashuladagi bezaklar, nolalar, qochirimlardan meyorida
foydalana olish imkoniyatlarining muhimligini namoyon qiladi. An’anaviy
ijrochilikda yakkanavozlik, jo‘rnavozlik hamda ansambl bo‘lib ijro etish ustuvor
bo‘lgan.
Har bir yo‘nalish o‘zining mohiyati darajasida shart-sharoitlari, ijro
mezonlari, qonun-qoidalariga ega. Ular ijro mahorati bilan bog‘liq omillar bilan
xarakterlanadi.
An’anaviy ashula va maqom ijrochiligida yakkanavozlik muhim omil
hisoblanadi. Ijrochilarni mohirlik darajasiga yetkazish uchun, avvalo, musiqiy
did, g‘azal matnini anglash, ijro yo‘lini zeru zabarlar bilan kuylashga odatlanish,
ashula talab qilingan nola va qochirimlarni o‘z joyida mukammal ishlata olish
vazifalari turadi. Bu borada asarning original yozuv yoki jonli ijrodagi
variantlaridan foydalanish yaxshi samara beradi.
Orifxon Hotamov “Fig‘on” ashulasi turkistonlik mashhur Sayidali hofizga
tegishli ekanligini aytib, A. Navoiyning “Hargiz” g‘azali bilan kuylangan.
Keyinchalik bu ashulani san’atkorlardan H. Nosirova o‘tgan asrning 50-yillarida
kuylagan, Ustoz Yunus Rajabiy bu ashula ohangiga avji turk qo‘shib ijro hajmini
kengaytirib, Furqatning “Adashganman” g‘azali bilan ijro variantini yaratgan va
bu ashulani taniqli san’atkor Berta Davidova ijro qilgan.
Mazkur ashulaning ikkinchi variantdan ashulada baland pardali avjlar
bo‘lmaganligidir. Ashula bir oktavadan biroz balandroq kuylangan bo‘lib,
ijrochilardan katta ijro diapazoni talab qilinmagan, lekin ashula nola va bezaklar
bilan kuylanishi lozim bo‘lgan.
1Кайковус. Қобуснома. – Тошкент: Мерос, 1992. – Б. 121.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
115
Meni bir noma birla dilbarim yod etmadi hargiz,
Qulin qayg‘udin ul xat birla ozod etmadi hargiz.
Balolar tog‘ini hajrinda tirnog‘im bila qozdim,
Men etkan ishni oshiqlikda Farhod etmadi hargiz.
Erur, ishq ollida jonim fido qilsam, hanuz ozkim,
Ul oydin o‘zgani qatlimg‘a jallod etmadi hargiz.
Agar buzdi Navoiy ko‘nglini ul bevafo tong yo‘q,
Vafo ahli uyin chun ishq obod etmadi hargiz. (A. Navoiy)
Ashulaning uchinchi bayti bir oktava yuqoridan, dunasr shaklida
kuylanadi. An’anaviy qo‘shiqchilik fanlarida biz ikkinchi kurs talabalariga
ashulaning birinchi variantini o‘rgatdik. Avj pardalarni kuylashda, tabiiyki,
hamma talaba ham kuylash imkoniyatiga ega emas. Bunday holatda biz guruh
ichidan iqtidorli, yuqori pardalarni kuylay oladigan talabalarni ajratib olib, avj va
nolali, bezakli qismlarni ular ijrosida kuylashga o‘rgatdik. Ashulaning daromad,
miyonxat qismlarini guruh kuylab, avjlarini saralab olingan talabalar
kuylashlariga erishdik. Ijrochilikning yana bir varianti ashulaning avj qismlarini
solist talabalar bilan birga qizlar ijrosida oktava pastdan, ya’ni “zir – bom”
shaklida kuylatilganda ashulaning avj qismlariga quvvat, kuch qo‘shilganligini
sezish mumkin.
Ijro jarayonida ashulalar original tarzda, bezaklar bilan kuylanish
zarurligini nazarda tutgan holda olib borildi. Milliy ashulachilik maktabida
ijrochi milliy bezak nolalardan foydalana olmasa, asar talab qilingandek
mukammal va jozibali chiqmaydi. Tinglovchilar bu ijrodan qoniqmaydilar.
Shuning uchun an’anaviy qo‘shiqchilikda individual holatda bir ashula ustida
uzoq vaqt “ustoz-shogird” tizimida ijodiy ish olib boriladi.
Ijrochida, birinchi navbatda, ovoz sozlash mashqlari orqali to‘g‘ri kuylash,
Binnigi uslubida tovushni hosil qilish, nafas olishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish;
ikkinchidan, milliy yo‘ldagi ovoz sozlash mashqlari orqali kuylash malakalari
shakllantiriladi. Binnigi so‘zining ma’nosi, tovushni dimoq orqali rezonatorda
shakllantirishdir.
Ijrochi bu uslubda kuylashda akademik vokal ijrochilik maktabidan
foydalanadi. Gulligi uslubida tomoq orqali kuylanganida tovushda zo‘riqish
paydo bo‘lib, ovoz tez charchaydi, shuning uchun binnigi uslubida kuylash
malakalarini shakllantirishga katta ahamiyat beriladi.
Binnigi uslubini shakllantirish uchun ijrochi og‘izni yengil yumgan holda
(tishlar birlashmaydi) bo‘g‘izdan chiqqan tovushni dimoq orqali yo‘naltiradi va
past hirgoyi ovozda xonish qilinadi. Bu jarayonda “Chorgoh”, “Segoh”, “Girya”
ashulalarining daromad qismi va nolalarini kuylash uslublari o‘rgatiladi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
116
Tovushlarda nola hosil qilish, oddiyroq qilib aytganda “gulni tebratib qo‘yish”
demakdir. Har bir cho‘zib kuylanadigan chorak, yarim, butun notalarni tebratib
kuylash nolani keltirib chiqaradi. O‘rganilayotgan ashulada bu kabi holatlar
deyarli har bir baytda uchraydi va ularni o‘z joyida, ustoz ko‘rsatganidek,
ishlatish malakalarini o‘rganishga intilish lozim. Asarda bu kabi nola va bezaklar
ko‘p joyda uchraydi va asarga joziba baxsh etadi.
Maqom taronalari ashulachilik maktabini o‘zlashtirishda jo‘rnavozlik
san’atining o‘z o‘rni bor1. Jo‘rnavozlikda ijrochilar ovozi bir-birini to‘ldiradi,
asardagi murakkab nola va qochirimlar xonandalarning bittasida mukammal ijro
qilinib, qolgan jo‘rnavozlar shu ijrochiga taklif qilib, eshitib, o‘z ovoz
kamchiliklarini to‘g‘rilab olishlariga imkon yaratiladi. Bunday ijod jarayonida
Zamzama, Zebo pari, Zangula kabi bezak turlari bilan ishlashga erishildi.
Zamzama (kuy yoki qo‘shiq ohangini so‘z bo‘g‘inlari bilan kuylash) uslubi
bezaklari ustida ishlashda murakkab nolalar bilan kuylanishi lozim bo‘lgan qism
matn bilan emas, oddiy “ranna-na, nanna-na” kabi so‘z bo‘g‘inlari bilan talaffuz
qilib boriladi. Natijada matnlar yordamida chiqmagan murakkab nola va
qochirimlar shu uslubda kuylanganda aniq namoyon bo‘ladi. Zamzama
ashulachilik maktabida asarlarni mukammal nola va bezaklar bilan kuylash eng
murakkab jarayon hisoblanib, ijrochidan ko‘p yillik mashaqqatli mehnat
mashqlarini talab etadi. Ayniqsa, o‘rganilayotgan maqom taronasida chiroyli
nola va bezaklar kuylash jarayonida doim ham chiqavermaydi. Ijrochilarni tez
sovitib, charchatib qo‘ymaslik uchun “Zamzama” bezak turidan foydalanish
orqali ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Ashulada ayrim bezaklarni matn
bilan chiqarish qiyin kechadi, shu bois so‘zlar o‘rniga shu bo‘g‘inlar qo‘yiladi.
Labing rangi olinda qonim sabil,
Qading jilvasig‘a ravonim fido. (A. Navoiy)
Mazkur baytni kuylashda matn talaffuzi murakkabligi, nola bilan kuylash
muammolarini yechish uchun biz so‘zlar o‘rniga quyidagi so‘z bo‘g‘inlarini
ishlatishimiz mumkin.
Ranaanna-na-nanna-na, rannay nay nanay-ay
Rannnana-nanaana ranna-na-nanaaaaa
Tajribalardan ayon bo‘ldiki, so‘z vositasida chiqmagan nola va bezaklarni
zamzama orqali amalga oshirish mumkin.
Bezaklarni shakllantirishda Zebo pari uslubi ham yaxshi samara beradi.
1Ойхўжаева Ш.И. Мақом ижрочилик анъаналари. ХХ-ХХI асрларда бадиий-ижодий
жароён мавзуидаги илмий-амалий конференция. – Тошкент: ЎзДК, 2010. – Б. 13.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
117
Zebo pari – o‘zbek mumtoz qo‘shiqchiligida ashulaning avj qismidan
keyin keladigan katta avj shaklidir.
Maqom ijrochiligining barcha turkumlaridagi ashula yo‘llarida zebo pari
deyarli mukammal bir qolipda ijro qilinadi. Masalan, saraxborlarning zebo pari
avjlari kuy yo‘nalishlari bir-birini takrorlaydi. Har bir ashula yo‘lini o‘rganish
jarayonida avj qismlarini kuylash talabalarga o‘rgatib boriladi.
Masalan:
Biravkim, sarvdek ozodavash bo‘ldi bu bog‘ ichra,
Qazo dehqon ham sarsabz ani, ham sarbaland etmish. (A.Navoiy)
Zangula – o‘n ikki maqom nomlaridan biri. Mamlakatlar o‘rtasidagi
moddiy-ma’naviy aloqalar karvonlar orqali amalga oshirilgan. Yo‘ldan
adashmaslik, jismoniy ruh, quvvat baxsh etish uchun tuyalar oyoqlariga “zang”
qo‘ng‘iroq boylangan. Natijada qo‘ng‘iroq ovozlari karvondagi yo‘lovchilar,
tuyalar uchun kuch, iroda, umid baxsh etib ko‘zlangan manzilga eson-omon
yetib olish vositasi sifatida xizmat qilgan. Qo‘ng‘iroq tovushlari orasidagi ritmik
uyg‘unlik “zarbul-qadim”, “bum-bak” usuliga yaqinligi zangulaning
musiqiyligini hosil qiladi. Shuning uchun ushbu maqomlarning biriga “zangula”
nomi berilgan.
Talabalar bilan ashula o‘rganish jarayonida zangula uslubi ijrochilarga
jarangli ovozda kuylash malakalarini shakllantirishga yordam beradi.
Guruh bo‘lib kuylash jo‘rnavozlik san’atining yuqori bosqichi hisoblanib,
bunda har bir ijrochi mukammal ashula yo‘lini o‘zlashtirgan bo‘ladi. Kuylash
jarayonida ovozlar ijro imkoniyati, xususiyati, mahorati bilan bir-birini to‘ldirib,
ashula yakka ijrochilikka qaraganda kuchli, keng diapazonda qizlar va bolalar
ovozlari qo‘shilishi natijasida ijroning jozibali,chiroyli bo‘lishga erishiladi.
Mashg‘ulotlarda o‘rgatuvchi va o‘rganuvchilar uchun milliy cholg‘ular –
rubob, tanbur, dutor, g‘ijjak, doira sozlari ham jo‘rnavoz sifatida yordam bersa,
bu sozlar ijro qilinayotgan ashulalarga xonandalar kuylay olmaydigan murakkab
bezaklarni ishlatib, ansamblning umumiy ijro sifatiga ijobiy ta’sir etishi mumkin.
Har bir ashula ustida ishlashda original yozuvli ijrolar katta ahamiyatga
ega bo‘lib, o‘rganilayotgan asarlar yozuvli ijro bilan taqqoslanib, ijroda yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklar aniqlanib, ular ustida qayta-qayta ishlash imkoni
yaratiladi. Mukammal bezaklar bilan o‘rganilgan ashulalar, albatta, magnit
tasmalarga yozdirilib, ijrosi tahlil qilinadi.
Mashg‘ulotlar shu shaklda olib borilsa, ijrodagi nola va bezaklar
maromida, ijro yo‘llari mukammal bo‘lishiga erishiladi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
118
PEDAGOGIKA ILMINING JONKUYARI
Hayotini O‘zbekistonda pedagogika ilmini
yuksaltirishga bag‘ishlab, pedagogik kadrlar tayyorlash
va ularning kasbiy salohiyatini o‘stirish maqsadida ham
universitet auditoriyasida, ham pedagogik tadqiqot
jabhasida birdek fidokorlik bilan mehnat qilgan, ta’lim-
tarbiya sohasini rivojlantirishga salmoqli hissa qo‘shgan
atoqli olimlardan marhum ustoz, pedagogika fanlari
doktori, professor Usmonali Nishonaliyevning pok
xotirasini pedagogik jamoatchilik alohida ehtirom bilan
yodga oladi. Zero, o‘ziga xos zalvorga ega bo‘lgan pedagogika fani solnomasida
olimning ilmiy-pedagogik yondashuvlari, pedagogika fanini modernizatsiyalash
va rivojlantirishga qaratilgan konsepsiyasi aksariyat ilm ahlining e’tibori va
e’tirofiga sazovor bo‘lgan. Olim ishlab chiqqan pedagogning, xususan, mehnat
o‘qituvchisining kasbiy professiogrammasi, o‘qituvchilarni tayyorlash
texnologiyasi hozirgi kunda ham kasbiy ta’lim bo‘yicha amalga oshirilayotgan
barcha tadqiqot ishlariga konseptual asos, g‘oyaviy negiz bo‘lib xizmat
qilmoqda. Zero, olim tomonidan yaratilgan darslik, qo‘llanma va
monografiyalarda o‘rta, o‘rta maxsus va oliy ta’lim didaktikasi, umumiy o‘rta
ta’lim mazmunini takomillashtirish, ta’limning metod, usul va vositalarini
rivojlantirish, ta’lim jarayonining tayanch bilimlarini aniqlash, ta’lim mazmunini
modernizatsiyalash, o‘quv-bilish jarayonini tashkil etish kabi ko‘plab
muammolar yuzasidan salmoqli g‘oyalarni ilgari surib, O‘zbekistonda didaktika
fanini rivojlantirishga katta ulush qo‘shgan. Oliy ta’lim muassasasi
auditoriyasidan turib, bo‘lajak pedagoglarga pedagogika fani muammolarini
anglatgan, ularni o‘z amaliy faoliyatida sifatli ta’limni tashkil etish, o‘qituvchilik
mahoratini egallash va rivojlantirish uchun izlanish va ijod qilishga, pedagogik
bilimlarni chuqur egallashga undagan, oqilona, maroqli ma’ruzalari, ilmiy
saboqlari bilan talabalar qalbidan joy ola bilgan olimning shogirdlari ham hozirgi
kunda ustoz izidan borib, fanni rivojlantirishga munosib hissa qo‘shishmoqda.
Usmonali Nishonaliyev 1943-yilning 30-iyunida Toshkent viloyati,
Yangiyo‘l tumani, Niyozboshi qishlog‘ida oddiy dehqon oilasida tavallud
topgan. 1949-1959-yillarda Toshkent viloyati Yangiyo‘l shahridagi Alisher
Navoiy nomidagi 4-maktabda tahsil olgan Usmonali aka esdaliklaridan birida
matematika fani o‘qituvchisi Aliyeva Sofya Samatovnaning nomini alohida
hurmat bilan esga olgan. Ustozining bola qalbiga yo‘l topa olishi, jonkuyarligi,
UNIVERSITETNING TAMAL TOSHINI QO‘YGANLAR
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
119
o‘z kasbini sevib ardoqlashi kichik Usmonaliga chuqur ta’sir ko‘rsatgani sababli
unda o‘qituvchilikka chin dildan havas uyg‘ongan. Maktabni bitirgach,
o‘qituvchilik kasbiga havas uni pedagogika oliy o‘quv yurtiga yetaklagan.
Usmonali Nishonaliyev 1959-1964-yillarda Toshkent davlat pedagogika
instituti muhandislik-pedagogika fakultetida tahsil olib, umumtexnika fanlari va
mehnat o‘qituvchisi mutaxassisligini egallagan. Talabalik davrida u o‘zining
bilimga chanqoqligi, faolligi, o‘tkir zakovatli va yuksak e’tiqodli talabaligi bilan
tengdoshlaridan ajralib turgan. Talabalar va institut professor-o‘qituvchilari
ishtirokida o‘tgan nufuzli ilmiy anjumanlarda faol ishtirok etib, pedagogika
ilmiga va mutaxassisligiga oid fanlar sohasidagi iqtidori bilan ustozlarining
e’tiboriga tushgan.
Institutni tugatgach, 1964-1966-yillarda Yangiyo‘l shahridagi 4-maktabda
fizika fanidan dars bergan. 1966-1967-yillarda harbiy hizmatni o‘tab kelgach,
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Mexanika instituti aspiranturasida
tahsil olib, institut ilmiy xodimi sifatida faoliyat ko‘rsatgan. Yosh va zakovatli
olim ilk yutuqlarni qo‘lga kiritib, paxta terish mashinalari shpindelini
takomillashtirish yuzasidan amalga oshirgan ixtirolari uchun 3 ta davlat patentiga
sazovar bo‘lgan. Ushbu ixtirolarning qishloq xo‘jaligi mashinasozligini taraqqiy
ettirishdagi ahamiyatini e’tirof etgan holda, istiqboli porloq olim “Xizmat
ko‘rsatgan ixtirochi” unvoni bilan taqdirlangan. Shuningdek, ushbu davrda
Usmonali Nishonaliyev tomonidan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalari uchun “Qishloq xo‘jaligi” darsligi tayyorlanib, nashr ettirilgan.
Bularning barchasi yosh olimning chuqur va sermahsul mehnatining natijasi
sifatida e’tirof etib kelinmoqda.
1972-yilda texnika fanlari doktori, professor Halim Haydarovich
Usmonxodjayevning ilmiy rahbarligida O‘zFA O‘rta Osiyo O‘simlikshunoslik
ilmiy tadqiqot institutida “Кинематика захватывающего элемента шпинделя
хлопкоуборочной машины” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya
qilib, texnika fanlari nomzodi ilmiy darajasiga ega bo‘lgan.
1970-1972- yillarda Toshkent davlat pedagogika instituti dotsenti, 1972-
1976-yillarda “Ishlab chiqarish asoslari” kafedrasi mudiri, 1976-1980-yillarda
umumtexnika fanlari va mehnat fakulteti dekani lavozimlarida faoliyat
ko‘rsatgan. 1978-yilda esa dotsent ilmiy unvoniga sazovor bo‘lgan.
Salohiyatli olim 1980-yilda doktorlik dissertatsiyasi yuzasidan ilmiy
izlanishlarini davom ettirish maqsadida Moskva davlat pedagogika institutida
katta ilmiy xodim lavozimida ishlay boshlagan. U. Nishonaliyev ushbu davrdan
boshlab so‘nggi kunlariga qadar jahon pedagogika ilmining S.Y. Batishev,
A. Slastenin, P.R. Atutov, Y.K. Vasilyev, V.P. Bespalko kabi mashhur darg‘alari
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
120
bilan yaqin hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib borib, yuksak ilmiy natijalarni
qo‘lga kiritgan.
1981-yilda Toshkent davlat pedagogika institutiga qaytib, 1986-yilga qadar
“Mehnat ta’limi metodikasi” kafedrasi mudiri lavozimida o‘z faoliyatini davom
ettirgan.
1983-yilda Moskva davlat pedagogika institutida “Pedagogik ta’lim
tarixida muhandis-pedagoglar tayyorlash nazariyasi va amaliyoti” mavzusida
doktorlik dissertatsiyasini himoya qilib, pedagogika fanlari doktori ilmiy
darajasiga, 1984-yilda professor ilmiy unvoniga erishgan.
Usmonali Nishonaliyev 1986-1990-yillarda Jizzax davlat pedagogika
instituti rektori lavozimida faoliyat ko‘rsatib, mazkur ilmiy dargohni yangi
taraqqiyot darajasiga chiqarishga o‘z hissasini qo‘shgan.
1990-1998-yillarda Toshkent davlat texnika universiteti “Muhandislik
psixologiyasi” kafedrasi mudiri lavozimida faoliyat ko‘rsatgan.
1998-2000-yillarda O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot
institutida ilmiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari lavozimida faoliyat yuritgan
davrida u ilmiy-pedagogik faoliyatining eng yuksak cho‘qqilarini zabt etgan. Bu
davrda Usmonali Nishonaliyev salohiyatli olim, tashabbuskor va jonkuyar rahbar
sifatida institut jamoasi orasida katta obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lgan. O‘tkir
salohiyatga ega bo‘lgan pedagog olim sifatida nisbatan qisqa muddat ichida
“Pedagogika fani konsepsiyasi”, “Yangi pedagogik texnologiyalarning nazariy
asoslari”, “Reyting texnologiyasi asoslari”ni yaratish bilan bog‘liq dolzarb
fundamental ilmiy yo‘nalishlarga, umumiy o‘rta ta’lim standartlari va o‘quv
dasturlarini yaratish hamda ularni umumta’lim maktablarida sinovdan o‘tkazish
ishlariga rahbarlik qildi, “Pedagogika kursi” darsligini yaratdi.
Olim ushbu ishlarida Markaziy Osiyoda ta’lim nazariyasining shakllanshi
holatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qat’iy munosabat bildirib: “Markaziy Osiyoga ta’lim
nazariyasi qaydan kelgan? Ovro‘padanmi? Rossiyadanmi? Tarixiy manbalarga
asoslanib shuni aytish mumkinki, ta’lim nazariyasini ta’lim-tarbiya mazmuni,
shakli va uslublarining asosiy jihatlari Sharqda ishlab chiqilib, Ovropa orqali
o‘zgarib, rivojlanib, sayqal topib yana Markaziy Osiyoga qaytib keldi”, – deb
uqtiradi1. Mualliflar ushbu fikrlarini ilgari surishda Sharq ilk uyg‘onish davri
allomalari (Forobiy, ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy kabilar)ning ilmiy asarlari
chuqur amaliy ahamiyatga ega bo‘lgani, “qomusiy olimlar asarlari lotin tilida
o‘rta asr Ovropa universitetlarida o‘quv qo‘llanma sifatida foydalanilgani aniq”
ekanligi, ispan pedagogi Gundisalva (XII asr) “Falsafaning bo‘linishi” asarida
1Турсунов И., Нишоналиев У. Педагогика курси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1997. – Б. 77.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
121
Forobiyning “Fanlarning sanog‘i” asarini lotinchaga ijodiy tarjima qilgani,
“Gundisalva bo‘yicha ilmiy bilish borliqni, tajriba asoslarida o‘rganishdan keyin
gipotetik taxminlarga induktiv yoki deduktiv xulosalar chiqarilib, tajribada”
sinalganligi, ya’ni amaliyotga qaytarilganini uqtiradi1. Olimning keyingi dalillari
yanada e’tiborga loyiqdir. Uning ta’kidlashicha, Oksford universiteti professori
Rodjer Bekon (XIII asr) Forobiy va ibn Sinolarning xulosalarini chuqurlashtirib,
o‘zining “katta”, “o‘rtacha” yoki “kichik” qomusiy kitoblarini yozadi. Bu asarlar
XV-XVI asrlarda Ovropa pedagogikasida pansofik harakatga turtki beradi.
Olim ushbu ishlarida didaktikaning asosiy tushunchalari tarkibida ta’lim
mazmuni, ta’lim jarayoni, tarbiyalovchi ta’lim, ta’limning tashkiliy shakllari,
o‘qitish va o‘rganish, ta’lim metodlari, dars kabilarga keng to‘xtalgan. Uning
uqtirishicha, o‘quvchilarni yetarli darajada tarbiyalamay turib, ta’lim jarayonida
samaradorlikka erishib bo‘lmaydi. “Mana shuning uchun ham ta’lim jarayoni
o‘zida tarbiyaviy va ta’limiy vazifalarning yaxlitligini tasdiqlovchi omillarning
biri, ta’lim metodlari tarbiyalash metodlarining ayrim tarkibiy qismi sifatida
namoyon bo‘lsa, ikkinchidan, tarbiyalash metodlarining o‘zlari ta’lim olishni
rag‘batlantirish metodlari sifatida namoyon bo‘ladi”2.
Haqiqatan, ta’lim jarayoni o‘zaro uzviy aloqador jarayonlarning dialektik
birligidan iborat bo‘lib, ular o‘qitish va o‘rganishdan tashkil topadi. O‘qitish
o‘qituvchi faoliyatida, o‘rganish esa ta’lim oluvchi faoliyatida aks etadi. Sharq
allomalari pedagoglarga ko‘rsatma berishdan ko‘ra, shogirdlarini o‘qish va
o‘rganishga, mustaqil ta’lim olishga yo‘llashga katta e’tibor berishgan. Buning
asosiy sababi esa o‘qitishning tashkiliy shakli sifatida individual ta’limning
yetakchi o‘rin egallaganidadir.
Ustozning pedagogika sohasida yaratgan mazkur fundamental ishlari
bugungi kunda ko‘plab tadqiqot ishlarining nazariy asoslariga manba bo‘lib
xizmat qilmoqda.
Olimning bevosita tashabbusi va rahbarligida “Yangi pedagogik
texnologiyalar, muammolar va yechimlar”, “Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish
muammolari” kabi mavzularda bir qator respublika ilmiy-amaliy
konferensiyalari, “Avesto – eng qadimgi yozma yodgorligimiz”, “O‘qituvchi-
o‘quvchi hamkorligi – ta’lim jarayonini faollashtirish vositasi sifatida”
mavzularida seminarlar o‘tkazilgan.
2000-yilda og‘ir betoblikdan so‘ng, 2001-2002-yillarda Usmonali
Nishonaliyev o‘z pedagogik va rahbarlik faoliyatini Respublika Ma’naviyat va
ma’rifat markazida bo‘lim boshlig‘i lavozimida davom ettirgan.
1Турсунов И., Нишоналиев У. Педагогика курси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1997. – Б. 78. 2Турсунов И., Нишоналиев У. Педагогика курси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1997. – Б. 78.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
122
2002-2004-yillarda Oliy va o‘rta maxsus maktab muammolari institutida
bo‘lim boshlig‘i, so‘ng Toshkent kimyo texnologiya instituti “Kasbiy
pedagogika” kafedrasi mudiri lavozimlarida faoliyat ko‘rsatdi.
Ustoz 2004-yildan umrining oxiriga qadar Nizomiy nomidagi TDPU
“Kasb ta’limi metodikasi” kafedrasi professori lavozimida faoliyat ko‘rsatgan.
Usmonali Nishonaliyev 2000-yildan mehnat ta’limi bo‘yicha Respublika
ilmiy-metodik Kengashi raisi, 2006-yildan ushbu ilmiy-metodik Kengash a’zosi
sifatida umumiy o‘rta ta’lim tizimini taraqqiy ettirishga o‘z hissasini qo‘shdi,
shuningdek, u “2004-2009-yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat
umummilliy dasturi” doirasida umumiy o‘rta ta’lim Davlat ta’lim standarti
hamda o‘quv dasturlarini takomillashtirish va modernizatsiyalash bo‘yicha
tashkil etilgan respublika tajriba-sinov ishlarida faol ishtirok etdi.
Usmonali Nishonaliyev 2001-yilda Fan va texnologiyalar markazi
tomonidan ilk bor o‘tkazilgan fundamental tadqiqotlar sohasidagi tanlovda
“Modulli informatsion texnologiyalar asosida uzluksiz ta’lim mexanizmini
yaratishning metodologik asoslari” mavzusidagi ilmiy loyihasi bilan g‘olib
bo‘lgan. Keyingi davrlarda u “Terrorizm tahdidlari sharoitida talaba-yoshlar
g‘oyaviy barqarorligini kasbiy-pedagogik turkum fanlar vositasida
shakllantirish” mavzusidagi amaliy tadqiqot loyihasiga rahbarlik qilib kelayotgan
edi.
Olimning ilmiy-pedagogik tadqiqotlari natijalari 100 dan ortiq nomdagi
ilmiy ishlarda, jumladan, 2 ta monografiya, 12 ta ilmiy jurnal maqolalari, 4 ta
patent va mualliflik guvohnomalari, 1 ta darslik, 2 ta o‘quv qo‘llanma, 14 ta
namunaviy o‘quv dasturlari, 12 ta metodik tavsiyanoma, 55 dan ortiq ilmiy
maqolalar to‘plamlarida o‘z aksini topgan.
Usmonali Nishonaliyev 2000-2008-yillar davomida nomzodlik
dissertatsiyalarini himoya qilish bo‘yicha – Pedagogika nazariyasi va tarixi
hamda kasb ta’limi sohalari bo‘yicha Birlashgan ixtisoslashgan kengashning
a’zosi bo‘lib, talabchan, odil va mehribon ustoz, prinsipial olim sifatida
respublikamizga ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash ishiga munosib hissa
qo‘shgan.
Bag‘ri keng ustoz hamda salohiyatli olim sifatida u 15 ta nomzodlik hamda
2 ta doktorlik dissertatsiyasiga ilmiy rahbarlik, 7 ta doktorlik hamda 25 ta
nomzodlik dissertatsiyalariga opponentlik qildi. Usmonali Nishonaliyevning
ilmiy rahbarligida ilmiy ishlarini muvafaqqiyatli yoqlagan aspirant va
doktorantlar bugungi kun pedagogika fanida o‘zlarining munosib o‘rniga ega
bo‘lib, ustoz boshlagan sharafli ishni munosib davom ettirmoqda.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
123
Albatta, Usmonali Nishonaliyevdek o‘zining halol va sermashaqqat
mehnati bilan pedagogika ilmiga munosib hissa qo‘sha olgan iqtidorli
olimlarning sharafli nomlari hech qachon unutilmaydi.
Sharipov Sh.S.
MAHORATLI RAHBAR
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
instituti (universiteti) boshqaruv hayotida yorqin iz
qoldirgan shaxslardan biri fizika-matematika fanlari
nomzodi, dotsent Muhammadjon aka Saydamatovdir.
Muhammadjon Saydamatov 1931-yil 17-dekabrda
O‘sh viloyatida tavallud topgan. 1951-1955-yillarda O‘sh
davlat pedagogika institutining fizika-matematika
fakultetida tahsil olgan. O‘qishni imtiyozli diplom bilan
yakunlagan yosh mutaxassis Muhammadjon Saydamatov
o‘zining mehnat faoliyatini ushbu institutning “Matematika” kafedrasida
o‘qituvchi lavozimida boshlagan. 1957-yildan boshlab uning butun ongli hayoti
Nizomiy nomidagi TDPIda o‘tdi. Shu yili u TDPI aspiranturasiga o‘qishga kirdi.
U ustozlari tavsiyasi bilan O‘zFAning muxbir a’zosi, fizika-matematika fanlari
doktori, professor N.S. Arjanix ilmiy rahbarligida xususiy hosilali differensial
tenglamalar sistemasini integrallash masalalari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari
olib bordi.
Muhammadjon Saydamatovning TDPIdagi pedagogik faoliyati 1960-yilda
“Matematik analiz” kafedrasi o‘qituvchisi sifatida boshlandi. Asosiy ishi bilan
birga, taniqli matematik olimlar akademiklar T.N. Qori Niyoziy,
T.A. Sarimsoqov, professorlar I.S. Arjanix, N.N. Nazarov, kafedraning yetakchi
professor-o‘qituvchilari dotsentlar Sh.T. Maqsudov, P.P. Loginov,
G.M. Jdanovlarning dars berish metodlarini sinchkovlik bilan kuzatdi va ulardan
pedagogik mahorat sirlarini o‘rgandi, “Matematik analiz” kafedrasidagi jo‘shqin
ilmiy-pedagogik muhit, kafedra a’zolarining o‘zaro samimiy munosabatlari, yosh
o‘qituvchilarga ko‘rsatilayotgan beg‘araz yordam Muhammadjon Saydamatovni
zamonaviy matematikaning eng so‘nggi yutuqlari bilan tanishish va uning
dolzarb muammolari doirasiga kirib borishiga, pedagogik faoliyatining sayqal
topishiga olib keldi.
1961-1962-yillar Muhammadjon Saydamatov uchun ilmiy sohada eng
sermahsul yillar bo‘ldi. Uning Pfaff tenglamalar sistemasini integrallash
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
124
metodlariga bag‘ishlangan ikkita ilmiy maqolasi o‘sha davrdagi eng nufuzli
ilmiy nashrlar O‘zFADda, uchta ilmiy maqolasi O‘zFAAda chop qilindi. Ushbu
ilmiy maqolalarda taniqli matematik olimlar Y.E. Borovskiy, D. Petrovanu va
I.S. Arjanix tomonidan ishlab chiqilgan Pfaff tenglamalar sistemasini
integrallashning mavjud metodlari takomillashtirilgan va yangilari yaratilgan edi.
Ushbu ilmiy maqolalar atrofida vujudga kelgan ilmiy-ijodiy iliq fikrlar 1963-
yilda Muhammadjon Saydamatovning O‘zFA fizika-matematika fanlari
bo‘limining birlashgan ilmiy kengashida “Pfaff integrallashtirgan tenglamalar
nazariyasiga doir” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi himoyasining katta
muvaffaqiyatlar bilan o‘tishida asosiy omillardan biri bo‘ldi.
1963-yil sentabr oyida TDPI rektori Sh.Sh. Abdullayevning tavsiyasi bilan
fizika-matematika fanlari nomzodi Muhammadjon Saydamatov yakdillik bilan
fakultet dekani lavozimiga saylandi. U dekanlik faoliyatining dastlabki
davridayoq fakultet professor-o‘qituvchilarining ilmiy-pedagogik salohiyatini
ko‘tarish orqali ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga alohida
e’tibor qaratdi. Qisqa muddatda fakultet tasarrufidagi kafedralarning ToshDU,
SamDU, O‘zFAning Matematika instituti, viloyat pedagogika institutlarining
turdosh kafedralari bilan mavjud bo‘lgan o‘zaro hamkorlik aloqalarini yanada
mustahkamlash bo‘yicha ko‘pgina ijobiy ishlar amalga oshirildi.
Muhammadjon Saydamatov “Matematik analiz” kafedrasining mudiri
P.P. Loginov bilan hamkorlikda Yevropaning yetakchi oliy ta’lim muassasalari –
M. Lomonosov nomidagi MDU, T. Shevchenko nomidagi KDU, Sankt-
Peterburg DU, Kishinyov DU bilan ilmiy hamkorik aloqalarini o‘rnatdi. Turli
davrlarda Kiev DU “Oliy geometriya” kafedrasining mudiri professor
Kovantsov, Moskva DU professorlari P.E. Elsgolts, Y.M. Smirnov,
V.I. Ponomoryov talabalar va professor-o‘qituvchilar uchun matematikaning eng
so‘nggi yutuqlari bo‘yicha maxsus kurslar o‘qidi.
“Matematika” kafedrasidagi iqtidorli yosh o‘qituvchilarni yuqoridagi oliy
ta’lim muassasalari aspiranturasi va doktoranturasiga safarbar qildi.
O‘tgan asrning 70-yillarida fizika-matematika fakulteti professor-
o‘qituvchilari jamoasi o‘zining ilmiy-pedagogik salohiyati bo‘yicha
respublikamizdagi oliy o‘quv yurtlarining turdosh fakultetlari orasida Toshkent
va Samarqand universitetlaridan keyingi uchinchi marrani, pedagogika
institutlari orasida esa, haqli ravishda, yetakchi fakultet mavqeini egalladi.
Muhammadjon Saydamatov “Matematik analiz” kafedrasi va dekanatdagi
ko‘p qirrali faoliyat bilan qanchalik band bo‘lmasin qaramasdan ilmiy
izlanishlardan to‘xtamadi. Professor I.S. Arjanixning Matematika institutidagi
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
125
ilmiy seminariga qatnashishni davom ettirdi, Moskva davlat universitetida ilmiy
stajirovkada bo‘ldi.
1967-yil dekabr oyida kutilmaganda institut rektori Sh.Sh. Abdullayev
unga institutning o‘quv ishlari bo‘yicha prorektori lavozimini taklif etdi bilan
lavozimda Muhammadjon aka roppa-rosa 20 yil faoliyat ko‘rsatdi.
O‘tgan asrning 60-70-yillarida fan va texnikaning tez suratlar bilan
rivojlanishi oliy ta’lim muassasalarida mutaxassislar tayyorlash sifatiga bo‘lgan
talabni yanada kuchaytirdi. Bu esa, o‘z navbatida, oliy ta’lim muassasalarida
ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning ilmiy-metodik asoslarini yana-da
takomillashtirishni taqozo etardi. Shu ma’noda, 1969-yili Muhammadjon
Saydamatov rahbarligida institut ilmiy-metodik kengashi tashkil qilindi. Uning
tarkibida uchta sho‘ba faoliyat ko‘rsatdi: 1) oliy pedagogik ta’limni
takomillashtirish (rais-professor M.G. Davletshin); 2) ta’lim jarayoni va
mehnatni ilmiy tashkil etish (rais-dotsent M.S. Saydamatov); 3) maktab va
maktabdan tashqari ta’lim-tarbiya muassasalariga yordam ko‘rsatishni tashkil
etish (rais-professor R.K. Otajanov). Bu ilmiy-metodik kengash institutda o‘quv
jarayoni va professor-o‘qituvchilarning ilmiy-pedagogik faoliyatini ilmiy asosda
tashkil etish, ta’lim jarayonining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish,
talabalarning mustaqil ishini tashkil etish, ta’limning texnik vositalaridan unumli
foydalanish uslublarini ishlab chiqish kabi o‘z davri uchun katta ahamiyatga
molik bo‘lgan ishlarni amalga oshirdi.
Ma’lumki, oliy ta’lim muassasalarida ma’ruza mashg‘ulotini ta’limning
yetakchi turi deb hisoblagan Muhammadjon Saydamatov institut professor-
o‘qituvchilarining ma’ruza o‘qish mahoratiga katta e’tibor berdi. Shu maqsadda
institutda professor-o‘qituvchilar va aspirantlarning pedagogik mahoratini
oshirish fakultetini tashkil etish tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Ushbu fakultet
tinglovchilariga yetakchi olimlarning “Oliy maktab psixologiyasi asoslari”, “Oliy
maktab pedagogikasi”, “Ma’ruzaning tarkibi, mazmuni va metodikalari haqida”,
“Notiqlik madaniyati haqida” va boshqa yo‘nalishdagi ma’ruzalar tashkil qilindi.
Muhammadjon Saydamatov ko‘p hollarda ma’ruzachilarni o‘zlari tanlar
oldindan uchrashib suhbatlashar va ularning ma’ruzalarida qatnashib fikrlari
bilan o‘rtoqlashar edi.
1972-yilda Muhammadjon Saydamatov rahbarligida talabalar va professor-
o‘qituvchilarning vaqt budjetini o‘rganish bo‘yicha maxsus izlanishlar olib
borildi. Ushbu izlanishlar asosida professor-o‘qituvchilar faoliyatining asosiy
yo‘nalishlari bo‘yicha namunaviy vaqt me’yorlari ishlab chiqildi va amaliyotga
joriy qilindi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
126
Ilmiy-metodik kengash ta’limning texnik vositalarini o‘quv jarayonida
qo‘llash masalasiga ham alohida e’tibor qaratdi. 1973-yilda institutda
Muhammadjon Saydamatov tashabbusi bilan respublikamizda birinchilardan
bo‘lib “Ta’limning texnik vositalari” (TTV) kafedrasi tashkil qilindi. Qisqa
muddat ichida institutning barcha akademik guruhlarida “Ta’limning texnik
vositalari” kursini davr talablari darajasida o‘qitish yo‘lga qo‘yildi. Ushbu kurs
uchun zarur bo‘lgan o‘quv-uslubiy adabiyotlar yaratildi, o‘quv laboratoriyalari
majmuasi ishga tushirildi. Shuningdek, 1982-yilda yana Muhammadjon
Saydamatovning tashabbusi bilan o‘quv-teleko‘rsatuvlar studiyasi va
laboratoriyasi tashkil etildi.
O‘tgan asrning 80-yillarida respublikamizda yoshlarning, ayniqsa maktab
o‘quvchilarining kompyuter savodxonligiga e’tibor kuchaydi. Bu pedagogika
institutlari zimmasiga katta va o‘ta mas’uliyatli vazifani, ya’ni maktablar uchun
EHM va dasturlash asoslarini o‘qitadigan mutaxassislar yetkazib berish
vazifasini qo‘ydi. Shu maqsadda “Matematik aniliz” kafedrasi qoshida EHM
laboratoriyalari majmuasi va EHM bilan jihozlangan maxsus auditoriyalar –
EHM sinflari tashkil qilindi.
Muhammadjon Saydamatovning rahbarligida institutdagi 31 ta ixtisoslik
bo‘yicha mutaxassislikning malakaviy tavsifnomasi ishlab chiqildi. Bu
tavsifnomalarda har bir mutaxassislikning o‘ziga xos bo‘lgan ichki mazmuni, uni
tayyorlashdan ko‘zlangan maqsad va ushbu ixtisoslik bo‘yicha tayyorlanadigan
mutaxassislarning xalq ta’limini yanada rivojlantirishdagi vazifalari o‘zining
to‘liq aksini topgan edi.
Institut ilmiy-metodik kengashi zamonaviy darslik va o‘quv qo‘llanmalari
bilan ta’minlashga alohida e’tibor bergan. Buni 1975-1985-yillarda ilmiy-
metodik kengashning tavsiyasi bilan institut professor-o‘qituvchilari tomonidan
yaratilgan 221 ta darslik va o‘quv qo‘llanmalarning nashr qilinganida ham
ko‘rish mumkin.
Muhammadjon Saydamatov 1970-1987-yillarda Xalq ta’limi vazirligi
huzuridagi matematika fanlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy kengash raisining muovini
sifatida kengash raisi, taniqli matematik olim va jamoat arbobi S.H. Sirojiddinov
bilan hamkorlikda vazirlik tasarrufidagi umumta’lim maktablari va pedagogika
ta’lim muassasalari o‘quvchilarini hamda pedagogika institutlari talabalarini
darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va uslubiy ko‘rsatmalar bilan ta’minlashda ko‘p
foydali ishlarni amalga oshirdi.
Muhammadjon Saydamatovning tashabbusi va rahbarligida viloyat
pedagogika institutlarida o‘quv-uslubiy kengashning kengaytirilgan tarkibdagi
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
127
ko‘chma yig‘ilishlari o‘tkazilgan. Bu yig‘ilishlarda nashrdan chiqqan yangi
darslik va o‘quv qo‘llanmalarning taqdimotlari, mualliflar bilan uchrashuvlar,
yetakchi matematika o‘qituvchilarining tajribalari haqida o‘zaro fikr
almashuvlari uyushtirilgan.
1970-1990-yillarda ustoz Muhammadjon Saydamatov nafaqat pedagogika
institutlarida, balki Xalq ta’limi va Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirliklarida,
ularning tasarrufidagi ta’lim muassalarida o‘quv jarayonini tashkil etish va
boshqarish bo‘yicha respublikadagi eng tajribali va tashabbuskor
mutaxassislardan biri sifatida e’tirof etilgan.
Ushbu vazirliklar va boshqa yuqori tashkilotlar tomonidan mutaxassis
kadrlar tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab me’yoriy hujjatlar yaratish va
ularni amaliyotga joriy qilish bo‘yicha yo‘riqnomalar ishlab chiqish ishlariga jalb
qilingan.
Ustoz qayerda va qanday lavozimda ishlamasin o‘zi uchun qadrdon
bo‘lgan “Matematik analiz” kafedrasidan, uning ma’ruzalarini eshitishga
havasmand bo‘lgan talabalar va yosh o‘qituvchilar bilan doimo gavjum
bo‘ladigan auditoriyalardan uzoqlashmadi. Auditoriya muhiti, talabalar bilan
bo‘ladigan qiziqarli, samimiy muloqotlar ustozga huzur, rohat bag‘ishlar edi.
Auditoriyadagi to‘qson minutlik ma’ruzadan chiqib kelayotgan ustozda
horg‘inlik, zaiflik alomatlari emas, balki muborak yuzlarida qilgan ishidan to‘la
qoniqish hosil qilgan kishilarda paydo bo‘ladigan zo‘r kayfiyat, ruhan yengillik,
mamnunlik, kimlardandir minnatdorlik tuyg‘ulari porlab turardi. Ustoz chuqur va
keng qamrovli bilim sohibi, mohir pedagog, o‘qituvchilik kasbining haqiqiy
jonkuyari va fidoyisi edi.
Muhammadjon Saydamatovning oramizdan ketganiga 20 yil bo‘lyapti.
Lekin suyukli va qadrdon ustozimizning yorqin xotirasi hayotga, o‘qituvchilik
kasbiga yo‘llanma olgan minglab shogirdlarining qalbida yashab kelmoqda.
Madirimov M.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
128
ILMDAN BAXTINI TOPGAN OLIMA
Pedagogika fanining taraqqiyotiga o‘z hissasini
qo‘shgan taniqli olima Sanobar Nishonova faqat ta’lim-
tarbiya sohasida xizmat qilayotgan o‘qituvchi va maorif
xodimlarininggina emas, balki respublikamizdagi keng
jamoatchilikning ham hurmat-e’tiboriga sazovor bo‘lgan
insindir.
Sanobar Nishonova 1936-yil 1-sentabrda tavallud
topgan. 1954-1959-yillarda Samarqandda Alisher Navoiy
nomidagi o‘zbek davlat universitetining filologiya
fakultetida tahsil olib, uni imtiyozli diplom bilan tugatgan.
Sanobar Nishonova talabalik yillaridayoq ilmiy ishga layoqatini namoyon
etadi. U talabalarning ilmiy anjumalaridagi chiqishlari bilan yirik olimlar
Abdurahmon Sa’diy, Ibrohim Mo‘minov, Vohid Abdullayev, Ulug‘ Tursunov,
Mahmudali Yunusovlarning e’tiborini jalb etadi. Sanobar Nishonovaning 1959-
yilda sobiq Ittifoq miqyosida o‘tkazilgan talabalarning ilmiy anjumani
ishtirokchisi bo‘lganligi ham buning dalilidir.
1959-1976-yillarda o‘rta maktablarda ona tili va adabiyot o‘qituvchisi,
o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari, so‘ng maktab direktori lavozimida
ishlaydi.
O‘qituvchilik yillaridayoq uning ta’lim-tarbiyaga oid qator maqolalari,
badiiy hikoyalari respublika matbuotida muntazam chop etilib turadi.
“Chashmalar” almanaxida chop etilgan dastlabki “Otalar” hikoyasi jamoatchilik
va buyuk so‘z san’atkori Abdulla Qahhorning e’tiborini tortadi va u bilan
yozishmalar olib boradi.
O‘qituvchi, maktab direktori sifatida ta’lim-tarbiya sohasidagi ilmiy-
amaliy faoliyati uchun Sanobar Nishonova sobiq Ittifoq Xalq xo‘jaligi yutuqlari
ko‘rgazmasi ishtirokchisi (1973), sobiq Ittifoq pedagogik o‘qishlari sovrindori
bo‘ladi (1977).
1976-1986-yillarda Qori Niyoziy nomidagi O‘zbekiston pedagogika
fanlari ilmiy tadqiqot institutida ilmiy xodim, katta ilmiy xodim bo‘lib ishlaydi.
1982-yilda pedagogika nazariyasi va tarixi ixtisosligi bo‘yicha nomzodlik
dissertatsiyasini himoya qiladi.
1988-yildan Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
“Umumiy pedagogika” kafedrasida katta o‘qituvchi, dotsent, professor
lavozimlarida ishlaydi. 1998-2001-yillarda Qori Niyoziy nomidagi O‘zbekiston
FAN VA TA’LIM FIDOYILARI
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
129
pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot institutida “Ma’naviyat” bo‘limini boshqaradi.
Sanobar Nishonovaning ilmiy-pedagogik yo‘nalishi bevosita barkamol
inson shaxsini shakllantirish, uning ma’naviy kamol topishi bilan bog‘liqdir.
Shuning uchun ham u dastlab buyuk allomalarimizning insonni ma’naviy
barkamol etib shakllantirishga doir ulkan merosidan namunalar to‘playdi va uni
“Ma’naviyat darslari” nomi bilan chop etadi.
Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning jamiyat ma’naviyatini
rivojlatirishga qaratilgan sa’y-harakatlari, nutq va risolalaridagi g‘oyalar Sanobar
Nishonovani yana-da ruhlantirib yuboradi. Professor Komiljon Hoshimov bilan
hamkorlikda “Pedagogika tarixi” o‘quv qo‘llanmasini yaratish tashabbus-
korlaridan bo‘ladi. Bu milliy pedagogikamizga asoslangan dastlabki o‘quv
qo‘llanma, darslik edi. So‘ng ma’naviy tarbiyaga oid qator maqolalar, dasturlar
chop eta boshlaydi. Uning barkamol shaxs tarbiyasiga oid maqolalari MDH
davlatlari jurnallarida ham chop etiladi.
Sanobar Nishonovaning barkamol shaxs tarbiyasiga oid ilmiy tadqiqot
ishlari o‘z samarasini beradi. 1998-yilda “Sharq Uyg‘onish davri pedagogik fikr
taraqqiyotida barkamol inson tarbiyasi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini
himoya qiladi.
Sanobar Nishonova 200ga yaqin ilmiy, ilmiy-uslubiy, ilmiy-ommabop
maqolalar, o‘quv qo‘llanmalari va majmualar e’lon qilgan. Jumladan,
“Pedagogika tarixi” o‘quv qo‘llanmasi (hammualliflikda), “Ma’naviyat darslari”
majmuasi, “Ta’lim samaradorligini oshirish vositalari” uslubiy qo‘llanmasi,
“Kabutar” hikoyalar to‘plami, “Murg‘ak qalb jarohatlari” qissasi, “Hayot
saboqlari” ricolasi, “Pedagogik hikoyalar” turkum hikoyalari jamoatchilik
tomonidan yuqori baholandi.
Sanobar Nishonovaning keyingi yillarda ma’naviyat sohasida olib borgan
ilmiy izlanishlari asosida 2001-yildan boshlab, 7-sinf uchun “Milliy istiqlol
g‘oyasi va ma’naviyat asoslari” o‘quv qo‘llanmasi, 8-sinf uchun ham shu fandan
o‘quv qo‘llanmasi (O. Musurmonova va M. Qarshiboyevlar bilan
hammualliflikda) chop etildi va hozirgi kunda maktablarda o‘qitilmoqda.
Shuningdek, “Ezgulikka yo‘l” risolasi (2003), “Komil inson tarbiyasi”
monografiyasi (2003), “Pedagogika tarixi” (1996, 2005) (K. Hoshimov bilan
hammualliflikda), “Pedagogika nazariyasi” (2008, 2010) (hammualliflikda)
darsliklari, “Yoshlar tarbiyasining ma’naviy ildizlari” monografiyasi va
“Onatosh”, “Ortda qolgan yo‘l” qissalarini yaratdi.
Sanobar Nishonova ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashga ham katta hissa
qo‘shib kelmoqda. U nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalariga ilmiy rahbar
sifatida faoliyat olib bordi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
130
Uzoq yillar Qori Niyoziy nomidagi O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy
tadqiqot instituti huzuridagi D.113.20.01 – Ixtisoslashgan kengash, Nizomiy
nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi K.067.18.02 –
Birlashgan ixtisoslashgan Ilmiy kengash a’zosi sifatida faoliyat ko‘rsatdi.
U pedagogika Fanlari akademiyasining faxriy yorlig‘i bilan
mukofotlangan. Xalq maorifi a’lochisi. Hozirgi paytda keksalik gashtini
surayotgan faxriylarimizdan Sanobar Nishonovaga mustahkam sog‘lik, uzoq
umr, baxt-saodat tilaymiz.
Tolipov O‘.Q.
ЖИЗНЬ, ПОСВЕЩЕННАЯ ОБРАЗОВАНИЮ
Родился 15 мая 1935 года в городе Ташкенте.
С 1991 года работает в Ташкентском государственном
педагогическом университете имени Низами
доцентом, с 2008 года – профессором.
В 1958 году Муминов Курбан Бустанович
окончил с дипломом с отличием исторический
факультет Среднеазиатского государственного
университета (нынешний Национальный университет
имени Мирзо Улугбека). Кроме того, в 1959-1960
годах он обучался на факультете международных отношений
Ташкентского вечернего университета и получил соответствующий
диплом.
Трудовую деятельность Курбан Муминов начал в качестве научного
сотрудника Института истории и археологии Академии Наук Республики
Узбекистан, где проработал почти четверть века. В 1969 году он поступил в
аспирантуру и защитил кандидатскую диссертацию в области истории.
В 1983 году Курбан Муминов начал свою педагогическую
деятельность. До 1989 года он работал доцентом Ташкентского
политехнического института имени Беруни. С 1989 года по настоящее
время работает в ТГПУ имени Низами, сначала он был доцентом, а ныне
является профессором кафедры «Теория и практика построения
демократического общества в Узбекистане».
В течение 18 лет Курбан Муминов возглавляет научно-теоретический
семинар кафедры, является наставником молодых преподавателей. Курбан
Бустанович дважды удостоился звания «Моҳир педагог» на конкурсе ТГПУ
имени Низами, он постоянно рецензирует поступающие на кафедру
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
131
докторские и кандидатские диссертации, рукописи монографий, книг,
статей.
Профессор Курбан Муминов на высоком уровне читает лекции и
ведет семинарские занятия по политологии, социологии, теории и практики
построения демократического общества в Узбекистане на казахском и
узбекском языках. Он часто выступает среди трудящихся с докладами по
актуальным вопросам современности. Курбан Муминов в течение многих
лет является председателем совета старейшин махалли «Тутзор».
В течение всей своей деятельности профессор Курбан Муминов
активно участвует в общественно-политической жизни. С 1969 по 1990
годы он регулярно принимал участие в передачах центрального
телевидения республики, состоял членом Совета старейшин
Республиканского казахского культурного центра, членом ревизионной
комиссии этой общественной организации.
Курбан Муминов выступал официальным оппонентом 16
кандидатских диссертаций, был рецензентом 15 докторских диссертаций, а
также научным руководителем двух диссертантов. Курбан Бустанович
Муминов постоянно работает над совершенством своих теоретических
знаний. Он 6 раз проходил обучение в институтах повышения
квалификации преподавателей общественных наук Ленинградского (ныне
Санкт-Петербургского), Ташкентского университетов.
Курбан Бустанович – активный участник научных конференций и
симпозиумов. Например, в 1968 году он выступал с научным докладом в
городе Бишкеке на международной конференции историков, в 1971 году –
на конференции, организованной институтом истории Академии наук в
городе Москве. Он постоянно участвует в ежегодных конференциях
профессорско-преподавательского состава ТГПУ имени Низами.
Перу профессора Курбан Мумнова принадлежат свыше 80 научных
трудов с большим объемом – около 400 печатных листов, среди них:
монографии, учебно-методические и методические пособия.
Курбан Муминов регулярно публикует различные общественно-
политические статьи в республиканских журналах и газетах.
Курбан Муминов награжден государственной медалью «За
доблестный труд», многочисленными почетными грамотами
республиканских организаций. Он является почетным гражданином
Казыгуртского района Южно-Казахстанской области и награжден
нагрудным знаком.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
132
Курбан Муминов является главой интеллигентной семьи. Вместе с
женой воспитали 6 детей, все дети получили высшее образование, двое из
них являются докторами наук. В династии Муминовых 16 внуков и 4
правнука.
Искренне поздравляя Курбана Бустановича Муминова с 80-летием,
желаем ему крепкого здоровья, больших творческих успехов и впредь
оставаться любимым педагогом студентов, наставником и руководителем
молодых преподавателей, научных сотрудников.
Каххарова М.М.
HAM SHIFOKOR, HAM PEDAGOG
Rajabboy Rahimovich Masharipov 1955-yil 16-
martda Xorazm viloyati, Hazorasp tumani, Sanoat
qishlog‘ida ishchi oilasida tavallud topdi. U 1972-yilda
shu tumandagi A.S. Pushkin nomidagi umumta’lim
maktabini a’lo baholarga tugatib, shu yili O‘rta Osiyo
tibbiyot pediateriya institutiga o‘qishga kirdi va 1978-
yilda imtiyozli diplom bilan tugatdi. Rajabboy
Masharipov 6 yil davomida Hazorasp tuman markaziy
shifoxonasida LOR (quloq, burun, tomoq) shifokori
bo‘lib ishladi va elning nazariga tushdi. Ayni paytda,
uning qalbida bilimlaridan qoniqmaslik tuyg‘usi kuchli edi.
Shu bois, hozirgi zamon talablariga javob beradigan tajribali, malakali
shifokor bo‘lish uchun yana-da chuqurroq bilim olish, o‘z kasbining mohir
ustasiga aylanish istagida bosh shifokor, tibbiyot fanlari nomzodi
X.B. Kuryazovga shogird tushdi. Ustoz bo‘lg‘usi olimni Moskva shahridagi
Markaziy vrachlar malakasini oshirish inistitutiga 2 yil muddatga (1984-1986)
klinik ordinaturaga, so‘ngra uch yilga kunduzgi aspiranturaga (1987-1990)
o‘qishga jo‘natdi. Rajabboy Masharipov o‘qish davomida tajribali va mahoratli
akademik va professorlardan amaliy va nazariy tajriba o‘rgandi. Dunyoga
mashhur olim – Rossiya tibbiyot akademiyasining haqiqiy a’zosi, tibbiyot fanlari
doktori, professor V.S. Pogosov va Rossiyada xizmat kursatgan fan arbobi,
professor V.F. Antoniv rahbarligida 1990-yilda “Peshona bo‘shlig‘i yallig‘la-
nishi, uning asoratlari, oldini olish, tashhislash va davolash” mavzusida
nomzodlik dissertatsiyasini, 2002-yilda “Quloqning xavfsiz o‘smalari va
usmasimon kasalliklari, ularning tasnifi, tashxisi, klinikasi va davolash usullari”
mavzusida doktorlik dessertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
133
U 1990-1994-yillarda Xorazm viloyati markaziy shifoxonasi LOR
bo‘limining mudiri, 1994-yildan 1996-yilga qadar Pitnak shahar markaziy
shifoxonasining bosh shifokori, 1996-1998-yillarda Hazorasp tumani markaziy
shifoxonasining bosh shifokori lavozimlarida ishladi. 1998-1999-yillarda
Xorazm viloyat sog‘liqni saqlash boshqarmasining boshlig‘i va LOR bo‘yicha
bosh mutaxasis, 1999 yildan 2003 yilga qadar Hazorasp tuman markaziy
shifoxonasi bosh shifokori, 2003-2009-yillarda esa Toshkent shahar sog‘liqni
saqlash boshqarmasining uslubiy-metodik bo‘lim mudiri lavozimlarida ishladi.
2005-yildan boshlab Toshkent davlat pedagogika universitetida o‘rindosh
professor vazifasini bajaruvchi va 2010-yildan hozirgi kungacha “Hayot faoliyati
xavfsizligi va tibbiy tayyorgarlik” kafedrasining mudiri lavozimida ishlab
kelmoqda.
Rajabboy Masharipov ish faoliyatida o‘zining ishchanligi, ilmiy
izlanuvchanligi, mehnatsevarligi, o‘z kasbini sevishi va jamoat ishlarida faol
ishtirok etishi, berilgan topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarishi, kamtarligi va rahbar
sifatida talabchanligi bilan ajralib turadi.
Rajabboy Masharipov universitetning barcha fakultet bakalavriat
yo‘nalishi talabalariga o‘zbek va rus tillarida, yangi zamonaviy pedagogik va
innovatsion texnologiyalar yordamida ma’ruzalar o‘qimoqda. U 2010-yilda
Rossiya Xalqlar do‘stligi universitetida malaka oshirib, TDPU bilan hamkorlik
shartnomasini tuzib qaytdi. Respublikmizdagi FVVga qarashli “Fuqaro
muhofazasi” instituti va “Mehr-shafqat” kasb-hunar kolleji bilan hamkorlik
shartnomalarini tuzib, talabalarga XFX haqida, giyohvandlik, spirtli ichimliklar
ichish, tamaki chekish, OITSga qarshi kurashish, uning oldini olish bo‘yicha
ma’ruzalar o‘qishni tashkillashtirdi.
Rajabboy Masharipov nafaqat pedagog sifatida, balki talabalarning
jonkuyar tarbiyachisi, shifokori sifatida ham tanilgan inson. Olim universitet
talabalari amaliy faoliyatini o‘taydigan “Xumson” dala amaliyoti oromgohida
shifokorlik qilib, ularni sog‘lomlashtirib kelmoqda. Har oyda ikkinchi son
talabalar turar joyida muntazam ravishda ikki marta “O‘ta havfli kasalliklar va
ularning oldini olish yo‘llari” mavzusida, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish
borasida respublikamizning tibbiyot markazlaridan mutaxassislar chaqirib, davra
suhbatlari va savol-javob kechalari o‘tkazib kelmoqda.
Rajabboy Rahimovich 2003-2009-yillarda “Karima” va 2009-2014-yillarda
“Stoma LOR servis” xususiy klinikalarida shifokor bo‘lib ishlab, bu davrda
250dan ziyod jarrohlik amaliyotini amalga oshirgan, bolalarda kattalashib ketgan
murtak bezlarini, burunning yondosh sinus bo‘shliqlaridagi polip va kistalarni,
vazamotor-allergik holatlarni “Loradon” apparati yordamida davolab, burun,
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
134
halqum yo‘lidagi murtak bezning surunkali kattalashuvini, ya’ni adenoidni
AQSHda ishlab chikarilgan “Chikago” asbobi yordamida olib tashlaydi(shu
kungacha 200dan ziyod shunday operatsiyalar qilgan). Hurmatli olimimiz
nafaqat jarrohlik, balki tig‘ tekizmasdan LOR a’zolarining allergik holatlarini,
gaymorit, frontit, quloqdagi shovqinlarni tuzatib, eshitishini yaxshilaydi. U shu
kungacha xalqimizning hurmatini qozongan ko‘plab san’atkorlarning ovoz
boylamlarini sozlab, yana ham xushovoz bo‘lishiga yordam bergan. “Loradon”
ultratovush asbobi yordamida xurrakni davolaydi va bolalarni gijja kasalligidan
xalos etadi.
Rajabboy Masharipov tomonidan shu kungacha 84 ta ilmiy, ilmiy-uslubiy,
o‘quv-metodik va ilmiy-ommabop ishlar chop etildi. Shu jumladan, olimning
2 ta o‘quv va 14 ta uslubiy qo‘llanmalari, 58 ta ilmiy va ilmiy-ommabop
maqolalari nashr etilgan. Shulardan 2 ta o‘quv-metodik qo‘llanma va 12 ta ilmiy
maqolasi chet davlatlar va OAK jurnallarida chop etilgan.
Rajabboy Rahimovichning xizmatlari hukumatimiz tomonidan ham
munosib taqdirlangan desak xato bo‘lmaydi. Yosh olimga 2011-yil 24-noyabrda
Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan dotsent, 2014-yil 20-noyabrda
universitet professori ilmiy unvonlari berilgan, shuningdek, “O‘zbekiston
Respublikasi 10 yilligi munosabati bilan” ko‘krak nishoni, Sog‘liqni saqlash
vazirligi va Toshkent shahar Kasaba uyushmasi birlashmasi rayosatining “Faxriy
yorliq”lari hamda Toshkent shahar “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining
“Sog‘lom bola” yilida qilgan xizmatlari uchun alohida “Tashakkurnoma” bilan
taqdirlangan.
Hozirgi kunda professor Rajabboy Rahimovich qutlug‘ 60 yoshini
nishonlash bilan bir vaqtda, ayni kuch-quvvatga to‘lgan davrda. Shu bois,
yoshlarga bilim berish, xalqimizning sog‘lig‘ini saqlash va yurtimiz ravnaqiga
xizmat qilishdan charchamaydi. U kishi nafaqat ajoyib shogirdlar tayyorlayotgan
olim va pedagog, balki el tanigan shifokor, ajoyib inson, yaxshi do‘st, har doim
turmush o‘rtog‘i, bolalari va nevaralari e’zozidagi sevimli oila boshlig‘i hamdir.
Mustaqil O‘zbekistonimizning yanada gullab-yashnashiga xizmat qilishdan
charchamaydigan fidoyi inson, el ardoqlagan shifokor, yuksak tashkilotchi-
rahbar, ajoyib pedagog-olim, ustoz Rajabboy Rahimovich Masharipovni qutlug‘
60 yoshi bilan qutlaymiz. Mustahkam sog‘liq, uzoq umr, oilaviy baxt,
kelajakdagi ishlariga muvaffaqiyatlar tilaymiz.
Saidmuratov Sh.X.
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
135
MUNDARIJA
BOSH MAQOLA
Ishquvvatov V.T., Ilhomov Z.A.
Tarix fakulteti odimlari...........................2
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA,
PEDAGOGIK INNOVATIKA
Исянова А.Р.
Тренинговые занятия как форма
развития креативного потенциала
педагогических кадров.........................5
Umarov B.M.
Kompyuter o‘yinlari va bolaning psixik
salomatligi.............................................12
Rasulova F.F.
Jamoadagi agressiv holatlar va ularni
bartaraf etish yo‘llari ….......................17
Ibragimova G.N.
Bo‘lajak o‘qituvchilarda ijodkorlikni
rivojlantirishning ba’zi masalalari........24
Рахманова Ю.А.
Индивидуализация учебного процесса
с помощью метода проектов..............30
MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY
FANLAR TA’LIMI
Abduraimov Sh.S.
Kasb ta’limi o‘qituvchilari tayorlash
sifatini ta’minlashda integratsiyalashgan
ta’lim mazmunining o‘rni.....................38
Eshpo‘latov N.O., Rahimov F.O.
Ekologik madaniyatni rivojlantirishda
matnli matematik masalalardan
foydalanish........................................…45
Turgunbayev R.M., Raximov I.K.
Matematik analizni o‘qitishda
paradokslardan foydalanish.................50
Nurillayev B.N.
Fizika o‘qitish jarayonida o‘zgaruvchan
tok zanjirlarining to‘la qarshiligini
hisoblash metodikasi............................53
Valiyev A.N., Saydaliyev S.S.
Qirqimlarni o‘rganish asosida maktab
o‘quvchilarining fazoviy tasavvurlarini
shakllantirish…....................................61
Ergasheva G.S., Axmadaliyeva B.Sh.
Ta’limda veb-kvest texnologiyasidan
foydalanish mazmuni va strukturasi....67
Ziyadullayev D.Sh., Ziyodullayeva G.E.
Internet jurnallarda maqola e’lon qilish
usullari ……........................................72
IJTIMOIY VA GUMANITAR
FANLAR TA’LIMI
G‘ulomov J.R., Jo‘rayeva B.O.
Milliy g‘urur va vatanparvarlik hissi
yoshlar ma’naviy kamolotining asosi
sifatida….…........................................75
Xodjayev B.
Falsafiy-antropologik yondashuv asosida
o‘quvchilarda tarixiy tafakkurni
rivojlantirishning ayrim metodologik
masalalari…….....................................79
Ташкенбаева Д.А.
Проблемы адаптации использования
технологии критического мышления
на уроках истории..............................86
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
136
Axmedova N.Sh.
Maktabgacha va boshlang‘ich ta’limda
chet til o‘qitish jarayonini
intensifikatsiyalash…..........................91
Кадирова Н.Р., Эгамбердиева Г.А.
Упражнения на формирование
коммуникативно-кумулятивных
умений и навыков.............................96
Назарова М.А.
Особенности восприятия, узнавания и
понимания лексических полисеманти-
ческих единиц английского языка при
чтении текстов..................................102
Ziyadova T.
Ongli verbal – kognitiv ta’lim
texnologiyasi va matn yaratish...........107
SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT
TA’LIMI
Qodirov D.Q.
An’anaviy va xalq qo‘shiqchiligi fanini
o‘qitishda milliy bezaklar ustida
ishlash...................................................113
UNIVERSITETNING TAMAL
TOSHINI QO‘YGANLAR
Sharipov Sh.S.
Pedagogika ilmining jonkuyari.............118
Madirimov M.
Mahoratli rahbar...………….................123
FAN VA TA’LIM FIDOYILARI
Tolipov O‘.Q.
Ilmdan baxtini topgan olima.................128
Каххарова М.М.
Жизнь, посвещенная
образованию.......................................130
Saidmuratov Sh.X.
Ham shifokor, ham pedagog.................132
PEDAGOGIKA 2015, 2-son
137
РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН
МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ
ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ
УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ
ПЕДАГОГИКА
(научно-теоретический и методический журнал)
2
Muharrir: Mavlonov B.
Nashr ko‘rsatkichlari:
Yakka obunachilar uchun – 1076
Tashkilotlar uchun – 1077
Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan.
Ikki oyda bir marotaba chop etiladi.
2015-yil 9-aprelda bosishga ruxsat etildi. 79-buyurtma.
Adadi – 981 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi.
Bichimi 70x100 1/16 “Times New Roman” garniturasi.
Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi.
100100, Toshkent shahri, Yakkasaroy tumani, Yusuf Xos Hojib ko‘chasi,
103-uy. Tel.: (0371) 215-52-64
Veb sayt: www.tdpu.uz
E-mail: [email protected] // [email protected]