Dini Arqtumalar, Temmuz - Arahk 2010, Cilt : 13 Say1 :37 ss. 123-143

M i N K h Z h h E DEDE EI?ENDI'N~ s ~ Y ~ E T - N ~ I E S I

Talip AYAR'

Abstract Minkarizade Dede Efendi's Siyasatname

Artifacts such as siyasatname drawn up with the point of view of guiding to managers for the achieving of fair politics. Altough prophet Muharnmed's period claimed to be incidence of siyasatname tradition, same sort of artifacts also en- countered before Islam period with difFerent names. Point of views, propounded in political treatises after Islam period were supported with verses, hadiths and remarks of scholars. By this way it was claimed that things good and worse by means of religon also are good and worse in political field. In this framework artifact of Dede Efendi reflects common language of siyasatname propounded after Islam period. However, Dede Efendi in his siyasatname discussed problems mostly with Islamic law in theoretical manner. And this method gave an identity to the artifact a sort of Islamic law book. Siyasatname of Dede Efendi merenti- ate from classical siyasatname tradition by this characteristic.

Key Words: Dede Efendi, Siyasatname, Fair Politics, Manager.

ban hangi zaman diliminde yqarsa yagasm geriye doniik elde etmig oldu@ bilgi ve tecriibelerden hareketle geleceae ig~k tutmak ister. Geqmige yonelik bilgilenme ihtiyaclni ise, zaman iqerisinde birqok alanda kaleme a h a n kaynak eserlerden ve bu eserler iizerine yapilan ilmi qahgmalardan temin eder. Biz de bu qahgmarmzda, bilgilenme ihtiyacltun kargilanrnasma katluda bulunma ve siyiset- n h e gelenegi iqerisinde Dede Efendi'nin "Siyiset-nheWsinin yerini tespit etme d&.iincesiyle, soz konusu eseri tahlil etmeye qahgacaa. &i ana b q b mii- tegekkil olan qahgmammn birinci hsmmda, gene1 hatlanyla siyiset-nheler h-da bilgiler verdikten soma ikinci las~mda, Dede Efendi'nin "Siyket- nheY'sinin tahlilini yapmaya qah~acaa .

* Ankara lhiversitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Doktora Owncisi.

Lugat manasi itibariyle, bir igi bir nesneyi dikkatle gozetmek anlamma gelen "siylset" genel olarak, halka ait igleri usuliine uygun bir gekilde yiiriitmek, bu yolda gereken tedbirleri almak, devleti akdhca yonetmek amac~yla vali ve hakim olmak, kigiyi suguna bagh olarak cezalandumak, hiikiirnet igleri, politika, diplo- masi geklinde tanunlatur.' Siylset baglib altmdaki faaliyetler, toplumun fayda- srna olan hiikiimleri ihtiva eden ccs@dset-i dmme" ve menfaatlerin ko&masmda direnenlerin davramg tanlamu tanunlamak iqin kdlamlan "siydset-i hdssa7' diye ikiye de aplmaktah.'

1. Siylset-nlmelerin Konusu ve feerig:

Siylsi, ahlk* ve idw tavsiyeleri ihtivl eden siylset-nheler yonetenlerle yonetilenler arasrndaki iligkiyi diizenlemek, adaletin tesisini saglarnak, devlet adamlanna yo1 gostemek gayesiyle yazrlrmghr. Siyhet-nheler muhteva ve ya- &g gayeleri ve takdim edildikleri gahslara gore iiq ana grupta toplaw. Birinci grupta hiikiimdarlar, ikinci grupta vezir-i iizamlar iqin yazllan siylset-nheler ve @iincii grupta da genel konulan ihtiva edenler g e k 3

Siylset-nhelerin temel konusu devlet yonetimidir. Yonetim erk ve yetkisi hiikiirndam elinde bulundugundan, bu eserler genel itibari ile hiikihndarlar igin yanhghr . Siylset-nhelerde a & W olarak hiiktimdarlarda ve devlet yonetici- lerinde b u l u a s i gereken vasdar, en uygun yonetim geklinin nasil olmas~ ge- rektiB ve bu amaca hangi yollarla ulaplaca@ konu edilmektedir. Bu baglamda halkm durumu, toplum yapisl anlahlarak hiikiimdarlara oatler verilir ve kotii yonetimin sonuqlan aglklatur. Bu eserler genellikle, Nasfhatii'l-Miiltlk, Tuhfetii'l- Miiltlk, Wdribii'l-~iil&, Ahlh'l-Miiltlk, Edsu'l-Miiltlk, Nasfhatii's-Selltin gibi isimlerle a m k 4

1 el-Muncid$'I-Lugati ve 'I-A 'Irim, Beyrut 1986, s-v-s maddesi; Dede Efendi, SiyGset-ndme, qev: Mehmed &if, Istanbul 1859, s. 4; Ag2h S m Levend, "Siyliset-nhelei', Turk Dili Ara~trm~alarz Yillrgi Belleten, Ankara 1962, sy: 217, s. 167-168; Mehmet Zeki Pakalm, Osmanlz Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlu"@, Istanbul 2004, III, 240; Mehmet Dogan, Biiyiik Tiirkqe S6zluik; 1stanbul1996; 1smet i in ark, "Devlet-i Ebed Miiddet", Yeni Tiirkiye, Ankara 1997, sy:14, s. 1348; Co$kun Yllmaz, "Siyliset-nhelere Gijre Siylisetin Yoz lq- mas1 ve Temk Siyliset hkeleri", Yeni Turkiye, Ankara 1997, sy: 14, s.1366. Siyliset kavra- mum Islam literatiirkdeki ele a h $ biqimleri haklanda bkz: Hizlr Murat Kijse, "Siyaset", D&, Istanbul 2009, XXXVlI , 294-299.

2 A p t & bilgi iqin bkz; Levend, "Siyliset-nheler", s. 168; Pakalm, a.g.e., III, 240.

3 Co~kun Y h a z , "Siyliset-nheler ve Osmanhlarda Sosyal Tabakalqma", Osmanlz, Anka- ra 1999, IV, 69.

4 Hasan Hiiseyin Adahoil& "SiylisetrGme", D&, Istanbul 2009, XXXVlI , 304.

T& AYAR * 125

Vezirler igin kaleme a h a n eserlerde ise, vezirlerde ve devlet adamlannda bulunmasi ve bulunrnamas~ gereken vasiflar, vezirlerin davrmglan ve memle- ket yonetimindeki tutumlan, devlet adamlamu padigahlara karg~ gorevleri gibi ilkeler belirtilir. Bu tiir eserler genellikle, Naslhatii'l-Viizeri, Tuhfetii'l-Viizerli, Hadiiatii'l-Viizerb gibi isimlerle mh. Devlet bagkanlan ve vezirler igin yazi- lan siyhet-nhelerin y m sra, siylset sanat.1, ibadet, tasavvuf, 2lemin yarat.1hgiY tegrifat, insan gruplan, adalet, riigvet gibi degigik konulan ihtiva eden siybset- n h e l e r de kaleme a h g t ~ . ~

2. Siylset-nlmelerin Temel 0zellikleri ve KaynaB:

Siybet-nheler, temel ozellikleri bakmmdan ahlM eserlef arasmda yer a h . i"lk ve orta gaglarda a h l b temeli d i d oldu& igin siybset-nheler de dini esaslara dayam. Bu eserlerin kaynaklan arasmda, $yet ve hadisler, kelam-I ki- barlar, f s l h oncesine ve sonrasma ait vakalar, hssa ve merhbeler, adalet, ilim ve takv2 ile temeyyiiz etmig ashbb, yonetici ve iilimlerin hayatlanndan kesitler, atasozleri ve giirler zikredilebilir. Nitekim gerek dini gerek ahlk* eserlerin go- W d a adslet, gecaat, cesaret, comertlik ayn birer bahis olarak yer a h ve yazar yen geldikqe bu konuda padigahlarla vezirlere os t ler verk7

hsanoglu var oldumdan beri gerek y m h ve gerekse sozlii kaynaklarda, h a h mutlulu@nu saglayacak bir yonetirnin ve devlet ad- hangi ozellikleri taglmasi gerektigine dair fikirlere rastlamak miimkiindiir. Buna uygun olarak ide- al devlet idaresinin ve ideal hiikiimdann nasll olmasi gerektiae iligkin kitap ve risalelerin uzunca bir geqmigi vardlr. Bu konuda m s r , Gin, Hint, &an ve Yunan kiiltiirlerinde ymlrmg gok sayda eserler mevcuttur. M.O. 2500 y h d a m s r Krah Merikane'nin ve yine IMisr'da 12. h a n e d m kurucusu olan Kral Amenemhat'm 0Zi;uIlan igin yazm~g olduklan ostler, siysset-nhe g e l e n e m ilk ornekleri ola- rak degerlendirilebilir. Cinli biiyiik diigiiniir Konfiiqyiis'iin, hiikiimdarlann ahla- h a dair sozlerini yine bu qergevede ele alabili~iz.~ Hindistan'da miladi 300 yh- da hiikiimdarlara hikmet dersi vermek amaciyla y-g ve Arapga'ya KeliIe ve

5 Adahoglu, a.g.m., s. 304; Levend, "Siybet-nheler", s. 168-172; Ahmet Urn , Osmanh Siyrset-nrimeleri, 1stanbul 2001, s.4; Y~lmaz, "Siydset-nhelere Gore Siybetin Yozlq- mas1 ve Temiz Siydset keleri", s. 1366-1367.

6 Ahl& eserleri haklunda a y m ~ bilgi iqin bkz; Ag% S I ~ Levend, '*met Ca&nda Ah- lak Kitaplanmu", Tiirk Dili Ara~frmlalai-r Kllr@ Belleten, Ankara 1963, sy: 234, s. 89- 115.

7 Levend, "Siylset-nheler", s. 171; U&r, a.g.e., s. 4-7; Y~lmaz, "Siylset-nheler ve Os- m d a r d a Sosyal Tabakala~ma", s. 69.

8 U&r,a.g.e.,s.39-40.

Dimne ismiyle gevrilmig olan Pan~atantra da bu thh ilk orneklerinden biridir.g fslam oncesi han geleneginde de Andarznhe veya Pendnhe ismiyle yaylmlan- mg gok saylda esere rastlanmaktadn-. Tansar'm mektubu ve Buzurcmihr Risalesi bunlara ornek olarak verilebilir.1° Yme Yunan kiilthhde tarihgiler ve diigiiniirler, bu konuda onemli eserler vermiglerdir. Eski Yunan'daki devlet gekilleri ve hii- kiimet sistemleri haklunda bilgiler igeren Eflbtun'un ve Aristo'nun bazi eserleri bunlara omek olarak gosterilebilir."

Koklii bir gelenege sahip. olan siybset-nhelerin f s l h diinyaslnda orta- ya gkgm Hz. Peygamber (s.a.v.) donemine kadar gotiirmek miimkiindiir. Hz. Peygamber'in yoneticilere tavsiyeleri, Hz. dmer ve Hz. Ali (r.a.)'nin emir- nbmeleri, devlet adamlama owtleri bu tiiriin f s l h diinyasmdaki ilk ornekleri sadedinde degerlendirilebilir. Miistakil siyLet-nhe olarak degerlendirerneyece- gimiz bu ornekler Qgmda, ilk donemlerden itibaren gerek terciime ve gerekse telif olarak miistakil siy2set-nhe W e r i de ortaya g h a y a baglarmgtu. Bunlam bagmda 750 ylllamda h n Mukaffa'm Sanskritre'den gevirdig Kelile ve Dimne gelmektedir.I2 Yme Feridiiddin Attar'm Pendnamesi ilk donern telif ~ahgmalm- na ornek olarak verilebilir.13 Ancak ilk donem gahgmalm igerisinde en onemli vurguyu Maverdi'nin AhEmu k-Sultaniye isirnli eseri iizerine yapmak gereke- cektir. Zira o, eserinde Kur'an ve siinnete dayanan bir siybset teorisi geligtirme- ye gahgmg, bu prensipler igibda miiesseseler yeniden y o d m g t u . fslam hukuk teorisi bu y o d a m a d a bagat rol oynarmgtu. Bu yontemsel tercih sebe- biyle Maverdi'nin eseri diger siybset-nhelerden f a r W arz etmektedir. (Xnkii diger siy2set-nheler genellikle nasihat ve tavsiyelerden olugmaktah. Ancak Maverdi'nin eseri takip ettig yontemin bir sonucu olarak nasihat ve tavsiyelerden ziyade hiikiimler iizerine bina edilmigtir.14 0, kendisinden soma takip edile- cek bir gelenegin de ilk temsilcisi olmugtur. hn-i Teymiye, es-S&dsetii 3-$er 'iyye j? Islahi 'r-Rd 'i ve 'r-Ra 'iyye, hnii'l-~ayyim el-Cevzi, ~'ldmii 'I-Muvakk 'in ve et-

9 Adnan Karaismailoglu, "Kelile ve Dimne", Dhf, Ankara 2002, XXV, 210; C. Brockel- mann; "Kelile ve Dimne", h f . , Eski~ehir 1997, VI, 552-558.

10 ~ a l i l fnalcdc, "Kutadgu Bilig'de ~ i i r k ve ban Siyket Nazariye ve Gelenekleri", Osmanb 'da Devlet, Hz~kzrk ve Adalet, 1stanbul2000, s. 13.

11 Levend, "Siyriset-nkneler", s. 173-189. Eflatun'un Devlet i s i d eseri Eski Yunan kiiltii- riinde ideal devlet ve siyiset hakkmdaki goriiqleri iqeren mustakil bir eser ohas1 sebebiy- le, bir siyhet-nhe ornegi olarak degerlendirebiliriz. Bkz Eflatun, Devlet, qev: Sabahattin Eyuboglu-M. Ali Cimcoz, Istanbul 1999.

12 Bkz: C. Brockehann; "Kelile ve Dimne", h f . , Eski~ehir 1997, VI, 552-558.

13 Bkz Feridiiddi Attar, Pendnime, qev: Ahmet Metin $ahin, fstanbul2006.

14 Bkz: Ebu'l-Hasan Habib el-Maverdi, el-Ahkriniz~ 5-Szrltdn&e, qev: Ali $af& Istanbul 1994.

T A L ~ AYAR * 127

Turuku '1-Hukmijyej k-Siytseti $-$er 'ijye, Sihlbiiddin Ahmed bin Idris el-Karafi el-FurGk, Alladdin Ali bin Halil et-Trablusi Muinu '1-Hiikkdrn a& eserlerinde Maverdi'nin qizgisini devam ettir~niglerdir.'~

Miislhan diiqiiniirler, pek qok konuda 01duii;u gibi siylset ve ahlak konu- sunda da, Eflitun ve Aristo'nun Wrlerinden etkilenmiglerdir. Bu etkinin somut bir omegi olarak Fklb?, yazm~g oldu@ eserde Eflltun ile Aristo'nun siylset ko- nusundaki fikirlerini uzlagtmnaya qahgmg ve yeni bir sentez qabasma girigmig- tir.I6 Fkib?'yi bagka f s l h du~iiniirleri Fzlemi~ ve Eflitun ile Aristo'nun siylsetle ilgili fikirleri pek qok eserde iglenmigtir.17

f s l h medeniyetinin onemli unsurlanndan biri olan Tiirklerde de siybet- n h e omeklerine, erken donemlerden itibaren rastlanmaktah. Tiirk kiiltiiriinde yaz lhg siylset-nheler temel olarak Hint-&an kiiltiiriinden etkilenmigtir. Buna paralel olarak XI. yijrllda Yusuf Has Hlcib tarafindan yazllan ve Miisliiman Tiirklerin yazmg olduklan ilk siylset-nhe olan Kutadgu Bilig, H i n t - h siylset- n h e g e l e n e m temel ozelliklerini tag~maktadlr.'~ Bu ilk omekten itibaren Tiirk-1slh kiiltiiriinde y a a h g qok saylda siylset-nheye rastlamak r n i h k h - diir. Selquklu Devleti'nden Osmanh hparatorlugu'na kadar, Uygur Tiirk Devleti d W , qegitli ~ i i r k - f s l h iilkelerinde genellikle "nasihat kitab~", "siyerii'1-mu1fik~~, "siylset-nhe" adlanyla a d a n bu eserler, b u m bir ye& olugt~rmaktah.'~ Selpklu Devleti'nin meghur devlet adarnlanndan olan Nizhii'l-MWiin, XI. asnn ikinci yanslnda kaleme al&@ ccSiylset-nlme" veya ccSiyerii'l-Miil~~' bun- lann en meghurlarmdan biri~idir .~~

Tiirklerdeki siylset-nhe gelenegi O s m d l a r doneminde de yo- olarak siirdiidmiigtiir. Bu eserler konu ve yontem bakmmdan, f s l h diinyaslnda telif edilmig imparatorluk oncesi siybet-nhelerle benzerlik gosterir. Bu qahgmalarda temel arnaq, devrin idare ve yoneticilerine lglk tutma, nasihat ebne ve yo1 goster-

15 Ahmet Akgiindiiz, "Osmanh Huhuksl-Kanunnheler ve $eri'at7', K i i p ~ Dergisi, sy: 65, s.y., w w w . k o p r u d e r g i s i . c o m / i n d e x . a s p ? B o l u m = E s ~ O 6 , 17.06.201 1.

16 Ebii Nasr el-Fiirlbi, el-Medinetii'I-Frizzla, gev: Ahmet Arslan, Ankara 1990.

17 Levend, "Siyhet-nheler", s. 173-189.

18 Bkz: Yusuf Has Hlcib, Kzltadgzt Bilig, gev: Regit Rahmeti Arat, Ankara 1998.

19 brahim Kafesoglu; "Biiyiik Selguklu Veziri Nizhu'l-Miilk'iin Eseri Siylset-nhe ve Tiirkge Tercumesi", Tiirkiyat Mecmuasr, Istanbul 1955, XII, 23 1.

20 Bkz: ~ i z h i i ' l - ~ i i l k , S&riset-nhe, haz: Mehmet Altay Kiiymen, Ankara 1999. Anado- lu Selguklu diinerninde yazllmg bir siysset-nlme iirnegi olarak bkz: Ahmed b. Sa'd b. Mehdi b. Abdi's-Samed el-Osmm ez-Zenclni, el-Letriiji 'I-Alriijyefi'I-Fedriili k-Senijye, haz: H. Hiiseyin Adahoglu, Istanbul 2005.

medir. Amaca ulagmak iqin serdedilen goriigler lyet ve hadislerle desteklenmeye qahghgtx. Devletin igleyigindeki mekanizmalam ger'e uygun olmasi istenir. Siylsi istikrarslzhldam sebebi olarak bu uygunsuzluk gosterilir. Did hayatta, iyi ya da kotii kabul edilen geylerin siylsi hayatta da iyi ya da kotii kabul edilmesi I

gerektigi gene1 bir tutumdur.2'

Genellikle Osmanh siylsi diigiiniirleri, kendilerinden iiq diirt aslr once, daha farkli ve degigik siylsi yartlann iiriinii olan, klasik 1 s l h miielliflerinin eserle- rindeki fikir ve yarglan, hemen hemen hiqbir tenkide tabi tutmadan ve kendi z a m a n l m g+rtlanru qok fazla dikkate almadan tekrarlamakla yetinmiglerdir. Buna bagh olarak, Osmanh siylsi diiaiincesinin iiriinii olan eserler gelenea bir devarm niteliade olup, gekil ve yontem itibariyle ozgiinliik iqermemektedir.u

Osmanh siyhi diigiincesinin iiriinii olan eserler; siylset-nhe, naslhat-nhe ve islahat-nhe olmak &ere baghca iiq tiire aynlabilir. Liitfi Paga'm '<Asaf- nhesi" birinci tiire; U'nin "Nushatii's-Se1ltin"i veya Defterd& San Mehmed Paga'm 'Tilaslyihu'l-Viizer~yysi ikinci tiire; Kltib Celebi'nin 6cDiis~~l-Amel"i , Koqi Bey'in "TelHsltyyi iiqiincii tiire iyi birer ~rnektirler.~~

Siylset-nhelerin saysmda, XVI. y i j rdm ilk yansmdan itibaren cid- di bir arhg gerqeklegrlligtir. Bursah Mehmed Tahir "Siylsete Miiteallik Ash-1 lsliimiyye" adh eserinin mukaddimesinde, siybet-nhe saydabilecek 172 eser- den bahseder.2" Bu eserlerin qo&nlu@ soz konusu tarihten soma yazlhgtx. Bu tarihten itibaren siylset-nhelerin sayslnda goriilen arhg, devlet k u r u m l m igleyigiyle yalundan alakahdu-. Zira, Osmanh hparatorluwnda XVI. yi izyh ikinci yansma kadar kurumsal anlamda ciddi bir sorunla kargiiagilmarmgtx. Fakat XVI. yijrlldan soma tedricen, kurumlar bozulmug, rii~vet devletin biqok kade- mesine girmig, orduda ve idkede disiplin kalmarmg ve masraflar qogahp gelirler azahgtx. Bu yapisal sorunlar dogal olarak qoziim. q a b a l m da artmasma yo1 aqmgtx."

XVI. yij.llda kaleme a h a n siybet-nlmelerde K h h A devrini model a h a arzusu a& bash@ halde, T[I. Selim'den soma (1789-1807) sunulan llyhalarda Bah'y ornek a h a istegi aq~kqa ortaya q1krmgtx.2~ Model alma arzusu farkhhk gijsterse de, biirokrasiye terbiyeli, alalh, adaletli ve cesur kimselerin tekrar geti-

21 U W , a.g.e., s. 77-78.

22 Ahmet Yapr Ocak, "Din ve Diigiince", Osmanlr Medeniyeti Tarihi, Istanbul 1999, I, 169.

23 Ocak, a.g.m. s. 169. Bu eserler haklunda a p h h bilgi iqin bkz; Yllrnaz, "Siyhet-nheler ve Osmdlarda Sosyal Tabakalagma", s. 70-74.

24 Bursah Mehmed Tahir, Siy8sete ~ i i t ea l l i k~s8r - I js18miyye, Istanbul 1330. Aynca Osman- h siylset-niimeleri ile ilgili a p h h bilgi iqin bkz: U r n , a.g.e., s. 53-82.

25 Yagar Yucel, Osmanlr Devlet Teqkilatzna Dair Kaynaklar; Ankara 1988, s. IX-XV.

26 U r n , a.g.e., s. 128.

TALP AYAR a 129

rilmesi soylemi her seferinde yinelenmig ve boylece siydset-nhe kiil-de var oldua farz edilen ''altm qag"a ulagdaca@ v u ~ g u l a n m ~ g ~ . ~ ~

II- DEDE EFENDI'IY~I S ~ ~ ~ ~ E T - N ~ ! X E S @ ~

1. Eserin Dil ve ~slubu:

Dede Efendi (0.97511567) Siybet-nhe'sini Arapqa olarak kaleme alrrugbr. Dede Efendi'nin eseri Megreb-zdde Mehtned Arif EfendiZ9 tarafmdan Tiirkqe'ye

27 Kemal Cigek, "Siylset-nime Kiiltijriimiize Gore Siygsetteki Yozlqma ve Ideal Siylset", Yeni Turkiye, Ankara 1997, sy: 14, s. 1387.

28 Eserin tahlilini yaparken, $eyhiilislam Mehmed &if Efendi'nin te<ciimesinden istifa- de edecegiz. Dede Efendi, Terciime-i Siyrset-ncjme, qev: Mehmed Arif, Takvimhke-i h e Matbaasl, Istanbul 127511 859. Ese* ash, ["es-Siyriserii 'pger ' h e , q r : Fuld Abdiilmun'im, Miiessesetii Seblbi'l-Chnia, Iskenderiye 141 111991" adlyla negredilmig- tir (Siikrii ~ z e n , " O s m d Donemi Fetvl Literatiirii", Tiirkiye Ara,vtrrrnalarz Literaliir Dergisi(Tiirk Hukuk Tarhi Sayzsr), c. III, sy. 5, 2005, s. 296 (131 nolu dipnot)]. Aynca eserin Mehmed Arif tamfindan terciime edilen niishasl giiniimiiz harfleriyle yayunlanmg- tu. Bkz: Ahmet Akgiindiiz, Osmanlz Kanunncjmeleri, Istanbul 1992, c. IV, s. 127-173. Eserin diger niishalanndan birkaql iqin bkz: Bayezid Devlet Ktp., Veliyyii$din Efendi, nr: 2144bazma); Millet Ktp., Ali Emiri, nr: 398bazma), nr: 399, Matbaa-i Amire, Istanbul 1275; Istanbul Miiftiiliigii Ktp., nr: 2226bazma); Isam Ktp., nr: 22478, Takvimhke-i h e , htanbul 1275. Miiellifin tam ismi ibrahim Kemaleddin'dir. "Kara Dede" veya Dede CBngi" adlyla meghur olmugtur. Aynca muellifin hayah haklunda genig bilgi i ~ i n Bkz: Nevizlde Atiiullah b. Yahya, Haddiku'l-Hak6yzkJi Tekmileti'g-$ak&zk, y.y. 1278, I, 119-120; Bursah Mehmed Tahir, Osmanlz Mii'elliperi, htanbul 1333, I, 305; Ahmet Akgiindiiz, "Dede Con$, Dht, 1stanbul1994, IX, 76-77.

29 120611791-1792'de Istanbul'da domugtur. Miidems .'jaw-zlde Emin Efendi'nin ogludur. Devrin tanlnmrg awerinden ders alarak, 123211817'de girdigi miidemslik imtihmda bagan gosterdi ve ibtidCi h%q derecesi ile miidems oldu. 123611820 y h d a Seyhiilis- lam yardunclh@ ile MuhalleEt Kassd@'na, bi miiddet soma da Evkaf Miifettigligi'ne atan&. 124511829'da niifus saymu goreviyle Rumeli illerinden Dobrice ve Radernir'e gonderildi. Bu gorevleri slrasmdaki iistiin bagansmdan dolay Galata K a a @ payesini, "Chniu'l-Icheteyn" isimli eser iizerine yapmg oldu@ qahgmayl 11. Mahmud'a sunmas1 ve begeni kazanmasl sebebiyle de 125211836'da Mekke Kg&@ payesini elde etti. Is- lam hukukundaki yetkinligi, iki defa Fetva Eminligi gorevine getirilmesini sagla&. Daha sonra htanbul Kadlh@ ve Anadolu Kazaskerlig payelerine yiikseltildi. Bu arada bizzat padigah tamfindan, Kudiis K a m h e Mlbedi meselesinin h a l l e e e s i [BOA, HAT., d.no: 772, g.no: 36199, (13 Rebiulahir 1254)], Anadolu teftigi POA, I.DH., d.n0:26, g.n0:1248, (29 Ramazan 1256)l gibi gegici gorevlerle gorevlendirildi. 126211845'de Meclis-i Vllly-1 AWh-1 Adliye azah- 126311846'da Anadolu Kazaskerligi'ne, 126811851'de Ru- meli Kazaskerlig'ne tayin edildi. Bu smda geyhiilislamm istegiyle Emvll-i Eytam Miidiirliigii'nii kurdu. 21 Mart 1854'te geyhiilislamlrb: makamma getirildi. 27 Ara& 1858'de vefat etti ve Edirnekapl dlgmda Mustafa P q a Derg3u haziresine defnedildi. Dede Efendi'nin Siyhet-nbe isimli eserinin terciimesi ile Chniu'l-Icheteyn isimli eseri bulunmaktacllr (Ahmed Refik, " O s m d $eyhiilislamlarmm Teficim-i Ahvrili", fimzjye Salndmesi, D ~ l l f e t i a l i y y e 1334, s. 591-592; Abdiilkadir Altmsy Osmanh $eyhii- lislamlarz, Ankara 1972, s. 190-191; Mehmet Ipgirli, "Arif Efendi, Megrepzlde", Dht, htanbul 1991,111,365).

terciime edilmigtir. Eserin orijinalinin oldukqa agdah bir Arapqa ile kaleme a h - mg olmasi, Tiirkqe'ye terciimesinin sebebi olarak one siiriihektedir. Miitercim Arif Efendi, bu yoniiyle eserden istifadenin zorlu@ndan bahsederek terciime fa- aliyetine girigtigini soylemektedir. 0 , terciimede oldukqa esnek hareket etmigtir. I

Bunu bizzat kendisi dile getirmekte, dil ve iisluptaki kapahhB gidermek iqin ter- ciime esnaslnda manaya sadlk kalmak kayd~yla, takdim ve tehirlerde bulundu- m u , baa konularda -"miitercim-i fakir der ki" geklinde kendi goriigii oldu@nu belirtmigtir- ve ozellikle eserin en son konusu olan riigvet bagh@na da aqlklamalar ilave e t t i w belirtmektedir.3O

Dede Efendi'nin siybset-nkesi, ahgilagelmig bir gekilde padigaha, vezirle- re ve devlet adamlama ogtleri iqeren siybset-nke tiirlerinin ozeliklerini tam manas~yla taglmamaktah. Bu farkl~hk esas itibariyle ele a h g oldu& konularda ortaya qilanaktadr. Eser temel olarak, siyaset kavrammm tarifi, adil bir siyrisetin nasil tesis edilecegi, ehl-i orf ve ehl-i ger'in uygulay~cdan olan vali ve kadilam yetki k u l l m iizerinde yogunlagmaktadr. Konulan ele ahg biqimi fikhi pers- pektifi merkeze alarak yap~lmaktah. Eserde klasik siybset-nke kitaplamda rastlanmayacak derecede fikhi aqrklamalar ve gorii~ler serdedilmektedir. Bu iti- barla onun qahgmasm metod olarak Maverdi'nin ilk o m e w ortaya koydu& Iikh merkezli qizgiyi takip e t t i w soylemek gerekecektir. Bu ozellig sebebi ile O s m d kanunnkeleri olugturulurken esere bqvurulma ihtiyaci hissedilmigtir. Hatta O s m d kanunnkelerinin megruiyet zemini Dede Efendi'nin Siyket- nkesi'ne dayandmhxgbr.3'

Dede Efendi eserinde bir konudan bahsederken, o konu ile ilgili gyetlere, hadislere, sahabe uygulamalanndan omeklere, f&h kitaplanndan ahtdara yer vermektedir. A@rW olarak Hanefi filah kitaplamdan omekler verse de, diger mezheplerin Iikh kitaplamdan da ahblar yapmgbr. Toplumun huzur ve mut- lulu@nun saglanmasi, fitne ve fesadm ortadan kalddmasi iqin ger'i hiikiimlerin

. tavizsiz bir gekilde uygulanmasi gerekti* skqa vurgulanugbr. Ancak ger'i hu- kiimlerin uygulanmaslnda yetki sahibi olan sultanm z u l h ve adaletsizlikten uzak dunnasi, ger'i kanunlarda hiikmii belirtilmeyen hususlarda insanlam maslaham gozetmek suretiyle qoziimler iiretmesi gereldiw ifade etmigtir. Sorunlam orta- dan kalddmasmda siyketen cezalandmalann on plana q~kmlmas~ gerektijjine ve toplurnun huzurunun saglanmasmda cezalandumamn etkili olacama igaret et- migtir. Bunlam yam slra kesin nass bulunmayan konularda, her vilriyette geqerli olan gene1 ve ozel hususlar goz oniinde bulundurulmak suretiyle orften y a r a r l d - maslrun isabetli o l a c a m belirtmigtir.

30 Dede Efendi, a.g.e., s. 2-4.

3 1 Akgiindiiz, " O s d Hukuku-Kanmheler ve $eri'at", s.y.

XVI. aslrdan itibaren Osmanh hukuk sistemindg2 var olduii;u ifade edilen, ehl-i ger' ve ehl-i orf arasmdaki mucadelenin izlerine eserde rastlanmaktab. Dede Efendi, bu iki giiciin yetki kullanlml ve uygulamalanna h e k olmasi aqi- smdan, vali ve kadilann olaylar kargismdaki tutumunu fikih kitaplanndan almtilar yapmak suretiyle uzunca degerlendirmeye tabi tutmugtur.

2. Eserin 1qeri~:

Eser 8-i-66 sayfadan olugmaktadlr. dncelikle eserin bagmda, miitercim Arif Efendi'nin hayatmdan bahsedilen hsun yer almaktad~r.~~ Mukaddimeden once miitercim, Dede Efendi'nin SiyLet-nhe'sini kaleme ahken, muteber kaynak- lardan istifade e t t i a dile getirmit, aynca kendisinin terciirne slrasmda takip etti- gi yontemi hsaca belirtmigtir. Eser mukaddime dlgmda beg fasd ve bir hatimeden olqmaktadw. Ancak fasillar iqinde konulann ele ahgmda sisternatik bir y a p m var olma&ii;l gozlenmektedir. 0me@n, sug ve ceza konusu i~lenirken~~ siybetin tarifi ve hslmlanna ve tekrar ceza konusuna d0niilmiig,3~ siy&ette ge- nigligi gerektiren hususlardan bah~edilirken,3~ adaletin ortadan kalkh@ donemler- de kimlerin vali, h a k h ohasr gerekti@ne de&ilerek38 tekrar siyiisette geniglik konusuna don~lmiiT,,3~ bozgunculu@n ortadan kaldmlmasma yonelik onerilerde bulun~lurken:'~ zan ile sug isnadmda bulunulan kirnsenin ikran konusuna41 yer verilip soma tekrar oneriler hsmma geqilmigtir. Aynca aynr konunun diger bat- W a r altmda tekrar tekrar iglendi3 de olmuttur. dzetle eser, siylsetin tarifi ve h- slmlan, kotiiliiw engellemede uygulanacak yontemler ve cezalandmna, siylsette geniglig gerektiren durumlar, idarecilerin en kabul goren goriigle amel etmesi, adil bir siyiisetin tesisi ve bozgunculuk yapanlann e tk in l i a k a l b a k , vali ve k a h yetki kullanlml ve riigvet konulan gerqevesinde yogunlagmaktadlr. Biz- de, tekrara dememek ve olabildigince daha iyi istifade edilebhesini saglamak adma, eserdeki bagman esas almaktan qok yogunlagilan konulan merkeze alarak tahlil yapmaya qakgaca@z.

32 Osmdda hukuk sistemi ile ilgili bilgi iqin bkz: M. &if Aydm, " O s m ~ d a Hukuk", Osmanb Devleti Tarihi, ed: EkmeIeddin ihsanoglu, istanbul 1999, II, 375-438.

33 Dede Efendi, a.g.e., s. 2-6.

34 Dede Efendi, a.g.e., s. 4-6. 35 Dede Efendi, a.g.e., s. 7-9.

36 Dede Efendi, a.g.e., s. 10.

37 Dede Efendi, a.g.e., s. 12. 38 Dede Efendi, a.g.e., s. 18.

39 Dede Efendi, a.g.e., s. 19. 40 Dede Efendi, a.g.e., s. 23.

41 Dede Efendi, a.g.e., s. 39.

Dede Efendi mukaddime boliimiinde, once siybsetin tarifini yapmgt_lr. mrriset vezninde bir kelime olan "siybset" liigatte, bir nesneye dikkat etmek, iyili&e ozen gostermek olup, insanlann igini muhafaza iqin vali, h%im olmak manaslnda kullambgtrr. Siybset, insanlan diinya ve ahirette kurtuluga ermele- ri iqin do@u yola sevk edip, d 4 . m koruyup gozetmekten ib~ett ir .4~ A p zamanda siyfiset, s u p ortadan k a l h a k igin gerY-i gerifte hiikmii sabit ve aqlk elan hususlann uygulanrnasidrr. 0, siybset-i ger'iyyenin amacm, insanlann dini iglerini, diinyevi maslahatlamu tamamlamak ve miikemmele erigtirmek olarak t d a r . Siybsetin bu roliinii gormezden gelenleri cehalet ve hata iqinde bulun- makla itham eder. Bu cehalet ve hatah hareket etmenin sonucunun ne o l a c a m ise gu cciimlelerle ifade etmigtir: "Eger siybset bu gekilde terk ve h a 1 edilirse in- sanlann haklan, hukuklan zayi olur ve bu durum kotii fiillerde bulunan insanlan cesaretlendirir. Halbuki "iglerin en haphsi orta yolu tutmaktx'' sozii geregbce, fa&& ve eksiklikten uzak olan adil siybsete yonelmekle ancak insanlm ha.klg korunur ve zalimlere engel olunur. Siyket-i ger'iyye, ger'i Eidelere zit de@- dir. Siybset-i ger'iyyeyi ink* demek, Allah korusun ger'i naslan yok saymak, H&ef"-i %gidinYe hata ve kusur nispet etmek demektiryy.43

2.1. ~darecilerin K;iitiiliiW Engellemede UygulayacaB Yiinternler ve Cezalandvma:

Dede Efendi, siybsetin tder inden esinlenerek, her zaman gozetihesi ge- reken hususun insanlam maslahatt olmasi gerektigini ifade etmigtir. (X&i ger'i kaidelerin as11 amacl, insdam refah ve huzurunu sail;lamak, bunun tesisinde uygulanacak yontemleri belirlemektir. Siyfisi ilkeler de $er7i kaidelere paralel bir gekilde neget ettigine gore, siybset aygttyla uygulamalar yerine getin'lirken as11 amac;, toplumun huzurunu saglamak olmahdlr. Bunu ortadan kaldlrabilecek

daha ortaya qlkrnadan gerekli tedbirler aharak onlenmelidir. h a c a k tedbirler araslnda siybseten cezalanduma olabilecegini wrgulayarak toplwun h-u saglamada en onemli rolii cezalandumaya verdigini ihsas eder. Ancak cezalandmnada asla adaletsizlik olmamasi gerektigini wrgulamay da h a 1 et- mez.

Dede Efendi, hh-1 Miishh' in kotiiliikleri engellemede siyiketen ceza Verne yetkisinin oldu&nu ifade etmigtir. "Meydana gelmeden once bir fesa& defetmek, meydana geldikten soma defetmekten daha kolayd~r" ilkesini benim- Seyip, bir padigah, bidatqinin bidatini yaymadan once bunu vehmederse, deggik y6ntemlerle caylnci onlemler alabilecegini bildirmigtir. Ancak ilk agamada he- men ceza verme eijJliminde olmayp bu sonuca tedricen gidilmesi daha uygun bir yontern olacakhr. Her geyden once idareci, kotii bir davrmgta bulunan b i ~ ~

42 Dede Efendi, a.g.e., s. 4

43 Dede Efendi, a.g.e., s. 7-9.

TAL& AYAR * 133

bu hareketi hata ile yap@m dikjiinerek, kiginin hatadan pigmad& duyup oziir dilemesi garhyla ilk seferde affedilrnesi gerektijjini vurgular. Cezalandmna ancak ha tam siireklilik kazanmas~ halinde uygulanmahdu: Eger davraruglaqda diizel- me olmaz ise, boyle davrananlara ibret olacak nitelikte tazirPl cezasi ile idareci kigiyi cezalanhabilir. Dede Efendi, " S u l t m kthq ve ceza ile kotiiliiklere, kotii ahgkanhklam yayrlmasma engel olmasi, Kur'k'm nasihatle engel olmasmdan daha etkilidir" soziinii ifade etmek suretiyle, kotiiliirn engellenmesinde c e z m etkili olacagi dii~iincesini teyit etmektedi1-.4~

Dede Efendi, kotiilii- engellenmesinde uygulanabilecek cezalann neler olabilecegini belirtirken, o z e W e ategle ceza verme ornejjini iglemigtir. Mu'inii'l- H u k k h isimli eseri kaynak gostererek Hz. Peygamber'in "kim bogarak oldu- riirse bizde onu bogarak oldiiriiriiz, kim yakarak oldiiriirse bizde onu yakarak oldiiriiriiz'Y46 hadisinin siydseten bir ceza olarak uygulanabilecejjini belirtmi~tir.4~ Hatta "Ategle ancak Allah azap eder"48 hadisinin olduigunu belirtmesine r a h e n , Hz. Ali'nin kendisini ilah edinenleri ategle cezalandmnasmdan hareketle, hh-1

Miisbnk'in ategle cezalandmnasm bile yontem olarak kullamlabilecejjini ifade eder.49 Goriilmektedir ki Dede Efendi, kotiilii@in engellenmesinde en uq saydabi- lecek cezalam bile uygulanmasmdan kaqmmamaktadu. Bu, toplumun hufllrunu saglamada cezalandmnaya verdigi onemi gostermesi aqismdan m a t e gayandu:

2.2. Siylsette Geni.yli@/Eknekli@ Gerektiren Durumlar:

Osmanh DevIeti f s l h hukukunu uygularken z a m . ~ gerektirdigi diizen- lemeleri ve ilaveleri yapmaktan geri durmarmgk. Klasik filah kitaplan iqinde yer alan ve geqmig donemlerde devletin miidahalesinden b a m s l z olarak olqan hukuka ger'i hukuk, padigahlam emir ve fermamyla olugan hukuka da orfi hukuk

44 Tazir; qevirmek, reddetmek, rnenetmek ve tedib eylemek manalannda kullan~hr. Ist~lahta ise, hakkmda had ve kefaret bulunan suq ve giinahlara ek olarak, cezasl vahiy yoluyla belirlememig bulunan suq ve ghahlara ise k a ~ h k olarak, Allah veya kul hakla qerqeve- sinde i c r h gerekli bulunan, miktar ve keyfiyetinin belirlenmesi iirnmete b&lan c e z a b (Hayreddin Karaman, Mr~koyeseIi isldm Hztkulnl, Istanbul 1999,1, 197).

45 Dede Efendi, a.g.e., s. 5-7.

46 Beyhaki, Siinenii '1-Kiibrd, tahkik: Muhammed Abdulkadir At2, Mekke 1414, Vm, 43, h.no: 15771.

47 Dede Efendi, a.g.e., s. 9-10.

48 Buhiki, Cinlizl S-Sahfh, Beyrut 1407, III, 1079, h.no: 2795.

49 Fakat mutercim, Muhammed'in Siyer-i Kebir'de ki: 'Teygamberimiz 'atevle ancak Allah azap eder' hadis-i gerifiyle, yakmak suretiyle cezalandmnayl nehyetmigtir. Bu mak- satla ilk zikredilen hadisin ve Hz. Ali olaylrun hernen zahirine bakarak, hkn-i Miislimin'e bu hakla vermek y d g b r " g8riigiinii belirtmek suretiyle, Mu'ku'l-Hdckiim'm dolaylsiyla miiellifin bu konudaki ifadelerinin y d g oldu@nu zikretmigtir @ede Efendi, a.g.e., s. 10-11).

a& verilmigtir. Yani ger'i hukukun tam&@ yetki qerqevesinde veya bu hukukun diizenlememig bulundufi alanlarda p a d i g h hiiklm koymas~ soz konusu olmug- tur. $erYi hukukun daha qok husilsi hukuk sahasm aynnhh bir biqimde diizen- ledi@, kamu hukuku a l m , ozellikle tegkilat hulcuku s a h a s m hususi hukuk kadar teferruath diizenlenmedig gerqeaden hareketle, idari erk tarafindan siyki alanda ger'i hukuka ters diiymemek kay&yla orfi hukuk a& altmda diizenlemeler yap~lrmgt~r.~~

Dede Efendi, idarecilerin siylsi alanda muhayyer olabilecem ifade ede- rek bir t a b diizenlemeler yapabilecem belirtmigtir. Onun bu vurgusunu orfi hukuka bir alan aqma qabas~ olarak alglamak gerekir. Mu'inii'l-Hukkh isimli eserde: "Saltanat-I seniyye. tarafindan belirlenen hiikiimlerin valiler ve hakimler tarahdan genigletilmesi, ger5-i gerife muhalefet etmek degldir" geklinde belirti- len goriiqii Dede Efendi de benimseyerek, bunun nasll olmasl gerektig ile ilgili izahlarda bulunmqtur.

Dede Efendi'ye gore oncelikle ' i s lh 'da zarar vermek de yoktur, zarara zararla karq~hk verrnek de y ~ k t u r ~ ~ ~ ' ilkesi temel prensip olmahd~r. Bu prensip iizerine birqok yorum yapllmasma ramen ortak kam mutlak suetle insanoglu- na zulmedilmeyece@ yoniindedir. Asll amacl insarm huzurunu sa~lamak olan siyliset mekanizmas~, ger'i hiikiimlere uygun diigen ahkh- I siylsiyye kanunla- rum qizdig s w l a r iqerisinde yiiriitiihelidir. Eger bu sl~llrlar goz ar& edilerek, siyiiset mekanizmas~ s m tammaz bir gekilde igletilmeye qahghrsa, iqte o zaman hadisle nehyedilen zarar siylset vas~tas~yla ortaya q h g o l ~ r . ~ '

&imlerin qomun h e vermede kullan&& metotlardan biri olan mesllih-i miirsele," siylsi alanda geniglik saglarken de bagvurulacak yontemler- dendir. Nitekim Hz. Eba Bekir'in Hz. Omeryi halife tayin etmesi, Hz. 0merYin alh kigi belirleyerek igtigke ile aralannda halife tayin etmelerini istemesi buna ornek gosterilebilir. (Jdcii burada siybi aqldan bogluk meydana gelerek birqok yoniiyle toplurnun s h h y a dugmesinin engellenmesi istenmigtir. Diger tarafian Hz. Osman'm, insanlam farkl~ mushaflara itibar etmelerini engellemek amacly- la, kendi niishas~ &gmdaki mushaflan yakmas1 medlih-i miirseleden hareketle

51 Ahrned b. Hanbel, Miisned, Kahire (trs), I , 3 13.

52 Dede Efendi, a.g.e., s. 13.

53 Mesllih-i miirsele; hiikmiin kendisine bagtanmas1 ve iizerine hiikiim bina edilmesi, in- sanlara bir fayda saglayan veya onlardan bir zaran gideren, fakat muteber veya geqersiz saylld@na dair belirli bir deli1 bulunmayan durumlarb. Mesllih-i miirsele sadece, g2riiri'in hiikmiinii aqlblama&B, kendisine luyas edilebilecek nassla yahut icma ile sabit bir hiikiim bulumna&B durumlarda soz konusu olabilir [Zekiyyiiddin Sa'biin, Isl6m Hukuk fiminin Esaslm (U.slilii 'I-F~kh), qev: brahim Kafi Donmez, Anhara 1999, s. 1701.

TALtP AYAR 135

yapdmgW.5? Yani mesllih-i miirsele metot olarak selefin kullan&@ bir yoldur ve siyketqiler de onlara uyarak bu yolu kullanabilirler.

Siylsi meselelerde geniglik saglamaya qahghken, gupheye mahal brakacak bir tuturn izlenmemelidir. Yapllan diizenlemeler net bir gekilde ortaya koyulma- h&. ornegin, f s l h hukukunda odiinq ahp verme ve borqlanma ile ilgili yaprlan akitlerde, akdi gahitlerle kuwetlendirme yoluna gidilmigtir. Buna uygun olarak siylsi alanda yapilan diizenlemelerde, icraatm insanlann giivenini kazamug sag- lam bir delile dayan&@na dikkat edil~nelidir.~~ $oyle ki, daha once ifade edildig gibi, ahkh- i siylsiyyede mevcut olan her bir hiikiim, ya direkt olarak kesin bir nassa dayanrmg ya da luyas yoluyla ger'i bir delile dayandmlrmgt.lr. fdarecilerde, bu ilkelere ters dugmernek kayhyla, insanlm maslahab iqin yeni yollar arama- h&. Ancak insanlann maslahab iqin bulduklan yollann ger'i ilkelere ters dug- memesi onemlidir. (Xiddi AlIah'm koydu@ ilkelerin bizatihi kendisi insanlarin maslahatm saglamak iqin indirilmigtir. Dogal olarak insanlann maslahak iqin yeni yollar ararken Allah'm hiikiimleri qerqevesi her zaman iqin gozetilrnelidir. Kur'an'daki bazi hiikiimlere bakt@muda, bu hiikiimlerin insanlann maslahab- m gerqeklegtirme amaclna yonelik oldu&nu gorebiliriz. 0rnek vermek gerekirse gunlan slralayabiliriz:

1. Begerin mevcudiyetini/varhgiru. korurnak iqin, ins- nefsine veya uzuv- lanna uygulanan yapturm hsastu. ki: ''Ihasta skin iqin hayat vard~r"~~, "Tevrat'ta onlara goyle yazdlk. Cana can.. ."57 BU gibi hiikiimler uygulan&@nda, hakslz yere kan &tma ve yaralamalar gerqeklegmeden engellenebilir.

2. Zina yapana uygulanan had cezasl ki: "Zina eden kadm ve zina eden er- kekten her birine yiiz sopa v u r ~ n ' ' ~ ~ hiikmii uygulanh@nda, neslin ve ins&@n korunmasi saglamug olur.

3. Hadd-i kazif cezas~ ki: "Namuslu kadmlara zina isnadmda bulunup, soma (bunu ispat iqin) dort gahit getiremeyenlere seksener sopa v u r ~ n " ~ ~ hiikmii uygu- lan&mda, iftira engellenmig ve insanlann onuruna say@ gosterilmig olur.

4. Hirslzliga uygulanan had cezasi ki: " H K s l z ~ eden erkek ve kadmn (yap- Manna kargdk bir ceza olarak) ellerini kesinen60 Bu hiikiimle de insanlann mal- Ian korunmw olur.

54 DedeEfendi,a.g.e., s. 13-14.

55 DedeEfendi,a.g.e., s. 15-16.

56 Bakara Siiresi 21179.

57 MIide Siiresi 5/45.

58 Nur Siiresi 2412.

59 Nur Siiresi 2414.

60 MIide Siiresi 5/38.

5.1qk.i yasaB ki: "Sarap, kumar(dan). . .uzak Bununla da insanlam ak11 ve idrakleri korunmq olur.

Yukandaki omeklerden Dede Efendi'nin g k & @ sonuq gudur: m - 1

siylsiyyenin temel olarak Kur'rin'a, hadise veya sahabe uygulamalanna dayan- mas1 gerekir. Bu gekilde koymq oldu& emir ve yasaklar ger'i bir delile dayanan abkh-I siylsiyyedeki geniglik, ancak ger'i kaidelerin miisaadesi olqiisiinde olur. Zaman iqerisinde uygulanan bir t a b hiikiimler, daha soma ger'-i gerif tarafindan kolaylagtmhgtr. Mesela, elbisesine necaset bulagan kimsenin o h s m kesip at- mas1 gibi. Siyrisi alanda da z a m m gartlan dogrultusunda kolayhk ~aglanabilir.~~ Goriildiigii gibi Dede Efendi, ger'i kiiidelere a y l n olmamak ve adaletten taviz vermemek kaydyla ger'i hiikiimlerin genigletilmesinden yanadlr.

2.3. fdarecilerin En Kabul Goren Goriiyle Amel Etmesi:

Kesin bir bilgi ve belgeye dayandmlamayan, dolay~siyla hakikati net bir ge- kilde bilinmeyen meselelerde karar verilirken sulWidarecilerin goriigii dog- rultusunda hareket etme usul olarak uygulanabilmektedir. Bu durum idarecilere sa~lanan muhayyerlia bir sonucudur. (X&i boyle d u d a r d a zann-I gllibka- naat ihtiyaten hakikat mesabesinde goriiliir. Sozgelimi, bir kimseye IIlrsrzhk isnat edilse ve o da bunu inkk etse, bu durumda s u l t m goriigiiyle hareket edilir. Suq isnat edilen kimsenin kendi durumu, birlikte oturup-kalktrg~ insanlam durumu, davramg ve yagaylg t&lm g6z ijniinde bulundurulur. Sultan tarafindan gerekli goriildiigii takdirde bu kimseye yaptmmlar uygulanabilir. Burada asd amaq, hem kigiyi suq iglemekten c a y b a k , hem de onun qevreye kotii omek olmasuun onii- ne geqmektir. Dede Efendi, s u l t m vereceg cezayl, suqlu suqunu itiraf edene kadar siyriseten doviilebileceae kadar g~tiirmiigtiir.~~

2.4. Adil Bir Siylsetin Tesisi ve Bozgunculuk Yapanlarln EtkinJi@ni Kaldwmak fqin blenecek yoliar:

Dede Efendi adil bir siySisetin tesisi ve sorunlam qoziimiinde birgok alter- natif one siirse de, nihrii olarak bagtan beri savunduh "ceza teorisi" burada da on plana q~kmaktadlr. Daha baglang~qta "insanlar araslnda siirekli fitne yayan ve kotii omek olan bir kimse yakalamp padigahm huzuruna getirildiginde, ona

61 Mlide Siiresi 5/90.

62 Dede Efendi, a.g.e., s. 17-21.

63 Dede Efendi, a.g.e., s. 21-22. Mutercim. bu konuda daha hassas olunmas~ gerektiw goz oniinde bulundurarak "bu ~ekilde y d ~ davramalarda bulunanlam insanlara k6tii Brnek te~kil etmemeleri iqin, sultanm gomu dogrultusunda doviilmesi, tazir cezasl verilmesi, hapis edilmeleri siylseten caizdir. Lakin, bu hususlarda sahitlerin tawlama, karinelere, itharmn kuwet ve zaylfh@na da balulmahh. Aksi takdirde siylseten zuliirn edilmia olur" uyanslnt yapmgbr @ede Efendi, a.g.e., s. 23).

T m AYAR * 137

hangi c e z m verilmesi uygundur?" sorusunu hrtqmasl bunun en aqrk goster- gesidir. Dede Efendi, hakslz yere bir bagkaslnl bo&rak oldiiriip bunu ahgkanhk haline getirenlerin, hrrslzhg~ ahgkanllh: haline doniijtiirenlerin, insanlann malla- m gasp edip yo1 kesenlerin, eglnyalrlc yapan kimselerin, ev le~ les i haram olan birisiyle nikWananlann deggik yaptuunlarla kargi kargiya buah1abilecei;;ini ve nihlyetinde de siylseten katledilebilece@ni ifade etmigtir. Dede Efendi'nin bu goriiglerine karglhk, insanlam arasmda fesad yayan ve toplumun bozulmasma vesile olan kimselerin, sultamn goriigii do@-ultusunda cezalanddmas~, hapsedil-' mesi ve katli siyheten caiz olsa day bu husus da kesin bir haber olma&&u soy- lemek gerekkM Bunun yam slra Dede Efendi, sllunt~lan ortadan kaldrrmak igin, qoziim arayrglanna cevap niteliginde olabilecek tespitleri de ifade etmekten geri durmamgtrr.

Um- bir zaran ortadan kaldlrmak iqin, husfisi olam tercih etmek gerekir. Mesela, savag esnasmda miigrikler ellerinde bulunan Miisliiman esirleri ve qo- cuklan kendilerine siper yapsalar, bu ilke gereace Miisliimanlann tamamma dokunacak zaran ortadan kaldlrmak igin iizerlerine ok atmak caiz olur. Buradan hareketle, idareciler toplumun geneline zarar verecek hususlardan iki sh t ry l a karg~ karqiya kaldddannda, hangisi en az zararh ise onu tercih ederler.'j5

"Ah!&n-i siybiyye ile kaddann amel edip edemeyece@" meselesi, bozgun- culu@.m ortadan kaldmlmasi, yani adil bir yagam t a r z m ortaya konulabilme- si iqin onemli bir noktada durmaktadu-. Ashda bu tarhgmaya ilk de%en Dede Efendi degildir. O s m d tarihi boyunca d e v d ] l & u yitirmeyen ehl-i ger7 ve ehl-i orfiin yetki alam tartigmalarmn, Dede Efendi'nin eserine yanslyan gekli ol- rnal.uk. Ahkh-I siylsiyye ile kaddann amel edip etrnemesi konusu, aynca f&h k i t a p l m ilgili boliimlerinde tarhgilan bir meseledir. Dede Efendi de bir nevi bu tarhgmalara katrlarak, hem Hanefi i m a m l m "ka&Iann ahkh-1 siyhiyye ile amel etmeleri caizdir" goriigiinii, hem de Mlliki imamlanndan bir h s m 'Xa& iqin ahkh-1 siylsiyyede dahil olacak bir yer yoktur. Hatta siylset hakkmda ko- nugmak ka&ya lay& degldir" yoniindeki gomlerini bir arada zikretmigtir. Bunu zikrettikten soma vali ile k a h yetkileri arasmdaki aynma deginerek ahkh-1 siylsiyyede kadlara yer olup-olmad&na igaret etmigtirSK6

Ahkh-i qeriyyeyi uygulamakla memur olan ka&lar ile ahkim-I siylsiyyeyi uygulamakla memur olan valiler arasmdaki, gorev tanunlamas~ ve s m iyi bi- linmek durumundadr. Ciinkii toplumda bo~~unculuklann kaldullmaw, toplumun huzuru ve adil bir siylsetin tesisi aqlsmdan bu iki gorev ~ o k onemlidir. Bu qer-

64 Nitekim miitercim, Kur'h'daki tevbe i y e t l e ~ e i~aret ederek, Dede Efendi'nin kesin hii- kiimlerine ihtiyath yakla~llmasi gerektigini belirtmi~tir @ede Efendi, a.g.e., s. 23-28)

65 Dede Efendi, a.g.e., s. 28-30.

66 Dede Efendi, a.g.e., s. 30. Bu a m 'Tali ve Ka&lann Yetkileri" bash& altmda ele ala- ca&.

qevede Dede Efendi suqlulan tespitte vali ve k a h yetkileri h-da Fzahlar yaprmgt~r.~~

Adil bir siyiset'izlemede onemli bir unsur, zan ile suq isnat edilen kiginin du- rumunun iyi tespit edilmesi gerekliliadir. Siiphesiz suqun tespiti ve uygulanacak cezalam belirlenmesinde, tohmet altmda bulunan (suq isnat edilen) kimselerin taw ve davraruglan onem arz etmektedir. Bu ciimleden olarak Dede Efendi, suq isnat edilen gah~slam hallerinin bilinip bilinrnemesi konusunda gomlerini gu ge- kilde ifade etmektedir:

1. Suq isnat edilen bir kimse, iftira edilen suqu igleyecek kimselerden deal de, insanlar arasmda diiriistliigi ve metanetiyle bilinen bir kigiyse, slrfbu tohmet- ten dolayi o kimseye ceza verilmez. (XnkG birtalum insanlar bellci de o kimseye iftira atmaktah. Aragtmhr ve bu durumda iftira ahIan gah~s, gerqekten bu suqu igleyecek kimselerden dease, iftira atana ta'zir cezasi verilir. Eger olaym haki- kati varsa suq isnat eden kimseye bir gey gerekmez. Dolaylsiyla suq isnat eden ve suq isnat edilen kigilerin karakterleri burada onemli bir rol oynamaktad~r.

2. HKSU&, eghyallk, haksu yere adam oldiirme, zina gibi suqlar isnat edi- len kimselerde, bu tiir qirkin davraruglar gortildugiinde, suqlan igleyecek kigilige sahip olup-olmaUan aragtmhr ve bu sonuca gore kendilerine ceza verilir. Hatta suq igleyen bir kimse, tovbe edinceye ve durumunu diizeltinceye kadar hapse- dilebilir. Suq isnat edilen bir gahsm, suqlu olup-olma&ba slrf yernin ettinnek suretiyle karar vermek ve onu sahvermek ger'i hikiimlere a y h h . Suqu tespit etme noktaslnda hapis cezasi uygulanabilecek yontemler arasmda yer almaktah. (Jhki~ insanlar yapi, karakter ve bulundu@ mevkii itibariyle f a r W gosterdi- ginden, uygulanacak hapis cezasm etkisi de far& olacaktu. Ome&, onemli bir mevkide bulunan bir kimsenin, bir saat bile hapsedilmesi onu iiziintiiye sevk eder. Buna karglllk, insanlann qo@ hapis cezasmdan dolayi iiziintiiye kapllmaz veya daha az iiziintiiye k a ~ d r . 6 ~

3. Suq isnat edilen kimsenin durumu bilinmiyorsa, yani aragtml&@nda suq iglemeye meyilli birisi olup olma&@ hususunda bir kanaat olqmuyorsa; suq a r a g w p aqiga qdaml.mcaya kadar o kigi hap~olunabilir.6~ Dede Efendi, adil bir siyisetin saglanmas~ ve bozguncu lu~ ortadan kaldmlmasi adma, uygulanabile- cek birqok yonteme igaret ederken, ozellikle suqlunun karakter ve yap l sm arag- tmlmasm onemsemigtir. C W sadece suq isnadm on planda tutarak hareket etmenin, adil bir siyisetin tesisine zarar verece* soylemigtir. Dede Efendi suq

67 Dede Efendi, a.g.e., s. 37-38. Bu izaha "Suqlulan Tespitte Vali ve Kaddann Yetkileri" bagh& alhnda yer verecegiz.

68 Dede Efendi, a.g.e., s. 46-54.

69 Dede Efendi, a.g.e., s. 60.

TALiP AYAR * 139

tespitinde, bir taraftan kiginin durumunu aragtmnak onernli derken, diger taraftan bu noktada hapis cezasm onermekten de geri dunnarmgtlr. Bu oneri de eserin geneline h a k h olan cezalandurna teorisinin bir bagka iirnegidir.

2.5. VaLi ve Kadllam Yetkileri:

Ehl-i ger' ve ehl-i orfarasmdaki tartrgmalar aslmda, bu iki hukuk sistemi ara- smda olmaktan qok, yiiriitme ile yarg giiqleri arasmdadx ve hakimiyet alanlarm genigletmeye yoneliktir. O s m d Devleti'nde ehl-i orf hemen daima hem yiiriit- me ve hem de yarg alamnda diledigi gibi hareket etme, ozellikle asayigi saglamak iqin suglu say&@ kimselere aglr orE cezalar verme arzusunda olmugtur. Buna mukabil ehl-i ger' de ehl-i orfiin icraatrru hukuk qizgisine ~ekmek i~temigtir.~~ Bu ciideden olarak Dede Efendi Mi3ikl ve @fi? imamlarum eserlerinden ahblar yapmak suretiyle ehl-i orfiin uygulayicisi vali ile ehl-i ger'in uygulayicis~ k a h yetkilerini belirtmigtir.

1. Valinin suqlulara karg~ giiq, kuwet kullanma yetkisi varken, ger'i kaidele- re gore hiikiim veren kallar iqin bu yetki yoktur.

2. Vali, zalimlere karg~ diledigi gibi konugma ve onlar hakkmda ihtiyarlter- cihte bulunma yetkisine sahiptir. Bu esneMWgeniglik kadslar iqin yoktur.

3. Vali, kapah olan hususlan ortaya qrkarmak iqin, suq isnat edilen kimseye karg~, korkutma yontemlerini kullanabilir. Kaddar iqin bu geqerli degildir.

4. Vali, zuliim yapbB agikk olan bir kimseye kargi te'dib usullerine bag- vurabilir. Ancak k a h boyle bir uygulamaya bagvurmasi soz konusu de3dir.

5. Vali, bir kimsenh zuliim yap~p-yapma&@ ile ilgili guphe has11 olduwda, i d d i m kamtlanmasi iqin siireci uzatabilir. K a l ise delillerle zuliirn ispatlan- l b d a hiikmiinii vermek dununundadLr. Siireci uzatma veya tehir etme yetkisi y0ktU.r.

6. Vali, onemsiz bir meselede iki taraf birbirine hasm oldumda, a r a l m diizeltilmesi iqin tek tarafi yetkisini kullanarak giivenilir kimseleri devreye soka- bilir. K a l ise, taraflar talep etmedigi muddetqe boyle bir yonteme bagvuramaz.

7. Birbiriyle hasm olan iki kigiden b e , digerinin hakkm bilerek inkar et- ti@ agikar olursa o ki~inin digeri h h d a iddiada bulunma, cezalanduma vb. ko- nularda herhangi bir talepte bulunmas~ soz konusu olmaz. Ancak o kigi, inkarm itiraf eder, digeri de onu affederse, vali yetkisini kullanarak, kendisine giivenilen kigiler egliginde, o kimseler arasmdaki niza~ ortadan kaldxabilir. K a l ise, boyle bir uygulama yapamaz.

8. Vali, hakslzllk, zuliim yapip-yapma&@ belli olmayan kimselerin gahitli- &i kabul eder. Yani gahitler iizerinde detayh bir aragtuma yapmaz. Ancak ka l - nm, hiikiim verirken gahitlerin dununu hakkmda da a p t & bir incelerne yapmasl gerekir.

9. Vali, gahitliklerinde giiphe ortaya qlkan kimselere, yalan yere gahitlik yap- m a d k l m a dair yemin verdirmekle yetinebilir. Ka& ise, boyle durumlarda gahit- lerin yeminine bagvurmaz, d u r u m l m aragtmr.

10. Vali, zuliim yaph@a dair hakkmda iddiada bulunulan kimse ile ilgili, heniiz dava aqllmadan gahitleri huzuruna qamarak mesele hakkmda goriiglerini sorabilir. K a l ise, iddiada bulunan kimse, dava hakkmda iddiaslru kuwetlendi- ren delilleri ortaya koyrnala muddetqe, gahitlere bagv~rmaz.'~

Dede Efendi yetki kullanlm~nl bu gekilde izah ettikten sonra, Hanefi mez- hebinin goriigiinu benimseyerek, yetki kullammmda kaddam da ahkh-I siylsiyyenin qoByla amel edebilecegini ifade etmigtir. Umit ve'korku ile insanla- nn d u r u m l m diizeltilmesine ka&lam yardmcl olmasl gerektim belirtmigtir. K a l l m ahkh-I siyiisiyyedeki yerini bu gekilde ifade eden Dede Efendi, yine fikh kitaplamdan iktibaslarla, "kal"nm hayafmda nasll bir yagam tam sergile- mesi gerektigi, uygulamalmdan omekler, bagvurabileceB yaptinrnlar gibi ko- nulara uzunca de@~migtir.~~

2.6. Suqlulan Tespitte Vali ve Kadllann Yetkileri:

Adil bir siylsetin saii;lanmas~ ve s h t d m ortadan kaldmlmasl noktasm- da, ger'i ve orfi hukukun uygulay~c~lm olan vali ve k a h b h g l m onemlidir. @&ii hukukun saglam temellere dayanmas1 ne kadar onemli ise, onu icra edecek olan uygulay~c~lam olaya veya kigilere yaklagm da en az onun kadar onemlidir. Dede Efendi bu defa, MiiM ve SiiE kaynaklamdan istifade etmek suretiyle, vali ve k a l l m suqlulm tespitte yetkilerini gu gekilde izah etmigtir:

1. Vali, kazf cezasl isnad edilen bir kimse hakkmda dava heniiz tahakkuk etmeden, kazf ile itham olunan gahsm iftiracllardan olup olmal@nm aragtrrrl- masmda, y a r d m c ~ l m sorgulamasma itimat eder. Eger yardmc~lan, kazf ile itham olunan kiginin suqsuz o lduwa karar verirlerse, vali bu kigiyi tahliye eder. Eger yardmcllan, suqlu olduma karar verirlerse, vali o kimseyi hapseder, qegitli cezalara qarptmr. KaNar ise bu gekilde davranamaz. onlar bunu ger'i hu- kiimlere uygun bir gekilde ispat etmelidir.

2. Vali, suqa delalet eden hallere dikkat, isnat olunan tohmetin kuwet ve zay~f&@a delalet eden i t h m vaslflma riiiyet eder. Kallar iqin bu gekilde k a ~ e l e r ve emzirelerle hiikiim vennek caiz degdir.

71 DedeEfendi,a.g.e.,s.31-32.

72 Dede Efendi, a.g.e., s. 32-37.

TALiP AYAR e 141

3. Vali, yakalanan suqluya iftira ve isnat edilen suqu aragtumak ve giipheyi ortadan kaldmak iqin ihtiyaten onu hapsedebilir. Kaddar ise ger'i hiikiimler ge- rektirmedikqe kimseyi hapse atamazlar.

4. Vali, suqluya do@u konqmasi iqin ta'zir cezasi gibi yaptmmlar uygula- yabilir. I(aQ iqin boyle bir gey soz konusu de@dir.

5. Had cezasi ile cezalandmlmayp, suq ve yanhg kendisinde tekrar etmig olan kimselerin fitne ve fesaduu insanlam iizerinden def iqin, bu kigileri Beytii'l- miildan yedirip giydirmek, ijliinceye kadar hapsetmek vali iqin uygun goriilmiig- tiir. Kallar iqin bu caiz de@dir.

6. Vali, suq isnat edilen kimseyi iyice tmmak iqin ona yemin ettirebilir. Hat- ta kapsamh bir aragtuma yapmak, olay iyice o@enmek iqin, sultana biat, talak, iman gibi konular iizerine biiyiik yeminler ettirebilir. K a l bir kimseye gereksiz yere yemin ettiremez. Eger icap ederse sadece Allah adlna yemin ettirir.

7. Vali, giinahkiir olan kimseyi tahkir etmek suretiyle tovbesini talep eder. Yani igledigi giinahtan dolay pigmanh&u ortaya koyana kadar onu korkutup uyanr. K a l bunlan yapmaya yetkili degildir.

8. Sahitliklerinin kabulii caiz olmayan &lsu (temyiz giicii az) insanlam says1 artt@nda, valinin bu kimselerin gahitliklerini kabul etmesine cevaz veril- migtir. K a l iqin boyle bir gey soz konusu de@dir.

9. iki kigi araslnda meydana gelen miicadele ve kavga her ne kadar bir takun miill ve ger'i yiikimliiliikler gerektirmese de, bu kotii davramglm te'dib iqin valinin gornii gerekir. I(a& ise meseleye sadece ger'i aqidan b a k ~ ? ~

Dede Efendi, Miilk* ve SiiE i m a m l m goriiglerini bu gekilde ifade ettik- ten sonra, ka l l am da belirtilen goriiglerden qoii;uyla amel edebilecegi yoniindeki kanaatini, Hanefi i m a m l m ekserisini referans gostererek belirtmigtir. Ciinkii suqlar ve ciniiyetler, itham edilenin ikran, adaletli kimselerin gahitligi ile ger'an sabit olursa cezai miieyyidenin yerine getirilmesi hususunda valiler ve kallar egittir. Cumhurun goriigii bu gekildedir. Hatta ban Hanefi ilimleri derki: ''Kallar, bu hiikiimleri uygulayp uygulamama noktaslnda giivenilirligiyle bilinen, adalet- le vasdanan miitedeyyin birtakun kimselere qai;;rrda bulunarak onlarla istigare edebilir"?4 Her ne kadar Dede Efendi maddeler halinde yapmg o1duii;u izahlarda -Tal i ve Ka l l am Yetkileri'hde de o1duii;u gibi- valilerin yetki a l m genigligi dikkati qekse de, ahkh-1 siykiyye ile ahkb-1 geriyye kaidelerinin para1elliB di@iincesinden hareketle, kaddara da nisbi bir yetki genigligi s a ~ l a n l @ gorniinii benimsemektedir. Bununla birlikte adaletten aplmama illresinin her iki gorevde bulunanlar iqin de vazgeqilmez bir olqiit olmasi gerektiw bir kez daha hatrlat- mlgtlr.

73 Dede Efendi, a.g.e., s. 37-40.

74 DedeEfendi,a.g.e., s.41-44.

Dede Efendi'nin yagah@ donemde devletin birqok kademesine -vetin girdig bilgisi goz oniinde bulund~ldu@mda,75 eserinin son bolidiinii riigvet konusuna aymnasi daha bir anlam kazanmaktadlr. Riigvetin tammm yaparak, yoneticilere verilen hediyelerin riigvet olup-olmayacam tarhgrmgtu. Riigvet lii- gatte, bit kimseye yapmg o ldue ig karghbda verilen iicrettir. 0rf ve isblahta, haramlig kitap, siinnet ve iimmetin icmlsi ile sabit olan, bir kimsenin isteginin gerqeklegmesi iqin h W e veya bir bqka kimseye vermig oldu@ geydir. &an- lann maslahab iqin, riigvet verenlerin en giddetli bir gekilde siybeten cezalanh- nlmasi gerekir. Goriigiinii bu gekilde ifade ettikten soma Dede Efendi, hediye ve riigvet degerlendirmesine geqmigtir. Hediyeyi iiq hsma aylmg, riigvet ve hediye araslnda bir aynma gitmemig ve eserini boylece bitirmi~tir.~~

Dede Efendi'nin Siylset-nhe'si, 1slam hukukunun argiimanlan ile siya- sal ve toplumsal s o d a r a qoziim bulmaya qahgmaktadlr. Bu yontem sebebi ile eserde fikhi goriig ve tmgmalara yo@m olarak rastlanmaktadlr. Eserin tamamma y-da Dede Efendi, soylemek istediklerini filuh kaynaklannul diliyle ifade etmigtir. Bu yoniiyle qahgma ldetl bir f k h kitabl niteligini tagmaktadu. Hukuka dayali argiimanlar kullanmas~ sorunlann qoziimiinde tavsiye ve nasihatlardan zi- yade, kesin hiikiirnler one siirmesine yo1 aqmgtu.

h c a k klasik siylset-nhelerle yontem farkhhg olmasi, onlarla hiqbir ortak ozellig tag~ma&& anlamma gelmemektedir. Nitekirn Kur'h-i Kerim lyetlerine,

75 Donem hakkmda miiM, asked ve malf durumlarla ilgili defjerlendirmeler igin bhz: Musta- fa Nuri Pqa, Nef&iciilI-Vuihirit, sad: Neget Cagatay, Ankara 1992, III-IV, 97-142.

76 Dede Efendi, a.g.e., s. 61-62. Dede Efendi riigveti de hediyenin las~mlanndan sayarak eserini bitisince, miitercim bu konuyu i z h gerekli oldu@nu ifade etmig ve eserin bu lasrmndan itibaren kendi g6rQlerine yer vennigtir. Miitercim niyet agislndan hediyenin a b a s i ve verilmesi hususunu gu gekilde izah etmigtir:

1 Sevap elde etmek, aralanndaki ba& kuwetlendirmek, muhabbeti arhrmak igin akraba, ar- kadag veya ziihd, takva ehline verilen hediyedir. Bunda hediye alan ve hediye veren kimse igin bir mahzur yoktur.

2 H2kdere ve valilere verilen hediyedir. Hediye verenin amaci, belki yapmg olduw yan- h g M m goriilmemesi veya ileride bir memuriyet talebi olabilir. Onun igin bu gekilde hediye ahp-vermek haramdr.

3 Kendisinden zulmii defetmek veya zarar ulqmasm kast ekmeksizin, sadece bir men- faat elde etmek igin verilen hediyedir. Alan igin haram olsa da, gsyet hediyeyi verenin amaci sadece zaran defetmek iginse bu caizdir. Miitercim, zekat memurlanna hediye ve- rilip-verilemeyecegi, din eksenli riigvete balugl ve riigvet almayan miigrikin *vet alan Miisliiman'dan daha ehven olacajjm izah etmeye gahvarak eseri sona erdirmigtir @ede Efendi, a.g.e., s. 63-66).

TALP AYAR * 143

Hz. Peygamber'in hadislerine, kelh-1 kib&a, ashabln uygulamalanna yer veril- mesi gibi hususlar diger siyriset-nhelerde de rastlanan ozelliklerdir.

Dede Efendi toplurnun fitne ve fesattan anndmhp, insanlam maslahab goz oniinde bulundurularak siyriseten cezalar verilmesinin gerekliliw vurgulamg, bu konuda "ategte yakarak cezalandrmak" gibi qarpici sayrlabilecek onerilerde bulunmugtur. msaca o, 2dil bir siyrisetin saglanmasi ve bozgunculu@m ortadan kaldmlmasi noktas~nda cezalandmnay hakim unsur olarak hep on planda tut- mugtur.

XVI. yiizylldan itibaren mugahede edilen ehl-i ger' ve ehl-i orf araslndaki yetki mucadelesinin bir yansmasi olarak Dede Efendi, Hanefi fakihlerinin hu- kiirnleri paralelinde, valilerin yam slra kaQlann da ahkh-1 siyhiyyeyi uygula- yabileceB gorniinii savunur. Butiin mesele, k h h - i kadimin yerli yerinde uygu- lanmasi ve toplumun iqinde bulundu@ disiplinsizlikten uzaklagmasilr. Bunun tesisi iqin de gerek valiler gerekse kadrlar, gerY-i gerife aykm olmamak kaydryla h W e r i genigletebilirler. Bu ciimleden olarak Dede Efendi, iirfe ve mesllih-i miirseleye ehemmiyet atfetmigtir:

dzetle bu qahgma, miiellifin kendi doneminde temayiiz eden kunimlam bozulmasi, riigvetin devletin birqok kademesine girmesi, orduda ve idkede disip- linin bozulmasi gibi problemler karg~smda fikhS hiikiimler ve cezalarla s o d m qiizmeye qahgmaktadlr. Nasihat ve tavsiyelerin merkeze a h d i g siyriset-nheler temelde sorunlan olu~madan qozrne anlayglna dayanmaktadlr. Dede Efendi'nin siyriset-nhesinde ise var olan s o d a n n ortadan kaldmlmasmda tavizsiz bir ce- zalandmna yontemini uygulama anlayqi hakimdir. Bu yontemi sebebi ile olsa gerek, eser Osmanh Devlet idaresinde iltifata mazhar olmugtur. Yoneticiler kanunnimeler ihdas ettiklerinde, Dede Efendi'nin siyfiset-nhesinden istifade etmigler, hatta eseri Osmanh kanunnhelerinin temel megruiyet kaynab olma konumuna tagmglarlr.