ranfragmant des 9. Jahrhunderts aus dem Besitz d es Seldschuken sultans Kaikubad (Wien I 9 I 8).

Karabacek'in balca makaleleri unlardr: "Der Papyrusfund von El-FaiyQm" ( Denkschri{ten derAkademieder Wis-

senscha{ten, Wien, 33 1 I 883 1. I . Abte i-lung, s. 207-242); "ber muhamme-danische Vicariatsmnzen und Kupfer-drachmen des 12.-13. Jahrhunderts" (f'fumismatische Zeitschri{t, Wien I 869, . 265-300); "Die Bedeutung der arabi-schen Schrift fr Kunst und Gewerbe des Orients" (Kunst und Gewerbe, Weimar 1877, XI. 225-228,233-235,24 1-243,249-25 , 257-25 9); "Zur muslimisehen Ke-ramik" ( sterreichische Monatsschrift {r den Orient, X !Wien 1884 1. s. 281-292 ); "Das arabische Papier: eine his-torisch -antiquarische Untersuchung" (Mitteilungen aus der Sammlung Pa-

pyrusErzherzogRainer, li/3 JWien 18871. s. 87- 78) ; "Neue Quellen zur Papierge-schichte" (a.g.e., IV !Wien 1888 1. s. 75-1 22); "Neue Entdeckungen zur Ge-schichte des Papieres und Druckes" ( s-terreichische Monatsschrift {r den Ori-ent, XVI !Wien 1890 1. s. I 61-1 70); "Arabi-sche Felseninschriften bei T6r" ( WZKM, X 1 896 1. s. 86- 90); "Agyptische Urkun-den aus den kniglichen Museen zu Ber-lin" (a.g.e.,Xl 11 8971. s. 1-21) (al malarnn bir li stes i iin bk. Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und /s-lamkunde,XV, 129-1 34).

BBLYOGRAFYA :

C. H. Becker. lslamstudien, Leipzig 1932, ll , 491 -494; a.mlf., "joseph von Karabacek", Isi., X ( 920), s. 233-238; "josef Ritter von Karaba-cek", sterreichisches biographisches Lex-ikon, Graz 1965, III , 4224; Bibliographie d er Deutschsprach igen Arabistik und lslamkunde (ed. Fuat Sezgin ). Frankfurt 1992, XV, 129-134; "josef Ritter vo n Karabacek", JRAS, 4 ( 920). s. 671-672; G. Mauthe. "Die Direktion josef Karabacek an der k. k . Hofbibliothek in Wien ( 899- 9 7) E ine Errinnerung anlassLich der hundertjahrigen Wiederkehr von josef Karaba-ceks Diensantritt", Biblos: Beitrage zu B uc h, Bibliothek und Schri{t, sy. 38 ( 999), s. 89-114.

L

~DA

KARABAG Azerbaycan'da tarihi neme sahip

bir idari blge. _j

Eski Roma ve Yunanllar'n Albanya, Araplar'n Helenistik devirde burada ya-ayan Arran veya Arianoi adl bir kavme izafeten Arran dedikleri Gen ce ve Kara-

ba' ihtiva eden blge Trk hakimiyeti dneminde Karaba adn almtr. Blge dalarn ve yksekyaylalarn hakim oldu-u bir araziye sahiptir. Snrlar gneyde Hudeferin Kprs'den Snk Kprs'ne kadar Aras ay, douda Kr ay, kuzey-de Gen ce ile snr Goran ayna kadar olan ksm ve Kubek, batda Salvat ve Erikli olarak adlandrlan Karaba dalar oluturur. Merkezi Stepanekert ehri olan blge 4400 km2 geniliindedir. Nfusu 193.000'dir ( 99 tah )

Karaba Roma. Sasanl ve Bizans haki-miyetinde kaldktan sonra Hz. Osman za-mannda mslmanlar tarafndan fethe-dildi (bk ARRAN). V. (Xl.) yzylda Byk Seluklular blgede kontrol ele geirdi-ler. Blge bu tarihten itibaren Ouz mu-haceretine sahne oldu . Ardndan Irak Seluklular ' nn eline geen Karaba ve civar srasyla ildenizliler, ilhanllar. Ti-murlu ve Akkoyunlular'n idaresi altna girdikten sonra Safevller'in eline geti. Safeviler dneminde ah Tahmasb, Ana-dolu'dan gelerek Akkoyunlular'a kar sa-vaan Kaar kabilesinden ahverdi'yi Ka-raba beylerbeyi tayin etti. Osmanllar'n bu blgeyle ilgilenmeleri XVI. yzyln ilk yarsndaki i ran seferlerine rastlar. Ancak blgenin dorudan Osmanl idaresine gemesi 1578 Osmanl-Safevi sava es-nasnda oldu . 1590 antlamasyla Os-manl Devleti'nin Yukar Azerbaycan 'da-ki hakimiyetini tanyan Safeviler 1603'te kar saldrlar sonucunda blgeyi yeniden ele geirdiler. Osmanl idaresi altnda iken bu blge Gence'nin fethinin ardndankurulan eyaletin snrlar iindeydi. 1001 ( 1593) tarihli kaytlarda buras "vilayet-i Gence Karaba" adyla zikredilmitir. Bu-rada Gence (Gen ce. Gen ce Aran , Gence Da stan, emk r Aran , Sonkur Da stan , Krkbasan Ara n , t r, Dank , Zegem Aran , Yavlak, Tavus, Tem irhasan nahiye-leri), Berda. Hacn, Ahstabad , Dizak, Ha-

- kari ve Varand sancaklar yer almaktayd (Krzolu, s. 372-373).

Karaba XVIII. yzyla kadar Safevi-ler'in kontrol altnda kald. 1722-1724 yllarnda Ruslar'n bu blgeye inmesi zerine harekete geen Osmanl Devleti Azerbaycan' ele geirdi. Ruslar'la 1724'-te istanbul'da yaplan antlamayla Kara-ba Osmanl Devleti snrlar iinde brakld. Fakat 1731 'den itibaren hzlanan Osmanl- i ran sava sonrasnda 1736'da yaplan antlamayla iran'a terkedildL iran'da Nadir ah 'n idareyi ele geirme-sinin ardndan Karaba'da nemli gelimeler oldu. Nadir ah, Karaba'da idareyi

KARABAG

elinde tutan ve kendine boyun emeyen Cevanir airetinin reisi Penah Ali'yi Ho-rasan'a srd. Ancak Nadir ah ' n 1747'-de ldrlmesinden sonra Horasan'dan kap Karaba 'a gelen Penah Ali burada Karaba Hanl'n kurdu. 1748-1750 yllarnda Bayat. ahbulak, Eskeran ve ua (Penahabad) kalelerini yaptrarak hanln kuwetlendirmeye alt. 1 751 de Kaarl Muhammed Hasan Han'n sald rlarn pskrtmeyi baard. Ardndan Afarl Feth Ali Han kumandasndaki bir birlik 1755'te ua'ya hcum etti. Uzun sren bu kuatmadan sonra Penah Ali Han ona tabi oldu ve olu ibrahim Han ' rehin verdi. O sralarda iran'da dier bir g oda da Kerim Han Zend idi. Feth Ali ile aras iyi olmayan Kerim Han ile bir-likte hareket eden Penah Ali Han. Feth Ali 'yi malp ederek esir ald.

FethAli Han'a kar verilen bu mcade-lenin ardndan evresinde gl bir han-lk istemeyen Kerim Han. Penah Ali ve olu ibrahim'i danman sfatyla lraz'a getirtti. Penah Han 1759'da burada ld. Karaba'a dnen ibrahim Halil Han ile yokluundan faydalanarak hanl ele ge-iren kardei Mehreli arasnda hanlk m-cadelesi balad (Ehmed Bey Cavan ir, Ka-raba Hanllnn Tarihi, s. 57). Bu mca-deleyi 1763'te ibrahim Halil Han kazand ve Mehreli 'yi Kuba'ya kamaya mecbur brakt. Ancak mcadele Mehreli'nin l-drld 1785 ylna kadar srd. Bu arada Ruslar da Kafkaslar'da giderek et-kili rol oynamaya balamlard ; 1783'te Grcistan ' kontrol altna alarak Kafkas-lar'daki dengeleri kendi lehlerine bozdu-lar. Rus desteini arkasna alan Grc Kral ll. lrakli Karaba hanln tehdit et-ti. Bu tehdit karsnda Osmanl Devleti'-ne bavuran Karaba han. Osmanl Dev-leti 'nin Rusya ile ilikilerini bozmak iste-memesi dolaysyla bekledii deste i ala-mad. Bu arada Rusya ' nn himayesini ka-bul eden Grcistan ' ve kendisine itaat etmeyen Karaba Hanl'n cezalandrmak iin harekete geen iran ah Ka-arli Aa Muhammed Han 1795'te b-yk bir orduyla ua'y kuattysa da ala-mad. 1797'deki ikinci kuatma srasnda llsu'ya ekilen ibrahim Halil Han. Aa Muhammed'in Haziran 1797'de ldrl-mesi zerine iki ay kald llsu'dan hanlna geri dnerek idareyi kardeinin olu Mehmed'den geri ald. Aa Muhammed Han'n yerine geen Feth Ali ah da Ka-raba hkmetini ona verdi. Bu iyi ilikiler Rus ordularnn Grcistan'a yerletii 1801 'e kadar srd. Rus ar I. Alek-

367

KARABAG

sandr'n tahta kmasyla Kafkasya'ya da-ha da arlk veren Ruslar. 1802'de Bak ve Karaba'n kendilerine tabi olmasn istedilerse de bu teklif kabul edilmedi. Ruslar'n Ocak 1804'te Gence'yi igal et-meleri zerine brahim Halil Han 1805 Maysnda Krekay'da imzalad on bir maddelikantlama ile Rusya'ya tabi oldu. Ancak daha sonra ubat 1806'da Rus General Tsitsianov'un Bak'de ldrlme-sini de frsat bilerek Ruslar' Karaba'dan karmay planiadysa da Ruslar'n bun-dan haberdar olmas zerine 1 O Haziran 1806'da ailesiyle birlikte katiedildL

ran- Rus savalarnn ( 804- 8 3) ar-dndan yaplan Glistan Antiamas ile Karaba Ruslar'a brakld ve 1822'de a-rn fermanyla hanlk lavedildi. 1868'e kadar Bak vilayetine bal bulunan Ka-raba Gen ce vilayeti tekil edilince buraya baland. Rusya'da arlk rejimine kar meydana gelen isyanlar srasnda 1905'-te Karaba'da Azeri ve Ermeniler arasnda atmalar kt.

Karaba'n sosyal ve ekonomik yaps hakkndaki bilgiler XVIII. yzyldan sonra oalmaktadr. Hanlkta ziraat. hayvan-clk ve kk el sanayii gelimiti. zellik-le ipekilik, dokumaclk ve demircilikyay-gn meslekler arasnda yer alyordu. Rus-lar'n 181 O' daki tesbitine gre Karaba'da 5000 aile yaamaktayd (Bronevskim, I, 60). Bu da yaklak2S.OOO nfusa teka-bl etmektedir. 1823'te yine Ruslar tara-fndan verilen aile says 18.500 olup bu da yaklak 90.000 kiiye denk dmektedir. Burada zikredilen nfusun te bi-rinin Ermeni olarak belirtilmesi dikkat ekicidir. Verilen rakamlar arasnda bir kyaslama yapldnda nfusun geen on yl zarfnda bir hayli artm olduu grlmektedir. Bu da 1806-1812 Osman-l-Rus ve 1804-1813 ran-Rus savalar esnasnda buralara bir hayli Ermeni g geldiini gstermektedir. 1832 ylna ge-lindiinde Karaba'daki yerleik aile sa-ys 20.456 idi (yaklak I 00.000 kii; bk. Utuerjdenie Russkago Vladiestuana Kau-

kaz, XII, 46).

Rusya'da 1917 Bolevik ihtilali'nin ar-dndan Ermeniler'in Karaba zerindeki hak iddialaryla birlikte atmalar da balad. Osmanl kuvvetleri 25 Eyll 1918'de buralara hakim oldu, ancak30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtare-kesi'nin ardndan blgeden ekildiler. ngilizler'in eline geen Karaba 1919'da Azerbaycan'a dahil edildi. Ruslar'n 1920 Maysnda Karaba' igal etmesiyle Ka-

368

raba meselesi yeni bir boyut kazand. Mesele Moskova'da ele alnm ve Anas-tas Mikoyan'n 20 Mays 1920'de Lenin'e verdii raporunda Ermeniler'in Kara-ba'la hibir ba bulunmad ve b ura-nn Bak'den koparlmamas gerektiini belirtmiti (Altstadt, sy. 7 4 1 99 I 1. s. 5 2) 1921'de Karaba meselesi devlet yetkili-leriyle komnist partisi arasnda rekabete yol at. Azerbaycan Komnist Partisi ko-nunun aratrlmas iin kiilik bir he-yet kurdu. Bu heyetin verdii raporlar dorultusunda 30 Haziran'da Dalk Ka-raba zerk Blgesi'nin tesisine karar ve-rildi ve bu karar 24 Temmuz 1923'te ilan edildi. Azerbaycan'n idaresi altnda oluturulan bu blge 4200 km 2 olup Cevan-ir, ua. Cebrail , Zengezur ve Kubatl'nn bir ksmn kapsyordu (a.g.e., s. 5 I) . Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ierisinde Ermeniler'in Karaba'a ynelik faaliyetleri 1970'li yllarn sonuna doru giderek artt. Ermeniler 3-6 Eyll 1979'-da Paris'te. ardndan 1983'te Lozan'da toplanan Dnya Ermenileri Kongresi'nde Sovyet Rusya'da bulunan 29.000 km2 'lik Ermenistan'n kendilerine yetmediini belirterek Karaba'n Ermenistan'a ka-tlmas iin eylem karar aldlar. 1 3 Tem-muz 1985'te Sevr'de yaplan lll. Dnya Ermenileri Kongresi'nde alnan kararlar arasnda Karaba'n Ermenistan'a katlmas iin kamuoyu faaliyetlerinin balatlmas da vard. Avrupa'da bu tr faali-yetler tertip edilirken Amerika Birleik Devletleri'nde de Karaba'n ele geiril-mesi iin yardm ve finansal destek salamak amacyla Ermeni Karaba Dayanma Komitesi kuruldu. Ermeniler'in ben-zeri almalar karsnda kaytsz kalma-yan Azerbaycan yetkilileri. Dalk Kara-ba'n Azerbaycan'n ayrlmaz bir para-s olduunu belirtir bir deklarasyon ya-ymlad (Das Massak er, s. 2- I 3). 25 Ocak 1988'de Karaba'da yaayan Azerller. Er-meniler tarafndan ge zorlanmaya baland ve bunun neticesinde ubat ayndan itibaren Karaba'dan yaplan gler hzland. Ermeniler 21 ubat 1988'de Kara-ba'n Ermenistan'a ait olduunu ilan et-tiler ve 24 ubattan itibaren de bu bl-gedeki Azerller'i bask altnda tutmaya baladlar. Ayn yln hazirannda Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti. Dalk Ka-raba' Azerbaycan Yksek Sovyeti'nden istediyse de teklif reddedildi. Daha son-ra bu teklifi Moskova da kabul etmedi. Meru yollarla istediklerini elde edeme-yen Ermeniler. 1989'da Karaba ile yap-

lan ulam engelleyip yollara maynlar d-eyerek kontrol ellerine geirmeye baladlar. Bunun zerine 1990'da Azerbay-can Halk Cephesi Milli Savunma Komitesi kurarken, Yksek Sovyet Prezidyumu Ka-raba'n Azerbaycan'n olduunu tekrar teyit etti. Ancak Sovyetler'in dalmasnn ardndan 1992 ylnda Ruslar'dan silah ve destek alan Ermeniler ua. Hocal ve di-er yerleri ele geirdiler; bu esnada sivil halkn byk ksm mlteci durumuna dt gibi bir ksm da Ermeniler ta-rafndan ldrld. u anda (200 ) Azeri topraklarnn o/o 20'lik ksm Ermeni igali altnda bulunmaktadr.

BBLYOGRAFYA :

J. von Klaproth, Reise in den Kaukasus und nach Georgien Unternommen in den Jahren 1807 und 1808, Halle-Berlin 1814, ll, 234; S. Bronevskim. fzuestiya o Kaukaze, Moskva 1823, 1, 60; K. Koch. Reise durch Russland nach dem kaukasischen fstmus in denJahren 1836, 1837 und 1838, Stuttgart- Tbingen 1843, ll , 83; J. W. Zinkeisen , Geschichte des osmanisehen re-iches in Europa, Gotha 1855, lll, 570-579; P. G. Butkova, Materiali Dilya Nouoy istorii Kauka-za, s 1722 po 1803 God, Sanktpeterburg 1869, s. 405, 430-434; Akt Cobrannie (ed. A. D. Berje), Tiflis 1868--> Bak 1992, ll , 11-13; Ut-ueljdenie Russkago Vladiestua na Kaukaz (ed. Potto), Tiflis 1901, XII, 146; Bekir Ktkolu. Osmanl-iran Siyasi Mnasebetleri : 1578-1612, istanbul 1993 (stanbul 1962}, s. 114 vd.; M . Fahrettin Krzolu, Osmanllar'n Kafkas-Elleri'ni Fethi (1451-1590), Ankara 1976,s. 83-91, 372-373; Mirze Adkzel Bey, Garabaname, Bak 1989; Mirze Camal Cavanir Garabai, Garaba Tarihi, Bak 1989; Ehmed Bey Cavan-ir, Garaba Hanlnn 1747-1805-ci illerde Siyasi Veziyyetine Dair, Bak 1989; a.mlf., Ka-raba Hanlnn Tarihi (tre. Yusuf Gedikli), is-tanbul 1993; Das Massaker (ed. E. Zekai kte), stanbul 1993, s. 7, 12-13, 22, 27, 49, 129, 145, 161; Sleyman Eliyarl. "Azerbaycann Beynel-halk ekime Meydanna evrilmesi", Azer-baycan Tarihi (nr. Sleyman Eliyarl), Bak 1996, s. 472-484, 504; a.mlf.- Kerim krl, "Rusya nn Kuzey Hanlklar igal Etmesi". a.e., s. 575-577, 588-590, 610; Kerim krl. "Azerbaycan Hanlklan", a.e., s. 510-550; A. L. Altstadt, "Dalk Karaba-Azerbaycan SSC'-deki Kavga Oda" (tre. Eref B. zbilen}, TDA, sy. 74 ( 991 }, s. 47-62; A. B. Aslan, "Dalk Ka-raba ". a.e., sy. 83 ( 993), s. 201 -210; Kemal Beydilli. "1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadolu'dan Rusya'ya Grlen Erme-niler". TTK Belgeler, Xlll/17 ( 993}, s. 373; A. Zeki Velidi Togan, "Arran" , iA, 1, 596; a.mlf .. "Azerbaycan", a.e., ll, 113-114; Mirza Bala. "Karaba", a.e., VI, 212-217; C. E. Bosworth. "Kara Bagh", EF(ing.}. IV, 573; N. Gurko-Kyga-jin. "Azerbaycanskaya Sovetskaya Sotsialis-ticeskaya Respublika", BSE, 1, 659 -665; N. Pokrevskiy, "Kavkazskiy Voyn", a.e., XXX, 483-505; "Garabag", Azerbaycan Sovyet En-siklopediyas, Bak 1979, lll, 45-48; Abdlke-rim zaydn. "Arran", DiA, lll, 394-395.

~ MusTAFA AYDIN