LờithưaDântộcViệtNamlàmộttrongnhữngdântộcđãbiếtđếncâytràđầutiêntronglịchsửloàingười.NgườiViệtNamđãuốngtràtừngànnămnay,nhưngcólẽđâylàquyểnsáchđầutiênviếtvềnghệthuậtuốngtràcủaĐôngphươngbằngViệtngữtươngđốiđầyđủhơncả.

Ngườiviếtcũngchânthànhthưarằngchúngtôiphầnvìcơmáo,phầnvìhoạnnạn,phảitátúcởnơicôlậumandã,vừaởxatrungtâmvănhóa,lạivừakhôngđượcgầngũicácvịtrígiả.Quyểnsáchnhỏnàycũngnhưnhiềuquyểnsáchkhác,phầnlớnđượcviếtnhưlốitựtiêukhiểncủamộtgãhọctrògiàsốngcôđộcgiữatrờiđấtđácỏcây.Kínhmongchưvịthiệntríthứclượngxétchorấtnhiềukhuyếtđiểmởđây.

Kínhcẩn

SanJosetiếtVũThủymùaXuânBínhDần

NhanNhưUyênMặcVũThếNgọc

LờimởđầuEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

NgườiViệttadườngnhưmởmắtchàođờiđãthấytrà,uốngtràtrọnđờivàchođếnchếtvẫncònđượctẩmliệmvớitrà(chưakể“được”concháuphatràcúngtrongcácdịpTết,giỗ).Thếnhưngviếtvềtràthìgầnnhưchưacóaiviếtcả.Tìmtàiliệutrongsáchxưa,tôitìmtừcáctrứtáccủanhàhọcgiảlỗilạcLêQuíĐôn(ngườiđãtừngghichúkĩlưỡnghàngtrămloạilúagạotrồngởViệtNamtrongbộ“BáchKhoa”VânĐàiLoạiNgữ)chođếntoànbộtrứtáccủagiađìnhdanhsĩhọNgô(Ngôgiavănphái)trởlêncáctácgiảthờikỳLýTrần…cũngchỉthấyghivôcùngsơlược.Chođếncáctácgiảcậnđại,khimàtràđãphổbiếnvànổitiếngkhắpthếgiớivớinhiềubộsáchlớnvàquantrọngviếtvềtrà,thìtìnhcảnhcũngkhôngkhác.Trongthivănthìtráilại,tràluônđượcnhắcnhở.Tuynhiênphầnlớnvìnhiềutàiliệuvàgiàuóctưởngtượng,nhiềuthầnthoạitưởngtượngđãnhiềukhiđượcbiếnthànhgiaithoại.Cólẽđộcgiảhơnmộtlần,đâuđó,đượcđọcvềcácchuyện“TràTiên”,“TrảmMãTrà”,“HầuTrà”…cónhàvăncòncamđoanrằngđãtừngđượcmộtbạnTàunàođóchouốngmộtthứtrà:“Chỉcầnmộtchénnhỏthôilàthứcănđầybụngsaumộtđạitiệcbỗngtiêutancả,bụnglạithấytrồnvàdườngnhưsẵnsàngănhếtcảmộtconheoquay…”.Hoặc“gắpmộtmiếngthịtbỏvàochéntrà,mộtphútsauthịttanrãcảra”…

NgaycảcácvịđãtừngđọcnổiTràKinhcủaLụcVũcũngnhiềukhikhôngthấyđượccáigiớihạncủacuốn“thánhkinh”nàytrongkhônggianvàthờigiancủanó(thếkỷthứ8).Chínhtôiđãđượchầutràchocácvịthúcbátronggiađình.ĐượcnghecáclãoNhobànvềtràLongTĩnh,VũDi…(cácthánhđịacủatrà),cócụđãgửihànglạngvàngchocácthươngkháchTàu,vàchờđợihàngnhiềuthángđểđổichođượcvàilạngtràthượnghảohạng.Nghệthuậtthưởngthứctràcủacáccụ,quảthậtlàcaocườngmàhạngtiểutửnhưtôimớilàthứnòngnọcvừađứtđuôitronggiếnghẹp.ThếnhưngthấycáccụvẫnquátônkínhvớinhữngđạidanhVũDiSơn,MộngĐìnhSơn,LongTĩnh…màkhôngnhấtquánvớicácdanhtừriêngvềtrànhư“TiềnMinh,HậuMinh,TiềnVũ,HậuVũ…”.Mộtlầnđánhbạobàngóp,rằngthưatỷnhưtràVũDicómấychụcloại,nàolàThiếtLaHán,PhậtThủ,ThủyTiên(têntràchứkhôngphảitràHoaThủyTiên),ThanhHương,ĐạiBạch,ĐạiHồngBào,CôngPhu…Mỗiloạilạicónămbảyhạng.Vậyđúnghơncầnphảinóinhưthếnào?SuốiHổSơncóhaidòng,chảydàimấycâysố,vậyphảichọnđịađiểmnàođểmúcnước?

Trởlạichuyệntrên,tôimuốnnóitràlàmộtnghệthuậtlớn.Khởitừnơitrồng,địahình,khinúigiómưanắngtuyếtnhàonặnthànhlộcnonlánõn,chođếnkhiphatrà,uốngtrà,đềulàmộtnghệthuật.Màmỗichặng,mỗinhịpđềuphảiđạtđượccáichânnghệthuậtthìcáiđíchcuốicùng:Mộtlytràngon,mớithậtlàviênmãn.ĐâuphảicứtràVũDilàphảingon.

Vìvậytrongtấtcảcácsảnphẩmcủanhânsinh,tràcóthểđượccoilàmộtnghệthuậttinhvinhất.Nókhônggiốngnhưcácsảnphẩm“CamXãĐoài”,“NhãnHưngYên”…TràVũDichẳnghạn,cùngmộtngọnnúicùngmộtvườntrà,ngườitacóhàngtrămloạitràkhácnhau.Cùngmộtvườnnhé,trà“Đôngpha”baogiờcũnghơntrà“Tâypha”vìhướngĐôngnhậntianắngmặttrờitrước,phảnứngsinhtrưởngcủacâytràhướngđôngkháchẳncâytràởphíaTây.Rồicùngmộtcâytràthôinhé,nênnhớcâytràđượcháinhiềulầnnhưngquínhấtlàloạitrà“TiềnMinh”,đólàloạitràvừaháikhinhữngtianắngđầutiêncủamùaXuânvừalàmtantuyết,làmcăngnhựasốngcủamuôncâycỏsaumùađôngdài.Nhưngcùngháimộtlầnlạicònphảichialàmnhiềuloạitùytheobúptrà.Đólàtràtrắng(BạchTrà:toànlộcnon)hay“tràmộtlá”(búptràvàmộtlánon),“hailá”hoặc“balá”…Tràthượnghạnglạiphảiđượcháikhicònsương,khimặttrờilên,sươngtanlàphảingừngngay.Cáchháicũngđòihỏimộtnghệthuật,ngàytrướccácthiếunữháitràphảiđểmóngtaydài(saunàyhọdùngmộtloạilưỡilamgắnvàohaingóntay),đểmóngtaycắtđứtlộcnonmàngóntay,cósứcnóngcủacơthể,khôngđượcchạmvào,làmnhưsứcấmcủangóntaycóthểlàmthayđổiphẩmchấtcủatrà…

Độcgiảđừngvộichonhữngđiềutôivừaviếtlàchỉcótrongthờixaxưahoặctheokiểu“truyềnkỳ”.Thậtsựtấtcảnhữngtiêuchuẩnđóđềuđãđượcápdụngtừxưađếnnay(sẽtrìnhbàychitiếttrongchươngđọcvềTràKinhcủaLụcVũ,ĐạiQuanTràLuậncủaTốngHuyTông…),đãđượcviếtthành“Vănkiệnchínhthức”củatriềuđìnhTrungHoadànhchocácloạitràtiến…Ngàynay,nếumuốnmuacácloạitràngon(giáchừng100Mỹkimmộtlạngtrởlên)thìgóitràbaogiờcũngcònđềngàygiờvàthờigianháitrà.(Nhiềukhicòndàidòngthêmcảtênhọngườihái,ngườisaotẩm,ngàysaotẩmvàchuyểnhàng).Mộtcâuhỏikhácđặtralàthựctếcósựkhácbiệtvềcácloạitrànhưthếchăng?Lẽdĩnhiêncốnhânvàtrànhânhiệntạichỉthưởngthứctràtheokinhnghiệmvàđượccoilàmộtnghệthuậtkhôngthểgiảngdạyđược(tuynhiênhọcvẫnđược).Trongcácchươngsau,tôisẽcódịpphântíchkỹhơnvềphươngdiệnkỹthuật,ápdụngthửmộtsốnhữngphươngphápđịnhlượngvàđịnhtínhhóahọcđểgiảithíchmộtphầnnhữnggìtừxưađếnnaychỉgóitrọntronghaichữ“thưởngtrà”.Ởđây,xinnóingaylàcâytràcócátínhrấtmạnh.GiáosưnônghọcnổitiếngC.R.HarlercủaOxford

Universityđãchobiếtchuyênviêntràcủahọcóthểnếmtràmànóiratừngbụitràtrongmộtvườntrà(xinđọcC.R.Harler,TheCultureandMarketingofTea,OxfordUniversityPress,1964).

Háitràxong,lạicònquagiaiđoạntẩm…rồiđếnkhicóđượctrà,cóđượctay“tràthủ”phatràđinữa,trămloạinướclạicótrămloạitràkhácnhau.LạicònTràCụ:Ấmtách…

Ấychưakểđếntácnhâncuốicùng:Ngườiuống(chưanóiđếnchỗuống,thờigianuống,kháchuống…).Nghệthuậtlàmộtcáigìcầnđểtâmhồn,tâmnãovàthờigiantậpluyện.Cùngmộtbảnđànmàmộtcáitaikhôngđượchuấnluyệnthìlàmsaophânbiệtđượcngườiđànlàmộttaymơ,mộtsinhviêntrườngâmnhạcvừatốtnghiệphaymộtnhạcsĩchuyênnghiệp,hoặcmộtcầmthủcỡHorowitz[1]?

[1]VladimirS.Horowitz(1903-1989):nghệsĩdươngcầmngườiMỹgốcNga.Ôngđượctônvinhlàmộttrongnhữngnghệsĩdươngcầmxuấtchúngnhấtthếkỷ20(BT).

CổthưcònghilạitrườnghợpVươngAnThạch,tểtướngđờinhàTống,khiốmđượcvuaTốngbanchomộtíttrà“DươngTiễn”đểuống(nênnhớtràcònlàmộtdượcthảoquí,nhấtlàtràtốt.NhântiệncóviênquantừTứXuyênsắpvềtriềuphảiđiquangọnsôngDươngTử,ôngnàynhậnđượctinphảimangvềmộtchumnướcởcấpthứhai.Ôngquannàymảingắmcảnhđẹpbênsông,lúcnhớrathìđãvượtquangọnnướccấpnhấtvàcấphai,thuyềnđangđếncấpba,ôngđànhphảilấynướcởđó.Đếnkinhđô,saukhiđưanước,VươngAnThạchchomờingồi.Nhưngtràđượcphaxong,nhìnchéntràvàsaukhinếmthử,VươngAnThạchhỏi:“Quảthựcônglấynướcởđâu?”Lẽdĩnhiênviênquannàyphảinóidối.Nghiêmsắcmặt,tểtướnghọVươngmắng:“Ngườithậtcólỗivớilãogiàbệnhhoạnnày.Thậtrangườiđãlấynướcởcấpthứbamàcòndốilão”.Viênquanđỏmặtsượngsùng,cúilạyxinlỗiphântrầnnhưngvẫntỏýngạcnhiêntạisaoVươngTểTướnglạibiết.VươngAnThạchmớinóirằng:“Làngườiquântử,chẳngthểnóimàkhôngcóchứngcớ.Tađọcsáchnênbiếtrằngnướcởthượngcấpquásiết,nướcởhạcấpquáchậm.Duychỉcónướcởtrungcấplàtrunghợp.Nướcởthượngcấpphatràmautan,hươngtràmaunổimàkhôngbền.Nướcởhạcấp,nhưnướcnày,thìtràphảiđợilâumớithấm,trầmtrầmthiếukhílực”.

Câuchuyệntrêncũnglàmộttràthoại,đượcnhiềucổthưghi.Cóthểquáđángchăng?Nếuchúngtabiếtrằngngàynaycónhữngcaothủvềrượu,cóthểnếmrượumàđọcvanhváchtiểusửtừngloại,thìcâuchuyệntrênháchỉ

làmộtgiaithoại?Cũngnênnhớ,TrungQuốcđấtrộngngườiđông,thờitrướccórấtnhiềucaosĩ,tràsĩbỏcảđờichỉđểsưutầmnhữngloạitràngon,nhữngnguồnnướcquí.Tôicóđểhẳnmộtchươngviếtvề“TràHữu”(ngườixưagọinướclàtràhữu,lửalàtràsư)sẽliệtkêđầyđủcácdanhtuyền,linhthủytheocổthưvà…ởHoaKỳtheokinhnghiệmriêng.LẽdĩnhiênnhữngđiềuVươngAnThạchvừanóichỉlàmộtphầnnhỏtrongcáccổthưhiệncòntồntrữ.

Nhânlạinóivề“TràThư”,LụcVũ,tácgiảTràKinh,đượcđờisauxưngtụnglà“TràThần”lẽdĩnhiênkhôngnhữnglànhàphêbìnhvôđịch,mộthọcgiảlớnvềtràmàcònlàmộttràthủvôđịch.KhiLụcVũbỏchùarađilầnthứhai,vịtrụtrìLongCáiTự,cũnglàdưỡngphụ,khônguốngtrànữa.KhôngbiếtcóphảivìsưcụkhôngtìmđượcaiphatràgiỏinhưLụcVũhaychăng?Lẽdĩnhiênlúcnàycảhaichaconđềunổitiếngtronggiớitràsĩ.Nhàvuamuốnthửtài,nhândịpLụcVũđượcmờiđến,khôngnóichoaibiết,nhàvuavừađểthửtàinhàsưvừađểhaithầytrò,chaconhộingộ,liềnlậptứcchotriệunhàsưvàotriều.Khimờitrà,lẽdĩnhiênnhàsưphảinângtách.“TrànàycóphangonbằngtràcủaLụcHồngTiệmchăng?”Nhàsưnhắmmộtngụmrồiđặttáchtràxuốngkhôngnói.Đếntáchthứhai,dochínhLụcVũphachokhách(khôngbiếtkháchlàchamình).Nhàvuađangchờđể“lộtáo”nhàsư.Nhưngkìa,vừauốngquamộtngụm,nhàsưbỗngsángmắtvuimừng,lớntiếng:“MuôntâuHoàngThượng,tuyệt!Tuyệthảo.LụcVũchẳngthểnàotàihơnđược…”Nhàvuacảcườiđứngdậy,chomờiLụcVũrachohaichacongặpmặt…

Mỗilầnđượcthêmmộtbàivăn,mộtquyểnsáchviếtvềtrà,tôilạicómộtcảmgiácbứtrứt.Mỗilầnnghethânhữu,phầnđônglàcácvịtrọngtuổi,nóichuyệnvềtrà,cảmgiácnàylạiđếnnặnghơn.Rồithếnàocũngphảiviếtmộtquyểnsáchvềtrà…tựhứavàđãhứavớimộtsốthânhữu.Nhưngchẳngcócáchnàohoànthànhnhưdựtính.Đờisốngquanhđâybậnrộntrămchiều.Trongkhiđólạicónhữngtácphẩmkhácquantrọnghơntôiđãviếtxonghoặcgầnxong,đangcầnđểhếtthờigiờchămsóc.

Nhưngrồicuốicùngcuốnsáchcũngđượchoànthành.Cũnglàmộtcơhộitâmtìnhvớibạntriâm(trà),mộtngườibạnvôhìnhnhưngluônluôngầngũitrongnhữnglúcvuibuồn,nhấtlàtrongnhữngđêmcôđơnthahương.

Nhưngkhókhănkhôngphảilàchấmdứt.Viếtgìvềtrà?Khôngquádài(đểinkhôngnổi)màcóquánhiềuđểviết.Viếtmộtcáchnghiêmtúctheosáchgiáokhoa,kinhviệnchăng?Độcgiảsẽchánnản.Nhưngcũngkhôngthểviếttheokiểuphóngbútvănchươngđược…SaucùngquyểnTràKinhđược

thànhhình.

ChươngI:TràSửPHẦNTHỨNHẤT

Nguồngốctràtheohuyềnthoại

NgườiÁĐôngbiếtdùngtràtrướctiêntronglịchsử.Tuynhiên,ngườitabiếtdùngtràvàothờinàovẫnlàcâuhỏichưathểgiảiđáp.TheomộtthầnthoạiTrungQuốcvàNhậtBản,mộtthiềnsưTâyTrúcởTrungQuốcnhânvìkhôngmuốnngủquêntronglúcngồithiền,đãcắtđứthaimímắtvứtxuốngđất.Tựnhiêntừđónảysinhracâytràvàngườidùngtràđầutiênlàcácthiềnsư,họuốngtràđểtâmtríđượcbìnhthảnvàquênbuồnngủtrongkhingồithiền.VớihuyềnthoạiNhậtBản,vịthiềnsưnàykhôngaikhácchínhlàBodaiDaruma(Bodhidharma/BồĐềĐạtMa)[1].

[1]BồĐềĐạtMalàmộtngườicóthật,nhưngđãbiếnthànhmộtnhânvậtthầnthoại.TừtrướcởĐôngÁ,ngườitacứtinrằngtổĐạtMalànguyênnhâncủanhiềutruyềnkỳ,nhưngngoàiTuyệtQuánLuận,giớihọcgiảthếgiớikhôngthấycóbấtcứnhữngvănkiện,sửliệu,sángtácnàokháccủatổĐạtMa.XemBồĐềĐạtMa-TuyệtQuánLuận,VũThếNgọc,EastwestInstitutePress,1983.

ThậtsựthìchúngtacóthểbiếtrõhơnlàtràđãđượcdùngtrướcthờitổĐạtMamangThiềnTôngvàoĐôngĐộ1(khoảngcuốithếkỷthứ5SCN)khálâu.Tuynhiên,huyềnthoạinàycóýnghĩathậtsựlàtrà,nghệthuậtdùngtrànhưtasẽthấy,quảthậtcórấtnhiềuliênquanđốivớithiềngia,đạogia.Chínhnhữngvịnàyđãdùngtràđầutiênvàhơnnữa,đãbiếntràthànhmộtnghệthuậttinhvi.

MộthuyềnthoạiphổthôngnữalàtràđượcbiếtđếntừthờiThầnNông(khoảng3.000nămTCN).ThầnNôngnhưchúngtabiếtvẫnđượccácdântộcÁĐôngcoinhưlàvịnhânthầnđãdạyconngườibiếtđếnnôngnghiệpnênđượcgọilàThầnNông.ThầnNônglạisaimặttrờitỏasángvàhơinónggiúpchocâycỏsốngđượcnêncũngcótênkháclàViêmĐế(Vuacoivềsứcnóng).Nênnhớ,theotruyệncổnhângianViệtNam2thìngườiViệtNamđềulàconcháuvuaThầnNông:“ĐếMinhlàcháubađờihọViêmĐếThầnNông,sinhraĐếNghi.ĐituầnvềphíaNamđếnnúiNgũLĩnhlấyđượccongáibàVụTiên,sinhraLộcTục...PhongLộcTục(conđượcgọiKinhDươngVương)đểtrịphươngNam,lấytênnướclàXíchQuỷ.KinhDươngVươngcótàiđidướithủyphủ,sauđólạilấycongáiLongVươngởhồ

ĐộngĐình,sinhraSùngLãmhiệulàLạcLongQuân...”(TruyệnhọHồngBàng,LĩnhNamChíchQuái).

[2]CõiđấtphươngĐông,ámchỉTrungQuốcđểphânbiệtvớiTâyTrúc(tứcẤnĐộ)(BT).

[3]TheosáchSưuThầnKýthìThầnNôngcòncómộtcáiroithần,đánhroivàocácloàicâycỏthìcáctínhchấtlành,độc,nhiệt,hàn...củatừngloạitựnhiênhiệnlên.Thầndựavàocáctínhchấtđóđểtrịbệnhcholoàingười,cũngnhưdạyloàingườitrồngcáccâycỏcóích.

ThầnNông(2737-2697TCN)làmộttrongTamHoàng,baôngvuađầutiêncủaTrungQuốctronghuyềnsử(theotàiliệuvềsửhọcvàkhảocổhọcthìngườitamớichỉcôngnhậncóđờinhàThương(Ân),1384-1111TCN,chođếnngàynaycódấuvếtrõràng,làchínhsử).NhữngthếkỷvềtrướccáchọcgiảsửgiaViệtNamđãthườngtỏýnghingờvềtruyềnthuyếthọHồngBànglàconcháuThầnNông,vàchorằngôngchatạorahuyềnthoạiđóchỉvìlòngtựáidântộc,muốnchorằngViệtNamcũngnganghàngvớiTrungQuốcvìcũngcócùngmộtôngtổxaxưa...Nhữngnămgầnđây,giớihọcgiảvớicáctàiliệuvềcổnhânhọcvàkhảocổhọcbắtđầubànbạcbáclạithuyếtthiêndi.Nhưngtôilạichorằng,ThầnNông(cóthểlàmộtbộlạchoặcnhiềubộlạchoặcmộtngườilãnhđạobộlạc)chínhlàngườiViệtcổ.ChínhnhữngngườinàyđãdạydântộcTrungQuốcbiếtđếnnghềnông.ChứngcớhiểnnhiênlàgiớinghiêncứuquốctếđãkhẳngđịnhbằngphươngphápđophóngxạCarboncáccổvật,đểchứngminhViệtNamđãbiếtđếnNôngnghiệptrướcTrungQuốckhoảng500năm.CácditíchmớiđàođượcởvùngÂnKhư,ngàynaylàhuyệnAnDương,tỉnhHồNam(kinhcũthờinhàThương)đãchothấycórấtnhiềucổvậtcódấuvếtLạcViệt:Từcáchìnhcásấu,trâu,voi,trĩđếnloạiđồgốmđen...CũngnênbiếtngaytênThầnNông(Shen-Nung),dùđãlàtiếngHáncũngvẫncòngiữđượccấutrúcViệtngữ(đúngtheocấutrúcchữHánphảilàNôngThầngiốngnhưViêmĐế).XinxemchitiếttrongtácphẩmNguồngốcdântộcViệtcủachúngtôi,đặcbiệtlàchương“ẤntíchLạcViệttrongnguồnvănhóaNgưỡngThiều,AnDương”.[4],[5]

TrởlạivớihuyềnthoạiThầnNôngđãbiếtdùngtrà.CáchọcgiảcổcủaTrungQuốcđãdẫnchứngtrongsáchBảnThảo(làquyểnsáchthuốccổnhấtvềyhọcTrungQuốc,vừađượcBắcKinhchodịchrangoạivăn).SáchBảnThảovẫnđượctintưởngrằngdochínhThầnNôngviếtra.Nhưngngàynayngườitabiếtđượcđíchxáchơn,đólàtácphẩmđượcviếtvàođờiHán(25-220SCN).Riêngđoạnviếtvềtrà,thìgiớihọcgiảhiệnđạicũngcóthểchứngminhđólànhữngđoạnchỉmớithêmvàotrongkhoảngnhàĐường

(618-907).Vìvậy,thuyếtnàyvớisáchBảnThảocũngkhôngđủấnchứng.

[4]HiệnnaycácngànhkhoahọctừCổsinhvậthọcđếnHảidươnghọc,từNgônngữhọcđếnDântộchọcđãtiếnnhữngbướcthậtdài,cộngvớicáccôngcuộckhaiquậtkhảocổởTrungQuốcvàĐôngNamÁmớiđây,đãcóthểcungcấpđủtàiliệuchochúngtavẽlạiđượcchínhxáclịchsửkhởinguyêncủadântộcViệt,màtrướcđâycáchọcgiảViệtNamthườngchỉcăncứvàothưtịchTrungQuốcvàmộtvàiýkiếnchủquan,thựcdâncủamộtvàihọcgiảÂuChâuthờiViệtNamcònbịPhápthuộc.

[5]Năm2000,ĐạihọcUCLAdùngDNAchứngminh,congàViệtNamlàcongàđượcthuầnhóađầutiêntronglịchsửnhânloại.Đầuthậpniên2000,khoahọcgiathếgiớidùngbảnvẽDNAconngườichứngminhconngườikhởinguyêntừPhiChâu,tiếnđếnBắcTrungHoaquaĐôngNamÁ(chúthích2005).

Nguồngốctràtheothưtịch

TriếtgiaChuHi(1130-1200)cólẽlàngườiđầutiêndựavàodẫnchứngngônngữ,dẫntheocácnhómtânhọccậnđạinhưtrườnghợpLâmNgữĐường.TheohọChutrongLễKývàKinhThi(nhữngtácphẩmxuấthiệnkhoảng1000-500TCN)đãcónhắcđến“trà”.

Quảthực,LễKýcónóiđếnmónheosữanấuxongrồiđượcgóivới“látrà”,KinhThithìnóiđếncácthiếunữđẹpnhư“hoatrà”,thiên“ThấtNguyệt”cóviết:

ThấtNguyệtthựcqua

BátNguyệtđoạnhồ

CửuNguyệtthúcthư

Tháiđồtânxư...“(荼)”

(ThángBảyăndưa;thángTámcắtbầu;thángChínthuvừng;hái“trà”đốtnương...)

CáchọcgiảĐôngTâykếtluận,nhưvậyngườiÁĐôngđãbiếtđến“trà”hàngnămsáutrămnămtrướcCôngnguyên.Hơnnữa,sáchNhĩNhã(mộtquyểntựđiểnđầutiêncủanhânloạivẫnđượccoilàdoChuCông(1100TCN)viết,sauđóđượcTửHạ(500TCN)họctròKhổngTửsannhuậnvà

đếnđờinhàhán,QuáchPhác(276-324SCN)viếtphầnchúthíchvàchiathành16phầnlànhàcửakiếntrúc,vậtdụng,cỏcây,cầmthú...)trongThảoMộcMônđãnóiđến“trà”.

Nhưngvấnđềởđâylàchữ“trà”trongtấtcảthưtịchcổnóitrên:KinhThi,NhĩNhã,LễKý,đềuviết(荼)ngàynayđọclà“Đồ”,chỉkhácchữ“Trà”(茶)mộtnétnhỏ.Vậy“Đồ”là“Trà”?TrongsáchNhĩNhãthìđãnóiđến“KhổĐồ”vàcáccổthưtịchcũngnóiđếnđặctínhđắngchát(khổ)của“Đồ”.SáchthuyếtvăncủaHứaThậnviếtnăm121SCNlạinóirõhơnlà“Ming”(茗)làtênbúpnonháitừcâyĐồ.Thếmà“Ming”(cũngđọclà“Mính”hay“Dánh”theoâmHánViệt)thìxưanaycũngthườngdùnglẫnlộnvớichữ“Trà”.

NhưvậyđãchứngminhđượcsựthựcngườiÁĐôngbiếtđếntràtừnhiềutrămnămtrướcCôngnguyên?Sựthựcchođếnngàynaytheokhoahọcvềcâycỏ(Botany)thìngườitabiếtđượccâyĐồcũngcóvịđắnggiốngtrà.ĐồcótênkhoahọclàSonchusOleraceus.NhưvậyĐồkhácxacâytrà(CamelliaSinensis).CâyĐồvẫncònđượcngườiTrungQuốcdùngđếnngàynaydướimộttênbìnhdânlà“khổtrà”(tràđắng).Vìvậy,vấnđềlạitrởnênrắcrốihơn.QuảthậttheocổthưtịchngườiTrungQuốcđãbiếtdùng

“Đồ”làmđồuốngtừnămsáutrămnămtrướcCôngnguyên,nhưngvẫnchưathểchứngminhlàthờiđó“Đồ”với“Trà”làmộthaylàhai.(荼茶)

ChúngtachỉbiếtchắcchắnlàđếnthờinhàĐường(từnăm618),tràđãlàmộtmónđồuốngrấtphổthôngtrongxãhộiTrungQuốc.Cónhiềutênđểgọitrà,nhưngsaukhiquyểnTràKinhrađời(khoảnggiữathếkỷthứ8)thìdanhxưngTràđãthaythếchotấtcảcácdanhxưngkhác.

Nguồngốctràtheokhoahọcvềcâycỏ

(CâytràkhôngphảilàthổsảncủaTrungQuốc)

Hiệnnaycảthếgiớiuốngtràvàtrồngtrà.TấtcảgiốngtrànàyđềulấytừcâytràTrungQuốc(CamelliaSinensis).TấtcảđềucôngnhậnrằngngườiTrungQuốcdạychocảnhânloạibiếtuốngtrà.NhưngcómộtsựkiệnđángghinhậnlàngườitakhôngtìmthấycâytràhoangởTrungQuốc.

Chođếnkhoảngnăm1935khingườiAnhkhaithácẤnĐộđểlàmsởtrà(hiệnnayẤnĐộsảnxuấttrànhiềuthứnhìsauTíchLan)vớigiốngtràTrungQuốc,thìvôtìnhngườitamớithấymộtloạicâyrừngởvùngcựcĐôngBắcẤnĐộ,vùngAssam,từtrướcvốnchưaaibiếtkểcảdânbảnxứ.

Loạicâynàycaođếnhơn30mét.Vàsaukhinghiêncứu,cácnhàthựcvậthọcmớigiậtmình:Đâylàcâytrà,câytrànguyênthủycùnghọcùngchủngvàcùnggốcvớicâytràTrungQuốc(CamelliaSinensis).

Cólẽ,chúngtaquennhìnloạitràtrongvườntràởTrungQuốchayViệtNam,thườngrấtthấpđểtiệnháivàcũngvìcứ5,6nămlạiphảicắttrụiđichocâysinhcànhmới(giốngnhưnho)nênkhôngthểbiếtcâytrànếumọctựnhiênlàmộtloạithânmộc.(CâytràTrungQuốcvìđãbịthuầnhóacảngànnămnênnếukhôngcắtcũngđãcaođếnhơn20mét).Vìvậy,loại“HầuTrà”trongtruyềnthuyếtchínhlàloạicâytrànày.

SaukhitìmđượccâytràrừngởAssam,ngườitacòntiếptụctìmđượccáccâytràrừngtrạngtháithiênnhiênởcácvùngbiêngiớiẤnĐộ,TâyTạng,MiếnĐiện,TrungQuốc.ĐócũnglàvùngđấtbiêngiớiVânNamvàđồngývùngnàymớilànơicócâytràmọctựnhiênđầutiên.NếunhìnbảnđồLạcViệttừthờiHùngVươngdựngnướcVănLangchođếnthờiHaiBàTrưngkhởinghĩa,tathấyvùngđấtnàycũnglàbiêngiớiLạcViệt,dùtênlà“NamChiếu”,“ĐạiLý”,“TâyThục”…thìxưađềuthuộcvềQuếLâmcủata.Loạitràrừngnàychỉkháclàchonướcđậmhơn,nhưngkémhươnghơnloạitràTrungQuốc.

Ởđây,tôichưavộikếtluậnrằngchínhngườicổViệtđãgiớithiệucâytràchoTrungQuốc,chỉbiếttạmởđâyrằngvềcổthưtịchởViệtNamcórấtmuộn,lạibịquânMinhtànphátấtcả.CổthưtịchcổnhấtViệtNam,tôichỉthấytrongsáchAnNamChíLượccủaLêTắc,mộtngườiphảnquốcquaTầulưuvong,viếtkhoảngnăm1271,rằngnămTốngTháiTổthứtám(971),vuaĐinhLiễnViệtNamđãphảicốngchoTrungQuốcngàvoi,sừngtê,tràthơm…(KhaiBảotứniên…TháiTổchiếuLiễnvitiết-đô-sứ,AnNamđôhộ.Bátniênngũnguyệtcốngkim,bạch,têgiác,tượngnha,hươngtrà…)

TràKinhcủaLụcVũcũngkhẳngđịnh:“TràlàloạicâyquíởphươngNam…”.SáchQuảngBácvậtchícũngviết:“CaoLưlàtênmộtthứtrà,lálớn,nhịnhỏ,ngườiNamdùngđểuống.”SáchNghiênBắctạpchícũngviết:“TràởGiaoChỉxanhnhưrêu,vịcay,nóng…”.Tấtcảnhữngcổthưtịchnày,kểcảAnNamChíLược,cũngđềulàsáchcủaTrungQuốc.Tôisẽviếtthêmchitiếtởchương“TràViệtNam”.ỞđâychỉtạmkếtluậnViệtNamxưacũnglàquêhươngcủacâytràvàđãbiếtuốngtràtừhơnngànnămtrướckhitràđượcdùngởTâyphương.

Thếgiớibiếtđếntràcàngmuộnhơnnữa.MarcoPolocónóiđếntrà,nhưngphảiđếnnăm1559vớisựxuấtbảnbacuốnsáchbộNavigationeetViaggi,

ÂuChâumớibiếtđếntràquamộtđoạnvăncatụngvềtràcủaHajjiMahommed.SáchHistoriarumIndicarum,LibriXVI,innăm1589cũngđãnóiđếntrà.TrongvănchươngAnhngữ,tácphẩmviếtvềtràđầutiênlàquyểnDiscoursofVoyagesintoEasteandWesteIndiescủaJanHuighenVanLinschootennăm1598…TừđâylànhữngrừngthưtịchvềtràcủaTâyphươngmàtacóthểthấytrongbấtcứmộtthưviệnnào.Ởđâytachỉtómgọnlàchođếnnăm1690chỉcóhaingườicómônbàibántràchoAnhquốcởTânThếGiới,cùnglúcđóởAnhquốctràchỉđượcbántrongmộtsốtiệmvàngngọcbảovậtởEdinburgh.TràcũnglàmộtlýdochoTâyphươngxâuxéTrungQuốcvàtràcũnglàmộtnguyênnhângâynêncuộccáchmạnggiànhđộclậpđểthànhlậpHiệpChủngQuốcHoaKỳ.Hiệnnay,Anhquốcđứngđầunhậpcảnhtràvớisốlượnggần500triệucântràmộtnăm,kếđólàHoaKỳgần200triệucân,AiCập70triệucân,Australia60triệucân,Canada50triệucân,Nga45triệucân[6].

[6]Sốliệutừlầnxuấtbảntrước,chưacậpnhật(BT).

CÁCNƯỚCXUẤTCẢNGVÀNHẬPCẢNGCHÍNH(TínhtheosốliệucânAnh)

PHẦNTHỨHAI

Tràtrướcthếkỷthứ7

NhờtácphẩmTràKinhmàtađượcbiếtrằngchođếntriềuđạinhàĐường(từnăm618),tràđãlàmộtmónuốngphổthôngtrongquầnchúngvớimộtgiáthậtđắt.Trướcthếkỷthứ7,tràTrungQuốcđãđượccácdântộclánggiềngmiềnBắcbiếtđến.ĐốivớicácdântộcTạng,Mãn,Mông…làcácdân

tộcdumục,hầunhưtấtcảnguồnnănglượngcủahọđềulấytừnguồnthựcphẩmgiasúc:Thịt,sữa,bơ…Tráicâyvàrauđậugầnnhưthiếuhẳntronglươngthựchàngngày.Vìvậy,tràtựnhiênđãlàmộtthứcuốngtuyệthảochohọ,ngoàihươngvịtràđãtrởnênmộtnhuyếuquantrọngchovấnđềcânbằngvàđiềuhòasựdinhdưỡngcănbản(màtasẽthấyrõchitiếthơnvềhóatínhvàdượctínhcủatràtrongchươngviếtvềđềtàinày).Cómộtsựtrùnghợptìnhcờlàvềsaunày,nạnthiếuhụttràlàmộttrongnhữnglýdochínhdẫnđếncáccuộcquậtkhởicủacácdântộcdumụcnàyvàkhiếnmiềnbắcphânchiathànhnhữngquốcgiađộclậptáchrờikhỏinhàTống(NamTống),giốngnhưtrườnghợp“TheTeaAct”củaAnhquốcđánhthuế3MỹkimđốivớimỗipoundtrànhậpcảngvàothuộcđịaHoaKỳnăm1770cũnglàmộttrongnhữnglýdokhiếndânthuộcđịabấtmãnvànổidậythànhlậpHiệpChủngQuốcHoaKỳ(TheUnitedStatesofAmerica)táchrờikhỏimẫuquốc.

ChođếnnhữngnămđầuđờiĐường,ngườiHoauốngtràcònrấtkháclốiuốngtràhiệnnay.Tràlúcđóđượcnấuchungvớihành,muối,vỏcamquítvàmộtsốlácâycóvịthenhưhúng…

Lốitràđắngchátvàmặnnày,ngàynaycòndấuvếtởlốiuốngtràcủacácdândumục,lẽdĩnhiên,đốivớidândumụchọcònbỏsữavàotrà.

TràCụthờiđócũngchưađịnhhình,bìnhthườngngườitanấutràtrongnồiđất,siêuđấtvàđổrabátăncơmđểuống.Đốivớigiớiquýtộcthìlạichuộngchénvàng,chénbạchoặcdùngcácloạibìnhchéncủarượu.

TràthờinhàĐường(618-907)

NhàĐườnglàmộttriềuđạivàngsonkhôngnhữngcủariêngTrungQuốcmàlàmộtthờiđạivănhóađượccoitrọngnhấttronglịchsửnhânloại.Nhânloạitrênkhắpnẻođườngthếgiớivàtrongkhắplịchsử,chưamộtthờiđạinàomàgiớivănnhânsángtácđượccoitrọngbằngthờiđạinày.GiớihọcgiảTâyphươngchỉngạcnhiênmộtphầnkhithấytrongnhữngthếkỷnàyphầnlớnÂuChâuvẫncònởthờiđạivõbiềndumụcmàViễnĐôngđãbướcvàokỷnguyênvăntrịrựcrỡ.Chưamộtthờiđạinàomàchỉcầnlàmđượcmộtbàithơxuấtsắclàthinhânsẽcóngaymộtchứcquan(ToànĐườngThi,mộtsưutậpkhôngtoànvẹnvàđượcchọnlựakỹlưỡngđãgồm48.900bàithơcủa2.200thisĩ,inthành900quyển).Chỉcầnvẽđượcmộtbứctranhđẹplàcóthểsốngungdung,làmtânkháchcủacácbậcvươnggiả.Thậmchíchođếnchỉcầnvàichữcủacácdanhsĩ,vínhưđơnthuốc,láthưvắntắtnhắntiểuđồng…đãcóthểbánđược,đổiđượcmộttiệcrượuthịt(córấtnhiều

điểncố,cốsựvềnhữngchuyệntươngtự…).

Trongthờiđó,tràcũngđãtiếnlênmộtnghệthuật.Tràđãkhôngcònlàmónuốnghổlốn.Tràđãsánhvaicùngcácnghệthuậtcầm(đàn),kỳ(cờvây),thi(thơ),họa(vẽtranh)…Uốngtràlàmột“nghề”,màđãlàcaosĩkhôngthểkhôngbiếtnghệthuậtthưởngthức.Tràđượccáccaosĩcatụng,phẩmchấtthanhcaocủatràdầndầnvượtkhỏi“tửu”vàcả“kỳ”.Tronglăngmiếutriềuđìnhcũngnhưtậnchốnđìnhlàng,bànthờgiatiên,tràđãtrởnênmộtthứcđượccúnglễ.Đốivớigiớiđạogia,thiềngia,caosĩ,tràcònđượccoilàmộtthứcuốngcaokhiếtvàcónhiềudượctínhtốtlành…

ChođếnthờiLụcVũ,ngườiTrungQuốccòngọitràdướinhiềutênkhác:Trà(茶)Giả(槚)Mính(茗)Suyễn(荈)Thiết(蔎)…TừkhiTràKinhrađờithìchữTrà(茶)dầndầntrởthànhdanhtừthôngdụngnhất.Chữtrà,vớicácphátâmgầngiốngnhau,vẫncònđượcdùngởViễnĐông(ViệtNam,TrungQuốc,NhậtBản,TriềuTiên),ẤnĐộ,TrungÁ,Nga…ÂuMỹthìquenvớicáchphátâmsailạcmàtạothànhchữTea/Thé.

Tràtrongthờinày,đãthấyđượcsảnxuấtthànhđủ4loại:DiệpTrà(tràlá,gầngiốngnhưtràngàynay),MạtTrà(tràbột,chỉcònthấydùngtrongChanoyu(TràĐạo)củaNhậtBản),BínhTrà(tràbánh,đóngthànhbánh)vàloạitrànát.

ThờinhàĐườngphầnlớnngườitachuộngloạitràbánh.Đâylàloạitràsaukhiđãphơi,sấyđượcnghiềnnhỏrachovàokhuônđóngthànhbánh,cólỗcóthểxâuđược,cũnggọilà“tràgạch”.Mớiđây“tràgạch”cònđượccácdândumụcởBắc,TâyBắcTrungQuốcdùngnhưlàmộtđơnvịtiềntệnhưvàngnén,bạcnéncủata.HiệnnaycácdântộcMôngCổ,TâyTạngvẫncòndùngloại“tràgạch”này,cólẽđểdễvậnchuyển.

Khidùngtràgạch,ngườitatháithànhphiếnmỏng,đánhtơiranhưbột,bỏvàochén,bátrồichâmnướcsôivào.HiệnnayhầunhưngườiTrungQuốckhôngcònbiếtgìđếnloạitrànàynóigìđếnTràCụ.Tuynhiên,nhờtácphẩmTràKinh,ngườitacóthểvẽlạiđược24loạiTràCụ.PhầnlớnnhữngTràCụnàycònsốngsótquaChanoyu(茶の湯)NhậtBản.(Giốngnhưnhiềutàiliệuvănhọc,lịchsửkhácvềthờinhàĐườngcònđượcgiữlạiởNhậtrấtnhiều).Chúngtasẽnóiđến“TràĐạoNhậtBản”ởchươngkhác,nhưngởđâyxinnóitrướclàsaukhithiềnsưEisai(1141-1215)quahọcThiềnởTrungQuốcvề,cóhọccảlốithưởngtràtrongthiềnviện.(TràđãđượcbiếtđếntừthờithiềnsưGyoki,648-749).TừđóChanoyu(TràĐạo)dầnhìnhthành,saunàyđượcJòò(1504-1555)vàRikyùcôngthứchóa.Tuynhiên,

tôisẽtrìnhbàytừMạtTrà(Hiki-cha)đếnTràCụ(chéntràkiểuTemmokulà“trản”thờinhàTống,bànchảitređãcótừthờinhàĐường…)chođếnnghithứcđềucónguồngốcởTrungQuốcnayđãthấttruyền(giốngnhưThiềnTông).SáchTrungQuốckhôngnóiđếncácnghithứcuốngtrànhưcủaTràĐạo.Tuynhiên,tôiđọccổthưtịchcủaTriềuTiên(cổhơncáctàiliệuvềTràĐạocủaNhậtBản)thìđãthấycónóiđếncácnghithứctươngtự.

Nghệthuậtđồgốmđếnthờigiannàycũngtiếnbộ,nổitiếngnhấtlàđồgốmởViệtChâunhưLụcVũđãkhen(xemchitiếttrongchương“TràCụquacácthờiđại”).ThờinàygiớitràsĩưachuộngcácTràCụbằngsành,sứvàbỏkhôngdùngcácTràCụbằngkimkhí.Thờinàyloại“chung”chưacó,ngườitauốngtràbằngbát(盌,oản)nhưnglànhữngchiếcbátđặcchếđểuốngtrà.

TácphẩmTràKinhrađờiđánhdấumộttrìnhđộtinhvivềnghệthuậtuốngtrà.TràKinhtrởthànhmộtkinhđiểnvềtrà.LụcVũđượctônlàm“TràThần”.Hồiđầuthếkỷnày,tacònthấyhìnhLụcVũ,tácgiảTràKinhđượctreolongtrọngnhưmộtvịthầnbảohộ,tạicáctiệmtrà,xuấtcảngtrà.

TácphẩmTràKinhgồmmườichương(Nguyênlaitrà,TràCụ,Sảnxuấttrà,Cácđồphụtùng,Cáchphatrà,Uốngtrà,Cácthưtịchvềtrà,Cácđịaphươngtrồngtrà,Chúthíchtổngquát,Lượcđồ).Làmộttácphẩmkhôngdàinhưngđãđềcậpđếntấtcảmọikhíacạnhvềtrà:Từcáchtrồngtrà,háitrà,biếnchếtràchođếncácvườntràdanhtiếng.Từcácnguồnnướctốtnhấtchođếnquanniệmvềnghệthuậtthưởngtrà.Mặcdùmộtsốchitiếtvềcácvùngtrồngtrà,cácsuốinguồnsônglạchđãbịgiớihạntrongkhônggianvàthờigianlúcđó,nhưngnhữngnhậnđịnhcủaTràKinhvẫnthườngđượccoilàchâmngônchođếnngàynay.NgaycảphầnviếtvềTràCụcũngtỏratácgiảbiếtrấttườngtậnvềnghệthuậtđồgốm(chođếnnỗiởthếkỷnàyhọcgiảR.L.Hobsontácgiảmột“thánhkinh”kháclàChinesePotteryandPorcelainphảinóichúngtabiếtvềđồgốmthờinhàĐườnglànhờLụcVũ).

TrongthờinàycòncómộttácphẩmnổitiếngkháclàTràCacủaLôĐồng,mộtđạosĩđượcđờisautônxưnglà“TràThánh”.TràCađãđượccácthếhệcáccụnhànhocủatathuộclòngnhưthơLýBạch,ĐỗPhủ.(Xinđọcnguyêntácvàbảndịchởphầnsau).NhờTràCa,tacũngkhẳngđịnhđượcmộtsốvấnđềliênquantớithờiđiểmháitrà,địadanhtràtiếnvua“DươngTiến”,lốiuốngtràcủangườiđươngthời…

TràDươngTiếntrongbàiTràCalàtênloạitràđặcbiệtđểtiếnvua,tràđượctrồngởvùngDươngTiến,gầnThượngHảingàynay.Thờiđóđãcóquanđặctráchvềviệcháitràchovua(vàtamcunglụcphủ)dùng.Sửsáchcòn

ghilạihằngnăm,riêngvềvụtràtiến,dânquảnhạtđãphảihuyđộngđến30ngànngười,phầnlớnlàthiếunữ,trongcôngviệcháitrà.Tràđượcháitừbốngiờsángchođếntrướcgiờngọ.Tràháibuổisángphảiđượcsấyvàđóngbánhngaytrongbuổichiều.Trướckhiháitràphảicóquanthượngphẩmđạidiệnvuatếlễtrờiđấtmộtcáchchínhthứcvàđầythủtục…

TràthờinhàTống(960-1280)

Saucảbathếkỷthanhbình,thờiđạihoàngkimcủanhàĐườngđidầnvàoloạnlạc,chiếntranh.KếtquảlàbịmấtnướcbởicácdântộcdumụcBắcphươnghơnnửathếkỷ.Sauđó,TốngTháiTổTriệuKhuôngDẫnđãgiànhlạiđộclậpvàmauchóngđưaTrungQuốcđếntháibìnhvàmộtthờiđạivănhọcrựcrỡkhác.

TràđếnthờinàyđãđạtđếnđộtinhvinhấtvềcảtràphẩmlẫnTràCụ.Vềtràphẩmthờinàyngườitathuầntúychỉphatrà,khôngcònbỏmuốibỏgừngvàonữa.TôiđọcsáchĐôngPhaChíLâmcủaTôĐôngPhađãthấyôngnói:“NgườithờiĐườngphatràbỏmuốibỏgừng.Thờinayaimàdùnghaithứđóắtthiênhạđềucườilớn”.CácđịaphươngsảnxuấttrànổitiếngcũngdichuyểnvềphươngNam.NhấtlàtỉnhPhúcKiếnnổitiếngcảvềtràlẫnTràCụ,lànhữngđịadanhkhôngthấynhắcnhởtrongcácthưtịchviếtvềtràthờinhàĐường.PhúcKiếncònlàmộtnơisảnxuấtđồgốm(tôidùngdanhtừđồgốmđểchỉchungmọithứđồsành,đồsứvàcảđấtnung)danhtiếng,trướccảthờinhàTốngxuôinam(NamTống).Thờinày,tràbánhvẫncònthịnhhành,nhưngdânchúngđãbắtđầuchuộngtràrời(tràlá),chođếncuốiđờiNamTốnglàthờithắngthếcủaloạitràrời.

VềTràCụđờiTốngđãdùngloạichénmới,gọilà“trản”(theoâmquanthoạiđọclà“Chien”),chữtrảncóhaicáchviếthoặcviếtvớibộNgọc(盏)hoặcviếtvớibộMãnh(盞),chữviếtbộsaulàmộtđặcchếcủađờiTống.“Trản”củađờiTốngvẫncònmiệnglớngiốngbátăncơm,nhưngnônghơn.NgàynaychỉcònthấyđượcưachuộngtrongChanoyuNhậtBản.Màusắcthìchuộngmàuđenvàđennâu.ThờinhàĐường,loại“oản”sảnxuấttạiViệtChâuthìđượcchuộngnhấtlàmàuxanhbíchngọc.Thờinàyvẫndùngsiêubằngsànhhoặcbằngđấtđểđunnước,ấmđunnướcchưađượcchếtạo,chonêntakhôngthấylàmlạkhiđọcphầnluậnvềnước,thưtịchthờinàyđoánnướcsôinon,sôigiàbằngtiếngkêucủabongbóngtrongnướcsôi.Lẽdĩnhiênấmphatràthờinàyvẫncònlớnvàdùđãchếtạoracácloạiấmphatràmới,thìhìnhdángvẫnphảngphấtbìnhrượu(cảhailoạiđềudùngchữ“Hồ”đểchỉ:Tửuhồ,tràhồ).Hìnhdángloạiấmtràtaquenmắtngàynaythìchưacó.Loạiấmnhỏtaquengọilàđộcẩm,songẩmnhỏnhắnnhưtráicam,

tráiquítthìhoàntoànchưaxuấthiện,tráivớicácchuyệnthườngđàmsailầmkhinghenóibộấmchénnàynọtừđờinhàTống...

Cácdanhsĩtrongđờinàyhầunhưaicũngđãviếtvàluậnvềtrà.TừVươngAnThạch,ÂuDươngTu,TưMãQuangđếnTôĐôngPhađềulànhữngtràthủnổitiếng.ÂuDươngTuvàTôĐôngPhacònđểlạinhữngbàiviếtgiátrịvềtrà.Tuynhiên,haitácgiảnổibậtlàTháiTương(1012-1068),tácgiảTràLụcvàvuaTốngHuyTông(làmvuatừ1101đến1125),tácgiảĐạiQuanTràLuận.

TháiTươngngườiPhúcKiến,nơinổidanhvềtràvàTràCụ,ônglàmquanthượngkhanh,nhiềunămđặctráchvềcôngviệcsảnxuấttrà.QuyểnTràLụcđượcviếtnhưmộtbảnphúctrìnhđệnạplênnhàvua.Tràthờinàylàmộtngànhsảnxuấtlớn,gầnnhưmộtsảnphẩmduynhấtđểnhàTốngtraođổivớicácdântộcphươngBắcđểlấyngựachiến.Nhưtađãnói,cuốiđờiTốngloạnlạcliênmiênvàvìthiếuhụttràđãlàmộtlýdonhàTốngphảimấtmộtnửachocácdântộcphíaBắcvàsaunàymấthẳnvàotaynhàNguyên.

TốngHuyTôngcóthểnóilàmộtvịvuatàitửnhấttronglịchsửTrungQuốc.TốngHuyTônglàmộtnhàthơlớncủaTrungQuốc,ôngviếtchữcũngđẹp,vẽcũnggiỏivàcònlàmộthọcgiảlớnvềcácngànhnghệthuật.TácphẩmĐạiQuanTràLuậnlàmộttácphẩmquantrọngvàobậcnhấtviếtvềtrà.QuatácphẩmnàytađượcbiếtnhiềuvềtràthuậtthờiTống,thídụvềtràsảnxuấtởvùngVũDiSơn,loạitràthượngđẳnggồmcó36loại,loạihạngnhấtkhôngthểmuađược,loạihạngnhìgiáhailượngvàngmộtcân,loạihạngbagiáhơnmộtlượngvàng…

TràthờinhàMinh(1368-1644)

SaukhinhàTống(NamTống)bịdiệt,nhàNguyêncaitrịTrungQuốctrong84năm.Trongnhữngnămnày,nềnvănhóaTrungQuốcnóichungkhôngcógìđặcsắc,tráilạiphongkhívănhóarựcrỡĐườngTốnggầnnhưbịtiêudiệthẳndướivóngựaMôngCổ.NếuThiềnTôngđãchiphốitoàndiệnsinhhoạttríthứccủabatrămnămlịchsửTrungQuốcthờinhàĐường(618-907),đẩyNhogiáovàcáchệthốngPhápgiaxuốngbìnhdiệnthuầntúycácđịnhchếtổchứcchínhquyềnvàthicử,thìđếnthờinhàTốngngườitathấyNhogiáonóichungđãbịảnhhưởngcủaPhậtgiáo,đểpháttriểnvànởhoa.Tráivớidanhtừ“TốngNho”thườngbịbìnhdânhóa,hiểunhưlàthờiNhogiáobịtànlụihayxuyêntạc,thậtsựởthờiđạinhàTống,Nhogiáođãtrổhoakếtnụ[7],tuynhiênPhậtgiáoởTrungQuốcthờinàyđãchớmtàn.MộtmặtphongtháiThiềnTôngđãnhườngbướcchocáchìnhthứcTịnhĐộvà

đặcbiệtlàMậtGiáocủacácdântộcphươngBắc,đâylànhữngphápmônPhậtgiáotiêucựchơn,khiếnsựgiaohòagiữatamgiáoởTrungQuốcthiếuđiềukiệnhơndướitriềuđạinhàTrầnởViệtNam.ĐócũnglàmộtlýdokhiếnĐạiViệtđãcóthểchiếnthắngMôngCổtrongkhiTrungQuốcbịxâmlăng,mặcdùnhàTốngđãtừnghọchỏicáchtổchứcquânsựcủaĐạiViệtdướithờinhàLý.

[7]Ởđâykhôngtiệnnóidàidòng,chỉxingiớithiệusáchNhogiáocủacụTrầnTrọngKim:“Nhogiáotiếnđếnthếkỷ11,vàoquãngđờivua(Tống)NhânTông(1023-1064)thìthậtlàthịnh.SovớicácđờithìdanhnhođờiTốngnhiềuhơncả”,NhoGiáo:QuyểnI,trang96.SáchĐạicươngtriếthọcTrungQuốccủaGiảnChivàNguyễnHiếnLêviết:“VănhóađờiTốngpháttriểnđếncựcđộ…màtriếthọccũngtiếntớicáimứchuyềnvithâmthúy”,sđd,QuyểnI,trang90.SáchKhổngHọcĐăngcủacụPhanBộiChâucógiớithiệuKhổnghọcởtriềuTống,trang683…

ChuNguyênChươngđãgiànhlạiđấtnướcchoHántộcvàonăm1368,sánglậpranhàMinh.ĐấtnướcTrungHoamộtlầnnữađãtrởlạithờikỳtrunghưng.Cácngànhvănhóanghệthuậtlạitiếptụcsinhhoạtnhịpnhàng.

PhongtháiuốngtràthờinhàMinhvẫnkhôngkhácgìthờinhàTống.Tuynhiên,tràvàTràCụđãcónhiềuđổithay.Trướchếtvềtrà,từthờinàytrởđiloạitràrờinhưngàynayđãđượcđasốchọnlàmtiêuchuẩntráivớiloạitràbánhthờitrước(màcácsáchTràKinh,ĐạiQuanTràLuậnđãdùngnhiềugiấymựcđểnóivềcáchđóngbánhtrà,cácloạidaođểtháitràratừngphiến,cácloạichổitredùngđểđánhtrà,ngàynaycòndùngtrongChanoyuNhậtBản).

VềTràCụ,thờinhàMinhdùngbìnhđunnướcbằngđồng,khôngcòndùngsiêusànhhoặctràbìnhnhưtrước.“Tràbình”chỉcònđượcdùngđểđựngtrà.ĐếncuốiđờiMinhthìloại“Trản”,chénlớnvànôngvừadùngđểphatràvừađểuống,thịnhhànhtrongthờinhàTống,đãkhôngcònđượcdùng.Bâygiờhọđãdùngtràrờichovàoấm.Ấmđãđượcdùngtừtrướcnhưngbâygiờấmtràvàchénđềunhỏhơntrước.NghiHưnglàđạidanhsảnxuấtấmtràdanhtiếngnhấtthờinàyvàtiếptụcgiữđượctiếngtămmãiđếnthờiCộnghòa.

Thờinàyngườitađãuốngtràbằngchénnhỏvàcatụngnghệthuậtuốngtràbằngcáchuốngnày.Vìvậy,danhtừ“Ngưuẩm”(uốngnhưbò)rađời.Tuynhiên,danhtừnàythườngbịhiểulà“uốngnhiều,uốngbằngchénlớn...”,sựthựcnênhiểulàloạingườiuốngtràmàkhônghiểubiếtnghệthuậtvàhương

vịthìđúnghơn.NênnhớTràThánhLôĐồngchẳngbấthủvớibàithơTràCadanhtiếngcatụngthúuống7trảntràmộthơiđósao!(Dunglượngtrảnlớngầnbằngnửachénăncơmnhỏ).

Ngoàiấmchén,thờinàybắtđầudùngloại“chung”.Đâylàloạichénlớnvàsâu,giốngnhưlyuốngcàphêcủaMỹ(Mug)nhưngkhôngcóquaimàlạicónắp.Loạinàycóthểdùngthayấmđểphatràrồichuyểnsangchénnhỏ,hoặcvừadùngđểphavừađểuống.Khiuốngngườitacầmchungbằnghaitay,mộttaykhẽnângnắprađểghévàomôi.Nắpchungcòndùngđểgạtnhữnglátrànổitrênmặtnước,đểkhiuốngkhôngrơivàomiệng.

Tràtrongthờinàycũnglànguồnlợixuấtcảngquantrọngvàobậcnhất,chonêndânchúngđượckhuyếnkhíchtrồngtràkhắpnơi.Uốngtràđãtrởthànhmộttậpquán,tậptụccủatấtcả.Tràđãđươngnhiêntrởnênmộttrong“thấtdụng”củaxãhộiTrungQuốc,đượctriềuđìnhchínhthứcchỉđịnh:Dầu,muối,củi,gạo,tương,dấmvà...trà.

TràthờinhàThanh(1644-1911)

SựthựcđếnthờinhàTốngthìtràđãtoànchỉnh,kếtthànhmộtnghệthuậtuốngtràcổđiển(tôidùngtừcổđiểntheonghĩachữ“classic”:Đạtđếntrìnhđộsiêutuyệt,làmkiểumẫu,quyphạmchođờisau).ĐếnthờinhàMinhthìchỉnhđốnlạimộtsốTràCụ.NhàMãnThanhlàmộtdântộcngoạilai,caitrịHánTộc.Tuynhiên,chínhhọcũngđãchịuảnhhưởngvănhóaTrungQuốcmộtcáchsâuđậmvàsaukhichinhphụcđượcTrungQuốcthìchínhhọlạibịđồnghóa.Thànhranghệthuậtuốngtrà,sảnxuấttràkhôngcógìkháclạ.

TriềuđìnhMãnThanhvàdânchínhgốccủahọtừlâuđãbiếtuốngtràvànhậpcảngtràtừTrungQuốc.Họlàdândumục,vìvậytừlâuhọđãuốngtràchothêmsữa.NaylàmvuaTrungQuốc,họkhôngkhiếnđượcngườiTrungHoauốngtràbỏsữavàomàvôtìnhthóiquenlạiđượctruyềnquaAnhQuốcdomộtsốnhàngoạigiaovàthươngnhânngườiAnhtừngđượccácgiaicấpquýtộcMãnThanhgiớithiệumónuốngtrà...sữa.NgườiAnhcótụcuốngtràsữalàdonguyênủynày.

VuaCànLonglàmộtôngvuakhônngoannhấtvàtrọngvănhóanhấtcủatriềuđạikéodàihơn250năm.Dướitriềuđạicủaông,ôngđãdẹpyêntấtcảmọitổchứcchốngđối“phảnThanhphụcMinh”(đượcbìnhdânhóavàtiểuthuyếthóabằngcáctruyềnkỳđạiloại“CànLonghạGiangNam”,“HỏathiêuThiếuLâmTự”...).Mộttrongnhữnghạthủcôngphucaocườngcủaônglàcôngtáckhuyếnkhíchdânchúngvàquanlạiđịaphươngthờcúng

QuanVânTrường,tứcQuanCôngthờiTamQuốc.KhiđạiđasốdânTrungQuốcđãthờQuanCôngthìphongtrào“phảnThanh”cũngtan.NhàNguyễnởViệtNamcũngnhậpcảngđượcbộluậtnhàThanh(sửalạichútítgọilàluậtGiaLong)vàtụcthờQuanCông(màkhônghiểuẩnýthâmsâucủaCànLong)vìchỉnghĩđểchodânbắtchướcmà“trung”vớimình.

Chỉđếnthờinày,trànhânvàtràtượngTrungQuốcmớichếranhữngloạiấmnhỏchénnhỏ,taquengọilà“ấmquảquít,chénhạtmít”...Quảthật,TrungQuốckhôngdùngchén“tống”nhưcủata?TạisaotadùngmàngườiTrungHoakhôngdùng?Tạisaophảidùngchéntống?Cáccâuhỏisẽđượctrảlờitrongchươngviếtvề“TràCụquacácthờiđại”.

Tràtrongthờihiệntại

Chúngtasẽđivàochitiếttrongchươngviếtvềtràvàthếgiới,ởđâychúngtacóthểtómlượcrằngcóhàngngànloạitrà,nhưngtựuchungcóthểdễdàngphânlàmbaloại:Tràxanh,tràđenvàloạitrunggian,cảbaloạiđềuchỉkhácnhauởchặngsaotẩm.Ủsơthìcholoạitràxanh,ủkỹthìlàloạitràđen,ủvừathìcholoạitràtrunggiannhưloạiÔLong.

Hiệnnay,ÂuMỹchỉdùngtràđen(AnhngữquengọilàBlackTea,HánngữgọilàHồngTrà).Tráilại,ÁĐônggầnnhưchỉdùngtràxanh(ThanhTrà)vàÔLong.

Tràxanhđiểnhìnhdanhtiếnglà:TràLongTĩnh,“LàmtraibiếtđánhTổTôm,uốngtràLongTĩnhngâmnômThúyKiều”(ngườiviếtcònđượcmộtbảnnômThúyKiều,thỉnhthoảngvẫnuốngtràLongTĩnh,nhưnghơnmườilămnămchưađượchầucáccụmộthộiTổTôm).CácloạitràxanhkhácnhưSưPhong,BạchVân,BảoVân,TưDuẩn,ThọMi(TrungQuốc)hayThanhTrà,ThiênVụ,TùngBáchThanh(ĐàiLoan)hiệnđangcótrênthịtrường.

LoạiÔLongquenthuộcnhấtlàThiếtQuanÂm,ThiếtLaHán,ThủyTiên,TướcThiệt,LongPhụng,LongViênChu,ChânLong(TrungQuốc)hoặcĐộngĐình,MinhĐức,ThiếtQuanÂm,ThủyTiên,ÔLong,ThiênVụcủaĐàiLoanđềucóbán.

NgườiÁĐôngngàynaysànhtrànhấtlàngườiNhật,ngườiViệt,ngườiHoavàTriềuTiên.NgườiÁĐôngđikhắpthếgiới,điđếnđâutruyềnbátràthuậtđếnđó.Ngàynay,giớithượnglưutríthứccủaÂuMỹđãbắtđầuhọchỏinghệthuậttrà.Tráilại,mộtsốlớntạpdânÁĐôngđãmấthẳnthúvịvềnghệthuậtnày.NhândịpnóichuyệnvớimộtchủnhânnổitiếngvềtràngườiHoa,

tôiđượcôngchobiếtnhữngkháchthườngxuyêncủaôngvềcácloạitràngonnhấtđạiđasốlạilàgiớitríthứctrungniêncảÁlẫnÂuMỹ,phầnlớnlàcácgiớigiáosưđạihọcvàcácnhânvậtlàmviệctrongcácđịahạtvănhóa,phầncònlạilàcácvịtrọngtuổingườiÁĐông.ĐặcbiệtlàgiớitrẻÁĐôngngàynaynhậpcảnglốiuốngtràgói(loạitrà“Lipton”)củaMỹ.

Tacóthểkếtluậnchươngnàybằngcácconsốnhưsau:Cácnướcxuấtcảngtrànhiềunhất:SriLanka(480triệucân),Ấn(450),Kenya(110),TrungQuốc(120),Indonesia(110),Bangladesh(40),Uganda(33),Argentina(30),ThổNhĩKì(25),Nhật(5)...Cácnướcnhậpcảngtrànhiềunhất:Anh(480triệucân),Mỹ(180),AiCập(68),Úc(62),Canada(50),Nga(45),NamPhi(45),Ireland(30)...[8]

[8]Sốliệutừnhữnglầnxuấtbảntrước,chưacậpnhật(BT).

ChươngII:TràLụcChươngkếtiếptôisẽtrìnhbàyvề“TràDanh”,giớithiệucácvườntràvàcácloạitràdanhtiếngcổkim.Tuynhiên,trướchếtởchươngnàytacầnđọcmộtsốdanhtáccổđiểnviếtvềtràđểbiếtcổnhânđãviếtgìvềtrà.Lẽdĩnhiênnhiềughinhận,giớithiệucủacổnhânđãbịthờiđạivượtqua.Taluônluônhiểusựgiớihạncủakhônggianvàthờigianchobấtcứmộttácphẩmcổđiểnnào,nhưngnhữngtácphẩmđóvẫnlànhữngtinhkết,thànhtựucủanhữngnềnvănhóachóilọi,chuyênchởnhữngtinhhoa,kinhnghiệmcủacảmộtđời,mộtthời.

BốntácphẩmchínhvàbàiTràCasẽđượcgiớithiệutrongchươngnàylàTràKinhcủaLụcVũthờinhàĐường,ĐạiQuanTràLuậncủavuaTốngHuyTôngvàTràLụccủaTháiTươngthờinhàTống,TràThưđờinhàMinh.NhữngtácphẩmdanhtiếngkhácnhưTràTrungTạpVịnhcủaLụcQuiMông,TiễnTràThủyKýcủaTươngHựuTân,ĐạiMinhThủyKýcủaÂuDươngTu,TràSớcủaHứaThứThư…sẽđượcgiớithiệutrongcácchươngviếtvềTràHữu(nướcphatrà),TràThi(tràvàthica)...

ViệtNamlàquêhươngcủatrànhưngchúngtakhôngcótácphẩmbởilẽtríthứcngàyxưa(nhosĩ)đềuthànhthạoHánvăn,chonênđãsẵnsáchvởrồihọkhôngcầnviếtnữa.Cũngnênbiếtsốtràthưdanhtiếngnàycũngkhôngnhiều.Cảmộtdântộccósốlượnggầnmộtphầntưnhânloạinày,trảiqua2.000nămuốngtràcũngchỉmớisảnxuấtđượcchưađến10quyểntràthưđánggọilàcổđiển.Hơnnữa,ViệtNamlạilàmộtquốcgianhỏbé,luônchiếntranh.NềnvănhóarựcrỡthờiLý-TrầnsauhơnmườinămnộithuộcnhàMinhđãbịtậndiệt,sốtácphẩmcònlạichỉcònmộtphầnmuôn.Sốđộcgiảlạigiớihạn,ngàyxưacácbậctiềnbốiphầnlớnchỉcócáctácphẩmlưutruyềnbằnghìnhthứcsaochépbằngtay.Tuynhiên,nóichungcũngvìphầnlớnconcháuđãkhôngbằngôngcha.TôiđọcAnNamChíLượccủaLêTắcđãthấyởđờinhàĐinh,vuaĐinhLiễnđãphảicốngTràthơm.LạiđọcDưĐịaChícủaNguyễnTrãi[1]đãthấyôngviếtchâuSaBôinổitiếngvềviệcsảnxuấttràTướcThiệt(TướcThiệtTrà,cánhtrànhỏmàcongnhưlưỡiconchimsẻ,làmộttrongvàiloạitrànổitiếngcổkim,cácdanhtácvềtràcủaTrungQuốcđềunóiđến).ChâuSaBôitheolờithôngluậncủaLýTửTấn(cũngtrongtácphẩmDưĐịaChí)gồm6động,15trang,68sách.SaBôichínhlàvùngCamLộ,QuảngTrịbâygiờ.Thếmàngàynaychẳngcòngìcả.ĐihỏicáccụvềTướcThiệtTràthìkhôngcònaibiết.KhikiếmtàiliệuvềTràCụ,đượcnhìncácchéntràcũcủaViệtNamcònđượcgiữgìnhơntrânchâutrongcácbảotàngviệnvàtưnhânNhậtBản,ngườiviếtvừahãnh

diệnvừatủihổmuốnkhóc.Thanôi!LạiđọcToànĐườngThitìmtàiliệuvềTràThi,tìmgặpđược17bàithơcủatoàncácbậcthihàobậcnhấtthờiThịnhĐường,catụngcácthiềnsư,thihàoViệtNam[2]màngàynaychúngtachẳngcòndấuvếtgì.Đángthươngđánghậnlắmthay.

[1]VũThếNgọc,SựNghiệpNguyễnTrãi,QuyểnI:Tổngdịchthơvăn,bảninroneo,SàiGòn1975,trang789.“NguyễnTrãilàmộttrongnhữngnhânvậtvĩđạinhấtcủalịchsửnhânloại.KhônghiểuvìlẽgìởViệtNamtrướckiahọctròchỉđượchọcmộttácphẩmgiảmạogọilàGiaHuấnCađầynhữngtưtưởngxôithịtđạiloại:“Baonhiêulàgáithuyềnquyên,lưngongmáphấncũngchenchânvào.Đãmáđỏlạimáđào,thơmthomùixạ,ngạtngàomùihương.Đủmùinhữngthứcaolương,sơnhàohảivịbữathườngđổitrao...Lợnquayxôigấcchètầu,aiailàchẳngđếnhầulàmtôi.Quạtlônggốixếpthảnhthơi...”làmchophầnlớnhọctròbịhiểusaivềtưtưởngcaoquývàđộcđáocủaông.TrướcđâyởmiềnNamcóchodịchphầnlớncáctácphẩmkhác,trừQuốcÂmThiTập,nhưngcácsáchnàychỉđếntaymộtsốnhỏcáchọcgiảvàmộtvàisinhviênchuyênbanViệtHán.MiềnBắcđãinnhiềusáchvềNguyềnTrãi.ĐặcbiệtlàNguyễnTrãitoàntập.NhưngđếnbảninToàntậplầnthứhai(1976),nhiềubàithơNguyễnTrãilàmthờikỳởTrungQuốcđãbịloạira.”

[2]ĐầutiênlàLêQuýĐôntrongsáchKiếnVănTiểuLụccódẫnsáchNgoạiHàmvàAnhHoatìmramộtsốbàithơthờinhàĐườngcủacácThihàoTrungQuốclàmtặngcáccaotăngViệtNam.CáctácgiảThíchMậtThểcũngcóchéplạitrongViệtNamPhậtGiáoSửLược(trang87...),sáchViệtNamPhậtGiáoSửLuậncủaNguyễnLangcũngnhắclại(trang101...).ChúngtôichưatìmđượccácsáchNgoạiHàmvàAnhHoanêndùngToànĐườngThi.

TRÀKINHCỦALỤCVŨ

TừthờiĐôngHán(thếkỷthứ2SCN)TrungQuốchoàntoànrơivàotìnhtrạnghỗnloạntangthương.Trênthìvuachúanhunhượcmặctìnhchobọnhoạnquan,quýtộchàhiếpcướpbócquầnchúng.Nhândânđóirét,loạnlạcgiặcgiãnổilênkhắpnơi.

CuộccáchmạngHoàngCânmởđầuchothờiTamQuốc.TàophếvuaHánlậpranhàNgụy(220-264),chẳngbaolâulạibịTưMãChiêudiệtcảtamquốclậpranhàTấn(255-419).ĐếnthờiNgũHồ(nămdântộcphươngBắcxâmchiếmhếtlưuvựcHoàngHà)nhàTấnphảidờiđôxuốngphươngNam,rồilạibịnhàTốngcướpngôi.ĐâylàthờiNamBắcTriềuhayLụcTriều

(ĐôngNgô,ĐôngTấn,Tống,Tề,Lương,TrầnnốinhauởmiềnNam,trongkhiphươngBắclàHậuNgụy,BắcTề,BắcChu).Mãichođếnthếkỷthứ7nhàTùymớithốngnhấtđượcTrungQuốcvàsauđólànhàĐườngtiếpnốivớihơn300nămthanhbình,đãkhiếnvănhọcthờinhàĐườngpháthuyrấtmạnh.TrênthìtiếpnốiđượcsứcsốngmãnhliệtthờiChiếnQuốcđãbịngưnglạicả500nămvìloạnlạc.PhầnkhácthìđếnthờinàyPhậtgiáo,đặcbiệtlàThiềnTông,đãảnhhưởngtoàndiệntrêncácsinhhoạt,đặcbiệtlàlĩnhvựcvănhóa(thờinàycóđến2triệutăngni,điềnsảnchiếmđến1/3toànquốc.ĐạicươngtriếthọcTrungQuốc,trang87).

LụcVũsinhravàtrưởngthànhtrongmộtthờiđạithịnhtrịvănhóađệnhấttronglịchsửTrungQuốcđó.ÔngsinhraởvùngCánhLăng,thuộchuyệnThiênMôn,tỉnhHồBắcngàynay.Ôngmồcôitừnhỏ,đượcTríTíchThiềnSưnuôidưỡngtrongThiềnLâmtừbé,mặcdùvậyôngkhôngxuấtgia.Tuynhiên,ôngvẫnsốngcảmộtcuộcđờiđạovị.Thíchđidulịchhảihồ,nhưngluônluônẩncưởnhữngvùngxavắng,mặcsaunàyôngrấtnổitiếng,đượctừvuađếncácđạithầnngưỡngmộ.Cácđạivăngiathihàođươngthờicũngrấtkínhtrọng.LụcVũcòncótêntựlàHồngTiệm,têntựnàylấytừKinhDịch:“Hồngtiệmưlục,kỳvũkhảdụngvinghi”.TôiđọcTânĐườngThư,cònthấykhiôngởẩntạivùngTriệuKhê,ôngcòncóhiệulàTangÔng.ÔngcònđểlạimộtsốbàithơvàđặcbiệtlàtácphẩmTràKinhdanhtiếng.TràKinhlàmộttácphẩmngắngồm3phần,10chương.Sauđây,tôichỉtuyểndịchmộtsốđoạngiớithiệuvớiđộcgiảtrước.CácđoạnvềTràCụ,vềTràDanh...sẽđượcgiớithiệuởcácchươngsau.Độcgiảkhiđọccầnhiểukhungcảnhkhônggianvàthờigiancủathờiđạiđó.ThídụquanniệmcủaLụcVũvềbậctràsĩphảibiếttựchếratràchovừahươngvịmìnhthích…

TRÀKINH(tuyểndịch)

Câytrà

TràlàmộtloạicâyquýởphươngNam.Câycaotừmộtthướcđếnmườithước.ỞvùngTứXuyêncónhữngcâylớnmàhaingườiômchưahếtgốc.Nhữngcâyđóphảitrèolênmớiháiđuợc...

Trồngtrà

Tràtrồngtrênđấtcólẫnchútítđáthìtốtnhất.Đấtđásạnthìthứnhì.Loạiđấtsétvàngthuộcloạihạphẩm,câytrồngởđóchẳngthểsinhtrái.

Trồngvàươngtràgiốngnhưtrồngdưa,nhưngchỉháiđượckhicâybatuổi.

Tràởnhữngcâyhoangthìtuyệtnhất,tràvườnthứnhì.Dùtrồngởsườnnắnghayởgòcao,nhữnglátốtnhấtđềucómàuxanhtím.Tràháiởnhữngngọnđâmratừcànhchínhtốthơnởcáccànhphụ.Nhữnglátràtốtnhấtlàlátràcònquấnchặt.Nhữngláđãnởtungvàkhôngcònquấnnữathìthuộcloạihạngnhì.Tràháiởnhữngcâytrênsườnnúihoặcthunglũngthiếunắngthìchẳngđánggiá...

Háitrà

TràđượcháivàothángHai,BavàTư...chỉnênháikhisươngđọng(Vụ)cònlạnh...khôngđượcháitrongnhữngngàymưa,uámhoặccómâyvầnvũ.Chỉháitràtrongnhữngngàyquangđãng.

SơnThủythượng,GiangThủytrung,TĩnhThủyhạ...

Nướcởnúitốtnhất,nướcsôngthứnhì,nướcgiếngthứba.Nướclấytừcáckhúcsuốichảychậm,ởcácthạchhồhoặccácnhũthạchthìlàthượnghạngtrongcácloạisơnthủy.Khôngbaogiờlấynướcngayởchỗnướcvừatừtháccaođổxuống,chỗsuốiđầyghềnhthác,chỗnướcchảyxiết...Dùngnhiềuloạinướcnhưvậyđểphatràsẽkhiếnđaucổhọng...

Nếudùngnướcsông,chỉlấynướcởchỗkhôngcóngườisinhsốnggầnđó.Nếudùngnướcgiếngthìnhớđổthậtnhiềutrướckhilấynước.

Khiđunnước,khinàonướccóbọtlớnnhưmắtcávàvỡthànhtiếnglànướcsôiởgiaiđoạnthứnhất.Khiởthànhnồinướcnổilêntừnghàngbọtnhỏnhưnhữngchuỗingọctrai,đólàgiaiđoạnsôithứhai.Khibọtsủiliêntiếpvàtiếngreonhưsónglànướcđãởgiaiđoạnchót.Đólàcựcđộcủanước.Nướcđểsôikỹhơnthìkhôngthểdùngđượcnữa.

Uốngtrà

Trênmặtđấtlàbaloạisinhvật.Cóloàicócánhvàbayđược.Cóloàicólôngvàchạynhảy.Lạicóloàihámiệngnóinăng.Tấtcảđềuphảiănvàuốngđểsốngcòn.

Tuynhiên,nhiềukhinghĩacủachữ“uống”cầnphảiđượcphânbiệt.Nếungườitachỉthuầntúythỏamãncáiđóikhátthìchỉcầnnhaicơmuốngnước.Nếubuồnrầu,côlẻ,phẫnhận,ngườitacóthểxoayquauốngrượu.Nhưngnếungườitacầngiảikhuâymộtbuổitốinhànnhãthì“uống”ởđâyphảilàuốngtrà...

TụcuốngtràđãthànhsâuđậmvàpháttriểnmạnhtừthờiNamBắcTriều(420-587).Tràđãtrởthànhmộtthứcuốngthôngthườngcủamọigiađình.

Ngườitacóthểphatràtừloạitràrời,tràlá,tràbộthaytràbánh.Cóthểcắt,hong,tánsấyvàbỏvàonồihoặcbìnhđểchờnướcsôi.Nhiềukhilạichohành,gừng,vỏcam,vỏquít,láhúng...Nhữngtạploạiđóbỏquachothêmmùihoặcbỏchungvớitràrồivớtra.Mónuốngnhưvậykhácnàomộtmónhỗnhợptạpnham.Ấythếmàthiênhạvẫnphatràtheokiểuđóđấy.

Cóhàngvạnthứthiênnhiêncungcấptoànhảo.Lạicónhữngđiềucầnđếnsứclựcconngườilàmchothuậntiệnthoảimáihơn.Conngườilàmranhà,lạisửasangchonóvừavớiýmuốncủamình.Conngườimặcquầnáo,lạicũngsửasangchohoànhảo.Conngườicầnphảitiêuthụthứcăn,thứcuống.Đólạilàhaithứmàconngườitadùngnhiềusứcnhấtđểvunxớikhéoléovàcanhcảisửasang.

Vìvậyvớitrà,cóchínđiềumàconngườiphảitựnỗlực:

-Phảichếlấytrà.

-Phảipháttriểncáikhảnăngbiếtchọnlựavàthưởngthứctrà.

-Phảicóđượcđầyđủdụngcụ.

-Phảisửasoạnlửacủichođúngcách.

-Phảicónướcphatràthíchhợp.

-Phảisấychođúngcách.

-Phảitántràchotốt.

-Phảiphatràmộtcáchkhéoléo.

-Cuốicùng,phảiuốngtrà.

Khôngcócáchnàongắnhơn.Chỉháitràtrongbóngmátrồisấyvộitrongđêmkhôngphảilàchếlấytrà.Nhấmnháplấyvị,hàhítlấyhươngkhôngphảilàthưởngthứctrà.Mangtheomộtcáibìnhbẩnthỉuhôihámkhôngphảilàdụngcụchínhđáng.Dùngcủigỗkhétlẹt,thanbếpcũkỹkhôngphảilàthứlòlửađúngcách.Nướcphadùngloạinướcởchỗnướcchảyxiếthaynướcởđậplụtlộicũngkhôngphảilàthứnướcthíchhợp.Tràchẳngthểnói

đãđượcủsấynếuchỉmớiđượchơnóngvàđểủcẩuthả.Chỉchếbiếntràthànhbộtxanh,bộtxámchưaphảilànghiềntràđúngcách.Lóngcónglấytrà,chuyểntrà,chếnướckhôngthểđượcgọilàphatràhợpcách.Cuốicùng,uốngvôtộivạtràvàomùahèrồikhônguốngvàomùađôngthìcũngkhôngthểgọilàuốngtràđược.

TRÀCACỦALÔĐỒNG

LôĐồnglàmộtthinhânvàtrànhândanhtiếngthờinhàĐường.ÔngcòncóhiệulàNgọcXuyênTử.NếuLụcVũđượcxưngtụnglà“TràThần”thìLôĐồngđượctônlàm“TràThánh”.NgọcXuyênTửlàđạohiệuvìôngcònlàđạosĩ,khôngralàmquanchức,chỉthíchhưởngnhàn,chudunhữngdanhlamthắngcảnh.Tuyvậy,danhtiếngcủaôngvangdậykhắpnơi.Ngườitabiếtđếnônglàmộtthinhânnổitiếnghơnlàmộtđạosĩ.Lạibiếtđếnônglàmộttrànhânnhiềuhơnnữa.

Tuynhiên,cầnphảihiểuphongtháivănhóadướithờinhàĐườngbịchiphốitoàndiệnbởiphongkhíphóngkhoángvàsiêuthoátcủatưtưởngThiềnTôngvàĐạohọc.ĐạithihàoLýBạchcũnglàđạosĩ,thiềngia.ĐạithihàoVươngDuygầnnhưlàmquanchođếnchếtvẫnlàmộtthiềngiadanhtiếng...Đừnghiểunhữngđạogiathờiđógiốngnhưcácôngđạo,cáctusĩcủanhữngthờiđạivềsau.ThờiđócácđạogianhưLôĐồngcóthểnămtrướcvừalàmquanhuyệnúy,nămsautreoáođigianghồ(nghĩagianghồcủangàyxưa),lênnúicaorừngthẳm.Rồicókhigặpbạnthiếtmờimọchọlạicũngcóthểcaohứngnhậnlàmmộtchứcquanđểđượcgầnbạn.Danhnghĩa“đạosĩ”vớihọkhôngkhácgìmộttháiđộphóngkhoáng,khôngmuốnbịcâuthúctrongvòngdanhlợiquanquyền.

LôĐồngdùởtrongnúivẫncóbạnthânlàmquanlớnvànhữngngườinàyluônluônquýtrọngông,vìvậynênôngmớicódịplàmbàiTràCacònđượctruyềntrọngđếnngàynay.

TRÀCA

TạMạnhGiánNghịkýtântrà

1.

Nhậtcaongũtrượngthụychínhnùng,

QuântướngkhấumônkinhChâuCông.

KhấuvânGiánNghịTốngthưtín,

Bạchquyêntàphongtamđạoấn.

KhaigiamuyểnkiếnGiánNghịdiện,

Thủduyệtnguyệtđồtambáchphiến.

Vănđạotânniênnhậpsơnlý,

Côntrùngkinhđộngxuânphongkhởi.

ThiêntửvịthưởngDươngTiếnTrà,

Báchthảobấtcảmtiênkhaihoa.

2.

Nhânphongámkếtchâubộilôi

Tiênxuântrừuxuấthoàngkimnha.

Tríchtiênbồiphươngtoànphonglý

Chítìnhchíhảothảbấtxa.

Chítônchídựhợpvươngcông

Hàsựtiệnđáosơnnhângia.

3.

Sàimônphảnquanvôtụckhách

Samạolongđầutựtiễnkhiết

Bíchvândẫnphongxuybấtđoạn

Bạchhoaphùquangngưngoảndiện.

TRÀCA

GửiôngGiánNghịhọMạnhđểcámơnvềviệcchotràmới

1.

Trờicaonămtrượngvẫnngủsay

QuanquânđậpcửakhinhđộnglãoChu.

RằngquanGiánNghịcóđưathư,

Lụatrắngcònphongbađạoấn.

Mởthưdườngnhưtưởngmặtngười,

Chínhtaytuyểnlựatràbatrămphiến

Ngherằngnămmớiđườngnúiđóng

Côntrùngcònsợgióxuânvừachớmthổi.

ThiêntửchưathưởngthứcDươngTiếnTrà,

Trămcâycònchưadámkhaihoa.

2.

Gióhiềnhòaủêchồingọc

ĐầuXuânngắtháinhữngmầmhoàngkim

Lựachotươisấychotoàn

Thậttinhròngthậttốtlànhxahoa.

Loạitrànàyhợpvớibậcchítônvàvươnggiả

Tạisaolạiđếntậnnhàkẻsơnnhân?

3.

Càicửakhôngtụckhách

Lauchéntựphatrà

Mâytímtheogióthổikhôngcùng

Hoatrắngvàánhsángbềnhbồngngưngtụtrêntrà.

4.

Nhấtoảnhầuvẫnnhuận,

Nhịoảnphácôsầu.

Tamoảnsưukhôtrường,

duyhữuvẫntựngũthiênquyển.

Tứoảnphátkhinhhạn,

bìnhsinhbấtbìnhsự,

tậnhướngmaokhổngtán.

Ngũoảncơphuthanh.

Lụcoảnthôngtiênlinh.

Thấtoảnkhiếtbấtđắcdã

Duygiáclưỡngdịchtậptậpthanhphongsinh.

5.

BồngLaisơntạihàxứ?

NgọcXuyênTửthừathửthanhphongdụcquykhứ.

Sơnthượngquầntiêntyhạthổ.

Địavịthanhcaocáchphongvũ,

Anđắctribáchvạnthươngsinhmệnh.

Đọatạiđiênnhaithụtânkhổ.

TiệntùngGiánNghịvấnthươngsinh

Đáođầuhoànđắctôtứcphủ?

4.

Chénthứnhấtướtmôihọng.

Chénthứhaiphácôsầu.

Chénthứbatẩyruộtkhô,

chỉcònvăntựnămngànquyển.

Chénthứtưứamồhôi

chuyệnbấtbìnhtrongđời

pháttiếttấtcảramọilỗchânlông.

Chénthứnămhìnhhàitrongsạch.

Chénthứsáuthôngsuốttớicõitiênlinh.

Chénthứbẩychẳnguốngđặng,

chỉthấybênvaigiónhẹnổi.

5.

NúiBồngLaixứnào?

NgọcXuyênTửsẽcưỡigiónàytìmvề.

Trênnúiquầntiênở

Địavịthanhcaocắtngănbằngmưagió

Cóbiếtchăngsinhmệnhtrămvạnthươngsinh

Chịuđắngcayđọađầyởtrênnhữngnúiđồiđó.

NhântiệnhỏiquanGiánNghị

Baogiờđámthươngsinhđóđượcnghỉngơi?

(tạmdịch)

BàiTràCanguyênlàbàithơGửiôngGiánNghịhọMạnhđểcámơnvềviệcchotràmới(TạMạnhGiánNghịkýtântrà)đượcđờisautántụngvàgọilàTràCa.BàinàytôichodịchâmHánViệtvàdịchrabạchvănchoinvàođâyvớinguyêntácHánvăn.Tôicũngtựchialàm5tiểuđoạnđểchodễchúthích.Saunàysẽxinthửdịchrathơ.Hồinhỏ,tôicóđượcnghecụNghèTânđọcbảndịchnômmànayquênhết.

Đoạnnhấtchotabiếttràthờiđósaukhiháivàsaotẩmcònđượcđónglạithànhphiếnhìnhmặttrăng.ĐócũnglàloạitràtiếnvuamangtênDươngTiến,địadanhtrồngtrànổitiếnggầnThượngHảibâygiờ.(ĐịadanhnàysauđổitênlàNghiHưng,nơinổitiếngđếntậnnayvềsảnxuấtấmphatrà).Vuamàchưanhậnđượctràđầunămđểthưởngthức(vàcúnglễ)thìnămmớivẫnchưachínhthứcbắtđầu.

ĐoạnhainóivềcáchháivàchọntràlàmtràDươngTiến:Háivàođầuxuân,toànnhữngmầmmớitươitốt.Đặcbiệtđoạnbốnthườngđượccáccụnhànhongàyxưathuộclòng.Đoạnnămcóẩnýnhắcđếncácvịquânvươngởxacáchcóbiếtđếnnhữngkhổnạncủahàngngànthôndânphảichịuđựngđểsảnxuấtdânghiếntràtiếnvuavàtamcunglụcviện.Họphảithứctừcanhhaicanhbaleođồicaođểháitràtronglúcmặttrờimớivừahừngđông.Tràđượcháiđếnkhitrờisángtỏvàphảiđượchoàntấtthànhtràbánhtrongcùngngày.

HiệnnaytạibảotàngviệnĐàiLoancòngiữđượcbứctranhcủaLôĐồngdohọasưTiềnTuyểnvẽtừđờinhàTống.Bứctranhrấtthầnkỳ.Lẽdĩnhiênhọasĩvẽlạitheomộtbứchọacổhoặchoàntoàntưởngtượng,vìvậyđiểmđộcđáocủabứctranhnàykhôngphảilànéttruyềnthầncủachândungconngườiLôĐồng,nhưngđộcđáolàởvẻmặttrangnghiêmcủahọLôđangngồingoàitrờiđợitràtượngphatrà.NétmặtnàyđượctácgiảTràSựTràThoạisosánhvớinétmặtcủachúngnhânchờđợigiờđảnsanhcủaPhậthayChúa.CũngbứctranhnàyđãđượccáctácgiảTràSựTràThoạivàẨmTràKinhdùnglàmbìasách(ảnhtrang62).

ĐọcTràCa,ngườitacũngthấyđượcmộtphầncáiphongtháicủatácgiả.Tácgiả,mộtđạosĩđãtừngtuyênbố“…chẳngcầncầubấttử,màchỉcầucóđượctràngon”,ôngmêtrà,saytrànhưsaynhaphiến.Ôngthưởngthứcđếntậncùngcáithúvịcủachéntràquí.Vớitrà,ôngthănghoađểthểnhậpvớiĐạo,vớiThiênNhiên,vớiKhôngThời.Nhưngngườiđạogiakhôngtrốnđời.Tácgiảkhôngvùithânởnúicaorừngthẳmmàquênđời.Tácgiảđãđểlộcáitâmnhânáibiếtthươngđếnnhữngthôndânchịuđựngđắngcaykhókhănđểsảnxuấtđượcmónsảnphẩmtuyệtdiệulàtràngon.Chắcchắnvới

lòngtừáiđó,ôngđãlàmđượcmộtsốnhữngđiềuđểđềnđáplạinhữngcamkhổcủathôndân.BàithơtrênkhôngnhữngđếntayMạnhGiánNghị,màđãđếntaicácđấngquânvương.Việclạmdụngnhândânvớimộtgiánhâncôngtrưngdụng,lạibịthamnhũngchiacắt,saubàiTràCachắcđãbớtđượcmộtphầnnào.NàophảivôtìnhmàngườitaxưngtụngLôĐồnglàm“TràThánh”.TháiđộthưởngngoạntràcủaLôĐồngvớihậunhâncònhơnlàmộttháiđộnghệthuậtthuầntúy.

ĐẠIQUANTRÀLUẬNCỦATỐNGHUYTÔNG

DướitriềuHuyTông(1101-1125)vănhóathờiđạinhàTốnglênđếnđỉnhcaonhấtvềmọimặt,mặcdùchiếnsựvàchínhtrịthờinàyđangởmộttìnhthếhiểmnghèo.HuyTônglàconvuaThầnTông(1068-1085)lênnốingôithayanhlàvuaTriếtTông(1086-1100),khiTriếtTôngmấtnăm24tuổivàkhôngcócontrai.NămHuyTônglênngôicũnglànămthihàoTôĐôngPhamất.HuyTônglàmộtôngvuanghệsĩgiỏiđủmọinghềcầmkỳthihọavàcũnglàmộtnhàhọcgiảvềcácngànhnghệthuật.HãytưởngtượngvớithânphậnvàđịavịhoàngđếcủađạiđếquốcTrungHoathờiTrungcổ,hãynghĩđếnmộthoàngđếvới3.912bônghoabiếtnói,tuyểnlựatừkhắpgầmtrời,luônluônhầuhạphụcdịch;thếmàcũnglàngườitựngồiđốtđèndầuTôLạcđểlấymuộiđèn,tìmramộtloạimựcđenđắcýnhấtchochínhngòibútmìnhdùng(đâylàloạimựcsáchHạHoàngTưKýcònchép.XemsáchVânĐàiLoạiNgữcủaLêQuýĐôncònnhắc).CũngvịhoàngđếnàyđãtạmgácmọiviệcchínhsựđangtrongthờiphiềnnhiễunhấtvàmọicôngviệckhácđểcóđượcthờigiờviếtthànhbộĐạiQuanTràLuậnnàyvớitâmniệmlà“ghilạitấtcảnhữngkhíacạnhvềtràđểtruyềnchohậuthế”.

ĐọchếthaimươichươngcủaĐạiQuanTràLuận,ngườitacònphụcHuyTônghơnthậpbội.Vìngoàigiátrịvănchương,ngoàigiátrịhọcgiảvềnhữngđiềuôngtrìnhbàyvànhậnxét,ngườitacònbiếtrằngchínhôngđãđểrakhánhiềuthờigiờđểlàmnhiềucôngviệctừháisấyđếnphachếtrà.Chứkhôngphảichỉlàđấngquânvươngngồicao,uốngđủmọiloạitràquýphasẵndânglênrồichođiểm.

Ôngcẩnthậnghichépkỹlưỡngnàolà“bìnhnướcphảicócổcaođểkhiđunnước,nướcsôikhôngtràora”.“Đáybìnhphảirộng”(đểnướcsôiđềuhơn)...Nàolà“trản(chien)phảikhásâuđểnướctràđủthôirakhiđánhtrà”...đồngthờitrảnlại“phảicóđáykhárộngđểcóchỗđánhtrà”...Quảthậtkhôngphảilàngườitừngtựtayphatràkhôngthểbiếtđược.

Điềuđócũnglàmộtđặcđiểmcủatrànhân.Vìthúphatràvớithúuốngtrà

khôngnhữngtươngđươngvớinhaumàcònlàmộtliênhệhữucơ.Cómộtbạnmớitậpuốngtrà,biếttôicótậptànhuốngtràvàsưutầmthưtịchvềtràgầnhaimươinămnay,gọiđùatôilà“Tràtướng”.Tôicườivàtrảlờinhưvậylàbạncònphảinghiêncứunhiềulắm.Cổnhânchỉnóivắntắt“Trànôtửutướng”màthôi.Vìtráivớirượu,thúuốngrượulàcóngườihầurượu,ítnhấtlànhưloạibartendercủaTâyphươnghaycácthụcnữgeishaNhậtBản.Trànhâncaothủthìđềulà“nô”hếtcả.Ngàyxưadùsẵn2,3tràđồngđó,nhưngtrànhânchỉdùngcácchúnàyđếnmứcgầybếp,đunnướcsôilàhết.Trànhânbaogiờcũngtựtaychotrà,chuyểnấm,chuyểnchén.Chínhcáilẽ“khắckỷ”,“vôngã”nàyđãlàxươngsốngcủaTràĐạo(Chanoyu)NhậtBản.CửavàotràphòngcủaTràĐạobaogiờcũngrấtthấp.Chủvàkháchđềuphảichuivào.Hànhđộngchuiquamộtcáicửanhỏ(nhưchóchui,xinlỗi)đãđánhdấutrànhânbỏtấtcảnhữngdanhdựhãohuyền,nhữngdanhxưngtolớn,nhữngtựái,ngãáighêgớmngoàicửatràphòng...đểbướcvàotràphòngbằngmộttâmbìnhđẳng,trongsạch...ThànhrachỉcócácvịđếvươngthậtsựnhưTốngHuyTôngkiabiếnthành“trànô”chứchưatừngthấycóailàtràtướng,tràvươngbaogiờ.

ThànhrađộcgiảcũngđừngthấylàmlạkhithỉnhthoảngxemphimTrungQuốccóchiếunhữngđoạnvềcácphòngtràngàyxưaởTrungQuốc,chỉcóbánnướcsôi.Kháchtựmangbìnhmangtràđến.TrongnhữngnămtrướcchúngtôicònthấytụcnàyởChợLớnvàHươngCảng.TôitheocácbạnvongniênngườiHoa,sángsángmanglồngchimđidạorồivàophòngtràgọi“wansui”(nướcsôi)phatràvàoấmtáchmangtheosẵn.

CóngườinghĩrằngcuộcđờitàihoacủaTốngHuyTôngđãphảiđánhđổibằngngôihoàngđế.Vìđếnnăm1125,HuyTôngphảithoáivịnhườngngôichoconlàKhâmTông,rồicảhaichaconđềubịlưuvong.NhàNamTốngluivềphươngNamgiữthếphânđôi,đóngkinhđômớiởHàngChâu.Lúcnày,phươngBắcbịdântộcKimtrànlấn,ôngvuanàycũngchẳnglàaixalạmàchínhlàcháungoạiTốngHuyTông,tứcvuaChươngTôngnhàKim.

Thựcsự,sựthấtbạicủanhàTốnglàvìnhiềulýdokhác.Nhưngởđâykhôngphảilàchỗtranhbiệnlịchsử.Thìthôi,dùcóvírằngHuyTôngđãvìtràvàvănnghệmàphảiđánhđổicảngaivànglẫnnửaquốcgiathìtrànhântrênthếgiớicàngquýtràhơnnữa,vìngàynayhọcóthểthừahưởngđượccảmộtgiatàitràsử,vănliệuvềtrà...vàtràvớimộtgiáthậtrẻ.Thậtrẻsovớicácthúkhácnhưrượu,nhưcàphê...(chưanóiđếncácthứtốntiềnvàquốccấmkhác,hoặcsựlợiíchđặcbiệtcủatrà).

ĐẠIQUANTRÀLUẬN(tuyểndịch)

Háitrà

Háitràphảiháitrướckhitrờisángvàngaysaukhitrờisángrõphảingừngngay.Phảidùngmóngtayđểngắttrà,khôngđượcdùngngóntayđểchohươngvịtươimátcủatràkhôngbịtạpnhiễm...Nhữnglátràcònlôngmăng,congnhưlưỡichimsẻhoặccònbúpmầmlàtốtnhất,đọttràvớimộtlálàlýtưởngnhất.Hailálàthứnhì,nếuhơnnữasẽthànhratạpphẩm.

Saotrà

Sấytràlàgiaiđoạnquantrọngđểcóđượctràngon.Sấykhôngđủđộtràsẽcómàulạthơnvàcóvịđậm.Sấyquáđộtràsẽcómàusậmmàkhiphasẽcómùilửa.

Lựatrà

Tràđadiệnnhưvẻdángcủamặtconngười.Nếutràđóngbánhkhôngchặtthìbềngoàibánhtràsẽkhôngmịnmàng.Theođúngcáchthìbánhtràvừachặtvừabóngbẩy.Bánhtràđượcsấy,đóngcùngngàysaukhiháithìcómàuxanhtímlợt.Nếuđểlâumớilàmthìsẽcómàuđậmhơn.Khitràđượcđánhtơirathìsẽcómàutrắngđục,phatràsẽchonướcmàuvàng.Lạicónhữngtràngonchonướcmàuxanh,hoặcbộttràmàuxámlạichonướcmàutrong.Tuynhiênlạicónhữngloạitràtrôngthìrấttốtnhưngđemphalạirấttồi,hoặcnhiềukhinhìnthìrấtbìnhthườngmàkhiphamớithấyngon.Vìvậykhôngthểnhìnbềngoàimàxétđoánđược.Nhiềungườibuôntràlạicónhiềungoạikhoalàmchotràcóvẻtốttươihơnvẻbềngoài.

Bạchtrà

Loại“tràtrắng”khácbiệthơntấtcảcácloạikhácvàthườnglàtốtnhất.Cànhthưahơnvàláíthơn,đólàloạitràmọctựnhiênởrừngnúi.Lẽdĩnhiênrấthiếm,takhôngcócáchnàokháchơn.Chỉcóbốnnămgiađìnhcóđượcítcâyvàchỉcóvàicâyháiđược,chođượchaibatúinhỏmỗinăm.Đọtvàláđềunhỏ,saotẩmrấtkhókhăn,bởivìnếukhôngđúnglửathìdễbiếnthànhloạitràthường.Vìvậyphảicóđượctaycaothủlàmviệcmộtcáchcẩntrọng.Nếucácphươngphápđượcápdụngđúngmứcthìloạitrànàysẽhơnhẳntấtcảloạitràkhác.

TràCụ

Chéntràtốtnhấtlàloại“trản”màuxanhđen,gầnnhưđen.Chénphảiđủsâuđểmặtchénnướctràcóđượcmộtmàusắcđậmđà.

Phatrà

Cónhiềucáchphatrànướcvớibộttrà.Cáchtốtnhấtlàchomộtítnướcvàobộttràđãđổsẵntrong“trản”,tạothànhchấtnướccốtđặc,sauđóchếthêmnướcsôi.Khichếthêmnướcsôinhớxoaynhẹbìnhnướcchonướcnóngđều.

Màunước

Tràchonướctronglàthượnghạng.Xanhxámthứnhì,trắngxámthứba,trắngvàngthứtư.Nếuthờitiếtđúngmứcvàtràđượcháivàsaotẩmđúngmức,sẽphảichomàutrắng(?)Nếuthờitiếtquánóngvàđọttràsinhtrưởngquámau,cũngnhưháitràvàsảnxuấttràkhôngđúngthờigiờ,thìBạchTràcũngbiếnthànhmàuvàng.Màuxanhđụcchứngtỏtràđượcsaotẩmkhôngđủ,màutrắngxámlàkếtquảquámức.Nếusaotẩmkhôngđủ,tràsẽchonướcquáđậmmàu.Quálửathìchonướcmàuhungđỏ.

TRÀSỚCỦAHỨATHỨTHƯ

CóthểnóihầuhếtcáctậptụcuốngtràcủaÁĐônghiệnnaycónhiềuảnhhưởngtừthờinhàMinh(1368-1644)hơncả.Trong84nămbịnhàNguyêncaitrị,cóthểnóimọisinhhoạtvănhóanghệthuậtTrungQuốctrongthờigiannàyđềubịgiớihạn.Trừmộtsốtiếnbộvềkhoahọc,cácngànhsinhhoạtkháckhôngcógìđặcsắc.

KhinhàMinhlấylạiquyềnđộclậpchodântộcTrungQuốcthìmọimặtsinhhoạtvănhóahưngthịnhtrởlại,tiếpnốiđượcphầnnàophongkhíĐườngTống.Mặtkhác,vìđếquốcMôngCổchinhphụcđượchầuhếtcácquốcgialớnởÂuChâu,nênnhàMinhcũngthừahưởngđượcnhiềuíchlợivềphươngdiệngiaotiếpvănhóanày.

Nhưđãnóiởcácphầntrước,tràđếnthờinàyrấtgiốngnhưthờihiệnđại.Thờinày,ngườitađãhoàntoànchỉdùngtràrờinhưngàynay.Khôngcòndùngnhiềutràbánh,tràgạchhaytràbộtnhưngàytrước.Cácloạiấmđãlầnlượtxuấthiệnđủkiểu.ChéntràxuấthiệnthaythếloạitrảnthờiTống.Nghệthuậtuốngtràbằngấmnhỏ,chénnhỏđượcđềcao.Loạiấmđất,đặcbiệtlàấmđấtNghiHưng,đãtrởthànhtiêuchuẩn.ẤmNghiHưng,chénCảnhĐứcTrấnvangdanhtừđây.TràThưđờinàycũngrấtnhiều,tôichọnởđâytácphẩmnổitiếngnhấtcủađờinàyđểgiớithiệu.SauđâylàphầntuyểndịchsáchTràSớcủaHứaThứThư.

TRÀSỚ(tuyểndịch)

Phatrà

SẵnsàngTràCụ,TràCụphảithậtsạch,thậttinhkhiết.TràCụđượcbàysẵntrênbàn.Ấmtràđượcmởnắp,nắpphảiđượcđặtngửahoặcnằmtrênđĩa.

Mặttrongcủanắpphảiđểngửavìkhôngchochạmvớimặtbàn,đểtránhmùisơndầuhoặcmùithứcăncònámtrênbànsẽnhiễmtạpvàohươngtrà.Saukhiđãchếnướcsôivàoấm,lấytayđổtràvàoấmrồiđậynắpấmlại.Đợichừngthởravàođúngbahơi,rótracácchénrồiđổtrởlạivàoấmđểhươngtràthoátra(dosựchuyểnđổvừarồi).Saukhichờđợicũngđộbahơithìđượcrótramờikhách.Nếuápdụngđúngphươngthứcnàythìvịtràsẽrấtngát,hươngtràrấtthơm.Hươngvịlàmtràlàmcơthểphấnchấn,tinhthầnthoảimái.

Uốngtrà

Ấmtràkhôngđượcphahơnhailần.Lầnnướcđầu,tràcóvịtươimátđặcbiệt.Lầnnướcthứhai,tràcóvịngọtngào.Nhưngđếnnướcthứbathìtràkhôngcònthúvị.Vìvậy,sốlượngnướctrongbìnhkhôngcầnnhiều.Tuynhiên,lầnthứhaichothêmnhiềunướchơnvìtràvẫncònchúthươngvịcóthểdùngđểsúcmiệngsaubữaăn.

Tràkhách

Nếukháchđanglúcồnàovuinhộn,tốthơnhếtlàmờiuốngrượu.Nếukháchđãcóvẻsaysay,tiếptheohãychomộtbìnhtrà,loạitràthường.Chỉkhinàocóbạntâmhợp,nhữngngườithânthiếtcóthểnóinhỏchonhaunghetấtcảmọiviệcmàkhôngkháchsáo,câunệ,thìlúcđóhẵnggọitràđồngmanglò,mangnướcphatrà.Nguyêntắctùythuộchoàntoàntheokhôngkhívàsốtràkhách.

Tràphòng

Tốtnhấtlàcótràphòngngaygầnbênthưphòng.Tràphòngphảisángsủa,sạchsẽvàkhoángmát.Cạnhtườngcóthểđểhaibếp,cóđồđậykỹchotrokhỏibay.Ngoàitràphòngkêsẵnmộttủgỗđểđựngvạinước,bàngỗđểbàyTràCụvàkệđểkhănlauấmchén.NhữngTràCụnàychỉđượcmangvàophòngkhicầnđến.Tấtcảphảiđượccheđậykỹlưỡngđểtránhbụiđấtlàmtạpmùitrà.Thancủiphảiđểxabếptránhtìnhtrạngnướccóthểlàmẩmcủithanvàcũngđểđềphònghỏahoạn.

Tràđồng

Phatrà,đốttrầmhươnglànhữngcôngviệcthíchthúđánglàmmộtmình.Tuynhiênkhicókhách,chẳngnêncẩuthả,vìvậycũngnênhuấnluyệnmộthaitiểuđồnglosắpcôngviệc.Mỗingày,tràđồngphảilausẵnTràCụ,tuynhiênmỗilầncầmchạmđếnTràCụphảiđượcphépcủatràchủ...

Khinênuốngtrà

-Tronglúcrảnhrang

-Khiđọcthơđãmệt

-Khisuynghĩ

-Khinghemộtkhúcnhạc

-Khinhạcngừng

-Lúcsốngcôliêu

-Khigẩyđànngắmtranh

-Mạnđàmtrongđêmkhuya

-Trongthưphòngsạchsẽmộtngàynắngđẹp

-Trongkhuêphòngcôdâu

-Khitiếpkháchquýthânthiết

-Khichủnhâncókháchlàgiớihọcsĩhayhồngnhan

-Khicóbạncũvừatrởvềsaumộtchuyếnviễndu

-Trongmộtngàynắngđẹp

-Khitrờimâyvầnvũ,mưanhỏ

-Khingắmthuyềnngượcxuôi

-Giữarừngtretrúc

-Khihoanởchimhót

-Bênhồsenmộtngàyoiả

-Trongvườnsaubênlòtrầm

-Saukhitiễnkháchsaysưavừaravề

-Khitrẻnhỏkhôngcónhà

-Khithămviếngmộtngôichùacôtịch

-Khingắmcảnhsuốirừngnúinon.

Nhữnglúckhôngnênuốngtrà

-Khilàmviệc

-Khicoituồnghát

-Khimởthưrađọc

-Khimưalớnhaytuyếtđổ

-Trongbữatiệcrượuđôngđảo

-Khilụclọicôngvăngiấytờ

-Nhữngngàybậnrộn

Vàtổngquát,trongtấtcảnhữngtrườnghợptráivớinhữngđiềunêuraởđoạntrên(nhữnglúcnênuốngtrà).

Nhữngđiềunêntránh

-Nướckhôngtrongsạch

-TràCụdơbẩn

-Thìa(xúctrà)bằngđồng

-Ấm(phatrà)bằngđồng

-Thùngchứanướcbằnggỗ

-Củikhô(vìcókhói)

-Thanxốp(vìcókhói)

-Tràđồngthôkệchvụngvề

-Nữgianhânnóngtánh

-Khănbẩn

-Tấtcảmọiloạihươngsạvàvịthuốc.

Nhữngthứnêntránhxa

-Phòngẩmthấp

-Nhàbếp

-Đườngphốồnào

-Tiếngtrẻconkhóclóc,lahét

-Nhữngngườitínhtìnhthôlỗ

-Nhữngngườilàmhayquạucọ

-Phòngnóngnực.

ChươngIII:TràDanhPHÂNLOẠITRÀTHEOCÁCHCHẾTẠO

Cóthểnóichúngtacócảngànloạitrà,nhưngcóthểchialàmbaloạichínhlàloạitràxanh(LụcTrà),loạiHồngTrà(hoặcBlackTeatheodanhtừÂuMỹ),vàloạithứbatrunggiannửagiốngHồngTrànửagiốngLụcTrà,loạinàykhôngcótênriêngnênthườnggọilàÔLong,vìÔLonglàloạitràphổthôngnhấttrongloạitràtrunggiannày.

KhinóiđếnLụcTrà,HồngTrà,ÔLongTrà,ngườitathườngchỉhiểurằngloạiLụcTrà,thídụnhưtràLongTĩnh,khiphasẽchonướcmàuxanhnhạt;loạiHồngTrà,thídụLụcAnHồngTrà(haytràLiptonởHoaKỳ)sẽchonướcmàuđỏnâuđậm;loạitràÔLongđiểnhìnhnhưtràThiếtQuanÂmsẽchonướctràmàuđỏnâunhạt...Nhậnxétđóchỉđúngmộtphần.Thậtsựcácloạirấtkhácnhauvềcáchchếtạo.CũngnênnhắclạiởđâylàđạiđasốngườiÁĐông:Việt,Hoa,Nhật,Hàn...chỉuốngloạitràxanhvàÔLong,tráilạingườiÂuMỹ,đạiđasốchỉuốngloạitràđen.Vàđiềungạcnhiênnhấtlàtràxanhlàloạitràtaưauốngnhất,lạilàloạitràđượcchếtạođơngiảnnhấttrongbaloạitrà.

Trướckhitatìmhiểuthêmvềcáchthứclàmtrà,tacũngnênbiếtlàtấtcảcácloạichỉkhácnhauvềcáchchếbiến.Cùnglàtràháitừmộtcây,tacóthểlàmranhiềuloạitràkhácbiệt.Tuynhiênvìtheonhucầuthịtrườngcũngnhưlàtruyềnthốngriêngcủatừngđịaphươngđãkhiếnngườitachuyênbiệtsảnxuất.ThídụcácvườntràởẤnĐộchuyênsảnxuấttràđenvìhọnhắmvàothịtrườngÂuMỹ.VườntràởvùngTâyHồLongTĩnhsảnxuấtloạitràxanh.VườntràởĐàiLoansảnxuấtcảbaloạivìvừanhắmvàothịtrườngÁĐônglẫnthịtrườngÂuMỹ.

BAGIAIĐOẠNCHÍNH

LoạiHồngTràlàloạitràđượcsảnxuấtquabagiaiđoạnchínhmàchúngtasẽtìmhiểusauđây.

1.Ảitrà

Tràtươimớiháivềphảiđượchongtrongnhàhoặcngoàinắngtừ8giờđến24giờ.Ngàytrướchoặcvớiloạitràquý,ngườitathườngdùngtaytrảitràtrêncácmẹttrephơiởsânhayởtrongnhàthoángkhí.Vớisảnxuấtlớn

trongkỹnghệ,ngườitaphảidùngđếnhệthốngcáctấmphảnlớn,nếukhíhậuẩmvàlạnhlạiphảidùngquạtthổihơiấmvàochotràmauhéo.

GiaiđoạnnàytiếngViệttagọilàảitràhayhongtrà.DanhtừHánngữgọilà“Nuydiêu”,tươngđươngvớiAnhngữlà“Wither”.Mụcđíchcủagiaiđoạnnàyđểchotràtáiđi,mấtnướcvàmềmhơn.HailoạiHồngTràvàÔLongđềutrảiquagiaiđoạnnày,tráilạiLụcTràthìtrảiquamộtgiaiđoạnhơitươngtự,tạmgọilà“sấymềm”màtasẽnóiriêngởphầnsau.

2.Ủtrà

Tràsaukhihongvàảiđãmấtđinửatrọnglượngcũ.Tràlúcnàyđãmềm,đượcđưavàomáyquayđều,đánhvàothântràchobậtchấtnhựara.Chấtnhựanàylàchấtnướcchứađựngnhữngsinhhóadượcchấtcủatrà.

Tràlúcnàycómùichuachuavìcácchấtnhựabốcravàđãbiếnmấtmàutáixanhđểtrởthànhxámđậm.Tràbâygiờđượcđểyêntrêncácmẹttrehoặccáctấmphản,hoặcrảitrênthềmxi-măng,đểyêntrongphòngrộngmátvàẩm,tagọilàgiaiđoạnủtrà.

Giaiđoạnủtrànhằmmụcđíchđểchocácsinh“hóadượcchất”(tôigọichungtấtcảcácchấtbiochemicalcatalystshóahợpgiữacácchấtđạmproteinvàcáchóachấtpolyphenols,pectins...)hóahợpvớikhíoxytrongkhôngkhí.GiaiđoạnnàyđượcgọirấtchínhxáclàủtràtrongtiếngViệt.Tráilại,cảngườiTrungQuốclẫnTâyphươngđềudùngmộtdanhtừsailầmlà“Phátdiếu”hay“fermentation”(tadịchlàlênmen).Vìthậtsựgiaiđoạnủnàylàđểchocáchóadượcchấtphốihợpvớidưỡngkhíoxy,màtacóthểgọilàgiaiđoạn“oxidation”,chứhoàntoànkhôngphảilà“fermentation”nhưtrườnghợplênmenđiểnhìnhởrượunho,làsựphânhóabiếncáchợpchấtphứctạpthànhracácthànhtốđơngiản(biếnchấtđườngthànhcarbondioxidevàrượu).Ủtrà,nghĩađơngiảnlàđểchocáchóadượcchấtởtràtoátrahòahợpvớidưỡngkhí,sauđótràđượcmangđisấykhô,đểlàmkhôđi(côđọngcòncó3%).Khiđượcsấykhô,cáchóadượcchấtởtrànàychỉtoátratrởlạikhitiếpxúcvớinước(khiphatrà).

NênnhớrằngchỉcóloạiHồngTràvàÔLongmớitrảiquagiaiđoạnủ.Cóthểnóilàtấtcảcácloạitràsởdĩkhácnhauchỉvìkhácởgiaiđoạnủnàymàthôi.Thờigianủcànglâu(cáchóadượcchấtởtrongtràcàngđượcoxidationcao)thìmàutràcàngđậmhơnvàkhiphanước,chonướccàngđậmmàuhơn.Tacóthểtheodõibảngdướiđâyđểtạmthấysựcáchbiệtcủacácloạitrà.ĐầubảnglàloạitràxanhnhưLongTĩnhkhôngủmộtchútnào

vàcuốibảnglàloạiHồngTrà(tràđen)đượcủđếnmứctốiđa,lưngchừngbảnglàcácloạiÔLong:ThiếtQuanÂm,ThiếtLaHán,ÔLong,ThủyTiên,HươngPhiến…

3.Sấykhô

Giaiđoạnsấykhôhay“càntáo”làgiaiđoạncuốicùng.Mụcđíchcủagiaiđoạnnàylàcôkếttấtcảcác“tràchất”đểcóthểgiữđượclâu,bằngcáchđơngiảnnhấtlàtràđượcsấykhôtrênlửahoặcđặttrongmáyrồidùnghơinóngvàkhôthổiquanhiềulần.Cóthểnói,các“chấtnước”trongtràđếnlúcnàyđượccôkếtvàocòncó5%,vàsẽ“nhả”rakhicóchấtnướcthấmvào,đólàlúctaphatrà.

PHÂNLOẠITRÀ

***

Tómlại,nóimộtcáchđơngiảnthìtachiaralàmbagiaiđoạnchínhnhưtrìnhbàyởtrên.Tuynhiên,trongthựctế,tràsẽtrảiquanhiềutiếntrìnhkhácnhautrướckhiđiđếnngườitiêuthụ.PhứctạpnhấtlàcácloạitràđượcsảnxuấttheocáchthứcÁĐôngchokháchÁĐông.MauchóngnhấtlàcácloạitràđensảnxuấtchoÂuMỹ.NgàynaycácphươngphápRotorvane,CTC(Crushing,Tearing,Curling),sảnxuấtđồngloạtthậtnhanhchonhucầuTâyphươngtrọngsốlượnghơnlàphẩmchất(tràđượccắtnhỏra,đánhtơirồiủvàsấy).ĐếnđâytasẽđivàohaithídụđiểnhìnhcủalốilàmtràÁĐông,vớihailoạitràquenthuộc:tràLongTĩnh(loạiTràXanh)vàtràThiếtQuanÂm

(loạiTràÔLong).

CÁCHCHẾBIẾNTRÀLONGTĨNH

Nóichungcáchbiếnchếcácloạitràxanhđềurấtđơngiảngiốngnhau.Cũngvìđơngiảnnêntràgiữđượctấtcảphẩmchấtthựcsựcủatràởtrạngtháitốphácnhất.Vìvậy,tacũngkhônglạlàdânÁĐôngđềuchuộngtràxanh.Vàcũngnênnhắcởđâylàhầuhếtcácloạitràdanhtiếngcổkim,nhữngloạitràđãđượccáctrànhân,thinhâncatụnggầnnhưtấtcảđềulàtràxanh.

Tráivớicácloạikhácphảitrảiquacácgiaiđoạnải,ủlâulắc,tràxanhkhiđượcháibuổisớmphảiđượcbiếnchếngaynộibuổichiềulàxong.Tràđượcháivề,ngườitaliềnchongayvàosàng(hiệnnaychovàomáysấy)đểsấymềmtrênbếp.Giaiđoạnnàycókhigọilà“sátthanh”,hoàntoànkhácvớicácloạitràkhác,mụcđíchcủanólàlàmkhôngaytấtcảhóadượcchấtởtrà,khôngđểchonócódịpứararồioxidationnhưgiaiđoạnủcủacácloạikhác.Saukhisấykhôvàmềm,tràđượcđánhđều,nhằmlàmchotràvẫnthườnggiữnguyêntrạngbúptràvớilánonnhưngnhưbịcàođềutrênmặtda,đểchotràmềmhơn,daihơnvàđểkhiphanướcsôi,nướccóthểthấmngayvàotậntừngsớtrà.Giaiđoạnnàycũngđượcgọilà“Nhuniêm”(uốnnắntrà).Saugiaiđoạn“uốnnắn”,tràđượcsấykhôtrênlửahoặcbằnghơinóngkhôlàxong.

CÁCHBIẾNCHẾTRÀTHIẾTQUANÂM

Tràháivềphảiđượchongchohéođi(Nuydiêu)trênmẹttre.Cóthểhongngoàitrời(Nhậtquangnuydiêu)hayhongởtrongnhà(Thấtnộinuydiêu).Nhiềunhàhongcảhaicách,nóilàchođủâmdương.Khihong,thỉnhthoảngphảiđảochotràhéođều.Sauđó,tràđượcđưavàotrongnhà,đượccàorarồiphânbốtrênsànnhàhoặctrêncácsàngtređểủcho“lênmen”(thậtsựlàoxidation,xemphầnủởtrên).Sauđó,tràđượclàmdậpsơsài(Sơnhu)trướckhisấy.Sấyởgiaiđoạnnàykhágiốngnhưgiaiđoạn“sátthanh”ởtràxanh,đểchomứcđộoxidationđứngởđộnàymàthôi,chứkhôngphảisấykhôđểthànhtrà.Sauđólạiđượcmangrachovàomáyquậyđều(Tinhnhu)rồiđượcsấytrởlạichokhôhơnchútnữa,tiếpđếnmớimangracắtvàchọnchođều(Siphân,thiếtđoạn)rồiđượcsàng(hoặcngàynaydùnghơigióthổi)đểchialìamảnhtràchínhvàcáctràvụn,tràbột...Lúcnàytràđãcómàuthépđenbóng.Bấygiờtràmớiđượcchuyểnquasấytrênlửachokhôlầncuốicùng.

CÁCHẠNGTRÀVÀMỘTSỐDANHTỪRIÊNG

Ởphầntrên,độcgiảđãđượcgiớithiệuvềcácloạitràđượcchiatheotiêuchuẩnủlâubaonhiêu(danhtừ“ủ”củaViệtngữđượcdùngđúngnhất,trongkhidanhtừcủaÂuMỹ“fermenter”vàcủaHoangữ“Phátdiếu”dùngsai).Theosựphânchianày,tachỉcóbaloạichínhlàloạiLụcTrà(thídụtràLongTĩnh)khôngủ,loạiủbánthờigianlàloạiÔLong(thídụnhưtràThiếtQuanÂm)vàloạiủtoànthờigian(thídụnhưloạitràLụcAnHồngTrà).Tôikhôngkểđếnloạitràướphoa(HoaTrà),vìthậtsựloạinàomuốnướphoacũngđược.Tuynhiên,trànhâncaocườngítaiuốngtràướphoa(xembàithơViMinhTiểuKệcủaCaoBáQuáttrongphầnphụlục).

Cóngườiphânloạitheohìnhthứcnàolàtràbánh,tràgạch,tràbột,tràlá.Cáchìnhthứcnàytôiđãgiớithiệunhiềutrongphầntràtrảiquacácgiaiđoạnlịchsửnênkhôngcầnnhắclạiởchươngnày.

Tiếptheođếnphầngiớithiệucácdanhtràcổkim.Độcgiảđãđượcgiớithiệuvớitrênbamươiloạitràvẫnđượcthinhân,tràsĩtronglịchsửcatụngvàcũngkhôngquênnhắcđếnmộtsốtêncácloạitràhuyềnbíhaytưởngtượng.NhưngtấtcảnhữngloạitràđóthườngchỉđượcgiớithiệuđơnthuầnvínhưgiớithiệunướcĐứccóloạixeMercedesnổitiếng,nướcNhậtcóxeToyota,Datsun...Ởđây,tôixinđivàochitiếthơn,vínhưnóiđếnxeMercedesthìxeMercedes450EvàxeMercedes190D...rấtkhácnhautuycùngmộthiệuxe.Đếnđâytôimuốnviếtđếncác“hạng”trà.

Nhưđãgiớithiệungaytừtrangđầutiên,vấnđềchiahạngtràrấtphứctạp.Cùngmộtvùng,tràcòntùytheocáchphachếcủatừngnhà,đặcbiệtlàtheothờiđiểmháitrà,theophẩmlượngcủađọttrà...Vìvậy,nóiđếnthứhạngtràlàcũngnóiđếnmộtsốdanhtừriêng.Nếukhôngđượcgiảithíchthìrấtdễnhầmlẫnvàkhôihài,vínhưcóngườiviếtrằngtràVũTiền,tràMinhTiền...thìkhôngkhácgìnóitôimớimuaxeđời1986màkhôngbiếtlàloạixegì?

Tiêuchuẩnthứnhấtđểchọntràvàbiếttràngonlàvềphẩm:Bìnhthườngloạitràthượnghạngđềulàthuộcloại“tràmộtlá”,nghĩalàchỉgồmbúpnonvàmộtlánhỏ.Loạihạngnhấtlàloại“tràhailá”,nghĩalàchỉgồmbúpnonvàhailágầnđó.Đếnloạihạngnhì,tràbalálàhạphẩm.Bìnhthườngchỉnóitràthượnghạnglàtađãhiểuchỉgồmtràmộtlá.Cácdanhtừtràmộtlá,hailá,baláchỉdùngchogiớisảnxuấttràmàthôi.

Quantrọnghơnnữalàtiêuchuẩnphânhạngtheothờiđiểmháitrà.Khinóiđếntráicâyđầumùa,giữamùa,cuốimùa...tachỉnóivềsốlượngsảnxuất:Đầumùahiếmnêngiáđắthơn,giữamùanhiềunênrẻ...Tómlại,tachỉnóivềgiátrịtheomứcđộcungcầu.

Tráilại,thờiđiểmháitràlạiquantrọnghơnrấtnhiềuvìphẩmchấtkhácbiệtcủanó.Saumùađôngtiềmẩn,xuânđếncâycốitấtnhiênnẩylộc,đâmngọn.Vìvậy,nhữngđọtmầmđầutiênchứađựngcảbaotinhtúythángngàyphảilàhạngthượngđẳng.ChonêntacóhạngXuânTrà,TràXuân,Tràđầumùa.Trànàycómộttên“bímật”làMinhTiền.Thậtsựchẳngcógìbímật,vìtêngọinàychỉlấycáctiếttrongNôngLịchđểgọitên.MinhTiềnđơngiảnchỉlàloạitràđượcháiđầutiêntrongmùaxuân,trướctiếtThanhMinh(khoảngcuốithángHai,đầuthángBaÂmlịch:“ThanhMinhtrongtiếtthángba”-Kiểu).

Tràbắtđầuphơiphớirađọtnon,cũnglàtràXuân,nhưngkhôngkịpháivàodịptrướctiếtThanhMinh,hoặcháithêmvàosauđó,thìvẫnlàXuânTrànhưngđượcgọitênkháclàTiềnVũ,tứclàtràháitrướctiếtCốcVũ(sauThanhMinhnửatháng).ĐượcnhấnmạnhlàTiềnVũ,vìlúcnàymùaxuânđãbắtđầu.Mưaxuốngcâyđâmchồimauhơn,nhanhhơn,lẽdĩnhiêntràsauđóháiđượcnhiềuhơnnhưngphẩmchấtkémđi.Vìvậy,VũHậulàdanhtừchỉtấtcảcáchạngtràkháckhôngphảilàTràXuân.Cácbạntinhýsẽthấyđâylàcơhộichocácvịchủvườncócáchnóikhéo,khôngnóisainhưngnóikiểuhànghairấtkhónhậnrađốivớitràkháchkhôngkinhnghiệm:“TràMinhTiềnhiếmquáđãbịđặtmuahết,chỉcònMinhHậuTràthôi...”Hậulàsau,saubaonhiêulâu?Mộtngày!Mộttháng!Haitháng!KhôngcònMinhTiềnmàcóVũTiềnthìvẫncònlàtràthượnghạng.

Vìvậy,khiđọcsáchxưanghecáccụmờinhauuốngtràVũDiTiềnMinh,thìtasẽhiểucáccụuốngtràVũDihạngtràđầuxuânđấythôi.Đọcđếnđâyđộcgiảcũngcóthểphânbiệtđượctêntràvàhạngtrà.Chonênngườibiếtvềtrànghengườitaviếtlà“TràLongTĩnh,tràVũDi,tràVũTiền,tràVũHậu...”làcứkhiếntamuốntứccười.Nhưsẽnóikỹhơntrongphầnnghệthuậtthưởngthứctrà,tráivớirượucàngđểlâucàngquýthìtrà,đặcbiệtlàtràxanhtathườnguống,phảiđượcdùngcàngsớmcàngtốt.Tràđầuxuânthườngđượcuốngngaytrongmùaxuân,cũngmaylàhạngtrànàyítvàhiếm,chúngtacũngkhỏilouổngphí.

Ngoàira,tacũnglạithấymộtsốdanhtừkhácnhưXãTiền,HỏaTiền...tasẽtìmhiểuởđây.TrongsáchLễKýtathấycóghi“TrọngXuânchinguyệt,trạchnguyênnhật,mệnhdânxã”.ThángTrọngXuânlàthángHaitheoNôngLịch.NguyênnhậtlàngàyđầutiêncủavòngGiápTý.XãởđâylàTếTự.VậyxãlàngàytếxãvàođúngngàyKinhTrập(NôngLịchchiaralàm24Tiết,TiếtđầutiênlàLậpXuân,thứđếnVũThủythuộcthángthứnhất,KinhTrậprồiđếnXuânPhânthuộcthángthứhai.ThanhMinhrồiđếnCốcVũthuộcthángthứba...Mỗitiếtchừng15ngày,xưagọilàmộttuần).Vậy

hạngtràXãTiềnlàloạitràháitrướcngàyKinhTrập(KinhTrậptrướcThanhMinhmộttháng,ThanhMinhtrướcCốcVũnửatháng).CòndanhtừHỏaTiềncónghĩalàtrướcngàylễCấmHỏa.NgàynaychínhlàngàylễHànThực,ngàyngườitachỉănđồlạnhvìkiêngnhómbếp(cấmhỏa),dosựtíchTấnVănCôngmuốntìmGiớiTửThôinênđốtlửađểGiớiTửThôitrốntrongrừngphảichạyra,khôngngờThôibịchếtcháyluôn.TiếtHànThựctrướctiếtThanhMinhhaingày.

Tómlại,nhờvậykhiđọcsáchHọcLâmTânBiênthấybìnhluậnrằng“Tràchiquýgiả,triệutạiXãTiền,kỳthứHỏaTiền,kỳthứVũTiền’”,tahiểurằng“TràhạngquýlàhạngháivàotrướcngàyKinhTrập,kếđólàhạngháitrướcngàytiếtHànThực,kếnữalàhạngháivàotrướctiếtVũCốc”,cảbađềulàloạitràháisớmvàođầuxuân.

CÁCDANHĐỊAVÀCÁCDANHTRÀ

ChưacóailàmthốngkêchínhxácđểhiểuTrungQuốcđãsảnxuấtrabaonhiêuloạitrà.Cứtheotruyềnthốngthìngườitabảolàcótớihàngvạnloạitrà.ThờitrướcThếchiếnthứhai,ngườitathấytiệmtràởkhắpmọinơitrênđấtnướcTrungQuốc.VàonhữngtiệmtràdanhtiếngởcácđôthịnổitiếngvềtrànhưTôChâu,ThượngHảihayHàngChâu,ngườitacóthểthấyhàngtrămloạitràkhácnhauđượcbàybántheotừngmùakhácbiệt.

Tạicáctiệmtràlớn,ngườitathấygiốngnhưcáctiệmthuốcBắcmàmọingườiđềuquenthuộc.Nghĩalàtiệmcóhàngtrămtủngănkhácnhauđểđựngcácloạitrà,chưakểnhữngloạitràđặcbiệtkhôngbánrangoài,chỉđểdànhchonhữngkháchquen,đặthàngtrước.Cònvềcác“tràquán”ngàytrước,thậtsựnhữngnơinàychỉbánnướcsôi.Kháchhàngsángsớmthườnglạimangsẵntheotràvàấmtáchcủariêngmình.TạiĐàiLoan,HươngCảngvàngaycảChợLớn,TânGiaBa...ngàynayvẫncòncáctiệmtrà,màkháchđếntheotụccổchỉgọinướcsôiđểtựphatràbằngtràvàấmcủamình.

Nơinàosảnxuấttràngonnhất?Loạitrànàongonnhất?Lẽdĩnhiênkhôngaitrảlờiđượcnhữngcâuhỏinày.Sựthậtdanhđịavàdanhtràthayđổitheothờiđại.ThờiĐườngchẳnghạn,thiênhạchuộngTràCổTrữTửDuẫnởTriếtGianghoặctràDươngTiễnởTháiHồ...ThờiMinhThanhtrởlạithìđạiđasốưanhấtlàtràVũDiởhuyệnSùngAn,PhúcKiến.Sauđâytathửlàmmộtchuyếnviễnduđithămcácvườntràdanhtiếngcổkim.

CHIẾTGIANG

ChiếtGianglàtỉnhđẹpnhấtcủaTrungQuốc.NóiđếnChiếtGiang,ngườitamườngtượngđếnngaynhữngdãynúicaobạtngàn,nhữngrừngđàophấtphới,nhữngngôicổtựrêuphongẩnhiệntrongnúirừngcôtịch,nhữngbiểnhồnhấpnhôsóngvỗ...Nhữngcảnhđẹpđãtrởthànhđiểntích:BìnhSaLạcNhạn,ViễnPhốQuyPhàm...trongthivăncổđềutìmđượcởđây.

Đốivớitrànhân,đâycònlàthánhđịamàngườiuốngtràluônluônaoướcmộtngàyghéđến.PhíaBắcgầnđó(thuộcGiangTây)làNghiHưng,nơisảnxuấtấmđấtđộcđáonhấttrongthiênhạ.ĐâylàLongTĩnh,nơisảnxuấttràngoạihạngdướitrầngian.ĐâylàHổKhê,HổBáoTuyền,nguồnnướclànhvôsongđểtasẵnsàngphavớiLongTĩnhTrà.

BâygiờtahãythửtràLongTĩnhcùngcácthứtràkháccủaChiếtGiang.

1.LongTĩnhTrà

TràLongTĩnhlàtênchungloạitràđặcxuấtởvùngnúiphíaNamHàngChâutỉnhChiếtGiang.Đâylàmộttrongnhữngđệnhấtthắngcảnhtrongthiênhạ.Mộtthànhphốcólẽđượcnhiềuthihàolàmthơcatụngnhất.Mộtvùngđầynhữngdanhlamthắngcảnhtuyệtvời.NguyễnDucũngđãđểlạimộtbàithơnổitiếngviếtvềTâyHồ,HàngChâu.

HàngChâutừlâuđãnổitiếngvớinhữngrừngđàobạtngàn,nhữngnúiđồibátngátvànhữngngôichùacổkínhdanhtiếng,nhữngcảnhtrênbếndưới

thuyềnthơmộng,nơiđãsinhranhữngngườicongáiđẹpnhất,nơicónhữngcaolâuchấtchứanhữngmónănưatuyệtcủasáungànnămvănminhTrungQuốc...HàngChâucònnổitiếnghơnnữavìđócũnglàquêhươngcủaLongTĩnhTrà,củaHổBáoTuyền.Tràđó,nướcđóquảthậtlànhữngsảnphẩmtuyệttrầnvônhịmàtráiđấtnàyđãsảnsinh.

Nếunóirằnghuyềnthoạilàmộthìnhthứccatụngnhữnggìngườitayêuquý,thìtràLongTĩnhlàmộtthídụđiểnhình.TacóthểviếtđượcmộtquyểnsáchdàychỉđểkểlạinhữngtruyềnkỳvềtràLongTĩnh.

Truyệnkểrằngcómộtbàcụchỉtrồngđượcmộtsốgốctrànhưngtínhtìnhrấthàohiệpvàlươngthiện,vẫndùngtràcủamìnhthiếtđãitấtcảnhữngnhâncôngháitràquanhvùng.Ngàykia,cómộtngườiphúthươngđingangsaukhiđượcuốngtrà,ônghếtsứccatụngbàcụvàtráchrằngngườiphúcđứcnhưbàcụthìtrờiphảichogiàu.Bàcụchỉcườivàchorằngtạmnovàkhôngđóiráchlàđãmaymắnlắmrồi.Ôngphúthươngmuốngiúpbàcụnênhỏimuamộtcáichậuđákhổnglồcũkỹngoàisân.Chậuđákhônghiểucótừbaogiờvàbịchônlấpbởingànvạnlátràhàngxómrơisangbaonhiêunăm.Bàcụnhậnbánvàhẹnngàysauôngphúthươngchongườivàxeđếndờiđi.Ngàysauôngphúthươnglạilấyđồthìbàcụđãquétdọnsạchsẽ,nhântiệnlấysốlámụcvàbùnẩmđóđắpvàomấygốctràcủamình.Khôngngờđámlátràthâmniênđócómộtđặctínhkỳdiệu,chỉvàingàysaucácgốctràđộtnhiênsinhđọtmới,hươngvịlạlùng.Bàcụkhônggiấumộtmìnhmàchiacành,chiahạtchodânquanhvùngđểcùngtrồngmộtloạitràtuyệtdiệu.Thếlàtừđócảvùngcùngvangdanhcóloạitràtuyệtphẩm.

Mộtchuyệnnữađượckểlạicắtnghĩacáitên“GiếngRồng”(LongTĩnh)nguyênủylàdokhoảngvàothếkỷthứ3,toànvùngHàngChâubịnạnhạnhánkhủngkhiếp.Ngườivàmuônvật,câycốitưởngnhưsắptiêuvongthìbỗngcómộtđạosĩđingangbảorằnghiệnđangcórồngẩnởmộtngôigiếngcổgầnmộtcổamtrongvùng.Saukhivịđạosĩlàmlễcầurồnglàmmưa,thìquảthậtmộtcơnlốctừgiếngbốclên,thếrồimâyùnùnkéolạivàmưaliêntiếpmấyngày,cứuđuợcnạnhạnhántoànvùng.ThếlàtừđótoànvùngCổTĩnhđượcgọilàLongTĩnhđểghinhậnsựtíchđó.

Nhưđãnói,bênvườntràLongTĩnhcòncóngọnsuốitrongvắtcótênlàHổBáoTuyền.Ngườitakểrằng,dòngsuốinàychỉmớixuấthiệnvàothờiĐườngHiếnTông(806-821).Cũngvàomộtnămnắnghạn,giếngchùakhôcạn.SưcụchùaLongTĩnhđangkhấnthầm,chợtthấyđôicọptừrừngđếnngaycạnhsânchùachạyrỡnqualại.Vàlạchưa!Từnhữngvếtchâncủađôicọp,nướctrắngxóatựnhiêntràolên,trongvắt...

Độcgiảngheđếnđâycólẽđãthấyđủ.Hậunhâncóaitinkhôngthìkhôngthànhvấnđề,nhưngđềucôngnhậnmộtsựthậtđơngiản:TràLongTĩnhquảthậttuyệtdiệu.Cóđượctràđó,lạiphavớinướcsuốiHổBáoTuyềnthìcàngđúnglàmộthòahợpsiêutuyệt.Núirừngvùngnàycónhiềucaonhân,ẩnsĩchọnlàmnơididưỡngcólẽcũngvìnơiđâycótràngon,suốingọtvàphongcảnhtuyệtvời.Vàcũngnhưmộtquyluậtthiênnhiên,ngườitađãnghiệmrằngmuốntậnhưởngtràvùngnàoắtphảitìmđượcnướcnguồncủavùngđó.

TrởlạivớitràLongTĩnh,đâylàloạitràdanhtiếng,chonênphầnnhiềuđềuđượcháitheotiêuchuẩnhạngnhất,cónghĩalàphầnlớnđềulàtràmộtlá(mỗiđọttràgồmmộtchồinonvàmộtlátràduynhất).Nhưsẽnóikỹtrongphầncáchphatrà,tràLongTĩnhcũngnhưtấtcảcácloạitràxanh(LụcTrà)hạngnhất,đềuchỉnênphavớinướcnóngdướimựcsôi,chừng89độbáchphânmàthôi.Thờigianđợitràngấmcũngnhanhhơnsovớicácloạikhác.(Muốnđếmlá,đợichotrànở,vớtbãlấyraxem,nếulàtrà2láthìnêntăngđộnướclênchừng2độbáchphân).

2.ThiênTrụTrà

CũngtạiChiếtGiang,códãyđạisơnThiênTrụphíaTâyhuyệnThựcTôn.GiớiđạogiaTrungQuốcthườngchorằngdướitrầngiannàycó72phúcđịa,thìvùngnàyđứngđầu.Vùngnúinàycótrồngmộtloạitràquýhiếm,mangtênnúigọilàtràThiênTrụ.Córấtnhiềuhuyềnthoạivềloạitràquímangtên“CộtTrời”này.

3.NhậtThọTrà

VùngnúicaothuộcTriệuHưngtỉnhChiếtGiangcósảnsinhmộtloạidanhtràcótênlàNhậtThọ.SáchHộiKhếChí(会稽志)cóviết:“NúiNhậtThọcáchphíaĐônghuyệnHộiKhế55dặm.DướichânnúicóchùatênlàTứThọ.PhíađồiTâythườngcósắcmàutrờihoànghôn,cóloạitràmangmàuđó.”

TràNhậtThọcómàuvànglạ,láto,vịngọt,thuộcvàoloạithiênhạđệnhất.ThơLụcDucócâu:“NhậtThọbồihươnghoàicựuẩn”(SấyhươngtràNhậtThọ,chợtnhớđếncácẩngiangàyxưa)chothấyrõràngtừthờinhàTống,tràNhậtThọđãnổitiếnglắm.

4.VũHuyệtTrà

VũHuyệtlàtênđất.Truyềnthuyếtnóilàtạivùngnàycóchôngiấutàngthư

từthờiHạVũchonêncótênlàVũHuyệt.VũHuyệtlàvùngnúithuộchuyệnHộiKhế,tỉnhChiếtGiangngàynay.TràVũHuyệtcũngcóvịnhưtràNhậtThọvàcũngdanhtiếngnhưnhau.

5.TửDuẫnTrà(CốTrữTửDuẫnTrà)

TửDuẫnlàtêndãynúiTửDuẫnphíaTâyBắchuyệnTrườngHưng,tỉnhChiếtGiangchạydàichođếngiớihạnhuyệnNghiHưng,tỉnhGiangTô.TràTửDuẫnđãđượcnhiềuthinhântừthờinhàĐườngcatụng.SáchNguyênHòaChícònghirõtừnămTrinhNguyêntrởvềtrướcđãphảidùngđếnhơnbavạnnhâncôngđểkhaitháctràTửDuẫnchotriềuđình.

TrịnhCốc(ThihàođờiThịnhĐường,nổitiếngvớibàiHoàiThủyBiệtHữuNhân)làmcâuthơ“CốtrữnhấtâuXuânhữuvị”(MộtchéntràCốTrữđầyvịXuân).

LụcDucócâu:“HậuhỏatânphanhCốTrữTrà”(Đợilửađunấmnướcmới,phatràCốTrữ).ThihàoTôĐôngPhacũngviết:“ThiênKimmãiđoạnCốTrữXuân”(NgànvàngmuađổitràXuânCốTrữ)làđềunhắcđếnloạitràTửDuẫnnày,vìCốTrữlàmộttênkháccủaTửDuẫn:CốTrữTửDuẫn.

6.NhạnĐãngTrà

NhạnĐãnglàtêndãynúiphíaĐônghuyệnLạcThanh,tỉnhChiếtGiang.ĐếnmùaĐông,ngỗngtrời(nhạn)trốntuyết,từphíaBắcbayvềphíaNam,quacáceonúicủarặngnúinàyđểxuôiNamnênnúicótênlàNhạnĐãng.Dãynúinàytrùngđiệpcaothâm,cómườiđộng,támhồtoànlàtuyệtthắngcảnh,sảnsinhloạitràphithườngquảlàđúng.

PHÚCKIẾN

TừkhinhàTốngrútvềNam,cảnềnvănhóaTrungQuốcgầnnhưtheonhàNamTốnglùivềphíaNam.Kểtừđây,miềnNamcảnhđãđẹptuyệtvời,vớinhữngsinhhoạtvănhóamớicàngnổitiếngtrộivượtmiềnBắc.ĐặcbiệtlàthổsảntràPhúcKiếnđếnđờinhàThanhthìtêntuổiđãvữngchãihàngnhiềutrămnăm.Cóthểnóiđếnhơnnămphầnmườitràngonđãđượctậptrungởvùngnàyvàđỉnhcaonhất,tiếngtămlẫylừngvàquenthuộcnhấtlàtràVũDiSơn.VũDiSơnlàmộttrongnhữngdãynúibátngátsươnglamcủaPhúcKiến,nơicónhữngvườntrànằmrảiráckhắpnúiđồi.

1.VũDiTrà

VũDilàtênnúiởphíaTâyhuyệnSùngAn,tỉnhPhúcKiến.VũDiSơnlàdãynúibắtđầucủacảsơnhệTiênHàSơnchạydàihàngvạndặm.TheotruyềnthuyếtngàyxưacóVũDiChânQuântuhànhởtrênnúinày,nênmớicótênlàVũDi.Ngàynaysuốtdãynúinày,trậptrùngđầycácvườntrà.KểtừthờiMinhThanhthìcảthiênhạđềungưỡngvọngvềtràVũDi.

VũDiTràdanhtiếngchođếntậnngàynay.ChúngtacũngnênbiếtcácloạitràmangtênkhácnhaunhưngcũngđềusảnxuấtởVũDilà:MaoHài,PhậtThủ,ThiếtLaHán,ThủyTiên,ĐạiBạch,ĐạiHồngBào...

2.KiếnAnTrà

KiếnAnlàtênthịtrấntừthờiHánĐường.ĐếnthờinhàTốngđổilàKiếnChâu,tỉnhPhúcKiến.TừthờinhàTống,đâylàmộttrongnhữngnơilàmtràtiếncống.KiếnAnlàvùngtrànổitiếngsongsongvớitràvùngVũDiSơncùngtrongtỉnhPhúcKiến.

ANHUY

TỉnhAnHuy,phíaĐônggiápChiếtGiang,làmộttỉnhnổitiếngvớicácloạiHồngTrà.NổitiếngnhấtlàcácloạiLụcAnHồngTrà,KỳMônHồngTrà.

1.LụcAnTrà

LụcAnlàtênhuyệnLụcAn,tỉnhAnHuy.LụcAnsảnxuấtnhiềutrànhưngtêntuổinhấtlàLụcAnHồngTrà.

2.KỳMônTrà

KỳMôntứchuyệnKỳMôn,thuộctỉnhAnHuy,sảnxuấttrànổitiếngtừthờinhàThanh.TrongđóKỳMônHồngTràthuộcloạingonnhất.

3.TùngLaTrà

TùngLalàtênngọnnúiphíaTâyNam,thuộcAnHuy.TràTùngLađãđượcHứaThứThưcangợitrongsáchTràSớ.

TỨXUYÊN

ĐấtTứXuyênngạonghễchiếmmộtgócthiênhạvềphíaTâyTrungQuốc.NgàytrướcđườngvàoTứXuyênduynhấtchỉtrôngvàothủylộ:DươngTửGiang.TứXuyênluônluônlàvùngđấtđộclậpđộcđáocủaTrungQuốc.

Thờicổlàvùngđấtcủacáctiểuvươngtriều,thờithốngnhấtthìcũngởtrongtaycáclãnhchúaquyềnnghiêngmộtgóctrời.TứXuyênlàquêhươngcủacácanhhùnghảohán,nơiphátnguyênrahàngngàncácgiaithoạivềcáchiệpsĩanhhùnglẫncáccườngđạovangdanh.TênTứXuyên,nghĩalàBốnDòngSông,đãnóilênsựphùtrúvàbaolacủanó,làmộttrongnhữngvùngthịnhvượngnhất.ĐấtTứXuyênmàumỡ,làcảmộtbìnhnguyênkhổnglồcủabốndòngsônglớnbaobọcbởinúicaotứphíađãtrởthànhmộthàngràothiênnhiênvĩđại.NgườinàođãđọcTamQuốcdiễnnghĩahẳncònnhớLưuBịcũngquayvềđâychiếmgiữmộtgóctrờichiabathiênhạ.ĐếnđờinhàĐường,ĐườngMinhHoàngkhilánhnạnAnLộcSơncũngquayvềTứXuyên.TứXuyêncũngcónhiềudanhtrà,tasẽkểđếnnhưsau:

1.MôngĐỉnhTrà

MôngĐỉnhlàtênmộtdãynúiởphíaTâyhuyệnDanhSơn,tỉnhTứXuyên.NơiđâysảnsinhmộtloạitràmangtênMôngĐỉnh,đãtừngkhéttiếngtừthờinhàĐường.ĐếnthờinhàTống,nhiềuvườntràđãđượcthiếtlậpởquanhvùngnày,nơinúicaotrậptrùng,quanhnămđầykhóisương.

Giốngnhưcácdanhtràkhác,tràMôngĐỉnhcũngcónhiềuhuyềnthoại,truyềnkỳbaoquanh.MộttruyệnkểrằngcómộtvịsưgiàsốngtrongmộtngôicổtựtrênnúiMôngSơn.Vịsưgiànàybịchứngbệnhlạnhbấttrị.Mộthôm,cómộttrànhânlạmặtnhânngheôngthanbèncườimàrằng:“Bệnhcủanhàsưkhôngcóthuốcnàochữađược,trừmộtloạitrà.”Nhàsưkhẩnkhoảnhỏi,vịtrànhânkialiềnđáp:“Chẳngcógìkhó.Tuynhiêncầnkiênnhẫn.VàomùaXuânôngcứlênđỉnhnúicaonhấtđợidướicâytrà,vừanghetiếngsấmđộngđầutiêncủamùaXuân,ôngphảiháitràngaytrướckhicótiếngsấmthứhai.Trànàyuốngvàomộtlạnglàkhiếnbệnhôngkhôngcòn,uốngđủhailạnglàcảđờiôngkhôngcònbệnhgìnữa,uốngđủbalạngxươngtủyôngbắtđầuthayđổi,uốngđếnlạngthứtưôngthoátxácbấttử...”Nghexong,vịsưbántínbánnghi,nhưngkhôngcòncáchnàokhác,ôngbỏchùalênnúidựngmộtcănchòilángaygiữavườntrà,ngàyđêmchờđợi.MùaXuânvừađến,mùamưasấmchớpvề,quảthậtvừađúngkhinghetiếngsấm,ôngbắtđầuháitràtheolờidặn.Saukhiuốngtrà,quảnhiênôngkhôngnhữnghếtbệnhmàcònkhỏemạnhnhưtuổi30.Vịsưnàytiếptụcsốngđếnnăm80tuổimàvẫncònkhỏemạnh,rồimộthômbỗngthấyôngđisâuvàonúi.Từđókhôngcònainghebiếtgìvềông,nhưngdanhtiếngtràthìcònlạimãi.

2.ThanhThànhTrà

ThanhThànhTràcòncótêngọilàtràTrượngNhân,cùnglàtràTứXuyên,cùnghọvớitràMôngĐỉnh.Lạicũngcómộttruyềnkỳvềloạitrànày.ChuyệnkểrằngcómộtnhàsưđangngồitụngniệmbỗngcómộttiểuđồngđếnkhẩnkhoảnmờiđitụngkinhchomộtlãonhânởThanhThànhSơn.Vịsưđitheotiểuđồngnọđếnmộtngôinhàcỏ.Chủnhânlàmộtvịlãonhânchốnggậyđàođợisẵn.Vịlãonhânnàytrôngrấtgià,tócdàiphủđếnvai,chỉcònđôimắtlàtinhanh.Khivịsưđọckinh,lãonhânnàyquỳtrướclắngnghe.Xongbuổitụng,vịsưđượcmờiăncơmchay,lẽdĩnhiênchỉcórauđậu,nhưngvịsưcảmthấychưabaogiờđượcthưởngthứcmónănnàongonnhưvậy.Đếnkhiuốngtrà,thìtràvừarótđãthấyhươngngàongạt,uốngvàomộtngụmđãthấyruộtgannhưđượcairửasạch,lânglângnhẹnhàng.Vịsưbènhỏingayloạitrànàylàloạitràgì.Chủnhânchỉcườinóiđâychỉlàtràtầmthườngởvườnsau.Vịsưkhôngdámhỏitiếp,khichútiểuđồngđưavề,mớihỏikhẽtênchủnhânlàai,chútiểuđồngchỉlêntrời,trêntrờivừahiệnlênhàngchữ,quaylạinhìnthìthấychútiểuđồngđãbiếnmất.Vịsưlúcđómớibiếtmìnhvừagặptiên.Sờlạitrongtúi,mấyđồngtiềnkẽmđượctặnglúctrước,nayđãbiếnthànhvàngròng.

Thiênhạnghechuyệnđổnhaulênnúitìmtiênvàtràtiên.Tiênnhânhẳnchẳngtìmthấy,nhưngtừđótràđãdanhtiếnglẫylừng.

VÂNNAM

VânNamlàvùngsảnxuấttràsớmnhấtcủaTrungQuốc,cólẽđồngthờivớiViệtNam.NhưngtràVânNamchỉmớiđượcbiếtđếntậntườngtừthờinhàNguyênkhiquânMôngCổ(quânNguyên)xâmlăngnướcĐạiLý(NamChiếu).

Từlâu,VânNamđãsảnxuấtđủmọiloạitràquamọithờiđại:Từtràgạch,tràbánh,tràbột,tràrời.ĐủmọiloạiLụcTrà,ÔLong,HồngTrà.SáchHánngữthườngchỉnhắcđếnduynhấtloạiPhổNhĩtràthậtlàmộtsailầmlớn.PhổNhĩlàtênmộthuyệnởVânNam.NóitràPhổNhĩgiốngnhưtanóitràPhúcKiến,tràBảoLộc,tràChiếtGiang.TràVânNamhaytràPhổNhĩgồmcónhiềuloại,cácloạinổitiếnglà:

1.MẫuĐơnVương

NhữngcâytràMẫuĐơnVươngthườngthấp,cànhlárườmrà,hoanhiềunhưhoamẫuđơn.Bìnhthườngvườntràkhôngđểrahoa,trừcâylàmgiống,nhưngloạitrànàylạicónhiềuhoa.

2.TúyDươngPhi

Nhữngcâytrànàyđểmọccaonhưcâyvải.Nướcphachomàuđỏnhưmàuvỏtráivải.Nóiđếnvải,ngườitalạinhớđếnchuyệnDươngQuýPhichỉthíchănvảiVânNam.AnLộcSơnđãphảichongườingựathayđổihàngtrămtrạmđểđưavảitươivềchoDươngQuýPhiởtậnkinhđôTrườngAn.

3.VạnNiênThanh

VạnNiênThanhcòncótênnữalàNhấtTrượngThanh.Làloạitràcóthểquanhnămsanhtrưởng,quanhnămcholánhưtêncủanóámchỉ.

4.DạDạXuân

TràPhổNhĩcótiếngnhấtlàvềloạitràlàmchotiêuthực,giãrượu,biếnchếtheomộtcôngthứcđặcbiệt.LạicómộtloạitràkhácnổitiếngkhôngkémgọilàDạDạXuân,đượctruyềntụngnhưtoathuốc“NhấtDạLụcGiao”củaôngvuadâmnổitiếngViệtNamMinhMạng.

VânNamcònsảnxuấtnhiềuloạitràkhác,nổitiếnghơnhếtlàtràNgũHoa.NgũHoalàtênnúiởngoạithànhhuyệnCônMinh,tỉnhVânNam.NgũHoaTrànàyvôtìnhtrùngtênvớitràNgũHoacủahuyệnNgũHoa,tỉnhQuảngĐông.NhưngtràNgũHoaVânNamngonhơn.

CÁCLOẠITRÀTRUYỀNKỲ

Trongchươngnày,độcgiảđãthấytôitrìnhbàyvềcáchlàmtrà,cácloạitràcótiếngxưanayvànguồngốcmộtsốdanhtừvềtrà.Chắchẳncácbạnđềucócảmgiácthiếuvềmộtvàiloạitràgìquenthuộclắm.

Quảthậtđúngnhưvậy.Trongsáchbáovànhữnglúctràdưtửuhậu,tavẫnthấynhiềuvịtỏvẻthôngthạokểchochúngtanghevềnhữngloạitràtruyềnkỳ.NàolàHầuTrà,TrảmMãTrà,TrinhNữTrà...Đúng,chúngtacầnnhữnghuyềnthoạibởinhữnghuyềnthoạiđềuítnhiềuchuyênchởmộtphầnchânlý,mộtphầnsựthực.Hơnnữađờisốngmàthiếuhuyềnthoại,thiếutruyềnkỳmàchỉtoànnhữngviệcthựctế,hợplý,khoahọc…thìcuộcđờicólẽbuồnlắm.

TrungQuốcnóiriêngvàĐôngÁnóichunglàquêhươngcủahuyềnthoại.ĐặcbiệtngườiTrungQuốccòncócănbệnhnặnghơnnữalà“đangônđaquá”,đặcbiệtlàtrongcácloạitruyềnkỳ,kiếmhiệp.Độcgiảđãquáquenbiếtvớicácloạingôntừquáđángđạiloạinhưcúđálàmcảnúisập(bạtsơn),đứngbênnàynúiđánhmộtcáilàmchếtconbòởbênkianúi(cáchsơn

đảngưu)...Thưacácbạn,đócũnglàloại“đaquá”khichúngtađượcnghekểvềcácloạitràhuyềnthoạisauđây:

HẦUTRÀ

CórấtnhiềuhuyềnthuyếtvềHầuTrà.ChuyệnvềHầuTràởChiếtGiangsauđâycólẽlàlykỳhơncả.

NguyênThiênTuệTùngLâmlàmộtđạotràngởsâutrongrừngnúiChiếtGiang.Nhàchùacótrồngmộtvườnđào,mộthômbỗngcómộtđànkhỉđôngđảođếnăntrái,chútiểucoivườnlahétkhảncổmàbọnkhỉvẫnkhôngsợ.Đếnkhicóbabốnvịtăngnữanghetiếngchạyđếnthìgầnnhưcảvườnđàođãbịbọnkhỉphátantành.MấyhuynhđệvềchùachịutộivớiNgàiPhươngTrượng.Ngàichỉôntồnnói:“Thôiđượcrồi.Phậtvẫndạyrằngtaphảicólòngthươngđếntấtcảchúngsinh.Lũkhỉđóiquámớiphảiliềutrộmtráicây.HơnnữacácconphảihiểulẽKhôngcủamọisựmấtcòn...”

Kểtừđóchưtăngcũngkhôngbuồnđánhđuổiđànkhỉnữa.Haibêndầndầntrởnênthânthiết.MùaĐôngnămđóxảyrabãotuyếtliênmiên,chođếnmộthômcảđànkhỉkéođếntậnsânchùalaréophápháchnhưđiêncuồng.VịPhươngTrượngđoánrằnglũkhỉquáđói,Ngàitruyềnnhàbếptìmđồănbỏđầyvàocácbao,mangracholũkhỉ.Lũkhỉcóđượcđồăn,chianhauthađi.MùaXuânrồicũngđến.BọnkhỉsốngsótsaumùaĐôngđónhờnhàchùa,tựnhiênkéođếnmangtheobaonhiêulànhữngđọttrànonchấtđầynhữngtúiđựngđồănngàytrước.Lẽdĩnhiênđâylàloạitràbấtphàm,ngườiđờichưađượcthưởngthứcbaogiờ.

Kểtừđó,loạitràthượnghạngởvùngnúiChiếtGiangcótênHầuTrà.Lẽtấtnhiênloạitrànàycũngchỉdongườitaháivàsaotẩmmàthôi.Ngàynay,HầuTràchỉcònlàhuyềnthoạicổ.Mặcdùvậy,thờitrướcchiếntranhvẫncònloạitràBạchMaoHầu.BạchMaoHầulàtênmộtloạitràháitừloạicâytràmọccaoởtrạngtháitựnhiên.Câycaovàđọtsinhlánhỏvìvậyháirấtcôngphuvàđắttiền.Tuynhiên,hươngvịrấtđặcbiệt.NgàysaucóngườichâmchếchohợplýhóahuyềnthoạiHầuTrà,cholàloạitràrừngởnúicao,ngườitakhôngháitớibènhuấnluyệnchođànkhỉ(bằngcáchchochúngnghiệnáphiệnđểdễsaibảo)háitràđạikhái:“Đeochomỗiconkhỉmộtcáigiỏbênhông,cứsángsớmsaitrèolênngọnnúiVũDiháitrà,khivề,connàoháiđượcnhiềutràthìhàchonhiềuhơithuốcphiện,háiítbắtphạtchohútít…”Cólẽchuyệnnàycũngchỉlàdotưởngtượngcủacácvịvănsĩđimâyvềgió.

TRẢMMÃTRÀ

NguyênsựtíchtràTrảmMãlàdomộttưởngtượngvềlốiănchơicủabàTừHyTháihậu,mộtbàTháihậunổitiếngtậnTâyphươngvềcáclốiănchơicủaTrungQuốckhibàtiếpđãicácsứthầnngoạiquốc.Mớiđầu,họchỉnóirằngmuốncóloạitrànày,ngườitaphảiđểconngựanhịnđóivàingày,rồidắtvàovườntràchonóăntoànđọtnon,sauđóchặtcổngựamổdạdàylấytràra.Tràđãđượctẩmvớicácdịchtốtrongdạdàyngựanênrấttốtchotiêuhóa.Tràđượclấyravàchếbiếnthêmmộtlầnnữa.

Sauđó,câuchuyệnđượcthêmthắtnhiềutìnhtiếtlykỳchohợplý.NàolàvùngnúiVuSơn,TứXuyêncónhữngcâytràgià,lárụngxuốngvũngnướcởcáchốcđá,lâungàythànhchấtnướcÔLong(xemsựtíchÔLongởphầntrên).Muốnlấytrà,ngườitaphảinuôinhữngđànngựamàuloanglở(gọilàsắckimlem)đểchomàusắchợpvớinúirừng,tránhácthú…Ngườitabắtngựanhịnđóiđúngmộtngàyhaiđêm,rồidắtbỏvàorừngsâu.Haingàysaumớitrởlạibắtngựavề.NgựaởrừnghaingàyăntoànlátràtươivàuốngnướcvũngÔLong...Từnúivềnhàmộtngày.LátràvànướcÔLongủtrongbụngngựađãlênmenđúngđộ.Ngườitamớimổbụngngựalấytrà.Đếnđâycũngkhônghết,cóngườilạitưởngtượngracóloạidao“TrảmMãĐao”,chỉchặtmộtnhátlàcổngựavăngđi,chếtliềntạichỗ…

Lẽdĩnhiênloạichuyệnnàyhoàntoàntưởngtượng.Nhữngngườiđặtchuyệnđầutiên,cólẽcũnglàconcháucủanàngtiênnâu,khôngbiếtgìvềngựa.Khichúngđói,đểtựdotrongrừngkhôngcómộtlýdonàochúngchỉăntoànđọtnonlátràmàthôi.Họcũngkhôngbiếtlàtràrừngcaođến30thướcTây,chứkhôngđượcxénngắnnhưtràtrồng.Vàkhôngbiếtgìvềcáchchếtrà,tràkhôngbaogiờđểủcho“lênmen”(xinxemphầnviếtvềcáchchếtrà,ngườitađãdùngsaichữlênmentheothuậtngữTâyphươngfermentednhưthếnào).ChúngtôiđãđọcrấtkỹcáctàiliệuvềcuộcđờicủaTừHyTháihậu,chưabaogiờđượcthấyghivềloạitràTrảmMã,xinđượccácvịcaominhphủchính.

TRÙNGĐIỆPTRÀ

ĐãcóTràKhỉ,TràNgựa,ngườitalạitưởngtượngđếnTràSâu.ChuyệnnóirằngởvùngnúiLySơn,ThiểmTây,cónhữngđạosĩthiềnsưẩntuởđóbiếtcáchchếtạoTrùngĐiệpTrà.

ChuyệnkểrằngvềmùaXuân,trêncáccâytràrừngtựnhiênsinhramộtloạisâuchuyênănbúptrà.Cácvịđạosĩvàotậnrừngsâutìmbắtnhữngconsâu

này,mangvềmổbụnglấymentràủởtrongruộtsâu,chếbiếnvớibúptràtạothànhloạitràvôgiágọilàTrùngĐiệpTrà.Khiuống,rótnướcsôivàoấmrồigẩymộtchútbộtvàngvào...Lẽdĩnhiênhươngvịcủanóthìvôcùng,vềdiệudụngcũngkinhkhủng.Đạikháiuốngmộtchénnhỏ,cũngkhiếnngườitasảngkhoáitinhthần,khôngcầnănuốnggìcảngày...Lẽdĩnhiênchuyệnnàykhôngthuacácchuyệnluyệnđộc,luyệncôngtrongcácloạitruyện...kiếmhiệpTàu.

THIÊNTRỤTRÀ

TôicóđọcđâuđómộtôngnhàvănViệtNamcamđoanđãtừngđượcmộtôngbạnTàuChợLớnnàođó,saumộtđạitiệcrượuthịtđầybụng,chouốngmộtchéntrà,chénnhỏthôi,uốngvào,thếlàxèo!xèo!...Cảbụngxẹpđi,thịtmỡtiêuhết,lạicóthểvàotrậntiệcthứhai.

Sựthậttràcódượctínhlàmdễtiêuhóa,giãrượu,chốngchấtmỡ,nhưngkhôngđếnđộkinhkhủngnhưloạitràởAnHuy,đượcđặttênlà“tràcộttrời”(ThiênTrụTrà).Chuyệnkểvềloạitrànàylàngườitađãthửbỏmộtmiếngthịtvàochéntrà,đậylạingàyhômsaumởra,cảmiếngthịtđãtanthànhnước.

Sựthậttấtcảcácloạitràxanhđềucódượctínhgiảisay,nhuậntrường,giúptiêuhóathịtmỡ.Nhưngnàophảichấtcườngtoanmàlàmtiêutanthịtmỡ?TỉnhVânNamthậtsựcósảnxuấtraloạitràcótênlàPhổNhĩ,thườngđượccáctiệmcaolâuưachuộngvìđặctínhnhuậntrườngtiêuchướng.Mộtsốcácvịlãohữucủachúngtôi,thờikhángPhápđãquaởVânNam,từngcólầnđượcuốngloạitrànày,đềucôngnhậnđặctínhgiảirượu,tiêucơmcủanó.

TIÊNNHAITRÀ

ĐãcóTràKhỉ,TràNgựa,TràSâu,TràCộtTrời;cũngnênkểvàođâychuyệnvề“TràTiên”.TrànàycótênlàTiênNhaihoặcTiênNhânởvùngPhongSơn,TứXuyên.Chuyệnkểrằnguốngloạitrànàyngườitamọccánhrồibayđược.Thậtrađâycũngchỉlàloạitruyềnkỳ,chủđíchnhấnmạnhđếnthúthanhnhànthoáttụccủaTràĐạovàđặctínhthanhtâmtrấntĩnhcủatrà.

VÂNVỤTRÀ

ĐâylàloạitràtacóthểthấyđượcnguồngốccủanóđượckhởihứngtừsáchBảnThảo.Sáchnàychorằngloạitràngonnhấtlàloạimọctrênnúicaochótvót,nơiquanhnămchỉtoànmâymờbaophủ.

ChuyệnkểrằngmộthômbỗngnhiêncómộtđạosĩghéđếnmộttràchủởAnHuyđòibánmộtloạitràVânVụthượnghạngvôđịchchưahềcóxưanay.CùngmộtlúclạithấycómộtdutăngcũngchợtđếnđòibánmộtloạiVânVụTràkhác,lấyđượcởmộtngọnnúikháctrongcùngvùngđó.Ngườitràchủchẳngmuốnmấtlòngai,bènmờicảhaimangtràraphathử.Vịdutăngphatrước,mộtchúttràđượcbỏvàoấm,rótnướcsôivào.Giâyphúttrôiqua,vịdutăngmởnắptràra.Hươngtràbốclêntạothànhcảmộtmảngkhóisươngcaonămsáuthước,hươngvịthanhnhãthoáttrần.Tràđượcchuyểnquachénnhỏ,chủkháchcùnguống,ainấyđềutấmtắckhôngthểthốtnênlời.

Đếnphiênvịđạosĩphatrà.Cũngtràcũngnước,khivịđạonhânróttrà,hươngkhóicũngbốclênnghingút,rồibỗngtụlạithànhhìnhmộtnàngtiêntuyệtmỹ,rồimớidầndầntanđi.Vịdutănglalớnrằngtrànàycũngkhônghơnđượctràcủamình,nhưngđạosĩđãdùngđạothuật.Vịđạosĩcườihahảrồibỏđi.Ngườitràchủchưahếtngạcnhiên,quaysangphíavịdutăngthìcũngthấyvịnàyvácgậybỏđitừlúcnào.

SựthựctràVânVụxưavẫnđượcsảnxuấtởcácvùngnúiChiếtGiang,GiangTây.Đâylàloạitràquýhiếmvàđắttiền.VânVụlàchỉloạitràtrồngởvùngnúicao,quanhnămđầysươngkhí.Tràngonthìnhấtđịnh,nhưngkhiphacũngbốcsươngkhóiđầynhàthìquảthậtchưatừngthấy.

TRINHNỮTRÀ

TrinhNữTràcòncótênlàTốNữTrà,CôNươngTrà.Nguyêndolàtừthuật“LuyệnĐỉnh”củatiêngia.ThuậtnàyđếnthờiLêmạtthìrấtthịnhhànhởViệtNam.HọcgiảHoàngXuânHãn,xưasoạnsáchvềLaSơnPhuTửcũngcónhắcđến.CánhântôicóđượcđọcsáchvềthuậtLuyệnĐỉnhthànhtiênnày,tuynhiêncũngchỉtinmộtphầnvàquảthựcchưabaogiờcóphươngtiệnđểluyệnthửnênxinmiễnbànluận.

TrinhNữTràthậtsựchỉlàmộttronghàngtrămphươngphápđạodẫnvềcácthuậtănuốnggiaohoan...Riêngvềtrà,tràloạingonnhấtđượcđểvàocáctúinhỏ,chođeovàocácnơithầmkíncủacácthiếunữđồngtrinhđểtẩmhương,trướckhiphatrà.Khiuốngtrà,cácthiếunữnàycũngngậmtrướcvàmớmchongườiuốngkhicảhaitrầntruồngômnhau(nhưngkhôngđượcgiaohoan).

NóichungthìthuậtLuyệnĐỉnhĐạoDẫnrõrệtlàmộtphápdưỡngsinhluyệnthần.Chưahẳnđãbiếnngườiphàmmắtthịtthànhtiêntrườngsinhbấttử,nhưngítnhấtcũngkhiếnngườitatrườngthọ,trẻlâuvàtinhthầnluôn

thanhthản.Ngàyxưa,dướithờiphongkiếncũngchỉcómộtsốrấtítngườicóđủphươngtiệnthựchành.Ngàynaythìphầnvìthấttruyền,phầnvìthiếuđiềukiệnkháchquanvàchủquan,nênchúngtachưacódịpthửnghiệmvànghiêncứu.Khichưacóthửnghiệmkhoahọckháchquan,tachỉnênghinhậnởđâymàthôi.

MỘTSỐLOẠITRÀTRÊNTHỊTRƯỜNGHIỆNNAY

TRÀTRUNGQUỐC

SaukhiTrungQuốcthiếtlậpngoạigiaochínhthứcvớiHoaKỳ,nhiềuloạihóaphẩmđãnhậpcảngtrựctiếpvàothịtrườngHoaKỳngàymộtnhiều.ĐặcbiệtlàsaucuộccảicáchcủaĐặngTiểuBìnhvềtứhiệnđạihóa.NhiềusảnphẩmnổitiếngcủaTrungQuốcđãbắtđầuđượcsảnxuấtlại.Từlâu,TrungQuốcvẫnsảnxuấttrà,nhưngnhữngloạitràngondanhtiếngkhôngcònđượcsảnxuấtnữa(vìcóthểlàdoquanniệmloạitràthượnghạngchỉđểdànhchomộtthiểusốcótiền...).Ngàynay,TrungQuốcđãbắtđầusảnxuấtlại,riêngvềtràngàycàngtiếnbộ.Khichúngtôiviếtquyểnsáchnày,đãbắtđầuthấymộtsốtràngoncủaTrungQuốcxuấthiệnvàtiênđoánrằngnếutiếptục,mộtngàygầnđâychúngtasẽcóthểđượcthưởngthứcnhữngloạitràthượnghạng,nổitiếngtừđờixưa[1].

[1]Năm2005,30nămsaukhiTrungQuốcmởcửavớithếgiới,TràNghiệpTrungQuốckhởisắctheođàpháttriểnkinhtế.LầngầnđâynhấttôiđiTrungQuốcvàotháng7năm2005thấyrằngđúngnhưlờitiênliệukhiviếtquyểnTràKinhnày25nămvềtrước:TràTrungQuốchiệnnaypháttriểncảvềphẩmlẫnlượng.

Hiệnnayvềloạitràxanh(LụcTrà),tađãthấycóbáncácloại:LongTĩnh,SưPhong,BảoVân,TửDuẫn,PhổNhĩ...CácloạiÔLongnhư:ThiếtQuanÂm,ThiếtLaHán,ThủyTiên,BảoChung,TướcThiệt,LongPhụng,LongViênChu,ChânLongNha...CácloạiHồngTrànhưPhổNhĩHồngTrà,PhúcKiếnHồngTrà...

Cácloạitràxanhthườngchỉgiữđượchươngvịtrongmộtkhoảngthờigianngắn,chonênđasốcácloạitràxanhtamuaởcáctiệmbánlẻđãđểquálâu.VìvậycóthểnóihầuhếtcácloạitràxanhcủaTrungQuốchiệnnaykhitớiđượcgiađìnhquýbạn,đềukhôngphảilàloạithượnghạng.Cánhântôirấtthấtvọngchođếnkhiđượcuốngloạitràxanhdomộtvàitràthủthượnghạngtìmcáchđặtmuariêng.

Tráilại,vềtràÔLong,phầnlớnđềutrêntrungbình,giálạirấtrẻ.MộtsốlớnthânhữucủachúngtôirấtthíchloạitràThiếtQuanÂm,loạihộpthiếcvuôngmàuđỏ,giábánlẻlà7Mỹkim.Tôicôngnhậnvớigiáđóthìtràđóquảthậtxứngđángvớilờikhenngợi.CánhântôitừlâukhôngthườnguốngtràÔLongvàchỉphatràÔLongkhicóđôngkháchhoặcphachokháchsaubữaăn.

TRÀĐÀILOAN

Mộtthờigiandàisaunăm1949,khiHồngQuântoànthắngởLụcĐịa,giớithưởngngoạntràchỉcóbiếtđếntràĐàiLoan.ĐồngýlàtràĐàiLoanđượcbiếtđếnmuộnmàngsaucácđạidanhvangdộitừngànnămtrướcnhưTứXuyên,ChiếtGiang,GiangTây...NhưngthậtoanuổngchotràĐàiLoan,thậtsựtràĐàiLoanđãđượcgiớithưởngngoạnđểýđếntừlâu,trướcthờiChiếntranhThếgiớithứhaikhálâu.

TấtcảloạitràtrồngởĐàiLoanđềucóthểnóilàlấygiốngtừcácvườntràdanhtiếngởTrungQuốc,đặcbiệtlàVũDi,PhúcKiến.HiệnnaycóthểnóiđịadanhĐàiLoantuynổitiếngsaunhưngtràngonkhôngkémgìcácđịadanhtiềnbối.ỞđâytôixinchỉnhắcđếnloạitràtươngđốiquenthuộclàĐốngĐỉnh.

ĐốngĐỉnhtràmangtênnúiĐốngĐỉnh,thậtsựđượctrồngởsuốtdảithunglũngquanhnămsươngmù.Vùngnàykhíhậukhôngkhinàolênquá20độbáchphân,quanhnămđầysươngmùkhiếnngườitachợtnhớlạikhôngkhícủanhữngđịadanhMôngĐỉnh,VânVụ,VuSơnởTrungQuốc.

ChươngIV:TràHữuĐãcóđượctràngon,vấnđềquantrọngnhấtlàphảicóđượcnướctốtđểphatrà.Từxưađếnnay,từĐôngsangTây,tấtcảtrànhânbốnbiểnđềuđồngý“nước”làvấnđềcănbảnnhấtsautrà.Cổnhânvẫngọinướclà“tràhữu”,làngườibạnthânthiếtcủatràlàvìlẽđó.

LụcVũkhẳngđịnhmộtcâunói,đãtrởthànhkhuônvàngthướcngọcchotrànhâncảngànnămnay:“Nướcsuốinúihạngnhất,nhìđếnnướcsôngvàbađếnnướcgiếng”(sơnthủythượng,giangthủytrung,tĩnhthủyhạ).Nhiềunhàẩndật,vứtbỏphồnhoađôhội,xalánhtấtcảnhữngthúvuivậtchấtcủatụcnhânnhưngvẫn“dựnglềubênsuối”đểsẵnnướcphatrà.ThihàoỨcTrai,ngườiđãhoànthànhcôngnghiệphiểnháchgiúpLêLợiđánhđuổingoạixâm,mangthanhbìnhvàtựchủlạichodântộc,cũngchỉaoướcvềnúiCônSơn,dựnglềutranhdướinúimây,múcnướcsuốiphatràrồigốiđầutrênđángủ:

Hàthờikếtốcvânphonghạ

Cấpthủyphanhtràtrẩmthạchmiên

Nhưchúngtađãthấy,TràKinhcũngnóirằnglấynướcsuốikhôngphảibạđâulấyđó.Nướctừtháccaođổxuốngkhôngđược,nướcsuốiởkhúcsuốichảylờđờquađấtcátcũngkhôngđược.Nướcsuốitốtnhấtphảilấyởkhúcsuốichảytrênsỏi,chảyvàohồđá.Nướcsôngphảilàsôngngàyxưa,thờichưabịnhiễmđộcnhưngàynay,đươngnhiêncũngphảilấyởthượngnguồn,lấygiữadòngsông,nơisôngkhôngchảyxiếtnhưsắpđếnđậpđếnthác,nơisôngphảixanơingườiở...Vềnướcgiếng,thìnhữnggiếngthượnghạngthườnglàgiếngcủachùa,chùaởtrênnúihoặcítnhấtcũnglàởxanơiđôhộiphồntạp...

CũngởđờiĐường,TrươngHựuTântrongTiễnTràThủyKý(sáchviếtvềnướcđểphatrà)cònliệtkêhẳn20nguồnnướcđệnhấtthiênhạ:

1.ThứnhấtlànướcđộngThủyLiêmởKhangVươngCốctrênnúiLôSơn.

2.ThứđếnlàsuốiThạchTuyền,chùaHuệSơnởhuyệnVôTích.

3.ThạchTuyềnLanKhêởKỳChâu,hạngba.

4.ĐộcTìnhLãnh,trênnúiPhủTửSơnởHạpChâu,hạngtư.

5.ThạchTuyềnởHổKhâuTự,TôChâu,hạngnăm.

6.NướcđầmPhươngKiền,QuảiHiềnTự,LôSơn.

7.NamLinhthuộcDươngTửGiang.

8.SuốiTâySơn,HồngChâu.

9.HoàiThủy,huyệnBáchNham,ĐườngChâu.

10.NướctrênđỉnhLongTrìSơn,LôChâu.

11.NướcchùaQuanÂm,huyệnĐanDương.

12.NướcchùaĐạiMinh,DươngChâu.

13.ThượngnguồnHánGiang.

14.NướcHươngKhêtrongđộngNgọcHưĐộng,QuýChâu.

15.NướcTâyLạc,VũQuan,ThươngChâu.

16.NướcNgôTùngGiang.

17.NướcởtháccaongàntrượngởTâyNamLãnh,ThiênĐàiSơn.

18.SuốiViênTuyền,LiễuChâu.

19.HánThủy,huyệnNghiêmLăng,ĐồngLô.

20.TuyếtThủy(chứatuyếtlấynước).

Biểndâuthayđổinhãntiền,kểtừTrươngHựuTânđếnnayhơnmộtngànnămđãqua.Suốirừngtrămlầnthayláđổidòng.Nhưngnàoaithắcmắcđếnchitiết,huốnghồgìaibảođảmTrươngtiênsinhđãđihếtngànnúitrămsôngđểthửtrà,thửnước.NhàđạivănhàoÂuDươngTu,đờiTốngcũngđãcólờibànvề20nguồnnướcnàycủaTrươngHựuTân.SáchĐạiminhthủykýđờisaumặcdùkhôngphủnhậnTrươngHựuTânlàmộtđạicaothủtrongtràgiớinhưngcũngnóithẳng“...Dụccửthiênhạchithủy,nhấtnhịthứđệchigiả.Vọngthuyếtdã.”

Tuychưahẳn20nguồnnướcnàylàđệnhấtthiênhạ,nhưngtrongvănchươngsửsách,tasẽthấyrằngnhữngdanhtuyền,linhthủynêutrênđãđượcnhắcđếnrấtnhiều.ÍtnhấttrongthờiĐườngTống,tấtcảnhữngnguồnnướctrênđềunổitiếng.Chođếnngàynay,ThạchTuyềnởchùaHuệSơn,huyệnVôTích,ởchùaHổKhâu,huyệnTôChâuvẫncònđượccoilàloạinướcphatràdanhtiếngthượnghạng.

TrongdanhsáchtrêncónhắcđếnnướcdòngNamLinhPhụChicủaDươngTửGiang,làmchúngtanhớlạimộtkỳtíchvềTràThầnLụcVũ.Nguyênthờiđó,LýQuýKhanhđượccửđilàmThíchSử(ThứSử)HồChâu,đingượcDươngTửGianglênđáonhậmHồChâu.Đếnnửađường,đoànthuyềnThứSửHồChâuđangđậuởsôngchợtgặpLụcVũ.LụcVũlúcnàyđãvangdanhlàthầntrà,tuykhôngchịulàmquan,sốngungdungtiêudaongoàivùngquanquyềndanhlợi,nhưngrấtđượcmọingườitừHòathượng,ẩnsĩđếnvuaquankínhtrọng.Đặcbiệt,ônglạilà“tràhữu”củahoàngđếđươngthời(ĐườngTúcTông).LýQuýKhanhâncầnmờiLụcVũởchơivớimìnhvàvộivãsaithuộchạmangthuyềnđingayđếnNamLinhlấychođượcnướcmangvềphatràđãiLụcVũ.

Nướcmangvề,LụcVũlấybátmúcnướcthử,ôngnóingay:“Nướcnàyđúngthậtnướcsông,nhưngkhôngphảilànướcNamLinh.”Viênthuộcquanlấynướcvộithưaliền:“ChínhtôimúcnướcnàyởNamLinh,cómặtcảtrămngườichứngkiến,làmsaosaiđược?”LụcVũkhôngtranhbiện,tựtaylấymộtcáimôidàithọcvàochumnước,môiđếnkhoảngđộnửachum,ôngchợthiểuravộinóiliền:“PhíadướiquảthậtlànướcNamLinh.”Mọingườiainấyđềungạcnhiên,khôngaibiếtrasao.Lúcnàyviênquanlấynướcmớithúnhận,ôngtaquảthậtcóđếntậnNamLinhlấynước,lúcquayvề,chumnướcnghiêngđiđổramấtmộtít.Phầnsợ,phầntựnghĩnướcsôngchỗnàocũnggiốngnhau,ôngtựmúcthêmđổchođầyrồimangvề.LúcbấygiờmọingườimớivỡlẽvàtừđódanhtiếngLụcVũcàngchấnđộngthiênhạ.

***

Ngàyxưa,đểcóđượcnướctốtphatrà,trànhânđãphảikỳcôngchuyênchở,kèonàiđểcóchođượcnướcsuối,nướcgiếngtốt.Khôngthiếunhữngtrànhânlangthangtậnrừngsâu,leotậnnúicaođểtìmchođượcnướcngon.Khimộtdòngsuối,mộtgiếnglànhđượcpháthiệnlàcảmộtbiếncốtronggiớitràsĩ.

Cóhàngvạntràsựliênquanđếncácsuối,cácgiếngdanhtiếngnày.Tuy

nhiênvẫncónhữngnguồnnướcđịaphươngítngườibiếtđến.NhưchuyệnTrươnghọcsĩ,mộttràthủdanhtiếngvẫncầukỳtốntiềnchuyểnnướcởmộtdanhtuyềnxaxôimangvề.ĐếnkhiquenvớimộtHòathượngcùnghuyện,Trươnghọcsĩrấthãnhdiệnvềnướctràcủamình,vàthiếttràchovịHòathượng,cũnglàmộttrànhâncaothủkhônglộdanh.Khiuốngxong,vịHòathượngnàynóingay:“Gầnchùatôicósuối,tôivẫnphatràbằngnướcsuốinày.Khônghiểutạisaonướcsuốinàyvànướccủaôngthậtgiốngnhau.”Trươnghọcsĩkhôngtin,mangtrànướclạichùa.Phatràbằngnhiềuloạinướckhácnhau,trongđócóloạinướcsuốinhàchùavànướcsuốidanhtiếngcủamình.Quảthực,uốngthửcảmấychụcloạinước,nhưngHòathượngnhậnrangayhailoạinướcđó.TrươnghọcsĩkhôngnhữngkínhtrọngvịHòathượngđóthậpphầnmàtừđóvềsauđỡtốncôngcủamangnướctừxavềđểuốngtrà.

Ngàyxưa,vậnchuyểnkhókhăn,nướclạiphảichứatrongchumsànhnặngnề.Bìnhthườngchỉcógiớiđạiquýtộcmớitheođuổiđượccáithúnày.Phầnlớnđềucốtìmchođượcnướcngonởđịaphương.Tuynhiênnếucódịpduhành,khôngailàkhôngnhândịpđóđểđếnđượctậnnhữngnguồnnướcdanhtiếngcổkim,tiếngtămvangdội.

Vềcáctổthưdanhtiếngbànvềnướcphatrà,ngoàiTiễnTràThủyKýcủaTrươngHựuTânđờinhàĐường,tacònThậpLụcDịchPhẩmcủaTôDịcũngvàothờinhàĐường,còntruyềnđếntậnngàynay.ĐếnthờinhàTống,gầnnhưtấtcảcácđạibútđươngthờiđềubìnhluậnvềtrà,vàcóthểnóibấtcứnhà

vănhọcnào,dùlàtểtướngVươngAnThạch,thihàoTôĐôngPhahoặchọcgiảnhưÂuDươngTu,hayvuachúanhưTốngHuyTông...đềucóthơvănnóivềnghệthuậtthưởngtrà.Hiệnnay,ngoàitácphẩmĐạiQuanTràLuậncủavuaTốngHuyTông,tacònthấyhàngngànbàituyệtbútcủacácthihàosuốtthờinàyđểlạiđếnngàynay.RiêngphầnbìnhluậnvềnướcphatràthìđếnđờinhàMinhlạithấydanhphẩmChửTuyềnTiểuPhẩm(Quyểnsáchnhỏviếtvềnướcsuốiphatrà)củaĐiềnTửNghệ,cònlưutruyềnđếnngàynay.Ngoàira,ĐạiMinhThủyKýcũnglàquyểnquantrọngbànvềnướcphatrà,vangtiếngmộtthời.

***

Cổnhânlạicònphânbiệt“thiênthủy,địathủy”.Thiênthủylàtuyếtvànướcmưa;địathủylànướcsuối,nướcgiếngvànướcsông.Thứnướctuyếtlàchứatuyếtvàolu,đợichotanthànhnước,chỉdùngkhinướcđãbớtlạnh.

ThứtuyếtthủynàyTrươngHựuTâncũngđãxếpvàohạngcuốitrong20tuyệtphẩm.ĐộcgiảđọcHồngLâuMộngchắccònnhớchàngBảoNgọcđượcsưnữmờiuốngtràchénngọcphabằngnướctuyết.Độcgiảcầukỳởmiềncótuyếthãythửxemchobiết.

Riêngcóloạituyếtbăngvừatanthànhnướcởsuốiđákhôngthấycổnhânbànđếnmàchúngtôitựcholàtuyệtphẩm.ỞHoaKỳ,tôithườngđichơimộtmình,nhấtlàvàođầumùaXuânởcácLâmviênQuốcgia,đạiloạinhưYosemite,thờigiannàylàmùađẹpnhất,lạikhôngcódukhách(MùahèkháchđếncácLâmviêncònđônghơnđihộichợ).Mùanàytuyếtvẫncònvàbắtđầutan.Láixevàorừng,rồitìmchỗđậu,đibộtheosuốikhoảng1,2giờthôilàđãbỏ“thếsự”đượcrađằngsau.Vàođếnnguồnsuốivắng,mắcvõngngủtheolốinhàbinhlàtiệnnhất(tôighétloạilềutrại,vừanặngnề,vừacóvẻ“tưbản”,“comfortable”quá).Tỉnhdậy,múcnướcsuốiphatrà.Trờilànhlạnh,ngồisưởinắngtrênbànđá,mắtnhìnsuốirừngmâytrời,tainghethôngreochimhót,uốngchéntrànướcsuốituyết...thậtđúngnhưlờiTràCacủaLôĐồng,nướctràđếnđâu,ruộtgandườngnhưđượctẩysạchđếnđó...lânglângnhẹnhàngphơiphới.Cảmgiáctuyệtvời,bấtkhảphânnghị...duychỉmìnhbiếtvớimình.

Cácbạnkhôngđiđượcmộtmình,đicắmtrạiđôngngườicũngnhớmangtrà,mangấmđithửuốngtràphasuốituyết.Thườngthường,ởđâytôichỉthấyngườitađicắmtrạiồnào,nàoradio,nàocassette,lềulớnlềunhỏ,đồănđồuốngquádưthừa.Nhìnnhữngđốngrácởrừngnúitrongsạch,tôichỉthấycácloncô-ca,rượubia,xươngthịt...nhiềukhimuốnkhóc.

Vìsinhkế,tôikhôngcódịpsốnglâuởrừngnúiHoaKỳhàngthángnhưởViệtNam,nênkhôngthểcókhảnăng“chấmđiểm”haygiớithiệucácsuốithácởHoaKỳ.Mộtsốkinhnghiệmnhỏsẽđượcchiasẻtrongphần“Cẩmnang”,ởphầnnày,ngoàikinhnghiệmsuốituyết,tôicốtìmhiểuthêmnhưngkhôngtìmthấycaothủvềtràcònsốngsótởđâyđểthamkiến.CónhiềuvịuốngtràlạiquákhíchchorằngnướcsuốiởHoaKỳcũngbịnhiễmđộchếttấtcả,nướcmưahaynướctuyếtthìcũngđầyaxitcả.Sựthậtnhậnđịnhnàycũngđúngmộtphần,tuynhiênvấnđềởđâykhôngphảilàđitìmcáituyệtđối.

Ngàytrước,đạiđasốcáccụđềusốngtronglàng,giữalũytrexanh.Nếucódịpsốngởnúirừngthìcáccụcũngthíchnướcsuối,nhưngchưathấycáccụliệtkêcácloạidanhtuyềnởViệtNam.ĐócũnglàcáitriếtlíchiếttrungannhiênđặcbiệtcủaViệtNam,cáccụchuyêntìmcáituyệtđốitrongtươngđốivàthườngkhôngbịcácloạiduychủnghĩatróibuộc.

Nếuthuộcloạigiathế“nhàngóicâymít”thìcáccụchỉđợivàicơnmưalớntẩysạchđấtcátởmáingóilàđãcóđượcnướcmưavừađểuốngvừađểphatràcảnăm.Nhànàolànhàngóithườngcũngcóbồn,vạichứanướcmưađểdùngtronggiađình.

Nhànghèo,hoặckhôngnghèonhưngmuốncónướcmưa“tốthơn”thìchỉcầnbuộccáitàucau,mángtrevàothâncâycaulàđãcónướcmưađểdùng.Nướcmưađổvàotàulátheothâncâycauchảyxuống,theomángchảyvàolu,vàovạikêliềndướigốccau.

Cáccụcũngthíchnướcgiếng,nhưngchêgiếnglàngthườngvừađôngngườilấynướcvừaởchỗthấp.Cáccụthíchnướcgiếngchùa,thườngítngườivàhayởtrênđồicao.Lẽdĩnhiênnướcgiếngchùaởcácmạchngầmdướiđấtđáthuộcvề“thượnglưu”,nướclẽdĩnhiênlàkhôngnhiềubằnggiếnglàng,giếngtưnhân,nhưngsẽtronghơn,sạchhơn.Cáccụthườngkhôngbaogiờdùngnướcao,hồđểphatrà.Ngaycảnhữngvùngthiếunướcmưa,thiếunướcgiếng,kẹtlắmcáccụmớidùngnướcsông.Nướcsônggánhvềthườngđổvàolu,vạilớn,đánhquabằngphènchuachophùsalẫntrongnướcđọnglạidướiđáy.Vàthườngsauvàingàykhinướctrongvàbayđinhữngmùitạpmớidùng.

Chúngtalạicódịpnghekểvềchuyệncóvịđilấysươngđọngtrênlásenvềlàmnướcphatrà.Chuyệnnàycóthểxảyranhưngchắcchỉcómộtlầnduynhấtđểthỏamãnlòngyêutràvàthínghiệm.Đếnđây,tôikhôngphiềnhàgìvềviệcvịtiềnbốiphảitốnhaibatiếngmớilấyđủnướcphatràvàmấtđithờiđiểmuốngtràđượccổnhântánthưởngnhất,đólàlúchừngđông,nhưnglạinhớđếnbàicổthituyệtvờicủaBạchCưDịvẽcảnhháisencủacôbécon.

BạchCưDị,màngườiViệtthườngbiếtđếnquabàiTỳBàHành,cómộtbàithơnhỏdanhtiếnglàbàiTrìThượng(Trênao),tảmộtcôbéconđiháitrộmsentrắng,đãháitrộmlạithamháinhiềumàchẳng

biếtchegiấu,trênaobèocònrõmộtđườngchiamặtbèo.Bàithơrấtđơngiản,chỉcó20chữgiảndịnhưngkhôngaiđọclàkhôngnhớlạimộtthờithơngây,đuổibướmháihoa.NguyễnDutrongtoànbộthitậpđểlại,tôicũngchỉtìmthấyduynhấtmộtbàiMộngđắctháiliên(Mộngđượcđiháisen)lànhắclạithờithơấucủaông,mộtkỷniệmháisenHồTâyvớicôbạnnhỏhàngxóm.(Lúcnàyôngđộ12tuổi,mồcôicảchalẫnmẹ,phảiraThăngLongởvớingườianhcùngchakhácmẹ,tuổilớnhơnôngrấtnhiềulàthượngthưNguyễnKhản).Tôidịchcảhaibàirađây.BàithứnhấtTảnĐà

đãdịchralụcbát.PhảinóiTảnĐàdịchĐườngThilàbậcthầytrongthiênhạ,nhưngriêngbàiTrìthượng,ôngđãlầmkhibiếnmộtbéxinh9,10tuổithànhcôgáiđươngthì.

TRÌTHƯỢNG

Tiểuoasanhtiểuđĩnh.

Thâutháibạchliênhồi,

Bấtgiảitàngtungtích,

Phùbìnhnhấtđạokhai.

(BạchCưDị)

TRÊNAO

Béxinhbơithuyềnnhỏ,

Háitrộmsentrắngvề,

Thơngâykhôngbiếtgiấu,

Mặtbèomộtđườngđi.

(VũThếNgọcdịch)

Ngườixinhbơichiếcthuyềnxinh,

Bôngsentrắngnõntrắngtinhháivề,

Hớhênhdấuvếtkhôngche,

Trênaođểmộtluồngchiamặtbèo...

(TảnĐàdịch)

MỘNGĐẮCTHÁILIÊN

I.

Khẩnthúcgiápđiệpquần,

Tháiliêntrạotiểuđỉnh,

Hồthủyhàxungdung,

Thủytrunghữunhânảnh.

II.

TháitháiTâyHồliên,

Hoathựccâuthượngthuyền

Hoadĩtặngsởúy,

Thựcdĩtặngsởliên.

III.

Kimthầnkhứtháiliên,

Nãiướcđônglânnữ,

Bấttrilạibấttri,

Cáchhoavăntiếungữ.

IV.

Cọngtriliênliênhoa,

Thùygiảliênliêncán.

Kỳtrunghữuchânty,

Khiênliênbấtkhảđoạn.

V.

Liênđiệphàthanhthanh,

Liênhoakiềudoanhdoanh,

Tháichivậtthươngngẫu,

Minhniênbấtphụcsinh.

(NguyễnDu)

MỘNGĐƯỢCĐIHÁISEN

1.

Xắnchặtquầncánhbướm

Chèothuyềnnhỏháisen,

Hồlonglanhsónglặng,

Mặtnướcbóngngườiin.

2.

Hái,háisenHồTây

Đầykhoanghoavàgương.

Gươngtặngngườitasợ

Hoatặngngườitathương.

3.

Sángsớmđiháisen

Đãhẹncôbétí

Đếnrồinàocóhay

Cáchhoavangtiếngcười

4.

Cùngbiếtyêuhoasen

Cọngsenmấyngườithương?

Trongcọngtơlòngchặt

Senlìatơcònvương.

5.

Lásenxanhbiêngbiếc

Hoasenđẹpxinhxinh.

Cóháiđừngchạmngó

Nămtớichẳnglaisinh.

Rồitadừnglạibêncầu,nhìndòngsôngchảyđibiếtbaomộngđờidĩvãng.Baonhiêunhữngchuyếnrađi?Baonhiêuchéntràđãuống.ĐólànướcsôngCửuLong,sôngLaNgàhayHồngHà?LànướcgiếngnhàhaynướcgiếngchùaPhổSơn?LàsuốiĐaMêhaymộtdòngsuốiđákhôngtêngiữarừnggiàTrườngSơn?

NhữngchéntrànàođãuốngtrongnhữngbìnhminhgiữangõhẹptồitànSàiGònvớichavớimẹ,trongánhsángmờmờvớihơisươngnhànnhạt.NhữngchéntrànàođãuốngvớianhvớichịvớiemgiữaMaiThônlồnglộnggiósôngdàicủanhữngnămcuốicùngcònởlạiquêhương.Nhữngchéntrànàođãuốngvớibằnghữucuốingõchùacôtịchcùngmảnhtrăngtànúarãrời.NhữngBlaorừngtràbạtngàntìnhái.NhữngĐàLạtthờithiếuniênmơmộng.NhữngrừnggiàTrườngSơnghêrợn,huyềnbí.NhữngchéntràthơmngọtgiữabờbiểntinhsươngcủaĐạiLãnh,NhaTrangsaunhữngđêmsaymướtnônmửarượuthuốcthịtda.

Cuộcđờivẫnbuồntênh,bạnbèthânnhântannátrãrời,bayđinhưnhữngmùsương...vàtacònngồilại,đêmnay,vớichéntràquenthuộcvàmảnhtrăngnonngàycũchậpchùngtrongtrínhớhoangvu.Vàtachợtthấytấmlòngtốbạchcủacổnhân,tahiểutạisaotấtcảcôngdanhsựnghiệpvàcảngườithânđềucũngphảichiaxa.Chỉcònlạichéntrànồngnàn,thầmlặngởlạibêntachứngkiếnnhữngđổithay,thànhbại,mấtcòn.

ChươngV:TràCụBỘĐỒTRÀVÀNGHỆTHUẬTĐỒGỐMĐÔNGPHƯƠNG

Khôngcógìthíchthúvàkíchthíchchongườiviếtbằngđềtàimìnhviếtchưacóngườiđitrước.Đólàtrườnghợpkhitôiquyếtđịnhviếttậpsáchnhỏvềtrànày.Tuynhiên,mặttráicủavấnđềlàhầunhưmìnhbịđẩyvàomộtkhoảngtrốngkhôngnơibámvíu.ĐànhrằngsáchvởHoangữ,Nhậtngữcóđó,sáchvởÂuMỹcũngđủđó,nhưngtừvựngtiếngViệtphảidùngnhưthếnào?Lấyailàmtiêuchuẩn?Khichưacótácgiảnàođitrướcracôngkhaiphá.Nhìnrộnghơn,ngoàicácngànhkhoahọctựnhiên,hiệnđãcómộtsốtừdụngổncốtươngđối.Cácngànhkhácdùvẫnchưathốngnhất,nhưngítnhấtcòncónhiềutácgiả,nhiềutrứtáccóthểsosánh,họchỏi.VềTràCụ,tôiđãlúngtúng,nhưngkhóhơnlàmộtsốdanhtừcủangànhđồgốm.Thậtsựmìnhđãcódanhtừrồinhưngchưađượcphânloạivàđịnhnghĩatheotiêuchuẩnkhoahọc,điềuđơngiảnđólạichưacóailàm.

Mặcdù,tôiđãtừngcónhữngngàytuổinhỏởLáiThiêu,đãtừngpháphách,lụclọicáclògốm.Nhưngdùđãănhàngngàncáibánhbèo,hàngngàntráimăngcụt,tôivẫnmùmịtvềnghệthuậtlàmđồgốmcủaquêhương.Chỉđếnkhitócbắtđầuchớmbạc,thaphươngcầuthựcnơixứngườimớibiếtđượcvõvẽchútítvềđồgốm.Nhìnvềcácbậctiềnbối,ôkìa,mộtdântộcbiếtlàmđồgốmđầutiêncủanhânloại,cáchđâycảhơnmườingànnămmàchưacóaiviếtsáchvềđồgốmViệtNambằngtiếngViệt.Bạnđịnhphảnđối?Vâng,thưaquảcósách.Nhưngthưarằngcógì?MộtcuốnsáchcủaôngVươngHồngSển,đúngnhưôngnói,chỉkểvềthúchơicổngoạn.NhữngtậpsáchkhácnàolàNghệthuậtViệtNam,LượcsửMỹThuật,MỹThuậtcổtruyền...Cáctácgiảcónóivềđồgốmtrongđó,nhưngcólẽvìtoànlà“sửgia”,nêncáctácgiảcũngchẳngphânbiệtđượcthếnàolàđồsành,đồsứ,đồđất...mộtsốdanhtừtôidùngởđây,lầnđầutiênđượcđịnhnghĩatheosựhiểubiếtthiếusótcủacánhân,xinthỉnhýcácbậccaonhânchỉdạy.

a)Trướchết,tôixindùngdanhtừ“đồgốm”đểvừachỉvềnghệthuậtchếtạotấtcảcácdụngcụlàmtừđấtsétnghĩalàgồmcảđồđất,đồsành,đồsứ...Đồgốmcũngđểchỉchungmọidụngcụđó.Nhưvậy“đồgốm”vừacónghĩalàceramics(chữHántươngđươnggọilàTừThuật,ĐàoNghệ...),vừacónghĩalàpottery(chữHántươngđươnggọilàĐàoKhí,NgõaKhí...).

b)Danhtừ“đồđất”(nhưấmđất,nồiđất...)tôidùngđểchỉđồđấtnung.1)Khôngtrángmen(unglazed).2)Cứng,nhưngđủmềmđểcóthểđánhbóng

(hardstonewarebutcapableofreceivingafinepolish).3)Thấmnước(porous).4)Nungởdưới1200°C(Đâylàmộtđặcđiểmcủađồđất,vìbìnhthườngcácđồsành(stoneware)phảicầnnhiệtđộtrên1200°Cchocáchợpchấtfluxesnhưfeldspar,limestone,nephelinesyenitebiếnthànhmencứng).

Theocácnhàkhảocổhọchiệnđại,ngườiViệtcổ(danhtừkhảocổgọilàHoaBinhan,đểchỉnhữngngườiViệtcổsốngởvùngHòaBình,BắcBộ,ViệtNam)biếtlàmđồđấtnungđầutiêncủanhânloại.Hiệncònditíchcácđồđấtnungđượcướcđịnhvàokhoảng10ngànnămtrướcCôngnguyên.

Đồđất,hayđồđấtnung,chữHánđượcgọilàNgõaKhíhoặcĐàoKhí,tươngđươngvớiAnhngữlàearthenware.TuynhiênnhiềukhichínhnhữngchuyêngiacũngcólúcdùngsaidanhtừnàynhưR.L.HobsondùngdanhtừStoneware(thậtsựlàchỉđồsành)đểchỉcácấmđấtNghiHưng[1].HarryMemmottlạiđòi“Earthenware”phảilàđồđấtcótrángmen[2].Nếumuốnkỹ,cólẽdịchđồđấtnunglà“unglazedearthenware”thìchínhxáchơn.ĐôikhisáchchuyênmônAnhngữvềđồgốmcòndùngcácdanhtừriêngchỉmộtsốđồđấtnungnhưBuccaro,Terra-Cotta...

[1]ChinesePotteryandPorcelain,trang174.

[2]TheArtofMakingPottery,trang237.

c)“ĐồSành”,tôigọiđồsànhlàtấtcảloạiđồgốmcótrángmen(glazed),khôngthấmnước(nonporous)vàđòihỏinungởnhiệtđộtrên1200°C.(Nênnhớphầnlớncáchợpchấttrángmenởthểlỏng,sẽchỉbiếnthànhchấtmenbóng(glass)ởnhiệtđộtừ

1200°Cđến1300°C).ĐồsànhtươngđươngvớicácchữstonewarebênAnhngữ.ChữHángọilàThạchKhí,ThôĐàoKhí,ĐàoTừ.

Đặctínhcủađồsànhlàcứngchắc,dùkhôngtrángmenthìtheotiêuchuẩnnhànghềđồsànhcũngkhôngthểthấmnướcđến5%.Vìvậyđấtsét(plasticsclay)đểlàmđồsànhthườngphảitrộnthêmcáchợpchấtcótínhchấtkeosơn,tiếngAnhgọilàflux,nhưđávôi,feldspar...khinungnóng(bìnhthườngtrên1200°C)sẽtanvàtạothànhchấtliênkếtgắnchặtcácphântửđấtsétvớinhau.Cóthểnóinhiệtđộ1200°Cđểphânđịnhđồđấtnungvớiđồsành.

NgườiÁĐôngbiếtđếnđồsànhtừlâu.NhữngcổvậtởTrungQuốcmớiđàođượcchothấy,ítnhấtvàocácthờinhàThương(1500nămTCN),ngườiÁĐôngđãlàmđượcđồsành.MặcdùđãchứngtỏrằngngườiViệtcổbiếtlàm

đồgốmđầutiên,nhưnghiệncònquásớmđểchứngminhrằngngườiTrungQuốchọccáchlàmđồsànhcủata.Tuynhiên,cácloạiđồsànhcổngườitacóthểlàmđượcvìtheokinhnghiệm(dùngđấtsétnày(cóflux)nunglênthấyđồrắnchắchơnloạiđấtsétkia(khôngcóflux)màthôi).ĐếnnhàHán,cólẽlúcđóngườitamớithậtsựbiếtphânlượng,trộnlẫnđấtsétthuầntúyvàcácloạiđákeo,fluxes,đểlàmđồsànhvàchấtlòđặcbiệtđểcónhiệtđộnónghơn.

d)“Đồsứ”,chữnàytươngđươngvớichữporcelainhoặcchữTừ.Tuynhiên,ngườiTrungQuốcdùnglẫnlộnTừ,Diêu,Đào...chonênnhiềusáchTrungQuốcviếtlàTừ,thìchưachắcTừđãlàđồsứ(xinxemHobsonviếtrấtkỹvềnguồngốclịchsửcủacácdanhtừTừ,Diêu,Đàonàytrongchương“PorcelainandItsBeginnings”trongsáchđãdẫn,trang140đến151).

MộtsốngườichorằngđồsứđãcótừthờinhàHán,bởivìsáchThuyếtvăngiảitựcủaHứaThận(năm120)đãcónóiđếnchữTừ(瓷).NhưngthậtsựsáchThuyếtVănchỉđịnhnghĩaTừlàmộtloạiđồgốm(ngõakhídã).MặcdùhiệntạichữTừđượcdùngđểchỉđồsứmàthôi.Nhưngtrongthờithượngcổvàtrungcổ,chữTừvẫnđượcdùnglẫnlộnvớiDiêu,Đàođểchỉchungđồgốm,đồsành.

Sựthựcsáchvởngàytrướcchưabaogiờcóđịnhnghĩarõrệtvềđồsứ.KhichâuÂubiếtđếnđồsứcũnglẫnlộnnhưvậy(xemcáctácphẩmcủaBushell(đặcbiệtlàChineseArts,2Vols,1906),TulienS.,HirthF...).ChỉsaunàykhiR.L.HobsonđãviếtnhiềubàinghiêncứuvàđặcbiệtlàbộChinesePotteryandPorcelain.Dướiảnhhưởngcủaông,vềsaungườitamớicómộtđịnhnghĩariêngvềđồsứ.TheođịnhnghĩanàythìTrungQuốcđãchếtạođồsứtừthờinhàTùy(theoHobson,sđd,trang147),tứclàvàothờitiềnĐường,trướcthếkỷthứ7.CũngnênbiếtđếnTiếnsĩLaufertrongbàinghiêncứuvề“ChinesePotteryofTheHanDynasty”Leyden,1909chothấyviệnbảotàngChicagođãphânchấtmộtbìnhcổđờiHán,tìmrahợpchấtKaolinvớibộtđávôivàsựcómặtcủairontrongđấtsét,đãlànhữngnguyênliệuchínhđểcóthểthựchiệnđượcđồsứ(porzellan,porcelaine)ởđờiHán.

ĐồsứđượcHobsonđịnhnghĩalà“PorcelainComprisesallvarietiesofpotterywhicharemadetranslucentbyaddingtotheclaysubstancessomenaturalorartificialfluxingmaterial”sđd,trang148.ThườngthườngđồsứTrungHoadùngđấtsétKaolin(Al0:2Si0:2H0)vàbộtđá“petuntse”,mộtloạifluxthiênnhiên.

Tôiđịnhnghĩađồsứlàmộtloạiđồgốmcứngnhất,làmbằngloạiđấtsét

trắngvàcóđầyđủcácđiềukiệnsau:1)Trắngbóng(translucent),2)Ngoàiđấtsétcònphảiphathêmmộthaynhiềuchấtđákeo(flux),3)Phảiđượcnungtrongkhoảng1250đến1450°C.

Dĩnhiên,cácđịnhnghĩatrênhoàntoàntheotiêuchuẩnhiệnđại.Ngàyxưa,ngườitachỉđơngiảnchođồsứlàmộtloại“đồgốmcứngvàmỏngnhất,khigõcóvangâmthanh”.ViệtNamcòncódanhtừ“kiểu”nhưchénkiểu,bátkiểu.Cácdanhtừnàykhôngrõràng,trongĐạiNamQuấcÂmTựVị(cuốithếkỷ19),HuỳnhTịnhCủaghirằng“chénbátlàmtheothứcchỉvẽ”.

Cũngnênbiếtrằngchữ“Sứ”làchữNômthuộcloạigiảtá,mượnchữHánSứ(使)nhưsứgiả,sứtrình.ĐồsứđếnViệtNamnhiềunhấtlàdocácpháibộsứgiảViệtNamđặthàngnhânđisứTrungQuốc.Vìvậy,tựđiểnHuỳnhTịnhCủamớigiảithích“Đồkíkiểu:Đồlàmtheokiểumìnhgửi,nhưđồtrà,bátkiểu...”vàcácchữbátkiểu,chénkiểuđãđượcđịnhnghĩanhưtrên.Riêngchữ“Sứ”,tựđiểnHuỳnhTịnhCủakhôngcó.ChữSứđượcViệtNamTựĐiểncủahộiKhaiTríTiếnĐứcđịnhnghĩalà:“Đồgốmlàmbằngđấtthótrắng,cótrángmenbóng.”

***

Tómlại,đơngiảntôichỉtạmphânbiệtlàmbaloạiđồgốm:Đồđất,ĐồsànhvàĐồsứ.Tráilại,theothưtịchTrungQuốcthìhọlạithườngphânbiệttheođịaphương,thídụNhữDiêu(ĐồgốmNhữChâu,thuộcHồNamngàynay),ĐịnhDiêu(ĐồgốmĐịnhChâu,thuộcphủChâuĐịnhngàynay),LongTuyềnDiêu(ĐồgốmLongTuyền,thuộcChiếtGiangngàynay),TừChâuDiêu(ĐồgốmTừChâu,cũngthuộcHồNam)...cókhihọlạiliệtkêtheotiêuchuẩnđược

triềuđìnhchọnlựanhưQuanDiêu,tứcđồgốmphủKhaiPhong,HồNam,vìtừthờiTốngHuệTông,nămChínhHòa(1111-1117),chínhthứcủychocáclògốmKhaiPhongphủlàmđồgốmchovươngphủVươnggiadùng.(Mặcdùchỉ10nămsau,năm1127,nhàTốngchạyvềphươngNamtứcNamTống,KhaiPhongphủthuộcvềđấtnhàKim,nhàNamTốngđặtkinhđômớiởHàngChâuvàđồgốmQuanDiêu“thứthật”bâygiờlàmởPhượngSơn,HàngChâu).Cókhihọlạilấymàusắc,màumenđểgọitênnhưThanhDiêu,ThanhHoaDiêu...Thànhra,thưtịchTrungQuốcđềuchỉcócáchphânđịnhtheolịchsửvàđịadư.

***

NhântiệnởđâytôicũngbànthêmvềloạigốmLongTuyền,vìmộtsốngườithắcmắcchorằngđâylàmộtloạigốm“trunggian”giữađồsànhvàđồsứ.ThậtsựLongTuyềnDiêu,quenthuộcvớitênPhápngữlà“celadon”,làmộtloạiđồgốmđặcbiệtđượcsảnxuấtởhuyệnLongTuyền,thuộcChiếtGiang.Đồgốmnàyđặcbiệtcómàuxanhngọcbích,nêncòncótênThanhDiêu,hayThúyBích(màungọcbíchnhưchimbóicá),ngườiNhậtcótênKinUtaSeijithìcũngthuộcvề“họ”celadonnày.Đốivớikhíacạnhchuyênkỹthuậtthìđâylàmộtloạiđồgốm,màởthờiđótượngnhânđãbiếtdùngmenfluxcóhợpchấtsắt(iron)vàbiếtđốtlòtheokỹthuậtchocháychậmdần,lòkíntiêudầnoxy(tiếngnhànghềgọilàreductionfire),chấtmenironmàđốttheokỹthuậtnàysẽchomộtnướcmencómàuxanhngọcbích.ĐâylàmộtbíquyếtmàbaonhiêunămtrướcchỉcótượngnhânLongTuyềnmớibiết.VìvậyđồgốmLongTuyềnhayLongTuyềnCeladon,làdanhtừchỉloạigốmcómenxanhngọcbích.Celadongồmcảđồsứlẫnđồsành(R.L.Hobson,sđd,trang75).VìvậynếunóiLongTuyềnDiêulàđồsànhthìgiốngnhưgọiCảnhĐứcDiêulàđồsứ,NghiHưngDiêulàđồđất...thìchỉđúnghơnmộtnửa(vìCảnhĐức,NghiHưngcũngcònlàmcảđồsànhnữa).

TrướckhiquaphầnsauviếtvềTràCụquacácthờiđại,tôixinkểvềmộtchuyện“tamsaothấtbản”muavui:VìLongTuyềnDiêucómàuxanhngọcbíchđặcbiệtgiốngquầnáonữkịchsĩCéladon,trongvởkịchdanhtiếngL’AstréecủaHonoréd’Urfé(đầuthếkỷ17).NêntừđóTâyphươngdùngluônchữceladonđểchỉđồgốmmenxanhsảnxuấttừLongTuyền.NữnhânCeladonđượcdịchraHoaNgữlà“TuyếtLạpĐồng”,đếnkhi“Celadonware”đượccácôngbạnTrungQuốc(dốt)dịchlạilà“TuyếtLạpĐồngDiêu”đãkhiếnngườiđọcsáchmờmắt,rồimớiđâytôiđọclạimộtbàibáoViệtngữtrongmộttạpchícótiếngngàyxưa,cómộtvịtiềnbốidịchlạilà“đồsứTuyếtLạpĐồngcủaÂuChâu”màquênrằngnóchínhlàđồgốmLongTuyềnquenthuộc.

TRÀCỤTHỜINHÀĐƯỜNG(618-907)

TràCụcótừlúcnào?Lẽdĩnhiênngườitacóđồdùngđểuốngtràtừkhibiếtuốngtrà.Nhưngngườitabiếtuốngtràtừlúcnào?Nhưchúngtađãthấytrongchươngvề“TràSử”,tachỉcóchứngliệurõràngtừkhiLụcVũviếtTràKinhvàonăm774(ĐườngĐạiTông,ĐạiLịchnămthứ9).(NgaycảnhữngngườiviếtvềlịchsửđồgốmĐôngphươngcũngnhờcósáchTràKinhmàbiếtđượcmộtphầnvềđồgốmthờinhàĐường).Vìvậy,takhócóthểđitìmnguồngốcTràCụtrướcthờinhàĐường.Vìvậy,mặcdùkhitìmtàiliệuvềTràCụ,tôiđãtìmthấycácdụngcụgiốngnhưấmtrà(Hồ)cótừthờinhàChu(1027-770TCN),mộtloạibìnhđồngđàođượcởSơnTây.

NhưngrõrệtlàtớithờinhàĐường,hayđúnghơnlàvàothờiLụcVũ(733-804),ngườitachưabiếtdùngấmđểphatrà.Nênnhớthờinàyđạiđasốcòndùngloạitràbánhnhưđãnói.Vìvậy,từthờinàytrởvềtrước,cácloạibìnhbằngngọc,bằngkimloạihayđồgốmmặcdùcóthểtươngtựvớicácloạiấmcủathờisau,thìcũngdùngđểđựngrượuhayđựngnướcmàthôi.Tôigọilà“bình”,đểdànhdanhtừ“ấm”choloạiấmtrà,mặcdùcảhaiđềucótênchữHánlàHồ.

TheoTràKinhcủaLụcVũ,thờinàytrànhânđãphảicóđến24loạiTràCụ.Tuynhiên,tấtcảnhữngTràCụnày,đờisaugầnnhưkhôngcònaisửdụngnữavàmấthúttheothờigian,trừchéntràlàtồntại,mặcdùnhưtasẽthấylàhìnhdáng,dunglượngvàcảtêngọisẽbiếnchuyểntheothờigian.

LụcVũthưởngtrà

Chéntràlúcnàycótêngọilà“oản”hay“uyển”(盌)đâycũnglàdanhtừđểgọicáibátăncơm.Thậtsựđâycũngchỉlàkiểubátăncơm.Chúngtacònnhớcácquánbánnướcchè,nướcvốiởkhắpcácnẻođườngViệtNamtrướcđây,cũngđềudùngbátăncơmđểuốngtrà.NgườinôngdânởmiềnBắcsaukhiănxongvẫndùngchiếcbátđóđểuống.

ThờiLụcVũ,“bát”tràđượcchuộngnhấtlàloạibátmenxanh,gọilàThanhTừ,sảnxuấtởViệtChâu.Theoông,trongcácloại“bát”nàythìbátViệtChâuđứngđầu,kếđếnlàĐịnhChâu...,ôngkhôngtiếclờikhenđồgốmViệtChâu:“CóngườikhenchénHìnhChâu,nhưngthậtsựkháchẳn,nếuđồgốmHìnhChâulàbạc,thìđồgốmViệtChâulàngọc;nếuđồgốmHìnhChâulàtuyếtthìđồgốmViệtChâulàbăng.ChénHìnhChâumàutrắngnêntràcómàuđỏ,trongkhiđóchénViệtChâucómenxanhnêntràcómàulục”.(NhượcHìnhTừloạingân,tắcViệtTừmỹngọc.NhượcHìnhTừloạituyết,tắcViệtTừloạibăng.Hìnhtừbạchnhitràsắcchu,ViệtTừthanhnhitràsắclục).“Từ”ởđâychỉcảđồsứlẫnđồsành.

ViệttừtứcThanhTừlàloạiđồgốmmenxanhsảnxuấttừViệtChâulàloại“báttrà”đượcưachuộngnhấttrongthờiđạinhàĐường,nhiềuthisĩcònđểlạinhữngcâuthơcatụngđồgốmThanhTừ.BátThanhTừđờinhàĐường.Mộtbứchọamới,tr.136(tríchtrongTràThầnLụcVũnhàxuấtbảnNôngNghiệpTrungQuốc1984)vẽtheotàiliệucũ,độcgiảsẽthấytiểuđồngđangdùngmộtloạichảođểđunnướctrênlò,cạnhđólàbìnhđựngnước.Trênthạchbàncómộtbìnhđựngtràvàhai“bát”trà.(TheoLụcVũ,nênuốngliêntiếpbabốnbátmộtlúc.Khicókhách,bàysẵntrướcmặtmỗikháchbốnnămbát,xemTràKinh).

Nênnhớ,thờiđóngườitacònquennấutrànhưnấucháo,trongTràKinh,LụcVũvẫnphànnànvềtụcuốngtràđươngthờingườitachocảhành,gừng,vỏcamquít...nấulẫnvớitrà,chonêntronghìnhvẽtathấyngườitadùng“chảo”đểnấutrà.Cũngnênnhắclạithờinàyngườitachưachếđượcấmđunnướcsôi.

Tómlại,TràCụthờinhàĐườngđãhoàntoànbỏcácloạiđồuốngbằngkimkhívàưachuộngđồgốm,đặcbiệtlàbátViệtChâumenxanh.Đếnđây,độcgiảđãhiểutạisaotôikhôngdùngdanhtừ“chén”khiviếtvềTràthờinhàĐườngởcácchươngtrước.Từđây,chúngtađãmạnhdạndùngdanhtừ“bát”.

Điềuthứhainênnóiởđây,làngườisànhuốngtràkhôngdùngloại“tách”,tứcloạichéncóquainhưtáchcàphêtadùnghiệnnayvàcũngdùngđểuốngtrà,vàcũngkhôngdùngcảđĩađểđựngtách,chonênchéntràrấtnóng.MặcdùloạiđĩanàyđãđượcsángchếtừthờinhàĐườngnhưngkhôngphổbiến.ChữHángọilà“oảnthác”hay“tràtháctử”.ĐâylàsángtạocóghitrongsửcủacongáiôngThôiNinh,làmTiếtđôsứTâyXuyêndướiđờivuaĐườngĐứcTông.Thươngchagiàthíchuốngtràmàsợcầmbáttràbỏngtay,côgáinàyđãtìmcáchbuộcdâyrồidầndầnsauđóchếrađĩađểđựngbáttrà.Loạiđĩanàychỉdùngvớitáchnêncódanhtừ“táchđĩa”.

Chữ“tách”vừanóicũnglàdanhtừmớicủaViệtngữ.TôikhôngthấychữnàytrongcảĐạiNamquốcâm(ĐạiNamquốcâmtựvicủatựvịHuỳnhTịnhCủa(cuốithếkỷ19)vàViệtNamTựđiển(1931).ĐâylàchữNôm,viếtmộtbênbộthạchchỉnghĩa,mộtbênchữtíchchỉâm(碏),chữtáchdùngđểchỉloạichéncóquai.Táchtuyđãthấydùngtừthờixưa,nhưngngườitamớidùngnhiềutừkhitiếpxúcvớiTâyphương.

TRÀCỤTHỜINHÀTỐNG(960-1280)

ĐếnthờinhàTống,kỹthuậtđồgồmnóichungđãtiếnbộvượtbậc.Nhưđãgiớithiệuởcácchươngtrước,thờinàytrànhângiớithiệumộtloạichénđặcbiệtgọilà“Trản”.Đâylàmộtloạibátmiệngrộngmànông,tôigọilàtrảnmàkhôngdịchralà“chén”làvìvậy.NgàynayloạitrảnchỉcònđượcdùngtrongTràĐạo(Chanoyu)NhậtBản,vớitênriênglàTemmoku.LoạibátthờinhàĐườngvẫncòndùng,nhưngloạiTrảnthườngđượcchuộnghơnvàđượcdùngphổbiếnvàomùahè.

Nămvùngsảnxuấtđồgốmdanhtiếngnhấtthờinày(ngũđạidanhdiêu)là:Quan,Kha,Nhữ,ĐịnhvàQuanDiêu.QuanDiêulàđồgốmsảnxuấtởCảnh

ĐứcTrấnnơisảnxuấtdanhtiếnggắnliềnvới“chénsứCảnhĐức,ấmđấtNghiHưng”,sẽcóphầnnóiriêngvềCảnhĐứcvàNghiHưngởcuốichương.

ĐịnhDiêulàđồgốmsảnxuấtởĐịnhChâu,phủChânĐịnhngàynay.ĐịnhDiêuđãvangdanhtừthờinhàĐườngvớiloạigốmmentrắngnổitiếng(ĐịnhChâubạchtừ).

ĐỊNHDIÊU

ĐồgốmĐịnhChâunổitiếngvềmentrắng(bạchđịnh)vàmàumenphấn(phấnđịnh)từthờinhàĐường,đếnthờinhàTốngthìcàngnổitiếnghơn.Tuynhiên,ĐịnhDiêucònsảnxuấtcảđồmenmàutímvàđen,hailoạinàylạicànghiếmvàquýhơn.TôiđọcsáchCáchCổYếuLuậnmớithấyviếtrằng“cónhữngmàutía,màuđen,nhữngthứđồgốmnàylạicàngquýgiáhơnloạigốmtrắng”.ThànhramớibiếtĐịnhDiêucòncóHồngĐịnh,TửĐịnh...giảithíchchotatạisaotrongsáchTràSớ,HứaThứThưđãkhôngtiếclờikhen“CổnhânchuộngchéntràĐịnhChâuvớimàuđenóngchuốtnhưlôngthỏ,nhữngchén(trản)nàyđượcdùngtrongcáccuộcthitrà(Tràđấu)”.

ĐồgốmĐịnhChâunổitiếngvàảnhhưởngrấtlớn.TượngnhânnổitiếngnhấtởCảnhĐứcTrấnvàothếkỷ16làChâuĐảnTruyềndanhtiếngvìchuyênlàmđồtheokiểumẫuĐịnhDiêu.Saubiếncố1127,nhàTốngrờiđôxuốngphíaNambịmấtmiềnBắcchonướcKim,phầnlớncáclògốmĐịnhChâugâydựnglạichungquanhvùngCảnhĐứcTrấn.SáchCảnhĐứcTrấnĐàoLụccònchothấyđếnthếkỷ18,cáclògốmCảnhĐứcTrấncòntiếptụcsảnxuấtloạiĐịnhDiêu.Tuynhiên,đồgốmĐịnhDiêuvắngdần,đồgốmtừTúcChâu,TứChâuthaythế,phẩmchấtkémhơnnhưngvẫncóthểquamặtđượcgiớimuađồcổngàynay.

KHADIÊU

KhaDiêulàloạiđồgốmsảnxuấtcủadònghọChương(vùngChiếtGiangngàynay).Khacòncónghĩalàanh(khakha),vìmangtêncủangườianhcủahaianhemhọChương,cảhaiđềulànhữngtượngnhânnổitiếngđươngthời.

ĐồgốmKhaDiêunổidanhcùngvớiQuanDiêu,vàcũngsảnxuấtcácloạimendanhtiếngPhấnThanh(màuxanhmốc)vàĐạmBạch(màutrắngđục).NgườixưathườngphânbiệtđồgốmQuanDiêucórạnnứtkiểuvỏcàngcua

(giảitrảovăn),cònKhaDiêuthìcórạnnứtkiểuvẩycá(ngưtửvăn).

QUÂNDIÊU

QuânDiêulàđồgốmdanhtiếngkhácsảnxuấttừQuânChâu,thuộctỉnhHồNamngàynay.CósáchnóiQuânDiêunổitiếngtừđầuthờinhàTống,đượcsảnxuấtngaytạiQuânChâuthuộcphủKhaiPhong,tỉnhHồNamngàynay.Thậtsựthìtráilại,cóthểnóitrướcthếkỷ14chưathấycósáchnàokhenđồgốmQuânChâu,phảiđợichođếncuốiđờinhàMinhkhixếphạngcácloạiđồgốm,ngườitamớibắtđầukhenđồgốmQuânChâu.NhiềunhàphêbìnhcổcònxếpQuânDiêutrênhẳnLongTuyềnDiêuvàphêbìnhrằngđồgốmQuânChâuthìđồmenđỏtíaquýnhất,nhìđếnloạigốmmenmàuxanhláhành...

NHỮDIÊU

NhữDiêulàđồgốmsảnxuấtởNhữChâu,tỉnhHồNamngàynay.NhữDiêunổitiếngđượcđánhdấubởisựkiệndướithờiTốngHuyTông,nhàvuachođặtlàmđồsứmàuxanh(ThanhTừ)ởlògốmthuộcNhữChâuthayvìvẫnđặtởĐịnhChâu.Chonêntừđóđồsứmenxanh(ThanhTừ)ởNhữChâutựnhiênnổitiếngnhấtthiênhạ.TriềuđìnhcòncấmbánloạiđồsứmenxanhnàyrangoàivìcứtheosáchĐàoLụcthìtấtcảcácloạithanhtừnàyphảiđượcnộpchotriềuđìnhtrước,saukhichọnlựa,sốthảiramớiđượcmangchobánlạivớigiáthậtđắt.CuốiđờiTốngHuyTông,năm1127,nhàTốngphảirútxuốngmiềnNam,miềnBắclọtvàotaynhàKim,trongđócócảNhữChâu.Vìvậy,ThanhTừNhữChâucànghiếm.Cóthểnóingàynaykhôngcònlạivếttíchnàonữa.Tuynhiêntheocácsáchcổthìtacóthểbiếtsứmenxanhnàycómàutừ“màuxanhdatrờisaukhivừatạnhmưa”(ThiênThanhVũHậu)haylàĐạmThanh,chođếnmàutrắngxanhnhạtvỏtrứng(NoãnBạch).

NhữChâuvẫntiếptụclàmđồgốmnhưngtàntạdần,chođếnthếkỷ15thìcoinhưtuyệt.TuynhiênThanhTừNhữChâuvẫnluônluônđượcngưỡngmộ,tathấyđếntậnnăm1730vuaUngChínhnhàThanhcònralệnhbắtchướcchođượcloạinàyđểlàmmộtsốđồsứchohoànggiadùng.

SáchĐàoLụccòntríchmộtlờiphêbìnhcủanhànghiêncứuvàocuốithếkỷ16,chorằng“...ĐồgốmNhữChâuđãmấthết,chỉcònlạimộtvàiđĩalótmàphầnlớncũngbịsứtmẻ...”.TôicóđọctrongbộsưutậpcủaEumorfopouloscóchụplạimộtcáichénmàuxanhxámtuyệtđẹp.NhưngnhiềunhàsưutậpcũngchođóchỉlàđồQuanDiêuchứkhôngphảiNhữDiêu.

TRÀCỤTHỜINHÀMINH(1368-1644)

SaukhiChuNguyênChươngđuổiđượcnhàNguyêngiànhlạiđộclậpchoHántộc,thànhlậpMinhtriều(1368-1644),thìmộttrongnhữngviệclàmđầutiênlàchomởlạiCảnhĐứcTrấn(HồngVũnguyênniên,1369,theoCảnhĐứcĐàoLục).

TrongphầnsautasẽcóphầnnóiriêngvềCảnhĐứcTrấn.NênbiếtCảnhĐứcTrấntrướclàXươngNamTrấnđãcótiếngtừthờinhàTùytrướcđờiĐường.ĐếnđờiTống,vuaTốngChânTôngchínhthứclệnhchoXươngNamTrấnlàmđồgốmchonhàvua,niênhiệulúcđólàCảnhĐức(1004-1007)nênXươngNamTrấnđượcđổitênlàCảnhĐứcTrấn.ĐồgốmCảnhĐứcTrấntừđâycòncóthêmtênlàQuanDiêu(đồgốmchínhquyền,đồgốmnhàquan...)Vàtừđógiớiđồgốmmớiquenlệđềniênhiệunhàvuavàosảnphẩmcủamình:ThídụCảnhĐứcNiênChế(chếtrongnămCảnhĐức(1004-1007)hoặcĐạiMinhCảnhĐứcNiênChế,ĐạiMinhVạnLịchNiênChế...TuynhiênởthờinhàTống,QuanDiêucũngchỉlàmộttrongnămvùngsảnxuấtđồgốmnổitiếngnhấtmàtavừakểởtrên(NgũĐạiDanhDiêu:Quan,Định,Kha,Nhữ,Quân).

ChođếnthờinhàMinh,CảnhĐứcTrấnnghiễmnhiêntrởthànhmộtđạitrungtâm,làthủđôcủađồgốmTrungQuốc(vànếusosánhlịchsửthếgiớilúcbấygiờthìCảnhĐứcTrấncòncóthểđượcgọilàthủđôđồgốmcủatoànthếgiới).Tấtcảnhữngvùngsảnxuấtkhácđếnđờinàychỉcònlàthứhànghóa“tỉnhlẻ”sovớiCảnhĐứcTrấn.Cómộtsựkiệnnênnhắcởđâyvìrấtnhiềungườilầmtưởng,CảnhĐứcTrấnkhôngphảichỉlàmchoVuamàthôi.TrongsắcchỉkhithànhlậpcáclòthờiHồngVũ,VuaMinhTháiTổchỉsaichọnlấy30lò.TrongkhibìnhthườngởCảnhĐứcTrấnsốlògốmcóthểlênđếnnămsáutrămlò.TheogiớichuyêncứuthìtrongnhữngnămđầutiênđờiHồngVũquảthậtcácđồgốmlàmchoVuađẹphơncáclòthườngrấtnhiều.Nhưngchỉtrongthờigianngắnngườitanhậnthấyphẩmchấtkhôngcáchxa,bấygiờchỉcònvấnđềgiá,loạimàthôi.Nhữngngườicótiềnvẫncóthểđặt,muacácloạiđồgốmđẹpkhôngkém.

VềTràCụ,thấytừthờinhàĐường(602-962).SautácphẩmTràKinhcủaLụcVũ,thìđãlàgiaiđoạntoànthắngcủađồgốm.Kểtừđó,giớitràsĩkhôngaicòndùngTràCụlàmbằngkimloạinữa,kểcảđáquí,ngọcquí.TràCụcănbảnlúcđólàcáibát(oản,uyển).Tràbộtđượctántrongbát.

ĐếnđờinhàTống,trản(bátnông)đãthaybátđểlàmTràCụchínhthức,chođếncuốiđờiTốngthìngườitađãdùngtràrờinhiều.Trảiquahơntámchục

nămdướisựđôhộcủanhàNguyên,TrungQuốccónhiềutiếnbộvềkỹthuậtvàgiaothươngnhưngvềVănhọcNghệthuậtgầnnhưkhôngcógìthayđổi.

ĐếnthờinhàMinh(1368-1644),nềnvănhóaTrungQuốcbắtđầuphụchưng,mộtmặtcốlấylạikhôngkhíthờiĐườngTống,mộtmặtcórấtnhiềuthayđổi.

Vềnghệthuậtuốngtrà,TràCụ,cóthểnóiđâylàthờitoànbích,đánhdấunhữngthayđổicuốicùng,tràrờinhưtauốngngàynayđãhoàntoànlấychỗcủatràbột,tràbánh.VìnhângianđềudùngtràrờitathấyTràCụ,cáiấmtràbâygiờmớichínhthứcrađời,vàloạitáchđểuống,đượcróttừấmralúcnàycũngthayđổi.Ngườitakhôngcòndùngtrảnnữa.

Vìvậy,đếnđờinhàMinh,tôimớichínhthứcdùngdanhtừ“Ấm”,“Chén”chỉdụngcụuốngtrà.

Ấmvàchéncóhìnhdungynhưcácloạiấmchénchúngtađangdùngngàynay,vàcóthểnóikhôngcòngìthayđổichođếnnay.

Thờinày“NghiĐàoCảnhTử”làcâunóiđầumôicủamọigiớiuốngtrà.CâuđócónghĩalàấmđấtNghiHưngvàchénsứCảnhĐứcTrấn.Trongphầnsau,tasẽcódịpnóivềCảnhĐứcTrấnvàNghiHưng.Mặcdùvậy,nhiềungườivẫndùngấmsứ,nhấtlàấmlớndùnghàngngàyhoặcdùngđểchonhiềungườiuống.Hoặccóngườilạithíchchénđấthoặcchénđá(đồsành).

Tómlại,đếnthờinhàMinh,TràCụcănbảnbâygiờlàấmđểphatrà,chénđểrótnướctràvàấmđồngđểđunnướcsôi.Vìvậy,tathấyViệtngữđãphongphúhơnvìchođếnngàynayHánngữvẫndùnglungtung“hồ”vừalàấmnhưtràhồ,vừalàbìnhnhưtửuhồ.“Hồ”lạidùnglẫnlộnvớibình,tràbìnhvàtràhồngàyxưacùngmộtnghĩa.Tràbìnhngàynaychỉcònlàcáibình,cáilọsứđựngtrà.SáchTrungQuốcngàynaycòncẩuthảdùnglẫnlộnbôi,oản,trản,chung...

KhoảnggiữathờinhàMinhlạicóphongtràouốngtràthànhtừngchénnhỏphabằngấmnhỏ(tagọilàấmquảquít,chénhạtmít).NgườiTrungQuốcgọilà“CôngPhuTrà”.ĐếnđâylàthờiđạiphátcủaNghiHưng,nơichuyênlàmấmđất,đặcbiệtlàloạiấmnhỏ.Đếnđâytôidùngdanhtừ“ấmtích”đểchỉấmtràlớngiadụngmàchúngtathườngdùngvới“giànhtích”đểgiữnướcnóngđượclâuvàdùngriêngchữ“ấm”choloạiấmnhỏđộcẩm,song

ẩmnày.

Cũngnhânđâytôixinnóivềdanhxưngcáitách.Táchlàloạichéncóquai,nhưđãtrìnhbàyởphầntrước,mặcdùđãcótừlâunhưngngườiĐôngphươngtrướckiakhôngdùngtáchuốngtrà.BátthờinhàĐường,trảnthờinhàTốngvàchéntừthờinhàMinhđềukhôngcóquai.TâyphươngthấytáchcóquaitiệnhơnnênbắtchướcvàthếlàsaunàyđồgốmcủaĐôngphươnglàmđểbánchoTâyphương,hoặcngượclại,thànhratalại“táinhậpcảnh”cáitách.Ngàynay,tavừadùngtáchuốngtràvừadùngtáchđểuốngcàphê.Tuynhiêntrànhânxưanayđềukhôngdùngtách.

Chonênkhinói“ấmtích”thìdùngvớitách.Tráilại“ấm,chén”tôimuốndùngđặcbiệtriêngcholoạitràtruyềnthống.

Rồingườitalạichếrađĩatrà,tràthuyền,khaytrà...Đặcbiệtlà“chung”,chunglàmộtloạichéncao,cónắp,vừadùngđểphatrànhưấmvừađểuống,hoặcđểsanracácchénnhỏ.ChungthịnhhànhnhấtthờisơThanh,ngàynaytươngđốiítdùng.

Trongphầnhìnhảnhđínhkèm,độcgiảsẽcódịpthấycácloạibát,trản,ấm,bình,chén,chung...quacácthờiđại.

ThờinhàThanhlàthờiđạiphátđạtnhấtcủađồsứ(đồsứđượcđịnhnghĩatheoTrungQuốclà:Vỏmỏngnhưvỏtrứng,đấttrắngtinh,menbóngnhưgương,gõvàocótiếngthanhnhưchuông).RiêngvềTràCụ,tacóthểnóitấtcảđãhoànthànhvàothờinhàMinh.Cácthờisauchỉcòntiếptụcmôphỏngvàsảnxuấtmàthôi.

CẢNHĐỨCTRẤN

Cóthểnóisuốtmộtngànnămvừaqua,CảnhĐứcTrấnnghiễmnhiênlàthủđônghệthuậtlàmđồgốmcủacảthếgiới.Hãytưởngtượngđầuthếkỷ18,theothưcủaThừasaiPèred’Entrecolles,CảnhĐứcTrấncótớibangànlògốm,vớicảnhbanđêm“giốngnhưmộtthànhphốtrongcơnhỏahoạnkhổnglồ,vớihàngngànốngkhóiphunkhóivàlửarựccảmộtphươngtrời”.

LẽdĩnhiênlịchsửCảnhĐứcTrấnđãcótừxưa.CảnhĐứcTrấnxưacótênlàXươngNamTrấn,ởphíaĐôngdòngsôngXươngGiang,đâylàconsôngchảyxuôivềhướngTây,đổvàoBạchDươngHồ.BạchDươngHồởphíaNamsôngDươngTửGiangvàlàbiểnhồmênhmônglớnthứhaisauĐộngĐìnhHồ.

CảnhĐứcTrấnngàynaythuộchuyệnPhùLương,tỉnhGiangNam,gầngiápranhvớibiêngiớitỉnhAnHuyvềphíaBắcvàChiếtGiangvềhướngĐông.

XươngNamTrấnđượcđổitênlàCảnhĐứcTrấnđểđánhdấuviệcvuaTốngChânTôngchínhthứcchoCảnhĐứcTrấnlàmđồgốmdùngchoVươngphủ(QuanDiêu),niênhiệuCảnhĐứccủavuaChânTônglàtừnăm1004đến1007.ĐồgốmCảnhĐứcđãcótiếngtừtrướcnhưngchínhthứctừnhữngnămnàybắtđầuvangdanhthếgiới.Từđây,ngườitacóthểnóirằnglịchsửTrungQuốclàlịchsửđồgốmvàlịchsửđồgốmTrungQuốcchínhlàlịchsửCảnhĐứcTrấn.TừđâytrongsáchvởTrungQuốc,ChấnDiêu,PhùLươngDiêu,CảnhĐứcDiêu...đềulàtênđểchỉđồgốmCảnhĐứcTrấn.TêntuổivàđồgốmCảnhĐứckhôngnhữngđivàolịchsửvàđịadưTrungQuốcmàcònđếntậnmọikinhđôthếgiớichođếnthếkỷ20.

Nênnhớ,CảnhĐứcTrấnlàcảmộtđôthịlớn,luônluôncócảngàn,cảtrămlòlàmđồgốm,đâylàmộtđôthịcólúcdâncưlênđếngầnmộttriệungườivàđồsảnxuấtchínhlàđồgốm.TừthờiTốngtrảiquađờiNguyên,MinhvàThanh,CảnhĐứcTrấnluônluônđượcchọnđểlàmđồgốmđặcbiệtdùngchonhàvua.Lẽdĩnhiênnhữnglògốmlàmđồdùngchovươngphủthườnglànhữnglògốmdanhtiếngvàquytụnhữngtượngnhântàibanhất.Nhưngkhôngcónghĩalàtấtcảngànlò,trămlògốmởCảnhĐứcTrấnđềuchỉsảnxuấtđồgốmdùngchoVươngphủnhưmộtvàingườihiểusai.Nhờđịađiểmthuậntiện,trênbếndướithuyền,đồgốmCảnhĐứcđãđượcphânphốirộngrãiđếnQuảngĐông,cửakhẩulớnđểđếntậncáckinhđôtrênthếgiới.

SáchCảnhĐứcĐàoLục,quyểnsửvềđồgốmCảnhĐứccóghivuaTrầnTuyênĐếthờiNamBắcTriềunăm583,đãtừngsaicáclògốmnàyđúccáctấmbệthaycácbệđá.Năm621dướithờiĐườngTháiTông,cácđồgốmmenlamđãđượcmangcốngvàoVươngphủdướitên“giảngọckhí”bởiđâylàđồsứmenxanhlạt,giốngnhưngọc.Từnhữngnămđó,đồsứXươngNamTrấn(CảnhĐứcTrấn)đãluônđượcmangvàotiếncốnghằngnăm.

ĐếnthờiCảnhĐứcnhàTống(1004-1907),CảnhĐứcTrấnđãcóđến300lògốm.Tàiliệucổnhấtcònlại,chotathấythờinàyCảnhĐứcDiêuvangdanhvớiloạiđồsứmàutrắngtuyệthảo.ĐồsứtrắngnàycòncótênchuyênmôngọilàNhiễuChâuDiêu(CảnhĐứcTrấnxưathuộcNhiễuChâu).MàutrắngNhiễuChâuDiêulàmàutrắngnổibậtsosánhvớimàuxanhLongTuyềnDiêuvàmàuđỏChânĐịnhDiêu.SáchCáchCổYếuLuậncònchobiếtđồsứCảnhĐứcthờiđó“mỏngvàtrắngbóng”,đặcbiệt“viềnkhôngtrángmen”.NhiễuChâuDiêunổidanhvềmàumentrắngkhôngtỳvết,nhưngđừngnghĩCảnhĐứcTrấnchỉcómàumentrắnglànổitiếng.Sách

CảnhĐứcĐàoLụccònnóithờiĐạiQuang(1007-1110)CảnhĐứcTrấnchợtnổitiếnghơnvớimàumenđỏthắmgọilà“daobiến”(sựthậtlàbiếntháihóachấtmengốm),màuđỏnàycònđượccoiquíhơn,tươihơn“hồngtừ”,đồsứmenđỏnổitiếngtừxưacủaChânĐịnhphủ.

ĐếnthờinhàNguyên,CảnhĐứcTrấnvẫnlàmđồsứchotriềuđình.TiếptụcchođếnnhàMinh,đồsứCảnhĐứclạitiếptụctiếnlênnhữngđỉnhcaotuyệtmỹkhác.ThờinàyđồsứCảnhĐứcmangđếnTâyphươngthìcógiátrịgầnbằngvàngnếutínhtheotrọnglượng.CuốithờinhàMinh,dướinhữngnămVạnLịch(1573-1619),chiếntranhgiữanhàMinhvànhàThanh,CảnhĐứcTrấnbịcháymộtlần.QuathờinhàThanh,CảnhĐứcTrấnđãphồnthịnhtrởlại,rồilạiđếnloạnNgôTamQuếnăm1675,CảnhĐứcTrấnlạibịtiêuma.Tuyvậyđếnkhoảngnăm1712-1722ThừasaiPèred’EntrecollesdòngTêncònchorằng:“CảnhĐứcTrấnlàthủđôcủanghềlàmđồsứ,nơicóđến3.000lògốmởtrongmộtthànhphốcósốdânlênđến1triệungười”.

TainạnlớnnhấtđếnchoCảnhĐứcTrấnlànăm1853loạn“TháiBìnhThiênQuốc”củanhómtínđồThiênChúagiáoTrungQuốctântòngkhimuốnthànhlậpmộtquốcgiatháibìnhtheoKinhThánh.CảnhĐứcTrấnsauđóvẫntiếptụcsốnglại,theotàiliệucủanhàngoạigiaoWalterJ.Clenmnellthìđếnnăm1905,CảnhĐứcTrấncódânsốđộ400ngànngườivới104lògốm,mỗilògốmcóđộtừ100đến200nhâncông...

Tómlại,CảnhĐứcTrấnhơnmộtngànnămnayvẫnđượccoilàkinhđôđồgốm,haynóirõhơnlàkinhđôđồsứcủatoànthếgiới,nơinổitiếngvớinhữngloạiđồsứtuyệtmỹ,vàtrongđóchúngtacónhữngchéntràđẹpnhất,màtheonhiềungườiđólàloạichénmỏngcómentrắng,đểlàmnổimàusắccủatrà,dùlàlụctràhayhồngtrà.Ngườisànhtrànóivắntắt“CảnhTừ,NghiĐào”làchỉhailoạidụngcụtốicầnthiếtcủangườiuốngtrà.

NGHIHƯNG

NếuCảnhĐứcTrấnnổidanhchungvớicácloạiđồsứ,trongđóchéntràchỉlàmộtthànhphầnnhỏ;thìtráilạiNghiHưngchỉnổidanhduynhấtvớiđộcmộtloạiấmđấtphatrà.Mộtđịadanhđãđivàolịchsửtràthư,đặcbiệtvớitậpDươngTiễnMínhHồHệ(viếtvềcácloạiấmtràDươngTiễn)nổidanh.DươngTiễn,mộtđịadanhsảnxuấttrànổitiếngtừthờinhàĐường,TràCacủaLôĐồng,TràKinhcủaLụcVũđãhếtlờicangợi.DươngTiễnchínhlàtêncũcủaNghiHưng.ChắcchúngtacònnhớDươngTiễnhayNghiHưngởphíaTâyTháiHồvangdanh,phíaĐônglàTôChâuthanhlịchvàxahơnchútnữalàThượngHải,HảikhẩulớnnhấtTrungQuốc.TháiHồcũnglà

biêngiớicủatỉnhGiangTâyvàChiếtGiang.ChiếtGiangvớiHàngChâunằmởphíaNamTháiHồ.

TôChâu,TháiHồ,DươngTiễn...cảmộtphươngtrờimộngmịcủanhữngngườiyêuvănhọcTrungQuốc,mêuốngtrà,mêgiainhân,mêtrầngian...Vàcũngmêcảthútiêudaoxuấttrần.ỞTháiHồngườitasẽcócảhai.Vìnếubênnàyhồlàlạcđịanhângianvớitấtcảnhữngcáiđẹp,cáingonnhụclạccủamộngmịnhânsinh.Thìbênkiahồlànúicaobạtngàn,làsuốirừngvờivời...kêugọiconngườivềvớinúirừng,vớithiênnhiên,vớiđạo,vớicõiđivề...lácđácbênnúilànhữngmáichùaphongẩn,mịtmùbênkialànhữngcốcvắngcủađạonhânvàvờivợixalàmâynúichậpchùnghuyềnbí...Làngườitrêntráiđất,ítratacũngđượcnghenóivềTôChâu,vềTháiHồ...TainhângiancòntưởngnhưngheđâuđâytiếngchuôngchùaHànSơnvangđộng,nằmgốichăncònđọngsóngCôTô.

LàmchiménvềmùaXuânTôChâu

Nhữngcầugỗdậpdìugiainhân

LàmchimgùtrênmáichùaHànSơn

ĐêmCôTôthuyềnchởtrăngsao

Làbướmvànglạcrừngmaibátngát,

Làngựaxanhcấtbước“mãđềhương”,

BênsuốivắngấmđấtthôphatràDươngTiễn

Ngườigốiđầutrênđáhátcùngthông.

(VũThếNgọc)

BiakhắcbàithơPhongKiềuDạBạcởchùaHànSơn.

Nguyệtlạcôđềsươngmãnthiên.

Giangphongngưhỏađốisầumiên.

CôTôthànhngoạiHànSanTự

Dạbánchungthanhđáokháchthuyền.

NhiềutruyềnthuyếtnóivềcácloạiđấtđặcbiệtchỉcóthấyởNghiHưng.Bỏrangoàinhữngtruyềnthuyếtđó,tathấyởđâycónhiềuloạiđấtsétđặcbiệtkhiếnkhinunglênsẽcómàuđỏquenthuộcmàtathườngthấytrongcácloạiấmđất.NổitiếngnhấtlàloạiđấtmàuvàngcótênlàThạchHoàng,khinặnthànhấmvànungvớilửasẽchomàu“QuấtBì”đặcbiệt.Lạicóloạiđấtsétxanhlamkhinungxongsẽchomàunâuđậm.Cóloạiđấtsétmàuđỏcamkhinungsẽchothànhmàuhồngnhạt.Loạiđấtsétmàuvàngnhạtchomàuxanh...

Thànhratượngnhânphatrộngiữacácloạiđấtsétđóđểlàmrarấtnhiềumàukhácbiệt.Cácbìnhtrànàyđượcthànhhìnhvớimuônvẻmuônmàu.Trongtậphìnhinkèm,độcgiảsẽthấycókhiấmtràlàhìnhquảhồngdavàngủng,cókhilàlóngtrevàngvớiđầuvòilàmộtnhánhtrúcxanh,cóấmhìnhnguyêntrạnglàquảcam,cóấmlạitrơntrukhôngchạmkhắcgìngoàimộtdòngchữthảotuyệtvờighilạivàicâuthơthiêncổ...

ẤmNghiHưngcònđượccoilàmộttácphẩmđiêukhắc.Nhữngấmquýnhấtthườnglànhữngtácphẩmđiêukhắcduynhất,khôngphảilàloạiấmtíchđóngbằngkhuônsảnxuấtđồngloạtsaunày.Nhữngloạiấmquýtượngnhânnặnthẳngtừđấtsétthànhhìnhấm,đợikhôbớtrồilấydaochạmtrổthànhbìnhriêng.Ngượcvớinhữngấmtràđiêukhắckỳdị,talạithấymộtloạikhácgiảndịđếnmứcsiêuđẳng,trênthânấmchỉcómộthaicâuthơkhắcvàováchđất,nétnhưphượngvũ.Lẽdĩnhiên,nhữngdanhbútnàykhôngphảitượngnhântầmthườngcóthểviếtđược.TađãthấyThờiĐạiBan,mộtđạicaothủlàmấmtràthờinhàMinhđãphảitốncôngtốncủavàtrọngvọngchiêuđãicácđạidanhbútđểcóđượccácdòngchữphượngvũrồngbayđó.Ngoàira,tacũnglạicócácđạibútgia,cókhilàthihàođươngthời,cókhilàthiềnsư,ẩnsĩkhiđặtấmcũngcaohứngviếtchobạn,chongườiáimộ.Loạinàylàloạiquýhơnhết.

TrởlạilịchsửnghềlàmấmđấtởNghiHưng,tươngtruyềnđầutiêndonhàsưNgôNghĩaSơn,chùaKimSatựtaylàmlấynhữngchiếcấmnhỏchomìnhđộcẩm.Tràhữuthấythếbắtđầubắtchước.Tacũngnênnhớdanhtừ“Ngưuẩm”đểchêngườiuốngnhiều,vàcatụngthúuốngtràbằngtừngấmnhỏchỉxuấthiệntừthờinhàMinh,cóthểlấynguồngốcấmtràNghiHưngnàylàmbằngchứng.NhữngchiếcấmđấtđầutiêndonhàsưNgôNghĩaSơnởchùaKimSalàmvềsaukhôngcònthấyđâunêntakhôngthểnàohìnhdungđược.Tuynhiên,ngườiđệtửđộcnhấtchântruyềnđượcthuậtlàmấmđấtnàylàCungXuânđãđểlạimộtsốấmđấtmàtheocáctàiliệucổcatụngrằng:“ẤmđấtCungXuânhoàntoànnặnbằngtay,lạilấydấutaylàmbằng.Thườngthườngấmcómàuvỏhạtdẻ,vàngúa.Hìnhdungthanhnhãvô

ngần,khôngthểnàongườithườnghọcđược.Khôngcóthầnkhíthìkhôngthểnàolàmđượcnhưvậy”.

CungXuânnổidanhvangdậytừthờiChínhĐức(1506-1521)vàđượccoilàôngtổlàmấmđấtởvùngNghiHưng.SauthờiCungXuân,ngườitacònghinhậnnhữngđạidanhnữalàThờiĐạiBan,LýTrungPhương,TừHữuTuyền,TrầnTrọngMỹ...Trongsốnày,tachỉbiếtrõnhấtlàTrầnTrọngMỹ.ÔngnàytrướckhiđếnNghiHưngchuyênvềlàmấmđất,đãtừngởCảnhĐứcTrấnlàmđồsứ.VìvậytakhôngngạcnhiênkhiởnhữngnămVạnLịch(1573-1619),NghiHưngcònđượcbiếtvớinhữngloạiđồsứnhỏgiadụngnhưhộpđựngnữtrang,dọctẩuthuốcphiện…

ĐờiCànLong(1736-1795),ngườilàmấmnổitiếnglàTrầnMinhViễn,TrầnĐạoSinh.ThờiĐạiQuang(1821-1850)thìcóThiệuĐạiHưởng.ThờimạtThanhthìcóPhạmĐỉnhPhú...TấtcảđềuđượccoilàbậcthầyvềnghềlàmấmởNghiHưng.

CónhiềutruyềnthuyếtvềcácấmtràcủaCungXuânnhưcâuchuyệnvềnhữngchiếcấmđấtmànhìnbênngoàitacònthấycảmựcnướcbêntrong,vìấmcóhaimàutùytheomựcnướcởtrong…Bỏrangoàinhữngtruyềnkỳđó,tanênbiếtmộtsựthựclà:ThậtsựmãichođếnthờiCungXuân,nghĩalàvàokhoảngcuốithếkỷ15,ấmtràmàtagọilà“ấmtrà”ngàynaymớithậtsựthànhhình.Nhữngbìnhkhác(chữHángọilàHồ:Tửuhồ,tràhồ...)dùcóhìnhtươngtựxuấthiệntừthờinhàHáncũngchỉlàđểđựngrượu(tửuhồ).TừthờinhàĐườngđếnđây,giớitràsĩđãthínghiệmnhiềuloại.NhưtathấythờiĐườngTốngcòndùngoản(bát),trản(bátnông)đểphatrà.Mãichođếnthờinày,loạitràbộthoàntoànmấtdấu.Tấtcảđềuuốngtràrờinhưngàynayvàcũngtừđó,nhucầuấmđểphathúcbáchngườitaphảiđiđếnchỗ“côngnhận”mộtloạiấm.Lẽdĩnhiên,dunglượngấmcònkhácbiệt(chođếnngàynay).NhưnghìnhdángấmđếnthờiCungXuânđãtoànchỉnh.Vàlẽdĩnhiên,saugiaiđoạntoànchỉnhthìđếngiaiđoạn“bứtphá”màtavừanóiphíatrênvớicácloạiấmchạmtrổcầukỳtheohìnhtráivả,tráiphậtthủ,theoốngtre,sừngtêgiác…Tôicốgắnginvàotậpnàymộtsốấmnổidanh,duyrấttiếckhôngthểgiớithiệuđượctậpnghiêncứuquýcủaViệtLanĐiềnThụ,mộtngườiNhậtBảnnghiêncứucảđờiđểhoànthànhbộsưutậpMínhHồĐồLụcnăm1874.

NgườiViệtNamrấtchuộngấmNghiHưng,tađãcómộtcâutụcngữquenthuộcnóivềấmđấtNghiHưng:“ThứnhấtThếĐứcgangà,thứnhìLưuBội,thứbaMạnhThần”.CáccụxưamàcóđượcmộtchiếcấmNghiHưnglàquýlắm.Vìquýnêncóvịlạikhôngbiết,chođibịtbạcbịtvàng,thậtlàsai

quáđáng.Nướctràrấtkỵkimkhí,ngoàilýdomùivị,trongnướctràcònnhiềuchấtkỵkimloại.Ngàynay,NghiHưngtiếptụcsảnxuấtấmđấtvàbántrênkhắpthếgiớivớimộtgiáthậtrẻ.Trừmộtthiểusốấmtràthậtquýmàngàynayđasốchỉthấyởcácviệnbảotàng,tacóthểcôngtâmmàthấyrằngbìnhtràngàynaykhôngthuakémgìcácấmtràcũ,mặcdùgiángàynaycólàthậtrẻ.Hiệnnay,chínhphủTrungQuốcđãchoxâydựngmộtviệnnghiêncứuvềđồgốmngaytạiNghiHưng,chuyênnghiêncứuvàdạynghệthuậtlàmđồgốm,dùngphươngphápkhoahọcđểnghiêncứucáckinhnghiệmquýbáucủacổnhân.

ChươngVI:TràViệtVIỆTNAMLÀQUÊHƯƠNGCỦACÂYTRÀ

Trongchươngđầutiên,chúngtôiđãphủnhậncâytràphátsinhtừTrungQuốc(chữCamelliaSinensisđãchỉcònđúngmộtnửa).Cáclýluậnnàycóthểtómlượcnhưsau:1-KhôngcótàiliệuviếtnàonóicâytràđãxuấthiệnởthờicổTrungQuốc.PhầnviếtvềcâytràởsáchBảnThảolàphầnngụytạovềsau.2-Cây“Đồ”ởKinhThivàtrongsáchNhĩTràthậtsựchỉlàcây“KhổTrà”,khôngphảilàcâytrà.3-MộtdẫnchứngcụthểlàkhôngcócâytràởtrạngtháithiênnhiêntrênđấtTrungQuốc(vìvậytathấyrấtnhiềuhuyềnthoạivềnguồngốctràởTrungQuốcđềugiántiếpnóiđếnsựthậtnày:Tràdochimthahộtđến,tràsinhtừmímắtcủamộtthiềnsưđếntừThiênTrúc...).Từxưachođếnngàynay,cácdanhtừcũngnhưcácvùngsảnxuấttràquantrọngnhấtđềuởphíaNamsôngDươngTửhoặcvùngbiêngiớiTâyNam.ChưabaogiờcóainhắcđếncácvùngđấtTrungHoacổđại(phíaBắcsôngHoàngHà)cótrồngtrà.SửTrungQuốccũngluônluônchothấytụcuốngtràlàdomiềnNamđưalênmiềnBắc.Hiệnnay,tàiliệucổnhấtchothấydânThục(TứXuyên)biếtuốngtràtrướcdânmiềnTrungThổ.SửđếnthờiTamQuốcmớichỉnóiđếnTônHạo(VuanướcNgômiềnNam)bantiệctràthayvìtiệcrượu.ChođếnthờiNamBắcTriều(420-581),tụcuốngtràmớibànhtrướngrộngởGiangNam.ĐếnđờiTùy(581-621),tiềntriềucủathờiđạihoàngkimnhàĐường(618-907),tràmớilanquamiềnBắc,sau“biếncốlịchsử”TùyVănĐế(589-601)đượcchữakhỏibệnhnhứcđầunhờuốngtrà.

Tuynhiên,chúngtacũngphảitôntrọngmộtsựthựchiểnnhiên:Quảthật,dântộcTrungQuốcnóichungvàđặcbiệtlàcácthiềnsư,ẩnsĩ,nghệsĩTrungQuốc,đãkhuếchtrương,đãpháttriển,trauchuốt,đưaviệcuốngtrà,làmtràtrởthànhmộtnghệthuậttinhvi.NgườiTrungQuốcxứngđánghãnhdiệnvớimộtcáitênnômnamàtagọilà“TràTàu”.Nhânloạinóichungphảicảmtạhọ,nhưnhânloạicảmtạvớinướcmắmViệtNam,vớirượuPháp...(khôngcónghĩalàchỉcóViệtNammớicónướcmắm,Phápmớicórượu,TrungQuốcmớicótrà).

TrởlạivớiquêhươngViệtNam.Nhưainấyđềubiết,chỉhơnmườinămlệthuộcnhàMinh(1414-1427),tàiliệuvănhóacủachúngtagầnnhưbịtrudiệthoàntoàn.ChiếudụcủavuaMinhcònđó:Đốthết,chởhếtsáchvởvềTàu,kểcảnhữngchữđụctrênbiađá,viếttrênnúicũngbịđụcbỏ...Chonêntàiliệuviếtcủachúngtacònlạitrướcthờinàyđạiđasốlàmộtvàibàithơ,

tàiliệucònđượccácnhàchùacấtgiữ.

Nhưngđiềuhiểnnhiên:Ởđâu,bấtkỳthờinày,hễtatìmthấy“chữ”làtacũngsẽtìmthấychữviếtvềtrà.MộttrongnhữngbàithơcổcònlạicủataởthờinhàLýcũngđãnhắcđếntrà:

Tặngquânthiênlýviễn.

Tiếubảnhấtbìnhtrà.

(Tặngbạnxangàndặm.Cườidângmộtbìnhtrà.)(ViênChiếuThiềnsư)

CũngtừthờinhàLý,tađãthấynhàchùaởtrênnúicũngthườngkhaitháctràđểtựtúckinhtế:

SơnTănghoạtkếtràtammẫu

Ngưphủsinhnhaitrúcnhấtcần

(CaoTăngTruyện)

Tacũngnênnhớtrướcthờigiànhlạiđộclậpvàothếkỷthứ10,nướctabịsátnhậpvàođấtđaiTrungQuốc.ThờinhàĐường(618-907),TrungQuốclàmộtđạicườngquốcduynhấttrênthếgiớivềcảhaiphươngdiệnVănhóavàLãnhvực.Sinhhoạttrênđấtnướcchúngtanhưthếnào?Chắccũnggiốngítnhiềunhưcácquậnhuyệnkhácnhưngchắcchắnrấtđặcbiệt.Điểmđặcbiệtthứnhấtlàvềđịadư:GiaoChâu(ViệtNam)làvùngđấttrunggian,làtrạmnghỉchân,lànơicóthểtìmnhữngthôngdịchviên(biếtcảHoangữvàPhạnngữ)trênconđườnggiaothôngvănhóavàthươngmạiẤnĐộ-TrungQuốc,haynóirộnghơnTrungQuốcvàgầncảthếgiớicònlại.

TrongmộttàiliệunghiêncứukháctôiđãcódịpchứngminhkinhđiểnPhậtgiáođượcdịchrachữHánđầutiênởViệtNam,PhậtgiáođượcđưađếnViệtNamtrướckhiđivàolụcđịaTrungQuốc.ChođếnthờithịnhĐường,PhậtGiáolàtôngiáomạnhduynhấtởTrungQuốc,chiphốitoàndiệnsinhhoạtvănhóatrithứcởTrungQuốclànhưthế.ThếmàsửTrungQuốc,thơvănTrungQuốcđãghilàTriềuđìnhphảicungthỉnhcácnhàsưDuyGiám,PhụngĐình...từGiaoChâuvượtvạndặmđểđếntậntriềuđìnhgiảngkinh...

(BạnhãytưởngtượngVaticanphảimời“thiênhạ”đếnđểgiảnggiảivềgiáolýThiênChúagiáo,TòaBạchỐcphảimời“thiênhạ”đếnđểgiảngdạyvềđiệntử,điệntoán...).Nóitómlại,làởGiaoChâucónềnvănhóacaonhư

vậymàtakhôngcòndấuvếttụcuốngtràđờiĐường,đờiTốngởViệtNam?(NhưlốiuốngmạttràtrongTràĐạoNhậtBảnlàdolốiuốngtràởđờiTốngtruyềnquacùngvớicácnghithứcuốngtràởcácchùachiềnTrungQuốc).

Điềunàythậtdễhiểu:Bởivìtađãbiếtuốngtràtrướcđó,tađãdạyngườiTrungQuốcuốngtrà.Vàlốiuốngtràcủatahoàntoànkháchọ.Lốiuốngnàycòntruyềnđếnngàynaymàtasẽcódịptrìnhbàyởphầnsau:Đólàlốiuốngtràtươi,trànụ,tràmạncủata.Tráilại,câytràvàlốiuốngtràtruyềnsangTrungQuốcthìđãbiếnđổirấtnhiều(xemchươngviếtvềTràSử).VàngườiTrungQuốcquảđãnânglênmộttrìnhđộthưởngthứccaotuyệt.NhưngViệtNamvẫnchỉdừngởlốiuốngtràtươi,trànụ...VìvậyởTrungQuốc,tràtiếnđếntrìnhđộtuyệtcaoởthờinhàMinh,Thanh...thìlúcđótamớibịchinhphục,tabắtđầunhậpcảng“TràTàu”làmtheolốibiếnchếcủahọ.VìvậytachỉuốngTràTàutheolốitràbiếnchếcuốicùngvàtinhvinhấtcủahọ,màkhôngbaogiờnghenóiđếntràgạch,tràbánh,tràbột...hoặcbỏthêmvàotràhành,muối,vỏcam,vỏquít...nhưlốiuốngcổcủaTrungQuốc.

ChúngtôicũngđãtríchdẫnAnNamChíLượcđểchứngminhngaytừthờiđộclậpđầutiên,ĐinhLiễnđãphảitriềucốngTrungQuốctràthơm,hoặcsáchAnNamVũCống(DưĐịaChí)củaNguyễnTrãiđãkểđếnloạitrà“TướcThiệt”danhtiếngsảnxuấtởQuảngTrị,ViệtNam...Rấttiếc,tàiliệuviếtchỉcóthếmặcdùtôiđãchứngminhrằngcổthưtịchTrungQuốctừquyểnsáchnổitiếngnhấtvềtràcủaLụcVũ(TràKinh)cũngđãkhẳngđịnhtràxuấtxứtừphươngNam,ngaytừdòngđầutiên(Tràgiả,Namphươngchigiamộcdã).ĐiểmcuốicùngchúngtôicũngđãthưarằngchođếnhiệnnayngườitachỉtìmthấycâytràthiênnhiênởvùngbiêngiớiHoa-Ấn,MiếnĐiệnvàTâyBắcViệtNam.

Tấtcảnhữngluậncứđó,chúngtôichỉđưađếnkếtluậnViệtNamđãbiếtđếntràtrướcTrungQuốcrấtlâu.LốiuốngtràởViệtNamrấtsơsài(tràtươi,trànụ...)nhưngtruyềnđếnTrungQuốc,ngườiTrungQuốcđãnânglênthànhnghệthuậttinhvi.ĐếnlúcnàyViệtNamlạinhậpcảngtrởlạinghệthuậtuốngtràcủaTrungQuốcmàtagọinômnalà“tràTàu”.Cũngtươngtựnhưđạiđasốcácsơnmôn,giáopháiPhậtgiáoởViệtNamsaunàyđềuphátgốcởPhậtgiáoTrungQuốc,mặcdùViệtNambiếtđếnPhậtgiáotrướcTrungQuốc.

TRÀTHUẦNTÚYVIỆTNAM

CHÈTƯƠI

Chètươihaytràtươilàmónnướctràđơngiảnnhấtvàcólẽcổnhấtnhânloại.Hiệnnay,tràtươilàmónuốngđượcphổbiếnrộngrãiởViệtNamnêncàngchứngtỏViệtNamlàquêhươngcủatrà,làdântộcbiếtdùngđầutiên.Tụcuốngtràtươicólẽđãxuấthiệntừthờithượngcổ.Chúngtakhôngcótruyềnthuyếtvềlịchsửcâytrà,điềuđócóthểđượchiểuvìtađãuốngtràtừlâulắmvàcâytràlàcâybảnđịa.

Muốnuốngtràtươi,rấtđơngiản,cứháimộtnắmlá,cảcànhcảđọtnoncảlágiàbỏvàoấmđồnghayấmđất(ViệtNamlàdântộcbiếtlàmcảhailoạiđồđấtvàđồđồngđầutiêncủanhânloại).Đunkỹthậtsôirồibắcrađợinguộibớtsẽuống,uốngbằngbátđàn(loạibátăncơm).Sangtrọngthìuốngbằngbátsứ,nghèothìuốngbằngbátsành.Sánguống,trưauống,chiềuuống,tốiuống.

Cáchthứcuốngtrànhưvậythậtđơngiảnvàthậtcổ,nhưngngàynayvẫncòn.Năm1980,bàchịruộtcủatôivềthămlạimiềnBắc,quacácbếnđòvẫncònthấynguyêncảnh“quánđògió”màphầnlớntađềuthấytảquacácbàivăn,tiểuthuyếtthờivừaqua.Đólàquántràtươibênđườngdựngdướigốcđa,đólàquántràtươibênsôngđónkháchquađò.Cũngchõngtrebàysẵntámchíncáibátđàn,bàymộtítkẹovừng,treosẵnmộthainảichuối...vàlẽdĩnhiên“trungtâm”quánlàmộtnồitràtươiluônđượcủấm.Đâuđâyvẫnphảngphấtcáihoạtcảnhnhonhỏđãđượccadaoghilại:

Bắtchânchữngũ,

Đánhcủkhoailang.

Bớcôhàngnước!

Choanhbátnước.

Nhiềukhicầukỳhơn,ngườitabàyralối“hãmtrà”,thườngdùngđểuốngởnhà.Đâycũnglàchètươi,nhưnglátràđượctáchrabỏvàoấmtích,đunnướcsôiđổsơvàotíchrồiđổđi(gọilàlàmlông),rồimớichếđầynướcsôivào.Thậtrathìcũnglàtràtươithuầntúymàthôi.

TRÀNỤ

TràởthônquêViệtNam,trừcácvườntràhoặccácđồnđiềnsảnxuấtlớn,thườngđượctưnhântrồngmỗinhàmộthaicây.Vườnrộnghơnnữabìnhthườngcũngchỉđộmộthaisào.Tràvườnđểmọctựnhiên,khôngcắtnhưởcácvườntrà.Nêntràsinhnụrấtnhiều.Vìvậytacònmóntrànụ.Đâylà

nhữngnụtràphơikhô.Trànụquýhơntràtươirấtnhiều,thườngđượccáccụchoướpsen,nêngọilàtrànụsen.

Trànụchonướcđỏ,hươngthơmnhẹthanhthoátđăngđắngnhưngnuốtvàocổcóvịngọt.Muốnướpsen,cáccụcũnglàmđơngiản:Chovàobìnhrồibỏnhụysenvàođậylạigiữlấyhươngsen.

Nênnhớ,trànụkhácvớinụvốihaytrànụvối.Câyvốicũngdùngđểphanướcuốngnhưngkháccâytrà.

TRÀKHÔ

Lạithêmmộtmónuốngrấtđơngiảncủadântộc.Tràdưđượcphơichokhô,khôngsaotẩmgìcả.Đámlákhônày,nhiềukhicònnguyêncànhđượcsắpvàgácbếp.Khicầngấpcứmangrađổnướcsôivàorồidùng.Tràkhôchonướcđỏgạch,mùivịhơiđắng,khôngcócáivịđắngmàthanhtâncủatràtươi.Tràkhôkhôngđượctrọngbằngtràtươi.Thườngngườitachỉdùngtràkhôkhikhôngcótràtươi.

TRÀMẠN

Đâylàmộtloạitrà“ÔLong”đặcbiệtcủaViệtNam.Tràcũngđượcháirồiđểchohéo.Tràhéorồimớiđượcđemđihấprồiđemphơigió.Cuốicùngđượcsấybằnglửahoặcphơinắngchokhô.LạicókhiướpvớihoasengọilàtràMạnSen.TràMạnchonướcđỏ,mùivịgiốngmùitràThiếtQuanÂmnhưngthanhhơn.TràmạncũngcòngọilàTràMạnHảo(cóngườibảolàvìxuấtpháttừhuyệnMạnHảoởVânNam.TôicóxembảnđồtỉnhVânNammàchưatìmrađịadanhMạnHảo).

TràMạnHảođãnổidanhlàmónuốngđộcđáocủangườiViệtdanhtiếngđứngbêncạnhtruyệnKiềuvàthúđánhTổTôm.

LàmtraibiếtđánhTổTôm

UốngtràMạnHảo,ngâmnômThúyKiều.

Cadaocũngcònghi:

...ChồngemcònởsôngNgâu

BuônchèMạnHảonămsaumớivề.

TRÀTÀUỞVIỆTNAM

ViệtNamkhithưởngthứctràcũngđạtđếntrìnhđộtinhvinhưtrànhânTrungQuốc.ĐúngnhưthiềnsưHuệNăng,mộtnhânvậtNamphươngvĩđại,ngườiđãphươngtrấnlạitoàndiệnThiềnTôngTrungQuốcnóiriêngvàtưtưởngĐôngphươngnóichung,ngườiđãdõngdạctuyênbốkhibịgọilà“NamMan”:ChânlýkhôngchiaNamBắc...

TừthờiLýHuệTông(1211-1225),DươngThiênTíchđãnổitiếngvềtràđượcđươngthờigọilàLụcVũ,LôĐồngcủaViệtNam.

GầnnhưtấtcảcácnhàthơcổđiểnViệtNamđềucũngnhắcnhởđếnthúuốngtrà.DanhtiếngnhấtlàbàiLoạnHậuQuyCônSơnCảmTáccủaNguyễnTrãi,mộtchísĩ,mộtchiếnlượcgia,mộtđạithihàovangdanhthiêncổ,cũngđãcảmkháiaoướctrởvềCônSơndựnglạimáitranhdướinúimâyđểmúcnướckhephatràrồigốiđầungủtrênđá:

Hàthờikếtốcvânphonghạ

Cấpgiảnphanhtràchẩmthạchmiên.

ChúngtasẽđọcthêmnhữngthihàoViệtNamviếtvềtràtrongphầnsau.

PhạmĐìnhHổđãchotathấypháclượcvềtìnhhình“trànghiệp”củaViệtNamvàocuốithếkỷ18trongmộtchươngdàiởVũTrungTùyBút:

“TừđờiMinh,đờiThanhtrởxuống,cáchchếtràcàngtinh,đồdùngcàngđủ.Nhữngthứtràbồisaochếhóacũngkhéovàcáchồ,ấm,đĩa,chén,than,hỏalò,cấpthiêuđềusắmsửalịchsựcả.NàolàtràVũDi,lòThànhHóa,ấmDươngLiễuđềulànhữngthứtuyệtphẩmđểphatrà.

CáithịhiếucủatacũnghơigiốngngườiTrungHoa.TasinhtrưởngđươnglúcthịnhvượngđờiCảnhHưng.Trongnướcvôsự,nhàquýtộc,cácbậccônghầu,cácconemnhàquýthíchđềuđuachuộngxaxỉ,cókhimuamộtcáiấmchénphítổnđếnvàimươilạngbạc.Thườngcóngườiquachơicáchiệutràthămdòcácphốbuôn,váctiềnhếtquannàyđếnchụckhácđểmualấytràngon.LúcngồirỗiphatràuốngvớinhaulạiđánhcuộcxemtràđầuXuânnămnaysớmhaymuộn,giátrànămnaycaohayhạ.Kẻthìưathanhhương,kẻthíchhậuvị,kénhiệutrỏtên,muachođượctràngonđểbàykhaychénranếmthử.Thậmchí,cókẻđặttiềnsẵnđểmuachođượchiệutràChínhSơn,gửitàubuônđểđặtchođượckiểuấmchénmớilạ,cáchhiếuthượngđếnthếlàcùng.SongcáithúvịuốngtràTàucóphảiởchỗđóđâu.

TràTàuthúvịởchỗcáitínhnósạchsẽ,cáihươngnóthơmtho.Buổisớmgiómát,buổichiềutrăngtrong,vớibạnrượulàngthơcùnglàmchủkháchmàungdungphaấmtràTàurathưởngthứcthìcóthểtỉnhđượcmộngtrần,rửađượclòngtục,ấyngườixưaưachuộngtràTàulàvìvậy.Từcácđờigầnđâytrởxuống,thưởnggiámtràTàucàngngàycàngtinh,thứvịởtrànàokháchơn,cáchchếtrànàongonhơn,đềuphânbiệtkỹlắm.Lòsiêu,ấmchénlạichếranhiềukiểuthíchdụng.Songchếranhiềuthứtràkẻthứcgiảcũngcholàmphiềnlắm.CònnhưnếmtràTàuởtrongđámruồinhặng,bàyấmchéncửachợbụilầm,tronglúcồnàođinhtaiđiếcóc,vơvẩnrộnlòngthìdẫuấmcổđẹpđẽ,tràngonngátlừng,tachẳngbiếtuốngtrànhưthếthìcóthúgìkhông?Giácógặpôngtiêntrà,chắccũngcholờitanóilàphải.

MùaThunămMậuNgọ,tadạyhọcởthônKhánhVân,tổngHàLiễu.Cáchọctròởkinhthànhcũngthườnggửiquàvềthămhỏi,tuycơmraunướclãkhôngđượcdưdậtcholắm,nhưngtràTàuthìkhônglúcnàothiếu...Khidạyhọcrảnh,tathườngcùngvớingườiđànanhnhosinhtronglàngTôdạochơichùaVân,phatràuốngnước,hoặctrèolêncáigòbatầngởphíaTâyxómấyrồimúcnướcsuốiđểphatràuốngchơi.Trôngthấynhữngcảnhmâynổihợptan,chimđồngkêulượn,cùnglàcỏcâytươirụng,hànhkháchlạiqua,tathườnggửitâmtìnhvàocâungâmvịnh...

TừđờiKhangHitrởvềsau,cáchuốngtràmớiđổiracáchuốngtừngchénnhỏchứkhônghãmtừngấmlớnnữa,vìcáchuốngtràấmchénphảicốtchonhỏvàmỏngđểkhiphatràmớinổihươngvị.Vòiấmrótchothẳngthìnướckhôngđọng,mặtđĩaphẳngthìđặtchénkhôngnghiêng,rếlòdầymàlỗthưathìthanlửakhôngbốcnóngquá,lòngấmsiêulồilênmỏngthìsứclửadễthấumàchóngsôi.Ấycáicáchchếbàntràuốngnướclúcmớicònthôsơ,sautinhdầnmãira.Gầnđâylạicóchếthứsiêuđồngcũngkhéo,nhưngmàkimkhíbịhỏakhínóhấphơithườngcómùitanhđồng,khôngbằngsiêuđấtnungđểphanướctràthìtốthơn.Songcácnhàquyềnmônphúhộkhiuốngtràlạilườikhôngmuốnphalấy.Thườngthườnghọgiaochotiểuđồng,đầytớ,tấtphảidùngsiêuđồngchotiệnvàlâuvỡ,nhưthếkhôngphảibànlàmchinữa.

KhoảngnămCảnhHưngởTôChâucóchếramộtthứhỏalòđemsangbêntađểbán,vàmộtthứthanTàuđềulànhữngđồdùngmàkháchuốngtràphảicầnbiết,ngườitađuanhaumuachuộng.Songgầnđâynướctađãcóngườibiếtcáchchếra,cũngbắtchướcluyệnthanlạimàhầmlửa,nắmđấtlạimànặnlò,sovớikiểucủaTrungHoacũngchẳngkhácgìmàngườitacũngưachuộng.Tanhânthếlạitiếcchongườicầmquyềnnướcnhà,xưanaykhôngbiếtlưuýđếncôngnghệcủadânta,tiếcthay!”

(VũTrungTùyBút,NXBVănHóa,HàNội)

PhạmĐìnhHổkhôngphảilànhànghiêncứunênôngcónhữnggiớihạnvàsailầmlàlẽtựnhiên.Tuynhiênquađoạnvăndàivừaqua,tađãthấylốithưởngngoạntràcủatabiếnchuyểntheolềlốithưởngngoạnởTrungQuốc,songluônluôncótinhthầncầutiếnvàđộclập.Rấttiếc,PhạmĐìnhHổchỉlànhàvănnênkhôngchotabiếtnhữngdanhtràmàcảTrungQuốclẫnViệtNamcòntruyềntụngđượcsảnxuấtởViệtNamnhư“chètaimèo”sảnxuấtởhuyệnTamNông(xưathuộcphủQuốcOai-SơnTây,naythuộctỉnhPhúThọ),“chèlưỡisẻ”sảnxuấtởchâuSaBôi(naythuộcCamLộ,tỉnhQuảngTrị).Nhữngloạitrànày,chođếnthếkỷ14cònthấyNguyễnTrãinhắctrongsáchDưĐịaChí,đếnthờiông(cuốithếkỷ18)cònsảnxuấthaykhông?

NghệthuậtuốngtràcủaViệtNamcũngkhôngkhácgìcủangườiTrungQuốc.Nếucadaođãchếgiễubọnphàmphutụctửuốngtrà:

Vaiuthịtbắpmồhôidầu

LôngnáchmộtnạmtràTàumộthơi

Thìtađủhiểungườitađãtrọngnghệthuậtuốngtràlàcaonhãrasao.ĐọcbàiKệuốngtràcủaCaoBáQuát,tathấyôngluậnvềthúuốngtràvàbáclốiuốngtràướphoalàmmấtmùivịchânpháccủatrà,thìđủthấyViệtNamcũngkhôngthiếunhữngLôĐồng,LụcVũ.

TRÀVÀTHINHÂNVIỆTNAM

(TiểuchúvềỨcTraivàChuThần)

TôiđãlầmkhiđịnhviếtmộtchươngvềtràtrongThiCaViệtNam.ĐiềulầmđầutiênlàkhôngướclượngđượcsốlượngkhổnglồcủathicaViệtNamnóivềtrà.Từvănchươngbìnhdânvớicácbàicadao,bàivè,câuhò,câuhát...chođếncácdanhthicủacácthisĩViệtNamtừxưađếnnay.Vớisốlượngđó,ngườitaphảiviếthẳnmộtcuốnsáchdàyhơnlàchỉmộtsốtrangsách.Vấnđềsốlượngvẫnchưaphảilàkhókhănlớnnhất,nóchỉnhiềunhưvănthisĩphươngTâyviếtvềrượu.Khókhănlớnnhấtlàvấnđềtưtưởng.

ĐốivớithinhânĐôngphương,trà,uốngtràcònbiểulộmộtnhânsinhquan,mộtlốisống,mộtlốisuynghĩ,mộtquanđiểmvềcuộcđời(Thephilosophyoflife),mộtlốisốngcaothượngđạovị.

Cáinhânsinhquanđóđãkhiếnngườicótầmphântích,cóđầuócnhị

nguyêncủathếgiớiTâyphươngrấtkhóhiểukhihọđọcthơcủaTrầnQuangKhải,vịthinhânvàcũnglàvịđạitướngquânđãcầmquânđánhtantànhđạoquânxâmlăngghêgớmnhấtlịchsửnhânloạilàquânMôngCổ.MộtđạoquânbáchchiếnbáchthắngmàdấuchânngựađãdọcngangtừÁsangÂu.ThinhânTrầnQuangKhảiđãđểlạinhữngbàithơkiêuhùngmàchúngtaainấyđềuthuộc.

ĐoạtsáoChươngDươngđộ

CầmhồHàmTửquan

Thơhàohùngnhưvậy,nhưngkhônglạvìtabiếtthinhânđólàThượngtướngquânTrầnQuangKhải.Nhưngđếnkhiđọc:

Thửlaiyêukháchnghiêutràuyển

Vũquáhôđồnglýdượclan.

(Mùahèlại,phatràmờikháchuống

Cơnmưaxong,gọitrẻsửachậulan.)

Ngườiđọc...cósẵnmáulôgíchayđầuóchiệnthựcnếukhôngbiếttiểusửcủathisĩchắclạisắplênán,đâychỉlàloại“sươnghoatuyếtnguyệt”củahạngngườiyếuđuốimơmộng.

NếuđọcthơcủaHuyềnQuangTônGiả:

Hàthờitiểuẩnlâmtuyềnhạ

Nhấttháptùngphongtrànhấtbôi.

(Saobằngởẩnbênrừngsuối

Mộtgiườngbêncửagióthôngvớitrà.)

Tathấymùiđạovịthanhthoátcủaẩnsĩthìcũngkhônglạ,nhưngnếuđọccũngýtứđóquadòngthơ:

Hàthờikếtốcvânphonghạ

Cấpgiảnphanhtràchẩmthạchmiên

(Baogiờdướinúilàmnhà

Nướcsuốitràpha,gốiđánằm...)

SẽcóngườikhôngkhỏibànghoàngkhibiếtđólàthơNguyễnTrãi,vịkhaiquốccôngthần,vịvạnthếquânsưđãđánhtantrămvạnquânMinhgiànhlạinềnđộclậpvàthanhbìnhchođấtnước.

Riêngchúngtasẽkhônglạ,khôngthấygìlàmâuthuẫntrongtưtưởngvàconngườicủacácnhàthơdântộcđó.BởivìđờisốngvàtưtưởngngườiViệtNamkhôngbaogiờchấpnhậnbấtcứmộtgiáođiềukhuônthướcnào...TinhthầndântộcViệtluônluônlàmộttinhthầncởimở,nhânáivàhàihòa.ĐặctínhanhòacủatruyềnthốngViệtNamluônluônchophépngườitatìmthấynhữngưuđiểmcủamọihệthốngtràolưutưtưởng,triếtlýđểthựchiệnmộtmẫungườianlạcvàtoàndiện,khôngbaogiờchấpnhậnmộtquanđiểmbảothủ,giáođiềuvàđộctôn.

DântộcViệtNamđãsớmbiếtđếntưtưởngtriếtlýcaosiêucủaPhậtgiáotrướccảthờiPhậtgiáolantrànđếnTrungQuốc,chonênngaytừnhữngngàyđầutiêngiànhlạiđượcđộclập,ViệtNamđãkếtxâytừđóđểtạothànhmộtnềntảngtưtưởngxâydựngconngườivàđấtnướcđốinghịchlạiýthứchệNhogiáocủaBắcphương.Nhưngđồngthờivẫnmởrộng,tiếpthunhữngưuđiểmtíchcựccủaNhohọc,chonênnềntưtưởngĐạiViệtquảthậthàihòahơn,sâusắchơn,tâmlinhhơn,siêuviệthơnTrungQuốc:Lịchsửđãchothấylầnđầutiênsựkếttụ,tổnghợpcủatấtcảcácnềntưtưởngcaosâunhấtcủaĐôngphươngPhật-Lão-KhổngvàBáchGiachưtửtrongvănhóaĐạiViệt.LịchsửViệtNamvàlịchsửnhânloạithườnghaynhắcđếnkỳtíchchiếnthắngquânNguyênMôngcủaViệtNam,củavuaTrầnNhânTông,vịvuađãhướngdẫncảmộtquốcgiatíhonbalầnliêntiếpchiếnthắngđạoquânxâmlăngkhổnglồđãgiẫmnáttừĐôngsangTâychưahềthảmbại...nhưngthậtthiếusótkhikhôngchútrọngvềtưtưởngtriếtlýcốttủycủathờiđạiđó,đặcbiệtđãđượcviếttrongchínhtácphẩmcủaTrầnNhânTông.TrầnNhânTôngcũnglàvịtổkhaisángdòngthiềnTrúcLâm,màgiáohộiTrúcLâmcũnglàmộtgiáohộiPhậtgiáothốngnhấtđầutiêncủatoànthểcácchipháiPhậtgiáothờibấygiờ.

Dòngtưtưởngđó,saunàyphầnvìthiếunhữngnhântàitiếptụcxiểndương,phầnnữalạidochínhcácbọntăngđồngumuộimêtínpháhủy.LạicònbịbọntửđệNhohọchoặcvìvọngngoạihoặcvìđểđềcaotinhthầnNhohọctônquân,đểxuphụbọnhônquân,đãđặtNhohọclênvịtríđộctôn,làmkhuônthướcchỉđạochovănhóadântộc.KếtquảlàchínhcáitưtưởngNho

giáogòbó,khôcứngđóđãtạonêncáchậuquảthươngđauchođấtnước.(KhôngphảichỉtừthờinhàNguyễnvàPhápthuộcmàkểcảnhữngthờinộichiếnkéodàinhưthờiLêmạt,Trịnh-Nguyễnxaxưa...).Tuynhiên,dòngtưtưởngvănhóaĐạiViệtdùkhôngcònlàlýtưởngchỉđạochoviệcxâydựngđấtnướcnhưngvẫncònănsâuvàotruyềnthốngdântộc,truyềnthốngdângian.

Chonêncóthểnói,ngaytừthờinhàLê,tađãthấyngoàitưtưởngNhohọcngựtrịởtriềuđìnhvàguồngmáytrườngthi,dòngtưtưởngtâmlinhĐạiViệtvẫnsốnggiữaconngườiViệtNamtrongtruyềnthốngdântộc.ThànhrakẻsĩViệtNammặcdùcócáihọcthuầntúyNhogiáo“Kinhsửtửtruyện”đểđithi,đểlàmquanthì“sống”vẫnrất“đạo”và“chết”rất“Phật”.

NguyễnTrãi,mộttinhhoathừahưởngtinhthầnĐạiViệtrựcrỡthờiLýTrần,đãlàmộtbiểutượngrõrệt.Chonêntarấtdễhiểukhibàymưuđánhgiặcthì“đêmkhôngngủngàykhôngăn”đãcónhữngvầnthơhàokhíngấttrời,nhưngchântâmvẫnlàtâmhồn“thượngthừathiền”khôngnhữngchủtrương“việcnhânnghĩacốtởyêndân...”màcònchanhòatừáivớichimtrờicánước“Trìthamnguyệthiệnchẳngbuôngcá;Rừngtiếcchimvề,ngạiphátcây”chonênkhicôngthànhdanhtoạingườichẳngaoướcânđềnoántrả,nhàvàngbiađámàchỉướcaovềnúicũxâynhàbênsuối,múcnướckhephatràrồigốiđầungủvùitrênđá.

ÔitâmhồnlồnglộngđấttrờicủaconngườiViệtNam.

***

VớicácđạithihàoViệtNam,uốngtràngoàiviệcthưởngthứccáiphongvịthanhcao...cònlàmột“nghithứchànhđạo”.Đạoởđâylàchânlýđơngiảnsiêuthoáttrànđầyyêuthươngvàtừái,yêunước,yêungười,yêuvật.Siêuthoátởđâylàvượtlêntrênnhữngnhỏnhen,thamluyến,đốkỵcủaconngườitầmthườngcánhânvịkỷchứkhôngphảilàsiêuthoáthuyễnmộngtôngiáo.

Mãnđườngvânkhítriêuphầnbách

Nhiễuchẩmtùngthanhdạthượctrà

Tukỷđãntrivithiệnlạc

Tríthâmvịtấtđộcthưđa.

(Mâytỏađầynhà,sángđốtthông

Tùngreoquanhgối,đêmphatrà

Việcthiệnnănglàmlàthúđấy

Đọcnhiềuvịtấtđãthànhnhân.)

(NguyễnTrãi,Ngẫuthành)VàtrongthơNômcủaNguyễnTrãi:

Saymùiđạo,chèbachén

Tảlòngphiền,thơbốncâu.

Tràluônluônlàbạnvớithigia,khisươngsớm,lúccanhtàn.Khitrầmtưvềmộtkếsáchquốcgiaquantrọng.Lúccôđơnđốidiệnvớilẽtửsinhvôthường.Khithấtchítrầmmìnhởchốnquạnhhiu.Lúcthanhnhànvuiđờisốnghòabình…Tràluôncómặtvớingườitrikỷ.XintiếptụcgởiởđâymộtvàitrongnhữngbàithơNômđộcđáocổkínhcủaNguyễnTrãi,nhữnghạtchâuquíbáucủanềnvănchươngQuốcÂm:

Phúquítreosươngngọncỏ

Côngdanhgửikiếncànhhòe.

Phonglưumònmỏibađườngcúc

Ngàythángtiêumamộtbátchè

***

Kháchđếnchimmừnghoaxẩyrụng

Chètiênnướcghínnguyệtđeovề.

***

Sayminhnguyệt,chèbachén

Thúthanhphong,lềumộtgian

Nhưđãthưatừđầu,phầnnàytôichỉxinnhắcđếnmộthaibàithơcánhântôichọnlựa.Trongđoạncuốicủaphầntríchlụcthơtôigiớithiệuhaibàithơ

củaChuThầnCaoBáQuát-mộtthiêntàikháccủanềnvănhóaĐạiViệt,ngườiluônluônmuốnbướctheobướcchâncủaỨcTraiNguyễnTrãi,đểđộcgiảthấythêmmộtnétchânthựcvềmộtnhàthơlớncủadântộc.Nhàthơmàtrongnhữngthángnămvừaquacácchếđộtaysaicủathựcdânluônluônlênánlàgiặccướp(ônglàmcáchmạng,thấtbạibịgiếtvàcảgiatộcbịcườngquyềntrudi)chonênphầnlớnđộcgiảchỉhìnhdungđượcCaoChuThầnởnhữngcâuthơkhinhbạc,phầnlớnlàngụytạo.Ởđâychỉxingiớithiệuhaibàithơ.BàithứnhấtviếtnhândịpdungoạnchùatrênnúiNamTào.Bàithứhailàmộtbàitràluậnnhưngcũngđểnóilêntâmsựvànhânsinhquancủaông.Độcgiảsẽđọcthẳngvàonguyêntác.

Điềuđángnóiởđâylàmộtlầnnữa,nhữngvầnthơcủacácbậcthinhânnàyđãnóilêntruyềnthốngvănhóaĐạiViệt.TừNguyễnTrãiđếnCaoBáQuát,trảidàigầnnămtrămnăm.Baonhiêuđổithayđãxảyratrênđấtnướctrongmộtkhoảnglịchsửxavờivợi.

Nhưngvẫncónhữngđồngvọngđivề.SựđồngvọngđóchínhlàtruyềnthốngvănhóaĐạiViệt.

Điềugiốngnhaugiữahainhàthơdântộcđókhôngphảichỉlàđiềubiphẫn,biđát,khổnạncủacáichếtbêuđầu,củavụántruditamtộcmàbọnthốngtrịbạotànđãphạmtội.Điềugiốngnhauởđâychỉlàtấmlòngthanhcaolồnglộngđấttrờivìdân,vìnướccủahaingười:

BìnhsinhđồbãotiênưuniệmỨcTrai

ĐồbãotiênưuhậulạctâmChuThần

Cảhaiđềucươngtrực,đứngthẳngchỉtayvàobọncườngquyềnbạongượcthamnhũng,thềtiêudiệtchúngđểmanglạitháibình.

Trừđộctrừthamtrừbạongược

Cónhâncótrícóanhhùng.

(ỨcTrai)

Nguyệnchonướclantrànbốnbể

Tảotrừchohếtbọnsâudân.

(ChuThần)

Vànhữngtâmhồnlộnggiólịchsửđócũngcòngặpnhauởchéntràđạovị.

***

Đốtmảnhhươngtrầm,phaấmtràmới.

Nướcmắtrưngrưngđọclạithơcủatiềnnhân.

Nhữngdòngthơnhưvẽlạicuộcđờivàtâmhồncủatiềnnhân,chóilọicảmộtphươngtrời,xuađinhữngbóngtốikhổlụy,củabọtbèohènmọnquanhđây.

LOẠNHẬUQUYCÔNSƠNCẢMTÁC

Nhấtbiệtgiasơncấpthậpniên

Quilaitùngcúcbántiêunhiên

Lâmtuyềnhữuướcnakhamphụ

Trầnthổđêđầuchỉtựliên

Hươnglýtaiquanhưmộngđáo

Canquavịtứchạnhthântuyền

Hàthờikếtốcvânphonghạ

Cấpgiảnphanhtràchẩmthạchmiên

(NguyễnTrãi)

CẢMTÁCSAULOẠNVỀCÔNSƠN

Mộtxanúicũmườinăm

Khivềtùngcúcnửaphầntànhoang

Đãkhôngphụướcsuốirừng

Cúiđầuđấtbụimấytừngđauthương

Mộngngàyquachuyệnquêhương

Chiếnchinhchưadứtcũngmừngvẹnthân

Baogiờdướinúilàmnhà

Nướckhegốiđáphatràngủsay

ĐỒNGPHANTHÚCMINHDUVẠNANHOÀNĐĂNGNAMTÀOSƠNTỰ

Bệlathâmxứviễnvănchung

Thiênlýbầndumỗimạnphùng

VạnKiếpbắchồisơntựán

LụcĐầuđônghạthủynhưthung

Nhànhôtănghỏaphanhtậndính

Tọaáigiangyênlạcvãntùng

Tiệnnghĩquihưuvấntiềuẩn

Nhấtchicantrúcvạnduyênkhông

(CaoBáQuát)

CÙNGPHẠMTRÚCMINHCHƠIVẠNANRỒILÊNCHÙATRÊNNÚINAMTÀO

Giữarừngcỏrậmtiếngchuôngxa

Ngàndặmbạnnghèotagặpta

VạnKiếpbắcsơnnhưántựa

Lụcđầuđôngthủytựathungva

Thưnhànhỏilửaphatràmới

Thíchthútựathôngnhìnrángsa

Chợtnghĩvềhưuvuithúẩn

Mộtcầncâutrúcchuyệnđờiqua

VỊMINHTIỂUKỆ

ĐồngPhansinhdạtọa

Tuyểnhữumạcthủkhí

Thủkhímêkỳnhân

Vịminhmạctháchoa

Tháchoalykỳchân

Hiểutínhcấpthanhtuyền

Tềthánlýtânhỏa

Vôyêngiữtrầnkhí

Hốithủnhấttiếukhả

Nhứhướngquýthanhchân

Bấtdụngngoạithướcngã

Vôdĩnhấtáckhan

Phóngnhĩtỵquangia

Huyễnphụcphitrángnhan

Phồnâmbiếnđạinhã

Thílưunhấtchuyểnngữ

Tựtạichứnghiệnquả.

BÀIKỆUỐNGTRÀ

Chọnbạnchọnbềngoài

Khôngthấyđiềuhẳnhoi

Uốngchècóướphoabiếnmấthươngchèrồi

Sángsớmmúcnướcgiếnglửanhỏnắmthanrời

Khôngkhóicũngkhôngbụirửataykhềkhàngồi

Nếmmùicốtthựcchấtkhôngcầnthêmvịngoàichớvìchútcủahiếm

lừadốimũitahoàiNgườiđẹpkhôngởáothơhaythườngítlờiKệnàyhãyghinhớ

chứngquảviệctrênđời.

Bàithơcònchúrằng:“Phansinhhiếuthủminhxuyễn,nạphánđạmtrungkínhtúcchữẩm,hỷhữuhươngphức”(ÔngPhanthườnghaylấytràbỏvàotrongnụsen,đểcáchđêmrồilấyphauống,cholàcómùihươngthíchthú).CaoChuThầnlàmbàikệnàychủtrươnguốngtràchỉthuầntúyvớimùitrà,khôngchấpnhậncácloạitràướphoa.Đâycũnglàchủtrươngcủacácbậctràsĩcaothủ.PhansinhnàytứcPhanNhạ,ngườibạntâmgiaovớiCaoBáQuátvàcũnglàngườicùngbịtùvìvụánhaiôngdùngmuộiđènchữacácchữphạmhúychomộtsốbàithi,khihaiônglàmgiámkhảotrườngthiThừaThiênkhóaTânSửu(1841).

ChươngVII:TràSinhĐẠTÝQUÊNLỜI

Cómộtsốbạnđềnghịviếtthêmphầncẩmnangdạycáchthưởngthứctrà.Tôivẫnnghĩtràlàmộtnghệthuậtphicôngthức.TràĐạoNhật(Chanoyu)đánglẽđượcgiớithiệuởđâynhưlàmộtthídụvềnghệthuậtthưởngtrà,vìởChanoyu,tráivớiĐôngphươngbềnhbồnglãngđãng,lạitheonhiềuquythứcnghiêmngặt.Thậtra,nguồngốcnghệthuậtTràĐạoNhậtBảnlàchuyểntừlốiuốngtràởcácThiềnviệnTrungQuốcthờinhàTốngsang.Thờiđó,TrungQuốcuốngtràbộtvàdùngbát,yhệtnhưChanoyungàynay.TấtcảnguyêntắccủaChanoyuchỉchútrọngđếnviệcchútâm,trừngtâmcủanhàThiền.CộngvớiđặctínhbiểutrưngcaođộởvănhóaNhậtBản,màtathấytừloạithơHaikuđếnKịchMộc(⽊),từloạivườnNhậtBản(biểutrưngthiênnhiênthunhỏ)đếnkiếntrúcnhàở...chonênChanoyusốngsótchođếnngàynay.Tráilại,ThiềnTôngcũngmấtdấuởTrungQuốc,nóigìđếntràbộthaynghithứcuốngtrà.Từđầuthếkỷ20,vịquảnđốcBảotàngviệnNghệthuậtBoston,vốnlàngườiNhật,KakuzoOkakura,đãviếtmộtquyểnsáchnhỏmangtênBookofTea(TràThư).Cuốnsáchkháphổbiến,đãđượcdịchranhiềuthứtiếngvàcảtiếngViệt.Tôimongđộcgiảđãđọckỹquyểnnày.

VìkhôngmuốnviếtvềChanoyunhưlàmộtthídụvềnguyêntắchóanghệthuậtuốngtrà,tôiđànhphảiviếtphầnnàynhưlàphầnôntậplạinhữngkiếnthứctađượcthừahưởngởcácphầntrênkhitrìnhbàyvềTràSử,TràThưcũngnhưcácquanniệmriêngtưcủacácbậctràthủcổkim.

Trongphầnnày,độcgiảsẽđượchướngdẫnvềcáchthửtrà,chọnnướcphatrà,cáchphatrà,cácloạiTràCụcănbản...Nhưngxinthưatrướcởđây:Điềukiệncănbảnlàvấnđềtâmhồn.

Khicóđượcmộttấmlòng,mộttâmhồn,tấtcảnhữnggìcònlạichỉlàcáicớ,làphươngtiện,làphósản.Bên“dòngsôngLíchTrích”,mộtconkinhcụt,ởmộtngôichùaxâycấtdởdang,tôicũngđãuốngnhữnglytràngonnhất,từmộtcáiấmsứtvòi...NằmômbalônhìntrăngsaogiữaphitrườngheohútCùHanhchờmáybay,tôivẫncònnhớmùitràđỏnónghổitrongbiđông.NhữngđêmtrăngsángbạtngàngiữaAnLộc,tôivẫncònnhớnhữnglytràthôcuốicùngtrongbalôđấtbụi...Tôivẫnnhớnhữngđêmkhuyatỉnhrượugiữatrờiđôngtuyếtgiá,ngồiđốtlửanấunướcphatràgiữahaihàngnướcmắtnhạtnhòanhớvềquêhương,nhớvềnhữngbuổisángxaxưauốngtrà

vớicha,vớimẹ.

Vàchođếnnay...khitỉnhrượu...lúctàncanh,côđơnngậmngùinhìnngàythángrađi,lytràấmthơmnồngcũnglàngườibạntâmgiaocuốicùngcủamộtđời,đãchứngkiếnnhữngquãngđờingậmngùithươngnhớ,nhữngphươngtrờiviễnmộngxavời...Tôimongvàtinrằngtràsẽlàngườibạntriâmcủabạn.

THỬTRÀ

Cómộtlầntìnhcờtôiđượcmờiuốngthửmộtloạitràmàchủnhânvừanhiềutuổivừagiàucómờiuống,nhândịpôngmớiđithămTrungQuốcvềvớimộtíttràChínhSơnvôgiá.Giữađámkháchkháđông,phầnlớnlàngườilạvàcóvẻcaokỳ,đánglẽtôitừchốinhưngvìhiếukỳmuốnthửloạitrà“vôgiá”kia,tôiđànhởlại.

Điềunênnóilàkháchmờiđếnđềuđãuốngrượu,cũnglàloạirượuquýcủaTrungQuốc,trừtôichỉuốngnướcsuối(dànhchomộtvịuốngrượuTây)khibiếtđượcmờiđếnđểthửtrà.Cũngvìthếchủnhânđãnhìntôibằngconmắtriêng.

Khibắtđầuuốngtrà,mọingườiimlặng(kểcũngkhá,chứkhôngồnàochêkhennhưởnhiềuchỗkhác).Tấtcảkháchđềunângchénnhâmnhichútchút.Riêngtôiđưacảchénlênsụcsụcnhưsúcmiệng,rồinốchếtthậtnhanh.Gầnnhưtấtcảmọingườiđềunhìncáchuốngrấtthôlỗcủatôi,nhưngkhôngainóigì.

Nhưngđiềutôimuốnnóilàphầnkết.Saumộthaituầntrà,mọingườibắtđầuồnàokhen,lẽdĩnhiêncócảtôivìtràquảthậttuyệttrần.Nhưngsautiệcănmừng,tấtcảkháchravề,chỉcótôiđượcchủnhânthânmậtvàtrịnhtrọnggửikèmnửalạngtràquí.

Sựthật,chủnhânvớitôicũngkhôngcóliênhệgìthâmtrọnghơnvớicácvịkhác.Nhưngriêngvềviệcthửtrà,chủnhânlàngườidámbỏmộtlượngvàngđổilấymộtcântrà,ítnhấtôngcũngbiếtthếnàolàthửtrà,vàtựnhiênsinhlòngriêngtưvớikẻđồngđiệu.

Nóivềcáchthứcthửtrà,lẽdĩnhiênđólàmộtnghệthuậtcầnhọchỏivàthựctập.Giốngnhưrượu,muốnthửrượuphảilàngườisànhvềrượu,sànhkhôngphảilàngườiuốngnhiềumàlàngườibiếtthưởngthức.NếutôikhôngthểcửôngbạnTámTàngcủatôi,ngườiđãcókinhnghiệm70nămsay,ngườiuốngnhiềurượuhơncảtôiuốngnước,điPháplàmgiámkhảochấmrượu.Thì

bạncũngđừngnênỷyvàothànhtích50nămuốngtràcủamình,nếubạnchỉquenuốnghơnlàvượtđếnmứcthưởngthức.

Nghệthuậtthưởngtràcủabạnđồngýlàsẽgiatăngtheothờigiannhưconsốvớicấpsốcộng.Nhưngbạncầnhơnnữalàbộóc,làkinhnghiệmhọchỏivàthưởngthứcnhiềuloạitràngon...đólàconsốvớicấpsốnhân.Nghệthuậtlàmộtcáigìcầnphảihọcmớiđạt,nhưngnênnhớkhôngphảiaihọccũngđạt.

Cácbạnhọccáchchọntrà,chọnnước,phatrà...thưởngtrà,rồilạitrởlạibướcđầu:chọntrà,kinhnghiệmnhữnglầntrướcsẽkhiếnlầnchọntrà,thửtràsauđạtđượcthànhquảlớnhơn.Vịtràthơm,ngọt…cóthểtùythuộccánhânnhưngnhữngđiềusauđâyđềugiốngnhau:

a.Miệngsạch:Sạchvàkhỏemạnh,bạnkhôngthểnàothưởngtrà,thửtràvớibộrăngsâuhoặc...quênđánhrănghayvừaănmộtbữathịtbònướcchấmmắmnêmthậtngon.

b.Mũisạch:Bạncũngkhôngthểthửtràvớicặpmũiđangđặccứngvìchứngcảmcúm.

c.Mắtsạch:Mắtvànóirộngralàcảthânthểbạnphảiởtrongtìnhtrạngsạchsẽ,khỏemạnh.Liệubạncóthểthưởngtrà,thửtràkhibạncònđangvángvấtsốtthươnghànhaymớihùnghụcsửaxemìnhđầydầunhớtdơdáy.

d.Tấtcảnhữngđiềukiệnchủquantrênlàvềcơthểcủabạn.Bạncũngkhôngnênquênnhữngđiềukiệnkháchquanthídụtrờinóngquá,trẻconồnào,tiếngcãivã...đặcbiệtlàlýdokháchquanảnhhưởngđếnlýdochủquan:Vừauốngrượuhayvừaăncayxong,cácthầnkinhởlưỡi,ởmũikémbénnhạyvànhiềukhibịtêliệttrongchốclát.

đ.Bâygiờđến“trà”(cácbạnsẽđượchướngdẫncáchphatràsau).Cácbạnhãytậptrungquansátchéntrà,nhìnmứcđộtrongcủatrà,màutrà,ngửihươngvịcủahươngtràtrướckhiuống.

e.Bâygiờtràđãvừauống.Nóngđộ40độbáchphânlàvừauống,ởđộnày,tràvừamiệngnhất,ởđộnónghơnkhivừarótratràcóhươngvịđậmhơn,nhưngsứcnóngảnhhưởngđếnthầnkinhởmiệnglưỡi.Nào!Nângchén,bạnhãyuốngmộtngụmthậtlớnrồiựcthậtnhanh.Á!Cóvẻphàmtụcquákhông!Thưabạn,đâylàcáchthửtràcủacaothủ.Bạnnênbiếttrênlưỡibạncóbốnvùngtrigiác:Đầulưỡilàvùngphânbiệtmặnngọt,vùngnhậnvịđắngởtrênvàvùngnhậnvịchuaởsaucùng.Khiuốngtràtheocáchđó,tất

cảcáchệthốngthầnkinhvịgiácmớicùnghoạtđộngđồnglúc.Cùnglúchơicũngbốclênmũitheođườngthôngtrongmiệng,kíchthíchluônkhứugiác.Bạnnênbiết,linhgiácquantrọngnhấttrongviệcthưởngthứcthựcrakhôngphảilàvịgiácmàlàkhứugiác(khôngtinhômnàobạnbịcảmlạnh,nghẹtmũibạnhãythửgiùmtôivàithứrượungon,tràngon,nướcngonmàbạncholàngon,mặcdùlưỡibạnvẫnnhậnravịchuangọtđắngcay).

Bâygiờbạnđãhiểutạisaotôiđượcôngbạntặngtrà?

CHỌNNƯỚC

ĐọcxongchươngvềTràHữuvàphầntrênbạnđãthành“họcgiả”vềnướcphatràrồi.CáihiểucủabạnbâygiờthậtsựvượtquacáibiếtcủavănhàoNguyễnTuânkhiôngviếtVangBóngMộtThờirồiđó.Nhưngthưaôngbạnhọcgiảcủatôi.TôiđangởxứquêmùamandãSanJoseCalifornia,bạnđangởxứdầuhỏaTexas,takểrằngcốnhâncótìmra20nguồnnướcphatràngonnhấtthiênhạ,tacũngbiếtrằngtràLongTĩnhhạngnhấtphảiphavớinướcsuốiHổBáoTuyền,tacũngbiếtnướcsuốithượngnguồnlàngon,nướcgiếngchùacổtrênnúiđálàquý...nhưngtìmđâubâygiờ?

Sựthực,tươngđốithôi,ởđây[Mỹ]tôivẫntìmđượcnướcsuốithậtngon.MỗilầnđiSanFrancisco,tôivềtheoxalộ280,đếnxalộ91,tôirẽngayvàolốiđiHalfMoonBay,vừavàolốirẽ,tôingừnglạingangbênvệđường,ởđâycótấmbảngnướcsuốiBlackMountain.Nướcđượcđưaxuốngbằngvòisắt,lấychứavàothùngtựdo(nếuđôngngườithìphảixếphàng).

Hếtnướcsuối,bạncóthểrasiêuthịmualoạinướcsuốiđóngsẵntrongthùngnhựa5gallons.Hàtiệnhơnnữa,bạncóthểdùngnướcmáy.Đợinướclạnhchảymộtlúcrồihứngđựngvàochai,lọcquabằngbôngvảirồiđểđóchừnghaibangàychobay

mấtmấyhóachất.Tệhơnvàgấphơn,bạncũngcóthểlấytạmnướclạnhởvòinước,nhưngphảiđợichonướcchảymộthồichohếtnướcđãnằmsẵntrongốngnước.Tuyệtđốikhôngnênlấynướcnóngởvòinước,vìloạinướcnàyđã“ninh”quálâutrongthùngnướcnóng.Nướcsôimộtlầndùngkhônghếtthờiđổđi,hoặccấtđiđểuống.Tuyệtđốikhôngđượcđemđiđunlại.Nướcnhưvậynhạtthếch,mấtđicáitronglànhtươitốtcủanước.(Khônghiểutạisaocóngười“dám”dạythiênhạlàdùngnướcđunsôiđểnguội,rồiđunlạiđểphatrà).

Nếuđượcởtrênquêhươngđấtnướcthìtacóquánhiềunướcmưa,nước

giếngtronglànhđểpha.Tuynhiên,đừngbaogiờdùngnướcgiếngởthànhphố,loạinướcnàyđasốđềunặngmùi.Cóhailoạinướccáccụthườngtrầmtrồlàloạinướcsươngđọngtrênlásengiữahồvàloạituyếtchứatrongvạisành(mộtchitiếttrongtruyệnHồngLâuMộng).Cảhaitôiđềucódịpthử,nhưngthànhthậtxinđắctộivớicáccụ:Tôikhôngđồngý.TráilạivàođầuXuân,cácbạncódịpđicắmtrạiởvùngrừngnúicao,nướctuyếtbăngvừatanngâmrượuuốngcũngtuyệtmàphanướctràcũngquý.(Ởđây,tôithườngvàorừngnúiYosemitemùaXuân,mùahèthìđôngdukhách,bạnphảileonúiđisâuvàorừngxahơn).

TRÀCỤCĂNBẢN

Ởđây,tôixingiớithiệumộtsốTràCụcănbảnvàđơngiản.Từxưađếnnaycổnhânvàcáccaothủđềuđồngýlàtràngon,biếtphachếvàthờigianuốngtràlàquantrọnghơncả,TràCụcũngquantrọngnhưngsovớicácthứtrênthìsắphàngsaucùng.ChúngtađãthấycóngườikhoecóấmThếĐứcvớilạiMạnhThầnmàlạiphavớitràhộpsắtmuaởtiệmtạphóa.Hoặccóngườidámbỏtiềnmuatràquýhiếmnhưnglạikhôngbiếtpha,tràngonmàninhvớinướcsôiquálâuhoặcnướcnguộilạnhthìdùlàtràtiến,ấmchénlàấmriêngcủavuachúabênTàu,tathàởnhàuốngngụmtràtươinóngbỏngvớichiếcbátsànhmẻgóccònthíchhơn.

TràCụđầutiêncầnphảicólàấmphatrà.Nêndùngấmđấtvànêncóhaiấm,mộtấmđộcẩmvàmộtấmsongẩm.Đừngmuaấmlớn,cácbạnrồisẽthấycàngtiếnsâuvàođạo...trà,ngườitacàngthấyhiếmTràHữu.Hiệnnay,NghiHưngvẫnsảnxuấtấmđấtvàoloạivôđịch.Tôicóđượcmộtchiếcấmđắcýnhất,thânhữuthườngrấtthích.Nhiềungườitrầmtrồkhen.ĐóđíchthịlàấmđấtNghiHưng,muaởđâu?Bạnđoánsairồi!TôimuaởMacy’sSanJosevớigiáchỉcómườihaiMỹkim.ĐúnglàtôicũngcóấmcổNghiHưng,giátiềntấtnhiênlàkhácnhưngcánhântôilạithíchchiếcấmmườihaiđồngkiahơn.

Cùnglàmộtloạiấm,nhưngchiếcấmđượcdùngthườngxuyêncókhiquýgấp100lầncáiấmnguyênsibàytrongtủkính.Tôicómộtbíquyếtriêngkhiếnchiếcấmtôidùngvàinămmàcócái“keo”tươngđươngvớicáiấmđượcdùngcả100năm.Bíquyếtđólà,muaấmvề,bạnhãylấygiấynhámloạithậtnhuyễnđánhtronglẫnngoàithậtkỹ,rồichotràvàoninhđúngbảyngàybảyđêm,tiếptụcthêmnước,thêmtrà,chonướclúcnàocũngngậpcảấm.Ninhxongrửasơbằngnướclạnhrồiủvàotràkhômộthaituầnlễtrướckhidùng.

Khôngbaogiờđượcrửaấmbằngnướcxàbông,chỉrửabằngnướclạnh,kỳcọbênngoài,bêntrongchỉtrángnướcsôirồiđểkhô.

Vềchén,nêncómộthaibộchén.Nêndùngchénsứchotrànổinướcnhấtlàtràxanh.Tôicũngcómột,haichéntràdùngđểđộcẩmđólàchénđá(sành).Tốnnhiềutiềnvàochén,dâncaothủsẽcườibạnđó.Vớikhoảng20Mỹkim,ởSanFrancisco,bạncóthểmuađượcmộtbộbốnchénsứrấtđẹp.Tráivớiấm,chénphảiđượcrửakỹ,luôntrắngbóng,khôngbaogiờđểvươngmộtngấnnướcđậmmàu.Tráivớiấm,chéncổkhôngđánggiátrừtrườnghợpchénđẹp.

Nênmuamộtcáiđầm(thuyền)đểngâmấmvàchénchonóngtrướckhiphatrà.

Nhữngdụngcụsẽmuathêmkhitaynghềđãvững:Ấmđiện(loạitốtnhấtlàấmđiệnbằngsứ),lusành(đểđựngnước),nhiềubìnhđểchứacácloạitrà(bìnhcũnglàbìnhsứnắpchặt,phíatrongnắpcódánbấc),bátriêngđểđổtràtừbìnhquabáttrướckhiđổvàoấm,thìagỗhaythìatredàiđểlấytrà.

PHATRÀ

Đãcótràngon,cónướcngonvàTràCụhợpý.VềTràCụbạnđãbiếtkhánhiềuởchươngviếtriêngvềTràCụ,ởđâytôixingiớihạnvàomộtbộđồtràcănbảngồmcó:Ấm,chénsốlượngtùyngườiuống,tràthuyền(đựngấmtrà)hoặctràkhay(đựngnướcthừa),bìnhđựngtràvàthìagỗ(tre)múctrà.

Chuẩnbị:Bắcnướcsôi,đunkhánhiềunướcsôi.Nướcsôiở100độbáchphân,lấynướcsôiđổvàoấmvàtràthuyềnđểchoấmnóngđều.Rồiđổnướcởấmra.Lúcnàykhiấmđãnóngthìbỏtràvào.Tràvừabỏvàochếvàomộtchútnướcsôirồiđổnướcnàyđi.Nướcnàylànướcrửatrà,vừađổvàothìđổraliềnđểđủrửatràmàchưakịpngấm.Đổnướcrửaxongthìrótnướcsôivào.Lúcnàynướccònđộ90độrấtvừacholoạitràxanh.Bìnhthườngtràxanhloạitốtthìchỉđợichừng3phútlàtràđãngấm.Trongkhiđótrángsơcácchénbằngnướcnóngchonóngchén,hoặcchénđãđượcngâmtrongnướcsôicùngvớiấm.

Châmtrà:Róthaiphầnbatràtrongấmrachéntống.Đểlạimộtphầnbatrongấmlàmnướccốt,chothêmnướcsôivàoấmđểuốngtuầnthứhai.Chuyểntràtừchéntốngracácchénquân.Quagiaiđoạnngâmvàchuyểnsangchéntống,rồitừchéntốngchuyểnsangchéncon,lúcnàynướcđãvừauống.

Tómlại,tôichỉmuốntrìnhbàycáchphatràđơngiản,vàchỉmuốngiữởmứcđơngiảnnày.Kinhnghiệmvềloạitrà,sốlượngtràpha(ấmnhỏ,ấmlớn,độcẩm,songẩm,quầnẩm...)thựctếsẽtựdạybạn.Ởđâykhôngcómộtnguyêntắcnàongoàisựkiệnthựctế:

1.Nướctràmaunguộichonênphảicógiaiđoạnngâmtrángấmchénchogiữđượcnướcnónglâu,nhưđãnóiởtrên.

2.Mứcnướcsôirấtquantrọng.HồngTràcầnnướcsôigầnđủ100độ,loạiÔLongtràcầnnướctrên90độ,loạitràxanhởmức90độ,tràxanhloạithượnghảohạngphảiđểnướcsôinguộibớtxuốngcònđộ85độ.

Bạncóthểlàmmộtthínghiệmsauđây,dùngchungmộtloạitràThiếtQuanÂmđổvàobalythủytinhthậttrongvớisốlượngtràyhệtnhau.Lythứnhấtbạnphavớiloạinướcchưađếnđộsôi,đunnướcvàcanhđếnđộ80độthìlấyra.Lythứhaiphavớinướcđãsôiliêntiếpliêntụctrênbếpsuốt10phút.Lythứbaphavớinướcvừasôirồihạngayxuốngbếp(độ93độ).Bạnsẽthấygì?Lythứnhất,trànổilềnhbềnhtrênmặtnước,nướckhôngđủđộlàmtràbốcđầyđủhươngvị.Lythứhaixáctràphầnlớnnằmởdướiđáyly,hươngkhôngđủ,(nếmvàonướctràcóvịnhạt).Chỉcólythứbahươngvịbốcranồngnànhơncả,látràchìmnổirungđộngtheobọtkhôngkhílăntăn.

Tràphavớiđộnướcchưasôithìdễthấylàchưađủđộđể“bốc”hươngtrà.Nướcnónghơncầnthiết,thídụphatràLongTĩnhởmức99độ,thìhươngtràbốclênmạnhnhưngkhôngbền,khôngcóhậu.Nênnhớnướcphảiđunđếnđộsôigià(đủ100độ)rồiđợinguộibớt,chứkhôngphảikhôngcầnđunđếnđộsôi.

UỐNGTRÀỞĐÂU?NÊNUỐNGLÚCNÀO?

Lẽdĩnhiênởđâymuốnhỏivềviệc“thưởngtrà”chứkhôngcónghĩauốngchonhucầugiảikhát.CácbạnđãđọcchươngviếtvềTràThư,đãđượcnghecácbậccổđứcluậnbàn.Cácbạnnênđọclạivàtìmchomìnhmộthoàncảnhtươngđối,bởivìngàynaytrừmộtvàingười,đasốcònlạikhôngphảiaicũngcótràphòngriêngbiệt,lạigầnvườncảnhsắcunhã...Tôithìchorằnguốngtràtronglúctâmhồnnhànnhã,thanhtịnhtốtnhất.Ngượclạicũngcóthểnóiuốngtràlàlốitậpchotâmhồnthanhtịnh.

Cánhântôivẫnthíchuốngtràmộtmìnhbuổisánghoặcgiữađêmkhuyatịchmịch.Nhữnggiờphútđó,dùlàởtrongthưphòngtôivẫnthấymìnhtrảilòngthiêncổđượcvớitiềnnhân.Thỉnhthoảngđichơimộtmìnhhoặccắmtrại,

tôivẫnmangtràtheophauốnggiữađỉnhtuyếthaybênsuốivắng.Thúnàycánhântôigiữđượccảtrongthờiđilính.Trongbalô,tôiluônluôncómộtchiếcấmtíhonvàmộtgóitrànhỏcủamẹchọnchovớimộtchiếctáchsànhnhỏ(chỉchiếmchỗbằngmộtgóicơmsấyvànhẹhơnmộtgắpđạn).GiữarừngnúiTrườngSơnbạtngànvàtrongmáulửachiếntrậnngụttrời,tôivẫncòngiữlạiđượcmộtchúttâmlinhvàtìnhgiađìnhquachéntràđó.(Cácbạnđừngcholàcầukỳ,vìcácngườikháccũngvẫnuốngcàphê(nhiềukhilàgạorang)thìphachếcũngcònláchcáchhơn,lạiphảicóđường).

Hiệnnay,đạiđasốngườiViệtởHoaKỳđềucódưchấtđườngtrongmáu,rấtdễgâynênbệnhđáiđường,sạnthận,huyếtápcao...Nếubạntậpđượcthóiquenuốngtràsớmvàtối,tựnhiênsẽbỏđượccàphê.NgườiViệtuốngcàphêvớiđườnghoặcsữađặc.Đólàsốlượngđườngquantrọngnhấtmàbạnrấtdễdànggiảmbớtnếubỏcàphê(chưanóiđếnmộtsốtaihạicủacàphê).

LỢIVÀHẠICỦATRÀ

Đếnđâybạnđãbiếtđượckhánhiềuvềtràsử,TràThi,TràCụ,biếtcáchchọntrà,phatrà,têntrà...nhưngcũngnênbiếtthêmvềíchlợivàtaihạicủauốngtrà.

Cứtheosáchcổthìtràcóthểchữađượcbáchbệnhvàcòncóthể...trườngsanhbấttửvìuốngtrànữa.Tuynhiênítnhiềuchúngtacũngcó“bệnhkhoahọc”.Ởđây,tôixintómgọnvàidòngnóivềíchlợicủatràtheoyhọcTâyphương,khởiđầulàcácdượcchấtởtrà:

Caffeine:Cácbạnđừngvộinhảyxổmlênkhinghenóitràcóchấttinhcàphê(caffeine).Sựthật,mứcđộtinhcàphêởtràrấttốt.Nólàchấttácđộngchoconngườiluôntỉnhthức.Đặcbiệtchongườicóchứngbệnhmệtmỏi,buồnbãkhivừathứcdậy,haycầntỉnhtáođểtậptrungtưtưởng,làmviệcbanđêm...Lẽdĩnhiênngườinàokhôngquenđừnguốngtràvàobuổitối,cóthểlàmbạnmấtngủ.Mộtngàynămbảytôtràxanhlớnthìmứcđộcaffeinecũngkhôngđếnmứcbáođộngnhưbạntưởng.Tinhcàphêlạigiúpchoviệclọcmáu,thuậntiểu.Rấthiếmcóngườiuốngtràlạibịbệnhsạnthận.

Tannicacid:Chấttannicnàychốnglạicácchấtđộcalkaloid,chonênrấttốtchoviệctiêuhóacácloạithứcănnhiềumỡ.Chấtnàycòncótácdụngtiêudiệtnhiềuloạivikhuẩncóhạitronghệthốngtiêuhóacủaconngười.Saubữaănởcaolâunhiềurượuthịt,cácbạnuốngvàomộtlytrànónglàthấyngaykếtquả.Cácbạnđãthấytừxưa,cáctrànhânghétnhấtviệcphatrà

bằngbình,chénkimloại.Thưabạn,đólàkinhnghiệmlớnvìchấttannicacidnàycóthểlàmrỉkimloạivàhỗnhợpvớikimloạicóthểtáchạichongườiuống.

Cácchấtdầu:Trongtràcónhiềuloạidầuthựcvật.Đólànguyênnhânkhiếntràcóhươngvịthơmthongọtngào.Nhưngquantrọnghơnlàcácchấtdầunàycótácdụngrấtquantrọngtrongviệctrấntĩnhhệthầnkinh,làmphấnchấntinhthần,điềuhòahệthốnghôhấp.

Cácchấtvitamin:Trongtrà,ngườitađãtìmthấycácloạivitaminquantrọngchocơthểcủaconngườilàA,B2,D,PvàcảvitaminCtrongtràxanh.Đặcbiệtlàchỉcótràxanh(vàÔLongcóchútít)làcómộtchấtkimrấthiếmtrongcácloạiđồănthôngthườngnhưngrấtcầnchocơthểlàchấtnanganese.(Nênnhớnóichungthìtràxanhgiữđượcrấtnhiềudượctốtốt).

Saucảtrămnămuốngtràvànghiêncứutrà,cácnhàkhoahọcTâyphươngđềuphảicôngnhậnnướctràcóquánhiềulợiíchchocơthểconngười,kháchẳncàphêvàcô-calànhữngthứuốnglợibấtcậphại.NhưvậyĐôngvàTâyđãđồngý,trừmộtđiềungườitakhôngthểchứngminhđượclàuốngtràrồisẽtrườngsanhbấttử,cólẽvìtachưatìmđượcđúng“tràthần”chăng?

Cònvềđiểmhại?Lẽdĩnhiênbấtcứđiềugìtháiquáđềucóhại.Thếnàolàvừaphải?Sựthậtlàtùytheocơthểvàthóiquencủabạn.

Trướckhidừngbút,tôighilạiởđâynhữngnghiêncứucuốicùngcủayhọcTâyphươngvềloạitràxanh,đặcbiệtlàbaloại“bệnh”đángsợcủangườiHoaKỳhiệnnay:Bệnhmập,bệnhtimvàbệnhungthư.Thứnhấtvềbệnhmập.Ngườitađãcôngnhậnngườibắtđầuuốngtràxanh,chẳngcầntậpthểdụchayănuốngkiêngkhem,mỗinămtựđộngxuốngvàikílô.Ngàynay,tạicáctiệmtạphóa,cácbạnthấycóbàyloạitrà“diet”,đừngmuađắttiền.Thậtsựđâychỉlàloạitràxanh.Cácbạncóbiếtcâutụcngữtừngànnămnay“TầnphìViệtsấu”(NgườiTàumập,ngườiViệtgầy),trungbìnhngườiViệtthườngxươngxẩuhơnngườiTàu,bởivìngườiViệtuốngtrànhiều(Ngàyxưatachỉuống“chètươi”làloạitràxanh“trămphầntrăm”).CácbạncóthấyphầnlớnngườiViệtquaMỹđasốmậpsauvàinămởMỹ,rấtítaigầy.Mộttrongnhữnglýdochínhlàvìtauốngíttràxanhhơn.

Thứhai,bệnhtimvàhuyếtápcao.NgườitađãtìmthấyvitaminPtrongtràxanh,rấttốtchocácbệnhnhânbệnhtimvàngườicóáphuyếtcao.

Thứba,theothốngkê,trungbìnhngườiuốngtràítbịbệnhungthưhơn.

Nguyênnhânsẽcònphảinghiêncứusâuxahơn.