LEKSIONE MENAXHIMI

1

,

infrastrukture rrugore

mjete levizese

objekte te ndryshme sherbimi stacione terminale

infrastrukture ligjore

2nevoja per levizje

qellimi i levizjes

3

rezidencat

ndermarrjet ekonomike

hapesira territoriale ku shtihen

rezidencat dhe ndermarrjet

E

ST

SA

________________________________________________________ Menaxhim transporti______

1.Te pergjithshme mbi transportin dhe sistemet e transportit

Zhvillimi i transportit ka filluar shume shekuj me pare nepermjet transportit me kafshe.Me pas lindi dhe u zhvillua transporti ujor nepermjet anijeve me lopata ose vela.Pas shpikjes se rrotes dhe motorreve me avull lindi transporti hekurudhor.Ne kete kohe filluan te prodhohen disa mjete te transportit rrugor (auto).Me pas me shpikjen e motorrave me djegie te brendshme (nafte,benzine etj) transporti auto mori nje zhvillim te madh.Sipas analisteve dhe ekonomisteve te koheve te sotme nje sistem ekonomik eshte i zhvilluar nese ka nje sistem transporti te zhvilluar.Nga ekspertet e ndryshem te fushes se ekonomise dhe inxhinierise se transportit,sistemet e transportit jane konsideruar si skeleti kryesor i zhvillimit te ekonomise.Si perkufizim i transportit do te konsiderojme zhvendosjen e nje malli ose udhetari nga nje origjine “i” ne nje pike “j”.Si njesi matese ne transport perdoren:

- per mallra → ton ose ton⋅km

- per udhetare→ n⋅1000 udhetare , udhetar⋅km ose udhetar /km

Secila nga keto njesi,perdoret sipas rastit te vleresimit te nje sistemi.Aktualisht sot,zhvillimi i sistemit te transportit ne cdo vend varet nga disa faktore te cilet jane:

a) Demografik.Ka te beje me popullsine dhe perqendrimin e saj ne nje zone te caktuarb) Territoriale.Ka te beje me madhesine hapesinore e zhvillimit te aktivitetit te transportit

Faktori i pare ndikon tek te gjitha menyrat e transportit.Faktori i dyte nxit zhvillimin e disa menyrave te transportit.P.sh. ne zona me popullsi te madhe,zhvillim te madh ka transporti publik (urban,metro etj) dhe nuk eshte e zhvilluar menyra e transportit me tren.Faktori i dyte perparesi te madhe i jep zhvillimit te transportit hekurudhor dhe ajror.Ka shume shtete qe si rezultat i nje siperfaqe te madhe territoriale kane te zhvilluar transportin ajror,dhe me pak ndonje menyre tjeter.P.sh. Greqia,Hollanda etj,e kane te zhvilluar transportin ajror.

2.Cfare eshte sistemi i transportit

Le te konsiderojme nje hapesire territoriale E branda se ciles ekzistojne:

Bashkesia e 1 dhe 2 perben sistemin e transportit (ST).Ndersa 3 perben sistemin e aktiviteteve (SA).Sikurse shihet nga kjo paraqitje,sistemit i transportit ST dhe sistemi i aktiviteteve SA kane nje varesi te dyfishte me njera tjetren,d.m.th. per te zhvilluar sistemin e transportit duhet zhvilluar sistemi i

_______________________________________________________________________________1 ____


aktiviteteve dhe anasjelltas.Nese shohim elementet e ST,infrastruktura rrugore dhe mjetet jane dy elementet kryesore qe ndikojne ne nivelin e sherbimit te nje sistemi transporti.Ndersa tek pika 2. e sistemit te transportit,nje rendesi te madhe ka qellimi i levizjes.Tek pika 3 qe perben sistemin e aktiviteteve,tek rezidencat perfshihen numri i banoreve,mosha,lloji i profesioneve te punes dhe perqindja e njerezve qe kane leje drejtimi.Tek ndermarrjet ekonomike jepen specifikime me natyren e aktivitetit,e cila mund te jete prodhuese,tregtare ose njesi sherbimi.Ndersa persa i perket hapesirave territoriale,perfshihen vendndodhja,madhesia e siperfaqes qe zene rezidencat ose ndermarrjet ekonomike.Pika 1. e sistemit te transportit quhet edhe oferta e transportit (S),ndersa pika 2. quhet kerkesa (D).Bashkeveprimi i ofertes (S) dhe kerkeses (D) ben te mundur realizimin e sistemit te aktiviteteve (SA),duke bere transportin e mallrave,udhetareve ose sherbimeve.

Nisur nga konceptet e deritanishme hapesira territoriale E eshte funksion i: E=f ( R , V ,T ,Q )R – burimet e energjiseV – volumi i mallrave ose udhetareveT – transportiQ – kapaciteti i infrastruktures rrugore

Transporti T jepet nepermjet funksionit: T=f ( M , S , P )M – menyra e transportit (auto,tren,avion etj.)S – niveli i sherbimitP – cmimi

Niveli i sherbimit S varet nga:

Kerkesa (D) per transport varet nga dy elemente kryesore: Gjendja e sistemit te transportit,kryesisht oferta (S) Teoria e sjelljes individuale (ka te beje me reagimin e udhetarit kundrejt menyrave te transportit)

Ka udhetare te cilet preferojne nje menyre transporti komod pavaresisht nga cmimi.Ka dhe udhetare qe preferojne nje transport me cmim te lire pavaresisht nga komoditeti.Ne pergjithesi,kerkesa e transportit realizohet me menyrat e ekzistuese te transportit per te udhetuar nga nje pike “i” ne nje pike “j” (tren,autobus etj.).Kerkesa nuk shperndahet ne menyre proporcionale.Shperndarja e udhetimeve do te varet nga sjellja individuale.Ne rastet kur ekziston vetem nje menyra transporti,e gjithe kerkesa do te levize me kete menyre.

Nese kerkesa (D) eshte me e madhe se oferta (S) ose ndryshe kapaciteti C=[ mjete /ore ] do te lindi problemi i bllokimit te trafikut.Ndersa volumi aktual i mjeteve qe lind nga kerkesa per levizje eshte V= [mjete /ore ] .Raporti midis volumit aktual dhe kapacitetit te rruges,njihet si niveli i sherbimit te rruges:

LOS=VC

Nese raporti V

C tenton drejt 1,kemi te bejme me bllokim te trafikut.Nese V

C=0 . 25

levizja e mjeteve eshte e lirshme.Kemi gjashte klasifikime te nivelit te sherbimit:

_______________________________________________________________________________2 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______LOS A=0. 25. .. .. . .. .. . .. .. .. . .. ..LOS F=1

Per te perballuar problemet e bllokimit te trafikut,dy jane nderhyrjet qe behen:1. Menaxhimi i trafikut2. Ndryshimi i infrastruktures rrugore

Sipas menyres se pare,nese kemi bllokim te trafikut,per te shmangur kete bllokim,behen nderhyrje ne menyren e qarkullimit te mjeteve:

Shihet se varianti 2 eshte me i shkurtri dhe kryhet me shpejt,keshtu qe te githe mjetet do te tentojne te kalojne nga kjo rruge duke ulur ndjeshem nivelin e sherbimit.Per te shmangur kete fenomen,nepermjet menaxhimit te trafikut nderhyet duke e shperndare qarkullimin e mjeteve sipas varianteve 1 dhe 3.Nje menyre tjeter eshte duke vendosur nje tabele ne variantin 2 qe ndalon qarkullimin e mjeteve mbi 5ton.

3.Klasifikimi i menyrave te transportit

Sistemet e transportit sot klasifikohen ne gjashte menyra:

1.Transport rrugor (auto)2.Transport hekurudhor3.Transport detar (ujor)4.Transport ajror5.Transport me tubacione6.Transport me konvejer

1.Transporti rrugor.Transporti rrugor kryhet me mjete levizese mbi rruge (me goma,zinxhire,te kombinuara).Kemi dy lloj qellimesh te transportit rrugor:

1. Transport mallrash2. Transport njerezish

Gjithashtu,transporti rrugor mund te jete brenda vendit ose jashte vendit.Transporti i mallrave ndahet ne dy grupe:

1. Te zakonshem2. Te rrezikshem (karburante,radioaktive etj.)

Per secilen nga llojet e mallrave ka nje infrastrukture ligjore per te shmangur incidentet.Persa i perket distances per transport rrugor,me i perhapur eshte transporti per distanca deri 100 km.

_______________________________________________________________________________3 ____


2.Transporti hekurudhor.Transporti hekurudhor ka te njejtat cilesi si transporti rrugor,por e vecanta e kesaj menyre eshte kosto e ulet e transportit,sepse ka volum te madh pune.Transporti hekurudhor perbehet nga lokomotiva dhe vagonat te cilat se bashku quhen garniture.E vecanta ndaj transportit rrugor eshte se transporti hekurudhor kerkon kushte gjeografike te caktuara per levizje.Maksimumi i pjerresise eshte 13%.

3.Transporti detar.Transporti detar kryhet per transport mallrash dhe udhetaresh brenda ose jashte vendit.Karakterizohet nga nje kosto e ulet e transportit por e meta eshte shpejtesia e ulet e levizjes.Ne transportin ujor perfshihet dhe transporti ne lumenj e liqene.Ne te tre menyrat e para te transportit per levizje perdoret lenda djegese (nafte,benzine dhe gaz).Persa i perket transportit te brendshem detar,sic thame per transportin ajror,rendesi te madhe ka largesia midis origjines dhe destinacionit.Me zhvillimin e industrise se prodhimit te mjeteve levizese,si rezultat i anijeve detare,sot pervec anijeve per transport detar ka edhe anije industriale ne formen e fabrikave ose konteinereve per sherbime dhe prodhime te ndryshme.P.sh. jane disa anije kombinat peshku,per kerkime lendesh djegese lendesh djegese (nafte),eksplorime shkencore etj.

4.Transporti ajror.Eshte nje menyre e levizjes se mallrave ose njerezve nepermjet mjeteve fluturuese.Pas viteve 1900 transporti ajror filloi te marre nje zhvillim te konsiderueshem.Karakteristike kryesore e kesaj menyre transporti eshte shpejtesia e madhe e levizjes (si rezultat koha e vogel per ne destinacion,komforti dhe komoditeti i larte por kosto shume e larte).Transporti ajror ndahet ne funksion te objektit qe transportohet:

1. Per udhetare2. Per mallra

Kapaciteti i avioneve varion nga 4 persona (helikopter kacator) deri ne 650 persona ne bord.Pothuajse ne te gjitha shtetet,transporti ajror eshte privat.Kemi thene qe nje nder faktoret kryesore qe ndikon ne menyren e udhetimit (auto,tren,detar dhe ajror) eshte distanca e udhetimit nga origjina ne destinacion,dhe per distanca mbi 1000 km transporti ajror ze vendin e pare.Kohet e fundit,transporti rrugor,hekurudhor dhe detar jane quajtur dhe transport siperfaqesor,perjashtuar transportin ajror qe trajtohet si menyre e vecante.Ne proceset e operimit (fluturimit) te procesit ajror dallojme dy menyra:

1. Fluturime te planifikuara me orare2. Fluturime te paplanifikuara (charter)

5.Transporti me tubacione.Kjo menyre transporti sherben per te levizur (zhvendosur) mallra te ndryshim.Kemi dy menyra te transportit me tubacione:

1. Transport me tubacione per materiale te ngurta2. Transport me tubacione per materiale fluide

Nje sistem transporti me tubacion eshte i perbere nga pajisjet e meposhtme:1.Elektromotorri2.Pompa3.Tubacioni i daljes4.Depozita e materialit5.Destinacioni

_______________________________________________________________________________4 ____


Elektromotorri 1 sherben per t’i dhene levizje pompes 2.Ne pergjithesi pompa perbehet nga nje rotor me flete.Materiali thithet nga depozita 4 nga pjesa anesore e rotorit dhe dergohet ne daljen aksiale te tij.Nepermjet tubacionit 3 transportohet ne destinacionin 5.Ne funksion te konstruksionit te pompes (ventilatorit) hyrja e materialit mund te behet ne drejtimin aksial dhe te dale ne drejtimin radial.Kushti per transportin e lendeve te ngurta me ajer eshte qe forca shtytese e ajrit te jete me e madhe se pesha e grimces se materialit.Ne pergjithesi transportohen materiale te bluara (cimento etj.).Mundet qe te perdoren dy variante te spostimit te materialit te ngurte:

1. Me shtyrje2. Me thithje (vakuum)

Menyra e dyte e transportit me tubacione i fluideve e ka skemen teknologjike si menyra e pare.Ne rastin e dyte energjine mbartese levizese e merr vete fluidi.Ne kete rast pajisja kryesore,pompa,mund te jete me konstruksion te helikes me forma te ndryshme.Ne transportin e lendeve djegese,te gjitha montimet midis dy detaleve duhet qe te ndermjet tyre te vendosen izolante (guarnicione),kjo per faktin se gjate transportit te lendeve lindin shkarkesa hidrostatike.

6.Transporti me konvejer.Kjo menyre perdoret kryesisht per transport (zhvendosje) te mallrave te ngurte,te madhesive nga me te ndryshmet.Avantazh i kesaj menyre transporti eshte distanca e madhe midis origjines dhe destinacionit,si ne planin horizontal ashtu edhe ate vertikal.Elementi kryesor i konvejereve eshte shiriti mbi te cilen vendoset materiali.Shiriti mund te jete prej gome (rryp transmisioni) ose materiali metalik.Skema kryesore e nje sistemi transporti me konvejer eshte si me poshte:1.Elektromotorri2.Reduktori (zvogelon numrin e rrotullimeve)3.Tamburi4.Rripi5.Konstruksioni

_______________________________________________________________________________5 ____


Nje element i rendesishem eshte kendi i pjerresise α .Per te bere transportin e materialeve kur transporti eshte vendosur ne pozicion te pjerret duhet te plotesohet kushti qe koeficienti i ferkimit “f” midis

materialit dhe rripit te jete f ≥α .Materialet e buta kane α deri 45 ° .Per te rritur kendin e transportierit ne rastet kur “f” eshte shume e vogel jane prodhuar shirita transportieri me kova.Ka dhe raste me rrip zinxhiri,qe perdoret ne industrite e renda per te transportuar detale te ftohta ose te nxehta.Pervec ketyre menyrave te transportit ka dhe shume pajisje te tjera per transport te cilat mund te klasifikohen ne njeren nga menyrat e trajtuara.P.sh. transporti me teleferik sherben per transportin si te njerezve ashtu edhe te mallrave dhe klasifikohet sipas menyres se transportit me konvejer.Ndryshimi midis transportit te mallrave dhe udhetareve eshte edhe ne shpejtesine e levizjes.Ne pergjithesi mallrat kane shpejtesi me te vogel levizjeje.

4.Historiku i zhvillimit te menyrave te transportit.Krahasimi midis tyre.

Qe nga lindja e sistemeve dhe menyrave te transportit kane kaluar shekuj dhe zhvillimi i tyre nuk ka qene i harmonizuar por ne funksion te zhvillimeve ekonomike ka pasur dhe diferencime midis menyrave te transportit.Ne skemen e meposhtme,zhvillimi i ekonomise dhe i menyrave te transportit eshte ndare ne tre periudha.

_______________________________________________________________________________6 ____


Zhvillimi i transportit ka pasur nje drejtim sipas kurbave 1(transporti privat) dhe 2(transporti publik)Ne te njejten menyre mundet qe te trajtojme edhe historikun e te gjitha menyrave te transportit qe nga vitet e lindjes se tyre deri ne ditet e sotme dhe tendenca ne te ardhmen.Paraqitja grafike do te jete si me poshte:

Sikurse e kemi permendur,menyra e pare e transportit ishte me kafshe,e cila filloi te shuhet rreth 1900 sepse gjate viteve 1900 nje zhvillim te ndjeshem mori transporti detar (ujor).Gjate periudhes se zhvillimit te transportit detar,si rezultat i zhvillimit te motorrave,transporti hekurudhor pati nje zhvillim te madh,sidomos gjate viteve 1950-1980 dhe pas 1980 ka pasur tendence ne renie,kjo si rezultat i nje zhvillimi te madh te transportit automobilistik,tendenca e te cilit vazhdon ne rritje edhe ne ditet e sotme.Pas 1960 lindi dhe u zhvillua shume transporti ajror,i cili konsiderohet si i shpejte por me kosto me te larte se te tjeret.Te gjitha menyrat e transportit qe folem perdoren si per mallra ashtu edhe per pasagjere.

5.Sistemet e transportit ne vendin tone

Edhe ne vendin tone ekzistojne dhe funksionojne te gjitha menyrat e transportit per te cilat kemi folur.Ky sistem transporti per vendin tone ka nje klasifikim dhe zhvillim ne vite si me poshte:

_______________________________________________________________________________7 ____


Transporti rrugor ndahet ne 2 menyra ne funksion te largesise midis vendeve fqinje:- Kombetar (i brendshem)- Nderkombetar (i jashtem)

Transporti i pasagjereve kryhet nepermjet ndermarrjeve ose shoqerive private me linja interurbane (autobus),me linja urbane (transporti publik),me taksi ose me vetura private.Transporti suburban kryhet midis qendrave te banuara dhe periferise (qender-komune).Transporti i mallrave kryhet nepermjet mjeteve te renda (kamiona) private ose shoqerore.Per transportin nderkombetar te mallrave dhe pasagjereve ekziston nje pakete ligjore e cila rregullon marredheniet midis shteteve per levizjen e mallrave dhe pasagjereve.Shoqata ANALTIR rregullon marredheniet midis shteteve per mallrat dhe udhetaret.Qe te jesh transportues nderkombetar mallrash dhe udhetaresh duhet te jesh anetar i kesaj shoqate per te marre dokument qarkullimi nderkombetar (dizvolte).

Menyra II – Transporti HekurudhorSikurse dhe transporti rrugor,transporti hekurudhor klasifikohet ne kombetar dhe nderkombetar (vetem me Malin e Zi per karburante,gaz etj.)Eshte kryer nje studim per tu lidhur me hekurudhe me Maqedonine.Transporti hekurudhor ne vendin tone vitet me te mira te zhvillimit te tij i ka patur nga 1960-1988 (rreth 80%).Kjo per arsye se shteti kishte vendosur disa kufizime qe nuk lejohej transporti i mallrave dhe pasagjereve ne linja paralele me hekurudhen.Pas viteve ’90 transporti hekurudhor pesoi nje renie drastike,kjo si rezultat i zhvillimit te menjehershem te transportit rrugor,dobesimi i shtetit ne menaxhimin e hekurudhave,privatizimi i ndermarrjeve ekonomike dhe mbylljes se ndermarrjeve,faktore te cilet cuan ne renien e volumit per transport me hekurudhe.

Sot aktualisht,volumi i punes nepermjet hekurudhes ze (1÷3 )% .Arsye tjeter e rrenimit te hekurudhes jane dhe mosinvestimi ne infrastrukture,si rezultat i nje sherbimi jo te vazhdueshem e te planifikuar,e ka bere te pasigurte levizjen e trenave me shpejtesi te madhe.Pas viteve ’90 nje sere segmentesh hekurudhore dolen jashte perdorimit ose u shkaterruan.Nga studimet e kryera mbi gjendjen e sistemit te transportit ne vendin tone,vazhdimisht theksohet qe t’i jepet prioritet transportit hekurudhor per avantazhet qe ka lidhur me kostot e transportit.Pervec renies ekonomike pati dhe nje mbyllje te disa linjave hekurudhore dhe reduktime te orareve te trenave,me qender nga Tirana drejt qyteteve.Mosfrekuentimi i transportit hekurudhor per mallra dhe udhetare erdhi si pasoje e konkurences qe po behej nga transporti automobilistik.Transporti hekurudhor kishte shpejtesi levizje te vogel si per mallrat dhe udhetaret,komoditet te ulet dhe pasiguri ne transportin e mallrave (gjate transportit dhe ruajtjes ne stacionet e trenit).Transporti automobilistik pas viteve ’90 shfaqi disa parametra pozitive me te mire sesa transporti hekurudhor si:kosto me e ulet,transport me i shpjete,siguri me e larte dhe ne destinacione nga me te ndryshmet.

_______________________________________________________________________________8 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Pervec ketyre elementeve,nje ndikim te madh ne transportin hekurudhor pati dhe infrastruktura

hekurudhore e dobet.Nga shpejtesia e planifikuar per levizje (60÷70 ) km /h sot levizin me shpejtesi (30÷35 ) km /h .Gjate diteve te sotme volumi i transportit per udhetare eshte rreth 1100000÷1200000

pasagjere ne vit,krahasuar sidomos me vitet ' 60÷' 80 kemi nje renie afersisht 20 here.Po keshtu dhe

transporti i mallrave ka nje renie prej 25÷30 here.Sot sistemi hekurudhor operon me shume pak linja dhe ndodhet ne fazen e nje ristrukturimi per tu ndare sektori i infrastruktures me vete dhe ai i shfrytezimit me vete.

Menyra III – Transporti DetarKjo menyre transporti ka lindur pas viteve ’35.Sot aktualisht transporti detar i mallrave dhe i pasagjereve kryhet nepermjet kater porteve:Durres,Vlore,Sarande dhe Shengjin.Nisur nga volumet e punes,porti i

Durresit kryen rreth (66÷68 ) % te volumit te punes,porti i Vlores rreth 22% ,porti i Shengjinit rreth 12 %

dhe i Sarandes (2÷3 ) % .Porti i Sarandes kryesisht eshte nje port turistik per udhetare por ka dhe kalata per ngarkim-shkarkim te mallrave.Porti i Durresit dhe i Vlores jane universal,ndersa ai i Shengjinit pothuajse vetem per mallra.Teresia e te gjithe mjeteve lundruese quhet flota detare me tonazh nga (200÷300 ) ton deri ne (5000÷10000 ) ton.

Nje nder problemet kryesore ne porte eshte thellesia e basenit ku ankorohen per perpunim anijet dhe tragetet.Me gjeresisht persa i perket infrastruktures se porteve do te flitet ne leksionin e ardhshem.

Menyra IV – Transporti AjrorKjo menyre transporti ka filluar pas viteve 1984.Klasifikohet ne te brendshem dhe

nderkombetar.Transporti ajror i brendshem ka ekzistuar vetem disa vite 1928−1940 .Sot transporti i brendshem ajror nuk ekziston.Aeroporti i vetem nderkombetar eshte ne Rinas,me te cilin kryen 18000 fluturime ne vit (linja te rregullta) dhe rreth 1800 charter.Kane rreth 1100000 udhetare ne vit,per dhe nga aeroporti.Ne kete aeroport operojne rreth 16 kompani fluturimi.Ka perfunduar dhe aeroporti i Kukesit i cili nuk eshte vene ne shfrytezim qe kur ka perfunduar.Ne vendin tone ekzistojne dhe disa aerodrome te cilat mund te sherbejne per ngritje-ulje te helikoptereve ose per ndertimin e aeroporteve te reja.Sot aktualisht lidhur me transportin e udhetareve nga jashte vendit,68% e tyre kryehet me transport

rrugor,(11÷13 ) % me transport ajror dhe (22÷25 ) % me transport detar.Aktualisht,zhvillimi i menyrave te transportit ne vendin tone jepet nga grafiku i meposhtem:

Transporti i mallrave ose i udhetareve me me shume se dy menyra transporti quhet transport multimodal.Vete transporti multimodal ka dhe dy klasifikime te tjera:1-Intermodal2-I kombinuar

_______________________________________________________________________________9 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Transporti i mallrave me mjete te nderrueshme qe kryhet me me shume se dy menyra pa bere dorezimin e mallit gjate periudhes se ndryshimit te transportit,quhet transport intermodal.Transporti i kombinuar eshte nje forme e transportit intermodal,por fillimi dhe fundi behen patjeter me transport rrugor.

E gjithe procedura e transportit intermodal kryhet neperjmet disa agjensive te quajtura “Operatore Transportues Multimodal “ (MTO).Si rezultat i kombinimit te menyrave te transportit,arrihet qe ky transport te behet me nje kosto me te ulet se nje menyre e vetme transporti.Transporti i kombinuar dhe zgjedhja e menyrave te transportit behet sipas llojit te mallit.Per mallra me shumice qe kane dhe kosto te vogel preferohet transporti

detar,hekurudhor dhe rrugor.Per mallra me vlere te larte (valute,flori etj.) kryesisht perdoret transporti ajror si menyre me e sigurte,edhe pse ka kosto te larte.Persa i perket avantazheve qe ka nje menyre ose nje tjeter,theksojme qe transporti rrugor ka avantazh te shpejte ngarkim-shkarkimin,dergimin ne destinacione te ndryshme,shpejtesi te mire dhe siguri te mjaftueshme,por perdoret per transporte me sasi jo shume te madhe.Transporti detar ka avantazhe pozitive sasine e madhe te mallit qe transportohet dhe si rezultat kosto te vogel,por ka te mete kohen e madhe te dergimit,ngarkim-shkarkim te vonuar dhe siguri jo shume te larte.Transporti hekurudhor ka si avantazh,edhe ky sikurse transportin detar,per sasira te medha dhe si te meta ngarkim-shkarkim te gjate dhe siguri shume te ulet.Jane pikerisht kombinimi i cilesive me te mira i cdo menyre transporti qe detyrojne MTO-te te zgjedhe menyrat e transportit nga origjina ne destinacion.Jo te gjithe mallrat transportohen nepermjet paketimeve,konteniereve ose paletave per shkak te vleres se tyre dhe natyres se mallit.Si rezultat i ndryshimeve social-politike dhe ekonomike te vendit tone pas ’90,sistemi yne i transportit ka pesuar ndryshime te medha.Keto ndryshime mund te klasifikohen ne kater fusha:

1.Fusha teknike (ka ndryshime cilesia e mjeteve te transportit dhe llojshmeria e tyre)2.Ne strukturen e udhetimit (ka diversitet udhetimesh)

3.Aspekti social (eshte rritur niveli i jeteses,eshte rritur GDP,si rezultat dhe kerkesa per transport)4.Infrastruktura (kane ndryshuar parametrat gjeometrike te rrugeve duke iu pershtatur kushteve europiane si p.sh. sinjalistika per te siguruar nje levizje te sigurte te mjeteve.Sot tek ne akoma nuk ka perfunduar nje ligj per ndertimin dhe mirembajtjen e rrugeve)

6.Kerkesa dhe oferta ne transport

Kur trajtuam sistemin e transportit thame qe perbehej nga dy elemente kryesore qe ishin:oferta dhe kerkesa.Tek oferta benin pjese:infrastruktura,mjetet,rregullat dhe instrumentet e ndryshem rregullues etj.

_______________________________________________________________________________10 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Tek kerkesa dy ishin elementet baze qe gjenerojne udhetime:nevoja per levizje,sjellja individuale etj.Te dyja keto shtylla baze te sistemit te transportit nuk do te ekzistonin pa qene sistemi i aktiviteteve,pra sikurse shihet te tre keto elemente plotesojne njeri-tjetrin dhe bejne te mundur zhvillimin e zones per te cilen behet fjale.Kerkesa ne transport ndikohet dhe nga faktore te tjere:komoditeti i transportit,shpejtesia,siguria etj.Kerkesa ne funksion te gjithe elementeve qe e gjenerojne ate mund te jepet si funksion i tyre:

D=f (Px , P y , M , H )ku:Px - cmimi i menyres levizjesP y - menyre tjeter alternative per te kryer kete zhvendosjeM - sasia e lekeveH - disa faktore te tjere qe ndikojne ne oferten per transport te cilet nuk luajne ndonje rol vendimtar per te ndryshuar menyren e udhetimit

Zakonisht,kete funksion te kerkeses e shkruajme:Q x

d=f (Px , P y , M , H )

Ne forme matematike,shprehja e pergjithshme e funksionit te kerkeses do te jete:

Q xd=α0+α x Px+α y P y+αM M +αH H

ku:α 0 - koeficient i lireα x - koeficient qe tregon peshen qe ka cmimi me menyren x te udhetimit,ne pergjithesi α x→ (− )

α y - koeficinet qe tregon peshen qe ka cmimi me menyren alternative te udhetimitα M - koeficient qe jep peshen qe ze paraja ose te ardhurat e personit

Ne menyre analoge nisur nga faktore qe ndikojne ne oferten e transportit sikurse jane:Infrastruktura dhe parametrat gjeometrike,niveli i sherbimit etj.Forma e pergjithshme matematikore e ofertes do te jete:

Q xs=β0+βx Rx+β y K y+β M LM +βH H

β0 - koeficient i lireRx - infrastrukturaK y - alternative tjeter infrastruktureLM - niveli i sherbimitH - elemente te tjere

Te dyja shprehjet e ekuacionit te mesiperm paraqiten me grafiket si me poshte:

_______________________________________________________________________________11 ____


Meqe cmimi eshte nje nder faktoret kryesore te kerkeses,merret me shpesh ne ekuacionet per zgjidhjen e kerkesave per udhetime nje forme ekuacioni qe eshte:

Q xd=5000−0 .02 P

Nje ekuacion tjeter i ofertes do te ishte:Q x

s=3000+0 .1 R

Interpretimi i grafikut kerkese-oferte:

Supozojme se cmimi i biletes eshte P1 .Per sistemin e transportit aktual me cmimin P1 na ofrohet niveli Q1

s i ofertes dhe nivelin Q1

d te kerkeses.Shohim qe Q1

d eshte me e madhe se Q1

s,qe do te thote se oferta

(infrastruktura etj.) nuk na e perballon kerkesen per levizje (fluksi i trafikut).

Segmenti AB tregon tepricen e fluksit te mjeteve.Nese rrisim cmimin nga P1 ne P2 ,shohim qe oferta qe ofron sistemi i transportit eshte me e madhe se kerkesa per levizje,qe do te thote se infrastruktura rrugore e perballon fluksin e mjeteve dhe ka mundesi te thithe akoma fluks.Nese cmimi i transportit do te jete

sipas P3 ,ne kete rast sistemi i transportit eshte ne ekuiliber,qe do te thote se sasia e ofruar eshte sa kerkesa per levizje.

Ne realitet grafiku kerkese-oferte eshte si me poshte:

Nese kemi nje ndryshim sadopak te kerkeses ose ofertes,ky ekuiliber prishet.Per rregullimin dhe ruajtjen e ekuilibrit,perdoren dy menyra:

1.Menyra manaxheriale2.Nderhyrja ne infrastrukture (oferte)

Ne transport punohet mbi piken e ekuilibrit.Segmenti CD perfaqeson tepricen e ofertes

- Disa veti te ofertes dhe kerkeses

_______________________________________________________________________________12 ____


1.Si rezultat i ndryshimit te cmimit,ndodh ndryshimi i kerkeses dhe ofertes.Raporti midis ndryshimit te sasise se ofruar “Q” dhe cmimit “P”,quhet elasticiteti i kerkeses ose ofertes.Shenohet:

E= ΔQ/QΔP /P

=P⋅ΔQQ⋅ΔP

2.Kerkesa eshte dinamike,d.m.th. ndryshon ne funksion te kohes.Jo gjate gjithe periudhes se dites ose ores,kerkesa eshte konstante.Ajo mund te kete nje cikel te ndryshem gjate dites si me poshte:

Shohim qe ne disa intervale kerkesa ka vlere maksimale,qe do te thote se oferta e sistemit te transportit duhet t’i pergjigjet ketyre vlerave maksimale.Per te pare dhe krahasuar kerkesen dhe oferten eshet e nevojshme qe te dihen dhe flukset maksimale te mjeteve ose udhetimeve,oret pik te tyre dhe njekohesisht te dihet vlera maksimale e fluksit qe na e ofron infrastruktura (oferta).

3.Kerkesa eshte e vazhdueshme dhe nuk mund te konservohet.Si rezultat i plotesimit te nevojave dhe komoditetit te sistemit te transportit,kerkesa per levizje eshte e vazhdueshme,gjate gjithe periudhes se aktiviteteve social-ekonomike.Kjo kerkese duhet plotesuar ne momentin e duhur dhe nuk mundet qe te ruhet dhe te behet ne nje periudhe tjeter kohe.

P.sh. ne mengjes rreth (85÷90 ) % e udhetimeve kryhen per te shkuar ne pune,shkolle etj. dhe qe duhet bere patjeter.Per shkak te mungeses se ofertes nuk mundet qe 50% e ketyre udhetimeve t’i spostojme.Kjo vazhdueshmeri e kerkeses dhe mos ruajtja e saj e ben te veshtire studimin dhe manaxhimin e kerkeses per levizje.Vetia e dinamizmit dhe vazhdueshmerise se kerkeses per transport shfaqet jo vetem gjate dites (si ne grafik) por edhe gjate njesise se kohes (1 ore) sipas nje grafiku te kesaj natyre:

_______________________________________________________________________________13 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Forma e grafikut te shperndarjes orare ndryshon gjate dites.Ne periudha te caktuara ditore arrihe vlera

maksimale te fluksit te mjeteve.P.sh. gjate 1 dite fluksi maksimal i mjeteve arrihet ne oraret 700÷900

,1100÷1300

dhe 1600÷1800

Keto flukse perputhen me kerkesen maksimale per levizje qe kryhet nga komuniteti ne nje zone urbane.Sic thame per dinamiken dhe vazhdueshmerine e kerkeses per levizje,ajo ndryshon edhe gjate diteve te javes edhe muajve.Nga matjet dhe studimet e ndryshme,shperndarja e fluksit te mjeteve (kerkeses per transport) rezulton sipas grafikut te meposhtem,ku vlerat maksimale arrihen ne ditet :E hene,E marte dhe E premte per zonat urbane,dhe flukset maksimale per rruget jashte zonave urbane arrihet ne ditet: E hene,E marte,E shtune dhe E diele.

Ndersa paraqitja e shperndarjes se mjeteve gjate vitit jepet ne grafikun e meposhtem:

4.Nje veti tjeter e kerkeses per levizje eshte varesia e saj nga hapesira territoriale e sistemit te transportit.Kerkesa per transport pasqyron natyren e sistemit te aktiviteteve si:gjendjen social-ekonomike te zones,popullsia (demografia) dhe hapesira territoriale e aktiviteteve ekonomike.Kerkesa per levizje nuk eshte uniforme per te gjite kete hapesire dhe nuk mundet te ekzistojne te gjitha menyrat e levizjes.Ne uniformitetin e menyres se transportit ndikon dendesia e popullsise,ndersa per shtrirjen e menyrave sa me te shumta te transportit ne nje zone urbane,pervec popullsise,ndikon dhe ekzistenca ose jo e infrastruktures.Varesia e menyrave te transportit nga madhesia e hapesires territoriale ben reduktimin e disa menyrave te transportit dhe zhvillimin e disa menyrave te transportit dhe zhvillimin e disa menyrave te tjera te transportit.Ne tabelen e meposhtme jepen menyrat e transportit ne funksion te distancen se udhetimit (madhesise se hapesires territoriale).

DistancaMenyra e transportit

Rrugor Detar Hekurudhor Ajror0÷50 + +

0÷250 + - +0÷500 - + + -0÷1000 - + - +mbi 1000 - + --- +

_______________________________________________________________________________14 ____


+ →ekziston− → fillon te linde− →bie−−−→pothuajse bie

Gjate analizes se kerkeses verejme qe mosperputhja midis kerkeses dhe ofertes mun te na shfaqet ne tre menyre:D=SD>SD<S

Ne inxhinierine e transportit synohet drejt variantit te trete,ne te kundert me tregtine ku S>D qe te ulet cmimi.

Faktoret qe shkaktojne prishjen e variantit tre jane:Grupi I – faktore te jashtemGrupi II – faktore te brendshem

Ne faktore te jashtem eshte i veshtire te nderhyet dhe te frenohet ndikimi i tyre pasi ne grupin e faktore te jashtem bejne pjese : rritja e mireqenies se komunitetit,permiresimi i kushteve te udhetimit,kerkesa ne rritje per menyra te tjera transporti,faktore te cilet cojne ne rritjen e numrit te mjeteve ne pronesi,e cila ndikon ne uljen e ofertes (rritet fluksi i mjeteve ne rruge,kjo sjell uljen e shpejtesise se qarkullimit).

Ne faktore te brendshem futen : parametrat e rruges.Si rezultat i mosprojektimit te sakte te parametrave gjeometrike te rruges dhe i demtimit te saj ndodh mosrealizimi i zhvendosjes se fluksit dhe per pasoje bllokim trafiku.Tek faktoret e brendshem eshte me e lehte nderhyrja,sidomos ne rastet e mirembajtjes,ndersa si rezultat i ndryshimit te parametrave te projektuar kerkohet nje analize me e gjate duke vleresuar sa eshte kerkesa aktuale duke parashikuar investimin qe do te behet te oferta (rruga).Kemi trajtuar ne fillim qe nje rol te rendesishem ne hapesiren ku vepron sistemi i transportit dhe sistemi i aktiviteteve,kjo e dyta ben presion vazhdimisht ne sistemin e transportit duke e prishur ekuilibrin midis kerkeses dhe ofertes e cila detyron nderhyrjen per te zgjidhur mosfunksionimin e trafikut.Per te zgjidhur drejt raportin midis kerkeses dhe ofertes duhet qe te percaktohen sakte cilet jane variablat qe ndikojne me shume,perzgjedhja e tyre dhe ndertimi i nje modeli matematik per te vepruar.

- Format e zgjidhjes se mosmarreveshjeve midis kerkeses dhe ofertes:

1.Nderhyrja ne sistemin e aktiviteteve.Ne nje zone urbane sistemi i aktiviteteve eshte i shtrire ne zona te ndryshme dhe mbi bazen e kesaj shtrirje eshte ndertuar rrjeti rrugor per levizjen e mallrave dhe udhetareve midis ndermarrjeve ose institucioneve.Zhvendosja e aktivitetit eshte e pamundur per zgjidhjen e trafikut.Ne kete rast nderhyrja behet ne ndryshimin e orareve te fillimit dhe mbarimit te punes.Supozojme se gjendja e trafikut eshte si me poshte:

_______________________________________________________________________________15 ____


Kjo metode perdoret per disbalancimin e kerkeses dhe ofertes kur kerkesa eshte shume here me e madhe se oferta.

2.Nderhyrja ne oferte (infrastrukture).I referohemi skemes se meposhtme:Supozojme se per te shkuar nga pika 3 ne 5 duhet te ndjekim rrugen 3-1-2-5.Gjate kesaj rruge shohim qe segmenti 2-5 ka vazhdimisht bllokim trafiku.Supozojme se nga matjet na ka dale qe per segmentin 2-5

gjate gjithe rruges fluksi eshte konstant.Supozojme se per kete rruge S=2200 mjete /ore .

Rruga eshte me 2 korsi.Na del se fluksi aktual D=3400 mjete /ore (nga matjet qe jane bere).Shohim qe kerkesa eshte me e madhe se oferta.Ne kete rast,e vetmja rruge per te zgjidhur problemin eshte nderhyrja tek rruga (p.sh. duke bere zgjerimin e saj).Per te bere kete hap te nderhyrjes ne infrastrukture,rekomandohet qe te studiohet segmenti 2-5 per skemen e dhene.

3.Nderhyrja ne skemen e qarkullimit te mjeteve (inxh. e trafikut).Rruga e trete e nderhyrjes per te zgjidhur raportin midis kerkeses dhe ofertes eshte nepermjet manaxhimit te trafikut bazuar ne inxhinierine e transportit.Ne kete rast nuk kerkohet ndonje shpenzim i madh per te zgjidhur problemin,por hapesira e zones se studimit eshte me e madhe se ne nderhyrjen e llojit te dyte.Per ta kuptuar me qarte i referohemi skemes se meposhtme:Paraqitja e rrjetit rrugor me te gjithe sinjalistiken e nevojshme dhe drejtimet e levizjes perben skemen e qarkullimit te mjeteve.Ne rastin e skemes se mesiperme per te shkuar ne piken “d” nga qendra e qytetit duhet te ndiqen dy rruge 3-c-b-a-f-e-d ose q-5-e-d.Si rezultat i shperndarjes se trafikut per te gjithe mjetet qe kerkojne te levizin nga “q” drejt “d” do te ngarkohen me trafik dhe rruget e tjera te permendura.Ne kete rast nga nje analize qe i behet shperndarjes se trafikut ne kushtet aktuale te kesaj skeme,analizohet dhe sa jane kerkesat per te shkuar nga zona te ndryshme te qytetit drejt pikes “d” dhe nese kerkesa per te levizur nga pika te ndryshme te zones drejt “d” eshte >15% e fluksit total,atehere nderhyet ne skemen e qarkullimit dhe unaza do te behet me dy drejtime.Deri tani kemi supozuar qe edhe unaza dhe rruga 4-d kane mundesi te nderrohet drejtimi.Nese kerkesa eshte me e vogel,nuk behen nderhyrje.

7.Infrastruktura e sherbimeve ne transport (terminalet e mallrave dhe pasagjereve)

Tek te gjitha menyrat e transportit qe kemi permendur,tre jane elementet kryesore:1.infrastruktura2.aftesia transportuese (mjetet)3.burimet njerezore dhe menaxhimi i tyre (1,2)

Ne trajtimin qe do i bejme ketyre tre pikave do te ndalemi me gjeresisht ne piken 1,ndersa dy pikat e tjera vetem disa te dhena.Persa i perket infrastruktures do te dallojme infrastrukturen fizike ku bejne pjese : rruga,sheshet,parkimet,terminali etj. dhe infrastrukturen ligjore ku bejne pjese : paketa e plote e legjislacionit ne fushen e transportit.Le te fillojme me transportin rrugor.Persa i perket infrastruktures rrugore,sipas legjislacionit tone ne funksion te parametrave gjeometrike te rrugeve,rrjeti rrugor klasifikohet ne gjashte kategori:

_______________________________________________________________________________16 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______1.Autostrada2.Rruge interurbane kryesore3.Rruge interurbane dytesore4.Rruge urbane kryesore5.Rruge urbane dytesore6.Rruge rurale

Persa i perket pronesise se rrjetit rrugor ai klasifikohet ne dy variante:1.Rrjeti rrugor kryesor (ne varesi te Ministrise se Puneve Publike Transportit dhe Telekomunikacionit,dhe Drejtorise se Pergjithshme te Rrugeve)2.Rrjeti rrugor ne varesi te Ministrise se Brendshme (ne varesi te komunave dhe bashkive)

Rrjeti rrugor 1. perben 18.4% te te gjithe rrjetit rrugor,ndersa rrjeti rrugor 2. perben 81.6%

Ne pronesi te MPPTT bejne pjese vetem rruget kombetare.Ne baze te klasifikimit te bere sipas parametrave gjeometrike,ka dhe nje klasifikim tjeter sipas rendesise se rrugeve:

1.Rruge kombetare ¿3256 km

2.Rruge urbane ¿1000 km (brenda bashkive)

3.Rruge rurale ¿4096 km

4.Rruge fshati ¿10000 km (te painventarizuara)

¿18300 km

Persa i perket aftesise transportuese,ne vendin tone ka afersisht 400000 mjete ku 63% jane vetura (8-9% minibus dhe autobus),(18-20)% mjete te transportit te rende ndersa pjesa tjeter jane makineri bujqesore,motocikleta etj.Sipas statistikave dhe te dhenave rezulton qe rritja mesatare vjetore e inventarit te mjeteve eshte (8-10)% ne vit,ndersa shkalla e motorrizimit ne vendin tone eshte sh .m=8 mjete /100 banore

-Transporti hekurudhorAktualisht,rrjeti hekurudhor perbehet nga 677 km hekurudhe,nga e cila 440 jane linja kryesore dhe 237 jane linja dytesore.Kryesisht eshte i shtrire ne zonen fushore dhe ne dy segmente hekurudhore si Elbasan-Guri Kuq-Pogradec dhe Milot-Rreshen jane zona malore.Si parametra gjeometrike te infrastruktures hekurudhore jane : gjeresia,shpejtesia e levizjes dhe pjerresia e rruges.

Gjeresia e hekurudhes B=1750 mm .

Shpejtesia e projektuar ka qene V=100 km /hne zonen fushore dhe V=70 km /h ne zonen malore.Si rezultat i mosmirembajtjes V=60 km /h per

pasagjere dhe V=35−40 km /h per mallra.Pjerresia e rekomanduar eshte (8-13)%.Aktualisht ne vendin tone segmentet malore kane pjerresi maksimale 18%.Rrezja minimale e projektuar e hekurudhave ne vendin toen luhatet R=300-500m.Ne elementet e hekurudhes bejne pjese : traseja,shinat,tranversat dhe elementet lidhes.

Midis shinave ka nje hapesire δ=5÷8 mm .Tranversat jane prej derrase te stazhinuar dhe te perpunuar me produkte nafte per t’i mbrojtur nga kalbja.Sot,traret prej derrase po zevendesohen me traret prej betoni.

_______________________________________________________________________________17 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Pervec elementeve te infrastruktures rrugore,ne infrastrukturen e sherbimit hekurudhor bejne pjese dhe stacionet hekurudhore te cilat klasifikohen ne tre tipe:1.vetem per udhetare2.mikse (mallra + udhetare)3.per nderrimin e linjaveKeta te fundit jane bashkarisht stacioni i mallrave dhe i udhetareve.Te tilla jane stacioni i Tiranes,Durresit dhe Rrogozhines.

Nje klasifikim tjeter i stacioneve eshte edhe sipas pozicionit gjeografik te tyre:1.stacione hekurudhore fundore (Vlore,Pogradec)2.stacione hekurudhore tranzite

Ne qendrat e medha urbane,stacionet hekurudhore midis mallrave dhe udhetareve jane te ndara,ndersa ne zonat urbane te vogla jane bashke.Ne vendin tone aktualisht terminale per transportin e mallrave me hekurudhe nuk ka.Parashikohet qe ne zonen e Shqiperise se Mesme te ngrihet nje terminal i mallrave i kombinuar (auto + hekurudhe).Persa i perket terminaleve per pasagjere,ne vendin tone jane te thjeshta dhe jo me te gjitha sherbimet e nevojshme.

-Transporti detarAktualisht,sikurse e kemi theksuar,volumi i transportit te mallrave ne rruge detare dhe i pasagjereve kryhet nepermjet kater porteve kryesore.Porti me kryesor dhe me i rendesishem qe lidhet me korridorin VIII eshte porti i Durresit,i cili ka 11 kalata (vendqendrimi i anijeve).Skema e nje porti perbehet nga elementet e meposhtem:

Ne pergjithesi per te ankoruar anije me tonazh te madh,pjesa e akuariumit thellohet.Porti i dyte eshte porti i Vlores,i cili ka pothuajse te njejtin ndertim por me permasa gjeometrike me te vogla.E njejta infrastrukture qe perdoret ne Durres perdoret edhe ne Vlore.Pervec elementeve te trajtuara,ne porte ekziston edhe nje infrastrukture me mekanizma te ndryshme te pajisjeve teknike dhe teknologjike per perpunimin e anijeve te ndryshme.Te gjitha keto pajisje perbejne logjistiken.Gjithashtu,ne porte eshte e domosdoshme lidhja e menyres se transportit detar me menyrat e tjera te transportit.Ne porte nje vend te rendesishem ze edhe infrastruktura e rrjeteve inxhinierike si : sistemi uje-kanalizime,rrjeti elektrik,rrjeti i furnizimit me karburant si dhe infrastruktura rrugore per levizjen e mjeteve per te bere te mundur operimin ne porte per ngarkim-shkarkim mallrash dhe pasagjeresh.Ne portin e Durresit kryhet mbi 70% e import-eksporteve,ku 40% e ketij volumi kryhet nga flota shqiptare.Ne te njejten menyre sikurse porti i Durresit,jane te ndertuara edhe portet e tjera te vendit

_______________________________________________________________________________18 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______tone si ai i Vlores,Sarandes dhe Shengjinit.Porti i Durresit njihet dhe si porti hyres kryesor i korridorit VIII.Persa i perket portit te Vlores,ka vetem 2 kalata kurse ai i Shengjinit 1 kalate.Porti i Vlores eshte i dyti persa i perket strategjise dhe volumit te mallrave.Ne vendin tone,sherbimet qe kryen ne porte jane privatizuar si ngarkim-shkarkimi dhe procese te tjera.Ne pronesi te shtetit eshte vetem hapesira territoriale dhe asetet ndertimore.Shteti luan rolin e rregullatorit midis operatoreve duke vjelur taksat prej sherbimeve te tyre.Pervec cfare thame,ne porte ekziston dhe sistemi i sigurise dhe i levizshmerise se mjeteve detare (kapiteneria).

-Transporti ajrorNe sistemin e transportit ajror nje nder elementet me te rendesishem per funksionimin e tij eshte edhe aeroporti,i cili eshte bashkesia e elementeve te tille si : terminali,pista,rruget e qarkullimit,kulla e komandimit te trafikut ajror,vendparkimet e avioneve dhe infrastrukturat e tjera.Paraqitja e nje aeroporti mund te jete si me poshte:

1.Terminali.Eshte njesia baze e perpunimit te bagazheve dhe udhetareve.Ne te ndodhen te gjitha njesite per sherbimet e nevojshme.

2.Fusha e qarkullimit dhe e parkimit te avioneve.

3.Kulla e komandimit te avioneve per fluturim ose per ulje.Operatoret e kulles lidhen direkt me komunikim me pilotin kur ky ka hyre ne hapesiren territoriale te vendit.Operatori i kulles eshte i lidhur me sistemin e kontrollit ajror,i cili ndodhet jashte aeroportit ne nje ndermarrje te quajtur ANTA (Agjensia Nacionale e Trafikut Ajror).

4.Oficina e riparimit te avioneve e cila mund te sherbeje dhe si terminal i mallrave.

5.Pista e cila sherben per uljen dhe ngritjen e avioneve.Zakonisht gjatesia e pistes duhet te jete mbi 1500m dhe gjeresia mbi 36m.Drejtimi i uljes ose ngritjes mund te jete i njejti,por ne pergjithesi rekomandohet ulje dhe ngritje ne drejtime te ndryshme.Gjithashtu,menyra e manovrimit per ulje-ngritje varet nga hapesira gjeografike e aeroportit.

6.Gardhi rrethues.

_______________________________________________________________________________19 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______7.Hapesira e manovrimit te avioneve.

Ne te dhenat kryesore qe jepen ne cdo aeroport personat qe do te kryejne fluturime futen : - Pozicioni gjeografik veri-jug- Lartesia mbi nivelin e detit- Gjatesia e pistes- Gjeresia e pistes

Gjate fluturimit ne hapesire,avionet fluturojne ne distanca te ndryshme nga toka,te quajtura edhe rruge ajrore.Ne rrugen ne te cilen do te fluturoje avioni eshte i detyruar te ndjeke urdherat e kulles.

8.Planifikimi i infrastruktures se sherbimeve ne transportin rrugor (terminalet)

Kur folem per sistemin e transportit dhe infrastrukturen e tyre permendem tre elemente kryesore:1.Infrastruktura2.Mjetet3.Manaxhimi

Tek infrastruktura kemi infrastrukture fizike dhe ligjore.Ne infrastrukturen e sherbimeve te transportit rrugor,nje nder me kryesoret per tu planifikuar eshte edhe terminali,i cili ka nje rendesi te madhe ne zgjidhjen e tipit te tij,dhe percaktimin e parametrave gjeometrike dhe teknike.Do te ndalemi tek terminalet e transportit rrugor,pasi ne vendin tone eshte menyra me e perhapur dhe me e perdorshme per transport mallrash dhe pasagjeresh.Planifikimi,si koncept i paraprin vendim marrjes per projektim te nje terminali.Hapat deri ne ndertimin e nje terminali jane si me poshte:

Planifikimi i nje terminali,nje nder detyrat qe analizon,ka te beje me pozicionimin e tij ne qytetin ku do te ndertohet.Gjithashtu,gjate fazes se planifikimit duhet marre ne konsiderate dhe ekzistenca e menyrave te tjera te transportit.Kompozimi i nje terminali per pasagjere perbehet nga elementet e meposhtem:

1.Ndertesa e terminalit e cila sherben per shkembimin e udhetareve midis linjave dhe bagazheve.Ne kete ndertese behen te gjitha zyrat e nevojshme per sherbim2.Rruga e hyrjes dhe daljes se autobuzeve3.Ndertesa per riparim,lavazhe etj.4.Parkim per autobuza5.Parkim per vetura,taxi etj.

_______________________________________________________________________________20 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Per te arritur nje rezultat sa me pozitiv ne planifikimin e nje terminali duhet qe projektuesit te shtjellojne ne menyre te detajuar te gjitha operacionet qe do te kryhen ne kete terminal.Zakonisht,nje vendim marrje nuk eshte e lehte per dy arsye:1.Kosto financiare e ndertimit2.Mosperputhja e interesave te grupeve te ndryshme te interesit

Ne rastin e pare ceshtja zgjidhet me lehte se ne rastin e dyte nese ne grupin e projektimit ose vendim marrjes ka persona qe prekin interesat e komunitetit ose biznesit,realizimi i projektit do te ishte i veshtire.Fakti i ketyre dy problemeve ben qe koha e planifikimit te nje terminali te zgjatet,ku pothuajse (40-50)%

te te gjithe kohes e ze ( ¿ ) .Ne rastin e planifikimit te nje terminali,gjate periudhes se projektimit duhen

analizuar shume faktore,ne menyre qe rezultati te jete pozitiv,d.m.th. te perballoje te gjitha flukset e mjeteve dhe udhetareve .Ne rast se rezultati eshte negativ,i rikthehet planifikimit,por me kosto te larte.Ne planifikime te tilla,gabimi kushton sepse nuk mundet te perdorim metoda simulimi gjate projektimit.Merren parasysh parashikime disa vjecare.Duke marre nje parashikim te tille,mundesia per te marre rezultat pozitiv eshte e madhe.Ne planifikimin e terminalit,projektohet dhe zgjidhet nje hapesire akoma me e madhe e cila do t’i pergjigjet dinamikes se zhvillimit duke qene me fleksibel.Ne hapin e zgjidhjes se pozicionit hapesinor te ndertimit te terminalit per transport udhetaresh (ose te perzier) per linja interurbane,duhet te kihen parasysh edhe disa kritere te cilat ndikojne ndjeshem ne eficences e terminalit.Keshtu,vendndodhja e tij eshte funksion i : te thithe sa me shume linja urbane,interurbane,te kete mundesi te nderthure linjat interurbane me menyra te tjera transporti,te kete lehtesira ne hyrjen dhe daljen e rrugeve kombetare.Gjithashtu,nje rendesi te vecante ne pozicionin gjeografik per terminalin ka dhe qellimi i tij i cili mund te jete:A.per udhetareB.per mallraC.i perzier

Ne skemen 3 supozuam tre mundesi alternative per zgjedhjen e ndertimit te terminalit.Ne pergjithesi,ne shume vende te botes ka dhe terminale te cilat jane ne qender te qyteteve,kjo per faktin se ne kohen e ndertimit te tyre duhet te kete pasur hapesira bosh ne qender te qytetit dhe kane ekzistuar linja te brendshme urbane te cilat u nderthuren me terminalet.Sot,nisur nga eksperienca e thjeshte e ndertimit te terminalit,eshte bere i mundur kodifikimi i nje procedure standarte per metodologjine e zgjedhjes se vendit.Ne keto rekomandime,adresohet vemendje ne zgjidhjen e pozicionimit te terminaleve ne periferite e qyteteve,mundesisht te plotesojne kerkesat e mesiperme.

Ne skemen 3 te marre si shembull kemi 3 rruge kryesore ne periferi te qytetit dhe si rrjet linjash urbane.Nisur nga kriteret e vleresuara me siper,meqe ne aksin 1 kemi nje perqindje te vogel te linjave urbane,kemi lidhjen e transportit interurban me rrjetin hekurudhor.Ekziston mundesia nepermjet unazes “l2 ” per te furnizuar terminalin “T 1” me udhetare.Ne aksin 2 kemi vetem linja interurbane dhe mundesine

nepermjet unazes “l2 ”,por nuk ka lidhje me menyrat e tjera te transportit.Ne te njejten gjendje eshte edhe aksi 3.Nese do te zgjidhnim aksin 2,do te konstatojme qe te gjithe udhetaret qe vijne nga transporti

hekurudhor do te levizin ose me unazen “l2 ” ose me transport privat.Pra,ne kete rast linja “l2 ” do te

ngarkohej.Pervec rritjes se trafikut ne “l2 ”,udhetari ka nje kosto me te madhe ne para dhe kohe.

Nese nuk do te udhetojne me unazen “l2 ”,do te rritej trafiku nga stacioni hekurudhor ne terminalin “T 2”.Edhe ne kete rast do te kishte kosto te larte.

_______________________________________________________________________________21 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Pervec ketyre analizave,duhen marre ne konsiderate gjendja e infrastruktures rrugore si dhe shperndarja gjeografike e popullsise e cila luan rol vendimtar.Ne rastin kur pjesa me e madhe e popullsise do te ndodhej ne zonen e aksit 3,mundesia e zgjedhjes se

ndertimit te terminalit do et anonte nga aksi 3 dhe linja ndermjet terminalit “T 1” dhe linjes ku do te behej me 1 linje urbane (metro,tramvaj).Ne qytete te medha ekziston mundesia e ndertimit te me teper se nje terminali mbeshtetur ne kriteret e mesiperme.

9.Kompozimi i terminalit

Ne skemen 2 dhame nje planimetri te nje modeli te thjeshte terminali.Terminali eshte njesia baze e operimit dhe manaxhimit te udhetareve dhe te mjeteve te transportit te tyre.Nje rendesi te madhe ne kompozimin e objekteve te terminalit ka numri i linjave qe do te operojne,dhe perspektiva e zhvillimit te tij.Gjithashtu,rendesi ka forma e siperfaqes se tokes te zgjedhur per ndertimin e terminalit.Siperfaqa totale per ndertimin e nje terminali eshte:

Nisur nga eksperienca e ndertimit te terminaleve (50-60 vjet),ne pergjithesi

,kjo per terminale te nivelit te mesem.Me zhvillimin e teknikave

parashikuese,sot llogaritet ne funksion te numrit te linjave qe hyjne dhe dalin ne terminalRekomandohet qe per cdo 100 hyrje-dalje linjash ne terminal do te merret

.Pervec ketyre llogaritjeve,sikurse theksuam ne porte dhe aeroporte,nje rendesi te madhe ka marrja ne konsiderate e infrastruktures se rrjeteve inxhinierike.Persa i perket kompozimit dhe funksionit te terminalit,nje rendesi te madhe kane dhe disa variabla nga te cilat varet shume kompozimi i objekteve dhe i siperfaqes se levizjes se mjeteve dhe udhetareve.Nje rendesi te madhe ka edhe planifikimi i infrastruktures nentokesore (rrjetet inxhinierike),ashtu sikurse kemi permendur ne planifikimin e porteve.Vecori tjeter gjate planifikimit te nje terminali eshte edhe parashikimi per plotesimin e nevojave per nje periudhe 20-25 vjecare.Ky quhet planifikim afatgjat.Ne funksion te variablave qe permendem,terminalet ndahen:

1.Ne funksion te qellimit te perdorimit1a.Terminale per udhetare1b.Terminale mikse1c.Terminale vetem per mallra

2.Ne funksion te distances se udhetimit2a.Terminale urbane2b.Terminale interurbane

_______________________________________________________________________________22 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______2c.Terminale nderkombetareZakonish terminalet e tipit 2b dhe 2c behen bashke

3.Ne funksion te stacioneve te nisjeve dhe mberritjeve3a.Stacion i thjeshte pa infrastrukture sherbimesh3b.Vendqendrime gjate akseve rrugore te cilat mund te kene ndonje zyre sherbimi,por nuk kane pjesen tjeter te nevojshme3c.Terminale tranzite ne te cilet ekzistojne pothuajse te gjitha infrastrukturat e sherbimeve,por jane te vogla3d.Terminalet fundore (te gjitha infrastrukturat)

4.Ne funksion te menyres se manaxhimit4a.Menaxhohen nga shteti i gjithe aktiviteti i terminalit4b.Menaxhohen nepermjet koncesionit4c.Menaxhim i perzier (p.sh. Porti i Durresit)

5.Ne funksion te vendmberritjeve dhe vendnisjeve5a.Terminale me vendmberritje dhe vendnisje te ndara5b. Terminale me vendmberritje dhe vendnisje te perziera

Ne skemen e meposhtme jepet nje terminal i linjave urbane te ndertuara kryesisht ne qendrat e qyteteve

Persa i perket kompozimit te elementeve te terminalit,duhet qe nderlidhja midis tyre te realizoje nje qarkullim te lehte te udhetareve dhe bagazheve pa u nderprere me fluksin e mjeteve.Realizimi i nje skeme qarkullimi te mjeteve dhe udhetareve e ben terminalin fleksibel dhe me siguri per udhetaret,por kompozimi i objekteve varet nga dy faktore:1.Numri i linjave interurbane qe hyjne dhe dalin ne terminal2.Konfiguracioni i siperfaqes se tokes se marre per te ndertuar terminalin

Ndersa keto dy parametra luajne rol ne kompozimin e objekteve,ne disa elemente te infrastruktures levizese ndikojne direkt permasat teknike te mjeteve:

gjatesia (6.5-12 m),gjeresia (2.1-2.6 m),siperfaqa e parkimit (20-30 m2

) dhe rrezja manovruese e mjetit R=12.5 m.

_______________________________________________________________________________23 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Ne funksion te siperfaqes se zgjedhur per ndertimin e terminalit duhen marre ne konsiderate te gjithe elementet qe jane permendur.Dallojme disa skema klasike te kompozimit te terminalit ne funksion te siperfaqes se zgjedhur:

1.Kompozimi me ishuj1,2,3,4,5 – zyrat e terminalit6,7 – sherbime te ndryshme8 – vende per taxi,vetura etj.9 – vend per nisje dhe mberritje per udhetim

Keto lloj zgjidhjesh nuk jane shume funksionale per qytete te mesme dhe te medha pasi vendet e qendrimit te mjeteve jane te perziera,udhetaret kane probleme me levizjen brenda ne siperfaqen e terminalit,nuk ka mundesi te shtohet numri i vendeve per mjete.Kjo skeme rekomandohet ne qytete me me pak se 100000 banore

2.Kompozimi ne forme U-je

1 – objekti i udhetareve2,3,4 – zyra te ndryshme5 – vendet e nisjes dhe mberritjes

Ne kete skeme,veshtiresia me e madhe eshte ne manovrimin e automjeteve.Vendqendrimet nga e para te e mesit jane per mberritje,ndersa te tjerat per nisje.Ne qender te skemes ndodhet dhe zyra e komandimit te mjeteve (dispeceria).Keto lloj skemash perdoren zakonisht ne qytete me popullsi deri ne 250000 banore

3.Kompozimi per siperfaqe te cfaredoshmeDallojme dy raste:a.kur objekti vendoset sipas gjatesise maksimale

Ne kete skeme vendet e nisjes dhe mberritjes jane te perziera,ka veshtiresi ne qarkullimin e mjeteve dhe nuk shfrytezohet e gjithe siperfaqa ne menyre racionale.

_______________________________________________________________________________24 ____


b.objektet vendosen ne pjesen e ngushte te siperfaqes se tokes

Ne kete skeme ekziston mundesia e ndarjes se vendeve te nisjes dhe mberritjes duke i dhene mundesi udhetareve te shkembehen me njeri-tjetrin.Ekziston mundesia e shtimit te vendeve te mjeteve.Pozicioni i hyrjes dhe daljes mundet t’i pershtatet lidhjes me rrugen kryesore.Ka nje shfrytezim te mire te siperfaqes dhe perdoret ne qytete me mbi 300000 banore.

Per te realizuar nje shfrytezim optimal dhe per te parashikuar zgjerimin e terminalit duhet te dihet sa eshte numri aktual i vendeve te mjeteve dhe sa do te jete ne perspektive pas 20-25 vjetesh.Llogaritja e numrit te vendeve te nisjes behet si me poshte:

Nnisjeve=C p⋅t sh

60C p - numri i nisjeve ne oren e pikutt sh - koha e sherbimit te nje autobuzi qe nga momenti qe vjen deri sa iken (15 min.)C p merret nga te dhenat statistikore teorike te hyrjeve dhe daljeve te mjeteve ne terminal,p.sh. nese C p=40 kemi Nnisjeve=40⋅15 /60=10 vende

Ky numer vendesh rritet me 10% per arsye te : difekteve te mjeteve qe bllokojne levizjen etj.Persa i perket perspektives:

N p=N n'⋅k p=10 %⋅N n⋅k p

k p - llogaritet dhe eshte funksion i rritjes se popullsise dhe GDP,i cili merret neper tabela

Me te njejten formule llogariten dhe vendet e mberritjes Nmberritje

Numri i pergjithshem i vendeve eshte N=N n+N m

Pervec llogaritjes se numrit te vendeve,e rendesishme eshte te llogaritet dhe sheshi i udhetareve.Kjo siperfaqe gjendet:

W = Qk⋅f

Q – numri i udhetareve ne oren e pikut

k – numri i udhetareve ne 1 m2 (k=1)

f – frekuenca qe tregon se ne sa minuta nisen mjetet njeri pas tjetrit ( f =Cptotale / N=60/ N )

10.Shembull mbi planifikimin dhe kompozimin e nje terminali udhetaresh

Ne fillim,ne studime ose planifikime te infrastruktures se transportit,flitet mbi qellimin dhe domosdoshmerine e ndertimit te nje terminali te tille.Zakonisht,jepen dhe disa avantazhe dhe disavantazhe te ketij planifikimi.

Si avantazhe mund te permendim:1.Krijimi i kushteve te nevojshme per udhetaret.2.Mundesia e koordinimit te disa menyrave te transportit.3.Lehtesia e ngritjes se nje sistemi te informatizuar per te gjithe rrjetin e linjave.

_______________________________________________________________________________25 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______4.Mundesia e mbledhjes te nje informacioni te sakte lidhur me te dhenat e udhetimeve.

Si disavantazhe mund te permendim:1.Kosto e larte e ndertimit.2.Shpronesimi i trojeve te lira ose ndertesave.3.Krijimi i nje zone te zhurmshme prane qendrave te banuara.

Persa i perket metodologjise per planifikimin e nje terminali ndiqen hapat e meposhtem:

Pershkrimi i pergjithshem i gjendjes social-ekonomike te vendit (Shqiperia).Ne kete pjese behet nje pershkrim i shkurter lidhur me:

1. Pozicionin gjeografik te vendit.Ne kete pjese trajtohen:a) Kufizimet me shtetet fqinjeb) Siperfaqa e vendit

c) Pershkrimi gjeografik i venditd) Klima (numri i diteve me shi dhe diell gjate nje viti dhe gjate 10-15 viteve te

fundit,lageshtia mesatare ne dimer dhe vere,reshjet vjetore mesatare gjate gjithe muajve si dhe 10 vjecarit te fundit)

e) Ererat (grafiku i shperndarjes vjetore te shpejtesise minimale dhe maksimale)f)Fauna dhe flora

2.Popullsine dhe shperndarjen gjeografike te saj.Per rastin tone konkret eshte e rendesishme dhenia e nje informacioni te sakte lidhur me popullsine e vendit dhe shperndarjen e saj ne te gjitha prefekturat,qarqet etj.Pervec kesaj shperndarje jepet dhe nje ndarje e popullsise ne zona rurale dhe urbane,ne meshkuj dhe femra,nje klasifikim sipas grup-moshave dhe nese eshte e mundur dhe disa te dhena lidhur me normat e udhetimit (udhetim/person ne dite) (0.05 udhetime/person ne dite).Ne klasifikimin e popullsise sipas grup-moshave,mosha 20-35 vjec perben dhe elementin me kryesor te udhetimit.Grup-mosha e popullsise ndahet ne cdo 5 vjet.Persa i perket te dhenave te mesiperme,keto permblidhen ne nje tabele (ne numra dhe perqindje) per vitin ne studim dhe per 10 vjecarin e fundit.Te gjitha keto te dhena mundet qe ne nje grafik te jepen ne formen e kurbave per tu krahasuar.Gjithashtu jepen dhe te dhena mbi dendesine.

3.Ekonomine dhe arsimin.Burimet natyrore,bujqesia,industria,tregtia (import-eksport),arsimi etj.Tek bujqesia jepen te dhena te llojeve te aktiviteteve bujqesore dhe shperndarja e tyre ne shkalle kombetare.Pervec dhenies se disa parametrave te industrise dhe tregtise,e rendesishme eshte pershkrimi i hollesishem i nivelit te arsimit dhe shperndarjes ne shkalle kombetare.Persa i perket objektit te planifikimit (terminalit),kapitulli i transportit eshte me i rendesishem dhe qe duhet te trajtohet shume hollesisht.Nga te dhenat statistikore te GDP-se e nje vendi,transporti ze 8-10% te GDP.Ne vendin tone GDP ndahet ne 5-6 klasa si me poshte.Megjithese ne % eshte e vogel,pa mundesine e transportit aktivitetet e tjera paralizohen.Po keshtu,nga statistikat rezulton se ne buxhetin familjar shpenzimet per transport jane 8-10%.Ne pershkrimin dhe te dhenat qe duhet te jepen per transportin,eshte e domosdoshme te behet nje panorame mbi gjendjen aktuale te infrastruktures rrugore duke e klasifikuar sipas ligjeve aktuale ne fuqi (kodi rrugor),si dhe gjendja persa i perket cilesise se asfaltit e cila jepet zakonisht ne perqindjen.

Gjithashtu,jepet dhe nje inventar i plote i numrit te mjeteve ne shkalle kombetare dhe sipas cdo rrethi.Klasifikimi i mjeteve behet sipas kodit rrugor ne gjashte klasa.Pervec numrit te mjeteve ne shkalle kombetare dhe rrethi,per vitin baze jepet dhe tendenca qe ka patur inventari i mjeteve gjate 10 vjecarit te fundit dhe njekohesisht behet parashikimi per 20 vitet e ardhshme.Mbi bazen e numrit te mjeteve ne total ose te klasifikuar sipas kategorive,jepet si ka evoluar inventari i mjeteve.Per cdo vit nxirret sa eshte rritja

mesatare,p.sh.x=Imjeteve2008 −I mjeteve

2007 / I mjeteve2007

.

_______________________________________________________________________________26 ____

Emertimi %BujqesiaNdertimi 40-50Industria

Transporti 8-10Sherbime

Shuma 100


Per mjetet ne total jepet dhe shkalla e motorrizimit shm=N mjeteve /N popullsise

Sot ne vendin tone shm=8−9 /100 banore

Ne kete pjese te te dhenave te transportit jepen dhe disa te dhena lidhur me aksidentet rrugore.Nese tema e studimit ka lidhje me aksidentet,ajo do te zgjerohet shume.

Per te gjitha ceshtjet qe trajtuam ne shkalle kombetare,do te trajtohen edhe per qytetin ne te cilin do te planifikohet ndertimi i terminalit.

Le te kalojme ne planifikimin e terminalit te qytetit X.

Supozojme se ne menyre skematike,qyteti X ka te dhenat e meposhtme:

Behet nje pershkrim i pergjithshem i shtrirjes hapesinore te qytetit duke theksuar rrjetin rrugor,linjat urbane dhe zonat industriale.Sikursme thame,ne menyre te hollesishme do te jepen te dhena lidhur me pozicionin gjeografik,klimen etjE rendesishme eshte grumbullimi i te dhenave mbi popullsine e qytetit (kryesisht sipas dendesise se zonave elektorale),grup-moshat,numrin e familjeve,numrin e personave per familje,numrin e personave qe kane leje drejtimi.Nje rendesi te vecante ka edhe analiza qe i behet transportit urban,ku analizohen te gjitha linjat vec e vec,numrin e udhetareve qe transporton cdo linje,numrin e autobuzeve qe ka cdo linje,sikurse eshte frekuenca dhe niveli i sherbimit.Nga te dhenat e grumbulluara per transportin publik do te behet dhe krahasimi i peshes specifike qe ze cdo linje urbane.

Linjat Udhetare Pesha specifike (%)

L1 x1 21.3

L2 x2 18

_______________________________________________________________________________27 ____


L1 L2 L3 L4

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Pesha specifike

L3 x3 30.7

L4 x4 34

Duhet te dihet se cila linje ka peshen specifike me te madhe,sepse ne percaktimin e vendndodhjes se terminalit,nje element i rendesishem eshte koordinimi ne ate linje qe ka dhe volumin me te madh te udhetareve.

- Grumullimi i te dhenave persa i perket linjave te transportit interurban.Supozojme se nga te dhenat,ne qytetin X hyjne dhe dalin brenda 24 oreve 405 orare (hyrje-dalje) te ndara sipas tre pikave kryesore te qytetit.

Pikat e hyrjes Hyrje-Dalje % Parashikimi1 198 49 2802 107 26 1653 100 25 153

Gjithashtu,sipas te dhenave te orareve te nisjeve dhe mberritjeve te autobuzeve,percaktojme oren e pikut.Supozojme se nga te dhenat e marra nga sektori i transportit ne bashki kemi keto te dhena:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

05

1015202530354045

Nisje

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

0

5

10

15

20

25

30

35

Mberritje

_______________________________________________________________________________28 ____

Ku jemi Ku duhet te shkojme

1

3

2

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Gjithashtu,percaktojme edhe numrin e udhetareve qe levizin ne dite.Keto te dhena merren nga numri i biletave te shitura.Meqenese planifikimi i infrastruktures ne transport behet per nje periudhe 20 vjecare,del e nevojshme qe te llogaritet sa do te jete numri i orareve te nisjeve dhe mberritjeve pas 20 vitesh.Parashikimi i ketyre flukseve behet ne funksion te rritjes ekonomike te vendit GDP dhe te rritjes se trafikut mesatar ditor TMDTe dyja keto te dhena merren nga institucionet perkatese:GDP nga INSTAT dhe TMD nga MPPTT.Duke shumezuar keto dy faktore me te dhenat aktuale te hyrje-daljeve sipas nje metodologjie te parashikimeve ne fushen e transportit.Arsyeja e parashikimit eshte qe llogaritja e siperfaqes se terminalit ne total te mundet t’i rezistoje ndryshimeve edhe pas 20 vitesh.Perpara se te kalojme ne kompozimin e objekteve te terminalit dhe zgjedhjes se formes,meqenese deri ne kete moment kemi analizuar gjendjen aktuale te sistemit te transportit per qytetin X (skenari baze).

Nisur nga te dhenat e fluksit te linjave interurbane,shohim qe rreth 50% e linjave kalojne ne piken 1.Gjithashtu,ndermjet pikes 1 dhe 2 kemi nje linje hekurudhore.Nga skema e rrjetit rrugor dhe linjave

urbane,ekziston mundesia e nderthurjes se linjaveL1 ,L2 dhe L3 me unazen L4 .Nisur dhe nga shtrirja hapesinore e qytetit,ne pjesen veriore ndodhet zona industriale dhe spitalet.Si me e mundshme per vendndodhjen e terminalit do te jete zona si ne figure,jashte unazes,afer hekurudhes dhe ndermjet pikave 1 dhe 2.Ky pozicion ben te mundur thithjen e linjave interurbane nga

pikat 2 dhe 3 dhe te pasagjereve te qytetit nepermjet linjes L4 .

Zgjedhja e tipit te terminalit do te behet ne funksion te siperfaqes se tokes se lire ne kete zone.Duhet te kihet parasysh qe zgjedhja e pozicionit te terminalit duhet te koordinohet edhe me planin e pergjithshem rregullues.Supozojme qe per rastin tone siperfaqa e lire do te jete 4-kendore,jo katrore,dhe se siperfaqa do te kete shtrirje si ne figure.Nisur nga rekomandimet,siperfaqa totale per ndertimin e terminalit do te jete per cdo 100 hyrje-dalje

1400 m2

.Per llogaritjet e metejshme shih leksionet e meparshme.

11.Procesi i planifikimit.Struktura dhe hapat qe ndiqen

Sikurse e kemi theksuar,procesi i planifikimit eshte nje formulim koncepti qe i paraprin vendim-marrjes per te realizuar nje projekt ose per permiresimin e nje projekti.Ne te gjitha fushat e ekonomise ekziston procesi i planifikimit te burimeve ekonomike,financiare dhe fizike me qellim zhvillimin e aktiviteteve me kosto sa me te ulet dhe aktivitet te qendrueshem.Edhe ne fushen e transportit realizohen proceset e planifikimit te cilat jane ne tre drejtime:

1.Per permiresimin e gjendjes ekzistuese te transportit.2.Per planifikimin e nje sistemi te ri transporti.3.Perfshin te dy pikat e mesiperme.

Planifikimi,si detyre paresore,ka zgjidhjen e variantit me optimal per te arritur objektivat e caktuara nga vendim-marrja.Ne menyre skematike:

P.sh. kerkohet te ndertohet nje autostrade ndermjet Tiranes dhe Rrogozhines me keto te dhena:- 2×2korsi- volum fluksi 18000 mjete/dite

_______________________________________________________________________________29 ____


Per te realizuar kete planifikim,i gjithe procesi nga filllimi i projektit deri ne perfundim ndahet ne dy faza:

Faza I→Nga fillimi deri ne perfundim te projektitFaza II→Nga fillimi i zbatimit deri ne fazen finale

Planifikimi ne kete rast duhet te parashikoje edhe ndryshimet e mundshme qe mund te ndodhin gjate fazes I dhe II.Keshtu,qe ne fazen e projektimit (Faza I) duhet te merret ne konsiderate dinamika e zhvillimeve te trafikut,demografise dhe social-ekonomike.Faza II realizohet nga nje staf tjeter i cili zbaton hap pas hapi te gjitha procedurat teknike te projektit.Per te koordinuar veprimet e fazes I dhe II ekziston nje staf tjeter i cili quhet stafi menaxhues.

Per here te pare teoria e menaxhimit ka dale rreth viteve ’40 ne USA te cilet me vone procesin e planifikimit e kane quajtur “3C”.Duhet te kihet parasysh qe planifikimi i transportit ndryshon nga planifikimi i pergjithshem i sistemit.Ne rastin e pare planifikimi realizohet per te zgjidhur problemet e menaxhimit te transportit dhe menyres se organizimit te tij,ndersa ne rastin e dyte planifikimi ka si qellim zgjidhjen e menyrave te reja te transportit ne menyre qe te zhvillohet sistemi ne teresi.Persa i perket procesit te planifikimit,ato klasifikohen ne tre grupe:

Grupi I→Planifikimi ne funksion te madhesise se projektit.Ne kete grup dallojme tre nivele planifikimi:

Niveli I→ I larte,strategjik.Merren vendime per projekte madhore.I gjithe informacioni teknik shkon i perpunuar ne forme te permbledhur ku theksohen objektivat kryesore.

Niveli II→ I mesem,teknik.Kemi nje zhvillim te aspekteve teknike te procesit te planifikimit.Projekti paraqitet i plote.Perpunohet deri ne detajet e plota gati per zbatim.

Niveli III→Operacional.Behen detajime shume te holla te projektit deri ne vizatimet e projektit perfundimtar.

Procesi i planifikimit i kryen te tre nivelet nese projekti eshte madhor.Nese projekti eshte i nivelit mesatar,.vendim-marrja shkon deri tek niveli 2.

Grupi II→Planifikimi ne funksion te hapesires gjeografike.Kemi pese menyra klasifikimi:

1.Planifikim zonal.Kemi te bejme me planifikimin e nje nyje transporti qe mund te jete kryqezim,rreth-rrotullim ose infrastruktura e nje zone te caktuar.

_______________________________________________________________________________30 ____

Analiza e sistemit te transportit ST dhe te

sistemit te aktiviteteve SA

Skenari baze

Percaktimi i objektivave

Alternativat e zgjidhjes

Zgjedhja e alternatives me te mire

Percaktimi i procedurave teknike

dhe operacionale

Simulimi


2.Planifikim qyteti.Kemi te bejme me planifikimin e rrjetit rrugor te qytetit,e nje rruge te re,e sistemit te transportit brenda qytetit etj.

3.Planifikim rajoni(rrethi,qarku).Kemi Perfshin me shume se nje qytet ose rreth.

4.Planifikim kombetar.Shtrihet ne te gjithe territorin e vendit.

5.Planifikim nderkombetar.Kemi te bejme me planifikimin e nje nyje transporti qe mund te jete kryqezim,rreth-rrotullim ose infrastruktura e nje zone te caktuar.

Grupi III→Planfikimi ne funksion te kohes.Kemi tre menyra klasifikimi:

1.Planifikim afatshkurter(1-2 vjet).Ne kete planifikim madhesia e financimit eshte e vogel.Jane projekte te vogla.Zakonisht jane projekte qe kryhen ne fushen e menaxhimit te transportit dhe sistemit te transportit (planifikimi i skemes se qarkullimit te mjeteve ne qytet→Planet Urbane te Trafikut dhe Sinjalistikes PUT&S)

2.Planifikim afatmesem(5-10 vjet).Kosto e ketyre projekteve eshte e nivelit mesatar.Ka te beje me infrastrukturen e qyteteve ose te nje qarku p.sh.terminalit.

3.Planifikim afatgjate(deri ne 20 vjet).P.sh. plani kombetar i transportit ne Shqiperi PKT.Per realizimin e plote te PKT parashikohen 20 vjet,ku do te ndertohen akset kryesore kombetare,reabilitimi i plote i 4 porteve kombetare,do te behet lidhja hekurudhore me Maqedonine dhe Greqine.

Mosmarreveshjet institucionale jane nje nder faktoret te cilet shtyjne afatin e realizimit te planifikimitkryesisht te tipit rajonal,kombetar ose nderkombetar

-Hapat e nje procesi planifikimi

Nga eksperienca e vendeve te ndryshme dhe institucioneve kerkimore-shkencore,persa i perket hapave qe ndiqen gjate nje procesi planifikimi,jane si me poshte:

_______________________________________________________________________________31 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Ne hapin e pare behet nje grumbullim i informacionit te plote.Grumbullimi i te gjithe te dhenave na jep skenarin baze.Me kete informacion nga skenari baze percaktojme objektivat.Per realizimin e ketyre objektivave realizojme 2-3 variante.Zgjedhja e variantit me te mire behet nga analiza tekniko-ekonomike e secilit variant.

Varianti Koha Kosto Mjedisi V max ...........V 1 + + - -V 2 + - + +

V 3 + + + -

12.Ndermarrjet e transportit publik

Sikurse e kemi trajtuar ne sistemin e transportit,tek klasifikimi i tij nje nder menyrat e levizjes se udhetareve ishte dhe transporti urban.Ky lloj transporti realizohet nepermjet ndermarrjeve te transportit urban (transporti publik).Ne funksion te pronarit te kesaj ndermarrje dallojme :

1.Ndermarrje me kapital 100% shteteror2.Ndermarrje me kapital 100% privat3.Ndermarrje me kapital miks

Ne vendin tone,politika dhe strategjia e qeverise eshte privatizimi i transportit publik urban.Persa i perket menyres se licensimit per transportin publik,ato jepen nga njesite vendore (bashkite,komunat).Ne funksion te hapesire territoriale qe shtrihet linja e transportit publik,licensimi behet:1.Nga bashkia kur linja eshte brenda qytetit2.Nga marreveshja dypaleshe (bashki-komune) kur linja kalon kufirin territorial te qytetit3.Nga marreveshja midis qarqeve kur linja shtrihet midis dy bashkive

Per te rregulluar nje transport publik me kosto te ulet dhe nivel sherbimi te larte,shteti luan rolin e rregullatorit nepermjet ligjeve,rregullave dhe udhezimeve per te mos lejuar monopolizimin e transportit publik.Sot ne vendin tone cmimi i biletes se transportit publik miratohet nga shteti,nuk eshte lene i lire te vendoset nga operatoret.Vendosja e cmimit behet nepermjet propozimit te bashkise dhe nje analize tekniko-financiare e argumentuar per rritjen e cmimit te biletes.Persa i perket struktures organizative te nje ndermarrje te transportit publik,ne pergjithesi ka pamjen e tille:

Departamenti teknik ka per detyre te siguroje gatishmerine teknike te mjeteve,ndjekjen operative te mirembajtjes se mjeteve,analiza e difekteve teknike dhe perpilimin e grafikut vjetor te sherbimeve dhe remonteve qe do t’i behet mjeteve.

_______________________________________________________________________________32 ____

Menaxheri

Departamenti teknik

Deparatamenti i shfrytezimit

Departamenti i statistikes

Departamenti i burimeve njerezore

________________________________________________________ Menaxhim transporti______ Departamenti i shfrytezimit eshte i rendesishem,i cili ka per detyre te ndjeke te gjitha parametrat e

shfrytezimit sa me ekonomik te linjave,mjeteve dhe zbatimit te orareve te levizjes.Ky departament ben dhe tabelen ditore,mujore dhe vjetore te orareve.

Departamenti i statistikes ka per detyre grumbullimin e te gjitha te dhenave te punes te linjave urbane si:numri i udhetareve te transportuar ne dite,muaj dhe vit,flukset e udhetareve ne stacione te vecanta,frekuencat e linjave te ndryshme dhe raporton tek departamenti i shfrytezimit.

Departamenti i burimeve njerezore merret kryesisht me perzgjedhjen e stafit punonjes qe ka kompania ne funksion te kritereve qe kane vendosur departamentet e vecanta.

Ne funksion te shtrirjes se linjave ne hapesiren e qytetit njihen 3 tipe linjash:

Kompozimi i linjave dhe shtimi i nje linje te re behet vetem nga bashkia ne baze te informacioneve te grumbulluara per trafikun e mjeteve te gjithe rrjetin,per levizjen origjine-destinacion te udhetareve dhe nga frekuenca e linjave ekzistuese.

Mjetet qe perdoren ne linjat e TPU jane 2 tipe:1.Me goma2.Mbi shina

Mjetet e tipit me goma jane me te perdorshme per autobuzet,te cilet punojne me nafte,kane nje kapacitet 110-140 vende me 20% vende ulje.Mundet qe keto autobuze te perdoren me energji elektrike,por ne kete rast levizja e autobuzeve ne cdo rruge eshte e kufizuar dhe varet nga shtrirja e rrjetit elektrik.Ne disa vende,per te rritur kapacitetin mbajtes dhe per te zbutur trafikun perdoren autobuze 2-katesh.Nje mjet tjeter shume i perdorshem eshte troley-bus, i cili leviz nepermjet energjise elektrike ose i kombinuar.E vecanta e tij eshte sepse ai mund te terheqe dhe 2-3 vagona pas,sipas infrastruktures rrugore.Ne pergjithese furnizohen me energji elektrike.

Mjeti qe leviz mbi shina quhet tramvaj.Furnizohet me energji elektrike.Terheq disa vagona pas.Kerkon rrugen e vet te vecante,kryesisht linja hekurudhore per tramvajt.Vendoset anash rruges ose ne mes,por ne kete rast stacioni i qendrimit ka probleme.

Persa i perket transportit te udhetareve,nje zhvillim te madh kane marre metrote.I gjithe rrjeti ndodhet nen toke dhe shtrihet pothuajse ne te gjithe hapesiren urbane.Ka stacione te shumta ne te cilat shkembehen linja te ndryshme.Kapaciteti eshte 200-250 persona.Ne pergjithesi,sistemi i informacionit te transportit publik ne nje qytet jepet i perbashket midis linjave urbane me autobuze,metro dhe tramvaj.

Ndermarrjet e transportit publik zgjedhjen e frekuences te cdo linje,ne pergjithesi e marrin nga bashkia,por mundet qe edhe t’ia propozojne ata bashkise ne funksion te mjeteve ne dispozicion.

_______________________________________________________________________________33 ____


Frekuenca e linjes jepet nepermjet formules : f =

T c

Nmjeteve

Koha e nje cikli te plote jepet : T c=t AB+2∑

i=1

n

talignl ¿ qendrimit ¿ne stacion ¿+ tBA¿

Frekuenca nuk eshte e njejte gjate gjithe kohes.P.sh.

Linja 600−930 930−1430 1430−2200

L1 5’ 8’ 4’

Nder parametrat kryesor qe vleresohet nje ndermarrje transporti jane :

Kosto e biletes

Kosto shprehet si raport i shumes se shpenzimeve me shumen e te ardhurave c=

∑ shpenzimeve

∑ te ardhurave

Cmimi i biletes (tarifa) percaktohet T a=c+f i+ (TVSH )

c−kosto e biletesf i−fitimi i ndermarrjes (10−15 %)TVSH=20 %

Rezultati financiar i nje firme te transportit publik urban eshte:

R=∑ Ardhurave−∑ Shpenzimeve

Ky rezultat mund te jete pozitiv (me fitim),negativ (me humbje) dhe zero (as humbje as fitim).Kur rezultati financiar i firmes eshte negativ,firma kerkon subvencione nga shteti.

Kapaciteti transportues i mjeteve

Parameter tjeter vleresues i transportit publik eshte edhe kapaciteti transportues “k t ”qe do te thote aftesia maksimale qe mund te transportoje nje ndermarrje me mjetet qe disponon.

Kapaciteti transportues jepet : k t=Nmjeteve⋅nvendevemjetit

Ne fakt,ky kapacitet teorik nuk arrihet gjithmone per arsye nga me te ndryshmet.Keshtu qe kapaciteti

real (faktit) do te jete: k

r ( f )=k t⋅k mb

k mb−koeficienti i mbushjes

k mb=kr

k t

≤1

Meqenese kapaciteti real eshte me i vogel se volumi maksimal i kerkesave k r<V max ,ne kete rast do te kemi pritje ne stacionet e autobuzeve dhe nderhyrja qe behet nga ndermarrja konsiston ne dy drejtime:1.Te shtoje numrin e mjeteve2.Te zvogeloje frekuencen

Kur k r=V max ,transporti e perballon levizjen dhe quhet nje ekuiliber i paqendrueshem sepse per arsye te ndryshme mundet te rritet volumi maksimal ose te zvogelohet kapaciteti real.

Kur k r>V max ,problemi eshte me i zgjidhur,megjithese ndikon ne koston e transportit.Niveli i sherbimit ne kete rast eshte i larte.

_______________________________________________________________________________34 ____


Kapaciteti shfrytezues i mjeteve (koeficienti i punes)

Shenojme “t p ” kohen e punes se mjetit,e cila vleresohet gjate 8 oreve 16 dhe 24 oreve

Pame qe koha e ciklit “T c ” te nje mjeti ishte ne funksion te { gjatesise se linjes ¿ ¿¿¿

Nga madhesia e kohes se ketij cikli varet shume edhe koeficienti i shfrytezimit te mjeteve.Numri i cikleve qe ben nje mjet i transportit publik ne 8 ore eshte:

nc=8

T c

Numri i cikleve varet nga turnet 8,16,24 oreshe,sepse ka linja qe kohen e ciklit e kane T c>1 ore

Per shkak te disa pengesave te menaxhimit te drejtuesve te mjeteve si : kohes se sherbimeve te vogla,kohes se furnizimit me karburant dhe kohes se disa sherbimeve te tjera koha faktike e punes se

mjetit eshte : t pf =t p−∑ sherbimeve

Do te quajme koeficient te shfrytezimit te mjetit raportin k shf .=

t pf

t p

=1−∑ sherbimevetp

∑ sherbimeve ndermarrjet tentojne ta cojne ne 0.

Gatishmeria teknike e mjeteve Ne cdo ndermarrje te transportit eshte e nevojshme kryerja e sherbimeve teknike te mjeteve ne menyre qe ato te jene ne gatishmeri per pune.

Koeficienti i gatishmerise teknike eshte : k gt=

nmjeteve qe jane ne pune

nmjeteve ne inventar

≤1

Nga eksperienca e deritanishme,ne lidhje me “k gt ” rezulton se k gt= (80÷85 )%

Per te arritur nje nivel te kenaqshem te “k gt ”,ndermarrjet e transportit publik jane te detyruara te realizojne riparime te mjeteve vazhdimisht dhe me grafik.

Nje nder detyrat kryesore eshte dhe realizimi i grafikut te sherbimeve per te rritur “k gt ”.Sot njihen 4 menyra te mirembajtjes teknike te mjeteve:

1 - Mirembajtje e perditshme “MP”.Kryhen sherbime te vogla (pastrim,lavazh,kryesisht kontolle te perditshme)

2 - Sherbim teknik nr.1 “SHT1”.Behet nje kontroll me i imet i gjendjes teknike te mjeteve duke bere disa sherbime te vogla qe kane dale gjate punes 1 ose 2 ditore.

3 - Sherbim teknik nr.2 “SHT2”.Kontrolli me i thelle se SHT1 dhe ne kete sherbim behen riparime teknike si : nderrim alkooli,rrotash ose ndonje sherbim tjeter.

4 - Remonte kapitale “RK”.Konsiston ne remont teknik te plote te mjetit deri ne nderrim motorri

ose sherbime te tjera teknike.Remonti kapital behet pas (15÷20 ) SHT 2 .Remonti kapital i

mjetit behet kur mjeti ka pershkuar rreth (400000÷450000 ) km .

Ne pergjithesi,si parameter vleresues per sherbime teknike jane kilometrat “km” te pershkuar.Ne funksion te “km” behet nje grafik i mirembajtjes teknike te mjetit.

_______________________________________________________________________________35 ____


13.Kosto ne ndermarrjet e transportit publik

Ne ndermarrjet e transportit publik te ardhurat llogariten :

∑ Ardhura=vol . punes (nr . i biletave te shitura )×cmimi i biletes

Kosto “c” varet nga parametra qe ndryshojne te cilet quhen variabla direkte dhe nga parametra qe nuk ndryshojne te cilat quhen variabla indirekte.Ne variablat direkte futen :

Shpenzimet e fuqise punetore “ shfp ”

Keto shpenzime llogariten : shfp=f p+lz+(disa bonuse )f p→ fuqia punetorel z→ leje zakonshme

Shpenzimet per leje te zakonshme llogariten : l z=nfp×1 muaj

Shpenzimet per fuqine punetore llogariten : f p=n fp×page

Shpenzimet per fuqine punetore ndikojne ne koston e biletes

Shpenzimet per siguracionet “shsig ”

Keto shpenzime llogariten : shsig=f p×ksig

k sig=21 .7 %

Shpenzime per remonte (mirembajtje) “shr ”

Keto shpenzime llogariten : shr=nRK×c RK+nSHT 1×c SHT 1+nSHT 2×cSHT 2+nMP×c MP

Shpenzime per lende djegese dhe vajra ”shld , v ”

Keto shpenzime llogariten : shld , v=Qld×cld+Q v×cv

Qld→sasia e lendes djegese

Qv →sasia e vajrave =(2÷4 )% e harxhimit te lendes djegese

Shpenzimet per lende djegese mundet te jepen edhe ne funksion te “km” : shld=km×nld /km

nld /km→norma e harxhimit te lendes djegese per 100 km

Shpenzime per amortizim “sham ”

Keto shpenzime llogariten : sham=

V fillestare−V pjesshme

V fillestare×t⋅100 %

_______________________________________________________________________________36 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______V fillestare→ vlera fillestare e mjetitV pjesshme→vlera e mjetit pas t kohe perdorimit →koha e plote e perdorimit te mjetit

Shpenzimet per goma “shg ”

Keto shpenzime llogariten : shg=ngomave te konsumuara×cmimi i 1 gome

Keto shpenzime mund te llogariten edhe ne funksion te “km” : shgkm=km×ngomave×kg

konsumit

Pervec gjashte vleresimeve te faktoreve direkt,ne koston e transportit kemi edhe shpenzimet indirekte te cilat jane te pandryshueshme gjate vitit.Keto shpenzime quhen shpenzime administrative,ku futen :

1.Shpenzime per kancelari2.Shpenzime per 3.Shpenzime per energji elektrike4.Shpenzime per fax,internet,telefoni etj.

Keto shpenzime nxirren vetem ne fund te vitit ose ne planifikimin qe behet ne vitet e ardhshme dhe

merret (2÷6 ) % te kostos totale.

Per te ulur koston,nuk nderhyet tek ∑ Ardhurave pasi jane konstante,por tek ∑ Shpenzimeve

14.Menaxhimi i ndermarrjeve te transportit publik

Ashtu sikurse te gjitha ndermarrjet ekonomike edhe ndermarrjet e fushes se transportit jane te prirura drejt nje fitimi maksimal,por ne ndermarrjet e transportit publik ka dhe nje qellim tjeter i cili eshte sherbimi me cilesi te larte per komunitetin.Ne fakt,keto dy parime bien ne kundershtim me njera-tjetren sepse sherbimi i larte do te thote me teper mjete te transportit publik,me pak udhetare ne autbus dhe nje frekuence sa me te vogel.

Por ngarkesa e autobuzit con ne rritjen e shpenzimeve dhe si rezultat i rritjes se koston deri ne rezultat negativ te bilancit.Kete kontradikte e ka zgjidhur shteti nepermjet subvencionimit.Forma,menyra dhe sasia e ketij subvencionimi sipas rregullave ne fuqi,varet nga menaxhimi qe i behet ndermarrjes se transportit publik.

Thame qe kosto ishte : c=

∑ shpenzimeve

∑ te ardhurave

ndersa fitimi : f i=∑ Ardhurave−∑ Shpenzimeve

kuse fitimi maksimal : f imax=∑ Ardhuravemax−∑ Shpenzimevemin

(1¿ )

Te ardhurat e ndermarrjet se transportit publik varen nga volumi i udhetareve i cili eshte i ndryshem nga numri i biletave te shitura.Efektiviteti i nje ndermarrje te transportit publik varet nga :

1.Menaxhimi2.Kapaciteti

Nese kapaciteti real “k r ” do te ishte me i vogel se kerkesa “D”, do te kalonim ne shtim te numrit te mjeteve ose ne rritje kapaciteti._______________________________________________________________________________37 ____


Nese k r > D,ne kete rast menaxhimi i ndermarrjes eshte me i mire dhe me fleksibel,qe do te thote se ne cdo rast kur kemi orar pik,mund te shtojme numrin e mjeteve.

Nese k r = D,menaxhimi i ndermarrjes eshte pak i veshtire,pasi ne cdo moment mund te prishet ky ekuiliber.Elementet qe ndikojne ne fitimin maksimal te nje ndermarrje ndahen ne dy grupe :

Grupi I→Treguesit financiareKeto tregues perfshijne: Volumi maksimal i punes,kosto,shpenzimet,koeficienti i gatishmerise teknike,koeficienti i shfrytezimit etj.

Grupi II→Elementet qe ndikojne ne nivelin e sherbimitKeto elemente jane: Frekuenca,numri i autobuzeve,koha e ciklit,gjatesia e linjes,komoditeti etj.

Ka edhe elemente te tjere te cilen nuk varen nga menaxhimi i ndermarrjes sic jane: infrastruktura rrugore (nuk ka korsi te vecanta te transportit publik).Si rezultat i kesaj prishen te dyja grupet e elementeve per shkak te bllokimit ne trafik te mjeteve te transportit publik.Keto te fundit (rruget) varen nga institucionet planifikuese te zonave urbane.

Per te rritur fitimin maksimal sipas formules (1¿ ) eshte e domosdoshme vleresimi i volumit maksimal te

udhetareve,i cili realizohet me dy menyra :

1.Menyra analitike2.Menyra manuale (nepermjet investigimit)

Nepermjet analizes se vleresimit te volumit maksimal ne nxjerrim edhe te gjitha elementet e grupeve I dhe II dhe mbi bazen e krahasimit midis faktit dhe planifikimit percaktojme menyren e menaxhimit te ndermarrjes se transportit publik per te permiresuar keto elemente.Metoda analitike konsiston ne te dhenat statistikore mujore dhe vjetore te treguesve te sherbimit,por edhe te treguesve ekonomiko-financiar,ku keto te fundit jepen si ne tabelen e meposhtme:

Nr Emertimi Njesia1 Te ardhurat 000 Lek2 Shpenzimet 000 Lek3 Kosto Lek4 Fitimi Lek5 km. te pershkuar km6 Kosto/km Lek/km

Pervec ketyre,jepen dhe disa tregues te tjere sic jane: shpenzimet per karburant ose per mirembajtje.Kjo per efekt krahasimi me vitet e tjera.Ne statistikat vjetore percaktohet volumi vjetor i udhetareve.Gjithashtu,per cdo muaj vleresohet volumi i udhetareve.Volumi vjetor i udhetareve pjestuar me numrin e muajve do na japi volumin mesatar te

udhetareve: volmesatar

m.v . = voluminumri i muajve

Koeficienti i korigjimit mujor jepet nga raporti: k km=

voludhetarevemuaj

volmesm. v

_______________________________________________________________________________38 ____


Mbi bazen e ketyre volumeve te nxjerra nga statistikat,ne llogarisim treguesit ekonomiko-financiar.Mirepo,ne fakt,ky volum i udhetareve nuk eshte me cmim te unifikuar,pra kemi bileta,abone me cmime te ndryshme dhe udhetime falas,keshtu qe llogaritjet e sakta per te percaktuar treguesit ekonomiko-financiar do te behen duke vleresuar volumin e punes me metoden e dyte (manuale).Kjo metode mbeshtetet ne numerimin e udhetareve ne cdo stacion te cdo linje.Zakonisht,si kampion per te investiguar merren linjat me te ngarkuara.Formulari per vleresimin e volumit te punes te nje linje eshte si me poshte:

Tabela per stacioni 1Targa e mjetit

Numri i cikleve

Ora e mberritjes

Udhetare te hipurOra e nisjes

Koha e qendrimit

Frekuenca

AB XXXX A

11 25 2’

AB XXXX B

11 18 4’

∑ udhetareve=1620

Ky numerim rekomandohet te behet ne te njejten kohe ne te gjithe stacionet dhe behen dy here ne dite : ne oren pik dhe ne oren normale.Kjo per arsye per te nxjerre nje volum pune sa me te perafert me realitetin.Te gjitha matjet e bera permblidhen ne nje tabele si me poshte :

Linja .............Ora .............Data ............. Monitoruesi ....................

Nr busNumri i cileve

Udhetare Koha e ciklitUdhetare ora

pikUdhetare ora

normaleUdhetare/cikel

45 126 125000 5’ 68000 57000 1000

Ne baze te rezultateve te matjeve,behet krahasimi midis faktit dhe planifikimit.Problemi me i veshtire eshte percaktimi i perqindjes qe zene tipet e ndryshme te aboneve kundrejt numrit te biletave ne total.Per kete arsye,deri me sot,nuk ka ndonje llogaritje matematikore per te percaktuar perqindjen qe zene tipet e ndryshme te aboneve.Meqenese ne nje qytet veprojne disa kompani te ndryshme,problemi behet me i veshtire per menyren e ndarjes se subvencionimit.Per te percaktuar cdo tip aboneje kryhen sondazhe neper autobuza duke i pyetur udhetaret nese jane me bilete,abone dhe tipin e abonese.

Linja .............Ora .............

_______________________________________________________________________________39 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Data ............. Monitoruesi ....................

Mjeti BileteAbone Te ndryshme

Udhetare te pyetur800 600 400 Invalide

Veteran

X 25 5 3 6 4 2 45

Numri total i personave qe do te pyeten eshte (25÷35 ) % e njerezve qe jane ne autobuz.Ky sondazh perseritet ne menyre periodike per te gjitha linjat.Sondazhi duhet te behet ne te njejten kohe dhe ne te njejten periudhe.Per cdo linje nxirren p.sh. :

Bileta 53%Abone 800 13%Abone 600 8%Abone 400 18%

Invalide 0.2%Veterane 10%

Mbi bazen e ketyre te dhenave do te behet shperndarja e lekeve nga abonete e shitura.Kur nje person hipen ne disa linja me te njejten abone,per cdo klasifikim aboneje nxjerrim edhe numrin e udhetimeve mujore:

Zudhetime=∑ voludhetareve

abone

numri i aboneve te shitura=89÷96 udhetime /muaj

Zdite=Zudhetime

30=2. 7÷3 .3 udhetime /dite

Forma e organizimit dhe e nderthurjes se linjave me njera-tjetren ndikon shume ne numrin e udhetimeve ditore.Ne linjat e transportit publik te cilat realizojne udhetimin nga origjina ne destinacion,bejme te mundur qe numri i udhetimeve te jete afer 1.Per linja qe nuk koordinojne me njera-tjetren ky numer eshte me i madh (mbi 2).Nje nder qellimet kryesore pervec nxjerrjes se treguesve ekonomiko-financiar,eshte edhe sasia e subvencionimit qe do te marre cdo kompani e cila operon ne rrjetin e transportit publik urban te qytetit.Mbi bazen e kesaj metode llogaritese reale nepermjet investigimit,shperndarja e fondit te subvencionimit do te jete pothuajse e drejte.Subvencionimi llogaritet si diference midis te ardhurave dhe shumes se shpenzimeve.

Ne disa raste ndiqen dy rruge:

1.Sub=Ardhurat−∑ shpenzimeve+ f i+TVSH

2. Sub=Ardhurat−∑ shpenzimeve

Ne rastin e dyte institucioni vendim-marres (bashkia) ia llogarit ............................................................................................................................................................................................................................................Kjo behet per arsye se bashkia i imponon perqindjen e fitimit duke u nisur nga rekomandime te transportit publik ne vende te tjera.Subvencioni llogaritet edhe si diference midis cmimit dhe kostos,shumezuar me volumin e punes:

Sub=( cmimi−kosto )×volumi punesKur cmimi > kosto,nuk merr subvencionim edhe sikur bilanci i kompanise del negativ.

_______________________________________________________________________________40 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______15.Sistemet e rregullimit te qarkullimit rrugor

Levizja e mjeteve realizohet nepermjet infrastruktures rrugore dhe drejtuesit te mjetit.Bashkesia e mjeteve perben trafikun e mjeteve,te cilat levizin me karakteristika te ndryshme ne rrjetin rrugor,kjo per faktin se mjetet jane te ndryshme ne madhesi,por dhe ne karakteristikat dinamike te levizjes.Per te rregulluar nje trafik normal pa pengesa,per te rritur eficences e levizjes per te ulur koston ekonomike te levizjes dhe per te minimizuar aksidentet rrugore perdoren sistemet e rregullimit te qarkullimit.Per ta kuptuar me qarte rolin e sinjalistikes le t’i referohemi teorise se rrjedhjes se fluideve.

ρ=0 .7 gr /cm3

Sasia e lengut qe del nga tubi eshte Q [m3/ s ]Siperfaqa e seksionit eshte S [m2/ s ]Shpejtesia e rrjedhjes eshte V [ m /s ]

Sasia e fluidit qe kalon ne seksion :Q=S⋅V

Per te kufizuar kete sasi lengu ose fluidi ne sistemet transportues te fluideve perdoren pajisje reduktuese (saracineska).Rolin e nje pajisje te tille te frenimit ne sistemet e qarkullimit rrugor e luan sinjalistika.Ne menyre identike,per fluksin e trafikut duke marre ne konsiderate fluksin e fluidit do te kemi:- fluksin F (mjete/ore)- infrastruktura rrugore- shpejtesia V (km/h)

- intensiteti i mjeteve I=F⋅60

t [ mjetesek ]

Me rritjen e shpejtesise se levizjes,rritet dhe fluksi i mjeteve,ndersa densiteti ka diagrame te kundert me fluksin.Pika e nderprerjes quhet pika e ekuilibrit,ne te cilen arrihen parametra optimale te levizjes.

Densiteti i mjeteve jepet D= mjete

gjatesi rruge LPer te mbajtur nen kontroll piken E te ekuilibrit,futet ne pune sinjalistika,e cila nuk lejon rritjen e fluksit te mjeteve vazhdimisht ne nje seksion rrugor.

Kemi tre lloj sistemesh rregulluese te qarkullimit:a.Vertikaleb.Horizontalec.Me ndricim (semaforet)d.pajisje te tjera

Semaforet kane tre ngjyra (jeshile,portokalli dhe te kuqe),por ka dhe semafore qe ne fenerin perkates tregohen drejtimet e levizjes.Gjithashtu,ne funksion te kryqezimit,perdoren dhe sinjalistika te kombinuara.Shuma e te tre koheve te semaforit njihet edhe si faza e ciklit te semaforit.Shuma e te gjitha koheve jeshile/ore perben ciklin orar te semaforit.

_______________________________________________________________________________41 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Shuma e te gjithe flukseve perben fluksin e kryqezimit.Sasia maksimale teorike e fluksit qe kalon ne kete kryqezim njihet si kapaciteti i kryqezimit.Raporti midis fluksit dhe kapacitetit quhet niveli i sherbimit te

kryqezimit nsh=

FC

<1.

Zakonisht kapaciteti jepet ne manuale sepse varet nga : fushepamja,numri i korsive,vendi i kryqezimit etj.

Ne praktike,ciklet e nje semafori mund te jene me kohe fikse,si rezultat edhe me faze fikse.Faza e nje

semafori eshte (80÷120 ) sek .Zgjedhja e semaforit me faze fikse behet ne funksion te kryqezimit dhe fluksit te mjeteve ne te.Sot perdoren dhe semafore me cikel jo fiks,gjate periudhave te oreve pik.Cikli i semaforeve te integruar ku koha e ciklit ndryshon ne funksion te fluksit te mjeteve nepermjet sistemit te informimit me telekamer.Per te qene drejt nje shfrytezimi maksimal te jeshiles,ne momentin qe do te ndizet jeshilja,semaforet jane te pajisur me nje zile ose tabele elektronike e cila bie 3 sekonda para ndezjes per te njoftuar shoferet.

16.Siguria rrugore dhe aksidentet

Zhvillimi i madh ekonomik i cdo vendi shoqerohet me nevojen e kerkesave per levizje,per realizimin e qellimit te tyre,me rritjen e numrit te mjeteve dhe si rezultat rritje e volumit te trafikut e cila nga ana tjeter rrit mundesine e aksidenteve rrugore,Pra,kerkesa D dhe siguria rrugore jane ne nje balance te kundert me njera tjetren.Sot ne bote nga aksidentet rrugore vdesin rreth 1.3 milione njerez/vit , pervec shume te tjereve te demtuar.Sipas OBSH,aksidentet radhiten ne vendin e 9 ne shkaqet e vdekjes.Si rezultat i zhvillimit ekonomik,parashikohet qe ne 2030 aksidentet do te zene vendin e 5 ne klasifikimin e shkaqeve te vdekjes duke zene 3.6% te vdekjeve.Keshtu qe perpara politike beresve,institucioneve kerkimore,del e nevojshme analiza e faktoreve qe cojne ne aksidente rrugore per eliminimin e tyre.Per te vepruar drejt minimizimit te aksidenteve kerkohet nje nderthurje e institucioneve te ndryshme.Moto kryesore sot eshte : “Levizje me drejtues te sigurte,mjete te sigurta dhe infrastrukture e sigurte”.Faktoret kryesore qe marrin pjese ne nje aksident jane :

1.Mjeti2.Drejtuesi3.Infrastruktura rrugore

Si rezultat i bashkeveprimit te tre elementeve te mesiperm ndodh aksidenti.

Ne nje aksident,ne pamje te pare duket sikur nje faktor ka ndikuar me teper se disa te tjere,disa jane te dores se dyte dhe disa nuk kane ndikuar fare.Per te percaktuar faktoret kryesore ne aksidente,behet analiza e aksidentit.Te dhenat kryesore qe raportohen lidhur me aksidentet jane : numri i aksidenteve,nga te cilet me vdekje jane “x”,me plagosje te rende “y” dhe demtime te lehta “z”.Ndersa si parametra teknike vleresues jane : aksidente/1000 mjete dhe aksidente/100000 banoreGjate viteve te fillimit te tranzicionit edhe ne vendin tone numri i aksidenteve/1000 mjete ishte shume i larte.Kjo erdhi si pasoje e : 1.Rritjes se numrit te mjeteve2.Perqendrimit te popullsise ne zona urbane3.Mospasja e nje infrastrukture rrugore me parametra teknike sipas standarteve4.Kultura e ulet per trafikun dhe drejtimin e mjetit.

_______________________________________________________________________________42 ____

Drejtuesi

Infrastruktura rrugore

Mjeti

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Ne infrastrukture u verejt qe kapaciteti i rrugeve nuk mundej te perballonte volumin aktual te trafikut.Qellimi kryesor i analizes se aksidenteve eshte per te nderhyre ne ato elemente te cilat kane ndikuar ne aksidentet rrugore.Nepermjet analizes se aksidenteve dhe vleresimit te faktoreve kryesore synohet marrja e masave dhe investime te tilla qe fitimi nga aksidentet e ndodhura te jete shume me i madh se shpenzimet ne infrastrukture per minimizimin e aksidenteve rrugore.

-Ku qendron analiza e faktoreve kryesore te aksidentit?

Le te shohim nje shembull me te dhenat e vendit tone:Gjate vitit te fundit supozojme se kane ndodhur 1524 aksidente nga te cilat 384 vdekje,1780 plagosje.Per te analizuar shkaqet dhe fenomenet e ndodhura ndiqet kjo rruge:

1.Behet shperndarja e aksidenteve sipas tipit te rruges:a.Ne rruge interurbane (49%)b.Ne rruge urbane (51%)

Vete aksidentet e ndodhura sipas pikes a. ndahen:a1.Rruge interurbane kryesorea2.Rruge interurbane dytesore

Ne te njejten menyre behet dhe piken b.Nga analiza rezulton se :Megjithese ne rruget interurbane perqindja e aksidenteve eshte me e vogel se ne rruget urbane,ne keto rruge vdekshmeria eshte 60%,qe do te thote se aksidentet ne rruget interurbane jane me te “ashpra” per shkak te shpejtesise me te madhe te qarkullimit.

Pervec klasifikimit per dy rruget,nxirren edhe te dhena persa i perket kohes se ndodhjes se aksidentit (diten ose naten).Rezulton se 67% e aksidenteve ndodhin diten dhe 91% ne kohe te thate.Gjithashtu behet nje klasifikim i aksidenteve te ndodhura sipas gjinise ku rezulton se 92% jane bere nga meshkujt dhe 8% nga femrat.Gjithashtu,nje ndikim te madh ka dhe grup-mosha,nga e cila rezulton qe : grup-mosha 24-35 vjec kryen rreth 30% te aksidenteve,35-45 vjec rreth 27% dhe >45 vjec rreth 21%.Gjithashtu,nxirren te dhena persa i perket shkakut te ndodhjes se aksidentit ku per vendin tone rezulton se 77% ndodhin per faj te drejtuesit te mjetit,22% per faj te kembesoreve dhe 1% per faj te gjendjes teknike te mjetit.Nje hap tjeter per analizen e aksidenteve eshte edhe hedhja e te gjithe te dhenave ne rrjetin rrugor.Nepermjet ketij informacioni,ne percaktojme vendet me rrezikshmeri te larte aksidenti te quajtura dhe “pika te zeza”.Ne vendin tone rezultojne 182 pika te zeza.Nga te dhenat e aksidenteve,percaktimi behet me qellim per te percaktuar nderhyrjen qe duhet bere ne infrastrukture dhe sinjalistike.Te gjitha te dhenat hidhen ne nje database dhe ne cdo moment per cdo aksident te ri behet ndryshimi i te dhenave.

17.Investigimi i faktoreve te aksidenteve

Per te vleresuar te gjitha te dhenat qe analizuam me siper perdorem dy menyre:1.Investigimi i faktoreve ne terren2.Sondazhe ne komunitet

Qellimi i te dy metodave eshte marrja e masave per parandalimin e aksidenteve.Gjate metodes se pare eshte e nevojshme grumbullimi i disa te dhenave te cilat duhet te jene:a.Te sakta ⇒ te merren nga institucionet zyrtareb.Komplekse ⇒ nga nje minimum te nje maksimum i nevojshemc.Te njetrajtshme ⇒ te ruhet e njejta mase vleresimi ne shkalle kombetare

_______________________________________________________________________________43 ____

________________________________________________________ Menaxhim transporti______Nder te dhenat minimale te domosdoshme jane :

Tipi i mjetit Koha kur ka ndodhur Veshtiresia e terrenit Pasojat e aksidentit Tipet e mjeteve qe kane marre pjese

Pervec ketyre te dhenave minimale eshte e mira qe te merret nje informacion me i rendesishem persa i perket infrastruktures (numri i korsive,gjendja e asfaltit etj.),objekte te tjera te demtuara dhe te dhena te tjera te ambjentit rrethues ne zonen e aksidentit.

18.Te dhenat vleresuese te aksidenteve

Per te bere nje analize sa me profesionale dhe inxhinierike,raportohen disa te dhena vleresuese per aksidentet e ndodhura,si :

Raporti i aksidenteve per km ne vit

Ky raport jepet:f = A

L

Frekuenca mesatare ne shkalle vendi

Kjo frekuence jepet: f mes=

∑i=1

n

f i

n (numri i pikave te zeza)

Norma e aksidenteve

R j=f j⋅106

365⋅P⋅L j⋅Q j

f j−frekuenca e zones jP−numri i muajve ose viteveL j−dis tan ca e shperndarjes se f j

Q j−trafiku ditor mesatar vjetor AADT

Norma kritike e aksidenteve Ne periudhen 1vjecare mundet qe frekuenca dhe norma e aksidenteve te mos qendrojne ne te njejtin nivel.Per te vendosur nje kufi mbi te cilin segmenti rrugor do te quhet i rrezikshem,perdoret parametri

i normes kritike te aksidenteve “Rcj ”.

Rcj=R j+√ R j⋅106

365⋅P⋅L j⋅Q j

+106

730⋅P⋅L j⋅Q j

k− jepet ne tabele dhe ndryshon sipas nivelit te besueshmerise se rruges

_______________________________________________________________________________44 ____


Ne shkalle kombetare R jk=

∑ f j⋅106

365⋅P⋅∑ L j⋅Qw

Qw=∑ L j⋅Q j

∑ L j

Ne rastin e nje kryqezimi “Q j ” merret per shumen e te gjithe flukseve

Per te krahasuar normen e aksidenteve midis dy akseve rrugore,perdoren grafiket lineare si me poshte:

Shohim qe per te njejtin fluks mjetesh Qrruga “2” eshte me e rrezikshme.Norma e aksidenteve mundet te gjendet edhe

me tangenten e kendeve α 1 dhe α2

Kjo analize behet vetem nese marredhenia midis fluksit dhe aksidenteve eshte afersisht lineare,ne te kundert nuk ka kuptim.

19.Kosto e aksidenteve rrugore

Si rezultat i aksidentit,kemi demtime ne njerez dhe materiale.Efektet e ndodhura ne nje aksident jane tre llojeshe:1.Emocionale2.Fizike3.Ekonomike

ku te treja shoqerohen me nje kosto e cila ne varesi te shkalles se ashpersise se aksidentit.......................................................................................Eshte vertetuar se kosto e aksidenteve eshte dhe funksion i GDP.Nga te dhenat e studimeve ne shkalle boterore,rezulton se kosto e aksidenteve ze 1% te GDP ne vendet me nivel te ulet ekonomik,1.5% ne vendet me nivel mesatar dhe 2.5% ne vendet me nivel te larte.

Nder elementet kryesore qe llogariten ne koston e aksidentit jane:

Kosto e demeve materiale “k dm” →pjese te demtuara te mjetit

Kosto administrative “k ad ” → te gjitha sherbimet qe kryhen nga administrata

Kosto mjekesore “k mj ” → te gjitha sherbimet qe kryhen per sherimin e te demtuarve

Kosto e prodhimit te humbur “k ph ”

Kosto njerezore “k nj ”

_______________________________________________________________________________45 ____


Pervec kater kostove te mesiperme qe llogariten lehtesisht,me e veshtira per llogaritje eshte kosto njerezore,qe perfshin emocionet,dhimbjet,shqetesimet etj. qe shkaktohen te afermve te viktimes.Kjo kosto,ne shkalle kombetare llogaritet vetem ne perqindje dhe nuk ka ndonje metodike te sakte.Kosto njerezore merret:Per vdekje → 48% te kostos se aksidentitPer plage te renda → 120% te kostos se aksidentitPer plagosje te lehte→ 18 te kostos se aksidentitPer vendet me zhvillim mesatar dhe te larte shifrat e mesiperme zvogelohen 10%.

Kosto totale e aksidentit llogaritet:k aksidentit=kdm+k ad+k ph+kmj+k nj

Per te eliminuar te gjitha planifikimet,projektet,ndertimet dhe zbatimet jo te sakta,sidomos te infrastruktures rrugore,kryhet dhe procesi i Auditimit te Sigurise Rrugore “ASR”.Auditimi i Sigurise Rrugore eshte nje proces sistematik per zbatimin e njohurive inxhinierike te trafikut dhe infrastruktures.Eshte e detyrueshme qe auditimi te kryhet ne te gjitha hapat e mesiperme.Shume i rendesishem eshte dhe auditimi i projektit.

_______________________________________________________________________________46 ____

LEKSIONE MENAXHIMI

Documents

Transcript of LEKSIONE MENAXHIMI