inguSebi da inguSeTi · ze. 1992 wlis 4 ivniss gamocxadda inguSeTis respublika, romelsac saTaveSi...

8
inguSebi Crdilokavkasiel xalxTa Soris erT-erTi yvelaze mravalricxvovani da unikalu- ri kulturis mqone xalxia. inguSuri ena, kultura da tradiciebi uamrav uZveles elements ina- xavs. inguSi xalxi CvenTvis imiTac aris saintereso, rom qarTveli da inguSi xalxebis istoria erTmaneTTanaa gadajaWvuli da mraval naTel epizods Seicavs. SeiZleba Tamamad iTqvas, rom qarTvelebsa da inguSebs Soris arasdros yofila SuRli da konfliqti. istoriuli mimoxilva inguSebi saxloben Crdilo-aRmosavleT kavkasiaSi, inguSeTis respublikaSi, Tumca mcire raodenobiT inguSuri diaspora TurqeTsa da eraySic gvxvdeba. oficialuri monacemebiT, ingu- SeTSi mcxovreb inguSTa raodenoba 385 aTass aRwevs. inguSebi sakuTar Tavs RalRais uwodeben. inguSuri ena miekuTvneba iberiul-kavkasiur enaTa ojaxs da CeCnur da wova-TuSur enebTan er- Tad qmnis naxur enaTa jgufs. Tavis mxriv, CeCnuri da inguSuri ena SeiZleba miviCnioT erT enad, Tumca istoriul-politikuri mizezebis gamo orives damoukidebeli enis statusi aqvs. aRsa- niSnavia, rom CeCnebic da inguSebic sakuTari saerTo warmomavlobis aRsaniSnavad iyeneben ter- mins vainaxi, rac CeCnur da inguSur enebze `Cven xalxs” niSnavs. inguSebi da inguSeTi samezoblo 48 aleqsandre kvaxaZe

Transcript of inguSebi da inguSeTi · ze. 1992 wlis 4 ivniss gamocxadda inguSeTis respublika, romelsac saTaveSi...

inguSebi Crdilokavkasiel xalxTa Soris erT-erTi yvelaze mravalricxvovani da unikalu-ri kulturis mqone xalxia. inguSuri ena, kultura da tradiciebi uamrav uZveles elements ina-xavs. inguSi xalxi CvenTvis imiTac aris saintereso, rom qarTveli da inguSi xalxebis istoria erTmaneTTanaa gadajaWvuli da mraval naTel epizods Seicavs. SeiZleba Tamamad iTqvas, rom qarTvelebsa da inguSebs Soris arasdros yofila SuRli da konfliqti.

istoriuli mimoxilva

inguSebi saxloben Crdilo-aRmosavleT kavkasiaSi, inguSeTis respublikaSi, Tumca mcire raodenobiT inguSuri diaspora TurqeTsa da eraySic gvxvdeba. oficialuri monacemebiT, ingu-SeTSi mcxovreb inguSTa raodenoba 385 aTass aRwevs. inguSebi sakuTar Tavs RalRais uwodeben. inguSuri ena miekuTvneba iberiul-kavkasiur enaTa ojaxs da CeCnur da wova-TuSur enebTan er-Tad qmnis naxur enaTa jgufs. Tavis mxriv, CeCnuri da inguSuri ena SeiZleba miviCnioT erT enad, Tumca istoriul-politikuri mizezebis gamo orives damoukidebeli enis statusi aqvs. aRsa-niSnavia, rom CeCnebic da inguSebic sakuTari saerTo warmomavlobis aRsaniSnavad iyeneben ter-mins vainaxi, rac CeCnur da inguSur enebze ̀ Cven xalxs” niSnavs.

inguSebi da inguSeTi

samezoblo

48

aleqsandre kvaxaZe

inguSebi da inguSeTi

inguSeTis dedaqalaqi aris magasi. es qa-laqi dedaqalaqad 2000 wels gamocxadda, ma-namde ki dedaqalaqi iyo qalaqi nazrani. aR-saniSnavia, rom 7-aTasiani mosaxleobiT ma-gasi aris ruseTis federaciaSi Semaval su-bieqtTa Soris yvelaze mcirericxovani de-daqalaqi.

inguSebis winaprebi moxseniebuli arian uZveles istoriul wyaroebSi. jer kidev ax. w. I saukunis berZeni avtori straboni axse-nebs CrdiloeT kavkasiaSi mcxovreb gargar-Ta toms, romelic, savaraudod, inguSebs da maT TviTsaxelwodeba RalRais unda ukav-Sirdebodes. qarTul wyaroebSi inguSeTi, CeCneTTan erTad, moxseniebulia durZuke-Tad. Sua saukuneebSi mezobeli saqarTve-los zegavleniT daiwyo inguSeTis gaqris-tianeba, Tumca axali Semosuli qristianoba Sezavebuli iyo adgilobriv rwmena-warmod-genebTan. qristianobis gavlena inguSeTSi, erTi mxriv, Sesustda saqarTvelos dauZlu-rebis, xolo, meore mxriv, monRolTa marbie-li laSqrobebis Semdeg. XVI-XVII saukuneebSi mezobeli yabardoeli Tavadebi cdilobd-nen inguSeTze zegavlenis mopovebas.

inguSi xalxis istoriis mniSvnelovani nawili iyo kavkasiaSi ruseTis gamoCena. ru-seTs sasicocxlod sWirdeboda CrdiloeT da samxreT kavkasiis damakavSirebeli gzis mSenebloba. aseTi gza, romelsac SemdgomSi saqarTvelos samxedro gza ewoda, inguSeT-ze gadioda. am gzis saTanado kontrolisT-vis, ruseTis imperias esaWiroeboda inguSe-bis kontrolic. 1784 wels inguSur sofel buros maxloblad rusebma vladikavkazis (rac rusulad niSnavs `daipyari kavkasia~) cixe, xolo mogvianebiT ki nazranis cixe aaSenes. 1810 wels ruseTis xelisuflebam xelSekruleba dado gavlenian inguSur sag-vareuloebTan, romelTac maT ruseTisaT-vis erTgulebis piroba CamoarTves. XIX sau-kunis Sua wlebSi ruseTma iseve, rogorc yvela sxva dapyrobil miwaze, inguSeTSic daiwyo xalxis Casaxleba da imperialisturi politikis warmoeba, rasac 1858 wels nazra-nis ajanyeba mohyva. ajanyebam mTeli inguSe-Ti moicva da ajanyebulebi nazranis cixeSi SeWras Seecadnen. ajanyebis dros Crdilo-kavkasielTa TavisuflebisaTvis brZolis liderma, imamma Samilma, scada inguSTaTvis

qalaqi magasi axali qalaqia. adre mis adgilas simindis yana iyo. dedaqalaqis gadatana inguSeTis decen-tralizaciis mcdeloba iyo. simboluria qalaqis dasaxelebac. istoriuli wyaroebis mixedviT, Sua sauku-neebSi arsebuli Crdilokavkasiuri saxelmwifos, alaniis, dedaqalaqs erqva magasi. vinaidan inguSebi, ose-bi da yaraCai-balyarelebi erTmaneTs alanebis STamomavlobaSi ecilebian, maT sakuTar dedaqalaqs maga-si uwodes. magasSi mdebareobs yvela administraciuli Senoba, Tumca misi mosaxleoba kvlavac mcireric-xovania.

49

saqarTvelo

daRestani

CeCneTi

inguSeT

iCrdiloeTioseTi

yabardo-balyareTi

yaraCai-CerqezeTi

damxmare razmebis gagzavna, Tumca waruma-teblad. sabolood ruseTma moaxerxa naz-ranis ajanyebis CaxSoba. ruseT-kavkasiis om-is dasrulebis Semdeg ruseTis xelisufle-bam inguSTa nawili osmaleTis imperiaSi ga-daasaxla.

inguSeTis gasaWiri arc sabWoTa epoqaSi dasrulebula. CrdiloeT kavkasiis gasabWo-ebis Semdeg Seiqmna mTielTa avtonomiuri sabWoTa socialisturi respublika, rom-lis SemadgenlobaSic inguSeTi inguSeTis okrugis saxeliT Sevida. amis Semdeg, 1924 wels, Seiqmna inguSeTis avtonomiuri olqi, romlis dedaqalaqic vladikavkazi iyo. mog-vianebiT, 1934 wels, CeCneTisa da inguSeTis gaerTianebis Sedegad Seiqmna CeCneT-inguSe-Tis sabWoTa avtonomiuri respublika.

inguSTa istoriaSi erT-erTi umZimesi dRe iyo 1944 wlis 23 Teberva-li. sabWoTa kavSiris polit-biuros dadgenilebiT, in-guSebi maT mezobel CeCneb-

gazdievebis inguSuri ojaxi gardacvlili Svilis cxedarTan, yazaxeTi, 1944

Tan erTad unda gadasaxlebuliyvnen Sua az-iaSi. sabWoTa xelisufleba deportacias imiT amarTlebda, rom inguSebi, SesaZloa, faSistur germanias mimxrobodnen meore msoflio omis dros. sinamdvileSi, es iyo rusuli imperialisturi politikis gagrZe-leba. 1944 wlis 23 Tebervals enkavedes da-nayofebma Sekribes TiTqmis yvela inguSi, Casxes matareblis vagonebSi da gaagzavnes Sua aziaSi. deportacias Tan axlda inguS qalTa, bavSvTa da moxucTa umowyalod xoc-va. bevrma adamianma ver gauZlo xangrZliv mgzavrobas, bevrma – Sua aziis mkacr kli-mats. am movlenebs uamravi inguSis sicocx-le Seewira. yoveli 500 gadasaxlebulidan erTi iRupeboda. inguSebi deda-samSoblos mxolod stalinis gardacvalebis Semdeg da-ubrundnen, kvlav aRdga gauqmebuli CeCneT-inguSeTis avtonomiuri respublika.

inguSTa deportaciis mZime Sedegebi 1992 wels gamoCnda. inguSebiT da-saxlebuli prigorod-nis raioni, romelic deportaciamde ingu-

samezoblo

50

SeTisa da Semdgom CeCneT-inguSeTis SemadgenlobaSi Sedioda, inguSebis deportaciis Semdeg CrdiloeT oseTis respublikas gadaeca da inguSeTs ukan aRar daubrunda. gadasaxlebidan dab-runebul inguSebs maTi kuTvnili saxlebis daclaze uari ganucxades iq Casaxle-bulma osebma. saboloo jamSi, es yvelaferi 1992 wels prigorodnis konfliqtiTa da raionidan inguSTa gasaxlebiT dasrulda. am konf-liqtis dros ruseTis mier marTulma osma boevikebma, garda eTnow-mendisa, gaitaces didi inguSi mwerali idris bazorkini, xolo misi unikaluri biblioTeka, sadac jer kidev gamouqveynebeli araerTi naS-romi inaxeboda, gadawves. aRsaniSnavia, rom am raionSi mdebare sofel anguStSi, romlis saxelwodebidan momdinareobs eTnonimi inguSi, mox-da eTnowmenda da dRes iq inguSebi aRar cxovroben.

unda aRiniSnos, rom sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg, mezobeli CeCneTisgan gansxvavebiT, inguSeTma uari Tqva ruseTidan gamoyofa-ze. 1992 wlis 4 ivniss gamocxadda inguSeTis respublika, romelsac saTaveSi ruslan auSevi Caudga. miuxedavad inguSeTis am mSvidobia-ni politikisa, mas prigorodnis raioni ar daubrunda da inguSebi kvlavac arian yoveldRiuri represiebisa da Zaladobis msxverp-li – iq sakmaodaa gavrcelebuli adamianis gataceba, wameba da udieri mopyroba, raSic gareuli arian rusi Zalovnebi.

inguSeTis droSa da gerbi

meore msoflio omis dros faSisturi germaniis sajariso nawilebma CrdiloeT kavkasiis nawili daikaves da winsvlas ganagrZobdnen. sabWoTa xelisuflebam CaTvala, rom SesaZloa, inguSebi, Tavisuflebis mopo-vebis mizniT, mimxrobodnen faSistur germanias. miuxedavad imisa, rom inguSi mamakacebis didi nawili wi-Tel armiaSi ibrZoda da frontze imyofeboda, gadawyda inguSi xalxis deportacia.

idris bazorkini – inguSuri literaturis fuZemdebeli, daibada 1910 wels sofel bazorkinoSi. amJamad es sofeli CrdiloeT oseTis Semadgen-lobaSia Sesuli. 1930-ian wlebSi bazorkinma Seqmna inguSuri enis saxelmZ-Rvanelo. 1944 wels igi gadaasaxles yazaxeTSi. 1992 wels osur-inguSuri konfliqtis dros bazorkini tyved aiyvanes osurma bandformirebebma. tyveobidan gaTavisuflebidan mcire xnis Semdeg bazorkini gardaicvala. misi nawarmoebebidan aRsaniSnavia istoriuli romani „saukuneebis wyvdia-didan“ („Из тьмы веков“).

51

inguSebi da inguSeTi

inguSeTis kultura

inguSi xalxis kultura mdidari da mra-valferovania. yvelaze sanimuSo am mxriv in-guSuri koSkebia. gansakuTrebiT didi rao-denobiT koSkebi warmodgenilia maRalmTi-an jeiraxis raionSi. istoriulad, inguSuri koSkebi gamoiyeneboda rogorc sacxovrebe-li, ise sabrZolo miznebiT. koSkebis simrav-liTaa cnobili iseTi soflebi, rogoric aris Targimi, xamxi, egiqxali, qarTi, erzi da nii. inguSuri arqiteqturis namdvil Sedev-rad SeiZleba miviCnioT vovnuSqis cixe-si-magre. is agebulia miuvali kldis wverze da auRebelia momxvdurisTvis. Zalian samwuxa-roa, rom inguSTa deportaciis dros koSke-bis didi nawili komunistebma daangries.

inguSuri andazis Tanaxmad, cocxals koSki sWirdeba, micvalebuls ki – akldama. TiTqmis yvela inguSuri soflis maxlob-lad mdebareobda akldamebis qalaqi, sadac micvalebulebs krZalavdnen. agreTve arse-bobda sagangebo, e. w. mzis samarovnebi, sa-dac Savi WiriTa da sxva mZime infeqciuri da-avadebebiT dasneulebuli adamianebi Seh-yavdaT, iqve tovebdnen da saWmels grZeli

joxebis meSveobiT awvdidnen. Tu adamiani gadarCeboda, mas ukan, sofelSi, abrunebd-nen. Rrmad moxucebulebi sikvdilis moax-loebisas Tavad, nebayoflobiT midiodnen akldamebSi da ise elodebodnen sikvdils. islamis gavrcelebis Semdeg akldamebis kulti inguSeTSi daviwyebas mieca. msgavsi wesi xevsurebsa da TuSebSic iyo gavrcele-buli (gavixsenoT, magaliTad xevsureTis anatoris akldamebi).

inguSTaTvis didi mniSvneloba aqvs ad-aT-wesebsa da ufrosis pativiscemas. inguS-Ta adaT-wesebis dauwerel kodeqss ewodeba `ezdeli~, sadac gaTvlilia cxovrebis da adamianTa Soris urTierTobis yvela mcire detalic ki, magaliTad, umcros Zmas ekrZa-leba ufrosi Zmis TandaswrebiT sigaretis moweva. inguSeTSi uzenaes sasamarTlo or-ganos warmoadgenda mexq-qxeli, romelic in-guSurad `qveynis sasamarTlos~ niSnavs. mexq-qxelze ikribebodnen yvela sagvareu-los warmomadgeneli uxucesebi da inguSi xalxis saWirboroto sakiTxebze iRebdnen gadawyvetilebebs. islamis sunituri mimar-Tulebis gavrcelebis Semdeg religia da adaT-wesebi erTgvarad Seerwya erTmaneTs da inguSebi kvlavac misdeven im uZveles tradiciebs, romlebic ar ewinaaRmdegeba islamis kanonebs.

inguSebi, maTi monaTesave CeCnebis msgavsad, Temebad da sagvareuloe-bad iyofian. inguSi xalxi iyofa

xuT Tuxumad, sakuTriv Tu-xumi iyofa Teipad, xo-

samezoblo

52

ezdeli – inguSuri adaT-wesebis erToblioba, romelic gansazRvravs adamianis qcevis normebs sazogadoebaSi, saxlSi, stumrad, samsaxurSi, na-TesavebTan, mSoblebTan, da ucxo pirebTan, aseve aregulirebs sxva eTikur-moralur sakiTxebs. ezdeli efuZneba xuT ZiriTad princips: ehi – „keTilsindisiereba“, bexqi – „wesiereba“, iuhi – „namusi“, Rulaxi – „sikeTis keTeba“, sii – „Rirse-ba“.

lo Teipi ki – ukve sagvareulod. yovelive es metyvelebs inguSebSi sakmaod ganviTare-bul naTesaur kavSirebze. cnobilia, rom in-guSebSi naTesaoba cxra TaobiT ganisazRv-reba da cxra Taobis naTesavebSi qorwineba sastikad ikrZaleba.

mravalferovania inguSTa folkloric. sxva kavkasieli xalxebis msgavsad, inguSebSi gavrcelebulia narTuli eposi. am sagmiro eposis mTavari moqmedi pirebi – sesqa sol-sa, sela saTa da faTarza – ebrZvian miTiur Zlevamosil arsebebs. narTebis eposi inguSi eris uZveles istorias asaxavs. inguSebSi ag-reTve arsebobs sagmiro simRerebis kultu-ra, romelTac ili ewodeba. ilis, rogorc wesi, mamakacebi asruleben. qalebi, ki liri-kul simRerebs mRerian. inguSebi musikas is-eT instrumentebze ukraven, rogoricaa sam-simiani daCxan fondari (fanduri), akordeo-ni, xemiani sakravi Wondargi, doli da sxva. inguSuri xalxuri cekvac mravalferovne-biTa da maRali ostatobiT gamoirCeva.

saqarTvelo-inguSeTis urTierTobebi

qarTveli da inguSi xalxebis urTier-Toba araerT aTaswleuls iTvlis. moxeveebi inguSebs qistebs, xolo inguSTa uSualo me-zobeli arxotioni xevsurebi ki RilRoe-lebs uwodeben. inguSebsa da qarTvelebs So-ris urTierToba mudam keTilmezobluri iyo, maT Soris iyo Sereuli qorwinebebi, hqondaT saziaro dReobebi, produqtebis gacvla-gamocvla da mravali sxva. inguSTa da qarTvelTa urTierToba kargad aris asa-xuli xevsurul xalxur folklorSi.

53

inguSebi da inguSeTi

Sua saukuneebSi inguSebsa da qarTve-lebs Soris urTierToba arnaxulad mWidro iyo. imdroindeli qarTveli mefeebi cdi-lobdnen inguSeTSi qristianobis gavrce-lebas. Sua saukuneebSi inguSeTSi aSenda tyoba-erdis, albi-erdis, Targimis, amgali-erdis, molZ-erdisa da Tumgis taZrebi. tyo-ba-erdiSi XIX saukunemde inaxeboda qarTu-li asomTavruli anbaniT Sesrulebuli saxa-reba, romelsac inguSebi gulmodgined uf-rTxildebodnen. Zalian sainteresoa ingu-Sur enaSi qarTulidan Sesuli qristiano-basTan dakavSirebuli nasesxobebi, rogori-caa: mozRar (`mRvdeli~, qarTuli moZRva-ri), jor (`jvari~) da sxva.

qarTvelTa da inguSTa keTilmezobloba kargad gamoCnda inguSTa deportaciisas. rogorc cnobilia, deportirebuli inguSe-bis nacvlad sabWoTa xelisuflebam ingu-SeTSi sxvadasxva erovnebis xalxi, maT So-ris, qarTvelebi, metwilad xevsurebi, Caa-saxla. inguSeTis maRalmTiani nawili, CeCne-Tis iTum-yales raionTan erTad, Sevida sa-qarTvelos ssr-is SemadgenlobaSi da ewoda axalxevis raioni. rodesac, stalinis gar-dacvalebis Semdeg, inguSebi daubrundnen mSobliur adgilebs, qarTvelebma maT xel-uxleblad daaxvedres saxlebi da ulapara-kod daucales. inguSebs qarTvelebisTvis darCena SeuTavazebiaT, Tumca qarTvelebs samSobloSi dabruneba aurCeviaT, Tan Ti-To-TiTo wyvili saqonelic dautovebiaT, rom dabrunebulebs pirveli xanebi ar gas-WirvebodaT cxovreba. metic, axalxevis rai-onis gauqmebasa da miwebis CeCneT-inguSeTi-saTvis dabrunebas qarTvelebSi aranairi protesti ar mohyolia.

inguSTa deportacia kargad aris asaxu-li qarTveli (arxotioni) poetis – gabriel jabuSanuris – poeziaSi. Tavad jabuSanuri inguSTa gasaxlebis dros inguSeTSi iyo Ca-saxlebuli. misi poeziis mTeli cikli eZRv-neba RilRos, anu inguSeTs. jabuSanuri si-nanuliT aRwers gaukacrielebul inguSur soflebs:

`daRonebulo kento aulo,

mitovebulo da ukacuro,

minda martvili gagemcnauro

da SenTan erTad cremli davRvaro~.

qarTvelebisadmi Tbili damokidebule-ba aqvT inguS mwerlebsac. magaliTad, 9 ap-rilis tragediis dros inguSi mwerali isa qoZoevi inguSebis delegaciasTan erTad ew-via saqarTvelos da gasaWiris Jams gverdiT daudga qarTvel ers. isa qoZoevs 2009 wels mieniWa Tbilisis sapatio moqalaqeoba.

inguSTa da qarTvelTa Soris arsebobs sakmaod mdidari samecniero TanamSromlo-bis tradiciebic. araerTma inguSma moRva-wem ganaTleba saqarTveloSi miiRo. saqarT-veloSi inguSur enas intensiurad ikvlevs profesori merab Cuxua, romelmac dawera wigni `inguSuri ena~. aRsaniSnavia, rom 2016 wlidan TbilisSi arsebobs inguSeTis quCa, xolo inguSeTis qalaq nazranSi aris vaJa-fSavelasa da gabriel jabuSanuris quCebi.

tyoba-erdi

samezoblo

54

isa qoZoevi – gamoCenili inguSi mwerali. daibada 1938 wels sofel anguStSi. man sakuTar Tavze gamoscada rogorc deporta-

ciis mZime wlebi, ise sabWoTa represiebi da araerTi weli gaata-ra ruseTis cixeebSi. mwerali Tavis nawarmoebebSi inguSi eris

uaxlesi istoriis umZimes periods aRwers. misi Semoqmedebi-dan aRsaniSnavia Svidtomeuli `RalRai~, `yazaxeTis dRi-

uri~, ̀ dalocvili magasi~ da a.S.

albi-erdi

Targimi

inguSeTSi qarTvelebs did pativs scemen, samagaliTod da sadarad hyavT. Turme, rodesac inguSur ojaxSi bavSvi saWmels ar Wams, mSoblebi eubnebian, Wame, Tu ginda qarTvelisnairi gai-zardoo. inguSebsa da qarTvelebs Soris xSiri yofila Sereuli qorwinebebi, Tumca religiuri mizeziT maTma ricxvma sakmaod iklo. dReisaTvis uamravi inguSi biznesmeni da turisti Camodis saqarTveloSi. samwuxarod, ruseTis politikis gamo, am stumrobas mxolod calmxrivi xasiaTi aqvs da qarTvelebi aqtiurad ver Cadian inguSeTSi. miuxedavad yvelafrisa, Cvens xalxebs Soris SuRlis Camogdeba mterma ver SeZlo.

qarTvelebisTvis inguSebi udavod aris erT-erTi yvelaze axlobeli eri, romelTanac aT-aswleulebi gvakavSirebs. amJamad Cveni urTierTobebi nel-nela midis aRdgenisaken, magram maT gasamyareblad aucilebelia rogorc qarTulma, ise inguSma sazogadoebam ufro meti icodes erTmaneTis Sesaxeb.

vovnuSqis cixe-simagre

inguSeTi

55