KTSAT-MALYESORU 1 Tam rekabeti bir firma monopolcu bir firma olursa fiyat, retim miktar, tketici ve retici fazlasndaki deimeleri ekil yardmyla gsteriniz. SORU 2 Ricardocu denklik nedir? SORU 3 Senyoraj geliri nedir? ekil yardmyla aklaynz. Uzun dnemde bte aklarn senyoraj geliriyle finanse etmek mmkn mdr? SORU 4 Tam rekabet ve monopol piyasasnn karlatrlmas ? SORU 5 Marshall Lerner koulu, devalasyon ve d ticarette kk lke avantaj nedir? SORU 6 Aadaki terimleri aklaynz. a)Gayri safi kalknma b)Muhafaza fiyat c)Talebin apraz esneklii d)Euro dolar piyasas SORU 7 Kayt d ekonomi kavramn aklaynz? Kayt d ekonominin ortaya kma nedenleri ve kayt d ekonominin llmesi yntemlerini anlatnz. SORU 8 Enflasyon hedeflemesi kavramn aklaynz? Enflasyon hedeflemesinin n koullarn, avantajlarn ve dezavantajlarn anlatnz? SORU 9 Sweezy moelini (dirsekli talep erisi) ekil yardmyla aklaynz? SORU 10 Ekonomi bilginize dayanarak aadaki kavramlar aklaynz : a- Okun yasas b- ktisadi honutsuzluk endeksi c- Pareto optimumu d- Faiz arbitraj e- Talebin apraz esneklii SORU 11 Gelirin yeniden dalm (ikincil datm) nedir? Gelirin yeniden dalm iin ne gibi politikalar izlenir? SORU 12 Depresyonla mcadelede kamu harcamalar ve vergi politikalarn karlatrmal olarak anlatnz? SORU 13 D borlanma ne zaman yaplr? ekilleri nelerdir? SORU 14 Otomatik stabilizatrleri anlatnz.

SORU 15 Bte esneklii nedir? Son yllarda lkemizin bte esnekliinin azald ynndeki grler neye dayanr? SORU 16 Aadaki terimleri aklaynz. Telafi edici bte Tahkim Vergi harcamas Ayrma kuram SORU 17 Vergilenebilir kapasite nedir, nelerden etkilenir ? SORU 18 Maliye bilginize gre aadaki kavramlar aklaynz. a- Verginin Reddi b- Verginin ikame etkisi c- Laffer erisi d- Varginin amortisman e- Konsolide bte SORU 19 Philips erisini grafik yardmyla aklaynz? SORU 20 Currency board (para kurulu) ve Free floating (serbest fiyatlandrma) 'i aklaynz? SORU 21 Consumption(Tketimin) (C)'in Milli Gelir (Y) zerindeki etkisini aklaynz? SORU 22 Crowding Out'u aklaynz? SORU 23 Devlet bor stokunun sermaye piyasas zerindeki etkilerini aklaynz? SORU 24 Btede genellik ne demektir.? Bu konuda Trkiye'deki eksiklikleri belirtiniz? SORU 25 Vergiden kanma'y aklaynz? SORU 26 Aadaki kavramlar aklaynz. a- Kara para b- Konsolide bte a c- Telafi edici bte d- Maliyet enflasyonu SORU 27 Btenin denetlenmesini aklayn? SORU 28 Vergi borcunu sona erdiren nedenler nelerdir aklaynz? SORU 29 Stagflasyonla mcadelede maliye politikasnn roln aklayn? SORU 30 Aadaki kavramlar aklayn? a- Konversiyon b- Katma bte c- Verile emri

d- Tersine artan oranllk e- stisna SORU 31 Tarife d aralar nelerdir? Aklayn. thalat kotalar ile gmrk tarifelerini karlatrnz. SORU 32 Bilano a nedir? demeler bilanosunu bir tablo halinde yaznz Otonom ve denkletirici politikalar aklayn? SORU 33 Aadaki kavramlar aklayn? a- Pareto optimumu b- demeler bilanosu c- Likidite tuza d- Talebin gelir esneklii SORU 34 Monopollerin sakncalarn, ekil yardm ile aklaynz. SORU 35 Tam rekabet ve monopoll rekabet piyasalarnn zellikleri nelerdir. Uzun dnemde tam rekabet ile monopoll rekabet arasndaki farklar nelerdir? SORU 36 GSMHyi oluturan kalemleri aklaynz. SORU 37 demeler Bilanosunu oluturan kalemleri alt alta sralaynz. SORU 38 Kasm ve ubat Krizlerinin k sebeplerini sralaynz . SORU 39 Aadakileri ksaca tanmlaynz a) Piyasa Fiyat Faktr Fiyat b) Gelir-harcama gecikmesi(Robertson gecikmesi) c) Sendikasyon Kredisi d) Milli Hasla Sosyal Hasla SORU 40 Dolayl vergilerin gelir ve kaynak dalm zerindeki etkileri nelerdir? SORU 41 Btesi srekli ak veren, enflasyon ve isizlik oran yksek olan bir lkede bte an kapatmak iin bavurulabilecek kaynaklar nelerdir? SORU 42 a)Verginin gelir ve ikame etkileri? b)Denk bte? c)Faiz d fazla? d)Yatrm carileri

SORU 43 Katma Bte, zerk ve zel bteyi ana hatlaryla anlatnz? SORU 44 Vergi idaresince verilen vergi ceza eitlerini anlatn ve ceza tutarlarn belirtiniz? SORU 45 Para politikas nedir? Aralar nelerdir? Enflasyonla ve deflasyonla mcadelede para politikasnn etkinlii nasldr?

SORU 46 deme gcne gore vergilendirme aralar nelerdir? Trkiyede uygulann anlatnz? SORU 47 Maliye politika araclarn anlatnz? Uygulamadaki engellerden ve de aksaklklardan bahsediniz? SORU 48 Aadaki kavramlar aklaynz? a-Dk mal b-lee gre azalan getiri c-retimde dsallk d-Okun yasas e-Beklentilere gore geniletilmis Phillips erisi SORU 49 Yatrm faiz esneklii sfr, para talebi faiz esneklii sonsuz iken kamu harcamalrdaki artn etkisini IS-LM modelinde inceleyiniz? SORU 50 Tam rekabeti bir firmann kapatma noktasn ekil yardm ile gsteriniz. SORU 51 Bte ann azalmasnn toplam talep-arza etkisin ekil yardmyla aklayn. SORU 52 Para arzndaki artn faizler zerinde etkisini, beklenen enflasyon ve gelir etkisinin (likidite) ikame etkisini bastrd durumu tartnz? SORU 53 Heteredoks ve Ortodoks poltikalar anlatnz. SORU 54 Cournot dengesini aklaynz. SORU 55 Helsinki srecinden sonra Trkiye AB ilikileri. SORU 56 Tam Rekabette zarar ve ar kar elde eden firmann durumunu ekille aklaynz. SORU 57 Keynesyen modelde oaltan mekanizmasnn anafikrini saysal bir ernekle aklaynz. SORU 58 Para politikasnn aralar ve amalarn aklaynz. SORU 59 sizlik eitleri nelerdir? Ekonmide tam istihdam hedefine ulamak niin nemlidir? SORU 60 Kamu borlarnn srdrlebilirliini tartnz. SORU 61 IMF'nin amalar nelerdir? SORU 62 Verimli-Verimsiz giderler ayrm yapp, kamu gelirleri asndan nemini aklaynz.

SORU 63 Btenin akl ve anlalrl ilkesini aklaynz. SORU 64 Enflasyonunu gelir dalm zerindeki etkileri nelerdir. SORU 65 Muhasebenin temel kavramlarn yaznz. Dnemsellik kavramn aklaynz. SORU 66 Envanter kavramn aklaynz. SORU 67 sizlik eitlerini yaznz. SORU 68 retim faktrlerini yaznz. SORU 69 Para politikas aralarn yaznz. SORU 70 Azgelimi lkelerde iktisadi kalknma hzn snrlayan konular yaznz. SORU 71 Enflasyonla mcadele stratejilerini yaznz. SORU 72 Maliye politikasnn amalarn yaznz. SORU 73 Vergi lkelerini yaznz. SORU 74 Aadaki kavramlar aklaynz. a) Verginin kanunilii b) Program bte c) Vergiden kanma SORU 75 Veraset ve intikal vergisinin lehinde ve aleyhindeki grler nelerdir? SORU 76 Enflasyonla mcadelede gdlen amalar nelerdir, bu amalarn gerekletirilmesinde vergi politikasndan nasl yararlanlr? SORU 77 KDVnin konusunu ve mkellefini belirterek, sz konusu vergiyi, vergide adalet ilkesi ynnden deerlendiriniz. SORU 78 Makro ekonomik ama ve aralar nelerdir ve aralarndaki elikileri anlatnz. SORU 79 Vergilemede beyan esasnn nemi nedir? SORU 80 Devlet Borlarnn konsolidasyonunu aklaynz. SORU 81 Btenin yasama organnca denetimini aklaynz. SORU 82 Devlet borlanmasnn gelir dalm zerindeki etkilerini eitli ynlerden inceleyiniz.

SORU 83 GSMHdan harcanabilir gelire ulamak amacyla indirilecek kalemler nelerdir, aklaynz ? SORU 84 Aagdaki kavramlar aklaynz a)Nominal dviz kuru, reel dviz kuru b)Hzlandran c)Senyoraj kar, enflasyon vergisi SORU 85 Serbest piyasa ekonomisinde, a)retim faktrleri fiyatlar nasl oluur ? b)retim faktrlerine ynelik talep artnn ve retim faktrleri talep erisinin negatif eimli olmasnn nedenleri nelerdir ? c)retim faktrleri arznn artmas nasl olur, faktr arz erisinin pozitif eimli olmasnn nedenleri nelerdir ? SORU 86 .Keynesci ve Monetarist grlere gre; a)Para arzndaki deiikliklerin nominal gelir zerindeki etkisini, b)Para arz ve talebindeki deiikliklerin ngrlebilirliini, c)ktisadi politikann oluturulmasn karlatrmal olarak aklaynz. EVDE BAK SORU 87 Depresyon dnemlerinde olmas gereken kamu harcama politikas nedir? SORU 88 Az gelimi lkelerde d ticaretin iktisadi kalknmann finansmanndaki roln aklaynz. SORU 89 a) enflasyonist ortamda bolanma politikasnn baars neye bal ve nasl olmal? b) gelir dalmn belirleyen unsurlar srala ve ksaca aklaynz. SORU 90 Aadakileri tanmlaynz. a)Tam mkellef-dar mkellef b)Fonsiyonel gelir dalm c)Egzersiz-jestiyon usul d)Milli bte kuram e)Vergi tarifesi-vergi matrah f)Resen tarh SORU 91 Tam rekabetten monopole gemenin sakncalarn aklaynz. SORU 92 D ticare politikas nedir?aralar ve amalarn yaznz.Amalarndan hangisi az gelimi lkelerde nemildir. SORU 93 Tam rekabet piyasasnda tek fiyatn sonular nelerdir?

SORU 94 Devalasyonun d demeler dengesi dndaki ekonomik etkileri nelerdir? SORU 95 Aadaki kavramlar aklaynz. a) Risk sermayesi b) Forward piyasas c) Talebin gelir esnekilii d) Ak piyasa ilemleri e) oklu kur sistemini

ksaca aklaynz.

SORU 96 Keynezyen ve Monetarist grlere gre toplam talebi etkileyen faktrler nelerdir? Her iki grn ortak ve farkl yanlarn aklaynz. SORU 97 Keynezyen ve Monetarist grlere gre, kamu harcamalarndaki bir artn ekonomik etkileri nelrdir? SORU 98 Trk genel bte sistemiyle ilgili olarak; a) Bte giderlerinin tahmin edilmesi ve yaplmas srecini ksaca aklaynz. b) Bte ile verilen deneklerin yetmemesi halinde btenin uygulanmas aamasnda yaplan ilemleri ksaca belirtiniz. c) Trkiyede gider btelerinin srekli olarak almasnn (balang denekleri ile gereklemeler arasndaki sapmalarn) nedenleri konusundaki grnnz aklaynz SORU 99 Mali, iktisadi,sosyal ve idari vergileme ilkelerini saynz. Kresellemenin, devletlerin vergileme kapasitesinde yaratt sorunlar ile vergileme ilkelerine etkisini aklaynz. SORU 100 Maliye politikasnn amalar arasndaki uyumsuzluklar ksaca aklaynz.

SORU 101 Maliye politikas arac olarak; a) Borlanmann fonksiyonunu belirtiniz. b) Borlanma stratejisini etkileyen unsurlar ( vade, faiz oran, i-d bor tercihi, tercihte rol oynayan unsurlar asndan) Trkiyenin izledii borlanma politikasn da gz nne alarak belirtiniz SORU 102 Vergi istisnas, kamu iktisadi kuruluu, hazine a, vergi sorumlusu, Tobin vergisi, para kurulu (currency board), srnen pariteler (crawling peg), konsolide bte, dalgal borlar ve Marshall' n gelir dalm kuram kavramlarn ksaca aklaynz.

SORU 103 zelletirmelerin iktisadi ve mali amalarn saynz. Trkiyedeki zelletirme giriimlerinin etkinliini bu amalar dorultusunda deerlendirerek mevcut sorunlar belirtiniz. SORU 104 Aadaki kavramlar aklaynz: a)King Kanunu b)arpan-Hzlandran c)Deer Paradoksu d)Likidite Tuza SORU 105 Klasiklerin emek piyasas ve istihdam hakknda grlerini anlatn. SORU 106 Otonom ve uyarlm tketimi ekil yardm ile anlatnz. SORU 107 Monopoln etkinlik ve kaynak dalm zerindeki etkileri nelerdir? SORU 108 Aadaki kavramlar aklaynz. a)Vergi Amortisman b)Vergi muafiyeti c)Konsolide Bte d)Konversiyon e)Bte arpan f)Katma bte g)Mcbir sebepler nelerdir? SORU 109 Kamu harcamalarndaki artla ilgili olarak Wagner ve Peacock-Wisemann grlerini aklaynz. SORU 110 Parafiskal geliri tanmlaynz. SORU 111 Piyasa Aksakl ve Hkmet Aksakl nedir? Karlatrnz. SORU 112 Kamusal mallarn genel denge modeli iinde optimal miktarlar Samuelsonn zmne gre nasl belirlenir? SORU 113 Hazinenin Merkez Bankasndan borlanmasn ksaca aklaynz. Bu tr bir borlanma ne tr sorunlar yaratr? Son yaplan dzenlemeler hangi yndedir?

SORU 114 Devlet btesinin denetim trlerini ve bte srecinin deiik aamalarnda ortaya kan denetim faaliyetlerini yaznz. SORU 115 Dolayl ve dolaysz vergileri ekonomik etkinlik asndan deerlendiriniz. Trkiyedeki uygulama hangi yndedir? SORU 116 a) Fiyat deiikliklerinde (art / eksili) genellikle neden gelir etkisi ikame etkisinden daha kk olur? b) Teknolojik olanaklar ile retim olanaklar erisi snr nasl izilebilir.Bu eri neden negatiftir ve ibkeydir aklaynz. SORU 117 Fiyat farllatrmas yaplabilen bir monopoln iki piyasa iin retim denklemi: Q1 = 500 5P1 Q2 = 300 2P2 Monopol iin maliyet denklemi : C = 2980 + 14Q + 0,05Q ve Q = Q1 + Q2 Monopol iin i)Optimal arz miktar ii)Her iki piyasa iin fiyatlar iii)Toplam retim miktar, toplam maliyet (TC) ve toplam kr bulunuz.

SORU 118 Parann miktar teoremine gre; para arz %8 arttrlrsa, a.Fiyatlar genel dzeyi hangi ynde, nasl deiir, neden? b.Ayn anda parann dolam hz da %24 drlrse ne olur, neden? c.stihdam dzeyi artarsa nasl bir etki ortaya kar SORU 119 ubat 2001e kadar olan ekonomik program ile ubat 2001den sonraki ekonomik program aralar, amalar ve ileyii bakmndan mukayese ediniz. SORU 120 Otomatik stabilizatrler nelerdir? SORU 121 Tam rekabet piyasasnn zellikleri nelerdir? SORU 122 Milli gelir nedir? Hesaplama yntemlerini yaznz? SORU 123 Kronik enflasyonun geerli olduu ve sermaye hareketliliinin tam olduu bir ekonomide, kamu harcamalarnn i borlanma ve para arz ederek finans etme olasal da var ise,

a)Kamu harcamalarnn borlanma yoluyla finanse edildii durumu, b) Kamu harcamalarnn para arz ederek finanse edildii durumunu, finansal piyasalar zerindeki etkisini aklaynz SORU 124 Neo-klasik analizde enflasyon oran ile faiz oran arasndaki ilikiyi deerlendiriniz. SORU 125 Dviz kuru sistemleri nelerdir. Sermaye hareketliinin tam olduu bir lkede dviz kurunun bir pa (anchor) olarak kullanlmasnn sonularn Mundell-Fleming modeli erevesinde deerlendiriniz. SORU 126 Baz iktisatlarn gelimekte olan lkelerin izledikleri ihracata ynelik byme modeli tercihlerini, fakirletirici byme olarak nitelendirmenin nedenleri nelerdir? Bu tezi ortaya atan ktisatlarn grlerini kullanarak tartnz. SORU 127 Trkiyede yurtii havayolu tamacl hangi piyasa tr iin bir rnektir. Bu piyasada yer alan firmann ksa dnem dengesini ekil yardm ile aklaynz. SORU 128 Fiyat endeksi ne demektir? Makro ktisat politikalar belirlenirken hangi fiyat endeksleri kullanlmaktadr? Sralayarak aklaynz. SORU129 Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) ile Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) arasndaki farkll aklaynz. Bu iki milli gelirin birbirinden ok farkl olmasnn nedenleri neler olabilir? Aklaynz SORU 130 Bankaclk Dzenleme ve Denetleme (BDDK) ile Sermaye Piyasas Kurulunun (SPK) grevlerini ve yetkilerini dnerek, bu iki kurumun finansal sistem zerindeki denetleme ilevinin nemini aklaynz. SORU 131 Kamu giderlerinin fonksiyonel ayrmn aklaynz. Kamu hizmetleri ve giderlerinin planlanmas bakmndan nemini tartnz. SORU 132 Enflasyonla mcadele asndan, arz artrc kamu giderlerinin niteliklerini inceleyiniz, gnmzdeki geerliliini ve nemini tartnz. SORU 133 Kurumlar vergisi kanununa gre rtl sermaye ve rtl kazan uygulamalar ne demektir? Koullarn belirtiniz ve uygulanabilirliini inceleyiniz SORU 134 KDV de yer alan indirim sisteminin ; gerek KDV ve gerekse gelir vergisi ile kurumlar vergisi asndan oto kontrol zelliini tartnz. SORU 135 Btede genellik ilkesini aklaynz ve gnmzde bte uygulamas asndan nemini tartnz. SORU 136 Btenin uygulanmas bakmndan, kamu giderlerinin idari aamada denetimini aklaynz ve etkinlik asndan nemini tartnz. SORU 137 Bor ykn aklaynz, bor yknn yaayan ve gelecek kuaklar asndan olabilecek etkilerini tartnz.

SORU 138 Aadaki Kavramlar Aklaynz. a)Lorenz Erisi b)Mali Srklenme c)demeler Bilanosu SORU 139 Talep esnekliiyle ilgili aadaki sorular cevaplaynz. a)Talep esneklii nedir. b)Talep esnekliini etkileyen faktrler nelerdir. c)Talep esnekliinin yansma zerindeki etkilerini anlatnz. SORU 140 Dviz kurunu tanmla, dalgal kur sistemini ve sakncalarn anlat. SORU 141 Tam rekabet piyasasnda ksa dnem kar maksimizasyonunu, toplam ve marjinal egriler yardmyla ayr ayr ackla. SORU 142 Dirsekli talep egrisini anlat. SORU 143 Asagdakileri tanmlaynz. a)Gizli maliyet-frsat maliyeti b)Ky bankaclg c) retimde dsallk ve negatif dssal ekonomiler SORU 144 Kara para aklama yntemleri nelerdir? SORU 145 Emisyon hangi ller ierisinde gvenilir bir kamu geliridir? SORU 146 ahsi gelir vergisinin, gelir daglm zerindeki etkileri nelerdir? SORU 147 Kamu giderlerinin carpan ve hzlandran etkilerini anlatn. SORU 148 Btcede giderlerin denetimi hangi yollarla yaplmaktadr? SORU 149 Aadaki kavramlar aklaynz.. a) Verginin amortisman b) Wagner kanunu c) ifte vergi d) Parafiskal gelirler SORU 150 Borlanmann bte zerindeki etkilerini yaznz. SORU 151 Hazinenin modern fonksiyonlarn yazarak bononun gelir yaratma etkisini anlatnz. SORU 152Vergi yk, Gayri safi vergi yk, safi vergi yk kavramlarn aklaynz. SORU 153 Devletin i veya d borlanmaya gitmesinin nedenleri NELERDR? SORU 154 A) Tahakkuk zaman am , tahsil zaman am B) zerk bte, verginin tarafszl C) Vergilendirilebilir kapasite

D) Konsolidasyon ve konversiyon nedir SORU 155 Marshal_Lerner teorisi ve devalasyon nedir? SORU 156 Mundel-Fleming (IS_LM) de maiye ve para politikas NEDR? SORU 157 Mastrich sonras sreci anlatnz. SORU 158 Gelir etkisi-ikame etkisi ve giffen paradoksunu ekille anlatnz. SORU 159 A) oligopol B)Politika karmas C)Forfaiting D) Arbitraj kavramlarn

tanmlaynz.

SORU 160 Tam rekabette uzun dnem endstri dengesini anlatnz. SORU 161 D ticaret politikas aralar nelerdir. SORU 162 Verginin yansmasn anlatnz. SORU 163 Kaydi para nedir Maliye politikasndan nasl etkilenir SORU 164 Ricardonun blm teorisini anlatnz? SORU 165 Para politikas aralar nelerdir ? SORU 166 Para politikas aralar nelerdir ? SORU 167 Tam rekabet piyasasnn zellikleri nelerdir? Eksik rekabet piyasalarnn isimlerini yazn. SORU 168 Reel GSYH nedir, nasl hesaplanr.? SORU 169 Aadaki kavramlar aklayn. a)Dolarizasyon b)LAffer Erisi c)Revalasyon d)Talep Fonksiyonu e)King Kanunu SORU 170 Gelirin unsurlar nedir ? SORU 171 Kurumlar vergisinin mkellefleri, konusu, beyanname verilme zaman ve verginin denme zamann aklaynz. SORU 172 Btenin ilkeleri nelerdir? SORU 173 Bte a , temel bte a, tam istihdam bte a, devresel bte a kavramlarn aklaynz ve bte aklaryla ilgili iyimser Ricardocu yaklam anlatnz.

SORU 174 Ekonomide iki finansal varlk olsun. Para ve Bono. Parann beklenen getirisi sfr, bononun beklenen getirisi pozitif veya negatif olabilmektedir. Bu durumda bireylerin hangi koullarda portfylerinde para bulunduracaklarn aklaynz. SORU 175 Merkez Bankas gelecekte dk enflasyon politikas uygulayacan bugnden aklyor. Karar birimlerinin otoritelere gveni tam. Eer gelecekte Merkez Bankas bu politikaya uymaz ise enflasyon, reel cretler ve istihdam nasl etkilenecektir? Tartnz. SORU 176 80'li ve 90'l yllarda Trkiye'de kredi faiz oranlarnn yksek dzeyde seyretmesi kredi kullanmlarn ve yatrmlar nasl etkilemitir anlatnz. SORU 177 Enflasyon ile Senyoraj gelirleri arasndaki ilikiyi ekil yardmyla aklaynz. Bte aklarn uzun dnemde senyoraj gelirleri ile finanse etmek mmknmdr? Aklaynz. SORU 178 A) Nominal pa (apa/ Anchor) ne demektir? Nominal pa olarak belirlenebilecek balca deikenleri aklaynz. B) 2000-2001 yllarnda krizden sonra terkedilen ekonomik istikrar programnn pas nedir? Aklaynz. C) Bugn uygulanan ekonomik istikrar programnda hangi deiken pa olarak belirlenmitir anlatnz. SORU 179 Bir firma fiyatn arttrnca haslat azalyor. Nasl bir politika izlemeli? SORU 180 retim faktrlerinin marjinal verimlilii ve lee gre getiri kavramlarnn aklanmas ve aralarndaki ilikinin deerlendirilmesi. SORU 181 Parann fonksiyonlar ve bu konudaki farkl grlerin genel makroekonomik dengeyle ilgili sonular. SORU 182 Bireysel talep erisi ile toplam talep erisinin farklar. SORU 183 Kresellemenin kltrel, ekonomik ve siyasi etkilerini lkemiz rneinde tartnz. SORU 184 Son yllardaki gelimeler nda BM'nin geleceini tartnz. SORU 185 a) Blgeleraras eitsizliklerin nedenleri b) istihdam nitelii ve nicelii. SORU 186 Reel milli gelir, cari mili gelir, senyoraj ve enflasyonu tanmla. Enflasyonist bir ortamda senyoraj ve mili gelir arasndaki iliki, iktisadi bymeye etkisi nedir? SORU 187 Avrupa'nn EURO para birimini kullanmaya balamasnn Trkiye ekonomisi zerine etkileri nelerdir? SORU 188 Btenin genellii ilkesi nedir?

SORU 189 Kamusal mal nedir? zellikleri nelerdir? SORU 190 Safi art ve kaynak teorisi nedir? SORU 191 Ynetimin fonksiyonlar nelerdir? SORU 192 Alacak devir hznn yksek olmas ne anlama gelir? SORU 193 Likidite oranlar SORU 194 Verginin alnd kaynaklara gre snflandrmasn yapnz.Gelir ve kurumlar vergisini mkellef ve oran asndan karlatrnz. SORU 195 Vergi asln ve vergi cezasn sona erdiren sebepleri yaznz. Tarhiyat ncesi uzlamay anlatnz. SORU 196 Bte uygulama sonucunda yaplan denetimi anlatnz. SORU 197 Maliye politikasnn etkinliini phillips erisine gre anlatnz. SORU 198 Aadaki kavramlar aklaynz. a)retici art b)Pareto optimumu c) karlanm faiz paritesi d) yatrm isel olmas SORU 199 retimin en dk maliyetle gerekletirilmesini ekil yardmyla anlatnz ve genileme yolunu tanmlaynz. SORU 200 Para talebinin azald, yani ayn gelir ve faiz dzeyinde elde tutulmak istenen para miktarnn azald durumda, a)Keynesin yatay arz erisine gre fiyat ve kt nasl etkilenir? b)Klasiklerin dncelerine gre fiyat ve kt nasl etkilenir? SORU 201 Pigou etkisi ne demektir? SORU 202 Keynesyen dnceye gre ktisat politikas ile fiyatlar artrmadan kty artrmak mmkn mdr? Neden?ekil yardm ile anlatnz. SORU 203 a)dn verilebilir fonlar teorisini anlatnz. b)Para arznn isellii ve dsalln anlatnz. SORU 204 Gmrk Birliinin ticaret yaratc ve ticaret saptrc etkilerini anlatnz. SORU 205 Para arpan nedir? SORU 206 Trkiye ile ilgili aadaki klar yaklak rakam ve yaklak oranlarla cevaplandrnz a.)hracat ne kadardr

b.)D Ticaret hacmi ve GSMH ne kadardr c.)hracatn sektrel dalm nasldr d.)D Ticaret haddi ne demektir ve Trkiyenin durumu e.)Son yllarda d ticaret haddinin yn nasldr. SORU 207 Getiri erisi nedir? eklini izerek biimini ve eimini belirleyen faktrleri dilerseniz bir ernek de vererek anlatnz. SORU 208 Klasik Miktar Kuramnn Cambridge Yaklamnda a.)Para miktar yar yarya azaltlrsa milli gelir nasl etkileniz ekille anlatnz. b.)Kapsanmam Faiz Haddi Paritesi ve kapsanm faiz haddi paritesi nedir.Kapal ekonomi iin risk priminin etkili olup olmadn ve bu pariteleri deerlendiriniz SORU 209 Uluslar aras ktisattaki Satnalma Gc Paritesi kavramn aklaynz. SORU 210 MBnin temel amac nedir? Bu ama iin mevcut durumda temel olarak hangi para politikas rejimi uygulanyor? Bu politikann n koullar nelerdir? SORU 211 zel tertip i borlanma senetleri SORU 212 Program Kredisi SORU 213 Gelir ve harcama politikalarnn verimlilik zerine etkilerini tartnz. SORU 214 Vergi yetkisinin snrlanmasn AB erevesinde ve anayasa hkmlerini baz alarak tartnz. SORU 215 ifte vergileme nedir? SORU 216 Erdemli mal nedir? SORU 217 Mali anestezi, asimetrik enformasyon,oylama paradoksu kavramlarn aklaynz. SORU 218 Dnya ticaretine yn veren uluslararas kurum ve kurulular nelerdir?Kresellemeyle bu kurum ve kurulularn rolleri nasl deimitir anlatnz. SORU 219 Dnya ticareti iinde gelimi ve gelimekte olan lkelerin paylarndan bahsediniz.Dnya ticaretindeki mevcut trendlerden bahsederek,gelecee ynelik tahminlerinizi anlatnz. SORU 220 l acmaz nedir aciklayiniz. Turkiye neden sabit kur-para politikasi-serbest sermaye hareketleri politikasindan serbest kur-para politikasi-serbest sermaye

hareketleri politikasina gecmistir. Son yillardaki Turkiye ekonomisini de goz onunde bulundurarak degerlendiriniz. SORU 221 Devletler bazen fazla terim urunlerini denize dokerler ya da yakarlar. Turkiye fazla findigi denize dokerse ureticilerin olumlu etkilenecegi dusunulmektedir. Bu sav ileri surulurken findigin arz ve talep esneklikleri icin ne gibi varsayimlar yapilmistir. Boyle bir durumda findik ureticilerinin gelirleri nasil etkilenir? Ayrica hukumet taban fiyat belirlerse ureticilerin gelirleri nasil etkilenir? Aciklayiniz. SORU 228 Dolayli ve dolaysiz vergi nedir? Ulkemizde vergiler icerisinde hangisi daha fazladir ve bunun ekonomiye etkileri nedir? SORU 229 Enflasyonist bir ekonomi nin ozellikleri nelerdir? Bu ekonomide devlet nasil bir maliye politikasi izlemelidir ve kullanacagi maliye politikasi araclari neler olacaktir? Aciklayiniz. SORU 230 Keynesyen ve Monetarist okullarn parann dolanm hz hakkndaki grlerini ve teoriden kan politika sonularn aklaynz ? SORU 231 Bir ekonomide byme hznn artrlmas iin maliye politikas m yoksa para politikas m uygulanmaldr ? Gerekelerini aklaynz ? SORU 232 "D ticaret birbirine e lkeler arasnda ve karlatrmal stnlkleri iermeyen mallarla yaplmaktadr" bu gre katlyormusunuz ? Gerekelerinizi yaznz ? Eer cevabnz "evet" ise bu teorinin adn yazp bir rnek ile aklaynz ?

SORU 1 Tam rekabeti bir firma monopolcu bir firma olursa fiyat, retim miktar, tketici ve retici fazlasndaki deimeleri ekil yardmyla gsteriniz. Tekel, yakn ikamesi bulunmayan bir mal veya hizmetin tek satcsnn bulunmas durumuna ve bu tek satcya verilen addr. Belirli bir maln bir tek satcsnn olmas durumu, tam rekabetteki endstri kavramna benzetilebilir. Endstri, tam rekabet artlarnda ayn mal reten btn firmalarn toplamna verilen isimdir. Endstri iindeki her firma ayr bir karar birimidir. Firma endstri arznn ve piyasa talebinin belirledii fiyat seviyesini veri olarak kabul eder ve kendisine en yksek kar salayacak retim hacmini tespit eder. Tekelde ise ayr ayr firmalar yerine bir tek firma sz konusudur. Tam rekabette firmalarn kar karya olduu piyasa talep erisi, tekelde bu tek firmann kar karya kald talep erisidir. Dolaysyla tek firma, tam rekabet piyasasndaki tek firma gibi, fiyat veri olarak kabul etmek zorunda deildir. Tekelci firmann kararlar maln piyasa fiyatn etkilemektedir. Baka bir deyile fiyat belirleyen, tek firmann arz ile piyasa talebi ya da toplam taleptir. Tekelci firmann karn maksimize eden retim ya da arz miktar ile piyasa talebinin eitlendii noktada, piyasa denge fiyat olumaktadr.

Tekelci firmann karn maksimize eden denge retim ya da arz dzeyini, yine marjinal maliyet-marjinal gelir eitlii belirlemektedir. Firma hangi piyasaya mal arz ederse etsin, maliyet yaps deimeyecektir. Buna gre monopolc firmann dengesi ekil-3 yardmyla anlalabilir. ekilden de grlecei zere, monopolc firmann denge retim ya da arz dzeyini MM (Marjinal Maliyet) ve MH (Marjinal Hasla) erilerinin kesime noktas D belirlemektedir (MM=MH). Buna gre kar maksimizasyonunu salayan, sat miktar OAdr. Birim bana fiyat, (A)dan klan dikin talep dorusunu kestii (E) noktas ile belirlenir. Yani firmann karn maksimize eden (OA) arz miktarnn tm (AE) veya (OP) fiyatnda talep edilecek, yani satlacaktr. Toplam gelir, sat miktar (OA) ile fiyatn (OP) arpmna, yani (OAEP) dikdrtgeninin alanna eittir. retim (OA) kadar iken ortalama maliyet (AB) ya da (OF) kadar olacana gre, firmann yklendii toplam maliyet de (OA)x(OF)ye, yani (OABF) dikdrtgeninin alanna eittir. Toplam kar ise (OAEP) dikdrtgeninin alan ile (OABF) dikdrtgeninin alan arasndaki farka, yani (FBEP) dikdrtgeninin alanna eit olmaktadr. (OP) fiyat monopol piyasasnda arz ve talebi birbirine eitlediine gre, piyasa dengesi de firma dengesi ile birlikte belirlenmi olur. ekil-3: Monopolc Firmann Dengesi

Tekel altnda durum yukardaki gibi iken, rekabet altnda tketicilerin mal ve hizmetlere dedikleri fiyat, maln reticilere maliyetinden (giriimcileri sektre yatrm yapmaya gdleyecek kadar kar dahil) az da olsa dktr. Bu nedenle tketiciler birok mal deerinden daha dk fiyattan satn alm olurlar. Fakat tekel durumunda tketiciler lehine olan bu ekstra deer tekelcinin eline geer. Bu durumu rakamsal bir rnekle daha da aalm. rnein bir kutu aspirinin 1 liradan satlmas durumunda 200 adet, 10 liradan satlmas durumunda da 100 adet alc bulabileceini varsayalm. Karn maksimize etmek isteyen bir tekel, 1 lira maliyetli aspirini 10 liradan satarak kutu bana 9 lira kar edecektir. Grlecei zere, hem maldan 100 kiinin daha yararlanmas engellenmi hem de mal satn alan 100 kii tam rekabet koullarnda oluacak fiyatn zerinde bir bedel demitir. Aspirin alamayan 100 kii onun yerine daha pahal veya daha kalitesiz rnler almak durumunda kalacaktr. Bu sebeple, tekelci fiyatlar; gelir dalmn, ekonominin tm zerindeki dengeleri, ekonomik kaynaklarn doru alanlara dalmn ve teebbslerin gdlerini olumsuz ynde etkilediklerinden, sosyal olarak arzu edilmeyen piyasa durumunu yanstrlar1. Tekelci fiyat uygulanmas, retim sonucu ortaya kan katma deerin byk bir ksmnn tketiciden reticiye transferi sonucunu dourur. Tketicilerin piyasann rekabeti olmas durumunda elde edecekleri ilave deer, tekel sahiplerine geer ve bu da gelir dalmn olumsuz ynde etkiler. Ayrca, oluan yksek tekelci fiyat nedeniyle zel sektrde talep dmesi yaanr ve bu durgunlua sebep olur. Durgunluktan ise yine tasarruf eilimi, teebbs sahiplerine kyasla dk olan tketiciler zarar grr. Durgunluk dnemlerinde tekelciler rekabeti piyasalarda faaliyet gsterenlere kyasla daha yava fiyat drme eilimindedirler.1

POSNER, Richard A., a.g.e., s. 4.

Yaplan almalar gstermitir ki, tekelci fiyat uygulandnda elde edilen retici ve tketici rant toplam, rekabet ortamnda oluan toplamdan dktr. Buradan da yaratlan katma deer kimde kalrsa kalsn, tekelci firmalarca yaratlan katma deerin her zaman rekabeti firmalarca yaratlandan dk olaca anlalmaldr. Yukarda geen iktisadi rant terimi ile, nadir veya hi bulunmayan bir retim kayna sebebiyle elde edilen deer ifade edilmektedir. Bir kiinin evini, zamanla kalabalklaan ehir nfusu nedeniyle artan emlak fiyatlarn gz nne alarak, ald fiyatn stnde satmas sonucu elde ettii ilave deer iktisadi ranta iyi bir rnektir. Tekelci rantna gelince bu rant, yaknndan su kayna getii iin verimli hale gelen bir arazide olduu gibi nitelii veya ierii gerei deerlenen bir maddenin deer artn ifade etmek gibi toplumsal bir amac olmayp, tamamen suni ve piyasann maliyet ile talep yapsndan kaynaklanan ve bu sebeple arzu edilmeyen bir ranttr2. Yenilik yapma gds asndan konu deerlendirildiinde ise, tekelci firmann yenilik iin AR-GE faaliyeti yapmasnn kolay olduu grlr. nk bunun iin ayrabilecei kayna mevcuttur. Rekabeti firmann ise, eer sonucunda kendisine gerekten rekabet avantaj salayacana inanyorsa, zellikle sermaye piyasalar gelimi lkelerde yenilik yapmak amacyla, kaynak bulmas zor olmayacaktr. Fakat bu adan nemli olan, rekabeti firmann yenilik yapma konusunda daha seici ve rasyonel olacadr. Bu sebeple rekabeti firmalarda AR-GE faaliyetlerinin retim aamasna gei oran tekelci firmalara kyasla daha fazla, bir baka deyile AR-GE faaliyetlerinin daha verimli olduu sylenebilir. Ancak AT&T gibi tekellerin dnyann en byk AR-GE laboratuarlarna (Bell Laboratories) sahip olduunu ve ou teknolojinin bu laboratuarlarda gelitirildiini de belirtmek gerekir3. Tekeller hakknda yaplan bir baka eletiri ise, tekelin asl faaliyet gsterdii piyasada elde ettii tekelci kar kullanarak, rekabeti bir piyasada maliyetlerinin altnda ykc fiyatlandrma yoluyla rakiplerini pazar dna itme olaslnn bulunmasdr. Bu tehlike, zellikle piyasaya giriin zor olduu durumlarda geerlidir. nk piyasaya giri kolay ve sabit maliyetler dkse tekelci firma, fiyatn tekelci fiyata ykselttii anda piyasaya daha dk fiyatlardan rn sunmak zere yeni firmalarn girii sz konusu olacaktr4. Ancak, tekelci fiyat ile rekabeti fiyatn karlatrlmas o kadar kolay deildir. nk gnmzde birok oligopol piyasa olduundan, gerek anlamda rekabeti fiyatn tespitini yapmak gtr. nk, birka firmann pazar paylat oligopol piyasalarda teebbsler fiyat rekabetine girmek istemeyebilirler. Ayrca, piyasaya giriin zor olduu oligopol piyasalarda fiyat savalarnn olumas daha zordur. Bu sebeple, gnmzde piyasalarn ounluunda, uygulanan fiyatn tekelci fiyat ile rekabeti fiyat arasnda yer ald sylenebilir. Birden fazla aktrn sz konusu olduu oligopol piyasalar rekabet otoriteleri tarafndan sk bir ekilde denetlenirken, tekellerin daha ayrntl ve sk bir denetime tabi tutulmas tutarl bir davran olacaktr5. ktisadi reglasyon ikiye ayrlr. Bunlardan ilki doal tekellerin reglasyonu iken dieri potansiyel olarak rekabeti olan pazarlarn reglasyonudur6. Fakat, doal tekellerin reglasyonu iktisadi reglasyonun ortaya k sebebi ve en saf kullanld alan olduundan, regle edilmesinin mutlaka gerekli olduu genel olarak kabul gren doal tekellerin nasl regle edildiinin anlalmas, dier iktisadi reglasyon trlerinin kavranmasn kolaylatracaktr.2 3 4 5 6

POSNER, Richard A., a.g.e., s. 18-19. POSNER, Richard A., a.g.e., s. 37. POSNER, Richard A., a.g.e., s. 47-48. POSNER, Richard A., a.g.e., s. 16. VISCUSI, W. Kip/VERNON, John M./HARRINGTON Joseph E., a.g.e., s. 346.

SORU 2 Ricardocu denklik nedir?

SORU 3 Senyoraj geliri nedir? ekil yardmyla aklaynz. Uzun dnemde bte aklarn senyoraj geliriyle finanse etmek mmkn mdr? Hastaln tanm Kamu harcamalarnn vergilerin yansra para basma yoluyla finanse edilmesi durumunda ortaya kan bir ekonomik hastalk trdr. Devletin para basmas neticesinde tedavldeki para hacmi genileyerek enflasyona neden olur. Enflasyon ise mal ve hizmetlerin fiyatn artrdndan halkn satn alma gcn azaltr. Bir baka ifadeyle enflasyon sonrasnda enflasyon ncesine gre parann satn alma gc azalm olur. Enflasyonun reel gelirler zerindeki bu olumsuz etkisine enflasyon vergisi ad verilmektedir. Gerekten de senyoraj yoluyla devlet bir tr gizli vergi uygulam olmaktadr. Hastaln ortaya kt alanlar Merkez bankas bamszlnn tam olarak salanamam olduu tm lkelerde devlet senyoraj yetkisini keyfi olarak kullanarak enflasyon vergisi ad verilen hastaln ortaya kmasna neden olabilir. Hastaln nedenleri Hkmetlerin para basma yetkisini elinde bulunduran merkez bankas zerinde bask ve mdahalelerinin szkonusu olmas, Merkez bankalarnn para arzn ne ekilde ve hangi kurallar erevesinde artracaklarna ilikin anayasal ve yasal dzenlemelerin mevcut olmamas vs. Hastaln tedavisi

Merkez Bankalarnn bamszln salayacak anayasal/yasal kural ve kurumlar oluturulmaldr. Parasal anayasa , Para Kurulu (Currency Board) ya da baka formlasyonlar ciddi bir ekilde gzden geirilerek parasal disiplin tesis edilmelidir. Para arznn kontrolsz bymesi uzun sren enflasyonlarn nemli sebeplerinin birisi. Para arzndaki artlarn temel nedeni bte aklarnn finansman olduu takdirde ise, enflasyonun en nemli sebebi de para arzndaki artlar oluyor. Yani, enflasyonun drlebilmesi iin ncelikle bte aklarnn azaltlmas lazm. Bte aklar baka biimde kapatlamaynca, aklarn finanse edilmesinin kanlmaz yolu da karlksz para baslmas. Bte aklarn finanse etmek iin devletin karlksz para yaratma operasyonuna 'senyoraj' deniyor. 'Senyoraj' her zaman enflasyona neden olmayabiliyor. Gayri safi milli hasladaki byme orannda para baslmas enflasyonist etkiler yaratmayabiliyor. Ancak, bymeden doan gerek para talebinin zerinde baslan karlksz para, 'senyoraj enflasyonu' denilen ve maliyet ve talep enflasyonlar ile izah edilemeyen bir enflasyon biimine yol ayor SORU 4 Tam rekabet ve monopol piyasasnn karlatrlmas ?

Tam Rekabet PiyasasTam rekabet piyasas gerei deil, ideal olan veya olmas istenen bir piyasay ifade etmektedir. Tam yarma (rekabet) koullar altnda piyasann ilemesi hem firmalar hem de tketiciler iin menfaat douracaktr. Bylece toplumun menfaat ve karlar da gzlenmi ve gzetilmi olacaktr. Tam rekabet sistemi dier piyasa eitleri iin olmas gerekeni gsteren bir ablon piyasa olarak dnlmelidir. Tam rekabet piyasasna ekil veren zellikler aadaki gibi sralanabilmektedir: Piyasada ok sayda alc ve satcnn bulunmas: Piyasada ok sayda alc ve satcnn bulunmas, fiyatlarn bu iki grup tarafndan etkilenmesi ve deitirilmesine engel tekil edecektir. Dier bir ifade ile fiyatlar zerine bask kurabilecek retici ve tketici grubu bu piyasada varlk gsteremeyecektir. rnn homojen olmas: Mallar birbiri ile zde nitelie sahiptir, dolays ile hibir retici firma kendi malnn ok daha kaliteli, ok daha ilevsel olduu gibi gerekelerle fiyatlar zerinde oynayamacaktr. Tam enformasyon (bilgilendirme): Tam rekabet sisteminin en nemli zelliklerinden biri de enformasyonun yani bilgilendirmenin tam olmasdr. Gerek retici gerekse tketici tm piyasada oluan fiyatlar ve piyasann cari koullar hakknda tam bilgiye sahiptir. Piyasaya giri ve kn serbest olmas: Piyasaya giri ve kn serbest olmas ile birlikte rantabl alamayan firmalar daha etkin olabilecekleri sektrlere geebilir ve bylece piyasada her bir sektr o sektrn uzmanlarnca allr ve bu durum ncelikle firma daha sonrada da lke ve toplum refahi asndan nemlidir. ekil 4.1. Tam Rekabette Piyasa Dengesi ve ve Firma Talep ErisiP P

O

PYASA Q0

Q

O

FRMA P=AR=MR

Q

PEE

PE

ekil 4.1. Tam Rekabette Piyasa Dengesi ve Firma Talep Erisini gstermektedir. Buna gre piyasaya herhangi bir mdahelenin olmad tam rekabet piyasasnda piyasa dengesi, piyasa gleri olan mal arz ve talebince belirlenir. Arz ve talep E ile gsterilen noktada birbirine eit olduu iin piyasa dengesi E noktasnda oluur ve dengeyi veren fiyat seviyesi de PE olarak gerekleir. Piyasadan firmaya dndmzde, firmann talep erisi yatay eksene paraleldir, dier bir ifade ile sonsuz esneklie sahip bir talep erisi ortaya kmtr. Bu koullar altnda firma iin; fiyat=ortalama haslat= marjinal haslat= taleptir. Simgesel olarak gsterdiimizde:

P=AR=MR=D

(1)

Tam rekabet piyasasnda firmann toplam haslat erisi pozitif eimli bir eri olarak karmza kmaktadr. Bunun anlam ise firmann satt mal miktarn arttrmas ile toplam haslatn ayn zamanda (TR) arttrabilmesidir. nk piyasada fiyat talebe de eit olduu iin firma istedii kadar mal cari fiyattan satabilecektir. Toplam Haslat: Satlan maldan elde edilen haslat ifade eder, yani satlan mal miktarnn fiyat ile arpmna eittir. Simge olarak ifade ettiimizde:

TR=QxP

(2)

Ortalama Haslat: Toplam haslatn retim miktarna blnmesi ile elde edilir. Dier bir deyile, bir birimden elde edilen haslattr. Ortalama haslat ayn zamanda bize fiyat da vermi olacaktr. O halde simgesel olarak gsterdiimizde:

AR=TR/Q =P

(3)

Marjinal Haslat: En son ilave sat miktarnn toplam haslatta meydana getirdii deiimdir,tam rekabet piyasasnda marjinal haslatta fiyata eittir. Bu durumda marjinal haslat u ekilde de gsterilebilir:

MR= P x Q/ Q

(4)

Tam Rekabet Piyasasnda Ksa Dnem Firma Dengesi: Kar MaksimizasyonuTam rekabet sisteminde firmann ksa dnem karn analiz ederken Toplam Haslat-Toplam Maliyet Yaklam ve Marjinal Haslat-Marjinal Maliyet yaklam kullanlmaktadr. Toplam Haslat-Toplam Maliyet Yaklam; Bu yaklam ile firmann toplam maliyet ve haslat erileri analize dahil edilir. Bylece toplam maliyet erisinin toplam haslat erisinin altnda kalan yerleri kar alan olarak gsterilir. Bylece kar aral en yksek alan maksimum kar alan olarak seilir. ekil 4.2 nin st ksm incelendiinde pozitif eime sahip toplam haslat erisi olan TRyi ve Toplam Maliyet erisi TCyi grmekteyiz. K ve L noktalarnda TC=TRdir, dolays ile bu noktalarda kar yoktur. Ancak TC erinin TR erisinin altnda kald yerlerde dier bir ifade ile toplam haslatn toplam maliyeti getii yerlerde (K ve L noktalar arasnda kalan blgede kar vardr. Burada cevap verilmesi gereken soru, firmann bu iki nokta arasnda nerede bulanacadr. Bu sorunun cevab ise grafikte aka grlmektedir, o halde her iki arasndaki akln en fazla olduu yer yani MN aral firma iin maksimum kar salayan noktadr. Bu durum grafiin altnda gsterilen kar/zarar erisinde de grlmektedir. Kar/zarar erisinin maksimum olduu nokta ile MN aral ayn dzeyi yani Q2 retim dzeyinin maksimum kar verecek nokta olduuna iaret etmektedir.

ekil 4.2. Toplam Haslat- Toplam Gelir Erileri Yardmyla Kar Maksimizasyonu

TR, TC TC TR L M KN

Zarar

Kar

O Q1Kar/Zarar

Q2

Q3

Q

+Kar Alan

Q1 Q2 Q3

Zarar Alan Kar/zarar erisi

Marjinal Haslat-Marjinal Maliyet yaklam: Bu yaklama gre firmann rettii en son birim maln maliyeti, o maln satndan elde edilen haslat at noktadan itibaren; firma azalan bir haslat ile kar karya kalr. Firma retimine bu ekilde devam ettiinde ise bu kez kar yerine zarar gerekleir. Bununla beraber marjinal maliyetin marjinal haslata eit olduu noktada ise firma kar maksimizasyonuna ular. Dier bir ifade ile kar maksimizasyonuna bu yaklamda:

MR=MC

(5)

eitliinde ulalr. Bu durum ekil 41.3. de gsterilmitir. Buna gre K noktasnda firma iin maksimizasyon art salanmtr. ekil 4.3. Marjinal Maliyet-Marjinal Haslat Yaklamna Gre Kar Maksimizasyonu

MR/MC MC

K R0 MR

Q0

Q

ekil 4.4. Marjinal Maliyet-Marjinal Haslat Yaklamna Gre Kar MaksimizasyonuEndstri Fiyat P S Fiyat P MC SRAC

Firma

P*

P* LRAC

D kt Miktar Q kt Miktar Q

Tam rekabet firmasnn uzun dnem dengesi incelendiinde fiyat uzun dnem ortalama maliyete (LRAC) eit olacaktr. Piyasa arz erisi, endstri iinde yer alan firmalarn ksa dnem marjinal maliyetlerinin toplamna eittir. Firmalarn lee gre sabit getiri ile altklar varsaym altnda analizimizi yaptmz iin uzun dnem ortalama maliyet erisi olan LRAC yatk olacak ve yatay eksene parelellik arzedecektir.

4.2. Monopol Piyasas

Bir ekonomide bir mal reten ancak bir firmann olduu bir piyasa eklinde zetlenebilir. Monopolc (Tekelci) bir piyasada, bir mal monopolc firmadan baka reten bir firma yoktur. Dolays ile toplumda ilgili mala olan talep sadece bu firma tarafndan karlanr. zellikle piyasa ekonomisinin popler hale gelmesi ile birlikte dnya ekonomilerinde monopoller azalmtr. Ayrca tketici menfaatleri ve ekonomik gerekelerle kimi lkelerde de yasaklanmtr. Tpk tam rekabet piyayasnda olduu gibi pr anlamda , en sert hali ile monopol uygulamas grlmemekle beraber buna yaklaan endstriler olmutur (Liberal politikalara geilene kadar Trkiyede ay, sigara , eker v.b. rnlerde tekelci yap mevcuttu). Monopoln oluma nedenleri u ekilde zetlenebilir: Devlete salanan iletme imtiyaz, rnein maden arama ve karma ileminin eskiden sadece MTA (Maden Tetkik Arama Tekilat) ya braklmas gibi Devlet lisans, bir takm retim ve hizmetlerin sadece belirli nitelikteki kii ve kurumlara braklmasdr. rnein sadece avukatlk belgesine sahip olanlarn avukatlk yapmas gibi Patent, yeni bir icat gelitiren kii veya kuruma devlet tarafndan imtiyaz salanarak o maln retimini sadece o firmann yapmasnn salanmas gibi Telif hakk, herhangi bir sanat eserinin basm, sat veya yeniden retilmesi konusunda sadece o eseri yapann izninin gerekmesidir Bu saydmz nedenler yasal temelli olup, pr bir monopol oluturmamakla beraber arz ve retimi snrlandran faktrlerdir. Bunlara ilave olarak bir de doal nedenler vardr ki bu da, bir mal reten birka firma arasndan sadece birinin lek ekonomisi sonucu dierlerinden daha ucuz yani daha az maliyetle retim yapmasndan dolay dier firmalar sektr dna itmesi ile olumaktadr. 4.2.1.Monopolc Firmann Ortalama, Marjinal ve Toplam Haslat Ortalama Haslat: Monopol piyasasnda da ortalama haslat olan AR, fiyata yani P ye eittir. Ortalama haslatn fiyata eit olduu aadaki basit matematiksel denklemle de ispat edilebilir:

AR=TR/Q =(PxQ)/Q ise AR=P

(6)

Monopol bir piyasada firma talebi tek bana karlad iin firmann talep erisi ile piyasa talep erisi ayndr. Marjinal Haslat: Marjinal haslat kavram anlam olarak bu piyasada da deimemektedir. Dier bir deyile marjinal haslat, bir birim mal daha fazla satmak karl elde edilen haslat vermektedir. Monopol piyasasnda marjinal haslat tam rekabet piyasasnda olduu gibi fiyata eit olamamaktadr. Bilindii zere tam rekabet piyasasnda marjinal haslatn fiyata eit olmasnn nedeni reticinin ayn fiyattan diledii kadar mal satabilmesi idi. Ancak monopol piyasasnda firma ayn fiyattan diledii kadar mal satamamaktadr. Daha fazla mal satmak istediinde fiyatn indirmesi gerekmektedir, bu durum ise marjinal haslatn fiyatn altnda gereklemesine neden olmaktadr.

ekil 4.5. Monopol Piyasasndaki Firmann Marjinal Ve Ortalama MaliyetiP K

AR=D O MR

Q

Yukardaki ekilde en dikkati eken nokta K noktasdr. nk K noktasnda MR=AR, bunun nedeni ise ilk mal satndan elde edilen marjinal haslat ve ortalama haslatn birbirine eit olmasdr. Zamanla maln satlan birimleri arttka marjinal haslat fiyattaki deiimlere paralel bir ekilde azalmakta ve AR erisinden uzaklamaktadr. 4.2.2. Monopol Piyasasnda Denge Fiyat ,Ortalama ToplamToplam haslat- toplam maliyet yaklamna gre, toplam haslat erisi toplam maliyet Maliyet;marjinal erisinin zerine ktnda, her ikisi arasndaki dikey mesafenin en fazla olduu nokta Maliyet firmann karnn da en st olduu noktadr ve ekil 4.6 da KL aral olarak gsterilmitir. ekil 4.6. Toplam Maliye-Toplam Haslat yaklamna Gre Kar MaksimizasyonuP TC TRK

L

Q

Marjinal Maliyet Marjinal Haslat Yaklamna gre ise, firmann kar maksimizasyonu MR, MC eitliini veren noktada gerekleir. Aadaki grafik monopolc bir firmann ar kar durumunu vermektedir. ekil 4.7. Marjinal Maliyet Marjinal Gelire likin Kar Maksimizasyonu (Ar Kar)

P, ATC,MCAIRI KAR ALANI

Q

ekil 4.8. Marjinal Maliyet Marjinal Gelire likin Kar Maksimizasyonu (Normal Kar)

P,ATC,MC

NORMAL KAR

kt (Q)

Firma yksek fiyatla ar kar elde edebilir ancak toplumun ou bu mal bulamamaktadr. Bu durumda firma retim miktarn Q0 dan QR ye getirir. Bylece retim miktarnn artmas ile fiyat der ve ar kar ortadan kalkar. ster monopol ister baka bir piyasa olsun firma hem retim miktarn hem de fiyat e anl olarak istedii gibi ayarlamayaz.

4.3.Monopolc Rekabet PiyasasTam rekabet piyasas ile monopolc rekabet piyasas arasnda her ikisinin de baz ynlerini tayan piyasalar gerek hayatta kar karya kaldmz piyasalardr. Monopolc rekabet piyasas byle bir piyasadr. Monopolc rekabet piyasasnn zellikleri u ekilde zetlenebilir: Piyasada ok sayda firmann bulunmas; bu zellik fiyatlarn reticiler tarafndan kolaylkla deitirilemeyecei hatta bir kann bir araya gelse dahi fiyatlar bask altna alamayacan ifade etmektedir. Piyasada homojen deil heterojen rnlerin olmas, monopolc rekabet piyasasnn en byk zelliklerinden birisi reticilerin mal farkllatrmas yoluna giderek kendi mallarna zel bir mteri portfy kazandrma urasdr. Firmalarn temel hedefi kendi malna bamllk meydana getirmek ve bunu baardktan sonra da ar kar elde edebilme arzusudur. Giri ve k serbestliinin olmas, bu serbestlik neticesinde rekabete ayak uyduramayan firmalar aradan ekilir ve mallar sadece uzmanlar tarafndan retilir. ekil 4.9. Monopolc firmann ksa dnem dengesi

P

MC ATC

L P0

K

D=ARP1 M MR

O

Q0

Q

Monopolc rekabet piyasasnda da talep (D) ortalama maliyete (AR) eittir. Ayn zamanda marjinal haslat (MR) ise ortalama maliyetin altndadr. Yukardaki ekilde firma kar maksimizasyonu iin MR=MC eitlii gereklidir (K Noktas). Bu noktadan miktar eksenine indiimizde kar maksimizasyonu oluturacak miktar seviyesi bulunmaktadr (Q0). K noktasndan talep eksenine ktmzda ise (L Noktas) bu kez tketicilerin Q 0 kadar mal talep etmek iin demeye raz olduklar fiyat verecektir P0. O halde firma MR=MC eitliinde; (O- Q0 ) x Po=Firmann Haslatdr, bu haslattan ortalama maliyeti yani birim bana den maliyeti karttmz da bize ar kar alann verecektir. (O- Q 0 ) x P1 = Satlan mal miktar iin toplam ortalama maliyettir. O halde (O- Q0 ) x Po - (O- Q0 ) x P1= KARdr. Dier bir ifade ile kar alan (ML P0 P1) drtgeninin alan kadardr. ekil 4. 10. Monopolc firmann Uzun dnem dengesi ,

P

MC ATC E PE

K

D=ARMR

O

Q1

Q

Uzun dnemde ar kar gren pek ok firmann bu endstri koluna girmesi ile birlikte firma iin olumu talep azalarak Q1 seviyesine gelecek; piyasann temel zelliklerinden olan piyasaya giri k serbestlii kural ile endstri iine pek ok firma gelecek, bu da rekabeti arttracaktr. Artan rekabet nedeni ile firmalar bir yandan daha ok reklam ve promosyona giderlerken bir yandan da fiyatlarn aa ekeceklerdir. Her iki etki nedeni ile firma artk ar kar deil normal kar olarak adlandrlan E noktasna ulamaktadr. SORU 5 Marshall Lerner koulu, devalasyon ve d ticarette kk lke avantaj nedir?

Devalasyon Devalasyonun szlk anlam u ekilde tanmlanabilir: Ulusal parann, yabanc para birimleri karsnda deerinin isteyerek belli bir amaca ynelik olarak drlmesine Devalasyon denir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, parann deer yitiminin olmamasdr. Karar idari ve siyasidir. Devalasyon yaplmas iin birok sebep saylabilir. Ancak, genel olarak iki temel nedene dayanarak ynetenler parann deeri drmek ihtiyac duyarlar. 1. stikrar temini iin yaplan devalasyon 2. D satm desteklemek amacna ynelik yaplan devalasyon Devalasyon, genel olarak demeler bilnosu ak veren lkelerde, demeler bilnosu aklarn kapama amac ile de yaplr. nk devalasyon ithal girdilerinin fiyatlarn ykseltip, ihracat ktlarnn fiyatlarn drr. Bu nedenle yllk ithal girdilerinin toplam hacmi azalrken, yllk ihra ktlarnn toplam hacmi ykselir. Bylece devalasyon yaplan lkelerde dviz tasarrufu ve dviz girdisi salanr. Bu ekilde demeler dengesi aklarn kapatma olanaklar domu olur. Devalasyonun ticaret dengesi zerindeki etkisi ise nominal dviz kurundaki deimelerin, reel devalasyona yol ap amadna baldr. Dolaysyla devalasyonun ticaret dengesi zerindeki etkisi belirli deildir. Nispi fiyatlarn ve ticaret hacminin dviz kurundaki deimelere nasl karlk verecei J-etkisi varsaym ile aklanmtr. Buna gre devalasyon ilk aamada ticaret dengesi zerinde olumsuz etki yapacaktr, fakat daha sonra olumlu etkileri grlecektir. Yabanc fiyatlar deimeden devalasyon yaplmasnn iki etkisi vardr. lk olarak eer ithalatn fiziksel miktar deimezse, ithalat harcamalar artacak ve ticaret dengesi ktleecektir. Fakat daha sonra ithal mallarn greceli fiyatlarnn ykselmesi talebin yurtii mallara kaymasna ve ithalat hacminin daralmasna neden olarak ticaret dengesini iyiletirecektir (Ertekin, 2001:156-157). Revalasyon Ulusal parann d piyasalardaki deerinin ykseltilmesine revalasyon ad verilir. Bu ilem devalasyonun tam tersidir Seyidoluna gre ise revalasyon yle tanmlanmaktadr: Sabit kur rejimlerinde d deme fazlas veren bir lkede, bu fazlalklar gidererek d dengeyi salamak zere, hkmet kararyla resmi dviz fiyatnn drlmesi (ulusal parann d deerinin ykseltilmesi) olarak tanmlanabilir (Seyidolu,1999: 503). 5.1.1.3. J Erisinin Tanm

Devalasyonun etkilerinin devalasyon yapldktan belli bir sre sonra ortaya kmas. lk andaki ani etkilerden biri ithal fiyatlarnn ykselmesi, ihra fiyatlarnn dmesidir. hracat hacminin artmas iin belli bir srecin gemesi gerekir. Seyidolu J erisi yle tanmlanmaktadr; Devalasyonun d ticaret bilnosu zerindeki etkilerini belirtmek iin yaplan bir benzetmedir. Buna gre, devalasyonun hemen sonrasnda d ticaret bilnosu dengesi daha da bozulur, ancak bir sre gelikten sonra devalasyonun iyiletirici etkileri ortaya kmaya balar. Bylece devalasyonun d ticaret zerindeki etkileri adeta bir J harfi izmi olur. lk ortaya kan bozucu etkiler Jnin alt kvrk ksmna, ondan sonraki dzeltici etkilerde boyun ksmna benzer (Seyidolu, 1999:301). Devalasyon sonucunda lkenin d ticaret bilnosunda meydana gelen deimeler, J harfinin ekline benzedii iin J erisi olarak tanmlanmaktadr. Devalasyon sonunda d ticaret bilnosu nce bozulmakta, daha sonra dzelme eilimine girmektedir. Zaman ierisinde Devalasyon lkenin d ticaret bilnosu zerinde J harfine benzer bir etki yaratmaktadr. Bu etki ksa esnekliklerinin birden kk olmasna baldr. nk devalasyon sonucunda zellikle reticilerin yeni duruma uymalar zaman almaktadr. Devalasyon ihracat fiyat asndan cazip klabilir. Fakat bu cazip fiyatlarla ihracat yapmak iin ncelikle retimi artrmak gerekir ki buda zaman alr (Karluk, 2002:395). Reel dviz kuru ile ihracat ve ithalat arasndaki ilikinin belirlenmesi; d ticaret dengesini salamaya ynelik olarak uygulanacak kur politikasnn baarl olabilmesi iin gerekli bir kouldur. Eer, reel dviz kurundaki deiimler, d ticaret kalemleri olan ihracat ve ithalat etkilemiyorsa, d ticaret aklarn azaltmaya ynelik bir kur politikas problemi zmeyecek ve hatta daha uygun ve daha acil ihtiya gsteren politikalardan dikkatleri uzaklatracaktr. Ulusal parann yabanc paralar karsnda deer kaybetmesine bal olarak ksa dnemde bozulan d ticaret dengesinin, belirli bir srenin ardndan iyilemeye balamas uluslararas iktisat literatrnde J-Erisi Etkisi olarak ifade edilir.

Devalasyonun hemen ardndan d ticaret dengesinde grlen bozulmann sebebi, ulusal para cinsinden ithalat harcamalarndaki artn; ihracat gelirlerindeki arttan daha fazla olmasdr. Bu durum, ksa dnem ithalat talebinin fiyat esnekliinin dk olmas ile aklanr. Ancak, zamanla artan ithalat fiyatlar ithalat hacmini drecek ve ihracatn yurt d talep esnekliindeki artla birlikte ihracat fiyatlar ve ihracat hacmi de artacaktr. Bu nedenle, ksa dnemde bozulan d ticaret dengesi; esnekliklerdeki uyarlanma ile birlikte dzelmeye balayacaktr. Bu grn arkasndaki mantk, d ticaret dengesine esneklikler yaklam olarak bilinir. zellikle, IMF tarafndan da benimsenen esneklikler yaklamna gre devalasyonun d ticaret dengesini iyiletirici etki dourabilmesi iin ithalatn yurt ii ve ihracatn yurt d talep esnekliklerinin mutlak deerleri toplamnn birden byk olmas (Marshall-Lerner Koulu) gerekir

Marshall-Lerner Koulu IMF tarafndan da benimsenen esneklikler yaklamna gre devalasyonun d ticaret dengesini iyiletirici etki dourabilmesi iin ithalatn yurt ii ve ihracatn yurt d talep esnekliklerinin mutlak deerleri toplamnn birden byk olmas (Marshall-Lerner Koulu) gerekir. Dinlere gre ise Marshall-Lerner Koulu aadaki gibi aklanmaktadr.

Devalasyondan beklenen demeler bilnosu an azaltc sonularn elde edilebilmesinin koullarn aratrarak elde ettikleri sonucu bir formlle aklamlardr. Bu formle gre lke iinde retilen mallarn arz esnekliinin sonsuz olmas koulu ile ithal mallarnn yurtii ve ihra mallarnn yurt d talep esneklikleri toplamnn birden byk olmas gerekmektedir. Bu koul u ekilde ifade edilebilir. Burada; em +ex> 1 em: ithal mallarnn yurtii esnekliini ex: ihra mallarnn yurtd talep esnekliini ifade etmektedir. 5.1.2. Kur Ayarlamalar ve D demeler Dengesi Dviz kuru deimeleri ile d denge arasndaki ilikiler olduka karma bir niteliktedir. nk her eyden nce bu ilikiler iki ynldr. yle ki kurlarn deitirilmesi, bir yandan d dengeyi salayc etkiler doururken, dier yandan d demeler bilnosundaki deimeler de kurlar etkileyebilmekledir. Sonra kur deimeleri yalnzca yerli ve yabanc mal ve hizmetlerin fiyatlarn deitirerek deil, ayn zamanda milli gelir mekanizmas ve yabanc sermaye akmlaryla da d dengeyi etkileyici sonular dourur. Analitik ynden, |tm bu ynleri kapsayan bir denkleme mekanizmas gelitirmek olduka gtr. O nedenle devalasyonu incelemek iin esneklik yaklam, toplam harcama yaklam ve parasal yaklam diye farkl yntem ortaya atlmtr. Bunlarn iinde en eski olan esneklik yaklamdr. Aada greceimiz gibi bu yaklamda konu, nispi fiyat deimeleri asndan ele alnmaktadr. Dier iki yaklam ise bir anlamda bu alandaki eksikleri gidermek amacyla gelitirilmitir. yle ki toplam harcama yaklam devalasyon olayn milli gelir ve istihdam deitirme ynnden, parasalc yaklam da para arz ve talebine etkileri asndan incelemektedir (Seyidolu,1994: 211). 5.1.2.1. Devalasyonun Geleneksel Analizi: Esneklik Yaklam Devalasyon, d demeler bilnosu ak veren lkelerin bu aklar gidermek iin uyguladklar nlemlerden biridir. Esneklik yaklamna gre devalasyonun d denge

zerindeki olumlu etkileri, ihracat gelirlerini artrp ithalat giderlerini azaltmas, baka bir deyile d ticaret bilnosunu iyiletirmesi yoluyla ortaya kar. Devalasyonun douraca ilk etki ithal mallarn ulusal para cinsinden yerli lke sakinlerine pahallatrmak ve ihra mallarn yabanc para cinsinden d tketicilere ucuzlatmaktr. Bunun sonucunda da ithal mallarnn yurtii talep esnekliine bal olarak, ithalat talebi azalr ve ithalat giderlerinden bir tasarruf salanr. Dier yandan, lkenin ihra ettii mallarn di talep esnekliine bal olarak da ihracat hacmi geniler. Bu ise lkenin dviz gelirlerini artrr. Bylece her iki olumlu etki dolaysyla d ticaret bilnosu lkenin lehine deiir ve sonu olarak demeler bilnosundaki balangta mevcut aklar giderilmi olur. Sz konusu iki esneklik, yani ithal mallarnn i ve ihra mallarnn d talep esneklikleri ne kadar yksekse, devalasyonun ithalat dvizlerinden tasarruf salama ve ihracat dvizlerini artrma etkileri de o kadar byk olmaktadr. Fiyat etkilerini esas almas ve bunlarn da talep esnekliklerine bal olmas dolaysyla devalasyon konusundaki bu geleneksel yaklam "esneklik yaklam" (elasticity approach) diye adlandrlmtr 5.1.2.2. Toplam Harcama Yaklam Devalasyon yoluyla cari ilemler an azaltmaya ilikin zmlemede baz eksiklikler mevcuttur. Esneklikler yaklamnda yaplan devalasyonun sonraki dnemlerde gelir zerindeki etkileri gz ard edilmitir. Devalasyon ilk etapta lkenin ihracatn tevik edici bir rekabet gc salad gibi, ithalat da caydrc bir etkide bulunur. Bylelikle nceden ithal edilen mallarn yurt iinde retimi tevik edilmi olunur. retimde ve dolaysyla reel gelirde art yaanmas ithalat yeniden artrc ynde etkiler. Bundan tr lkenin d ticaret dengesinde gzlenen devalasyon kaynakl iyileme ksmen giderilmi olur. Gayri safi yurtii hslann Gross domestic product, GDP yurtii harcamalar diye nitelendirilen tketim-yatrm- hkmet almlar toplamna (C + I + G) ihracat ilave etmek sureti ile hesaplanmaktadr. Dolays ile GDP yi harcamalar toplam ile lebilmek iin dier lkelerde retilmi olan mallara yaplan harcamalar (imports, N) yurtii harcamalar

ile ihracat toplamndan (C + I + G + X) karmak gerekir (nsal, 1999:27). GDP = C + I + G + (X M) Burada; GDP= Gayri safi yurtii hasla G = Hkmet almlar C = Tketim Harcamalar X = hracat (exports) I = Yatrm Harcamalar M = thalat (imports) demeler bilnosu denkletirme srecinde gelir etkisini de dikkate alan toplam harcama (absorption) yaklam ekonomideki i denge (istihdam) durumuna gre farkl sonulara ular. Keynesyen gelir belirleme modelindeki toplam harcama deikenleri birlikte ele alnarak net ihracatn ve gelir dzeyinin (Y) etkileimi aa karlabilir. lkenin reel gelir dzeyi aadaki eitlikle belirlenir: Y = C + I + G + (X M) Y = retim dzeyi G = Hkmet almlar C = Tketim harcamalar X = hracat (exports) I = Yatrm Harcamalar M = thalat (imports) Eitlikteki C + I + G toplam yurt ii harcama (A) olarak tanmlanrsa yukardaki eitlik u ekli alr: Y = A + (X M) Milli gelir eitli amalarla yurt dna transfer edilebilecei gibi, Trkiye rneinde olduu zere, yurt dnda kazanlan gelir de yurt iine transfer edilebilir. Bu durumda eitlikte transferlerin iareti eksiye dnmektedir. D ticaret ann iyileebilmesi iin lkenin ya retim dzeyini (Y) artrmas gerekir yada yurt iindeki toplam harcama dzeyini (A) azaltmas gerekir. Ekonominin eksik istihdamda faaliyet gsterdii durumda net ihracattaki arta retim de artla elik edebilir. Ancak bunun iin yurt ii harcamann retimdeki art oranndan daha kk oranda artmas gerekir. Dier taraftan, eer ekonomi balang durumunda tam istihdam konumunda ise retim daha fazla artrlamaz ve net ihracat artrabilmenin tek yolu yurt ii toplam harcamay ksmak olur. Byle bir durum ise elbette para ya da maliye politikas yoluyla yurt ii harcamann bask altna alnmasn gerektirir. 5.1.2.3. Parasal Yaklam 1970li yllarda parasal teorinin ekonomi biliminde gittike yaygnlaan biimde kabul grmesine paralel olarak dviz kurlar da artan biimde para ve bono gibi ulusal ve yabanc mali varlklarn imdiki ve gelecekte beklenen arz ve taleplerine bal olarak

belirlenecek bir fiyat olarak tanmlanmaya balanmtr. Parasal modeller parann ulusal ve yabanc piyasalardaki arz ve talebindeki deimelerin dviz kurlar zerindeki dorudan ve dolayl etkilerini aklamaya almaktadr. 5.1.3. Reel Dviz Kuru Hareketleri Ve D Ticaret Fiyatlar Kur ayarlamalar sonucu ihracat veya ithalat sektrleri lehine gelien fiyat avantajndan kimlerin ne lde yararland, kur politikasnn d ticaret dengesi zerinde beklenen olumlu etkisini gsterebilmesi asndan zerinde nemle durulmas gereken bir konudur. D ticaret dengesini iyiletirmek amacyla dk deerlenmi kur politikas izlenen dnemlerde yabanc para birimi ile ifade edilen ithalat fiyatlarnn dmesi bu politikann ithalat zerindeki olumsuz etkilerini ihracat fiyatlarnn dmesi de ihracat zerindeki olumlu etkilerini azaltacaktr. Bylece, dk deerlenme ile ihracat asndan salanan fiyat avantajnn bir ksm ya da tamam tekrar kaybedilirken, ithalat acsndan ise d piyasalar tarafndan kaybedilen fiyat avantajnn bir ksm ya da tamam tekrar kazanlacaktr. Ar deerlenmi kur politikas izlenen dnemlerde yabanc para birimi ile ifade edilen ithalat fiyatlarnn ykselmesi bu politikann ithalat zerindeki olumlu etkilerini ihracat fiyatlarnn ykselmesi de ihracat zerindeki olumsuz etkilerini azaltacaktr. Bylece, ar deerlenme ile ihracat asndan kaybedilen fiyat avantajnn bir ksm ya da tamam tekrar kazanlrken, ithalat asndan ise salanan fiyat avantajnn bir ksm ya da tamam tekrar kaybedilecektir. Literatrde reel dviz kurlar ve d ticaret fiyatlar arasndaki ilikiyi aratran ok sayda deneye dayal alma olmasna ramen ilikinin yn konusunda henz genel kabul gren bir uzlama oluturulamamtr. Literatrdeki bu kark sonular, veri lmleri ve incelenen dnem farkllklarndan kaynaklanmaktadr Reel kur deiimleri ile dolarla ifade edilen d ticaret fiyatlar arasnda anlaml ilikilerin olmas, reel kur hareketleri ile d ticaret lehine deitirilen fiyat avantajnn bir ksmnn veya tamamnn d piyasalar tarafndan massedildii anlam tamaktadr. Bu

durum d ticaretin krlln amalayan reel kur deiimlerini etkisiz klmaktadr. Reel dviz kuru ile ihracat ve ithalat arasndaki ilikinin belirlenmesi; d ticaret dengesini salamaya ynelik olarak uygulanacak kur politikasnn baarl olabilmesi iin gerekli bir kouldur. Eer, reel dviz kurundaki deiimler, d ticaret kalemleri olan ihracat ve ithalat etkilemiyorsa, d ticaret aklarn azaltmaya ynelik bir kur politikas problemi zmeyecek ve hatta daha uygun ve daha acil ihtiya gsteren politikalardan dikkatleri uzaklatracaktr. Ulusal parann yabanc paralar karsnda deer kaybetmesine bal olarak ksa dnemde bozulan d ticaret dengesinin, belirli bir srenin ardndan iyilemeye balamas uluslararas iktisat literatrnde J-Erisi Etkisi olarak ifade edilir. Devalasyonun hemen ardndan d ticaret dengesinde grlen bozulmann sebebi, ulusal para cinsinden ithalat harcamalarndaki artn; ihracat gelirlerindeki arttan daha fazla olmasdr. Bu durum, ksa dnem ithalat talebinin fiyat esnekliinin dk olmas ile aklanr. Ancak, zamanla artan ithalat fiyatlar ithalat hacmini drecek ve ihracatn yurt d talep esnekliindeki artla birlikte ihracat fiyatlar ve ihracat hacmi de artacaktr. Bu nedenle, ksa dnemde bozulan d ticaret dengesi; esnekliklerdeki uyarlanma ile birlikte dzelmeye balayacaktr. Bu grn arkasndaki mantk, d ticaret dengesine esneklikler yaklam olarak bilinir. zellikle, IMF tarafndan da benimsenen esneklikler yaklamna gre devalasyonun d ticaret dengesini iyiletirici etki dourabilmesi iin ithalatn yurt ii ve ihracatn yurt d talep esnekliklerinin mutlak deerleri toplamnn birden byk olmas (Marshall-Lerner Koulu) gerekir. D ticarette nemsiz olmann nemi Arz ve Talep Ynnden D Ticaret Teorisi ve Genel Denge D Ticaret Teorisi analizlerinde kullanlan nemli bir ara "retim olanaklar erisi" veya "dnm erisi"dir. Bu eri lkenin retim koullarn yanstr. Sabit maliyet koullar altnda retim olanaklar erisi dz bir doru, artan maliyet koullar altnda orijine gre i bkey, azalan maliyetlerde de orijine gre d bkey durumdadr. Bu durumda retimde

srasyla sabit, azalan ve artan verimler sz konusudur. D ticareti arz etkileyen faktrler asndan aklayan bu grlerin yansra talep cephesinden etkileyen etkenler asndan aklayan grler de vardr. Yalnz iki lkenin i maliyet snrlar arasnda kalan krl d ticaret alannn gsterilmesi yetmez. D ticarette talep koullarna ilk kez yer veren iktisat Karlkl Talep Yasas ile J.S. Mill olmutur. Bir lkede ithal mal miktarlar birer birim artrlrken, lkenin kendi malndan nerecei miktarlar gsteren eriye teklif erisi ad verilir. Teklif erisi, lkenin hem talep, hem de arz koullarn yanstr. ki lkeli modelde lkelerin teklif erilerinin kesitii noktadan geen ticaret haddi (ululararas nisbi fiyat oran) denge ticaret haddini gsterir. Bu bir denge fiyatdr. nk bir tarafn satmak istedii mal miktarn (ihracat), dier tarafn satn almak istedii miktara (ithalat) eitler. Kk bir lke, byk bir lke ile d ticaret ilikisine giritiinde, byk lkenin i maliyet oranndan veya ona yakn bir fiyattan maln ihra eder. thalatn ise byk lkenin dk fiyatlarndan gerekletirir. Bu durumda d ticaret kazanlarnn byk blm kk lkeye gider. Bu duruma kk lke avantaj veya "nemsiz olmann nemi" ad verilir. Talep koullarn incelemede kullanlan ikinci bir ara da toplumsal kaytszlk erileridir. Belirli varsaymlar altnda, bu erilerin ekli toplumun zevk ve tercihlerini yanstr. retim olanaklar erisinin bir toplumsal kaytszlk erisine teet olduu noktada kapal ekonomi dengesi salanr. Ak ekonomilerde retici dengesi retim olanaklar erisinin uluslar aras fiyat oranna, tketici dengesi de bir kaytszlk erisinin veri uluslar aras fiyat oranna teet olduu noktada gerekleir. Tketim denge noktasndan geen kaytszlk erisi, kapal ekonomideki denge noktasndan geen kaytszlk erisine gre daha yksek bir refah dzeyini yanstr. Bu, uluslararas ticaretin lke refahn artrmasnn bir sonucudur.Ak bir ekonomide retim ve tketim noktalarndan eksenlere izilen dikmeler bir gen alan oluturur. nemli zellikleri olan bu gene "d ticaret geni" ad verilir. Bu genin hipotens uluslararas fiyat orann, bir dik kenar ihracat miktarn, dier dik kenar da ithalat gsterir. Dnm erileri farkl, fakat talep koullar benzer olan toplumlarda i fiyat oranlar da farkl olacandan krl d ticaret yapma olana vardr. Benzer ekilde, dnm erileri ayn, talep koullar farkl lkeler de krl d ticaret yapabilir. SORU 6 Aadaki terimleri aklaynz. a)Gayri safi kalknma b)Muhafaza fiyat c)Talebin apraz esneklii d)Euro dolar piyasas a)Gayri safi kalknma: Byme, ekonomik hayatn temel verilerinde, kii bana bir yldan dier yla daha yksek bir reel gelir salayacak ekilde devaml artlara denir. Burada sz konusu olan temel veriler sermaye tehizat, igc, doal kaynaklar ve teknolojidir. Bu verilerdeki artlar lkede kii bana reel gelirde srekli bir ykselmeye neden oluyorsa lke ekonomisinin byd sylenecektir. Gelime szc ska byme ile e anlamda kullanlmaktadr. Fakat bu iki szcn ifade ettii anlam farkldr. Byme ekonominin, saysal olarak llebilir verilerindeki arttr, ekonominin gvdesi ile bymesidir. Gelime ise ekonomik varln yaps ile olumlu ynde deimesidir. Gelime bymeden daha geni bir anlama sahiptir. Gelime kavram bymeyi de ierir. Bir lkenin gelimesi hem milli hasladaki reel art hem ekonomideki yapsal

deimeyi hem de toplumdaki sosyal, kltrel ve politik deimeleri ierir. Byme ve gelime birbirlerini etkiler. Kalknma kavram byme kavramndan daha genitir ve gelime kavram ile eanlamldr. Nfus bana den reel gelirdeki yllk art oran kalknma hz olarak ifade edilse de ekonomik gelime ve kalknma kavramlar uzun sre iinde milli gelirdeki artla birlikte, ekonomik yapda sanayi ve hizmetler sektr lehine deimeleri, sosyal ve kltrel alanlardaki gelimeleri ifade eder 3 Farkl Dnya Kalknma kriterlerine gre dnyadaki lkeleri gruba ayrabiliriz. -Yksek derecede gelimi lkeler: Bu grupta yer alan lkelerde Fert Bana Milli Gelir 15.000 - 40.000 Amerikan Dolar civarndadr. Bat Avrupa, Kuzey Amerika lkeleri ve Japonya rnek verilebilir. -Orta derecede gelimi lkeler: Bu grupta yer alan lkelerde Fert Bana Milli Gelir dzeyi 5.000.-15.000 Amerikan Dolar dolayndadr. srail, Trkiye ve Rusya rnek verilebilir. -Az gelimi ya da gelimekte olan lkeler: bu grupta yer alan lkelerde Fert Bana Milli Gelir Dzeyi 5000 dolar altndadr. Pakistan, Hindistan, Nijerya rnek verilebilir.

b)Muhafaza fiyat: Piyasa dneminde retim yoktur, mal pazara gelmitir. Piyasa fiyat talebe baldr. Satc bu fiyat dk bulursa kendi bir fiyat belirler buna muhafaza fiyat denir. Bu fiyattan satabileceini satar, kalann imha eder. c)Talebin apraz esneklii: Tketici herhangi bir gda maddesinden ne kadar satn alacana karar verirken , o maln fiyat yannda yakn ilikisi olan teki gda maddelerinin fiyatlarn da gznne alr. kame mallar, ayn gereksinmenin karlanmasnda birbirlerinin yerine rahatlkla geebilen mallardr. Baz gda maddeleri arasnda ikame ok kolaydr. Bu gibi gda maddelerine yakn ikame mallar denir. Koyun eti, sr eti, balk eti, tavuk eti gibi. Tketici bu mallardan birinin fiyatndaki deiiklikten hemen etkilenir. Bu gda maddeleriden birinin, rnein sr eti fiyatnn artmas, onun ikamesi olan teki gda maddesinin rnein koyun eti talebinin artmasna neden olur. Baz gda maddeleri ise birlikte tketilirler. ay ile eker, balk ile limon gibi. Tketimleri birbirine bal olan gda maddelerinin birinin fiyatnn ykselmesi veya dmesi , o gda maddesi ile birlikte tamamlaycs olan gda maddesinin talebinin azalmas yada artmas sonucunu dourmaktadr (4). d)Euro dolar piyasas: Kelime olarak Euro Dolar, Amerikan dolarnn ABD dnda, Avrupada oluan piyasas anlamna gelir. Dier bir deile, Avrupadaki baz byk bankalarn dolar cinsinden mevduat kabul etmeleri ve bylece topladklar fonlardan ksa sreli dolar kredisi amalar eklinde yaptklar ilemlere Euro dolar ilemi ve bu piyasaya da Eurodolar piyasas ad verilir. SORU 7 Kayt d ekonomi kavramn aklaynz? Kayt d ekonominin ortaya kma nedenleri ve kayt d ekonominin llmesi yntemlerini anlatnz. ZET Btn dnyada ve zellikle belge dzeninin ve kontrol mekanizmasnn yetersiz olduu gelime yolundaki lkelerde kayt d ekonomi kavramnn son derecede yaygn kullanldn gryoruz. Bilhassa kayt d ekonominin boyutlarnn G.S.M.H ierisinde

nemli boyutlara ulamas bu lkelerde devlet gelirlerini iyice azaltm, ekonomik ve sosyal alardan byk tahribatlara sebep olmutur. Kayt d ekonomiyi azaltmann, kalknabilmenin nde gelen artlarndan biri olmas bu konu zerindeki zm nerilerini artrmtr. almada, kayt d ekonominin ulusal ve uluslar aras boyutlar anlatlm, zm nerileri verilmi ve Trk Vergi Sisteminin son durumuna gre kayt dl nlemedeki baars zerinde durulmutur. I-GR Gelime yolunda olan lkelerin iktisadi sorunlar ierisinde kayt d ekonominin dierlerine nazaran ayr bir yeri ve nemi vardr. Kayt d ekonominin nedenlerine ve sonularna bakldnda dier ekonomik sorunlardan etkilendiini ve bu sorunlar etkilediini son derece kompleks yapl; bazen baml bazen de bamsz deiken bir olgu olduunu grrz. Fakat daha da nemlisi ierisinde iktisadi faktrler dnda sosyal, psikolojik, siyasi ve ahlaksal boyutlarn tamamyla yakn iliki iinde olduu bilinen kayt d ekonomi, teorik apta bir ok zm nerileri sralanan fakat bir trl ortadan kaldrlamayan bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Kamu finansmannda vergilerin arlkl paya sahip olduu bilinen bir gerektir. Ayrca vergi gelirlerinin toplam kamu gelirleri ierisindeki paynn byk olmas da lkeler arasnda gelimilik gstergesidir. Gelimi lkelerde bu oran %90'larn zerinde iken gelimekte olan lkelerde bu oran %70'lerin altnda gereklemitir. Gelimekte olan lkelerdeki bu orann dkl kayt dln nemli bir problem olduunu gstermektedir. Vergi gelirlerindeki yetersizlikler kamu harcamalarnn finansmannda borlanma ve para basma yollarna gitmeyi zorlamakta bu da enflasyonist a srekli geniletmektedir. zellikle borlanma yoluyla zel sektrn retken yatrmlarna gidebilecek fonlarnn kamu kesimine aktarlmas ve bu fonlarn zel sektrden daha verimsiz kullanlmas, gelimekte olan lkelerin byme hzn srekli drmekte ve ekonomik istikrarszlklara yol amaktadr. Bu almada, kayt d ekonominin ortaya k nedenleri, etkileri, tahmin yntemleri lkemiz ve yabanc lkeler asndan ele alnarak incelenmeye allmtr. II- KAYIT DII EKONOM KAVRAMI Yer alt ekonomisi, illegal ekonomi, kara ekonomi, resmi olmayan ekonomi, gizli ekonomi, dzensiz ekonomi, marjinal ekonomi, kayp ekonomi, karaborsa ekonomisi, gzlenemeyen ekonomi, nakit ekonomisi, paralel ekonomi, enformel ekonomi, vergi d ekonomi ve benzer anlamlara gelen kayt d ekonomi kavram; bilinen istatistiki yntemlere gre tahmin edilemeyen ve gayri safi milli hasla hesaplarn elde etmede kullanlamayan gelir yaratc ekonomik faaliyetlerin tmdr. Baka bir ifade ile kayt d ekonomi, belgeye hi balanmam yada ierii gerei yanstmayan belgelerle gerekletirilen ekonomik faaliyetlerin devletin bilgisi dna tanmasdr. Kayt d ekonomi, kamunun denetimi dndaki ekonomik faaliyetler olarak da tanmlanabilir. Bireylerin veya iletmelerin ekonomik faaliyet ve ilemlerini kamunun denetimi dnda tutmasnn en nemli nedeni ise vergi karma arzusudur. Bu balamda tanm olarak belirtecek olursak; Geni anlamda vergi kaakl, vergiye kar koyma olarak nitelendirilmektedir. Dar anlamyla vergi kaakl ise, vergi kanunlarna aykr davranmak ve kanunlar uygulamakla grevli bulunan idarenin ald nlemlere kar gelmek suretiyle, ya da az vergi demek eklinde olabilmektedir. Bat lkelerinde, kayt d ekonomi denildiinde daha ok uyuturucu ve silah kaakl gibi yasad sektrler akla gelmektedir gelimekte olan lkelerde ise ise bunlar da dahil olmak zere kayt d ekonomi daha ok eya ve hizmet akmlarnn belgelendirilememesi eklinde ortaya kmaktadr. III- KAYIT DII EKONOMNN ORTAYA IKI NEDENLER Kayt d ekonominin ortaya kmasnda en temel sebep insan ihtiyalarnn sonsuz fakat kaynaklarn snrl olmas gereidir. Bilindii zere insan nefsi srekli daha iyiyi daha gzeli arar. Daha iyi bir hayat artn salayabilmek yani daha ok gelir ve servete sahip olmak ve

harcama yapabilmek iin kazancn devletle paylamay arzu etmez. nk kayt iine girdike vergi yk artaca veya balayaca iin harcamalar veya tasarruflar azalacaktr. Tabii ki bu durum kiinin marjinal tketim ve tasarruf eilimlerine gre de deiecektir. Bunun yannda iktisadi faaliyetlerini kayt dnda srdren bir kii, alt tketim dzeyinden daha dk bir tketim dzeyine gemek istemeyecektir. ktisatta Duesenberry etkisi olarak adlandrlan bu etkiyi vergilendirme asndan dnrsek, kayt d kalarak vergi demeyen kii demedii vergi kadar tketim veya servetini artrmaktadr. Kayt iine girmesi sebebiyle deyecei vergi kadar refah azalacak olan kii, kayt iine mmkn olduunca girmemeye gayret edecek ve faaliyetlerini kayt dnda srdrmeye alacaktr. Dolaysyla btn sorunlarn temelinde insanlarn doyumsuz arzular ve kendi faydalarn maksimize etme istei yapmaktadr. te gnmzde dnyann hibir lkesinde sfrlanamayan, ancak lkemizde byk boyutlara ulam olan vergi kayp ve kaaklar gnmzn en nemli sorunlarndan birini oluturmaktadr. Esasnda kayt d ekonomi olduka kapsaml bir yapya sahiptir. Bu almada ise konuya arlkl olarak vergisel boyutu ile yaklalm, dikkatler daha ok bu noktada toplanmak istenmitir. Bu balamda kayt d ekonominin nedenleri arasnda nemli grnenler u ekilde sralanabilir: Mali ve ekonomik nedenler (enflasyon, gelir dalm, vergi adaleti) Hukuki nedenler (yasalarn basit ve ak olmamas, sk deiiklie uramas, vergi oranlarnn ykseklii, istisna ve muafiyetler, niter yapdaki bozulma, defter tutma hadleri) dari nedenler (vergi idaresinin organik yaps, teknik yap, personel yaps ve denetim mekanizmas) Sosyal nedenler (vergi ahlak, mkellef psikolojisi ve tarihsel nedenler) Siyasal nedenler ve bask gruplarndan kaynaklanan nedenler. Yukarda belirtilen snflandrmay mali, siyasal ve ekonomik nedenler olmak zere balk altnda toplayabiliriz A- MAL NEDENLER Kayt d ekonomiyi ortaya karan en nemli nedenlerin banda vergilendirme ile ilgili sorunlar gelmektedir. Bunlar kendi ierisinde drt alt balk altnda incelenebilir. 1-Vergi Oranlarnn Ykseklii ve Vergiye Kar Diren Vergi oranlar ile kayt d ekonomi arasnda doru ynl bir iliki vardr. Vergi oranlarnn gelimekte olan lkelerde, gelimi lkelere nazaran yksek olmas kayt d ekonominin boyutlarn geniletmitir. rnein A.B.D'de para talebi yaklamna gre 1990 ylnda kayt d ekonominin oran % 5.1- 8.0 arasnda tahmin edilmektedir bu lkenin vergi tarifesi ise artan oranl olup %15'den balayp %28'de son bulmaktadr, gelimekte olan bir lke olan lkemizde ise ilgili ylda vergi oranlar %25'den balayp %55'de bitmekte idi ve kayt d ekonominin de eitli hesaplamalarn ortalamas olarak( Derdiyok, zsoylu, Kasnakolu)* %14.8 olarak hesaplanmt. Dolaysyla kayt d ekonominin bymesinde nemli bir role sahip olan yksek vergi oranlarnn drlmesinin, kayt d ekonominin boyutunu nemli lde drebileceini ileri srebiliriz. Giles ve Caragata'nn 1996 ylnda Kanada iin yaptklar bir aratrmaya gre Kanada'nn efektif vergi oranlarnn %36.1'den %30'a azaltlmas durumunda bunun kayt d ekonominin GSYH'ya orann %15'den %13'e dreceini tahmin etmilerdir. Ekonomik byme ve dier dinamik etkiler bir tarafa braklrsa vergi a ayn zamanda %5.4'den %3.9'a veya dier bir ifadeyle 35.5 milyar Kanada dolarndan 25.5 milyar Kanada dolarna decektir. Onlara gre devletin ekonomideki rol daha da kltlrse kayt d ekonominin GSYH'ya oran %10'lar ve vergi a da GSYH'nn %2.1'ler seviyesine der dier bir ifadeyle kayt d ekonomi 13.8 milyar kanada dolarna geriler. Vergi oranlarnn ekonomik faaliyetlere olan etkisi teorik apta bir ok almayla kantlanmtr, ancak bunlar ierisinde en ok bilineni Arthur Laffer tarafndan ortaya konulan ve arz ynl iktisatn en nemli dayanan oluturan vergi oranlar ile vergi gelirleri arasndaki ilikidir. Bu analizde vergi oranlarnn belli bir orandan sonra vergi gelirlerini drecei belirtilir. Vergi oranlar optimalin zerine kt zamanlarda vergi gelirleri azalmaya balar, nk insanlar almak yerine vergisiz para kazanma yollarn ararlar. Vergi oranlar artmaya baladnda esasen

ekonomik faaliyetlerde rakamlarla ifade edildii ekilde azalma olmaz sadece yksek vergi oranlar sebebiyle kaytl ekonomiden kayt dla kay sz konusu olur bu durumda da kaytl ekonominin boyutu klr. Hkmetler, yksek vergi oranlarnn etkisini hafifletmek iin vergi muafiyet ve istisna uygulamasna giderler, bu durumda da vergi adaleti gittike bozulur, istisnalardan yararlanamayanlar kendilerinin de daha az vergi verebileceklerini dnerek vergi kaakl yoluna gidebilirler. Ayrca, istisna ve muafiyet uygulamalar rekabet eitsizliine de sebep olmaktadr. Kayt d ekonominin en nemli nedenlerinden biri de katma deer vergisi oranlarnn yksekliidir. Bu durum fatura-fi pazarln hzlandrmakta ve belgesiz al-verii yaygnlatrmaktadr. Dolaysyla katma deer vergisi oranlarnn drlmesi bu tr pazarlklarn azalmasna sebep olacaktr. Avrupa Birlii, katma deer vergisinde iki veya oranlla ynelik bir harmanizasyon aray ierisindedir. lkemizin de bu uyumlatrmaya katlabilmesi iinde K.D.V oranlar drlmesi gerekmektedir. rnein; normal oran %10, temel gda maddeleri ile kltr ve eitim amac tayan mal ve hizmet teslimlerinde %3-5, lks tketim mallar iinde %15 olarak dzenlenebilir. Ayrca hangi mallarn lks hangilerinin zorunlu olduunun da batan dzenlenmesi gerekmektedir 21. Yzyla girme arifesinde zorunlu baz mallarn hala lks kategorisinde vergiye tabi tutulmas uygulamasndan vazgeilmesi gerekmektedir. Amerika'da da ulusal bir perakende sat vergisinin, ulusal gelir vergisinin yerine orannn artmasyla, birincil endie konusu olarak vergi erozyonunun liderliinde yaygn bir vergi kaakl ve vergiden kanmann ortaya kmas sz konusudur. Daha ak bir ifadeyle vergi gelirleri ierisinde dolayl vergilerin paynn art gstermesi ve dolaysz vergilerin paynn azalmas kayt dla sebebiyet verecek olumsuz bir gelimedir. Btn bunlara ilave olarak akademik evrelerce ve dier uzmanlarca, mkellefin vergiye kar tepkisinin, zellikle psikolojik kaynakl ynnn, bilimsel ve teknik bir zeminde incelenmesi hususu ihmal edilmi ve bu konuda genellikle vergi mevzuat ile vergi idarelerinin eksikliklerinin n plana karlmas ile yetinilmitir. Ayrca 7. Be Yllk Kalknma Plannda "Vergi ile lgili Yapsal Dzenlemeler" sralanm ancak bu hususa deinilmemitir. lgili dzenlemeler erevesinde kurulmas ngrlen "Vergi stiare Konseyinde" mkelleflerin de katlmnn salanmas bu yndeki almalarda etkinlik oluturabilecektir. 2-Vergilendirme Ortamnn Belirsizlii Bundan tam 224 yl nce, iktisadn babas saylan Adam Smith'in "Uluslarn Zenginlii" kitabnn son cildinde vergileme ile ilgili prensipler aklanmtr. Bunlardan bir tanesi de vergide kesinlik ilkesidir. Bu ilkeye gre mkellef deyecei verginin miktarn, zamann ve deme eklini daha nceden bilmesi gerektii esas vardr. Yani vergilerin kesin olmas iin vergi kanunlarnn geriye doru yrtlmemesi gerekmektedir. Trk vergi mevzuat, ok sayda yasa hkm, Bakanlar Kurulu karar ve genel teblile uzmanlarn bile izlemekte zorluk ektii bir grnm iindedir. Mkerrer maddeler, geici maddeler, deitirilen maddeler vergilendirmede aklk ilkesini de zedelemektedir. Bu nedenle vergi yasalarnn yeniden redakte edilmesi gerekmektedir. Bu arada mevzuatn vergi idaresi ve mkelleflerce rahata izlenebilmesi iin vergi ile ilgili her trl hkmn vergi yasalarnda yer almasnda yarar vardr. Vergi kanunlar ile Trk Ticaret Kanunu ve Sermaye Piyasas Kanunu arasndaki uyumsuzluklar giderilmelidir. Vergi mevzuatnn uluslararas ilikilerde yeni durumlarla uyumlu hale getirilmesi gereklidir. lkede uygulanan vergi mevzuat, lkenin ekonomik, sosyal, mali ihtiyalarna cevap veremiyorsa, sade, kolay anlalr bir yapda deilse, srekli deitirme ihtiyac gsteriyorsa ve istikrarl bir yap arz etmiyorsa vergi kaa artar. Dolaysyla vergilendirmede basitlik ilkesi ok byk nem tamaktadr. Vergilerin basit olmas, hem vergi idaresinin hem de vergi mkelleflerinin iini kolaylatrmaktadr. Vergi ykmllerinin rahatszlna yol aan ve ou zaman madur olmalarna sebebiyet veren bir baka husus, 1980 sonras dnemde hkmetlerin anayasann 73/4. Maddesi ile kendilerine tannan ksmi dzenleme yetkisini ar kullanmalardr. Meclisi devre d brakarak, Bakanlar Kurulu Kararlar ile ok sk yaplan mevzuat deiiklikleriyle

ortaya kan belirsizlik ortamnda mkellefler ve doal olarak vergi idaresi zor durumda kalmaktadr. Bu duruma verilebilecek son rnek 13.12.1999 tarihinden itibaren uygulanmasna geilecek olan Katma deer vergisindeki oransal artlardr. Buna gre %15'lik normal oran %17'ye, %23'lk oran ise %25'e karlmtr. Bu artlar mali amalarla gerekletirilmi fakat olayn kayt dl artraca gerei gz ard edilmitir. 3- Muhasebe ve Mavirlik Hizmetlerinin Yetersizlii Mkellefle vergi idaresi arasnda kpr vazifesi gren muhasebeci ve mali mavirler vergi kaybnn nlenmesinde ok nemli bir role sahiptirler. Vergi kaaklnn nlenmesinde; bilhassa sahte fatura temininde, mal bedeli yksek gsterilerek maliyet ve giderler iirilmektedir. Dolaysyla, Muhasebeci ve mavirlik hizmeti yapanlar, bu hususta ok hassas davranmal, davranmayanlar hakknda da ar meyyideler getirilmelidir. Bu konuda en nemli problemlerden biri de bu meslei icra edenlerin nitelikleridir. Vergi ve muhasebe ile ok fazla ilgisi olmayan eitli meslek mensuplarnn, meslein ekicilii noktasndan hareketle yapm olduklar basklar sonucu, bir uzmanlk nitelii gerektiren Yeminli Mali Mavirlik mesleine kolayca geebilmelerine olanak tannm olmas, bu meslei skntya drmeye balamtr. 3568 Sayl Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Mavirlik ve Yeminli Mali Mavirlik Kanunu'nun k srasnda ve daha sonradan, bu mesleklerin gelecekteki parlak yerini gren baz kesimler ve meslek mensuplar bu yasann kapsam iine girmeye almlardr. 4- Vergi daresi ve Denetimden Kaynaklanan Nedenler Kayt d ekonominin nlenmesinde belki de en etkili olan denetim mekanizmasdr. Mkellefler kendilerinin ne kadar az denetleneceini bilirlerse vergi karma konusunda o oranda cesaretli olacaklardr. Fakat lkemizde vergi inceleme oranlar son derecede dk orandadr(%3-5). Bunun temelinde de vergi inceleme elemanlarnn sayca yetersiz olmas, vergide uzmanlaan kiilere zel sektrden son derecede cazip tekliflerin gelmesi ve kamunun bu elemanlar bnyede tutacak imkanlar sunamamas gelmektedir. nceleme elemanlarnn bir grubunun ayrca idari teftite grev almalar da vergisel incelemelerde younluu azaltmaktadr. Bu kiilere belli bir sre kamuda alma zorunluluu getirilebilir. Mkellefin vergiye uyum gsterememesinde ynetimin de etkisi olabilmektedir. Dolaysyla, vergi kaakl gds, vergiye uyumsuzluktan kaynaklanabilmektedir; Denetimin ve cezalarn dkl, risk alma eiliminin gl oluu, vergi oranlarnn ykseklii kaaklk davran iin gerek arttr, fakat yeter art deildir. Ayrca kaaklk frsatlarnn da varl gerekir. Bu frsatlarn iyi bir vergi idaresi ile ortadan kaldrlmas yani vergi mevzuatndaki boluklarn dzeltilmesi denetimlerde bir art olmasa da kayt dl azaltacaktr. Uygulamaya bakldnda mkellefler demeleri gereken vergiyi dememeleri halinde kendilerine kesilecek ceza ile bu parann repoya veya bonoya yatrlmas halinde elde edilecek geliri hesaplamaktalar ve eer faizden elde edecekleri gelir cezadan fazla ise vergilerini yatrmama yoluna gitmektedirler. Dolaysyla vergi cezalar kaakl caydrc bir seviyeye getirilmeli, ancak vergi cezalar ok ta yksek tutulmamaldr nk bu seferde mkellef, vergi memurlaryla uzlama yoluna giderek rvet ve yolsuzluklar art gsterebilecektir. Vergi idarelerinin de bu balamda verimli alma koullarna ulatrlmalar arttr. lk olarak Trkiye apnda vergi daireleri arasnda ve dier devlet daireleri ile ok hzl bir ekilde alacak bilgisayar ann kurulabilmesi ve daireler arasnda e gdmn salanmas gerekmektedir. Mkelleflerin btn iktisadi ilemlerinin takip edilmesinde bilgisayar sistemine sratle geilmeli ve almalar hzlandrlmaldr. Bunun yannda vergi kaaklnn en ok gerekleme imkan bulduu nakit paradan plastik para ad verilen kredi kart, banka kart ve ek gibi bankalarn arac olaca bir deme sistemine geilmelidir. Fatura verme snrnda olduu gibi belli bir mebla aan demeler ek veya kredi kart ile denmesi zorunluluunda olmaldr. Esasen yaplan analizler gstermitir ki vergi kaakl ve vergiden kanma, varl kabul edilen fakat hibir zaman tamamen ortadan kaldrlamayan olgulardr. Vergi yapsnda gerekletirilen deiiklikler de bunu tam nleyemez ve bu deiiklikler vergi idaresinin

tecrbesini, baka bir deyile uzmanlamasn engelleyerek vergi erezyonunun srmesine katk salar. B) SYASAL NEDENLER Mkelleflerin kayp ve kaaklar konusunda davranlarn etkileyen en nemli belirleyicilerden birisi de siyasal iktidarlarn tutumudur. lkemizde siyasal iktidarlar, genellikle bask gruplarnn istekleri dorultusunda kararlar alarak oy uruna vergilendirmeden vazgeebilmekte ve vergi ykn belirli kesimlere ykleyebilmektedirler. Bundan baka siyasal partilerin vergileme konusunda da deiik grleri, birbirinden zt uygulama projeleri bulunduundan, politik istikrarn bulunmad lkemizde her seim dneminde mkelleflerin beklentileri balamaktadr. Her eye yeniden balanacak havas verilen "vergi paketi" projelerinin okluu, ciddi ve istikrarl vergi politikas olmad izlenimini uyandrdndan, ykmller kendi kararlaryla kiisel karlarn korumaya ynelmektedirler. 1950 ylndan gnmze kadar vergi kanunlarnda yaplan deiiklikler, iktisadi kriz dnemlerinin hemen arkasndan, kamu gelirlerini artrmak amacyla gerekletirilmitir. Siyasi karar mekanizmalarna bask imkan olan gruplarn faaliyetleri yasal olarak vergi d braklmtr Aarn kaldrlmasyla ifti kesiminin rahatlatlarak geni halk kesiminin destei temin edilmitir. Azalan aar vergisi geliri istihlak vergisi ile telafi edilmitir. Bir vergi yk azalrken dieri artrlmtr. Ayrca 1980 sonrasnda verilen tevikler, konulan istisna ve muafiyetler, dengesizlii bytt gibi, piyasa pay yksek; her alanda faaliyet gsteren iletme trlerini - holdingleri - ortaya karmtr. Bu arada daha nce mevcut olan servet beyan messesesinin kaldrlmasnn hakl sebepleri ortaya konabilmi deildir. Trkiye Byk Millet Meclisi ile pek ok meslek sahiplerinin ve pek ok kurum yneticileri ile yelerinin mal beyanna tabi tutulduu lkemizde vergi mkelleflerinin mal beyannn dnda braklmas hakl sebeplerle savunulamaz. Bu bakmdan gerek kara parann aklanmasnn nlenmesi gerekse kayt d ekonomiden salanan kazanlarn vergilendirilmesi iin servet beyan messesesinin yeniden yasallatrlmasna ihtiya vardr. Kayt d ekonomiye sebep olan siyasi nedenlerden bir tanesi de sk tekrarlanan vergi aflardr. Vergi aflarna mmkn olduunca yer vermemeye allmaldr. nk mkelleflerin ileride bir vergi aff olabilecei ynnde beklentisinin olmas vergi deme konusunda esnek davranmalarna yol aacaktr. Vergi aflarnn dier olumsuz bir etkisi de vergilendirmede adalet ilkesinde grlmektedir. Vergisini zamannda deyen mkellefler, vergisini demeyip cezal duruma den fakat sonrada bu cezalar affedilen mkellefleri grdklerinde gelecek vergilendirme dnemlerinde demeleri gereken vergiyi dememe yollarn aramaktadrlar. C) EKONOMK NEDENLER Kayt d ekonominin youn bir ekilde yaand lkelerde en nemli ekonomik sorunlardan birisi de enflasyondur nk enflasyon mkelleflerin fiktif karlarnn da vergilendirilmesine neden olmaktadr. zellikle artan oranl gelir vergisi tarifesine sahip olan lkelerde gelir dilimi kaymasyla mkellefler, reel gelirleri artmasa da daha st bir gelir dilimine kayarak vergi ykleri hzl bir art trendine girmektedir. Bu durum da mkelleflerin baz kazanlarnn vergi idaresinden gizlenmesi sonucunu dourur. Bunun sonucu olarak da devlet yetersiz kalan vergiler sebebiyle snrsz bir ekilde borlanma ve para basmna gider ve faiz oranlarnn ykselmesiyle enflasyon oran artar ve akabinde de gelir dalmndaki denge bozulur. ktisat teorisi, bireyi rasyonel davranan ve bunun sonucunda da refahn azamiletirme abas iinde bir varlk olarak ele almaktadr. Vergi kaakl, mikro ekonomi erevesinde, rasyonel davranan bireylerin belirsizlik veya riziko artlarnda refahlarn artrma abas iinde karar vermeleridir. Birey vergi kararak- daha az gelir vergisi deyerek- daha az gelir kaybna urayacak ve faydasn artracaktr. Kayt dln ekonomik sebeplerinden birisi de milli gelirin lke ierisinde bireyler ve firmalar arasnda adil dalmamasdr. Gelime yolundaki lkelerde zellikle orta snfn azl, alt ve st tabakalarn younluu; kayt d ekonominin

nemli nedenlerinden birisini oluturmaktadr. Bu durum zellikle kk aile irketlerinde grlmektedir. Kk irketler, byk firmalarla rekabet edebilmek iin vergi kaaklna imkan bulduklar anda bu frsat deerlendirmektedirler. Bu firmalarda, denetim ve belge dzeni byk lekli firmalara gre daha dk seviyede bulunduundan kaaklk eilimi de art gstermektedir. Bunun yannda gelir dalmndaki bozukluk kk yataki ocuklarn kaytsz olarak almalarna yol at gibi marjinal kesimi (ayakkab boyacl, jetonculuk, iportaclk v.b.) geniletmekte bu sektrde de ilemlerin kayt d tutulmas sebebiyle vergi kaaklar artmaktadr. Dolaysyla istikrarl bir istihdam politikasyla yeni i yerlerinin almas marjinal kesimi azaltaca gibi igcnn kayt altna alnmasnda nemli bir politik ara vazifesi grecektir. Tabii ki bu balamda nfus politikasnn da dzenlenmesi, aile planlamasna nem verilmesi gerekmektedir. nk, nfusun kontrolsz bir ekilde artmas kayt d istihdam, peinen de kayt d gelirleri artracaktr. Bazen baz firmalara tannan istisnalar bunlardan yararlanamayanlar iin geerli bir vergi kaakl nedenini oluturmaktadr. rnein yatrm indiriminden ancak belirli yatrm tutarlarn geenler faydalanabilmektedir. Bu durum, bu tutarlara ulaamayan kii veya firmalara kar haksz rekabeti oluturabilecektir. nk yatrm indiriminden istifade eden bir gerek veya tzel kiilik, maliyetlerini azaltt iin mallarn daha dk fiyatlarla piyasaya srebilecek bu durumda yatrm indiriminden yararlanamayan firma asndan haksz bir rekabeti douracaktr. Bu gibi istenmeyen sonularn domasnn nlenmesinde, kanuni dzenlemelerin ok titiz yaplmas gerekmektedir. Dolaysyla Mkellefler arasnda farkl vergisel ykmllkler douracak kanuni dzenlemeler kayt d ekonominin boyutlarn geniletecektir. Emek zerindeki vergi basksnn azaltlmas, sermaye ve ekonomik sistem asndan faydal sonular douracaktr. yle ki; Brt cret- net cret aklnn daraltlmas istihdam artracak, kayt d istihdam ynndeki basnlar azaltacaktr. Bunun dolayl bir sonucu ise gelir vergisi ve SSK primi tahsilat art olacaktr. Dolaysyla bu kurumlarn borlanma gereksinimleri azalacak ve enflasyonist basklarda bir nebze de olsa azal gsterecektir IV- KAYIT DII EKONOMY TAHMN YNTEMLER Kayt d ekonominin llmesiyle ilgili gerek lkemizde gerekse yurt dnda yaplm bir ok aratrma bulunmaktadr. Esasen bu almalardan hi biri kayt dl tam olarak lme gcne sahip deildir. nk kayt d ekonominin srekli kontrol edilecek bir blgesi yoktur. Her an ve her ortamda kayt d faaliyetler gerekleebilmektedir. Kayt d ekonomi konusunda 7 nci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporunda da " Komisyon ncelikle, kayt d ekono