KARTOGRAFYA - pegem.net from KartografyaBAS… · Kartografya; insanlık tarihinin her döne-minde,...

Doç. Dr. Fikret TUNA

KARTOGRAFYAHARİTACILIK BİLİMİNE GİRİŞ

ISBN: 978-605-318-113-2

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2015, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Nisan 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Ezgi Öz Dincel

Kapak Tasarımı: Yılmaz Yücel

Baskı: Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Ştiİvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A

Yenimahalle/ANKARA(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

Kartografya; insanlık tarihinin her döne-minde, yaşayan farklı medeniyetler, devlet-ler ve toplumların hayatında daima özel bir öneme sahip olan bir bilim olmuştur. Zira önceleri, yaşanılan mekândan veya ülkeden başlamak üzere dünyanın tanınması amacı ile başlayan kartografya çalışmaları, zaman içe-risinde siyasi, askeri, ekonomik, sosyal, kültü-rel vb. çok çeşitli amaçlar için yürütülmüştür. Bu çalışmalardan bazıları coğrafi keşifler ve çeşitli savaşlar gibi insanlık tarihini değiştire-cek etkilerde bulunmuş ve kartografya öne-mini her dönemde artırarak sürdürmüştür. Her türlü ilişkinin küresel bir kimlik kazan-dığı günümüz dünyasında ise kartografya ça-lışmalarının önemi her dönemdekinden daha önemli bir seviyeye gelmiştir. Zira bilgiye eri-şim, iletişim ve ulaşım imkânları gibi gelişme-ler ile birlikte; toplumların muhatap oldukları çevre hiç olmadığı kadar genişleyerek dün-yanın tamamını içine alan bir yapıya dönüş-müş ve harita kullanımı ve mekânsal analiz, gelişen dünyaya ayak uydurmanın en önemli araçlarından birisi haline gelmiştir. Bu neden-le, kartografyaya bugün özellikle mekânsal yani coğrafi dağılım özelliklerine ihtiyaç du-yulan alanlarda veya bilim dallarında sıklıkla başvurulmaktadır.

Dünyanın herhangi bir yerinde, çalışma ko-nusu ve prensipleri gereği kartografya ile iç içe olan bilim dalı hangisidir diye sorulsa, alınan cevap büyük çoğunlukla “coğrafya” olacaktır. Zira Türkiye de dahil olmak üzere, farklı ülke ve zamanlarda yapılan çeşitli araştırmaların sonucunda, coğrafya denildiğinde akla gelen ilk kavramlardan birinin büyük çoğunlukla ha-ritalar olduğu ve coğrafyacılar ne iş yapar so-rusuna çoğunlukla haritalar üzerinde çalışırlar cevabının verildiği görülmüştür. Bu sonuçlar, coğrafyanın çalışma konusu ve prensiplerini bilen coğrafyacılar için hiç de şaşırtıcı değildir. Zira coğrafya, yüzyıllardır, ele aldığı konuları ilgi, nedensellik ve dağılış prensipleri içerisin-

de incelemekte ve bunu yaparken haritalara yani kartografyaya gerek duymaktadır. Bu nedenle, kartografya ve coğrafyayı birbirinden ayrı düşünmek imkânsızdır ve coğrafyacılar, çalışmalarını etkin bir biçimde yürütebilmek için mutlaka belirli bir kartografya yeterliliğine sahip olmalıdırlar.

Elinizdeki bu kitap ile hedeflenen temel amaç; yeterli bir kartografya birikimine sa-hip, donanımlı coğrafyacıların yetişmesidir. Bu amacın gerçekleştirilmesi için yazar, üni-versitelerde uzun yıllardır verdiği kartograf-ya derslerinden yola çıkarak elinizdeki kita-bı hazırlamıştır. Ancak, elinizdeki kitap ders notlarının bir araya getirildiği bir eser değil, uzun süreli titiz bir çalışmanın ürünüdür. Ki-tapta genel olarak; konuların en sade, anlaşılır ve akıcı bir üslupla, mümkün olduğunca çok sayıda görsel ve örnekler kullanılarak ve dün-yadaki gelişmeler dikkate alınarak anlatılması hedeflenmiştir. Ayrıca, her bölümün; başında öğrenme hedefleri, sonunda ise değerlendir-me soruları ile öğrenmenin kolaylaştırılması ve pekiştirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, kitapta toplam 327 şekil/tablo ve 236 değer-lendirme sorusu bulunmaktadır. Kitabın di-ğer bir önemli özelliği ise coğrafi bilgi sistemi (CBS), uzaktan algılama (UA), Google Earth gibi gelişmelere de yer verilmiş olmasıdır. Bu yönüyle, elinizdeki kitap kartografyadaki güncel gelişmeleri de kapsamaktadır.

Elinizdeki bu kitabın ana hedef kitlesi coğ-rafya, coğrafya öğretmenliği ve sosyal bilgiler öğretmenliği bölümlerinde okuyan üniversite öğrencileridir. Bu nedenle, kitabın içeriği bu bölümlerde okutulmakta olan kartografya ve harita bilgisi derslerinin müfredatına uygun olarak hazırlanmıştır. Ayrıca, kitabın coğraf-ya öğretmenleri, akademisyenler ve konuya ilgi duyanlar için de önemli bir kaynak eser olacağı düşünülmektedir.

Ön Söz

dizgi

Sticky Note

Marked set by dizgi

Böyle bir kitabın ortaya çıkmasında şüp-hesiz çeşitli kişi ve kurumların yardımla-rı olmuştur. Bu bağlamda, öncelikle yetiş-memde emeği geçen, eğitim hayatımın her aşamasındaki tüm hocalarıma teşekkürü bir borç biliyorum. Sonrasında, kitabın düşünce aşamasından ortaya çıkmasına kadarki her aşamada; fikir, öneri ve kontrolleri ile her za-manki gibi bana destek olan, kendisi de bir coğrafya öğretmeni olan eşim Sibel TUNA’ya teşekkür ediyorum. Ayrıca, kitap ile ilgili de-ğerli önerilerinden dolayı Prof. Dr. Mehmet KARAKUYU, Doç. Dr. Ali DEMİRCİ, Doç. Dr. Ahmet KARABURUN ve Doç. Dr. Süley-man İNCEKARA’ya ve kitabın yayına hazır-lanmasındaki özverili çalışmalarından dolayı Pegem çalışanlarına teşekkürlerimi sunuyo-rum.

Kitapla ilgili önerilerinizi [email protected] adresine göndermenizden memnun olaca-ğımı belirtmek isterim. Faydalı olması temen-nisiyle…

Nisan, 2015


Fatih Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü 34500, Büyükçekmece,

İstanbul


1979’da Bursa’da doğmuştur. 2003 yılın-da Fatih Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakülte-si, Coğrafya Bölümü’nden mezun olmuştur. 2005’te Marmara Üniversitesi’nden yüksek lisans derecesini almış, 2009’da aynı üniver-sitede Prof. Dr. Ramazan ÖZEY’in danışman-lığında hazırladığı tezi ile doktor ünvanını almıştır. 2003-2009 yılları arasında Milli Eği-tim Bakanlığı bünyesindeki çeşitli okullarda öğretmenlik yapmıştır.

Dr. Tuna, 2010 yılından bu yana Fatih Üni-versitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü’nde öğretim üyesi olarak görev yap-maktadır. Ulusal ve uluslar arası dergilerde yayınlanmış 30’dan fazla bilimsel makalesi ile Türkçe ve İngilizce çeşitli kitap ve kitap bö-lümleri bulunan Dr. Tuna, görev yaptığı üni-versitede aynı zamanda kartografya dersleri vermektedir.

Dr. Tuna, evli ve iki çocuklu olup iyi dere-cede İngilizce bilmektedir.

Yazar Hakkında

Bölüm 1 Haritalar

Bölüm 2 Tarih Öncesi ve İlk Çağlarda Kartografya

Bölüm 3 Orta Çağ’da Kartografya

Bölüm 4 Yeni ve Yakın Çağlarda Kartografya

Bölüm 5 Dünya’nın Şekli (Temel Jeodezi) ve Koordinat Sistemleri

Bölüm 6 Harita Projeksiyonu ve Temel Özellikleri

Bölüm 7 Çeşitli Harita Projeksiyonları

Bölüm 8 Harita Ölçeği

Bölüm 9 Haritalama Yöntemleri

Bölüm 10 Topoğrafya Haritaları

Bölüm 11 Jeoloji ve Jeomorfoloji Haritaları

Bölüm 12 Harita Çizimi ve Tasarımı

Bölüm 13 Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS)

Bölüm 14 Dijital Kartografya

Bölümler

1. BÖLÜM

HARİTALAR

1. Giriş ........................................................................................................................................................2

2. Harita Nedir? ........................................................................................................................................2

3. Bir Çizimin Harita Olabilmesi İçin Gerekli Olan Temel Özellikler Nelerdir? ............................6

4. Plan ve Kroki Nedir? Bunlar da Bir Tür Harita mıdır? ..................................................................6

5. İyi Bir Haritada Olması Gereken Özellikler Nelerdir? ...................................................................7

6. Bir Haritada Bulunması Gereken Elemanlar (Öğeler) Nelerdir? ..................................................8

7. Haritalar Nasıl Sınıfl andırılır? ............................................................................................................9

7.1. Konularına Göre Haritalar .........................................................................................................9

7.1.1. Genel Haritalar ....................................................................................................................9

Siyasi ve İdari Haritalar ........................................................................................................10

Fiziki Haritalar .......................................................................................................................10

Topoğrafya Haritaları ...........................................................................................................10

Atlas Haritaları .......................................................................................................................11

7.1.2. Özel (Konulu=Tematik) Haritalar ..................................................................................11

Jeomorfoloji Haritaları ..........................................................................................................11

Jeoloji Haritaları .....................................................................................................................11

Toprak Haritaları ...................................................................................................................13

İklimbilim (Klimatoloji) Haritaları ......................................................................................13

Nüfus Haritaları .....................................................................................................................13

Ekonomi Haritaları ................................................................................................................13

Ulaşım Haritaları ...................................................................................................................14

Arazi Kullanımı Haritaları ...................................................................................................14

Kadastro Haritaları ................................................................................................................14

7.2. Ölçeklerine Göre Haritalar .......................................................................................................14

7.2.1. Büyük Ölçekli Haritalar ...................................................................................................14

7.2.2. Orta Ölçekli Haritalar .......................................................................................................15

7.2.3. Küçük Ölçekli Haritalar ...................................................................................................15

7.3. Gösterdiği Boyutlara Göre Haritalar ......................................................................................16

7.3.1. İki Boyutlu Haritalar .........................................................................................................16

7.3.2. Üç Boyutlu Haritalar .........................................................................................................16

7.3.3. Çok Boyutlu Haritalar ......................................................................................................16

8. Haritalara Niçin İhtiyaç Duyarız? Haritaların Kullanım Alanları Nelerdir? ............................16

Değerlendirme Soruları .........................................................................................................................19

viii

K A R T O G R A F Y A

2. BÖLÜM

TARİH ÖNCESİ VE İLK ÇAĞLARDA KARTOGRAFYA

1. Kartografya (Haritacılık) Nedir? .....................................................................................................222. Genel Olarak Kartografyadaki Gelişmeler ve Bunların Sebepleri Nelerdir? ............................223. Tarih Öncesi Çağ’da Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir? ..........................................23

Taş Devri Haritası ......................................................................................................................23Çatalhöyük Haritası ....................................................................................................................23Maikop Vazosu Üzerindeki Harita ...........................................................................................24

4. İlk Çağ’da (MÖ 3500 – 476) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir? ..............................244.1. Mezopotamya Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ........................................................................24

Ga-Sur (Yorgan Tepe) Kil Tableti Haritası ..............................................................................25Umma Kil Tableti Haritası .........................................................................................................25Babil Dünya Haritası ..................................................................................................................25

4.2. Mısır Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ........................................................................................26Torino Papirüs Haritası ..............................................................................................................26

4.3. Yunan Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ......................................................................................27Homeros ve Hesiodos’un Sonraki Çalışmalara Işık Tutacak Tasvirleri .............................27Bilinen İlk Dünya Haritası: Anaximander’in (Anaksimandros) Haritası ...........................27Anaximenes’in Dikdörtgen Şeklindeki Dünya Haritası ........................................................28Hekatius’un (Hecataeus) Dünya Haritası ................................................................................28Dünya’nın Küre Kabul Edildiği İlk Harita: Pisagor’un (Pythagoras) Haritası ..................29Herodot’un (Heredotus) Dünya Haritası ................................................................................29Aristotle (Aristo) Tarafından Dünya’nın Şeklinin İspatı .......................................................30Piteas’ın (Pytheas) Avrupa Seyahatleri ...................................................................................30Dünya’nın Çevresinin Hesaplanması ve Paralel ve Meridyenlerin Kullanımı: Coğrafyanın Babası Eratosthenes ............................................................................................30Trigonometri ile Enlem ve Boylamların Keşfi : Hiparkus (Hipparchus) .............................31Posidonius’un Dünya Haritası ..................................................................................................32Strabo’nun Hıristiyanlık Öncesi En Son Dünya’yı Gösteren Haritası .................................32Projeksiyon’un Temellerinin Atılması, Enlem ve Boylamların Kullanılması ve Temel Haritacılık Kurallarının Oluşması: Batlamyus (Ptolemy) .....................................................33

4.4. Roma Medeniyeti’ndeki Gelişmeler .......................................................................................34Pomponius Mela’nın Dünya Haritası ......................................................................................34Çin’in Gösterildiği İlk Harita: Marinus Haritası ....................................................................35Roma Yolları Haritası (Tabula Peutingeriana) ........................................................................35

4.5. Çin Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ...........................................................................................35İlk Haritalar ..................................................................................................................................36Topoğrafya Haritası ....................................................................................................................36Koordinat Sistemi ve Ölçek Kullanılması: Pei Xiu .................................................................36


İ Ç İ N D E K İ L E R

ix

3. BÖLÜM

ORTA ÇAĞ’DA KARTOGRAFYA

1. Orta Çağ’da (476 – 1453) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir? ..................................40

1.1. Roma Medeniyeti’ndeki Gelişmeler .......................................................................................40

Makrobius Haritaları .................................................................................................................40

Cosmas Haritaları........................................................................................................................40

Madaba (Mozaik) Haritası .........................................................................................................41

Anglo-Sakson Haritası ................................................................................................................42

Matthew Paris’in İngiltere Haritası ..........................................................................................42

Ebstorf Dünya Haritası ...............................................................................................................43

Psalter Dünya Haritası ...............................................................................................................43

Hereford Dünya Haritası ...........................................................................................................44

1.2. Çin Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ...........................................................................................44

Yedinci Yüzyıldaki Gelişmeler ..................................................................................................44

Jia Dan’ın Haritası .......................................................................................................................44

Çin Atlası ......................................................................................................................................44

Yu Ji Tu Haritası ..........................................................................................................................44

Shen Kuo’nun Çin ve Çevresi Atlası ........................................................................................45

Çin Medeniyeti’nin İlk Dünya Haritası (Da Ming Hun Yi Tu) ............................................45

1.3. İslam Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ........................................................................................45

Hârizmî’nin Hesaplamaları ve Dünya Haritası ......................................................................45

El Fergani’nin (Alfraganus) Hesaplamaları ............................................................................46

Ibn Hazm’ın (Ibn Cordoba) Düşünceleri .................................................................................46

Belhli Ebu Zeyd’in Çalışmaları ve Dünya Haritası ................................................................46

Bîrûnî’nin Dünya’nın Şekli İle İlgili Hesaplamaları .............................................................46

Bilinen En Eski Türk Haritası: Kaşgarlı Mahmut’un Haritası ..............................................47

İbn-i Batuta’nın Seyahatleri .......................................................................................................47

Uluğ Bey’in Astronomi Çalışmaları .........................................................................................47

İdrisi’nin Dünya Haritası ...........................................................................................................47

1.4. Avrupa Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ....................................................................................48

Gough Haritası ............................................................................................................................49

Mayorka Haritacılık Ekolü ........................................................................................................49

Katalan Atlası ...............................................................................................................................49

Portolan Haritaları ......................................................................................................................50


x


4. BÖLÜM

YENİ VE YAKIN ÇAĞLARDA KARTOGRAFYA1. Yeni Çağ’da (1453 – 1789) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir? ................................54

1.1. Avrupa Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ....................................................................................54Donnus Nicolaus Germanus’un Çalışmaları ..........................................................................54Miller Atlası ..................................................................................................................................55Martin Behaim’in Çalışmaları ...................................................................................................55Amerika Kıtası’nın İlk Defa Gösterilmesi: Juan de la Cosa’nın Dünya Haritası ...............55Cantino Dünya Haritası .............................................................................................................55Amerika İsminin İlk Defa Kullanılması: Martin Waldseemüller’in Dünya Haritası ........56Diogo Ribeiro’nun Dünya Haritası...........................................................................................56Merkator’un Dünya Haritası ve Atlası ....................................................................................56İlk Modern Atlas’ın Hazırlanması: Theatrum Orbis Terrarum ............................................57Gerard de Jode’nin Atlası ...........................................................................................................57İlk Defa Bir Ülkeye Ait Atlasın Yapılması: Christopher Saxton’un Atlası .........................58John Norden’in Britanya Atlası .................................................................................................58Merkator’un Atlasının Genişletilmesi: Jodocus Hondius .....................................................58İngiliz Kartografyacı John Speed’in Atlas Çalışmaları ..........................................................58Willem Janszoon Blaeu ...............................................................................................................59Nicolas Sanson .............................................................................................................................59John Ogilby’ın Yol Haritaları Atlası: Britannia Atlas .............................................................60Herman Moll’un Dünya Haritası ..............................................................................................60Nirengi (Üçgenleme = Triangülasyon) Çalışmalarının Başlaması .......................................61Yeni Projeksiyonların Bulunması .............................................................................................61

1.2. İslam Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ........................................................................................61Mürsiyeli İbrahim’in Akdeniz Haritası ...................................................................................61Ali Macar Reis Atlası ve Dünya Haritası .................................................................................61Müslüman ve Türk Haritacılığının Zirvesi: Pîrî Reis .............................................................62Kâtip Çelebi’nin Cihannüma Adlı Eseri ve Haritaları ...........................................................64

1.3. Çin Medeniyeti’ndeki Gelişmeler ...........................................................................................642. Yakın Çağ’da (1789’dan Günümüze) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir? .............64

Samuel Dunn’ın Dünya Haritası ...............................................................................................65Yeni Projeksiyonların Bulunması .............................................................................................65ABD’de USGS ve NGS’nin Çalışmaları ...................................................................................65Greenwich’in Başlangıç Meridyeni Olarak Kabulü ...............................................................66Yeni Baskı Tekniklerinin Ortaya Çıkması ve Gelişmesi ........................................................66Çeşitli Teknolojik Gelişmeler .....................................................................................................66

3. Osmanlı’da ve Türkiye’de 19. Yüzyıldan Günümüze Kadar Yaşanan Haritacılık Gelişmeleri Nelerdir? ........................................................................................................................67


dizgi

Sticky Note

Marked set by dizgi


xi

5. BÖLÜM

DÜNYA’NIN ŞEKLİ (TEMEL JEODEZİ) VE KOORDİNAT SİSTEMLERİ

1. Giriş ......................................................................................................................................................72

2. Dünya’nın Şekli İle İlgili Kabul Edilen Görüşler ve Bunların Ortaya Çıkardığı Sonuçlar Nelerdir? .............................................................................................................................72

2.1. Küre .............................................................................................................................................73

2.2. Basık Elipsoit ..............................................................................................................................74

2.3. Geoit (Jeoit) .................................................................................................................................76

3. Koordinat Sistemi Nedir? Dünya Üzerinde Nasıl Bir Koordinat Sistemi Kullanılmaktadır? ..............................................................................................................................77

4. Coğrafi Koordinat Sistemi Nedir? Önemli Özellikleri Nelerdir? ...............................................79

4.1. Paraleller ve Meridyenler .........................................................................................................79

4.2. Enlemler ve Boylamlar ..............................................................................................................79

Enlemlerin Özellikleri .................................................................................................................80

Boylamların Özellikleri ..............................................................................................................82

5. UTM Koordinat Sistemi Nedir? Önemli Özellikleri Nelerdir? ...................................................83

6. Coğrafi ve UTM Koordinat Sistemlerinde Türkiye’nin Yeri ve Önemli Özellikleri Nelerdir? ............................................................................................................87

7. Haritalarda ve Sahada Yönler Nasıl Bulunur? ..............................................................................88

7.1. Coğrafi Kuzey, Manyetik Kuzey, Grid Kuzeyi ve Sapma Açıları ......................................88

Coğrafi (Gerçek) Kuzey ..............................................................................................................89

Manyetik Kuzey ..........................................................................................................................89

Grid Kuzeyi ..................................................................................................................................89

Manyetik (Doğal) Sapma Açısı ..................................................................................................89

İğne Sapması Açısı ......................................................................................................................90

7.2. Sahada Yön Bulma Yöntemleri ................................................................................................90

Pusula Kullanımı .........................................................................................................................90

GPS Kullanımı .............................................................................................................................90

Akıllı Telefon vb. Aletler Kullanımı .........................................................................................91

Güneş’in Konumundan Faydalanma (Çubuk Metodu) ........................................................91

Yıldızlardan Faydalanma ...........................................................................................................91

Yosunlardan ve Karınca Yuvalarından Faydalanma .............................................................92

Camilerin Minarelerinden Faydalanma...................................................................................92

Saatin Akrep ve Yelkovanından Faydalanma.........................................................................92


xii


6. BÖLÜM

HARİTA PROJEKSİYONU VE TEMEL ÖZELLİKLERİ

1. Giriş ......................................................................................................................................................96

2. Kelime Anlamı Olarak Projeksiyon Nedir? ...................................................................................96

3. Kartografyada Projeksiyonlara Neden İhtiyaç Duyulur? Harita Projeksiyonu Nedir? ..........97

4. Harita Projeksiyonları Nasıl Oluşturulur? .....................................................................................97

5. Harita Projeksiyonlarında Ortaya Çıkan Bozulmalar Nelerdir? Bunları Önlemek Mümkün müdür? .............................................................................................................................100

6. Projeksiyonlar Nasıl Sınıfl andırılır? ..............................................................................................100

6.1. Projeksiyon Yüzeyine Göre ...................................................................................................100

Silindirik Projeksiyonlar .....................................................................................................101

Konik Projeksiyonlar ...........................................................................................................101

Düzlem (Azimutal) Projeksiyonlar ...................................................................................101

6.2. Projeksiyon Yüzeyinin Çeşitli Özelliklerine Göre ..............................................................101

6.2.1. Projeksiyon Yüzeyinin Duruşuna Göre .......................................................................102

Normal (Kutupsal) Projeksiyonlar ....................................................................................102

Yatık (Transversal) Projeksiyonlar ....................................................................................102

Eğik (Oblik) Projeksiyonlar ................................................................................................103

6.2.2. Projeksiyon Yüzeyinin Teğetlik Durumuna Göre ......................................................103

Tek Bir Hat veya Noktada Teğet Olan Projeksiyonlar ...................................................103

İki Hat veya Noktada Teğet Olan Projeksiyonlar ...........................................................103

6.2.3. Işık Kaynağının Yerine Göre .........................................................................................104

Merkezi (Gnomanik) Projeksiyonlar .................................................................................104

Streografi k Projeksiyonlar ..................................................................................................104

Ortografi k Projeksiyonlar ...................................................................................................104

6.2.4. Perspektif (Geometrik) Esaslara Göre ..........................................................................104

Perspektif (Gerçek) Projeksiyonlar ....................................................................................104

Perspektif Olmayan (İtibari / Konvansiyonel) Projeksiyonlar .....................................104

6.3. Koruduğu Özelliğe Göre ........................................................................................................104

Şekil Koruyan (Konformal) Projeksiyonlar ......................................................................105

Alan Koruyan (Ekuivalent) Projeksiyonlar ......................................................................105

Uzunluk Koruyan (Ekuidistant) Projeksiyonlar .............................................................105

Değerlendirme Soruları .......................................................................................................................106


xiii

7. BÖLÜM

ÇEŞİTLİ HARİTA PROJEKSİYONLARI

1. Yaygın Olarak Kullanılan Projeksiyonlar ve Bunların Önemli Özellikleri Nelerdir? ...........108

1.1. Silindirik Projeksiyonlar .........................................................................................................108

1.1.1. Merkator Projeksiyonu ...................................................................................................108

1.1.2. Yatık Merkator (Gauss-Krüger) Projeksiyonu ............................................................110

1.1.3. Uzunluk Koruyan (Ekuidistant) Silindirik Projeksiyon ............................................112

1.1.4. Lambert Alan Koruyan Silindirik Projeksiyonu .........................................................113

1.1.5. Mollweide Projeksiyonu ................................................................................................114

1.1.6. Robinson Projeksiyonu ...................................................................................................116

1.1.7. Sinusoidal Projeksiyon ...................................................................................................117

1.1.8. Goode Homolosine Projeksiyonu .................................................................................118

1.2. Konik Projeksiyonlar ...............................................................................................................120

1.2.1. Lambert Konformal (Şekil Koruyan) Konik Projeksiyonu ........................................120

1.2.2. Basit (Şekil Koruyan, Bir Standart Paralelli) Konik Projeksiyon ..............................121

1.2.3. Albers Alan Koruyan Konik Projeksiyonu .................................................................122

1.2.4. (Amerikan) Polikonik Projeksiyon ...............................................................................123

1.2.5. Bonne Projeksiyonu ........................................................................................................124

1.2.6. Werner Projeksiyonu ......................................................................................................125

1.2.7. Bottomley Projeksiyonu .................................................................................................126

1.3. Düzlem (Azimutal) Projeksiyonlar .......................................................................................126

1.3.1. Stereografi k Projeksiyon ................................................................................................126

1.3.2. Ortografi k Projeksiyon ...................................................................................................127

1.3.3. Gnomonik (Merkezi) Projeksiyon .................................................................................128

1.3.4. Uzunluk Koruyan (Ekuidistant) Düzlem (Azimutal) Projeksiyon ..........................129

1.3.5. Lambert Alan Koruyan Düzlem Projeksiyon ..............................................................130

2. Buraya Kadar Anlatılanların Dışında Farklı Projeksiyon Türleri Var mıdır? .........................131

3. Yaygın Olarak Kullanılan Çeşitli Projeksiyonlar Hakkında Özet Bilgiler ..............................133

4. Projeksiyon Seçiminde Nelere Dikkat Edilmelidir? ...................................................................136

5. Projeksiyonlardaki Bozulmalar Nasıl Anlaşılır? Projeksiyonların Bozulma Analizi Nasıl Yapılır? ....................................................................................................................................136

5.1. Görsel Analiz ............................................................................................................................136

5.2. Hesaplamalar Yaparak Analiz ...............................................................................................136


dizgi

Sticky Note

Marked set by dizgi

xiv


8. BÖLÜM

HARİTA ÖLÇEĞİ

1. Giriş ....................................................................................................................................................140

2. Harita Ölçeği Nedir? .......................................................................................................................140

3. Ölçeğe Bağlı Hesaplar (Ölçek Hesapları) Nasıl Yapılır? ............................................................141

3.1. Harita Üzerindeki Uzunluğu Bilinen Bir Özelliğin Gerçek Uzunluğunun Bulunması .................................................................................................................................141

3.2. Gerçek Uzunluğu Bilinen Bir Özelliğin Harita Üzerindeki Uzunluğunun Bulunması .................................................................................................................................142

3.3. Gerçekteki ve Harita Üzerindeki Uzunlukları Bilinen Bir Özelliğe Göre Harita Ölçeğinin Bulunması ...............................................................................................................142

3.4. Harita Üzerindeki Alanı Bilinen Bir Özelliğin Gerçek Alanının Bulunması ..................143

3.5. Gerçek Alanı Bilinen Bir Özelliğin Harita Üzerindeki Alanının Bulunması ..................144

3.6. Gerçekteki ve Harita Üzerindeki Alanları Bilinen Bir Özelliğe Göre Harita Ölçeğinin Bulunması ...............................................................................................................144

4. Harita Ölçeği, Harita Üzerinde Nerede ve Nasıl Gösterilir? .....................................................145

4.1. Kesir Ölçek ................................................................................................................................145

4.2. Çizgi (Grafi k) Ölçek .................................................................................................................145

5. Harita Ölçeği, Küçültme Oranına Göre Nasıl Sınıfl andırılır? ...................................................147

5.1. Büyük Ölçekli Haritalar ..........................................................................................................148

5.2. Orta Ölçekli Haritalar .............................................................................................................148

5.3. Küçük Ölçekli Haritalar ..........................................................................................................148

6. Büyük ve Küçük Ölçekli Haritalar Arasındaki Farklar Nelerdir? ............................................149



xv

9. BÖLÜM

HARİTALAMA YÖNTEMLERİ

1. Giriş ....................................................................................................................................................152

2. Haritalama Yöntemi Ne Anlama Gelmektedir? ..........................................................................152

3. Yaygın Olarak Kullanılan Haritalama Yöntemleri ve Bunların Önemli Özellikleri Nelerdir? ........................................................................................................................152

3.1. İzohips (Eş Yükselti Eğrileri) Yöntemi .................................................................................152

3.2. Noktalama Yöntemi ................................................................................................................153

3.2.1. Birebir Noktalama ...........................................................................................................153

3.2.2. Çoğul Noktalama ............................................................................................................154

3.3. Koroplet (Hücre Renklendirme) Yöntemi ............................................................................156

3.3.1. Sınıfl andırılmış Koroplet ................................................................................................156

3.3.2. Sınıfl andırılmamış Koroplet ..........................................................................................156

3.4. Dasimetri Yöntemi ...................................................................................................................159

3.5. Yükselti Renklendirme Yöntemi (Hipsometrik Yöntem) ..................................................160

3.6. Gölgelendirme Yöntemi .........................................................................................................161

3.7. Eğim Tarama Yöntemi ............................................................................................................162

3.8. Kabartma Yöntemi...................................................................................................................162

3.9. Kartogram Yöntemi ................................................................................................................164

3.10. Dijital Yöntemler ....................................................................................................................164


dizgi

Sticky Note

Marked set by dizgi

xvi


10. BÖLÜM

TOPOĞRAFYA HARİTALARI

1. Giriş ....................................................................................................................................................168

2. Topoğrafya Haritası Nedir?............................................................................................................168

3. Eş Yükselti Eğrisi (İzohips) Nedir? Önemli Özellikleri Nelerdir? ............................................169

4. Eş Yükselti Eğrileri Yardımıyla Neler Anlaşılabilir veya Hesaplanabilir? ..............................172

4.1. Herhangi bir Noktanın Yükselti Değeri ...............................................................................172

4.2. Her Hangi İki Nokta Arasındaki Yükselti Farkı .................................................................172

4.3. Yamaç Eğimi .............................................................................................................................173

4.4. Arazinin Engebelilik Durumu ve Görüş Alanı ...................................................................173

4.5. Topoğrafya Kesiti (Profi li) ......................................................................................................174

5. Topoğrafya Haritalarında Hangi Harita Öğeleri ve Açıklamalar Bulunur? ...........................176

Başlık ...........................................................................................................................................176

Coğrafi Koordinatlar .................................................................................................................177

Grid Ağı (Kaneva) .....................................................................................................................177

Ölçek, İzohips Aralığı ve Projeksiyon Bilgileri .....................................................................177

Lejant ...........................................................................................................................................178

Coğrafi Kuzey, Grid Kuzeyi, Manyetik Kuzey ve Sapma Açıları ......................................178

Kenar Paftalar İndeksi ..............................................................................................................178

UTM Konum ve Tarif Bilgileri ................................................................................................178

6. Türkiye Pafta Bölümleme Sistemi Nedir? ....................................................................................178

6.1. Paftalar Hakkında Detaylı Bilgiler ........................................................................................180

1/250.000 Ölçekli Paftalar ........................................................................................................180

1/100.000 Ölçekli Paftalar ........................................................................................................180

1/50.000 Ölçekli Paftalar ..........................................................................................................181

1/25.000 Ölçekli Paftalar ..........................................................................................................181

6.2. Özet Bilgiler ve Komşu Paftaların Bulunması .....................................................................182

7. Topoğrafya Haritaları Nasıl Hazırlanır? ......................................................................................183

7.1. Arazi Ölçümleri .......................................................................................................................183

7.2. Eş Yükselti Eğrilerinin Çizilmesi ...........................................................................................184

7.3. Haritada Gösterilecek Verilerin Eklenmesi ........................................................................185

8. Topoğrafya Haritalarında Bir Noktanın Tarifi Nasıl Yapılır? ...................................................185



xvii

11. BÖLÜM

JEOLOJİ VE JEOMORFOLOJİ HARİTALARI

1. Giriş ....................................................................................................................................................188

2. Jeoloji Haritası Nedir? .....................................................................................................................188

3. Jeoloji Haritalarının Temel Özellikleri Nelerdir? ........................................................................189

4. Jeoloji Haritaları Nasıl Okunur? ....................................................................................................190

5. Jeomorfoloji Haritası Nedir? ..........................................................................................................192

6. Jeomorfoloji Haritalarının Temel Özellikleri Nelerdir? .............................................................193

7. Jeomorfoloji Haritaları Nasıl Okunur? .........................................................................................193

Renkler ........................................................................................................................................195

Renkler Üzerinde Yer Alan Sayılar ........................................................................................195

Çeşitli İşaretler ...........................................................................................................................195


12. BÖLÜM

HARİTA ÇİZİMİ VE TASARIMI

1. Giriş ....................................................................................................................................................198

2. İyi Bir Haritada Olması Gereken Özellikler Nelerdir? ...............................................................198

3. Harita Çiziminde (Üretiminde) Hangi Aşamalar Takip Edilir? ...............................................199

4. Ön Hazırlık Aşamasında Neler Yapılmalıdır? ............................................................................199

4.1. Haritanın Amacının Belirlenmesi ..........................................................................................199

4.2. Hedef Kullanıcıların Belirlenmesi .........................................................................................200

4.3. Veri Kaynaklarının ve Teknik İmkânların Gözden Geçirilmesi .......................................200

4.4. Harita Türünün ve Kullanılacak Yöntemlerin Belirlenmesi .............................................201

4.5. Harita Ölçeğinin Belirlenmesi ................................................................................................201

4.6. Projeksiyon ve Koordinatların Belirlenmesi ........................................................................201

4.7. Kullanım Şartlarının Dikkate Alınması ................................................................................201

5. Çizim Aşamasında Neler Yapılmalıdır? .......................................................................................202

5.1. Mekânsal Özelliklerin Semboller Haline Getirilmesi (Temel Grafi k Öğelerden Sembollerin Oluşturulması) ...................................................................................................202

5.2. Veri Seçimi ve Genelleştirme .................................................................................................203

Sınıfl andırma ..............................................................................................................................204

Basitleştirme ve Pürüzsüzleştirme .........................................................................................204

Bir Araya Getirme .....................................................................................................................205

Birleştirme ..................................................................................................................................205

Daraltma .....................................................................................................................................205

xviii


Detay Azaltma ...........................................................................................................................205

5.3. Harita Yazılarının Eklenmesi ve Tasarımı ...........................................................................205

Tipografi k Tasarım Unsurları ve Önemli Kurallar .........................................................................206

1. Yazı Karakteri (Yazı tipi, font) .............................................................................................206

2. Yazım Şekli .............................................................................................................................207

3. Yazım Büyüklüğü (punto) ...................................................................................................207

4. Yazı Rengi ...............................................................................................................................207

5. Yazıların Kontrol ve Düzeni ................................................................................................208

6. Noktasal Semboller İçin Kurallar ........................................................................................209

7. Çizgisel Semboller İçin Kurallar .........................................................................................209

8. Alansal Semboller İçin Kurallar ..........................................................................................210

5.4. Haritaların Görsel Tasarımı ...................................................................................................211

Görsel Denge ..............................................................................................................................211

Optik Merkez ve Geometrik Merkez ......................................................................................212

Görsel Zıtlık (Kontrast) ve Figür-Taban İlişkisi ....................................................................213

5.5. Harita Öğelerinin Eklenmesi ve Tasarımı ............................................................................213

Başlık ...........................................................................................................................................214

Lejant (Harita Anahtarı) ...........................................................................................................214

Ölçek............................................................................................................................................214

Yön işareti (yön oku).................................................................................................................214

Projeksiyon ve koordinat sistemi ............................................................................................215

5.6. Kenar (Düzen) Çizgisi .............................................................................................................215

5.7. Yazar/yayıncı Bilgisi, Tarih, Kaynaklar, Ek Açıklama ve Grafi kler ................................215

5.8. İndeks (Yer Bulduru) ..............................................................................................................215

5.9. İnset ............................................................................................................................................215



xix

13. BÖLÜM

COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ (CBS)

1. Giriş ....................................................................................................................................................218

2. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) Nedir? ................................................................................................218

3. CBS Hangi Öğelerden Oluşmaktadır? ..........................................................................................219

4. CBS’nin Nasıl Bir Çalışma Sistemi ve Yapısı Vardır? .................................................................221

4.1. Genel Çalışma Sistemi ve Yapısı ...........................................................................................221

4.2. Veri Gösterim Sembolleri .......................................................................................................223

4.3. Veri Modelleri ..........................................................................................................................223

4.4. Katmanlı Yapı...........................................................................................................................224

5. CBS Hangi Avantajları Sağlamaktadır? ........................................................................................224

6. CBS Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır? .....................................................................................226


14. BÖLÜM

DİJİTAL KARTOGRAFYA

1. Giriş ....................................................................................................................................................230

2. Uzaktan Algılama (UA) Nedir? .....................................................................................................230

2.1. Uzaktan Algılama’nın Tanımı ...............................................................................................230

2.2. Uzaktan Algılama’nın Çalışma Sistemi (Prensibi)..............................................................230

2.3. Uzaktan Algılama’nın Öğeleri (Bileşenleri) .........................................................................231

2.4. Algılayıcıların Özelliklerine Göre UA’nın Sınıfl andırılması .............................................232

2.5. Uzaktan Algılama’nın Ortaya Çıkışı, Faydaları ve Kullanım Alanları ...........................233

3. Google Earth Nedir? ........................................................................................................................235

3.1. Google Earth’ün Tanımı, Temel Özellikleri ve Tarihçesi ..................................................235

3.2. Google Earth İle Neler Yapılabilmektedir? ..........................................................................238

Haritaya Konum (Yer İşareti), Alan (Çokgen) ve Çizgisel Öğe (Yol) Ekleme .................238

Konum Bulma ve Yol Tarifi Alma ..........................................................................................239

Mesafe Ölçme .............................................................................................................................240

Bir Alanın Geçmişini Görüntüleme ........................................................................................241

Topoğrafya Kesiti (Profi l Oluşturma) ....................................................................................241

3.3. Kavrama Etkinlikleri ...............................................................................................................242


xx


KAYNAKLAR

Basılı Kaynaklar ...................................................................................................................................246

İnternet Kaynakları ..............................................................................................................................247

Şekil Kaynakları ...................................................................................................................................250

Ö Ğ R E N M E H E D E F L E R İBu bölümü bitirdiğinizde aşağıdaki konuları öğrenmeniz beklenmektedir:

• Haritaların iletişim yöntemleri içerisindeki yeri ve önemi

• Harita kelimesinin kökeni ve anlamı

• Haritanın ne olduğu ve tanımı

• Harita tanımında yer alan ifadeler ve bunların anlamları

• Bir çizimin harita olabilmesi için gereken temel özellikler

• Plan ve krokinin ne oldukları ve birbirinden temel farkları

• İyi bir haritada olması gereken özellikler

• Bir haritada bulunması gereken öğeler (harita elemanları)

• Haritaların farklı kriterlere göre sınıfl andırılması ve bunların özellikleri

• Haritaların çeşitli kullanım alanları

Bölüm 1Haritalar

2


1. Giriş

İnsanoğlu; bilgi, düşünce, inanç, tutum ve davranışlarını diğer insanlara aktarabilmek, on-larla paylaşabilmek veya bunları öğrenebilmek amacıyla dünyaya geldiği ilk andan itibaren bir iletişim süreci içerisinde yer almaktadır. Bu nedenle, sözsüz, sözlü ve yazılı olmak üzere üç grup halinde tanımlanan çeşitli iletişim yön-temleri kullanmakta ve farklı yöntem ve araçla-ra başvurmaktadır. Sözsüz iletişim; konuşmaya başvurmadan, beden dili vb. ile yapılan iletişim türüdür. Sözlü iletişim; her türlü konuşma ile yapılan iletişimdir ve birebir görüşmeden top-

luma hitap etmeye kadar, konuşmaya dayalı her türlü iletişim sözlü iletişim olarak adlandı-rılmaktadır. Yazılı iletişim ise; yazı ve sembol-ler aracılığıyla yapılan iletişimdir ve bunun için harfler, rakamlar, semboller, renkler ve çizimler kullanılmaktadır. Yani yazılı iletişim, kullanılan her türlü yazı ve sembolü içine almaktadır.

İşte haritalar, temeli çizime dayalı olan bir tür yazılı iletişim aracıdırlar. Ancak, yazılı ile-tişimde kullanılan harf, rakam, sembol ve renk gibi diğer araçları da içlerinde barındırırlar ve kullanıcının zihninde bir karşılık oluşturarak kullanıcılarına bir mesaj iletirler (Şekil 1.1).

Haritalar, yazılı iletişimde kullanılan çok çe-şitli öğeleri içerdikleri ve etkili bir iletişim ara-cı oldukları için günlük hayattaki genel amaçlı kullanımlardan çeşitli mesleklerdeki profesyo-nel kullanımlara kadar çok çeşitli alanlarda sık-lıkla başvurulan araçlardır.

2. Harita Nedir?

Haritanın ne olduğunu anlatmadan önce, kelimenin kökenine ve çeşitli anlamlarına değin-mek yerinde olacaktır. Harita, Latince ve Eski Yunan Dili (Grekçe) kökenli bir kelimedir. La-tince’de “charta” veya “chartae”, Grekçe’de ise “Χαρτί” (harti) olarak yazılan ve haritaya benzer bir şekilde seslendirilen kelime kâğıt anlamına gelmektedir. Kelime, buradan harita (خريةط) şek-linde Arapça’ya geçmiş ve kâğıt haritalar yerine kullanılmıştır. Buradan da Türkçe’ye geçerek gü-nümüze kadar ulaşmıştır.

Harita kelimesi bugün dünya dillerinde genel olarak “map”, “karta” ve “harita” benzeri keli-meler ile ifade edilmektedir. “Map” ve benzeri kelimeler ile ifade edilen diller; İngilizce (map), İspanyolca (mapa), İtalyanca (mappa), Portekiz-ce (mapa), Çekçe (mapa), Slovakça (mapa), Leh-çe (mapa) ve Japonca’dır ( ). “Karta” ve benzeri kelimeler ile seslendirilen dillere örnek olarak ise Almanca (karte), Fransızca (carte), İs-veççe (karta), Fince (kartta), Norveççe (kartet), Felemenkçe (kaart), Hırvatça (karta), Boşnakça (karta), Rusça (карта) ve Afrika dili (kaart) gibi dilleri vermek mümkündür. Türkçe’de olduğu gibi “harita” kelimesine benzer biçimde ifade edilen diller ise, Yunanca (χάρτης-hartis), Ro-mence (harta), Arnavutça (harta) ve Azerice’dir (xәritә).

Şekil 1.1. Haritalar, temel olarak çizimler içerisinde yer alan bir tür yazılı iletişim aracıdırlar.

H A R İ T A L A R

3

Haritanın ne olduğu ile ilgili olarak, farklı kaynaklarda genel olarak birbirine benzeyen ancak küçük bazı farklılıklar içeren tanımlar yapılmaktadır. Bu tanımlarda genel olarak ha-rita, “Dünya’nın bütününün ya da bir bölümü-nün kuşbakışı görünümünün belli bir oranda küçültülerek düzleme aktarılmış şekli” olarak ifade edilmektedir. Bu temel tanıma, içinde bu-lunulan çağ, kişinin deneyimi ve haritalardan faydalanma amacına göre matematiksel yön-temlerin kullanımı, basitleştirme, genelleştirme ve özel işaretlerin konulması gibi açıklamalar eklenmektedir. Ayrıca, bazı tanımlarda haritası oluşturulan yer ve konular ile ilgili örneklere ve haritanın aktarıldığı düzlemin özelliklerine de değinilmektedir. Ancak, günümüzde hem tüm bu farklı tanımları kapsayan hem de çağımızın gelişmelerini yansıtan bir harita tanımına ihti-yaç bulunmaktadır. Zira mevcut tanımlar çeşitli eksiklikler içermektedir.

Buna göre, yapılan farklı tanımlardan yola çı-karak ve çağımızda yaşanan gelişmeleri dikkate alarak haritayı şu şekilde tanımlamak mümkün-dür. Harita; herhangi bir alanda (uzayda, gök cisimlerinde veya Dünya’da) yer alan seçilmiş mekânsal (coğrafi) özelliklerin kuşbakışı gö-rünümünün belli bir ölçeğe ve matematiksel kurallara göre küçültülmesi ve basitleştirilme-si sonucunda oluşturulan izdüşüm gösterimin farklı yöntemler, özel renk, işaret ve açıklamalar kullanılarak bir düzlem üzerine aktarılması ile oluşturulan basılı, dokunsal veya görsel bilgi iletişim aracıdır (Şekil 1.2).

Tanımın içeriği derinlemesine analiz edile-cek olursa, tanımda yer alan ilk önemli ifade mekânsal (coğrafi) özelliklerdir (ing. spatial data). Mekânsal özellik, herhangi bir alanda belirli bir konuma (lokasyona) sahip olan doğal veya yapay her türlü özellik veya veridir. Bu özellikler, haritası üretilecek olan malzemeyi yani haritanın veri kaynağını oluşturur. Nite-kim haritalanacak bir malzeme olmadan iste-nilen haritayı üretmek mümkün değildir. Bir haritanın üretilebilmesi için ihtiyaç duyulan ilk öğe olan ve veri kaynağını oluşturan bu mekân-sal özellikler uzayda, herhangi bir gök cisminde veya Dünya üzerinde olabileceği gibi canlı veya cansız her hangi bir yüzey üzerinde de yer ala-bilirler. Burada önemli olan, haritası üretilecek olan veri veya özelliklerin herhangi bir alanda mekânsal (coğrafi) bir konuma sahip olmasıdır. Böylece, bu özelliklerin ilgili mekân ve varsa diğer özellikler ile konumsal ilişkileri haritaya aktarılmış olur.

Tanımda yer alan ikinci önemli ifade seçil-miş kelimesidir. Haritalar, seçilmiş bir alan ve bu alandaki seçilmiş mekânsal özellikleri gös-teren araçlardır. Bu nedenle, harita yapımında ilk olarak haritanın kullanım amacına göre be-lirli bir alan seçilir ve bu alanda, ihtiyaç duyu-lan özelliklere yer verilir. Örneğin; İstanbul’un Çatalca, Silivri ve Büyükçekmece ilçelerindeki köylerin yerlerinin, sınırları ve önemli yollar ile birlikte gösterilmek istendiği bir haritada bu amaç dışındaki bilgi ve öğelere yer verilmez (Şekil 1.3). Ancak, İstanbul’un bir bölgesinin je-olojik yapısının gösterilmek istendiği bir jeoloji haritasında jeolojik özellikler detaylı olarak gös-terilir (Şekil 1.12).

Şekil 1.2. Haritalar, mekânsal özellikleri bir düzlem üzerinde gösteren, çeşitli özelliklere

sahip bilgi iletişim aracıdırlar.

4


Haritalarda, seçilmiş mekânsal özellikler kuşbakışı olarak gösterilmektedir. Kuşbakışı görünüm (ing. bird’s-eye view) bir özelliğin belli bir yükseklikten ve tam tepeden görü-nümüdür. Bunun nedeni, mekânsal (coğrafi) özelliklerin konumları, boyutları, biçimleri ve birbirlerine göre durumlarının en doğru biçim-de tespit edilmesi ve haritaya aktarılabilmesi-nin kuşbakışı görünüm ile mümkün olmasıdır. Aksi halde, bunların doğru bir şekilde tespiti mümkün olmayacak ve hatalar ortaya çıkacak-tır. Bu nedenle, harita üretiminde hava fotoğ-rafı, uydu görüntüsü, uzaktan algılama (UA), Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Google Earth gibi kaynaklar ve araçlardan faydalanılarak kuşbakışı görüntüler üzerinde çalışılmaktadır (Şekil 1.4). Haritaların diğer bir önemli özelliği ise hari-

tası yapılan alanın küçültülmesi ve basitleşti-rilmesi sonucunda üretilmeleridir. Haritalarda, gerçek alan veya ölçüler, aktarıldıkları düzlem üzerinde istenilen bir alan içerisinde ve ölçüler-de gösterilir. Bu nedenle, belli bir oranda yani ölçekte küçültme yapılması bir zorunluluktur.

Şekil 1.3. Haritalar, seçilmiş bir alan ve bu alandaki seçilmiş mekânsal özellikleri gösteren araçlardır.

Şekil 1.4. Haritalarda, mekansal özellikler kuşbakışı olarak çizilirler. Google Earth, günümüzde bu

amaçla kullanılan araçlardan biridir.

H A R İ T A L A R

5

Matematiksel kurallara göre oluşturulan bu kü-çültme oranı yani ölçek, gerçek ölçülerin hari-tada hangi oranda küçültülerek gösterildiğini ifade eder (detaylı bilgi için bu kitabın “8-Harita Ölçeği” bölümüne bakabilirsiniz). Ayrıca, haritalar göstermek istedikleri gerçek özelliklerin basit-leştirilmiş görüntüleridir. Örneğin, İstanbul ili-ne ait farklı ölçeklerde hazırlanmış haritalarda kıyı çizgileri gerçek halinden ve birbirlerinden farklılıklar göstermektedir. Bu durum ölçeğe bağlı olarak bir basitleştirme yapılması gerekli-liğinden kaynaklanmaktadır (matematiksel kural-lara göre yapılan bu işlemin detayları için “12-Ha-rita Çizimi ve Tasarımı” bölümüne bakabilirsiniz).

Harita tanımında yer alan önemli bir terim de “izdüşüm”dür. Kelime anlamı olarak izdü-şüm, bir cismin görüntüsünün çeşitli metotlar kullanılarak bir düzlem üzerine aktarılmış ve ona karşılık gelen görüntüsüdür. Bu yönüyle, mekânsal özelliklerin kuşbakışı görünümünün matematiksel kurallara göre küçültülmesi, ba-sitleştirilmesi ve bir düzleme aktarılması sonu-cunda oluşan görüntü gerçekliğin izdüşümü-dür. Dünya’nın şeklinden dolayı yeryüzünün bir düzleme aktarılması yani izdüşümünün oluşturulması beraberinde çeşitli problemler getirmektedir. Bu problemlerden kurtulmak için ise bu kitabın projeksiyonları anlatan bö-lümünde detaylı olarak verilen çeşitli izdüşüm (projeksiyon) yöntemleri kullanılmaktadır (de-taylı bilgi için bu kitabın “6-Harita Projeksiyonu ve Temel Özellikleri” bölümüne bakabilirsiniz).

Harita tanımı içerisinde buraya kadar ifa-de edilenlerin yapılmasından sonra, elde edi-len görüntünün gösteriminde farklı yöntemler, özel renk, işaret ve açıklamalar kullanılması gerekmektedir. Bunlar; gerçekliğin harita üze-rine aktarılmasında faydalanılan çeşitli çizim, grafik, şekil, renk ve yazıları içermekte ve ha-rita okuyucusunun haritayı anlamlandırmasını sağlamaktadır. Bunlara örnek olarak; tarama ve kabartma yöntemlerini, farklı yükselti basamak-larının farklı renklerle veya denizlerin mavi, or-manların yeşil renkle gösterilmesini veya jeoloji haritalarında farklı kayaç türlerinin ve fayların farklı çizim ve işaretlerle belirtilmesini vermek mümkündür. Ayrıca, idari bir haritada farklı

sınır türlerinin farklı kalınlık veya renkteki çiz-gilerle ayırt edilmesi veya harita üzerine çeşitli yer ve özelliklerin adlarının veya bilgilerinin yazılması da bunun bir örneğidir (daha farklı ör-neklere bu kitabın “9-Haritalama Yöntemleri” bölü-münde ulaşabilirsiniz).

Harita tanımında dikkat çeken en önemli ifadelerden birisi de en temel harita tanımla-rında da mutlaka yer alan bir düzlem üzerine aktarımdır. En basit ifadesiyle düzlem; üzerin-de girinti ve çıkıntı olmayan, düz ve yassı iki boyutlu bir şekil veya yüzeydir. Bir kâğıdın, ta-şın, masanın, yerin, duvarın, kapının, aynanın, televizyonun veya bilgisayarın (üzerinde girinti ve çıkıntı olmayan) yüzeyi birer düzlem örneği-dir. Haritalar, her hangi bir düzlem üzerine çi-zilirler ve bu düzlem genel olarak kâğıt olmakla birlikte bir masa, duvar, cam veya bilgisayar da olabilmektedir. Nitekim günümüzde kâğıdın dışında, özellikle bilgisayarlarda olmak üzere, farklı ortam ve araçlarda haritalar yaygın bir bi-çimde yer almaktadır.

Ayrıca, haritalar bir düzlem üzerine aktarı-larak oluşturulan basılı, dokunsal veya görsel araçlardır. Yani haritalar kâğıda veya herhangi bir malzemeye baskı dışında farklı biçimlerde dokunsal veya görsel olarak da üretilebilirler. Harita denildiğinde ilk akla gelen kâğıt haritalar olsa da, günümüzde basılı bu halinin dışında-ki örnekler de yaygındır. Kabartma haritalar ve özellikle görme özürlüler için üretilen bazı özel haritalar dokunsal haritalara örnektir. Ayrıca, bilgisayarlarda yani dijital ortamlarda yer alan dijital haritalar da basılı olmayan görsel harita örnekleridir.

Harita tanımının içeriğine bakıldığında üzerinde durulması gereken son ifade ise ha-ritaların bir bilgi iletişim aracı olduğudur. En basit tanımıyla iletişim istenilen bir bilginin iki ya da daha çok kişi arasında aktarılması ve bir anlaşmadır. Konuşma (sözlü iletişim), yazma (yazılı iletişim) veya hareketlerden faydalanma (sözsüz iletişim) birer iletişim şeklidir. Harita-lar, temeli şekilsel gösterime dayalı olan bir tür yazılı iletişim modelidirler. Bu iletişim aracını kullanarak harita üreticileri, kullanıcılara iste-

6


dikleri bilgiyi aktarırlar, böylece üretici ve kul-lanıcı arasında iletişim gerçekleştirilmiş olur. Gazetelerde veya televizyonlardaki haberlerin okuyucuya harita yardımıyla aktarılması hari-tanın önemli bir iletişim aracı olduğunun en iyi örneklerinden birisidir (Şekil 1.5).

3. Bir Çizimin Harita Olabilmesi İçin Gerekli Olan Temel Özellikler Nelerdir?

Bir çizimin harita olabilmesi yani harita olarak adlandırılabilmesi için sahip olması gereken temel özellikler haritanın tanımı içeri-sinde yer almaktadır. Buna göre, bu özellikler şunlardır:

1- herhangi bir gerçek ortamda belirli bir ko-numa sahip olan mekânsal (coğrafi) özel-likler veya verilerden üretilmiş olması

2- kuşbakışı olarak çizilmiş olması

3- ölçekli olması

4- matematiksel kurallara göre oluşturulmuş izdüşüm gösterim olması

5- okuyucunun anlaması için çeşitli renk, işa-ret veya açıklamalar ile bunların anlamla-rını (lejant) içermesi

6- bir düzlem üzerine aktarılmış olması

Pek çok kaynakta bir çizimin harita olabilme-si için gerekli özellikler olarak sadece kuşbakışı görünüm, ölçek ve düzlem üzerine aktarım ifa-

de edilmektedir. Ancak, burada bunlara üç yeni madde daha eklenmiştir. Zira harita, öncelikle mekânsal yani coğrafi bir konuma sahip veriler-den üretilmiş olmalıdır. Ayrıca, harita izdüşüm gösterim olmalıdır. Bunun anlamı, kuşbakışı olmasının yanında çeşitli matematik yöntemle-

re dayalı olarak gerçekliğe karşılık gelen bir görüntü olmasıdır. Ekle-nen diğer madde ise okuyucunun anlayabilmesi için haritada çeşitli renk, işaret veya açıklamalar kul-lanılması ve bunların anlamları-nın verilmesidir. Başlık, yön oku, koordinat sistemi veya işaretlerin anlamları gibi bilgilere sahip olma-yan yani okuyucunun anlamasını sağlamayan çizimleri harita olarak adlandırmak yanlış olacaktır.

4. Plan ve Kroki Nedir? Bunlar da Bir Tür Harita mıdır?

Plan, ölçeği 1/20.000 ve daha büyük olan (15.000, 10.000, 5.000 gibi rakam olarak daha küçük olan) bir tür büyük ölçekli haritadır. Küçük alanların veya binaların daha detaylı ve doğru olarak gösterildiği planlar genellikle gös-terdiği konunun uzmanları tarafından hazırla-nır. Bir binaya ait kat planı, bir mahalleye ait imar, kanalizasyon veya yağmur suyu planı, bir parka veya bahçeye ait peyzaj planı birer plan örneğidir.

Kroki, (ing. sketch map) bir yerin kuşbakışı görünümünün bir düzlem üzerine ölçeksiz ola-rak kabataslak çizimidir. Bu çizimde, istenen öğelerin birbirine göre konumu ana hatlarıyla şematik olarak gösterilir. Herhangi bir ölçme-ye dayanmadığı için ölçü ve mesafeler göz ka-rarıdır. Bu nedenle, krokilere harita denemez. Mahalle Muhtarlığı’nın yerini tarif eden, Ege Denizi’ndeki belli başlı körfezleri gösteren veya Ankara, Konya ve Antalya’nın birbirine göre konumunu açıklayan ölçeksiz çizimler birer kroki örneğidir. Şekil 1.6’da plan ve kroki ör-nekleri birlikte verilmiştir.

H A R İ T A L A R

7

Şekil 1.6. Planlar, küçük alanları daha detaylı ve doğru olarak gösteren büyük ölçekli haritalardır (solda). Krokiler ise ölçeksiz ve kabataslak çizimlerdir (sağda).

5. İyi Bir Haritada Olması Gereken Özellikler Nelerdir?

Bir çizimin harita olabilmesi yani harita ola-rak adlandırılabilmesi için sahip olması gereken temel özellikler önceki bölümde açıklanmıştı. Bunların yanında, bir haritanın amacını en doğ-ru ve etkili bir biçimde aktarabilmesi ve harita kullanıcısının anlayabilmesi için sahip olması gereken bazı özellikler bulunmaktadır. Bu özel-likler şunlardır:

1- Kullanım amacına uygunluk

İyi bir harita, her şeyden önce kullanım amacına uygun olmalıdır. İyi bir haritanın sa-hip olması gereken tüm özelliklere sahip ancak amacına uygun olarak hazırlanmamış bir harita, amaçlanan çalışmada kullanılamayacaktır. Bu nedenle, haritalar, kullanım amaçlarına uygun alan ve bilgileri gösterir niteliklerde olmalıdır. İlgili olduğu alanın dışını kapsamamalı ve ko-nusu dışındaki bilgi ve ayrıntılara yer verme-melidir.

2- Hedef kullanıcılara uygunluk

Haritalar, hedeflenen kullanıcılarının yaş, eği-tim düzeyi, meslek ve deneyimlerine uygun özellikler göstermelidir. Örneğin, ilkokul öğren-cilerinin kullanımı amacıyla hazırlanan harita-lar, iklim bilimciler için hazırlanan haritalardan farklı özellikler göstermelidir.

3- Doğruluk (Hatasızlık)

İyi bir harita, içerdiği tüm bilgi ve çizimler bakımından doğru olmalıdır. Yani, haritada yer alan projeksiyon, koordinat, konum, ölçek, ölçü, çizim ve sembol gibi her türlü özellik hatasız ol-malıdır.

4- Eksiksiz olma

İyi bir harita, konusunu veya alanını eksiksiz olarak göstermektedir. Vermesi gereken bilgile-ri veya kapsadığı alanı eksik bir biçimde aktar-mamalıdır.

5- Açıklık ve anlaşılırlık

Açık ve anlaşılır olma bir haritada olması ge-reken en önemli özelliklerden birisidir. Çünkü açık ve anlaşılır olmayan yani kullanıcının oku-makta ve anlamlandırmada zorlandığı bir ha-ritanın iyi olarak nitelendirilmesi mümkün de-ğildir. Bu nedenle, haritada kullanılan her türlü sembol, açıklama ve yazılar yerli yerinde ve ku-rallı olarak kullanılmalı ve açıklık ve anlaşılırlık sağlanmalıdır. Okuma ve anlamayı zorlaştıra-cak renk, işaret veya bilgiler kullanılmamalıdır.

6- Okunabilirlik

İyi bir harita açık ve anlaşılır olmanın yanın-da okunabilir olmalıdır. Bu nedenle, kullanılan sembol ve yazılar okunabilir büyüklük ve özel-liklere sahip olmalıdır. Ayrıca, okunabilirlikte hedef kullanıcıların yaş, yetenek ve tecrübe gibi okuyabilme özellikleri dikkate alınmalıdır.

8


7- Estetiklik

Estetiklik, iyi bir haritada olması gereken önemli özelliklerden birisidir. Çünkü iyi bir ha-rita, sahip olduğu renkler ve tasarım bakımın-dan göze hoş gelen bir görüntüye sahip olma-lıdır. Güzel görünüş harita kullanıcısı üzerinde olumlu bir etki oluşturacaktır.

6. Bir Haritada Bulunması Gereken Elemanlar (Öğeler) Nelerdir?

Bir harita üzerinde, amaçlanan bilginin kul-lanıcıya en doğru, hatasız, kolay ve anlaşılır biçimde aktarılması için çeşitli elemanlar (öğe-ler) bulunmalıdır (Şekil 1.7).

Şekil 1.7. Harita elemanları; bilginin kullanıcıya en doğru, hatasız, kolay ve anlaşılır biçimde aktarılmasına yardımcı olurlar.

Harita elemanları olarak adlandırılan bu öğeler aşağıda verilmiştir (Bu öğelerin kullanımı ile ilgili detaylı bilgiler ise bu kitabın “12-Harita Çi-zimi ve Tasarımı” bölümünde bulunmaktadır):

1- Başlık

En uygun başlık ile haritanın ne olduğu ve amacı kullanıcıya aktarılmalıdır. Bir ilaç için adı ne ise harita için başlığı da odur.

2- Ölçek

Farklı biçimlerde gösterilebilecek ölçek ile haritadaki küçültme oranı verilmelidir. Çeşitli hesaplamaların yapılabilmesi için ölçek bulun-ması bir zorunluluktur.

3- Lejant (harita anahtarı)

Harita üzerinde kullanılan tüm renk, işaret ve açıklamaların anlamları haritanın bir bölü-münde yer almalıdır. Aksi halde haritanın doğ-ru olarak anlaşılmasında sorunlar yaşanacaktır.

4- Koordinat sistemi

Koordinat sistemi (enlem ve boylamlar gibi) harita üzerindeki özelliklerin konumlarını ve birbirleri ile ilişkilerini ortaya çıkarmaya yara-yan bir sistemdir. Bu nedenle, harita üzerinde mutlaka yer almalıdır.

H A R İ T A L A R

9

5- Yön işareti

Harita üzerinde, kullanıcının yönleri anla-masını sağlayacak bir ok, işaret veya açıklama bulunmalıdır (coğrafi koordinatlar bulundu-ğunda yer almayabilir).

6- Projeksiyon (izdüşüm yöntemi) bilgisi

Çeşitli hesaplamaların doğru yapılabilmesi için kullanılan projeksiyonun ne olduğu harita üzerinde belirtilmelidir.

7- Yazar/yayıncı, Tarih, Kaynaklar, Ek Açıklama ve Grafik Bilgileri

Yazar/yayıncı bilgisi, tarih, kaynaklar, ek açıklama ve grafikler gibi bilgiler bir haritayı tamamlayıcı öğelerdir.Bu nedenle, bunlara yer verilmelidir.

8- Kenar (Düzen) Çizgisi

Harita alanının çevresine bir çerçeve çizil-melidir. Böylece, haritanın sınırları görülecek ve daha iyi bir tasarım elde edilmiş olacaktır.

7. Haritalar Nasıl Sını landırılır?

Sınıflandırma, kelime anlamı olarak isteni-len ölçütlere göre gruplandırma veya katego-rilere ayırma anlamına gelmektedir. Bu neden-le, aynı konuda farklı kişiler veya kurumlar tarafından birbirinden farklı sınıflandırmalar oluşturulabilmektedir. Haritalar da ele aldık-ları çok çeşitli alanlar, konular, özellikler veya yapılış biçimlerine göre çok farklı sınıflandır-malara tabi tutulmaktadırlar. Bundan dolayı, Dünya’nın farklı ülkelerinde ve Türkiye’de haritaların sınıflandırılması konusunda tama-mıyla bir birlikten söz etmek imkânsızdır. Çok çeşitli kaynaklarda farklı sınıflandırmalar gö-rülmektedir. Burada, yaygın kanaatler dikkate alınarak haritalar; konularına göre, ölçeklerine göre ve boyutlarına (özellikleri gösteriş biçim-lerine) göre olmak üzere üç ana kategoride sı-nıflandırılmıştır (Şekil 1.8).

Şekil 1.8. Haritaların sınıfl andırılması

7.1. Konularına Göre Haritalar

Haritalar, konularına göre genel haritalar ve özel (konulu=tematik) haritalar olmak üzere ikiye ayrılırlar.

7.1.1. Genel Haritalar

Genel haritalar (ing. general reference maps), uzmanlık gerektiren tek bir konuyu değil birden fazla konuyu birlikte gösteren ve pek çok alan-

da kullanılan genel amaçlı haritalardır. Belirli bir alanın veya Dünya’nın tamamının genellikle siyasi, idari veya fiziki özelliklerini çok çeşitli veriler ile birlikte gösterirler. Siyasi ve idari ha-ritalar, fiziki haritalar, topoğrafya haritaları ve atlas haritalarını genel haritalara örnek olarak vermek mümkündür.

KARTOGRAFYA - pegem.net from KartografyaBAS… · Kartografya; insanlık tarihinin her döne-minde,...

Documents

Transcript of KARTOGRAFYA - pegem.net from KartografyaBAS… · Kartografya; insanlık tarihinin her döne-minde,...