Maliye Tarihi

MALYE TARHNE KISA BR BAKI (1). Yazan -.Prof. Fadl Hakk SUR

I. Mal hadiseler bugnk durumlarna ancak bir tekml (evrim) neticesinde ulamlardr. Bu gelime ise daima ykselme istikametinde olmu deildir. nsan olu, dier bir ok medeniyet ve kltr sahalarnda olduu gibi, burada da baz devirlerde ilerlemi, dier baz devirlerde ise gerilemitir. Mesel, Romallar zamannda ulalan yksek seviyeye nis-betle orta alarda bir alalma gze arpmaktadr. Kald ki deimeler so-

(1) Bu bahis hakknda bir yandan ktisad Doktrinler Tarihi zerinde yazlm eserlere, te yandan Maliye kitap ve dergilerine baklabilir.

a) Maliye eserlerinden birkan zikredelim: Bastable (C. F.) : "Public Finance", nc basl MacMillan, Londra 1932, s.16-37 Shirras (G, Findley): "Science of Public Finance", MacMillan, nc basl,

Londra 1936, cilt 1, s. 13 - 36. Bullock (Charles J . ) : "Selected Readings'in Public Finance", nc basl, Ginn,

New York 1924, s. 1 - 10. Shultz (William J.) : "American Public Finance", nc basl, Prentice - Hail,

New York 1942, s. 6 - 1 2 . Groves (Harold M.): "Financing Government", ikinci basl, Henry Holt, New

York 1945, s. 3 - 23 ve ayn esere Joseph Rosa tarafndan yazlan ek, s. 619 - 633. Lutz (Harley Leist): "Public Finance", drdnc basl, Appleton - Century,

New York 1947, s. 4 - 9. Wagner (A.): "Trait6 de la science des finances", cilt 1, franszcaya eviren Hen

ry Vouters, Giard, Paris 1909, s. 42 - 72. Jeze (Gaston): Gours elementaire de science des finances", Giard, Paris 1931, s.

28 - 32 Pelin (I. Fazl): "Finans ilmi ve finansal kanunlar", birinci kitap, ikinci bas. G

ven, istanbul 1942, s. 25 - 28. Neumark (F.): "Maliyeye dair tetkikler", Maliye ilmine dair ekonomik ve sos

yolojik tetkikler'in geniletilmi ikinci tab, smail Akgn, stanbul 1948, s. 261-277 Laufenburger (Herny): "Finances compares", Sirey 1947, bilhassa s. 1-43. Masoin (Maurice): "Theorie economique des finances publiques", Baude, Paris ve

Bruxelles, 1946, bilhassa s. 1 - 23. b) Dergilerde konumuza dair kan yazlara birka misal verelim:

MALYE TARHNE KISA BR BAKI 247

na ermi deildir ve zamanmzda da mal hdiseler ak ve olu halindedir. Maliye zerindeki dnceler de ancak yava yava gelierek devri-

mizdeki duruma gelmilerdir. Bir yandan mali hdiseler, te yandan umum kltr seviyesi, inanlar ve dnya grleri, mal dncelerin zerinde messir olmutur. Yava yava bu dnceler az ok insicaml ve ahenkli fikir manzumeleri halini alm ve bugnk Maliye disiplini vcuda gelmitir. Ancak fikirler sahasnda da tekmln her an devam ettiini hatrdan karmamaldr. Bilhassa iinde bulunduumuz harb ertesi devrinde mal hdiseler gibi mal fikirler de belki her zamankinden sratli bir deime geirmektedirler.

II. Esasen urasn belirtmek icabeder ki hdiselerle fikirler arasnda karlkl balar vardr. Biraz nce sylediimiz gibi, bir devrin mal hadiseleri (o devrin dnya gr ile birlikte) geni lde mal fikirlerini izah ederler. Maliyeciler ileri srdkleri dncelerde madd ve manev muhitlerinin tesiri altndadrlar. Fazla olarak mal fikirler de bir kere ortaya atlp muhitte yer ettikten sonra artk ayr bir mevcudiyet kazanrlar ve devrin hdiseleri zerinde az ok messir olurlar.

Bu ksa izahlar gsteriyor ki, byk bir btnn nihayet bir paras olan "bugn" anlyabilmek iin Maliyede de gemie bakmak zaruridir. Ancak bu yazmzda ne ilm hdiseler tarihine, ne de mal dnceler tarihine geni bir yer ayrmak mmkndr. Bu itibarla ksa bir ema ile yetinmek zorunda kalacaz ve tarih srasn az ok takip ederek hadiselere ve fikirlere ku bak bir gz atacaz.

Neumark (P) : "Types nationaux de selence des finances", Openbare Financien adiyle Hollanda'da kan ve muhtelif dillerde yazlar ihtiva eden derginin 1947 ylma ait ikinci cildinin birinci says, s. 18.

Marchal (Jean): "La nature et le contenu de l'economie financiere", (bu yaz nce Henri Krier tarafndan yazlan "La charge des impts sur l'economie", Librairie generale de droit jurisprudence, Paris 1944, adl kitapta nsz olarak km, sonra ksaltlarak baz deiikliklerle "Revue de science et de lgislation financieres", cilt XXXVIII, say 2, Nisan 1940 - Haziran 1946, da makale olarak yaynlanmtr, s. 162).

Duverger (Maurice): L'evolution da la notion de finances publiques", Ekim -Kasm - Aralk 1946, s. 435 - 447.

Marchal (Jean): "The State and its Budget", Openbare FinanciSn dergisinin nc cilt, birinci saysnda yaynlanan makale, s. 23 - 35.

248 FADIL HAKKI SUR

KESM I Eski alar ve orta a

I. Tarih aratrmalar ilerledike, eski medeniyetlerde siyas messeselerin ve bu arada maliye tekiltnn hayli gelimi olduu anlalmaktadr. Bu bilgilere dayanarak o devirlerin maliyesini takribi olarak yle hlsa edebiliriz: Eski Hint, Msr, Babil ve ran medeniyetlerinde Devlet masraflarnn en belli bal kalemi, ordu masraflar idi. Silhl kuvvetler bir yandan hkmdarn kendisini muhafaza ediyor ve yurt iinde iktidarda kalmasn salyor, te yandan memleketi d saldrlara kar koruyordu. Hkmdarla maiyetinin geni, ve ok defa debdebeli bir hayat srmeleri iin gereken masraflar nem bakmmdan savunma masraflarndan sonra ikinci geliyordu. Geni mnada bayndrlk ileri, bu arada mabetler, saraylar, mezarlar yaplmas dier nemli bir masraf kaps tekil ediyordu.

Bu masraflar karlamak iin olduka gelimi gelir kaynaklarna bavuruluyordu. Bir kere muhtelif vergi usullerinden faydalanlyordu. Malp kavimlerden alman haralarn ve Devlet tarafndan altrlan esirlerin de bu devirde nemli kaynaklar arasnda yer aldklar anlalmaktadr. Hatta parann iindeki kymetli maden nisbetini drmek veya para arln azaltmak gibi yollar da mehul deildi. Bu suretle borlar hafifletilmekte ve Devlet, daha az kymetli maden vermek suretiyle bortan kurtulmaktayd. Bununla beraber bu devirlerde olaanst masraflarn mme kredisinden ziyade eyi yllarda hazinede biriktirilen paralarla karland sanlabilir. Bu gelirlerin toplanmas ve masraflarn yaplmas ise olduka gelimi bir maliye idaresine lzum gsteriyordu.

Bu izahlarn zannettirecei kadar dzenli bir maliye eski medeniyetlerde mevcut olmasa bile, ilerin yrtlmesi iin gerekli bir takm teknik bilgilerin elde bulunduu muhakkak gibidir. Ancak bu hususta bize kadar gelmi eserler yoktur.. Bu itibarla bu devirlerdeki mal dnceler tarihi hakknda hemen hi bir ey bilinmemektedir.

II. Eski Yunan medeniyeti hakknda bilgiler biraz daha fazladr. Mesel Atina sitesinin masraflar arasnda da savunmann, bayndrlk ilerinin nemli rol oynad bilinmektedir. Bu masraflar karlamak iin vergiler bu arada giri k resimleri, mttefiklerden alman "himaye paralar", Devlet tekellerinden, bilhassa madenlerden elde edilen paralar, mahkeme harlar ve para cezalar gibi kaynaklara bavurulurdu. Bu ilerin yrtlmesi iin de bir tekilt vard.

Bu devirde tiyatro eserlerinde, filozoflarn yazlarnda Devlet gelir ve giderleri ile ilgili fkralara rast gelinirse de, x enephon (Ksenofon)

4'"Mna|M>| l.


adl yazarn milttan nce drdnc yzylda yazd sanlan "Atina gelirlerini artrma yollar" adl kitapk, bize kadar gelebilen biricik maliye eseridir. Bu yazarn tavsiye ettii tedbirler arasnda, Sitenin ticaret gemilerine ve esirlere malik olup bunlar kiraya vermesi, yabanc tccarlar celp iin tedbirler alnmas ve bu suretle ticaretin teviki sayesinde gmrk gelirlerinin ve liman resimlerinin veriminin artrlmas da vardr.

IH. Roma medeniyeti (2) bize kadar gelebilen maliye edebiyat bakmndan Yunan medeniyetinden de fakirdir. Fakat buna karlk maliye tekilt messeseleri cihetinden hayli zengindir. Gerekten mal messeseler Roma'nm bin yllk tarihi boyunca gelimiler, kk bir kr cemaatndan koca bir dnya imparatorluuna inkilp eden Roma'nm ykselii ile ahenkli olarak ilerlemi, onun ihkiraz ile mVazi olarak gerilemilerdir.

Krallk devrinde Roma'nm basit iktisad hayatna uygun iptida bir maliyeye sahip olduu sylenebilir. nceleri ayn bir takm mkellefiyetler, mahdut mme masraflarn karlamya yetiyordu. Maden paralarn kullanl yaylnca gelirler, para olarak toplanmya balad. Bunlarn bir ksm yedek olarak Hazinede saklanyordu. Fetihler gelitike mme mkellefiyetleri daha ziyade malplara ykletilmiye baland ve harb, biricik olmasa bile, en belli bal gelir kayna oldu. italya halk vastasz vergilerden esas itibariyle muaft. talya dndaki malp kavimler hara (tribute) dyorlard. Vatandalar yalnz vastal vergilere bir miktar itirak ettiriliyorlard.

Cumhuriyet devri Roma's, mme mkellefiyetlerini devaml olarak malp kavimlere ykliyen bir devletin tipik bir rneidir. Zaptedilen yerlerdeki menkul mallar ganimet olarak alnyor, gayri menkullerden, bilhassa topraklardan ise eitli suretlerle gelir salanyordu. Bazan topraklar eski maliklerinin ellerinde braklarak bunlardan ayn vergiler alnyor, bazan ise arazi Devlet emlkine katlyordu. Bu suretle mlk gelirlerinin nemi gittike artm ve bunlar sonralar iltizama verilmek sure-

(2) Roma'da maliye zerinde verdiimiz bilgileri, bilhassa Gerloff - Meisel tarafndan hazrlanan "Handbueh der Finanzwissenschaft" balkl kollektif eserin birinci cildinde Bernhard Laum tarafndan yazlm olan etdn deerli mezunlarmzdan Bay Salhattin Szeri tarafndan yaplan hlsasndan aldk. Ayrca aadaki eserlere de baklmtr :

The Encyclopaedia of the Social Sciences, Seligman: "Public Finance" balkl makale, cilt XII, s. 640 - 641.

Olivier - Martin; "Prcis d'histoire du droit franais", Dalloz, Paris 1932, s. 44-48.

250 FADIL HAKKI SUR

tiyle iletilerek mme hayatnda ve ekonomide vastal ve vastasz surette byk tesirler icra etmilerdir. te yandan iltizam usul zamanla vergilere de tatbik olunmutur. Yaplarda ve mme ilerinin grlmesinde de mteahhit ve mltezimler gitgide artan bir yer tutmulardr: Bunlar zamanla byk iktisad kudrete sahip olmular ve memurlar da ok defa nfuzlar altna alarak Roma mme hayatnda ve bilhassa smrgelerin soyulmasnda byk bir rol oynamlardr.

Vatandalar mme mkellefiyetlerini esas itibariyle kendileri tamadklar iin masraflar hususunda fazla cmert davranyorlard. Gerekten Roma vatandalar ancak arazi olarak, mesel harp masraflar iin, (gittike daha seyrek denen servet vergisi (tributum) nde olduu gibi) ara sra vastasz vergi veriyorlard.

Bu devirde maliyenin idaresi (Censor) denilen yksek memullara tevdi edilmiti. Gerek gelir, gerek masraf ileriyle esas itibariyle bunlar megul oluyorlard. Verilen bu ksa izahlardan da anlalaca gibi, ilerin pek eyi gittii sylenemezdi. Bununla beraber, mparator Augus-tus'un dirayeti, maliyeyi az ok bir nizama koydu.

mparatorluk devri, iltizamn kaldrlarak vergilerin aylkl Devlet memurlar tarafndan toplanmas gibi slhat getirmitir. Fak'.t devaml ordu masraflarna katlan memur aylklar, vergilerin arlatrlmasna sebep olmutu. Ancak oalan varidat adalete daha uygun bir surette toplanyordu. Bununla beraber zamanla imparatorlar maliyeyi daha ziyade kendi ahs menfaatleri iin kullanmya baladlar. Hassa mlklerinin, yani imparatorlarn zel mallarnn, nemi gittike artarak sonunda btn mme gelirleri imparatorlarn eline geti. Bir zaman sonra Roma vatandalarna da vastasz vergiler salnmya balad. Veraset vergisi, arazi vergisi bu mkellefiyetler arasnda idi. te yandan gitgide smrge halk da vatandala ykseltildi. Nihayet imparator Caracalla (Karak'alla) btn imparatorluk halkna vatandalk hakk verdi (Milttan sonra 212 ylnda). Fakat artk gerileme devri gelip atmt. Ftuhat azalmt. Vergi kaynaklar eskisi gibi bol deildi. mparatorluk haric dmanlar tarafndan tehdit edildii srada mal sistem knt almetleri gstermiye balad. Yzyllar boyunca srm olan iktisad hatlar neticelerini gsteriyor, bunlara yeni yanl tedbirler katlyordu. Gelirlerle masraflar arasnda ahenk bozulmu, parann taiine ve ziraat ve zanaatn tazyikine yol aan usullere bavurulmutu. Parann taiine ramen fiat ve cretlerin ykselmesine mani olmak iin, bunlara birer azam had tesbit edilmesine lzum hasl olmutu. Ar mkellefiyetler yznden kylnn ziraattan vazgemesine kar gelmek iin Devlet yer yer toprak iilerini topraa balayan ted-

"W ""' '"'*' ^ H H I H I I I . ! , * ,

MALYE TARHNE KISA BR BAKI 2 5 1

birler almak zorunda kalyordu. Zanaatta da esnafn meslek deitirmesi yasak edildi. Oullar babalarnn mesleine devam etmeye zorland. Esnaf loncalarnn ve toprak kulluklarnn (servage) bylece tohumlar atld. Bunlardan en nemli maksat, salman vergileri toplamakt. Nihayet mahall idarelere de vergiyi toptan vermek vazifesi yklendi. Kendilerine vergi miktar bildiriliyor, onlar da tevzi ve tahsil iini zerlerine alyorlard, ileri gelen vatandalara bylece vergi toplama vazifesi ve sorumunun ykletilmesi, mme ilerinden kanma neticesini verdiinden, ehir meclisi yelii gibi bir takm iler irs hale konuldu. htiyar imparatorluk adeta damar sertlemesine tutulmutu, imparatorlukla birlikte maliyesi de kyordu.

On asr sren btn bu devirlerden bize kadar gelebilen maliye hakkndaki yazlar, hukuk ve tarih eserleri iine serpitirilmi bir takm fkralardan ibarettir. dar mlhazalar bir tarafa braklacak olursa, bu yazlar mme mkellefiyetlerinin konulmasnda mutedil davranlmas lzumu, vergi deme kabiliyeti gibi hususlar hakknda bir takm dncelere dairdir.

IV. Orta ada Roma tekilt inhill etmi, feodalite bir ok sahalarda olduu gibi maliyede de bir gerileme manzaras gstermitir. Roma messeselerinden bir ksm az ok eser brakm iseler de, bunlar tedricen deimi ve neticede mme varidatnn balcas mlk gelirlerinden ibaret kalmtr. Krallar bilhassa mlklerinin varidatiyle idare etmiye balamlar, bir miktar da kral imtiyazlarndan (r^gales - re-galian rights) faydalanarak gelir salamlardr. Vergi, olaanst bir gelir kayna saylm, ve buna daha ziyade mstesna hallerde bavurulmutur. Esasen bu devirde Devlet masraflar da azalm ve gerilemiti. Kiraln adamlar ok defa kendilerine lzm olan vastalar ayn olarak, mesel mahsuln bir ksmn aynen almak suretiyle, topluyorlard. ok defa aylk yerine devlet memurlar halktan bir takm harlar ve hediyeler alyorlard. Sarayn masraflar ile Devlet masraflar birbirine karm halde idi. O kadar ki, bazan feodal Devletin mal hayat hkmdar ve maiyetinin geimi ile ilgili bir hal almtr. Gharlemagne (arl-man) in baz fermanlar, bir iftlik sahibinin khyalarna verdii talimat andrr (3). Esasen tekilt da gerilemi, basit ve iptida bir seviyeye dmtr.

Bu devirde fikir hayatna hakim olan kilise ululardr. Bunlarn en nemlilerinden birisi olan Saint Thomas d'Aquain (Akenli Sen Toma 1226 - 1274) mn fikirlerini misl olarak ele alacak olursak, bu Zatn dev-

(3) Bullock, ad geen eser, s. 1-2.

252 FADIL HAKKI SUR

rinin fiil durumunu eserlerinde tesbit ettiini grrz. Saint Thomas (Sen Torna) hkmdarn vergi alma hususundaki yetkilerine temas eder. Ona gre, normal zamanlarda Kral maliknelerinin gelirleri ile geinme-lidir. Fakat olaanst hallerde Kiraln tebaas vergilere katlanmaldr. Ancak bu vergiler mutedil ve dil olmaldr.

On birinci ve onikinci yzyllarda sanayi ve ticaret yeniden canlanm, birok kasabalar kurulmu, ve bu kasabalarn bazlar senyrle-rin idaresinden kurtularak i ilerinde az ok bir muhtariyete sahip olmulardr. Bu devirde yazarlar, mal meseleler zerinde gitgide daha fazla dururlar. Kasabalar bir takm belediye ve hatt Devlet hizmetlerini dzenlemiye balamlar ve bunlar karlamak iin de gelir kaynaklar aramlardr. Bu arada ba ve servet vergileri konmu, istihlk vergileri ihdas edilmi, ve belediye istikrazlar nem kazanmya balamtr. Bilhassa talya'da ticaretin, mal ilerin ve fikr hayatn ilerlemesi, onbeinci yzylda bu gelimeleri hzlandrmtr. Florans'a'da mterakki vergiler bile ortaya km ve mal mevzuat ve tekilt sahasnda terakkiler kaydedilmitir.

Bu devirde yazarlar da mal konular zerinde daha fazla durmaya balamlar ve hatt Floransa'da mterakki vergiler zerinde yaynlar yapmlardr. Palmieri (1405 - 1475) ve Guicciardini (1483 - 1540) adl yazarlar bu konu zerinde yaynlarda bulunanlar arasnda en nemlile-rindendir. Bu arada Napoli'de, bir asker ve devlet adam olan Diomede Carafa (Karafa) (vefat - 1487), siyaset hakknda yazd bir eserde mal meseleler zerinde ciddiyetle durmutu. Carafa eserinin drt ksmndan birisini hkmdarn gelirlerinin incelenmesine ayrmtr. Genel olarak bu yazar da daha ncekiler, mesel Saint Thomas gibi, Devlet maliyesinin ana kaynan mlk gelirlerinin tekil etmesi gerektii fikrini mdafaa eder ve vergileri ikinci derecede nemli bir gelir kayna sayar. Fakat bu arada Devlet masraflarn snfa ayrr: (1) Devletin savunulmas iin gereken masraflar, (2) Hkmdarn yaamas iin gereken masraflar, (3) umulmadk halleri karamak iin gereken masraflar. Carafa'ya gre btn bu masraflar mutedil olmak ve bu suretle olaanst halleri karlamak iin kenara bir para ayrmaya imkn hasl olmaldr. Fazla olarak masraflarda tasarruflu bir ekilde hareket edilmesi sayesinde kt vergilerden vazgeilmesi ve ancak en iyi vergilerin kullanlmas mmkn olur. Yazara gre vergiler istikrarl ve muayyen olmal, ve bu suretle mkellefler ne deyeceklerini kesin bir surette bilmelidirler. Nihayet btn Devlet varidatnn cidd bir surette hesaplan tutulmal, ve bu hesaplar yetkili memurlar tarafndan demetlen-

W M - " '" ' * ' ' '*+! 'iW*H4..t ,,

MALYE TARHNE KISA BR BAKI 2S3

melidir. Hkmdar, maliyesinin refah iin gerek temelin, tebaann zenginlii olduunu asla unutmamaldr.

Bu yazarla sz modern zamanlara getirmi bulunuyoruz.

K E S M II Yeni alarn ba : Merkantilizm

1. Onbeinci yzyln sonlarnda ve fikr alanlarda nemli deiiklikler olur. Byk coraf keifler dnyay deta geniletir. (Amerika'nn kefi 1492, mit Burnu'nun dolalmas 1497). Dnyann iktisad mihveri Akdeniz'den Atlas Okyanusu'na kayar. Siyas bakmdan birbiriyle mcadele halinde bulunan feodal guruplarnn yerini merkeziyeti, mutlakiyeti, byk mill Devletler alr. Mill ekonomiler kurulmaya balar ve ayn iktisat yerini geni lde para iktisadna brakr. Esasen yeni dnyadan gelen kymetli madenler bir para bolluu meydana getirmitir. Fikr evrede de esasl deiiklikler grlr ve insanlar dnyev ilere kar gittike daha yakn bir ilgi gsterirler. Rnesans ve Reform hareketleri, fikir hrriyeti ve terakki arzusu gibi gelimelere yol am, insanlarn aratrma ufkunu geniletmitir.

Yeni kunulan byk devletler yeni kefedilen topraklar iin birbiriyle mcadele halindedirler. Siyas ve iktisad stnlk iin ordu ve donanmaya byk masraflar yaplmasna lzum vardr. Siyas ilerde, mesel imparator seiminde rakipler arasnda en ok para harcy-an baar kazanmaktadr. Baz memleketlerde de kiliselerin ve manastrlarn o zamana kadar grmekte olduklar itima yardm ilerini devlet zerine alr. Sk sk kan harpler pahalya mal olmaktadr. cretli askerlerden mrekkep daim ordular kurulmutur. Masraflar artm ve bunlar artk eskisi gibi ayn olarak deil, para harcamak suretiyle yapllmya balanmtr. Bunlar karlamak iin ise mlk gelirleri yetmemektedir. lk tedbir olarak Kral imtiyazlarnn (regales) geniletilmesine allmtr. Bu da ihtiyalar karlayamam ve gelirlere gittike daha geni bir lde bavurmak zorunda kalnmtr. Btn bu gelirlerin nemli bir ksm mal olarak toplandndan, Devlet nakd masraflar karlamak hususunda gene paraca dardadr. Bu yzden krediye de mracaat edildii olur ve mme kredisi sahasnda ilk tecrbeler grlr. Mal tekilt da genileme ve ilerleme yolundadr. Bununla beraber cebr istikrazlara, maden parann iindeki kymetli maden nisbetinin drlmesi veya sikkelerin arlnn azaltlmas gibi yollara gidildii sk sk grlmektedir. Esasen hkmdarn ahs hazinesi Devlet hazinesinden henz ayrlmamtr. Maliye bir Devlet srr saylmakta, lkenin menfaatleri,

254 FADIL HAKKI SUR

Hkmdarn veya sllesininkiler ile kartrlmaktadr. Btn bunlara ramen mal ilerde eskiye nazaran bir gelime gze arpmaktadr.

II. nemi artan mal meseleler devrin yazarlarnn da dikkat nazarlarn ekmiye balamtr. Artk iki buuk yzyl boyunca birok yazarlar Devletin (daha dorusu Hkmdarn) nfuz, iktidar ve refahn arttrmak amac ile yazlar yazacaklardr. Takriben 1500 - 1750 yllar arasnda eser veren bu yazarlar "Merkantilistler'' ad altnda toplamak adet olmutur. Bunlardan bir ksm Maliyenin bilhassa siyas cephesiyle ilgilenmiler, ve mal meseleleri siyaset ve idare zerinde yazdklar kitaplarda incelemilerdir. Bunlar arasnda en nllerinden birisi, XVI inci yzyln ikinci yarsnda eser yazan Fransz mtefekkiri Jean Bodin (Bo-den) (1530 - 1596) dir. Bu zat zamannda yalnz memleketinde deil, ngiltere ve Almanya'da, hatt btn Avrupa'da tannm ve tesir etmitir. 1576 da kan nemli eserinin ad "Les six livres de a republique" (Devletin alt kitab) dr. Eserinin altnc kitabn Bobin "baz siyas meselelerde ayrmtr ki bunlardan birisi, "Devletin sinirleri demek olan" maliyenin iyi bir ekilde idaresi meselesidir. Bunun iin ey lzmdr; "Birincisi varidat toplanmas iin drst vastalar; ikincisi bu varidatn Devletin erefi ve menfaati iin kullanlmas; ncs de bu varidatn bir ksmnn ihtiya an iin ayrlmasdr."

Bu noktalardan birincisi hakknda Bodin'in fikri udur: mlk gelirleri "en drst ve emniyetli" varidat eklidir. Bununla beraber Bodin gmrk resimlerine de taraftardr. nk "mal getiren veya darya mal gtren tacirler (zerimden gmrk resimleri alnmas) en eski en uygun ve en dilne" mal usullerinden birisidir. Fazla olarak Bodin "btn dier vastalar kfi gelmedii ve Devlete gelir temininde cil bir zaruret mevcut olduu" hallerde vastasz vergilere de bavurabileceini kabul eder. Ancak onun iddiasna gre o devirde spanya, ngiltere, Almanya ve Fransa'da uzum bir gelenek icab olarak "hibir hkmdarn, tebaas zerine, onlarn rizas olmakszn, bir vergi koymya yetkisi yoktur."

kinci nokta, yani varidatn kullanlmas konusu hakknda Bodin muhtelif masraf nevilerine temas eder. Bizzat verdii zet yledir : Kral ve maiyetinin masraflar grldkten, askerlerim ve subaylarn aylklar dendikten, ve istihkak sahiplerine dil birer cret verildikten sonra fakirlerin hatrlanmas doru olur. Ve eer elde para kalrsa, bunlar ehirlerin imarna, kalelerin tahkimine, snr boyunda yeniden tahkimat yaplmasma, yollarn slahna, kprlerin tamirine, gemilerin do-natmasma, mme binalar yaptrlmasna ve ilim, ahlk ve eref retecek okullarn almasna sarfedilmedir." Bu masraflarn icrasnda


Bodin israfa muhaliftir. Ve tasarrufla hareket edilmesi lzumunu srarla belirtir. Ayrca yazar, yllk bir hesap hazrlanmasn ve bu hesapta maliyenin durumunun gsterilmesini tavsiye eder.

Nihayet nc nokta hakknda, Bodin varidattan bir ihtiyat akas ayrlmasn ileri srer. Bu sayede Devlet "bir harbe, borlanmak veya bir vergi ihdas etmekle balamak zorunda kalmyacaktr." Yazara gre faizle para istikraz edilmesi bir hkmdarn ve maliyesinin ykm demektir.

III. Bodin'in kitab 1606 da ngilizceye evrilmise de ngiltere'de mal meseleler zerinde ancak bir mddet sonra nemli yaymlarda bu-lunulmya balanmtr. Bu devirde ngiltere'de daha ziyade mal meselelere ksa brorlerde dokunulmaktadr. Bu ksa eserlerin en nemlilerinden birisi Thomas Mun (1571 - 1641) adl bir tacirin 1641 den nce yazp 1664 de yaynlanan "England's Treasre by Foreign Trade" (D ticaret yoluyla ngiltere'nin zenginlemesi; yahut ngiltere'nin hazinesi d ticarettir) baln tayan eserdir. Mun'a gre btn vergiler birer tazyik vastasdr, fakat lzumludur. Yazar, sarfiyat dolaysiyle alnan vastal vergileri tercih eder. nk O'na gre, bu vergiler zenginler zerine inikas ederler ve onlarn israfil hayatlar zerinde iyi bir tesir icra eylerler. Mun, mme varidat zerine itima messeselerin tesir ettiini sezmitir ve memleketten memlekete varidat kaynaklarnn deimesinin sebebini kanunlarda ve rf ve adetlerde mevcut olan farklara yorar. Devrinin dier bir takm Markantilist yazarlar gibi Mun da fakirlerin vergiden muaf tutulmalarna taraftardr. nk ona gre fakirlerin verecek bir eyleri yoktur. Bunun iin onlar zerine konacak vergiler zenginlere devredilir. Fakat Thomas Mun tarafndan ileri srlen bu fikre zamannn dier baz yazarlar katlmamaktadrlar.

Bu muhalifler arasnda o devrin belki en nemli ngiliz maliye yazar olan Sir Wliam Petty (1623 - 1683) de vardr. Bu zatn vergiler hakknda yazd eser "Treatise of Taxes and Contributions (1662)" balca konu olarak maliyeyi ele alan belki ilk nemli ingilizce eserlerden birisidir. Bu kitapta yazar, bir ok istitratlar arasnda, mme masraflarn ve mme varidatn inceler. Masraflar aadaki ekilde snflandrr ': (1) "Deniz ve kara savunma masraflar"; (2) "st ve ast idarecilerin" maietlerine sarf olunan paralar; (3) din iler iin harcanan masraflar; (4) eitim masraflar; (5) yetimlere, malllere, fakirlere yardm masraflar; (6) yollar ve kprler gibi bayndrlk ileri iin yaplan masraflar. Bundan sonra Petty muhtelif varidat nevilerini inceler. O'na gre Devletin toprak sahibi olmasndan ise arazi vergisi almas daha elverilidir. Petty ayni zamanda istihlk vergilerine taraftardr. O'na gre

256 FADIL HAKKI SUR

bu vergiler yk, mkellefler arasnda adalete uygun bir ekilde datrlar; nk her ahsn fiilen kendisine malettii ve faydaland eylere mtenasip olarak alnrlar. Bununla beraber Petty dier vergi nevilerinden de sz aar ve bunlarn kuvvetli ve zayf taraflarn inceler. Bu yazarn bir hususiyeti de vergi bahsinde toplanan paralarn hangi sahalarda kullanld meselesine de nem vermesidir. Ayrca Petty, i akam.'ara da eserinde byk bir yer verir. Esasen kendisi istatistih kurucularndandr. Btn bu hususiyetlerden dolay bu yazara verilen nem gittike artmaktadr.

1690 dan sonra ngiltere'de Devlet masraflarnn ve dolaysiyle vergilerin gelimesi, Devlet borlarnn sratle artmas, vergi ve mme kredisi mevzular zerinde mnakaalar tevik etmi, ve ounun nemi geici mahiyette olan birok kitap ve risalelerin yaynlanmasna seber olmutur. Devlet borlar hakknda tatbik edilecek siyrset, hararetli mnakaalara mevzu tekil etmi, ve Devletin muhta olduu bol varidatn nas elde edilecei konusu ok ilgi eken dier bir mesele olarak belirmitir. Baz yazarlar, istihlk maddeleri zerine umum bir vergi konulmasn teklif etmiler, dierleri ise bu vergileri ancak lks maddelere inhisar ettirmek istemilerdir. Dier bir takm yazarlara gre topak zerine konacak bir tek vergi, veya binalar zerinden alnacak bir vergi tercihe lykt. Halbuki baka bir gurup yazar, umum bir servet verdisini veya muhtelif vergilerden mteekkil bir sistemi mdafaa ediyorlard. Bunlara benzer eitli mnferit meselelerin mnakaas neticesinde ngiltere'de onsekizinci yzyl ortalarna doru maliye zerinde geni bir yaz kitlesi meydana geldi. Bu eser yn arasndan (incelediimiz devrenin snrn asarak) David Hume (1711 - 1776) un "Vergiler" ve "mme Kredisi" zerindeki denemelerini (1752) zikredebiliriz. Bu srada Sir James Steuart'm "ktisat Prensipleri (1767)" adl eseri de mme kredisinden ve vergilerden olduka geni bir surette bahseder. Btn bu eser bolluuna ramen, sistemli yazlar azdr ve hele btn maliye bahislerini iine alan bir kitap ngiltere'de henz vcuda getirilmi deildir.

rV". Ksaca "Alman Merkantilistleri' diyebileceimiz' Kameraistle-rin de, Maliyenin gelime tarihinde nemli bir yeri vardr. yzyl, belki daha uzun bir mddet, Almanya ve Avusturya'da "Kameral limler" (Kammeral wissenschaften) denilen bilgi manzumesi hkm srmtr.

Ortaada, ltince "camer" ve Almanca "Kammer,, kelimesi, Kubbe alt manasna gelir ve hkmdarn gelirlerinin topland, depo edildii yeri anlatrd. Kelime, nceleri "hazine odas" mnasna gelirken' sonradan "hazine" anlamna kullanlmaya balad. Bu suretle "kameral iler" denince "hkmdarn gelir kaynaklarnn idaresine ait iler", an-


lalyordu. Onaltnc yzylda hkmdar hazinesinin idaresi ile ilgili prensip ve vazifelerin retilmesi iin niversitelerde krsler kuruldu. Bu krslerde okutulan Kameral Bilimler, balangta siyas, hukuk, teknik ve iktisad mahiyette eitli bilgi ve fikirlerden terekkp ediyordu. Sonralar bunlarn muhtevasnda bir takm deiiklikler olmusa da Maliye, kameral bilimler arasnda daima nemli bir yer tutmutur.

Bilhassa Otuz Sene Muharebeleri Almanya'y fakirletirmi ve geriletmiti. te Kameralistler bu duruma bir are bulmak ve geri kalm olan vergi sistemini gelitirmek iin gayret sarfettiler. Kameralist yazarlarn says kabarktr. Bunlar bilhassa bol parann ve kesif bir nfusun nemi zerinde durmular ve Devletin, iktisad hayat mevzuat ile dzenlenmesini istemilerdir. Devlet gelirlerinin mlk gelirlerinden mi salanaca; hkmdar imtiyazlarna (regale) ne derece mul verilecei; gibi noktalar zerine Kameralistler arasnda ihtilf vardr.

Kameralistlerdem sz ald zaman "hkmdar veya kral imtiyazlar" diye dilimize evirdiimiz "regrle" 1er zerinde biraz durmak yerinde olur. Bunlar bilhassa Almanya'da XVII inci yzyl iinde nem kazanmtr. Bunun balca sebebi o devirde vergi sisteminin ve vergi anlaynn geri olmas ve buna karlk Devletin gelire olan ihtiyacnm artmasdr. Artk bu devirde hkmdarn mlk gelirleri Deviet ihtiyalarna yetimemektedir. Vergiler de gelitirilemedii iin ortalama bir varidat kaynana lzum grlm ve bu yzden hkmdar imtiyazlarnn saylar ve sahas geniletilmi ve bunlar vastasiyle varidat salanmasna allmtr.

Roscher (1817 - 1896), hkmdar imtiyazlarn drde ayrr: (1) Feodaliteye dayanan para yardmlar. Mesel, senyrn bal olduu daha yksek dereceli senyr olan Kirala kar yapmya mecbur olduu hizmetler bir para borcuna evrilmitir. Gayrimenkul mal, bilhassa toprak satlar srasnda Kral nemli paralar almaktadr. Kral seyahat srasnda tebaasna misafir olma hakkna sahiptir, v. s. (2) ikinci bir gurup kral veya hkmdar imtiyazlar, az ok mlk gelirlerine benzerler (ve belki kuru mlkiyet hakkn andrrlar). Mesel, sahipsiz mallarn, gmlerin (define) ve lkede len yabanclarn terekelerinin hkmdara kalaca kabul edilmitir. (3) nc gurup kral imtiyazlar, hkmdarn siyas faaliyetlerinden doanlardr. Harp ganimetlerine hkmdarda itirak eder; memuriyetleri satar, para cezalarn ve msadere edilen mallar alrd. (4) Nihayet bir takm sna teebbsleri dorudan doruya yahut vasta ile iletmek de hkmdara ait bir imtiyaz olarak kabul edilmiti. Bilhassa posta, piyango, kymetli maden iletmeleri ve d ticaretin baz kollar hkmdarn tekelinde idi. Hemen unu ilve edelim

258 FADIL HAKKI SUR

ki bu saydklarmz birka misalden ibarettir. Yoksa hkmdar imtiyazlar ok eitliydi ve saylar 400 kadard. Ancak bunlar iyice tyin ve tahdit edilmi deildi. Kameralistler mtatlar zere siyas, mal ve iktisad meseleleri birbirine kartrarak, hkmdar imtiyazlarn mlk gelirleri ile vergi varidat arasnda ortalama bir gelir kayna saydlar. "Vergi varidat", veya "mlk geliri" snflarndan birisine sokulamyan birok mruriyeler, resimler, para yardmlar ve vergiler, kral veya hkmdar imtiyazlar (regale) arasna sokuldu.

Maliye tarihi bakmndan baz yazarlar tarafndan hkmdar imtiyazlar, mlk gelirlerine dayanan maliyeden, vergi varidatna dayanan maliyeye ulalrken rastlanan bir gei safhas olarak mtala edilmitir. Siyas bakmdan da bu devre, feodaliteden mutlakiyete geite bir intikal safhas olarak mtala edilmitir. Gerekten bu devir, asilzadelerin nemlerinin azald ve hkmdarlarn yetkilerinin artt bir devirdir. Belli itima snflar veya kitle tarafndan kabul edilen vergiler henz yerlememitir. Bu durum karsnda Kameralistler hkmdar imtiyazlariyle, bunlarn mahiyetleri ve tasnifleriyle uzun uzadya uramlardr. Aralarnda bir takm anlamazlklar ve farklar da vardr. Zamanla vergiler gelimi, bu incelemeler de deerlerini yava yava kaybetmilerdir. Nihayet, kalan btn hkmdar imtiyazlar ya vergi, yahut da dier gelir nevileri haline gelmi, ve bu suretle incelediimiz devirde yalnz Almanya'da deil, btn Avrupa'da nemli bir maliye konusu olduu anlalan hkmdar imtiyazlar, zamanla tarihe karmlardr.

Daha nceki yazarlarn fikirlerine kendi grlerini de katarak bunlar sistemli bir halde yazd iin en ok ad geen Kameralist yazar belki de Von Justi (1705 - 1771) dir (4). Bu yazar da dier bir oklar gibi "halkn refah" ve "hkmdarn refah" terimlerini ayni manada kullanr. Maliye, O'na gre ksma ayrlr: varidatn elde edilmesi; Devlet masraflar; ve mal ilerin tekiltlandrlmas ve idaresi. Dier bir ok Kameralistler gibi Von Justi de mlk gelirlerini ve hkmdar imtiyazlarn maliyenin gerek temeli sayar ve vergileri ikinci derecede nemi olan bir varidat kayna olarak kabul eder. Bununla beraber yazar, muhtelif

(4) Bir ka tannm Kameralistin daha adlarn kaydedelim: Ossa (15061556), Georg Obrecht (1575 de Strazburg ehrinde hukuk profesr), Besold, Bornita. Klock (1583-1655), ve bilhassa Seckendorf (16261692), Bechers (16351682), Von Hornig (sterreich ber alles, wann es nur will adl eseri, 1684) Schroeder (16401688), Gasser, Daries, Dithmar, Zincke (16921768) v. s.

WtVNPM H


vergi nevilerini, bunlarn iktisad ve siyas cihetlerini dier bir oklarndan daha dikkatli bir ekilde inceler. Bu arada ileri srd vergi prensipleri yirmi yl sonra Adam Smith tarafndan dnyaya kabul ettirilenlerin hemen hemen ayndr. Maliyenin ikinci ksm olarak ele ald Devlet masraflar zerinde de duran yazar bunlar teker teker inceler. O'na gre bunlar arasnda en nemli kalem, asker masraflardr ve umum masraf toplamnn hi deilse yzde ellisini tekil etmelidir. Bundan sonra srasiyle hkmdarn, maiyetinin ve ailesinin, idarenin, mal tekiltn, memurlarn, yeni ziraate alacak topraklarn, kilise ve okullarn, nihayet de memleketin sslenmesinin gerektirdii masraflar gelir nc konu olarak ele ald maliye tekilt ve idaresi ile ilgili konular zerinde btn Kameralistler gibi Von Justi de ok durur. Olaanst masraflarn karlanmas bahsinde kendisinden nce gelen yazarlarn hemen hepsi gibi Von Justi de Devlet hazinesinde yedek para biriktirilmesine taraftardr. Bununla beraber mme istikrazlarn da gzden geirir.

V. Fransa'da, Bodin'in devrini takip eden zamanlarda mal tetkiklere nisbeten az nem verilmi, fakat ilerin iyi gitmemesi, suiistimal ve israflarn alp yrmesi bir mddet sonra yazarlarn dikkat nazarlarn mal slahat konusu zerine ekmitir. Onsekizinci yzyln balarnda, asker hareketler srasnda memleketin birok yerlerinde hkm srmekte olan sefaleti yakndan grmek frsatn bulmu olan Mareal Vauba (1633 - 1707), Kral Ondrdnc Louis'nin gznden dmesine sebep olan "Dme Royale" (Kral r) (1707) balkl bir eser yazd ve bir takim vergi slahat teklif etti. (5). Daha nce kuzeni Pierre Boisguil-lebert (1646 - 1714) de "Detail de la France (1697)" ve "Fectum da la France (1707)" adl iki eser yaynlyarak, bir takm vergi slahat yaplmasn ileri srmt (6). Her iki yazar, Fransa'da iftilerin iinde bulunduklar fakirlii btn fecaatiyle tasvir ediyorlar, ve bunun mesuliyetini bilhassa Colbert'in idaresi zamannda (1661 - 1683) takip etmi olan sanayiin himayesini ve iktisad hayatn mevzuatla tanzimini hedef tutan Merkantilist siyasete yklyorlard. Boisguillebert vastasz vergileri, vastallara tercih ediyor, i gmrk resimlerinin kaldrlmasn tavsiye ey-liyor, ve btn gelirler zerine yzde on nisbetinde bir vergi konulmas-

(5) Bu eser, "Les economistes - financiers du XVIII eme siecle", baliyle Eugene Daire tarafndan giriler ve notlar ilvesi suretiyle yaymlanan koleksiyonda vardr. Guillaumin, Paris 1843, cilt 1, s. 1154.

(6) Ayni kolleksiyon, cilt 1, s. 155266 da "Le detail de la France, ve cilt 1, s. 267351 de "Fectum de la France" in metinleri vardr.

260 FADIL HAKKI SUR

n teklif ediyordu. Vauban'n teklifleri de az ok bunlara benziyordu. Bu yazar adaletsiz bir verginin tazyikinin fazla olacan belirtiyor, ve Fransa'da o devirde imtiyazl snflarn, yani ruhban ile zadegann istifade ettikleri muafiyetlere dokunuyordu. Vauban'a gre herkes vergi vermeliydi. nk herkes kiraln himayesinden faydalanyordu. Halbuki kral bu himayeyi parasz salyamyacama gre, herkes geliri ile mtenasip bir vergi demeliydi. Bu gelir vergisinin nisbeti yzde om olacak ve o zaman mevcut vergilerin bir ou kaldrlarak yerine bu gelir vergisi konacakt. Zira mahsuller zerinden bu vergi aynen alnacakt. Bununla beraber bir takm istihlk vergileri toplanmya devam edilecekti. Grlyor ki bu devirde Merkantilizm'e az ok su katma temaylleri belirmektedir.

u anda incelemekte olduumuz devreyi biraz amakla beraber, mal dnceler tarihi bakmndan da nemi olan bir yazar, tannm Fransz dnr Montesquieu (1689 - 1755) dr. Bu zat merkantilizme kar bir cereyann balad zamanlarda yaam ve "tabi kanun" anlam zerine dayanan liberal bir zihniyeti temsil etmitir. "L'Esprit des Lois" (Kanunlarn ruhu) (1748) adl nemli eserinde mal meselelere de dokunur. 13 mc kitapta vergileri siyas bakmdan inceler ve mevcut vergilerin bir kan tenkit eder. Vergilerin esasn mal ve mlklerin Devlet tarafndan muhafaza edilmesine (sigorta) dayandran yazar, "Devlet gelirleri her vatanda tarafndan bir ksmnn verilmesi" dir, der ve vergiyi sigorta primine benzetmi olur. O'na gre mstebit bir hkmdarn tebaasndan alabileceinden daha ar vergilere hr bir millet, kendi rza-siyle katlanabilir. Montesquieu mterakki vergilere taraftardr. (22 inci kitap). Devlet borlarn ise iddetle tenkid eder. Bu yazarn kendisinden sonra gelenler zerinde maliye sahasnda da nemli tesiri olmutur. Denilebilir ki Montesquieu balamakta olan liberal cereyann nclerin-dendir.

K E S M 3 Fizyokratlar ve liberaller

I. Umumiyetle iktisat ilminin kurucular olarak kabul edilen Fizyokratlarn maliye tarihinde de nemleri byktr. Quesnay (1694 -1774), "Trableau economique" (iktisad Tablo) (1758) adl eseriyle dier baz yazlarda, ve teki Fizyokratlar da muhtelif kitaplarnda Devletin roln azaltmak suretiyle Devlet masraflarna temas etmilerdir

" " " ' . . ; , , ,


(7). Devlet varidatna gelince, Fizyokratlarn "Tabi nizam" larnda safi hsla veren biricik faaliyet ubesi ziraat olduuna gre, bu safi hsladan alnacak tek bir vergi ile iktifa etmek gerekecektir. Baka sahalardan alnacak her trl vergi nasl olsa dnp dolap safi hsla zerine inikas edeceine gre, toprak sahiplerinden alnacak tek bir vergi en kestirme hal tarzdr. Esasen, safi hsla "tabiatn bir hediyesi" olduundan tek verginin toprak sahibi tarafndan denmesi uygundur. Kald ki bu vergi amorti edileceinden, ortada mesele de kalmyacaktr. nk toprak satlrken, bunu satn alan kimse, deyecei bedelden, verginin tekabl ettii sermaye kadar bir miktar indirecektir. Bu itibarla da ileride vergiyi hissetmesi bahis konusu deildir. Mesel, vergi nisbeti yzde otuz ve faiz nisbeti de yzde on ise, vergiden nce 100.000 lira eden ve ylda 10.000 ra getiren bir iftlik, verginin ihdasn mteakip ancak sahibine ylda 7.000 lira getireceinden, bu toprak satlrken artk eskisi gibi 100.000 liraya deil, (yzde ondan 3.000 ra vergiye tekabl eden 30.000 ra indirerek) 70.000 liraya satlacak, ve neticede yeni malik vergi arln hissetmiyecektir. Bu ksa izahlara son vermeden tek verginin o devirde Fransa'da mevcudiyetine yukarda iaret ettiimiz asilzadelere ve ruhanilere tannan vergi muafln ortadan kaldracan da belirtelim.

Baz bakmlardan Fizyokratlardan ayrlmakla beraber ok defa onlarla birlikte ad geen Fransz filozof ve Devlet adam Turgot (1727 -1781) da yazlarnda maliyeye temas etmi ve dierlerinden daha fazla realizm ve tatbiki meselelere kar byk bir anlay gstermitir. Bal-

(7) Balca fizyokratlarla eserlerinden bazlarn buraya kaydedelim: Marquis de Mirabeau: "Theroie de l'impt", (1760; Dupont de Nemours: "La physiocratie ou constitution essentielle du gouvernement le plus avantageux au genre humain" (1761); Mercier de la Riviere: "L'ordre naturel et essentiel des socites politiques", (1767); Baureau: "Premiere introduction la philosophie economique ou analyse des Etats polices", (1771); Trosne: "De l'interet social par rapport la valeur, la circulation, l'industrie et au commerce", (1777). Bunlardan baka Turgot (17271781) da baz bakmlardan fizyokratlarla birlikte mtala edilir dedik. Bu zatn mehur eseri "R6flexions sur la formation et distribution des richesses" (1766 da yazlm ve 1769 da yaynlanmtr), ile dier bir takm yazlar, "Oeuvres de Turgot" bal ile iki byk cilt halinde baslmtr; Guillaumin, Paris 1844. Fizyokratlardan bahcalannn nemli yazlar da ayni yaymevi tarafndan toplu bir halde baslmtr: "Physiocrates", iki cilt, Daire tarafndan nsz ve notlarla, Guillaumin, Paris 1846,

262 FADIL HAKKI SUR

ca eseri (1766 da yazlp, 1769 da baslan "Reflexions sur la formation et la distribution des richesses", (Servetlerin teekkl ve inkisam zerinde dnceler) dir.

II. Adam Smith (1723 - 1793), "An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations" (Milletlerin servetinin mahiyet ve sebepleri hakknda bir aratrma) (1776) adl eseriyle iktisat sahasnda olduu kadar maliye sahasnda da yeni bir r amtr (8). Bilhassa Alman yazarlar tarafndan yaplan tenkitler, Adam Smith'in baz hayranlarnn yazdklar lsz methiyeleri tashih etmise de onun eserinin o devire kadar yazlm olanlara ok stn oluu hakikatna dokunma-mtr. Bununla beraber, bu blmde imdiye kadar vermi olduumuz ksa izahlar da gstermi olacaktr ki Adam Smith maliye zerinde yaz yazanlarn en byklerinden birisi olmakla beraber yegnesi deildir. Eserinde kendisinden evvel yazlm birok kitaplardan faydalanm, fakat toplad bilgilere kendi tecrbe ve dncelerinin olgun meyvelerini de katarak bunlar umum bir sistem halinde, insicaml ve cazip bir ekilde tam zamannda ortaya koymasn bilmitir.

Adam Smith maliyeye "Milletlerin serveti" nin beinci kitabn tahsis etmitir. Birinci blmde masraflar ele alan yazar, sras ile savunma, adalet, bayndrlk, eitim, saray masraflarndan sz aar. kinci blm varidatn incelenmesine ayrlmtr. Devlet mal ve mlkleriyle sze balayan Smith, sonra vergileri ele alr. Mehur vergi prensipleri ite burada, yani beinci kitap, ikinci blm, ikinci ksmda incelenmitir. Vergide adalet, muayyenlik, uygunluk ve tasarruf kaidelerini gzden geirdikten sonra Smith muhtelif vergi nevilerini ele alr. Arazi, bina, kazan, cret, ba, istihlk v. s. vergilerini gzden geirir. nc ve sonuncu blm mme borlarnn incelenmesine ayrlmtr.

Adam Smith maliye ile iktisat arasndaki sk balan belirtmi, ve birak hadiselerde fikirleri kendisinden sonra gelen yazarlarn aratrmalarna temel tekil etmitir. "Milletlerin Serveti" birok dillere evrilmi ve hemen her memlekette iktisat ve maliye alanlarnda alanlar zerinde derin bir tesir icra etmitir. Bilhassa ngiltere ve Amerika'da hal

(8) Adam Smith'in eseri pek ok defalar baslmtr ve bir ok ucuz tablar vardr. Mesel, "Everyman's Library" koleksiyonunda 412 ve 413 sayl ciltler olarak (Seligman tarafndan bir girile) baslmtr. Maliye hakkndaki bahisler ikinci cil. din 182430 uncu sahifelerindedir. Bu eserin birinci cildi, "Dnya edebiyatndan tercmeler, ngiliz Klsikleri: 56" olarak, "Milletlerin zenginlii" bal ile Haldun Derin tarafndan dilimize evrilmitir, (Mill Eitim Basmevi, stanbul 1948).

""-mupp


ok byk tesiri vardr ve baz hadiselere ok defa onun brakt yerden baland grlr.

III. Adam Smith'den sonra maliye sahasnda da birok memleketlerde uzun mddet liberalizm hkim olmu ve birok yazarlar bu ereve iinde kalarak stad'm yolundan yrmee ve eserini tamamlamya almlardr.

ngilterede ondokuzuncu yzyl boyunca durum byle olmutur, denilebilir. David ricardo (1772 - 1823), "Principles of Political Economy and Taxation" (iktisat ve vergi prensipleri) (1817) adl eserinde (9), bilhassa Adam Smith'in fazla derinletirmedii inksam bahsi ile verginin inikas konusunu ilemitir. Dier ngiliz klsikleri de iktisat eserlerinde maliye meseleleri zerinde daha ziyade nazar bakmdan az ok dururlar. te yandan mal tatbikat meseleleri de bir ok brorlerle baz kitaplarn mevzuunu tekil eder. Bu devirde yazlan balca eserler arasnda Mc Culloch (1789 - 1864) in vergilerle mme borlarna tahsis ettii "Taxation and the Funding System" (1845) adl kitap vardr. Yazar bu eserinde mterakki vergi taraftarlarna kar mtenasip vergileri mdafaa eder ve vastal vergilere dayanan bir vergi sistemini ideal olarak ileri srer. Jonh Stuart Mili (1806 - 1873), Anglo - Sakson dnyasnn btn bir nesil boyunca ders kitab olarak kulland mehur "Principles of Political Economy" (ktisat prensipleri) (1848) balkl eserinin beinci kitabn maliyeye ayrmtr. Mili bilhassa vergide adalet, iktidar, mterakkilik konular zerinde durur. His bakmndan mterakki vergiye taraftar olmakla beraber, bu usuln pratik olmad neticesine varr. Bununla beraber en az geim indiriminin kabuln mdafaa eder (10).

Yzyln ikinci yarsnda ngiltere'de muayyen maliye konular zerinde bir ok yaz ve kitaplar yaynlanr. Bu devirde gelir vergisi ile d ticaret serbestlii umum efkr bilhassa ilgilendirmektedir. Yzyln

(9) "Everyman's Library" koleksiyonu say 590. (10) John Stuart Mill'in eserinin tam bal yledir: Principles of Political

Economy with some of their applications to social philosophy". Elimizdeki tabi: The Colonial Press, New York 1899, maliyeye ait bahisler bu eserin beinci kitabnda, yani ikinci cildinin 300480 inci sahifelerindedir. Mill'in eseri bir ok dillere evrilmitir. Elimizdeki Franszca tercme, ondokuzuncu yzyln tannm Fransz iktisatlarndan Courcelle - Seneuil ile Dussard adl bir zat tarafndan yaplmtr: "Principes d'economie politique avec quelques - unes de leurs applications a l'eco-omie sociale", Courcelle - Seneuil tarafndan bir nszle, Guillaumin, Paris 1873. maliyeye dair bahisler, cilt 2, s, 348 - 555,

264 FADIL HAKKI SUR

sonlarna doru ise vergi tarihine dair bir takn eserlere rastlanr. Bunlar arasnda en tannm olan belki Stephen Dowel'in "History of Tax-tion and Taxes in England" (ngiltere'de vergilendirme ve vergi tarihi) (1884) adl drt ciltlik eserdir. Ayni yllar iinde mahall idareler ve bunlarn maliyesi zerinde de bir ok kitaplar kt grlr. Bunlar arasndan da bir tanesini kaydedelim: Cannan (1861 - 1935) in "History of Local Rates in England" (Ingilterede mahall vergiler tarihi) (1894) adl eseri bu konu zerindeki ana kitaplardan birisidir.

Bu devre iinde ngiltere'de yazlan balca umum maliye eseri C. F. Bastable (1855 - 1945) m "Public Finance" (Maliye) (1892) adl kitabdr (11). Uzun yllar boyunca bu kitap gerek ingiltere, gerek Amerika'da bir ders ve mracaat kitab olarak kullanlmtr. Bastable ngiltere'deki muhafazakr maliyecilerin temsilcisi idi ve hatt mterakki vergiye aleyhtard. Halbuki ayni yollarda yaz yazan F. Y. Edgeworth (1845 - 1926) daha ileri fikirli idi (12). Bu zat umum bir maliye kitab yazmamsa da dergilerde kan yazlar sonradan kitap halinde toplanmtr ve bir klsik eser saylmaktadr. Bunlar arasnda en nemlisi belki "Pre Theory of Taxation" (saf vergileme nazariyesi) (1897) baln tayandr.

IV. Ondokuzuncu yzylda Fransz maliyecileri ngiliz maliyecilerinin ok tesiri aitmda kalmlar ve ferdiyetilikte onlardan da daha ileriye gitmilerdir. Bunlar arasnda en tannm olan Paul Leroy - Beaulieu (1843 - 1916) dr ve "Traite de la science des finances" (Maliye ilmi tre-tesi) (1877) adl eseri bir nesil boyunca sahasnda balca eser olarak tannmtr (13). Bu yazar vergiyi hizmet bedeli olarak kabul ediyor ve mterakki vergiye kar koyuyordu. "Le Budget" (Bte) (1889) adl tannm eserin sahibi olan Rene Stourm bu devrin dier bir tannm maliyecisidir. Maliye memurluunda bulunmu bir zat olan Stourm, meseleleri pratik bakmdan da ele almasn bilmi ve kitab muhtelif dillere tercme edilerek uzun zaman kullanlmtr. Edgard Allix (1874 -1938) daha yeni olmakla beraber, bir bakma ayni gurup arasnda mta

d) Bastable hakknda, vefat dolaysiyle kan aadaki yazya baklabilir : "C. F. Bastable", The Economic Jurnal, No. 217, Nisan 1945, Cilt IV, s. 127130, yazan, J. G. Smith, Bastable'in kitab bugn dahi kullanlmaktadr.

(12) Edgevvorth hakknda, J. M. Keynes: "Essays in Biography", Mac Millan, Londra 1933, s. 267293.

(13) Elimizde bu eserin yadinci tab vardr. Guillaumin, Paris 1906, iki cilt, XXVIII+942 ve 840 sahife. Eaer daha bir ka defa baslmtr.

' "MIW*|


la edilebilir ve "Traite elementaire de science des finances" (Maliye ilmi hakknda basit bir trete) (1907) adl eserinde ana hatlariyle klsik Fransz maliye okuluna bal kald sylenebilir (14). Esasen bu okul ikinci cihan harbine kadar niversite krsleri ve bilhassa Siyas limler Serbest Okulu (Ecole libre des sciences politiques) vastasiyle Fransada ve hatt yabanc memleketlerde maliye tekiltnda ve tedrisatta byk bir tesir sahibi olarak kalmtr. Memleketimizde de Fransa'da tahsil ve staj gren yksek memurlarmz ve maliye hocalarmz vastasiyle ok nemli bir rol oynyan bu liberal okulun fikirlerini ve genel olarak liberalizm devrini baka bir yerde biraz daha yakndan inceliyeceiz. Burada sadece bir ka kelime ile bu okulun baz ana fikirlerine iaret edelim. Genel olarak liberaller, Devletin roln ve mme masraflarn asgar hadde indirirler. Onlara gre iktisad hayat serbest braklrsa fiat mekanizmas sayesinde kendiliinden muvazenelenir. ktisad buhranlar geici ve arzidir. Esasen mahdut bir ereveye inhisar ettirilen Devlet ihtiyalarn karlamak iin istikrar gsteren mevzular zerinden ve konjonktr dalgalanmalarndan az mteessir olacak usullerle vergi almak tavsiye olunur. Fazla olarak bu vergiler mkellefi en az taciz edecek ekilde dzenlenmelidir. stikrazlara ise ancak olaanst hallerde ba vurulmal, ve bu takdirde de dn alnan paralarn mmkn olduu kadar sratle denmesi hususunda gereken tedbirler alnmaldr. Ne ekilde olursa olsun enflasyona katiyen bavurulmamaldr. Baka bir deyile, bte her yl denkletirilmelidir. Bu, klsik maliyenin en nemli prensibidir. Btn bu grler, bugn de bir ok yazarlar tarafndan kabul edilmektedir. Fakat baka ekilde dnenler de gn getike artmaktadr.

K E S M : 4 Liberalizme kar akslmeller

I. Bir yandan liberal ve klsik iktisat ve maliye geliirken, te yandan gittike nem kazanan bir takm tenkit ve itiraz sesleri ykseliyordu. Ondokuzuncu yzyln ortalarna doru kuvvetlenen bu sesler, yzyln sonlarna doru tatbikatta mdahaleciliin gelimesi zerine daha ziyade nem kazand. Liberal ekonomi, t Fizyokratlardan ve Adam Smith'denberi, husus menfaat ile umum menfaat arasnda ahenk bulunduu kanaatna dayanyordu. Halbuki vakalar bu fikrin mnakaa edilebileceini gstermitir. Gerekten, fert kendi ahs menfaati arka-

(14) AUix hakknda: "Annale de Finances Publiques", cilt IV, Sirey, Paris, s. VVIII.

266 FADIL HAKKI SUR

smdan koarken istihsali arttrarak cemiyet menfaatna hizmet edebilir. Fakat zamanla filiyatta tekel temaylleri belirmi, istihsali azaltmann bir ok hallerde husus menfaata daha uygun olduunu gren zmreler aralarnda anlaarak umum menfaata aykr tedbirler almlardr. Esasen ferdin kendi kr iin almas liberallerin dedii gibi her zaman ihtiyalarn en iyi surette giderilmesine hizmet eklinde tecelli etmemitir. nk birkere giderilen ihtiyalar sadece satnalma kuvvetiyle desteklenen ve mstahsile kr salayan ihtiyalardr. Fazla olarak bunlar da nem sralarna gre deil, ihtiya sahiplerinin gelir ve servet durumlarna gre giderilmilerdir. Mesel isizlerin en hayat ihtiyalar giderilmezken, satnalma kuvvetine sahip olanlarn lks istekleri tatmin edilmitir. Esasen bu iktisad kuvvet farklar sadece mstehlikler arasnda grlen bir hususiyet de deildir. Mstahsiller arasnda veraset hakknn mzminletirdii iktisad ve itima kuvvet farklar yznden rekabet serbestlii, liberallerin iddia ettikleri gibi her zaman en ehli olanlarn muzaffer olmasna engel olmu, ve bu keyfiyet Stuart Mili gibi liberal yazarlar bile dnmeye sevketmitir. Bilhassa iveren ile ii arasnda mevcut bariz iktisad kuvvet fark da ok defa tekiltsz iileri iverenlerin artlarm kabule mecbur etmitir. Bu suretle ii sefaleti de liberal iktisad siyasetin kt neticeleri arasnda yer almtr. Nihayet liberalizmin hkim olduu devirde takriben 7 - 11 yl fasla ile kendilerini gsteren iktisad buhranlar ve bunlarn dourduu iztraplar da kendi haline terk edilen liberal iktisat dnyasnda her eyin iyi gitmediini is-bat eden balca hdiseler arasnda yer alm, ve isizlikle birlikte muarzlarn en ziyade zerinde durduklar tenkit konusunu tekil etmitir.

II. Bu artlar altnda Devlet, liberalizmin dourduu en belli bal mahzurlar olsun bertaraf etmek iin mdahale etmek zorunda kalmtr. Bununla beraber takriben ondokuzuncu yzyln sonlarna ve yirminci yzyln balarn iine alan bu devre iinde Devlet mdahaleleri, iktisad rejimi deitirmek deil, onun neticelerinden bazlarn tashih etmek gayesini gdyordu. Yoksa iktisad hayat kendiliinden yrten liberal iktisat mekanizmasnn yerine, iktisad hayatn Devlet tarafndan sevk ve idare edilmesi usulnn konmas iddias, henz kabul edilmi olmaktan uzaktr. Sadece, kendiliinden dzenlenen iktisad hayatn itima bakmdan mahzurlu grlen neticelerini kabul etmeyip bunlarla mcadele eylemek bahis mevzuu idi. isizlere, buhranlar dolaysiyle mklta urayan teebbslere yardm ediliyor, iktisaden zayf olan zmreler kanunlarla himaye olunuyor, alc ile satc, iveren ile ii, v. s. arasndaki mnasebetlerde grlen balca suiistimalleri nlemek iin baz tedbirler alnyordu.


III. Btn bu deiikliklerin inikas maliye sahasnda da kendilerini gsteriyordu. Bu arada en gze arpan nokta, hemen her devletin btesinde grlen kabarma idi. Gerekten bilhassa ondokuzuncu yzyln sonlarndan itibaren btelerdeki artlarn hzland grlr; ve paralarn satnalma" gcnde vaki azalmalar hesaba katlsa dahi, ikinci cihan harbine kadar btelerin gittike kabardklar bir vakadr. Bu artn ise nemli neticeleri olmutur. Bir kere bteler bundan byle iktisad faaliyetlerde vaki olan inip kmalardan geni lde mteessir olmya balamlardr. nk eskiden Devlet masraflar bilhassa idare masraflarndan terekkp ederken, imdi artk iktisad ve itima mahiyetteki masraflar nemli bir yer tutmaktadr. Halbuki idare masraflar konjonktr dalgalanmalarndan fazla mteessir olmadklar halde, iktisad ve itima masraflar buhran zamanlarnda artma temayl gsterirler. Btelerin gelir kalemlerinde de nemli deiiklikler olmutur. Artan Devlet ihtiyalar karsnda Devlet adamlar vergilerde verimlilik endiesini n plna almak zorunda kalmlar, artk eskisi gibi az hassas vergiler ve konjonktr dalgalanmalarna kar mukavemet gsteren vergi tahsil usulleriyle iktifa etmek imknn bulamaz olmulardr. Hatt bol gelir salamak iin gittike daha hassas vergilere ve konjonktr dalgalanmalarn verginin verimine aksettiren vergi usullerine bavurmulardr. Btn bunlarn neticesi olarak da buhran zamanlarnda bir taraftan Devlet masraflarnn artt te taraftan ise varidatn azald grlmtr.

Bununla beraber madalyann bir de ters taraf vardr. Devlet btesi de iktisad hayat zerinde derin tesirler yapmya balamtr. Devlet varidat ve masraflar o kadar nemli yeknlara ykselmektedir ki, btn iktisad hayat bunlarn tesirlerini hissetmektedir. Artk ba skan fertler ve teebbsler Devletin kapusunu almakta ve mal yardm veya vergi muafl istemektedir. Bununla beraber bu devrin ayrc vasf, henz hi bir umum mal siyasetin kurulamamadr. Devletten istenilen ancak u veya bu istihsal ubesini mklttan kurtarmak, u veya bu gurubu himaye etmektir. Yoksa henz durumu bir btn olarak ele alp iktisad kalknmay salamak iin gerekli bir umum politika takip etmek bahsa konu deildir. Kalknmann henz kendiliinden vki olmas beklenmektedir. Neticelerine katlanmak istenmemesine ramen, otomatik iktisad mekanizmaya, yani iktisad hayatn kendiliinden m-vazeneleneceine olan inan henz muhafaza edilmektedir.

IV. Btn bu deiikliklerin maliyeciler zerinde de tesirini hissettirecei tabiidi ve Adam Smith okuluna kar ilk reaksiyonun, iktisat sahasnda olduu gibi maliyede de kuvvetli bir Kameralist gelenee ve

268 FADIL HAKKI SUR

Devleti felsefeye sahip olan Almanya'da kendisini gstermesi beklenirdi.

Dorusu aranrsa Klsik ngiliz iktisatlarnn da tedric bir surette deitiklerini ve bilhassa Stuart Mill'den itibaren Fransz liberallerinin taassubunu gstermediklerini kaydetmek icap eder. Buna karlk Almanya'da bilhassa ondokuzuncu yzyl balarnda liberalizm maliye sahasnda hkim olmu ve Adam Smith okuluna bal bir ok maliye yazarlar yetimitir. Bununla beraber bu devirde btn Alman yazarlar Kameralistlerdenberi sregelen tarzi hemen ve tamamen terkediver-mi deillerdir. Ne olursa olsun bu birinci devrede esas itibariyle liberal okula mal edilebilecek bir takm maliye eserleri yazlmtr. Bu mnasebetle Alman yazarlar tarafndan tedenberi kabul edilmi olan bir tasnife dikkat nazarn ekmek uygun olacaktr, ingiliz ve Fransz klsiklerin maliye bahislerini servetlerin istihlki bahsinde inceledikleri halde, Almanlar geni manada iktisad: 1) Nazar iktisat, 2) Tatbiki iktisat veya iktisad siyaset ve 3) Maliye, olmak zere ksma ayrmlar ve Maliyeyi bu suretle ayr bir ciltte incelemeyi adet edinmiledir. lk bakta bir ekil meselesi gibi grnen bu taksimin (Wagner'in de belirttii gibi), esas bakmndan da nemi vardr. Gerekten liberaller devlet masraflarn ve hatt devlet faaliyetlerini birer istihlk hadisesi gibi grmeye temeyl ettikleri halde, Alman yazarlar tedenberi bunlarn istihsale yardm edebileceini kavramlardr.

te bahis konusu ettiimiz devrede, yukardaki ihtiraz kaytlar iinde esas itibariyle Klsik Okula bah Alman maliyecilerinin en nemlisi phesiz Rau (1792 - 1870) dr. Bu yazar iktisat eserinin nc cildi olan "Grundsatze der Finanzwissenschaft" (Maliye ilminin prensipleri) (1832) adl kitabnda o devirde mevcut bilgileri bir araya toplamtr. Ondokuzuncu yln ikinci te birinde Almanya da en belli bal maliye eseri olarak kabul edilen ve niversite rencileriyle memur namzetleri tarafndan ok kullanlan bu kitabn, yabanc memleketlerde de nemli tesiri olmutur. indeki malmatn genilii, amel oluu, sistemli bir ekilde yazlm bulunmas gibi meziyetlerinden dolay eser tatbikatlarn da ok iine yaramtr. Esasen Rau'n nemi, getirdii yeniliklerden ziyade, mevcut maliye bilgilerini, tarih, istatistik ve teknik ile de ta-mamhyarak iyi bir ekilde izah etmesinden ileri gelmitir. Bununla beraber harlar (Almancada Gebhren) vergilerden (Steuern) ayrmak, idar unsurlarn maliyedeki nemlerini belirtmek gibi birtakm hizmetleri de yok deildir. Ayni devirde yayan dier bir nemli Alman maliyecisi


de "Der ffentliche Eredit" (mme Kredisi) (1820) adl bir eserin sahibi olan Nebenius (1784 - 1875) dur. Bu zat da esas itibariyle klsik okula bal saylabilir.

Fakat bizim bu kesimde bilhassa zerinde durmak istediimiz, Alman maliye edebiyatna ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda byk bir canllk veren ve klsik okula kar cephe alan cereyanlardr.. Bunlarn balcalarn nokta etrafnda toplamak kabildir: (1) Tarihi Okul; (2) Maliyeyi mme hukukuna balamak isteyen bir cereyan; (3) Maliyede sosyal siyaset gayelerinin nemini belirten gr. Bunlara ksaca temas etmeye alalm.

1 Tarihi Okul iktisatta olduu gibi maliye sahasnda da tesirini gstermi ve gemi devirlerin mal hadiseleri zerinde olsun, mal dnceler tarihi zerinde olsun ok kymetli monografilerin yazlmasna yol am ve gemi hakkndaki bilgilerimizi ok artrmtr. Ayni zamanda bu almalar sayesinde mal messeselerin yer ve zaman artlar ile olan ball daha iyi belirmi, sistemleri devrin ve muhitin artlarna gre deerlendirmek gerektii hakikati, yani messeselerin nisbili, daha iyi anlalmtr. Bu cereyandan az ok faydalanan bir ok yazarlar ve bunlarn yazdklar pek ok eser ve monografiler vardr. Bhassa byk ilm dergiler saysz tetkikler yaynlamlar* ve k sayda bilgin, maliye tarihi zerindeki incelemelere ve aratrmalara btn mrlerini vermilerdir. Bilhassa Georg Schanz (1853 - 1931) in yaynlad byk Alman maliye dergisi "Finanz Archiv" kymetli yazlarla dolmutur.

2 Maliyeyi mme ve idare hukukuna balamak, yahut mal meseleleri idare hukuku gr asndan incelemek hususunda en ileriye giden yazar Lorenz von Stein (1815 - 1890) dr. "Lehrbuch der Finanz-vvissenschaft" (Maliye ilmi ders kitab) (1860) adl eseri bilhassa mal tekilt gayet etrafl bir surette incelemesi bakmndan dikkate deer. Stein'a gre Devlet ve onun idare organlar maliyenin esasn tekil eder.

3 Son zamanlarda bilhassa ngiltere'de zerinde durulmas do-laysiyle bir kat daha nemi artan cereyan da, mal messeseler ve tedbirler vastasiyle servet msavatszlklarn azaltmak gerektii hakknda ileri srlen grtr, incelemekte olduumuz devrin en nemli Alman yazarlarndan Adolf Wagner (1835 - 1917) bu gr mdafaa etmitir. (15) Wagner'e gre Maliye ilmi bir takm tekml merhaleleri

(15) Wagner (Adolf): "Traite de la Science des Finances", nc basdan ksaltarak Pranszcaya eviren Henry Vouters, Giard, Paris, 1909 cilt I, s. 67 72

Bullock (Charles J .) : "Selected Readings in Public Finance", nc bas, Ginn, New York( London... 1924, s. 254 - 258, de ve:

270 FADIL HAKKI SUR

geirdikten sonra yeni bir safhaya girmitir. Bu yeni durumda iki zarureti gz nnde tutmak mecburiyetindedir. "Evvel masraflar, Devlet emlki, vergi ve istikraz sistemi o ekilde tekilatlandrlmaldr ki, bunlardan bu zamana kadar doan baz iktisad ve itima mahzurlarn mmkn olduu kadar nne geilsin. Sonra, Devletin bu zamana kadarki faaliyetinden ve devlet varidatndan mstakil olarak doan mahzurlarn da, bu gayeyi gden bir itima siyaset ve icabnda mal vastalarla nne geilmesi zaruridir." Bunun neticesi olarak mal ihtiyalarn deimesi ve umumiyetle gelimesi icap eder. Bu suretle Devlet faaliyeti de deiecek, artacaktr. Rant gelirini yahut sna teebbs krlarn husus iktisad faaliyet sahalarndan Devlete veya mahall idarelere intikal ettirmek iin, mme emlki ve teebbsleri geniletilecektir. Demiryollar, sigortalar, bankalar, ttn inhisar gibi faaliyetler devletletirilecek; belediyeler, gaz, su ilh. iletmelerini ellerine alacaktr. Devletin mal ihtiyalarnn giderilmesi amacn gden sadece mal gr yannda mal - itima gaye gden bir vergi siyaseti yer alacak ve vergi sistemi vas-tasiyle aka mill gelirin serbest rekabet ve husus rejiminde olduundan farkl bir ekilde, dalmas gayesi gdlecektir. Bu suretle maliye ilmi de tekmlnn "itima safhasna" girmi olacaktr.

Gerek maliye kitabnda gerek dier eserlerinde Wagner "leberallerin Devleti hor grmelerine" kar mcadele etmi ve Devletin roln artr-mya almtr. O'na gre esasen Devletin rol evrim neticesi olarak zamanla artmakta ve grevleri eitlenmektedir. Bunun iin maliye de gelimeli ve yeni duruma uymaldr. (16).

Bu eitli cereyanlar ve bol ve kymetli yaynlar sayesinde ondoku-zuncu ve yirminci yzyllarda Almanya, maliye aratrmalarnn en nemli merkezlerinden birisini tekil etmitir. Ders kitaplar, tereteler, mo-

Jeze: "Cours.. 1936-7" s. 22 de Wagner'den paralar vardr. Adolf Wagner in doktrinler tarihindeki yeri hakknda:

Gide ve Rist: ad geen "Histoire des doctrines economiques..." s. 521 - 526. Haney (Lewis H.) : "History of Economic Thought" nc bas, MacMillan

New York, 1936, s. 670. (16) Adolf Wagner'in eseri 1871 ile 1901 yllarnda kmtr ve drt ciltten

terekkp eder. "Finanzvvissenschaft" (Maliye ilmi) baln tayan bu eser Profesr Gaston Jeze'in idaresinde ve Wagner'in tavsiyelerine gre ksaltlarak be cilt halinde Franszcaya evrilmitir. Aslnda drt cilt iken tercmesinin be cilde kmasnn sebebi, Adolf Wagner tarafndan Schnberg'in "iktisat Lat" na yazlm olan mme kredisi zerindeki makalenin de tercme edilerek nc bir cit halinde yaynlanm olmasdr.

r*


nografiler, bir ok yazarlarn bir araya gelerek yazdklar kollektif eserler birbirini takip etmi ve ok defa yksek bir ilm seviyeye ulamtr. Fazla olarak gerek bu neriyat, gerek Almanyada tahsilde veya incelemelerde bulunan kimseler vastasiyle bu faaliyetin dier memleketler zerinde de nemli tesirleri olmutur. ki harp arasndaki devirde ise bir ok Alman yazarlarnn dnyann drt tarafna hicret etmeleri zerine muhtelif dnya niversitelerinde bilfiil alan bu zevat, buralarda da yaynlarda bulunmulardr.

KESM : 5 Neo - Klsik Okul

I. Almanca eserlerden bahsederken, bilhassa Avusturya'da gelien bir cereyana temas etmei ileriye brakmtk. Bu kesimde kenar deer veya niha fayda nazariyesini ve genel olarak Avusturya okulunun (Men-ger 1840 - 1921, Von VVieser 1851 -1926, Von Bhm - Bawerk 1851 -1914) fikirlerini maliye sahasna tatbik edenlerden ksaca sz amak istiyoruz. Bu r aanlardan belki en nemlisi Emil Sax (1845 - 1927) dir ve "Grundlegung der theoretischen Staatswirtschaft" (Devlet ekonomisinin nazar esaslar) (1887) adl eserinde yeni kymet nazariyelerine dayanan bir vergi nazariyesi kurmak hususunda ilk nemli denemelerden birisini yapmtr. Bu yazarn eseri talyanca'ya evrilmi ve bilhassa bu mem lekette derin tesirler yapmtr.

II. Gerekten talyan maliye edebiyat eski bir gelenee malik olmakla beraber ondokuzuncu yzyln nc te birinde Alman ve Avusturya niversitelerinin tesiri altnda kalmtr. Tarih bilgileriyle mcehhez olarak Almanya'dan dnen bir takm yazarlar, yzyln ilk ksmnda Adam Smith ve dier klsiklerin tesiri altnda kalm olan italyan maliye eserlerine yeni bir vehe vermiye almlar, ve bilhassa Avusturya Okulunu takibe balamlardr. Fakat bu alanda almalarn o kadar ileri gtrmlerdir ki ilerinden L. Einaudi bir "italyan Okulu"ndan bahsedebilmektedir. (17). Bu yazarlar arasnda Pantaleoni (1857-1924), ve bilhassa De Viti de Marco (1858 - 1944) balca yeri igal ederler. Daha bir ok deerli yazarlar iine alan talyan Okulu'nun zelliklerini

(17) Einaudi tarafndan De Viti de Marco'nun eserinin ngilizce tercmesine yazlan nsz. Antonio de Viti de Marco: "First Principles of Public Finan-ee", ngilizceye eviren, E. P. Marget, Jonathan Cape, Londra 1936, s. 19.

Krier (Henri): "La charge des impts sur l'economie", Librairie generale de droit et de Jurisprudence, Paris 1944, Jean Marchal tarafndan yazlan nsa, s. VIII.

272 FADIL HAKKI SUR

yle toplamak mmkndr: Birinci olarak, bu yazarlar maliyeyi bir ilim haline getirmek iddiasndadrlar. kinci olarak, bu ilmin iktisattan mstakil olduunu ileri srerler. (18). nc olarak, bu mstakil ilmin Kurulmasnda mcerret metottan faydalanrlar. unu da kaydetmek icap ederki talyan okulu da esas itibariyle liberaldir. ktisad hayatn kendiliinden mvazeneleneceini kabul eder ve mal tedbirlerin bu ekonomi zerindeki tesirlerini aratrr. (19).

II. Hollandal maliye yazarlarnn da Avusturya okulunun tesiri altnda kaldklar anlalmaktadr. Bunlardan Pierson (-839 - 1909 ile Co-hen-Stuart (1855 - 1921) en nemlileri arasndadr.

sveli yazarlarn da son zamanlarda nemleri daha eyi anlalmya balamtr. Yine bilhassa nazar ve marjinalist yoldan yryen yazarlar arasndan Anglo-Sakson eserlerinde en fazla ad geenler, Wickseli (1851 - 1926) ile Lindalh dr.

KESM : 6 Zamanmzdaki Anglo-Sakson maliyecilerine bir bak

Son zamanlardaki mal neriyata, bilhassa Anglo-Sakson kitap ve dergilerine baklacak olura, balca iki cereyan gze arpar. Bir ksm yazarlar esas itibariyle Klsik veya Neo-Klsik Okula baldrlar. 1936 tarihi, takribi olarak bu hususta bir dnm noktas tekil eder. Bu tarihe kadar esas itibariyle Klsik ve liberal nazariyeler revatadr. Fakat Keynes (1883 - 1946) in "General Theory of Eployment, Interest and Money" (alma, faiz ve para hakknda umum nazariye) si 1936 da

(18) Marchal, ad geen nsz, s. IX - X. Bu zete itiraz edenler de vardr : Dehove (Gerard) : "L'Oeuvre scientifique de

quelques 6conomistes trangers: VII. L'oeuvre financiere d'Antonio De Viti do Marco (re partie)", Revue d'conomie politique, 56 inci yl, Temmuz - Eyll 1940, say 3 ; s. 250 not 3.

(19) zerinde biraz durduumuz marjinalist okula bal talyan yazarlarndan bir kan daha analm: Wagner'in talebesi olmakla beraber Avusturya Okulunu takip eden Ricca-Salerno (1849 - 1912) nun balca eserlerinden birisi "Teoria generale dei prestiti pubblici" dir. Mazzola, Barone ve Ricci de ayni cereyana bal sa ylabilirler. Fakat talya'da bir de siyas ve sosyolojik bir okul daha vardr ki, buna bal yazarlardan hi deilse bu notta bahsetmek gerekir. Ondokuzuncu yz yln sonlarnda eser veren Flora, Conigliani (1870 - 1901), Tangorra gibi yazarlarla, daha yeni yazarlardan Griziotti, Publiese ve D'Albergo bu arada saylabilir. Neumark (F) : "Maliyeye dair tetkikler", s. 265.

* "tiMt. , M

M"" M '">m. n ( l w , i l B _ . . . . .


yaynlandktan sonra, says gittike artan bir ksm yazarlar, "Yeni iktisat" adn verdikleri ve esas itibariyle Keynes'e mal edilmesi mutat olan grlere taraftar olmaktadr. Bununla beraber, yeni grler bir bakma pek de yeni saylmayabilirin-. Bunlarn izlerine Petty'de, Law'-da, Malthus'da rastlanabileceini syliyenler yok deildir. Fazla olarak Keynes tarafndan dnya bilim muhitlerinde geni akisler brakacak ekilde yaynlandktan sonra da bu fikirler zerinde gerek bizzat Keynes ve tilmizleri, gerek bakalar tarafndan allm ve allmakta bulunulmutur. Her ne olursa olsun, 1914 den sonraki maliye yazarlarn iki ksmda mtala etmek belki yerinde olur.

I. Liberal ve klsik saylabilecek, hi deilse Keynes Okulu dnda mtala edilebilecek yazarlardan J. A. Hobson (1858 - 1940) "Taxaon in the New State" (Yeni Devlette Vergi) (1919) adl eserinde vergilere dair baz dikkate deer fikirler ileri srmtr. Tannm Cambridge iktisats Pigou da "A Study in Public Finance" (Maliye zerinde bir in cele) (1928) balkl kk bir kitap yaynlam ve 1947 de nc defa baslan bu eserde dokunduu mahdut konular ve bilhassa vergiler hakknda ok dikkate deer sahifeler yazmtr. Ayni surette maliyenin ancak muayyen baz bahisleri zerinde yaz yazmakla beraber zamanmz maliye edebiyatnda nemli bir yer tutan bir ngiliz maliye nazariyat ve tatbikats da Stamp (1880 - 1940) dir. Bu zatn eserleri arasndan "The Fundamental Principles of Taxtion" (Vergilendirmenin esas prensipleri) (1921, yeni basl 1936) ni zikredelim. Bir konferans seri&i olan bu kitapta Stamp, vergi prensiplerini, mal tekiltn gr asn; da ihmal etmiyerek, gzel bir ekilde toplamtr. Dier bir takm eserlerinde ise Stamp nazar ve tatbik mal meselelerde istatistiklerden ok gzel faydalanmasn bilmitir. Mesel bunlar arasndan "Wealth and Taxable Capacity" (Servet ve vergilendirilebilecek iktidar) (1922) adl eserini anabiliriz. Bu devirde eser veren tatbikatlardan birisi de "The System of National Finance" (Mill Maliye Sistemi) (1915, nc basl 1936) adl eserinde ngiliz bte sisteminin ve mal idaresinin ileyiini anlatan Hilton Young (sonradan Lord Kennet) dir. Findlay Shir-ras'n "Science of Public Finance" (Maliye ilmi) (1924, nc tabi 1936) adl iki ciltlik eseri daha geni fakat daha az baarl bir kitaptr. Shirras, Bombay'da profesrlk etmi olduundan kitabnda sk sk Hindistana dair misaller verir. Daha ksa bir kitap olan eski ingiliz maliye bakan Dalton'un "Principles of Public Finance" (Maliye prensipleri) adl eseri, (1922 de yazlm ve bir ok defalar yeniden baslmtr) ka-naatmzca renciler iin en elverili ngiliz maliye eseridir.

274 FADIL HAKKI SUR

Zamanmzda maliye zerindeki ngiliz yaynlarndan sz alnca resm neriyattan bahsetmemeye imkn yoktur. Bilhassa muhtelif tarihlerde seilen bir takm komisyonlar profesrlere, tannm ahsiyetlere ve baz Devlet memurlarna, inceleme konusu olarak ele alm olduklar meseleler zerinde sorular sormular ve aldklar cevaplar raporla-riyle birlikte yaynlamlardr. nemli kaynakar tekil eden bu yaynlar arasndan bir kan zikredelim: Gelir vergisi meselelerini inceliyen "Select Committee on the Income Tax" (1906) ve Royal Commission on the Income Tax" (1920); Devlet borlar ve vergilendirme konusunu ele alan Colwyn'in bakanlndaki "Committee on National Debt and Ta-xation" (1927) ve Devlet masraflarn incelemek zere kurulan ve May'-in reislik ettii "Committee on National Expenditure" (1931) adlarn tayan komisyonlarn raporlar, gerek nazar gerek tatbik maliye bakmlarndan birer bilgi hazinesidir. Bu mnasebetle ngiliz beyaz kitaplarnda ve bilhassa ok zengin istatistik yaynlarnda raslanan yksek ilm deere de iaret edelim.

Keynes okulundan nce yaynlanan, yahut sonra yaynlanmakla beraber klsik ve liberal cereyana sadk sayabileceimiz yeni Amerikan maliyecilerine gelince; Amerika'da maliye zerinde yaynlarn ancak nispeten yakn zamanlarda nem kazandklarn hemen kaydetmek yerinde olur. Devletin varidat fazlasn ne yapacan bilmedii mesut devirlerde maliyecilere byk bir ihtiya olmadna iaret eden baz yazarlar, neriyat ktln bu suretle izah etmilerdir. Hemen unu ilve etmek yerinde olur ki son zamanlardaki kitap, rapor ve makale bolluu, bu gecikmeden doan a hi deilse miktar bakmndan telfi etmitir, ilk nemli eserler arasnda H. C. Adams'n "Public Debts" (mme borlar) (1887) ve "Science of Finance" (Maliye ilmi) (1898), Amerikada uzun

zaman ders kitab olarak kullanlm kitaplardr. Bunlara hal mracaat edilmektedir. Plehn'in "Introduction to Public Finance" (Maliyeye Giri) (1886) adl kitab da zamannda ok kullanlm bir ders kitabdr. Fakat belki en tannm Amerikan maliye yazarlarndan birisi Se-ligmandr ve eserleri memleket dnda da byk tesir yapmtr. Bu zat, verginin inikas "Shifting and Incidence of Taxation" (1892). mterakki vergiler "Progressive Taxation" (1894), vergiler zerinde denemeler "Essays in Taxation" (1895), gelir vergisi "The Income Tax" (1911), maliye zerinde incelemeler "Studies in Public Finance" (1925) gibi ok defalar geniletilerek tekrar baslan ettler yaynlam, fakat vadettii ciltlik umum eserini "Principles of Fiscal Science" tamam-hyamamtr.

' " J ' , , : " ' ' ' !(# =

FADIL HAKKI SUR 275

Bugn en ok kullanlan Amerikan ders kitaplar arasndan da bir kan kaydedelim: Lutz'un 1947 de yeni tab kan "Public Finance" (Maliye) eserinin ilk basl 1924 tarihindedir ve kitap olduka muhafazakr bir liberalizm ifadesidir. Buehler'in ilk basl 1936 ve ikinci basl 1940 tarihini tayan "Public Finance" (Maliye) si tannm bir ders kitabdr. Daha yeni bir eser olarak Groves'in eseri gsterilebilir: "Financing Government" (birinci basl 1939 ikinci basl 1945) .Shultz'-un "American Public Finance" adl eserinin birinci basl 1931 tarihini tamasna ramen 1942 de kan nc tabnda Keynes Okuluna temayl gstermektedir.

II. Keynes Okulunun ve onunla az ok ilgili yazarlarn grleri, zamanmzda bilhassa Anglo-Sakson yaynlarnda dikkati zerlerine toplam grnmektedir. Denilebilir ki sevk ve idareli bir iktisat ve maliye sistemine taraftar bulunan bu yazarlar bugn gittike nem kazanmakta ve bilhassa ingiltere'de tatbikat zerinde geni lde tesir icra etmektedirler. Bunlarn ana fikirieri, maliyeyi iktisat siyasetinin bir aleti olarak ele almaktr. ktisad siyasetin gayeleri ise bu eserlerden birisine gre u suretle toplanabilir :

1 Memleketteki btn istihsal millerinin msmir bir ekilde kullanlmasna imkn vermek. .

2 Btn istihsal millerinin ve bilhassa i gcnn tam almasn temin etmek. sizlie mani olunmas meselesi, iki harp aras devrinde isizlikten ok ztrap eken ngilizlerin bilhassa zerinde durduklar bir noktadr.

3 Herkesin elinde bulunan kaynaklar istedii ekilde serbeste kullanabilmesini daha genel bir deyile, iktisad hrriyeti salamak veyd muhafaza etmek.

4 ktisad terakkiyi, yani istihsal millerinin msmiriyetinin gittike artmasn salamak.

5 Gelirlerin adalete uygun bir ekilde dalmasn temin etmek. Bazlarna gre gelir farklarnn azalmasna gayret eylemek.

te ksa bir zetini vermeye altmz bu gre gre, mal messese ve tedbirler, yukardakilere benzer bir ekilde sarahatle tyin ve tesbit edilen, (veya zmnen kabul edildikleri anlalan) gayelerin gereklemeleri iin umum iktisad siyasetin bir yardmcs olarak rol alacaklardr. Gerekten mal siyaset, incelemekte olduumuz grte iktisad siyasetin bir parasdr ve mal tedbirlere, deerleriyle birlikte bavurulacaktr. En belli bal dier vastalar arasnda bilhassa para ve krediye mteallik tedbirlerle, karne usul gibi dorudan doruya madd kontrol tedbirleri vardr. Demek oluyor ki maliye, iktisad hayat sevk ve idare

276 FADIL HAKK SUR,

etmek iin kullanlabilecek vastalardan ancak birisidir ve baz hususlarda dierleri kadar elverili olmamakla beraber, dier baz hal ve vaziyetlerde en mnasip vastadr. Kald ki btn bu ve bunlara benzer tedbirler, birbirine yardm edecek ve karlkl olarak birbirini tamamlayacak ekde ahenkli bir kl olarak kullanlacaklardr.

Bu umum fikrin neticelerini ksaca u ekilde zetliyebiliriz: 1 Devlet masraflar artk sadece mme hizmetlerinin grlmesi

iin bir vasta olarak deil, ayni zamanda iktisad hayatn muayyen bir kesimine bir miktar satn alma kuvveti zerketmiye yaryan bir vasta o-larak mtala edilmektedir. Mesel, eer istihsal mallar kesiminde talep kifayetsiz ise Devlet masraflar sayesinde o kesimde talep gereken miktara karlmakta; yok eer istihlk eyas kesimindeki talep eksik gelmekte ise o kesimde devlet masraflar sayesinde gereken miktara karlmaktadr.

2 Vergi artk sadece Devlet masraflarn karlamak iin gereken paralar elde etmeye yaryan bir vasta olarak kabul edilmemektedir. Bu grevine ilve olarak vergiden baka hizmetler de istenmektedir. Mesel vergi ekonominin muayyen bir kesiminden, fazla gelen satn alma kuvvetini emmee, veya bir iktisad faaliyeti ksteklemee yaramaktadr. Yahut yine vergi yardm ile bir takm mallarn istihlkinin azaltlmasna gidilmektedir. Baka bir deyile vergi mstahsillerin veya mstehliklerin evklerini azaltmak veya, vergi muaflklar bahedilmek suretiyle, artrmak iin bir vasta olarak da ele alnmaktadr.

3 stikraz da artk eski rolne ilve olarak yeni bir grev almtr. Devlet borlanrken sadece vergi (ve benzerleri normal kaynaklar) vastasiyle elde etmek, olaanst masraflar karlamak gayesini gt-memektedir. Buna ilve olarak istikraz, sermaye piyasasna hakim olarak sermayeleri istenilen bir takm istikametlere sevketmiye de yaramaktadr.

4 Emisyon artk eskisi gibi Devletin varidat bulmak hususunda btn dier kapular aldktan sonra mracaat ettii mahzurlu bir masraf karlama vastasndan ibaret saylmamaktadr. Baz hallerde emisyon (veya kredi geniletilmesi) bo duran, aylak istihsal vastalarn harekete getirerek mill geliri artrabilen bir vasta olarak da mtala edilmektedir.

5 Nihayet btenin her yl muhakkak surette denkletirilmesi gerektii hakkndaki klsik gr de deiiklie uramtr. Gaye btn mill ekonominin mvazenesidir: Sermaye teekkl ile istihlk arasn da; yabanc memleketlerden olan alacaklklarla borlar arasnda; istihsal


ile istihlk arasnda; geni anlamda arz ile talep arasnda bir muvazene salamak bahsa konudur. Eer talep kifayetsiz ise bteyi kasden akla balyarak, Devletin icabnda yeniden yaratlan satn alma kuvvetiyle destekleme talebi ekonominin husus teebbslere braklan kesiminin talebine eklenmek suretiyle, muvazene elde edilecektir. Tersine olarak, harp sonrasnda bir ok memleketlerde olduu gibi, arz kifayetsiz ise, (ingilizlerin yaptklar gibi) bte nemli bir fazla ile balanacak ve bylelikle talep krlarak arzla muvazeneli hale getirilmeye allacaktr.

Bu ok ksa izahlar da gsteriyor ki bu yeni grlerin tatbik sahasna konabilmeleri mkemmel bir tekilta, mnevver bir halk efkrna, gayet bol ve salam istatistiklere, ve bilhassa bilgili ve iyi niyetli idarecilere ihtiya gstermektedir. Btn iktisad hayatn sevk ve idaresi ancak gayet iyi iliyen bir Devlet mekanizmasnn yapabilecei bir itir. Byle bir siyasetten alnabilecek neticeler de ancak yukarda bir kana iaret ettiimiz nemli artlarn bir araya gelmesi ile mmkn olabilir.

Ne olursa olsun, liberallerin de iktisad hayatn sevk ve idare edilmesi lzumunu kabul ettikleri harb ve harb sonras yllarnda olsun, yeniden girildii anlalan harb hazrl devrinde olsun, bu grlerin ve temsil ettikleri fikir cereyanlarnn ok byk nemi olduunu kabul etmek icap eder. Bu sebeplerden dolay esas itibariyle liberal ekonomi taraftar olan yazarlar dahi maliyenin bu cephesi zerinde durmak zaruretini hissetmektedirler.

III. Ksa bir zetini vermiye altmz bu yeni grlere az ok uygun bir maliye ders kitab, U. K. Hicks tarafndan 1947 de yaynlanan "Public Finance" (Maliye) (1947) dir. Bize o kadar tatmin edici grn-miyen bu kitabn yeni bir rda yaplm bir tecrbe olduu gz nnde tutulursa muvaffakiyetsiz saylamyaca sylenebilir. Keynes Okuluna daha sadk bir inceleme "The Economics of Pull Employment" (Tam altrma (istihdam) Ekonomisi) (1944) bal ile Oxford niversitesi statistik Enstits tarafndan yaynlanan kollektif eserin iinde bulunan Schumacher'in "Public Finance-Its Relation to Full Employment" (Maliye ve Tam altrma ile mnasebeti) balkl yazdr. Beveridge tarafndan yaynlanp geni akisler uyandrm bulunan "Full Employment in a Free Socity" (Hr bir cemiyette tam altrma) (1944) da incelemekte olduumuz cereyann ana kitaplarndan birisidir. Fakat bu alanda dergilerde kan yazlara da nemli bir yer ayrmak doru olur.

IV. Amerikada da az ok yeni rda yryen, hatt; bazan bu cereyann ncln yapan yazarlara rastlanmaktadr. Ders kitaplar a'asnda yeni grlere az ok uygun olanlardan Ailen ve Brownlee adl iki yazar

278 MALYE TARHNE KISA BR BAKI

tarafndan mterek olarak kamele alman "Economics of Public Finance" (Maliye ekonomisi veya iktisad bakmdan maliye) (1947) adl eseri zikredebiliriz. Philip E. Taylor'un "The Economics of Public Finance" (Maliye Ekonomisi) baln tayan kitab da yeni grleri benimseyen son Amerikan ders kitaplarnn en iyilerindendir ve 1948 de yaynlanmtr. William Withers'in sadece "Public Finance" (Maliye) adl kitab hakknda da ayni ey sylenebilir. Bu kitap da 1948 yl sonlarnda kmtr. Ayrca muayyen maliye konularn yeni gr asndan inceleyen bir ok kitap ve dergi makaleleri vardr ve her gn yenileri kmaktadr. Bu arada Alvin H. Hansen'in "Fiscal Policy and Business Cycles" (Mal siyaset ve konjonktr dalgalanmalar) (1941 yeni tab 1947) ile Seymour E. Harris'in "The National Debt and the New Economics" (Devlet borlan ve yeni iktisat) (1947) adl eserlerini zikredelim.

Maliye Tarihi

Documents

Transcript of Maliye Tarihi