De Francyclopedie

S T E F A N D E V R I E S

De Francyclopedie

De Francyclopedie

S T E F A N D E V R I E S

Bluebeard Publications 2009

De Francyclopedie is een uitgave vanBluebeard Publications Utrecht.

© Stefan de Vries, Parijs 2009.

Eerste druk: maart 2009.Tweede druk: juni 2009.

ISBN 9789080888098 (gebonden)NUR 633 & 530 Dewey 944

Idee, tekst en vormgeving Stefan de Vries

Illustraties Chris LyonCorrecties

Dolf Weverink Drukwerk

Wilco, Amersfoort

Lettertypen: Dolly; Anivers; Adobe Woodtype.

De auteur stelt aanvullingen en opmerkingen voor een volgende editie zeer op prijs. Hoewel bij de samenstelling

van De Francyclopedie de grootst mogelijke zorgvuldigheid is betracht, aanvaardt de uitgever, geheel in strijd met de etiquet-te, geen enkele aansprakelijkheid met betrekking tot mogelijke

gevolgen die het gebruik van dit boek, of de inhoud ervan, of juist het niet gebruiken van De Francyclopedie, kan hebben.

Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie,

microfilm, rooksignalen, cd-rom, dvd, blu-ray, i-mode, MP3, MPEG-4, podcasts, vodcasts, Twitter, internet, gebarentaal of

welke andere analoge of digitale wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Published and printed in the European Union - All rights reserved. Tous droits réservés.

www.francyclopedie.nl

5

inhoud

Inleiding ..................................................................................... 7

Trefwoorden A.A.A.A.A.-Zola ................................................... 9

Merci .......................................................................................216

Noten ......................................................................................216

Francybibliografie ..................................................................218

Index .......................................................................................220

6

7

VoorwoordFrankrijk is een land vol contrasten. Een groot land met een grootse geschiedenis, een rijke cultuur en met soms een vleugje zelfgenoegzaamheid. Een land waar de tijd wordt genomen om te eten en te filosoferen, maar tegelijkertijd de treinen razendsnel door het land flitsen. Een land waarvan de inwoners al sinds den beginne uit alle windstreken komen en waarin die verschillende culturen wonderwel één hele duide-lijke identiteit hebben weten te creëren. En waar tegelijker-tijd spanningen bestaan tussen sociale en culturele klassen. De Francyclopedie tracht een klein deel van die boeiende veel-zijdigheid te belichten. In Frankrijk zou De Francyclopedie waarschijnlijk een diction-naire amoureux heten. Maar al is de verzameling feiten, anek-dotes en wetenswaardigheden in dit boek deels het resultaat van bewondering, liefde en tien jaar joie de vivre, het is niet uitsluitend rozengeur en maneschijn. De laatste dertig jaar kampt Frankrijk met een lastige economische situatie, die door de recente internationale crisis is verergerd. Iedere po-ging tot verandering stuit op hardnekkige weerstand. De jon-geren zijn bang en behoren tot de meest behoudende klasse van Europa. Ondanks dat sociale leed is er aan het einde van een routineuze stakingsdag toch altijd weer een goed glas wijn en een heerlijk diner. Een cliché wellicht, maar clichés zijn vaak te mooi om niet waar te zijn. In De Francyclopedie worden ze daarom niet geschuwd, soms juist versterkt en hier en daar weerlegd.

Volledigheid was helaas een onmogelijk doel. Een aantal on-derwerpen in De Francylopedie lag erg voor de hand, zoals de Revolutie, baguette of wijn; andere onderwerpen zijn juist willekeurig gekozen, al naar het gelang de ervaring, de voor-keur of de gemoedstoestand van de schrijver.

8

Hoewel bij de samenstelling van dit boek, zoals immer, de grootst mogelijke zorgvuldigheid is betracht, zijn er onge-twijfeld toch nog onjuistheden of omissies. Misschien staan bepaalde onderwerpen er niet in die u ook had willen lezen. In al die gevallen zijn uw vlijmscherpe correcties en sugges-ties welkom op info@francyclopedie.nl, die dan wellicht in een volgende editie zullen worden opgenomen.

Bien à vous.

Gebruikte afkortingenm. mannelijk

v. vrouwelijk

mv. meervoud

gr. Grieks

lat. Latijn

ned. Nederlands

prov. Provençaals

9

A.A.A.A.A.

A.A.A.A.A.De afkorting ‘A.A.A.A.A.’ of ‘5A’ zult u op de kaart van veel traditionele Franse restaurants vinden. De vijf A’s staan voor Association amicale des amateurs d’andouillette authentique, oftewel de Vriendschappelijke Vereniging van Liefhebbers van de Authentieke Ingewandenworst. De Vereniging werd eind jaren zestig opgericht door een groepje culinaire jour-nalisten, allen liefhebbers van vleeswaren in het algemeen en van de andouillette in het bijzonder. De juryleden van de A.A.A.A.A. worden gekozen door coöptatie en komen twee keer paar jaar bijeen om te proeven en te keuren. Na de keu-ringen krijgen de slagers die de beste andouillettes maken een diploma dat twee jaar geldig is en bij constante kwaliteit verlengd kan worden. Voor fijnproevers is een A.A.A.A.A.-diploma een kwaliteitsindicatie, voor slagers en restaurants een belangrijk marketinginstrument.

� andouillette

Abbé Pierre[*5 augustus 1912, lyon-†22 januari 2007, parijs; geboren als marie joseph

henri grouès]

Priester Abbé Pierre was lange tijd de populairste Fransman, omdat hij zich zijn hele leven ingezet heeft voor de zwakke-ren in de samenleving. In de Tweede Wereldoorlog staat hij aan de basis van de maquis, de Franse verzetsstrijders. Van 1945 tot 1951 zit hij in het parlement en in 1949 richt hij de liefdadigheidsorganisatie Emmaüs op. De strenge winter van 1954, waarin een moeder en haar baby op straat doodvriezen, is voor Abbé Pierre de aanleiding een nationale collecte te or-

10

ABBÉ PIERRE

ganiseren voor de daklozen. Hij haalt het voor die tijd enorme bedrag van een half miljard francs op en zorgt ervoor dat de regering nog eens tien miljard francs beschikbaar stelt voor de armoedebestrijding. Abbé Pierre is daarmee een van de eersten die de media gebruiken om aandacht te vragen voor goede doelen. Tot aan zijn dood strijdt hij tegen armoede, voor betere huisvesting en voor verblijfsvergunningen voor illegalen. De Emmaüs-beweging zet Abbé Pierres inspannin-gen voort, en is inmiddels in vijftig landen actief.

� béret

AbsintDe Zwitserse arts Henriod uit het dorpje Couvet maakt eind 18e eeuw een drankje van anijs, venkel en hysop, dat helpt om maagpijnen te verlichten. Een zekere Majoor Dubied koopt het recept samen met zijn schoonzoon Henri-Louis Pernod, die in 1797 het drankje op de markt bracht. De sterk alcoho-lische drank (60 tot 70%) wordt absint genoemd. La fée ver-te, of de Groene Fee, is al snel het modieuze en verslavende drankje dat de bloeiende Parijse kunstenaarswereld in de 19e eeuw inspiratie geeft. Vincent van Gogh zou onder invloed van absint, dat een licht hallucinerende werking kan heb-ben, zijn oor hebben afgesneden. Absint krijgt een slechte reputatie en wordt meer en meer gezien als een gevaar voor de maatschappij. In 1907 vindt een grote demonstratie plaats onder het motto “iedereen vóór wijn, allen tegen absint”.

11

ACADÉMIE FRANÇAISE

In 1910 wordt de drank verboden in Zwitserland, in 1915 in Frankrijk en later ook in andere landen. Absintproducenten gaan naarstig op zoek naar vervangende dranken en in 1932 vindt Paul Ricard pastis uit, dat al snel een groot succes kent. Sinds een paar jaar is in veel Europese landen het verbod op absint opgeheven. Voorwaarde is wel dat de dosis thujon (de hallucinerende stof ) beperkt blijft tot maximaal 35mg per liter (EU-norm). In Frankrijk is de verkoop van dranken die absint heten nog steeds verboden, maar productie en export is wel toegestaan.

Absint smaakt vooral naar alcohol en, zodra u de smaak een-maal gewend bent, ook nog naar alsem, anijs, drop, venkel en koriander. Het drinken van absint is een tijdrovend en se-cuur ritueel. U neemt een karaf ijskoud water, een speciaal lepeltje met gaatjes, één of twee suikerklontjes en een glas absint. Druppeltje voor druppeltje giet u het water over het suikerklontje, dat op het lepeltje boven het glas hangt. Op die manier komt het aroma van de anijs en de venkel vrij. Als de suiker gesmolten is, kunt u naar smaak water toevoegen. En dan: ad fundum!

� anisette; pastis

Académie françaiseDe Académie française waakt als een moederkloek over de Franse taal, maar de vraag is wat haar werkelijke nut is (“Rien du tout,” zullen vele Fransen antwoorden). De Académie werd in 1635 opgericht door kardinaal de Richelieu om de re-gels van de Franse taal vast te stellen en daarmee de macht van de schrijvers enigszins te beperken. Als middel wordt niet voor een wetboek, maar voor een woordenboek gekozen. De eerste uitgave daarvan verschijnt in 1694, met daarna on-geveer iedere vijftig jaar een nieuwe versie. Sinds 1992 werkt men aan de negende editie van het woordenboek. Elke don-

12

ACADÉMIE FRANÇAISE

derdag komen de oudjes een uur bij elkaar om te discussiëren over een aantal lemma’s. Eind 2008 is men gekomen tot het woord plébéien, -ienne (lat., een lid van het plebs, het lagere volk). De rest volgt de komende decennia. Uiteindelijk zal het woordenboek zo’n 60.000 ingangen tellen.

De maximaal veertig leden van de Académie zijn ware su-perhelden. Zij zijn namelijk onsterfelijk. Althans, zo worden zij genoemd: les immortels, de onsterfelijken. Evenals andere superhelden hebben ook de academieleden hun eigen outfit. Sinds Napoléon bestaat dat uit een groen kostuum, een sa-bel, een cape en een bicorne-hoed. Alleen als een onsterfelijk lid van de Académie daadwerkelijk komt te overlijden, wordt een nieuw lid toegelaten. De Académiciens zijn bijna allemaal mannelijke schrijvers; pas in 1980 laat men na een felle strijd de eerste vrouw toe, de schrijfster Marguerite Yourcenar.

De Académie is onderdeel van het wetenschappelijke Institut de France en is gevestigd in een statig gebouw aan de Seine in Parijs, recht tegenover het Louvre. Sinds 1715 is het Franse staatshoofd beschermheer van de Académie. Minder bekend is dat de Académie zich ook bezighoudt met liefdadigheid. Dat was oorspronkelijk niet de bedoeling, maar werd moge-lijk door de talrijke legaten en giften die de Académie in de loop der jaren ontvangen heeft.

� frans

Accent circonflexe[m.; lat.: accentus, ‘intonatie’ en circumflexus, ‘omgebogen’]

Het accent circonflexe is een volledig overbodig accent. Zijn nutteloosheid is voor taalpuristen dan ook zijn schoonheid en tevens zijn enige raison d’être. Het is oorspronkelijk een Grieks accent dat in 1740 door de Académie française werd ingevoerd. Het is de samentrekking van het accent aigue (´)

13

ACCENT CIRCONFLEXE

en het accent grave (`). In het Frans kunnen klinkers een ac-cent circonflexe krijgen, maar het komt ook in andere talen voor, zoals in het Turks, het Roemeens, het Portugees en het Vietnamees.

Vaak geeft het accent aan dat er een letter in het woord ver-vallen is, meestal een s. Zo veranderde maistre [van magister, lat.] in maître en chasteau [van castellum, lat.] in château. Het accent circonflexe verandert zelden iets aan de uitspraak van een woord, maar als knipoog kunnen woorden die ooit een s hadden, maar nu een accent circonflexe, nog steeds worden uitgesproken met de onzichtbare s. In andere gevallen geeft het een a of een e aan die verdwenen is (seur-> sûr).

� académie française; frans

Het ‘hoedje’ of ‘dakje’ was ooit verantwoor-

delijk voor de helft van de schrijffouten en

heeft bij vele middelbare schoolleerlingen een

vroegtijdig einde aan hun opleiding gemaakt. Sinds

de spellinghervorming van 1991 is het gebruik van

het accent circonflexe ingeperkt. Het accent

dreigde zelfs even te verdwijnen en voor- en te-

genstanders rolden vechtend over de marmeren

vloer van de Académie Française. Uiteindelijk hak-

te president François Mitterrand de knoop door.

Het accent circonflexe hoeft sindsdien niet meer

gebruikt te worden op een i of een u en evenmin

op nieuwe of leenwoorden. Alleen op bepaalde

werkwoorden en bepaalde vervoegingen (voor de

liefhebbers: passé simple en de 3e persoon enkel-

voud van de subjonctif imparfait) komt nu nog een

accent circonflexe.

14

AIRBUS

AirbusFrankrijk heeft sinds de begindagen van het luchtverkeer een belangrijke rol gespeeld. De gebroeders Wright konden in 1903 hun eerste vlucht maken mede dankzij de theorieën van de Fransen Octave Chanute en Louis Pierre Mouillard. Louis Blériot maakte het eerste passagiersvliegtuig ter wereld en de Caravelle was in 1955 het eerste passagiersvliegtuig met straalmotoren. De Europese vliegtuigfabrikant Airbus past in die lijn en is voortgekomen uit de fusie in 1970 tussen het Franse Sud-Aviation en Deutsche Airbus.

In 1972 kiest de A300-b, het eerste model, het luchtruim. Het cijfer 300 geeft het aantal passagiers aan. Twee jaar later neemt AirFrance als eerste het zuinige toestel in gebruik. In het begin zijn er nauwelijks bestellingen, maar tien jaar la-ter heeft Airbus al dertig procent marktaandeel. De grootste Airbus is nu de A380, het grootste passagiersvliegtuig dat ooit gebouwd is, met 550 zitplaatsen. Tegenwoordig strijdt Airbus met Boeing om de titel grootste vliegtuigbouwer ter wereld. De onderdelen worden op verschillende locaties in heel Europa gemaakt en uiteindelijk in Toulouse, Hamburg of Sevilla geassembleerd tot vliegtuigen.

De laatste jaren wordt moederbedrijf EADS geplaagd door beursschandalen, vertragingen en de lage dollarkoers, maar volgens eigen opgave heeft Airbus medio 2008 bestellingen openstaan voor maar liefst 3740 nieuwe vliegtuigen1.

� airfrance; concorde

AirFrance2

De Franse nationale luchtvaartmaatschappij komt in 1933 voort uit de fusie van een groot aantal kleinere Franse luchtvaartmaatschappijen die in economische problemen geraakt waren. Door de vele koloniën ontwikkelde het aan-

15

ALSACE

tal bestemmingen zich snel. Zoals zoveel bedrijven na de Tweede Wereldoorlog, wordt ook AirFrance genationali-seerd door de Franse staat. Vanaf 1959 bedient de nationale luchtvaartmaatschappij een wereldwijd netwerk met het moderne straalvliegtuig Caravelle van Sud-Aviation, de voorloper van Airbus. In de jaren negentig kampt AirFrance echter met grote problemen en dreigt zelfs te verdwijnen. De luchtvaartmaatschappij wordt daarop volledig gepriva-tiseerd. AirFrance is tegenwoordig een dochtermaatschap-pij van de AirFrance-KLM groep, de holding ontstaan na de overname (Nederlanders spreken van ‘fusie’) van KLM door AirFrance in 2004. Culturele verschillen worden overwonnen en de samenwerking blijkt een schot in de economische roos. AirFrance-KLM is in passagiers nu de grootste internationale luchtvaartmaatschappij ter wereld. Het olifantengeklos van de stevig uit de kluiten gewassen KLM-stewardessen biedt een dagelijks contrast met het ranke gestel en de elegante tred van hun Franse collega’s.

� airbus; concorde

Alsace[1] [v., Elzas] De kleinste Franse regio in het oosten van het

land tegen de Duitse en Zwitserse grens. Bestaat uit de de-partementen Bas-Rhin (67) en Haut-Rhin (68). Hoofdstad: Straatsburg. Inwoners: 1,8 miljoen. Taal: Elzassisch (Duits dialect).

De Elzas is regelmatig van eigenaar gewisseld. Soms gebeur-de dat vrijwillig, meestal met geweld. In 1678 bij Frankrijk ingelijfd, geannexeerd als Reichsland Elsaß-Lothringen door Duitsland van 1870 tot 1918 en de facto van 1940 tot 1944, is de Elzas een plek waar de Europese geschiedenis duidelijk sporen heeft achtergelaten. Dat is ook een van de redenen waarom Straatsburg zoveel internationale instellingen heeft.

16

ALSACE

Doordat de Duitse en Franse periodes zich afwisselden, zijn de wetten in de Elzas een curieuze melange van nationale Franse wetten en regionale wetten. Zo zijn de Elzas en Moezel de enige regio’s waar de Wet op de Scheiding van kerk en staat3 niet geldt. Toen die wet in 1905 werd aangenomen, was de regio Duits grondgebied. Dat heeft er toe geleid dat de overheid de erkende religies financiert en dat er op de open-bare scholen godsdienstles gegeven wordt.

Het Europees Parlement vergadert om en om

in Brussel en in Straatsburg. Iedere maand

verplaatsen de parlementsleden, hun assisten-

ten en duizenden dossiers zich naar de Elzasser

hoofdstad. Dit reizende circus kost de Europese

belastingbetaler jaarlijks 200 miljoen euro. Veel

parlementsleden willen dat de vergaderingen

voortaan alleen nog maar in Brussel plaatsvinden,

en al helemaal toen in augustus 2008 een deel

van het plafond van de vergaderzaal in Straatsburg

naar beneden stortte. Frankrijk blijft echter zeer

gehecht aan de speciale positie van Straatsburg.

Zoals de meeste Franse regio’s heeft ook de Elzas een sterke culinaire identiteit. Elzasser gerechten die in heel Frankrijk geliefd zijn, zijn de choucroûte (zuurkool), de flammekueche (een soort dunne pizza), de kouglof (tulband) en de foie gras.

� foie gras; laicité[2] Vin d’ ~. Voornamelijk witte, aromatische wijn waarvan ries-

ling, gewürztraminer en pinot blanc de bekendste druiven-soorten zijn. Er zijn vier AOC’s: Vin d’Alsace, Alsace Grand Cru, Crémant d’Alsace (mousserende wijnen) en de Klevener de Heiligenstein. Elzaswijnen combineren goed met zoetwa-

17

ANDOUILLETTE

tervis en Aziatisch eten, evenals met zuurkool en foie gras. � aoc

AndorraPrinsdom in de Pyreneeën, grenzend aan Spanje en Frankrijk. Oppervlakte: 468 km2; inwoners: 72.500. Hoofdstad: Andorra-La-Vella. Officiële taal: Catalaans. Huidige rege-ringsleider: Marc Forné Molné (liberaal). Munteenheid: euro. Internetafkorting: .ad

Het kleine bergstaatje is sinds 1278 een duümviraat. Dat wil zeggen dat het twee staatshoofden heeft, de zogenaamde co-prinsen: de Franse president en de bisschop van Seo de Urgel in Spanje. Wat precies de rechten zijn van de staatshoofden is nooit vastgelegd en die onduidelijkheid leidt soms tot con-flicten met Frankrijk en Spanje.

Sinds 1993 is Andorra een parlementaire democratie. Hoewel het land de euro als munteenheid heeft, is het geen lid van de Europese Unie. Er is slechts een speciale overeenkomst met de EU. Andorra is wel lid van allerlei internationale or-ganisaties zoals de Verenigde Naties en de Raad van Europa. De Andorranen zijn in eigen land de minderheid: slechts een derde heeft de Andorraanse nationaliteit. De grootste groep (40%) is Spaans en een kleine 7% heeft een Frans paspoort. Andorra is een belastingparadijs. Het kent een verwaarloos-bare BTW en geen inkomstenbelasting. De inkomsten ko-men vooral uit financiële dienstverlening, uit toerisme en in mindere mate uit tabak en vlees.

� monaco

Andouillette[v., lat.: inductile, ‘dat wat men inbrengt’]

Een worst, bereid uit de grote ingewanden (darm en maag),

18

ANDOUILLETTE

meestal van een varken, soms van een kalf. Het eten van een andouillette vereist stevige papillen. De worst heeft soms een krachtige geur die doet denken aan de uitwerpselen van een depressief varken. De regio’s rondom Lyon, Troyes en Cambrai claimen elk de originele andouillette te maken, maar er bestaat geen appellation controlée zoals bij veel regi-onale producten. De naam is onbeschermd en andouillette kan overal gemaakt worden. U kunt dus zelf ook een poging wagen uw eigen andouillette te maken. In restaurants wordt de andouillette meestal gegrild geserveerd met mosterd en frites.

� a.a.a.a.a.

Anisette[m., anijsdrankje]

Verzamelnaam voor likeuren gemaakt van alcohol, water, sui-ker en (groene) anijszaden, zoals bijvoorbeeld Marie-Brizard of Sambucca, die meestal als digestief gedronken worden. Niet te verwarren met de kleurloze anijsdranken zoals pastis, waar geen suiker aan is toegevoegd.

� absint; pastis

AOC[v., Appellation d’origine controlée, ‘Benaming van gecontroleerde herkomst’]

Een AOC is een garantie dat een voedingsmiddel uit een be-paalde streek of gemeente komt en dat het product gemaakt is volgens nauwkeurig omschreven productiemethoden. Het is geen merknaam en een AOC zegt ook niet per se iets over

19

AOC

de kwaliteit. Een AOC biedt vooral juridische bescherming tegen nagemaakte producten. Het heeft ook een marketing-waarde: consumenten zullen sneller geneigd zijn een AOC-product te kopen dan een AOC-loze concurrent, ook al is die laatste wellicht beter.

De AOC bestaat sinds 1905 en was in eerste instantie bedoeld om de wijnboeren te helpen die door de schimmelziekte phylloxera (druifluis) hun wijngaarden verloren hadden. De AOC moest hen beschermen tegen namaak en slechte wij-nen. Nog steeds betreffen de meeste AOC’s wijnen, maar er zijn ook AOC’s voor dranken, kazen, vleeswaren, olijfolie, fruit en groenten, zuivelproducten, enzovoorts. In totaal zijn er nu 472 AOC’s voor wijnen, 47 AOC’s voor zuivelproduc-ten en 39 AOC’s voor de overige voedingswaren. De lijst met AOC’s wordt regelmatig herzien en uitgebreid. Sinds 1992 vindt de bescherming plaats op Europees niveau onder de naam AOP (Appellation d’origine protégée). Andere landen met een AOC zijn onder andere Duitsland (QbA), Italië (DOC) en Spanje (DO). Andere beschermingen zijn ook mogelijk zoals IGP (Indication Géographique Protégée) en AB (Agriculture biolo-gique). Het Institut national de l’origine et de la qualité is belast met de controle op AOC producten.

� camembert; fromage; wijn

In 1666 nam het parlement van Toulouse een ar-

rest aan dat de inwoners van Roquefort het ex-

clusieve recht gaf de specifieke kazen in de grotten

van het dorp te maken. Iemand die toch stiekem

probeerde ergens anders kaas te maken onder de

naam Roquefort, riskeerde een boete van duizend

pond. Dit arrest was in zekere zin de eerste AOC.

20

ARC

Arc[1] Jeanne d’~[*rond 1412-†30 mei 1431, rouen]

Tijdens de Honderdjarige oorlog [1337-1453] tussen Engeland en Frankrijk hoort de 13-jarige, hypergelovige Jeanne d’Arc stemmen van de engelen Michaël, Catherine en Margriet. Zij vertellen haar dat ze Frankrijk moet bevrijden van de Engelsen. Tegenwoordig vraagt men een puber die stem-men hoort of hij wellicht te veel paddenstoelen heeft gegeten en verwijst hem vervolgens door naar het dichtstbijzijnde afkickcentrum. In de 14e eeuw daarentegen waren Jeannes ‘waanideeën’ genoeg om een heel leger op de been te bren-gen.

In 1429 slaagt Jeanne erin het Beleg van Orléans te breken waarna ze de bijnaam of eretitel La Pucelle d’Orléans krijgt, de Maagd van Orléans. Ze begeleidt kroonprins Karel VII naar Reims waar hij tot koning gekroond wordt. Een jaar later voert ze haar eigen leger aan, maar wordt gevangengenomen en verkocht aan de Engelsen voor 10.000 ponden. Na een kort proces waarin het advies gevraagd wordt van de Sorbonne in Parijs, wordt zij veroordeeld voor ketterij en op de markt van Rouen op een drie meter hoge brandstapel verbrandt. Als de Fransen in 1456 Rouen op de Engelsen heroveren, doet men haar proces over en worden Jeanne en haar familie volledig in ere hersteld.

21

ARMAGNAC

Jeanne d’Arc is door de eeuwen heen altijd populair gebleven. Sinds de 19e eeuw belichaamt zij Frankrijk, en in 1920 wordt Jeanne door de katholieke kerk heilig verklaard. Ze is nu een metafoor voor alles wat ‘puur’ Frans zou zijn. De extreem-rechtse partij Front National heeft de Maagd van Orléans als symbool gekozen en viert haar feest jaarlijks op 1 mei bij het vergulde standbeeld van Jeanne d’Arc in Parijs.

[2] ~de Triomphe. Triomfboog. Napoléon stal aan de lopende band Romeinse symboliek en vatte in 1806 het idee op een tri-omfboog te bouwen op de plek waar de Bastille had gestaan. Uiteindelijk koos men voor de Place de l’Étoile in het westen van Parijs. Pas in 1836 was de boog klaar, lang nadat Napoléon zijn laatste adem had uitgeblazen. De Arc de Triomphe is sinds 1920 de laatste rustplaats van de onbekende soldaat. Ook in andere Franse steden staan triomfbogen, zoals in Marseille [1837], Montpellier [1692], Nancy [1755] en Reims [3e eeuw n.C.]. Die van Parijs was tot 1982 de grootste triomf-boog ter wereld, totdat Noord-Korea in Pyongyang een iets groter exemplaar bouwde. Geheel in Napoléons stijl: niets zelf bedenken, maar slechts groter en lelijker kopiëren.

� napoléon; poilu

ArmagnacEau de Vie uit het zuidwesten van Frankrijk. Armagnac wordt

voor het eerst genoemd in een officieel document uit 1411 als Agua Ardenterius. Het is daarmee de oudste eau de vie en zo’n tweehonderd jaar ouder dan grote broer cognac. De 250 producenten maken elk een individuele en unieke armagnac die enorm van andere soorten kan verschillen. Vergeleken bij cognac, is de productie van zo’n zes miljoen flessen per jaar zeer bescheiden. De Fransen zelf drinken veel meer armagnac dan cognac. Waarschijnlijk heeft die waardering te maken met de typisch Franse eigenschappen als eigenzinnigheid en individualisme die het karakter van de Armagnacais tekenen.

22

ARMAGNAC

Ook de door vele Fransen bewonderde koppige musketier D’Artagnan kwam uit de Armagnac.

Armagnac wordt gemaakt in de regio onder Bordeaux, in de departementen Lot-et-Garonne, de Gers en de Landes. De drank bevat de druiven Ugni Blanc, Colombard, Folle Blanche, Baco Blanc en vijf andere lokale variëteiten. Armagnac heeft een forsere smaak dan cognac.

Het etiket van een armagnac vermeldt de ouderdom. Bij een blend wordt de leeftijd bepaald door de leeftijd van het jong-ste distillaat. Twee sterren is minimaal twee jaar oud, VSOP vijf jaar, Napoléon zes en XO minimaal acht jaar. De betere huizen gunnen armagnac meer tijd. Een hors d’age armagnac is een blend waarvan de jongste wijn minimaal tien jaar op eikenhouten vaten heeft gerijpt. Naast blends zijn er ook vin-tage armagnacs, die gemaakt zijn van druiven van één oogst. Die herkent u aan de vermelding van het jaartal. In tegenstel-ling tot wijn moeten flessen armagnac staand bewaard wor-den, om te vermijden dat de alcohol de kurk aantast.

Armagnac wordt meestal geserveerd aan het einde van de maaltijd, maar u kunt het ook als aperitief drinken. Een ander gebruik is het serveren van een armagnac als een trou gascon: een ijskoud glas armagnac in het midden van een rijke dis om ruimte te maken voor de volgende gangen. U drinkt armag-nac normaal gesproken uit een tulpglas, maar er is geen wet die u verbiedt de fles direct aan de mond te zetten.

� cognac; mousquetaires; ortolaan

Naast buitengewoon smakelijk, is armag-

nac ook goed voor de gezondheid. Volgens

een onderzoek van de Universiteit van Bordeaux

23

ARRONDISSEMENT

uit 2007, verlaagt een kleine dagelijkse hoeveel-

heid armagnac (3 centiliter) de kans op hart- en

vaatziekten. Bovendien worden mensen uit de

Gascogne gemiddeld vijf jaar ouder dan de rest van

de Fransen. Armagnac zou ook een gunstig effect

hebben op het voorkomen van obesitas, maar dat

moet wetenschappelijk nog bewezen worden.

ArrondissementEen arrondissement is een bestuurlijk onderdeel van een ge-meente of een departement. Frankrijk is verdeeld in 342 ar-rondissementen. Parijs (20 arrondissementen), Lyon (9) en Marseille (16) zijn de enige steden die zijn opgedeeld in ar-rondissementen. Ieder arrondissement heeft daar zijn eigen burgemeester, zijn eigen raad en zijn eigen stadhuis. Parijs kreeg eind 1859, na veel ambtelijk getouwtrek, haar heden-daagse gemeentegrenzen waarmee tegelijkertijd de arron-dissementen hun definitieve nummering kregen. De Parijse arrondissementen zijn met de klok mee genummerd in de vorm van een slakkenhuis: 1 in het midden, 20 in het oosten. Het vijftiende arrondissement van Parijs is het grootste, met 232.000 inwoners op 8,5 vierkante kilometer. De postcodes bestaan uit de eerste twee cijfers van het departement (75 voor Parijs, 13 voor Marseille en 69 voor Lyon), gevolgd door een nul en vervolgens het nummer van het arrondissement: 75005 is dus Parijs, vijfde arrondissement. Enkele andere grote steden zoals Bordeaux, Nice en Toulouse overwegen ook arrondissementen in te voeren. Arrondissementen zijn tevens te vinden in andere delen van de wereld, met name in gebieden die te maken hebben gehad met een of andere vorm van Frans bewind, zoals Quebec, Haïti, België, Nederland en Afrikaanse landen.

� departement; québec

24

ARTE

ARTEEuropees cultureel televisiestation, opgericht in 1992, naar

een hersenspinsel van François Mitterrand en Helmut Kohl. De publieke zender was oorspronkelijk bedoeld om de Frans-Duitse relaties te versterken en de Europese eenwording te bespoedigen. Inmiddels is de zender in nagenoeg heel Europa te ontvangen en is de naam Arte synoniem geworden voor kwaliteitsprogramma’s. Ook al noemen de Fransen Arte regelmatig als hun favoriete televisiestation, de zender haalt slechts een bescheiden marktaandeel van 3%. In Duitsland trekt de binationale zender nog minder kijkers (0,8%).

� alsace; exception française; mitterrand

Asterix en Obelix[1] Asterix en Obelix, twee van Europa’s bekendste striphelden,

zijn gecreëerd in 1959 voor het weekblad Pilote door scena-rioschrijver René Goscinny [*1926-†1977] en striptekenaar Albert Uderzo [*1927]. Hun avonturen spelen zich af rond 50 v.C. Met behulp van een toverdrank die hen zeer sterk maakt, hakken de twee Galliërs regelmatig de Romeinen in de pan die hun dorp willen inlijven. Obelix is als kind in die magi-sche cocktail gevallen en is dus permanent sterk. Asterix heeft voor iedere aanval een dosis nodig. Het eerste album Asterix en de Galliërs verscheen in 1961 in een bescheiden op-lage van 6.500 exemplaren. De komische avonturen en de oneindig ingenieuze woordspelingen zorgen voor een grote populariteit van Asterix en Obelix. Een halve eeuw later zijn er van de 33 albums wereldwijd meer dan 320 miljoen exem-plaren verkocht in meer dan honderd talen en dialecten.

Op de regelmatig terugkerende vraag van Nederlandse jour-nalisten aan Uderzo of er ooit nog eens een avontuur van Asterix bij de Batavieren zal komen, antwoordt Uderzo altijd beleefd bevestigend zonder een precieze datum te noemen.

25

AZERTY

Gezien de hoge leeftijd van de tekenaar is het onwaarschijn-lijk dat Asterix ooit nog een kroketix zal eten.

[2] Frankrijks eerste satelliet, gelanceerd in 1965 vanuit Algerije heette eigenlijk A1, maar werd ter ere van het stripfiguur om-gedoopt in Asterix. De eerste satelliet die in 1979 door de ra-ket Ariane werd gelanceerd kreeg de naam Obelix.

� bd; vercingétorix

AZERTYDe Fransen, eigenzinnig als ze zijn, hebben een ander toetsen-bord dan de Angelsaksische wereld. Frankrijk importeerde de eerste schrijfmachine in 1883. Om mechanische redenen was het van belang de veel gebruikte letters zover mogelijk uit elkaar te plaatsen. De typesnelheid ging daarmee omlaag en de machines draaiden daardoor minder vaak vast, vandaar de QWERTY-indeling. Dat toetsenbord was echter gemaakt voor de Engelse taal en dat werd aangepast aan het Frans met de toetsen in de volgorde ZHJAYSCPG. Die indeling veran-derde al snel in AZERTY, met de letters op een iets andere plaats dan op een ‘gewoon’ QWERTY-toetsenbord. AZERTY wordt gebruikt in de Franstalige wereld, behalve in Quebec. Daar hebben ze zo hun eigen manier van communiceren.

Het AZERTY-toetsenbord heeft aparte toetsen voor de veel-gebruikte accenten é, à, è, ù en ç, terwijl voor de cijfers de shift-toets moet worden ingedrukt. Geen van beide syste-men is superieur. Het meest efficiënte toetsenbord is echter de in de vergetelheid geraakte indeling van August Dvorak

De indeling van het Franse toetsenbord&é”’(§è!ççà)

A Z E R T Y U I O P Q S D F G H J K L M

W X C V B N ? ; :=

26

AZERTY

uit 1936. Sinds de komst van de computer maakt het niet meer uit waar de letters zitten, maar toch zijn AZERTY en QWERTY blijven bestaan. Beide systemen kunnen na enige oefening gemakkelijk door elkaar gebruikt worden. Dit boek werd op een AZERTY-toetsenbord getypt.

Aznavour, Charles[*22 mei 1924, parijs; geboren als Chahnour Varinag Aznavourian. acteur,

zanger en componist]

Charles Aznavour, zoon van Armeense muzikanten die naar Parijs geëmigreerd waren, staat al op 9-jarige leeftijd op het podium. Op zijn twaalfde maakt hij zijn filmdebuut in La guerre des gosses. Zijn zangcarrière begint hij in cafés en cabarets. Na de Tweede Wereldoorlog ontmoet hij de ster-ren Edith Piaf en Charles Trenet. Hij gaat met hen op tour-nee door de VS en Canada. Dit opent voor hem alle deuren in Amerika. Aznavour wordt een superster die over de hele wereld optreedt. In Parijs geeft hij regelmatig uitverkochte shows die wekenlang lopen en zo’n succes zijn dat hij in de beroemde zaal Olympia zelfs drie keer per dag optreedt. Zelfs nu, anno 2009, staat hij nog regelmatig op de planken.

Ondertussen blijft Aznavour ook nog verdienstelijk acteren, onder andere in de met een Gouden Palm bekroonde film Die Blechtrommel [1979] van Volker Schloendorff. Hij is zijn wor-

27

BAC

tels nooit vergeten en heeft zich altijd ingezet voor Armenië en de erkenning van de genocide. Aznavour is tevens Unesco-ambassadeur.

In 1998 werd Aznavour door CNN en het weekblad Time ge-kozen tot Artiest van de eeuw en daarmee versloeg hij Elvis Presley, Bob Dylan en Frank Sinatra. Hij was de laatste jaren regelmatig op afscheidstournee, maar de krasse knar neemt met zijn karakteristieke huilerige stem nog steeds regelma-tig nieuwe liedjes op.

� chanson

Bac[m., afk. voor baccalauréat, eindexamen van het voortgezet onderwijs]

Door Napoléon ingesteld in 1808. Het diploma krijgt men na een eindexamen in de richtingen litterair (ook wel bac-L genoemd en beschouwd als het pretpakket), wetenschap-pelijk (bac-S) of economisch-sociaal (bac ES). Het bac is niet hetzelfde als de bachelortitel, die in Frankrijk Licence heet. In 1960 had slechts 13% van een generatie zijn bac, nu is dat op-gelopen tot 63,4%. Het slagingspercentage is sinds de jaren ’80 gestaag gegroeid en lag in 2008 op 83,3%.

In Frankrijk worden de cijfers gegeven van 1 tot en met 20. Op het diploma wordt niet alleen het gemiddelde van alle cijfers vermeld, maar de besten krijgen ook een speciale benoeming, de mention. Bij een gemiddeld eindcijfer tussen de 12 en de 14 krijgt men de vermelding “assez bien”, bij 14 tot 16 krijgt men “bien” en bij 16 of hoger wordt het “très bien”. Sommige ge-

28

BAC

meenten en banken geven zelfs geld aan scholieren met een mention très bien. Het is gebruikelijk de waarderingen tot op hoge leeftijd op het cv te vermelden en hoe beter de mention, des te gemakkelijker de rest van de carrière verloopt. Een bac geeft toegang tot de universiteit maar niet direct tot de Grandes Ecoles, waarvoor een apart toelatingsexamen gedaan moet worden. Voor dat examen wordt vaak nog eens één of twee jaar onderwijs gevolgd aan een prestigieuze école pré-paratoire, of prépa in de volksmond. Daar komt men echter alleen maar binnen met een mention. Photoshop kan in die gevallen uitkomst bieden.

� grande école; napoléon

Baguette[v., lat.: baculum, ‘stok’]

Een baguette wordt niet onder de arm gedragen maar ferm in het midden vastgehouden met één hand terwijl men een hap neemt van het nog warme uiteinde. Wie tijdens zijn vakantie in Frankrijk voor het eerst zijn tanden zet in een nog warme baguette zal de rest van zijn leven waarschijnlijk terugverlan-gen naar dat moment. Of vloekend zijn mond verbranden. In de jaren dertig wordt de baguette langzamerhand een symbool voor Frankrijk om later zelfs een vermoeiend cliché te worden. De voorloper van de baguette is de viennoise, net als de croissant afkomstig uit Wenen. De viennoise is een

Het Franse stokje komt in vele soorten en matenPain of flûte – net zo lang maar twee keer zo dik als een baguetteBâtard – Net zo groot als een pain, maar hetzelfde gewicht als een baguette (250 gram)Ficelle – dun en lang, ongeveer een halve baguette (125 gram)Tradition – beschermd begrip sinds 1993, mag alleen bloem, water en zout bevatten en niet ingevroren zijn geweest.Parisien – grote baguetteCampagne – met volkoren en rogge

29

BANANIA

lang brood met biergist en melk, gebakken in een stoomoven waardoor er een korst op komt. De Oostenrijkse Baron Zang gebruikt dit recept in zijn bakkerij die hij in 1838 in Parijs begint. Het witte brood is korter houdbaar dan zuurdesem-brood. Om een groter publiek te bereiken wordt de melk op een gegeven moment weggelaten, waardoor de prijs daalt. De baguette zoals we die nu eten, werd voor het eerst uit de oven gehaald aan het begin van de 20e eeuw. In de loop der tijd past de vorm zich aan de mandjes aan waarin het brood wordt be-waard. De baguette is nu zeventig centimeter lang en weegt tussen de 250 en 300 gram.

Uit protest tegen de steeds slechtere kwaliteit van de baguet-te start een groep molenaars in 1982 het merk Banette, een baguette die volgens de oude traditie is gebakken. Tegen een kleine meerprijs uiteraard. Het publiek smult ervan en ande-re merken met namen als Gana, Retrodor of Baguépi volgen.

De beste baguette van Parijs van 2008 wordt gebakken door bakker Anis Bouabsa [32, rue Tristan Tzara, 18e arr.]. Hij mag een jaar lang het brood leveren aan het Elysée.

� boulangerie; croissant

BananiaOp de Franse ontbijttafel vindt men vaak een pak Banania, een oploscacao waarmee ieder Frans kind groot is gewor-den. De journalist Pierre-François Lardet maakt in 1909 op een reis door Nicaragua kennis met een drank gemaakt van bananenpoeder, granen, cacao en suiker. Hij is meteen ver-

30

BANANIA

30

kocht. Terug in Frankrijk lukt het hem de drank na te ma-ken en op de markt te brengen. Lardets vrouw bedenkt de naam ‘Banania’. Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, wordt Banania gepositioneerd als het ideale voedingsmiddel voor kinderen, zwakken en voor de soldaten aan het front. Veel ingezetenen uit de koloniën komen naar Frankrijk om daar te vechten. Onder hen ook een regiment dappere Senegalese tirailleurs. ‘Y’a bon’, ‘het is er goed,’ zeggen zij als ze het over Frankrijk hebben. Als eerbetoon wordt een vrolijke Senegalese soldaat in 1915 het boegbeeld van het voedingrijke poeder, met als ondertitel ‘Y’a bon, Banania!’. Lardet gaat zelf naar het front met veertien treinwagons vol Banania om aan de soldaten uit te delen. Door slecht management van het merk sterft Lardet uiteindelijk geruïneerd in 1937. Tot 1977 blijft ‘Y’a bon Banania’ de slagzin. In de loop der decennia wordt de Senegalees gerestyled. Sommige politiek correcte critici vinden de leus en de verpakking racistisch. Het zou het cliché van de vrolijke maar domme inboorling versterken. In 1996 kwam ‘Y’a bon’ weer terug op de verpakking. Het Franse Nutrimaine, dat Banania in 2003 kocht van Unilever, ziet na een klacht af van verder gebruik van de slogan. Desondanks is de lachende neger nog steeds razend populair. De kenmer-kende reclameobjecten van Banania worden grif verhandeld door antiquairs en op internet.

Banlieue[v., voorstad]

De banlieue is in de 17e en 18e eeuw het gebied rondom een stad tot waar de ban, dat wil zeggen de jurisdictie van die stad, zich uitstrekt. Dat gebied is ongeveer een lieue of lieu de poste lang, de Franse postuur, een oude lengtemaat van ongeveer 3.900 meter.

In november 2005 wordt Frankrijk opgeschrikt door hevige

31

BARDOT

rellen in de minder welvarende voorsteden, die drie weken duren. Bijna tienduizend auto’s gaan in vlammen op en jon-geren in verschillende voorsteden door het hele land raken slaags met de oproerpolitie. De problemen ontstaan vooral in achterstandswijken met hoge werkloosheid (soms tot 50%), weinig voorzieningen en veel voortijdige schoolverla-ters. Buitenlandse televisiezenders doen alsof het hele land in brand staat en zijn verbaasd over zoveel geweld. Maar de problemen in de banlieues bestaan al sinds het begin van de jaren tachtig en de afgelopen dertig jaar heeft iedere re-gering, links en rechts, geprobeerd een oplossing te bieden. Tevergeefs. Ook na de rellen in 2005 is het nog steeds, zij het in mindere mate, regelmatig onrustig. Elke nacht, jaar in jaar uit, gaan gemiddeld meer dan 100 auto’s in vlammen op. Het woord banlieue heeft door deze gebeurtenissen de afge-lopen decennia een negatieve lading gekregen, maar het is niet overal kommer en kwel. De meeste voorsteden zijn aan-gename plekken om te wonen en goed bereikbaar vanuit de steden. Er zijn ook hele chique voorsteden zoals Versailles, Neuilly-sur-Seine of Saint-Germain-en-Laye die Wassenaar doen lijken op een armoedig getto.

Bardot, Brigitte Anne-Marie[*28 september 1934, parijs; actrice, dierenbeschermster]

Filmster ‘BB’ maakt in 1952 haar debuut in de film Le Trou Normand, maar ze wordt vooral bekend met haar tweede rol in en als Manina, la fille sans voile. Net 18 jaar oud, maakt de rondborstige actrice de bikinimode in een klap immens populair. Door haar provocatief libertaire houding wordt BB een legendarisch symbool voor de seksuele bevrijding van vrouwen in de jaren zestig. Er ontstaat in die tijd een enorme “bardolâtrie”. Bardot wordt niet alleen onsterfelijk door haar wulpse cinematografische performances, maar ook door de stortvloed aan liedjes die voor haar geschreven

32

BARDOT

of aan haar opgedragen zijn. Eén daarvan is Initiales B.B. van Serge Gainsbourg, met wie zij een kortstondige en stormach-tige relatie heeft. Haar 48e en laatste film maakte ze in 1973 (L’histoire très bonne et très joyeuse de Colinot Trousse-Chemise). Sinds 1986 heeft ze haar eigen stichting die haar naam draagt en die zich inzet voor het welzijn van dieren. Van haar ont-wapenende schoonheid is echter weinig meer overgebleven. Niet alleen haar uiterlijk, maar vooral ook haar innerlijk is een stuk lelijker geworden. Bardot fulmineert al jaren tegen immigranten, de islam en homoseksualiteit. Ze is al vijf keer veroordeeld vanwege haar racistische uitlatingen; in 2008 nog moest ze een boete betalen van €15.000 vanwege een racistische brief die zij aan president Sarkozy heeft geschre-ven.

� bikini; gainsbourg; marianne

Bastille[v., prov.: bastide, ‘versterking, fort of bastion’, verbasterd tot bastille]

[1] De Bastille was onderdeel van de 14e eeuwse stadsmuur van Parijs en fungeerde als de relatief comfortabele staatsgevan-genis aan de rand van de stad. Onder Lodewijk de 16e is de Bastille vooral symbool van de koninklijke macht en van de willekeur bij het opsluiten van gevangenen.

Het is al enkele weken onrustig in de stad als Lodewijk de 16e op 12 juli 1789 de populaire voorstander van meer burgerrech-

33

BASTILLE

ten Jacques Necker [*1732-†1804] ontslaat. Het volk is furieus. Op de ochtend van 14 juli trekken ongeveer duizend demon-stranten naar de Bastille. Een delegatie onderhandelt met de gevangenisdirecteur. Dat heeft aan het einde van de middag tot niets geleid. Een menigte forceert de poort en stormt naar binnen; daarbij vallen honderd doden. Er zitten die dag ze-ven gevangenen in de Bastille: vier vervalsers, twee psychi-atrische patiënten en een pleger van seksuele misdrijven die gevangen zit op verzoek van zijn familie. Geïnformeerd over de bestorming schrijft de koning in Versailles ’s avonds in zijn dagboek slechts één woord: ‘Rien’, niets. Of hij heeft geen vermoeden van de ingrijpende gevolgen die de val van de Bastille zal krijgen of hij begrijpt het juist heel goed.

De Bastille stond bekend om het goede eten dat er geserveerd werd. Het menu veranderde iedere dag en sommige gevange-nen hadden het recht om zelf eten te laten bezorgen. Eén van de ‘gekken’ die bevrijd werden, had in zijn cel zestig flessen wijn, dertig flessen bier en vier flessen eau de vie.4 Markies de Sade schreef in een van zijn brieven dat hij er zo vet was geworden dat hij nauwelijks nog kon bewegen. Omdat hij voorbijgangers had uitgescholden werd De Sade tien dagen voor de bestorming overgeplaatst naar een gekkenhuis.

In 1790 wordt de Bastille met de grond gelijkgemaakt en uit de stenen worden maquettes van de gevangenis gemaakt en door het hele land verspreid. De overige stenen dienen voor de aanleg van de Pont de la Concorde. Het begrip ‘les bastilles’ (zonder hoofdletter) staat nu voor allerlei soorten conventies, tradities of (figuurlijke) bastions die het beste kunnen verdwijnen.

� concorde; quatorze; revolutie[2] Place de la ~. Groot plein aan de rand van het centrum van

Parijs. In het midden staat een gedenkzuil ter nagedachtenis

34

BASTILLE

aan de slachtoffers van een andere opstand, de driedaagse revolutie van juli 1830. Tegenwoordig is het plein vaak het begin- of eindpunt van massale demonstraties of feestelijke bijeenkomsten. De wijk rondom het plein is een populaire uitgaansbuurt vol galeries, restaurants en nachtclubs.

[3] Opéra de la ~. Modern operagebouw ontworpen door Carlos Ott. De Opéra de la Bastille werd geopend op 14 juli 1989 en was onderdeel van de serie van de Grands Travaux van de megalomane president Mitterrand. Door een operagebouw in een volkswijk te plaatsen hoopte men dat ook het volk ein-delijk over de drempel zou durven komen. Tevergeefs. Alleen de elite weet de weg naar de Opéra te vinden. De buitenkant van het gebouw is verontrustend snel afgetakeld. Het grijze gebouw staat er nu wat treurig bij op het plein, omwikkeld met netten om te voorkomen dat brokstukken op het voor-bijrazende publiek vallen.

� grands travaux[4] ~Day. Engelse benaming voor Frankrijks nationale feestdag,

14 juli. � quatorze

BD[v., afk. voor bande dessinée, ‘stripalbum’]

Stripalbums staan in Frankrijk bijna op hetzelfde niveau als litteratuur. Tekenaars Tardi, Enki Bilal, Philippe Dupuy, Charles Berberian zijn bekende namen en worden beschouwd als hedendaagse kunstenaars. Is er weer een nieuw avontuur van XIII, Blake & Mortimer, Titeuf, Blueberry, Largo Winch of Asterix, dan staan de bladen er vol mee en krijgen de al-bums prominente plekken in de boekhandels. Het is niet on-gebruikelijk dat stripboeken meer dan 100.000 exemplaren verkopen en in de boeken-top 10 staan. Jaarlijks verschijnen 4.500 titels en 12,5% van alle boeken die verkocht worden zijn strips.

35

BÉCASSINE

De striphoofdstad van Frankrijk is Angoulême, waar sinds 1974 jaarlijks het internationale stripfestival plaatsvindt.5

� asterix; bécassine

BeaujolaisWijnstreek. Hoewel de Beaujolais administratief gezien bij de

Bourgogne hoort, is de wijn toch echt een aparte categorie. De wijnen uit deze streek worden gemaakt van de druiven-soort gamay en hebben een lichte tot mediumbody. Er is geen sprake van houtrijping en door het gebrek aan tanni-nes kan men ze het beste jong drinken. De Beaujolais is een klein gebied, maar door de wisselende bodemgesteldheid en de ligging ten opzichte van de zon, leveren de verschillende dorpen zeer van elkaar verschillende wijnen.

Op de derde donderdag in november wordt de nieuwe oogst wereldwijd gevierd wanneer een kwart van de beaujolaiswij-nen verkocht wordt als beaujolais primeur of nouveau. De bes-te druiven worden echter niet voor deze primeur gebruikt. Die gaan naar de wijnmakers die er een cru van maken, met meer liefde en toewijding en die tot drie jaar in uw kelder kan blijven liggen, de beste nog langer.

� bourgogne; wijn

Bécassine[1] Stripfiguurtje in Bretonse klederdracht getekend door

Joseph Porphyre Pinchon, dat voor het eerst opduikt in 1905. Bécassines echte naam is Annaïck Labornez. Tussen 1913 en de jaren vijftig verschijnen regelmatig albums met de avon-turen van Bécassine. De bijna grafische tekeningen met de

De tien crus van de BeaujolaisBrouilly, Chénas, Chiroubles, Côte de Brouilly, Fleurie, Juliénas, Morgon, Moulin à vent, Régnié en Saint-Amour.

36

BÉCASSINE

tekstballonnetjes, luiden het begin in van het moderne strip-verhaal. Pinchons stijl was een voorloper van de ‘klare lijn’ die later geperfectioneerd zal worden door Hergé met de Avonturen van Kuifje.

� bd[2] Bijnaam voor een domme of belachelijke vrouw. Inwoners

van Bretagne zijn regelmatig in het geweer gekomen tegen het in hun ogen discriminerende stripfiguur. In 1939 ver-nielden zij zelfs het beeld van Bécassine in het Parijse was-senbeeldenmuseum Grévin. Ségolène Royal, kandidate bij de presidentsverkiezingen van 2007, had ook de bijnaam Bécassine vanwege haar regelmatige versprekingen.

� bretagne

Belle époqueDe periode van ongeveer 1890 tot 1914 wordt La Belle époque genoemd. Na de Frans-Pruisische oorlog in 1871 verkeert Frankrijk in grote economische problemen. Europa kent ver-volgens echter een relatief lange tijd van vrede en stabiliteit en verrassend snel komt het land er weer bovenop. De tech-nologische en economische vooruitgang leidt tot een enorm positivisme. De cafés, de cabarets, de kunst en de wetenschap komen tot bloei. Met de nieuwerwetse trein kunnen makke-lijk reizen buiten de stad gemaakt worden. Het Franse rijk is door zijn koloniën een van de grootste naties ter wereld, de auto en het vliegtuig worden uitgevonden en kerk en staat worden gescheiden [1905]. Het is ook de tijd van de succes-volle wereldtentoonstellingen in Parijs in 1889 (Eiffeltoren) en in 1900. In dat laatste jaar worden het Grand Palais en de metro gebouwd en vindt ook de tweede editie plaats van de moderne Olympische Spelen, die maar liefst vijf maanden duren. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakt een abrupt en brutaal einde aan dit ‘mooie tijdperk’.

� impressionisme; laicité; metro; moulin rouge

37

BÉRET

Béret[m., lat.: birrus, ‘capuchon; baret’]

Iedere Fransman draagt een baret op het hoofd, een stok-brood onder zijn arm en drinkt een glas rode wijn terwijl hij pétanque aan het spelen is. Althans zo luidt het cliché. Maar wie een baretdrager wil ontmoeten, moet goed zoeken. In de Béarn, in het zuidwesten, is de kans om iemand met de typisch platte pet tegen te komen het grootst. De Romeinen die in de Pyreneeën kwamen, zouden een soort capuchon gedragen hebben, de birrus. Dat werd in de 17e eeuw een her-derspet die goed beschermde tegen kou en regen. Vanaf 1891 werd de baret, of tarte, gedragen door de Chasseurs alpins, een elitekorps van het Franse leger. De brede rand van de baret fungeerde als een soort paraplu en hield de voeten van de

soldaten droog. Vanaf 1920 tot de jaren zestig was de vilten pet een item waarmee de burger zich van de boer en de ste-deling zich van de plattelandsbewoner onderscheidde. Nu is de baret in een wat andere vorm een veel gedragen militair hoofddeksel over de hele wereld. Meestal is de baret zwart, hoewel tijdens feria’s in bijvoorbeeld Pamplona en Bayonne de rode variant wordt gedragen. Oudere regisseurs en schrij-vers dragen nog wel eens een baret om zich af te zetten tegen het establishment; Abbé Pierre droeg er een als teken van simpelheid, terwijl Che Guevara van mening was dat hij er met een baret beter uitzag op tienerposters en T-shirts.

� abbé pierre; baguette; pétanque

38

BERLUTI

BerlutiWie zijn voeten serieus neemt, zal vroeg of laat een paar Berluti’s aanschaffen. Want wat goed genoeg is voor Sergio Leone, Jean Cocteau, John F. Kennedy, Jean-Paul II, Onassis, Johnny Hallyday, Truffaut, Yves Saint Laurent en Andy Warhol, is immers goed genoeg voor u. Berluti’s worden al bijna een eeuw lang gemaakt in de Rue Marbeuf in Parijs. In 1894 vestigt de Italiaanse schoenmaker Alessandro Berluti zich in Parijs. De Wereldtentoonstelling van 1900 bezorgt hem zijn eerste faam en in 1928 opent hij met zijn zoon Torello een winkel. Sinds 1959 worden de schoenen gemaakt door Olga Berluti, de enige vrouwelijke schoenmaker ter we-reld. Nu het merk eigendom is van de groep LVMH zijn er in verschillende landen Berluti-winkels geopend.

Berluti’s worden gemaakt van het bijzondere Venezia-leer, waarvan de herkomst geheim is. De beste tien procent wordt opgekocht en daarvan wordt slechts tien procent gebruikt voor de maatschoenen. Daarvan valt weer de helft af tijdens het maken van de schoen. Bij levering zijn de schoenen nog kleurloos en ter plekke wordt er een speciale crème op ge-smeerd die elk paar zijn eigen individuele tint geeft, de unie-ke Berluti patine. De prêt-à-porter schoenen worden gemaakt in Italië en beginnen bij 980 euro. De maatschoenen vervaar-digt men in in het atelier in Parijs en starten bij 4.200 euro.

� lvmh; proust; saint laurent

Sinds 1992 ontmoeten de Berlutidragers elkaar

jaarlijks voor een black tie diner en een geza-

menlijke poetssessie in een toprestaurant. Na het

diner gaat het tafelkleed van de dis, worden de

Berluti’s uitgetrokken en beginnen de aanwezigen

op sokken onder leiding van Olga Berluti aan een

39

BIBENDUM

ritueel: het poetsen van hun kostbare Berluti’s met

droge champagne. De groep noemt zich de Club

Swann naar de elegante romanfiguur van Proust.

BibendumBibendum is de officiële naam van het bolle mannetje van bandenfabrikant Michelin. Hoewel Bibendum ‘geboren’ is in 1899, is het niet de oudste mascotte ter wereld (dat is waarschijnlijk de pelgrimsvader van Quaker Oats), maar hij is ongetwijfeld de bekendste. Het eerste idee voor een ban-denmannetje komt van Édouard Michelin die op een auto-show in Lyon een stapel banden ziet liggen “Zet er een paar armen aan en je zou zweren dat het mannen waren,” zou hij in 1894 tegen zijn broer André gezegd hebben. De tekenaar Marius Rossillon maakt niet veel later wat affiches voor de gebroeders en daarbij zit ook het karakter dat later Bibendum genoemd zal worden. Die naam komt van de eerste affiches waarop het bandenmannetje verschijnt en die als slagzin hebben “Nunc est Bibendum”: Nu is het tijd om te drinken. Bibendum heeft daarbij een champagneglas in zijn hand, gevuld met spijkers en gebroken glas. Het verkoopargument is dat Michelinbanden moeiteloos scherpe obstakels opdrin-ken. Er bestaan dan nog geen negatieve associaties bij de combinatie drinken en autorijden.

Omdat Bibendum is opgebouwd uit banden zou het logi-scher geweest zijn als hij zwart was. Maar tot 1912 waren ban-den grijs of wit; pas daarna gaan bandenfabrikanten zwarte koolstof toevoegen om de banden een langere levensduur te geven. In de loop der jaren ondergaat Bibendum wel enige subtiele cosmetische wijzigingen. In de jaren twintig legt hij zijn brilletje en sigaar af. Omdat dikke personen nog wel eens Bibendum worden genoemd, kreeg de Michelin mascotte in

40

BIBENDUM

2007 een extreme make-over. Zijn dikkige uiterlijk wordt twin-tig procent afgeslankt om meer in overeenstemming te zijn met het huidige gezondheidsbeeld. Het voormalige hoofd-kantoor van Michelin Engeland in Londen is sinds eind jaren tachtig onderdak van het bekende restaurant Bibendum. In 2000 kiest een internationale jury van bekende designers het Michelin-mannetje als beste logo uit de geschiedenis.

� michelin

Bibliothèque nationale[v., ‘Nationale Bibliotheek’, meestal afgekort tot BnF]

De Bibliothèque nationale de France is een van de grootste bi-bliotheken ter wereld. De collectie omvat meer dan dertien miljoen boeken en tijdschriften, twaalf miljoen gravures, fo-to’s en affiches, een miljoen geluidsopnames, tienduizenden films en video’s en meer dan een half miljoen munten.

De Nationale bibliotheek is ontstaan in de 14e eeuw onder koning Karel V en bevindt zich sinds 1568 onafgebroken in Parijs. Vooral na de Revolutie breidt de collectie zich snel uit, door confiscatie van de bibliotheken van de adel, van kerken en van abdijen. De basis van de Bibliotheek komt van het dé-pôt légal. Sinds 1537 (met een korte onderbreking tijdens de Revolutie) moet iedereen die in Frankrijk iets publiceert (een boek, een tijdschrift, een cd, een film, een website of wat dan ook) daarvan twee exemplaren te sturen naar de BnF.

41

BIDET

Het hoofdgebouw van de BnF staat sinds 1998 op de linkeroe-ver van de Seine. Het megaproject van Mitterrand, ontwor-pen door architect Dominique Perrault, leidde meteen bij oplevering al tot grote problemen voor gebruikers en perso-neel en er waren direct vele aanpassingen nodig. De komende jaren is digitalisering van de collectie het grootste project. In samenwerking met andere Europese bibliotheken werkt de BnF nu aan de digitale bibliotheek Europeana.

� grands travaux; mitterrand

BicIn plaats van te genieten van alle delicieuze gerechten uit de Franse keuken, knabbelt de wereld liever op een Frans weg-werpproduct: de Bic pen. De beroemde balpen werd eind jaren dertig uitgevonden door de Hongaar Laszlo Biro [*1899-†1985]. Hij bedacht de sneldrogende inkt die via een balletje op het papier wordt overgebracht en verkocht zijn patent aan de Fransman Marcel Bich (afgekort tot ‘Bic’). Die brengt de wegwerppen Bic Cristal op de markt. Al snel wordt gevreesd dat de balpen het einde betekent van de schrijfkunst en pas vanaf 1965 mag de Bic op Franse scholen gebruikt worden. Daarmee valt het doek voor de ambachtelijke vulpen, terwijl het ook het begin is van het wereldwijde succes. Sinds 1950 zijn er honderd miljard Bic pennen verkocht. Bic maakt niet alleen wegwerpscheermesjes en -aanstekers, maar tevens surfplanken, kajaks en sinds 2008 mobiele telefoons. Het be-drijf is beursgenoteerd maar nog grotendeels in handen van de familie Bich.

BidetHet bidet is een eigenaardig fonteintje in Franse en Zuid-Europese badkamers, waarvan veel buitenlanders zich ver-twijfeld afvragen waar het toe dient. Het is geen badje voor kleine kinderen, het is ook niet bedoeld om voeten te wassen

42

BIDET

en het is evenmin een bloembak. Het bidet is bedoeld om de intieme delen te reinigen en stamt uit de tijd dat echte bad-kamers nog niet bestonden. Het meubelstuk schijnt uitge-vonden te zijn door Marc-Antoine Jacoud en wordt voor het eerst genoemd in de kasboeken van Madame de Pompadour [*1721-†1764]. De eerste bidets waren mobiel en pasten goed bij de libertijnse gebruiken in die dagen.

In de VS en Groot-Brittannië wordt het bidet geassocieerd met prostituees en is het voorwerp taboe. Daarentegen kent men in Japan sinds eind jaren ’80 wc’s met een ingebouwd bidet, de washlets, die nu in de meerderheid van de huishou-dens te vinden zijn. In Frankrijk echter, de bakermat van het bidet, is het curieuze badkamermeubel bezig aan een roem-loze aftocht.

BikiniIn de Villa del Casale op Sicilië uit de 3e eeuw n.C. vinden we mozaïeken met jonge sportieve meisjes in iets dat op een bikini lijkt. Het zou echter nog ruim zestien eeuwen duren totdat Louis Réard [*1899-†1984] de moderne bikini uitvindt. Op een zonnige julimiddag in 1946 in het mythische zwem-bad Molitor in Parijs vindt een schoonheidswedstrijd plaats. Réard laat de bekende danseres Micheline Bernardini twee voor die tijd minuscule lapjes stof dragen. Voor de naam heeft Réard zich laten inspireren door de actualiteit. Vier da-gen eerder hebben de Amerikanen een proef gehouden met een kernbom in het atol Bikini, in de Grote Oceaan. Door het nieuwe kledingstuk bikini te noemen hoopt Réard net zo’n explosie in de modewereld teweeg te brengen. Zijn concur-rent Jacques Heim [*1899-†1967] heeft een eveneens vernieu-wend badpak gepresenteerd dat hij ‘Atome’ heeft genoemd.6 De ‘Atome’ bestaat ook uit twee delen, maar het broekje heeft veel meer weg van een short en is dus minder aanstootge-

43

BISTRO

vend. Réard deponeert het woord bikini en schroomt niet om een rechtszaak aan te spannen als het woord gebruikt wordt voor een willekeurig tweedelig badpak. Er ontstaat een recla-meoorlog tussen de twee. Als Heim een vliegtuig rond laat vliegen met de tekst ‘L’Atome, het kleinste badpak ter wereld’ antwoordt Réard met ‘De bikini, nog kleiner dan het kleinste badpak ter wereld’.

Vanaf het midden van de jaren ’50 begint de bikini echt po-pulair te worden, geholpen door filmsterren zoals Brigitte Bardot en Ursula Andress. Maar in tegenstelling tot het in-tegrale badpak onthult de bikini onder meer cellulitis en andere lijfelijke onvolkomenheden. Schoonheidssalons, schoonheidsproducten en zonnebanken varen er wel bij. De bikini wordt verboden aan de Franse Atlantische kust en in Italië en Spanje. In Duitse zwembaden blijft de bikini tot in de jaren zeventig verboden.

Bistro[m.; ook: bistrot]

Relatief eenvoudig restaurant waar ook en vooral wijn geser-veerd wordt. Oorspronkelijk was bistro de naam die men gaf aan de eigenaar van een café, later pas werd het de naam voor het restaurant zelf. Waar het woord vandaan komt is niet geheel duidelijk. Eind 19e eeuw wordt het woord bistro voor

44

BISTRO

het eerst gebruikt. Wellicht is het afkomstig van het woord bistraud, gebruikt in de Poitou-Charentes, dat huisknecht of wijnhandelaar betekent. Een andere versie is dat het woord afkomstig zou zijn van het Russische bystro (быстро ), ‘snel’. Toen Russische soldaten in 1814 Parijs binnentrokken, waren zij bang door hun oversten betrapt te worden op drankge-bruik. Daarom wilden de soldaten snel geserveerd worden in restaurants en riepen zij ‘bystro bystro!’, oftewel ‘snel, snel’. Tot in de jaren 1920 waren het vooral de arbeiders die in de bistro’s kwamen. De films Marius [1931], Fanny [1932] en César [1936], het cinematografische drieluik van Marcel Pagnol, spelen zich af in hetzelfde café en geven een mooi beeld van de Franse bistrocultuur.

In Nederland werd de bistro vanaf de jaren 1970 populair. In een ‘gezellig’ bruin interieur waarvan de gemiddelde Fransman een hartaanval zou krijgen, serveert men gegrild vlees met vette sauzen op houten planken. Op de kaart van een Franse bistro vindt men altijd wel een steak frites. Op het bord staat een plat du jour beschreven en meestal bestelt men een menu (entrée-plat-dessert) met een goede prijs-kwali-teitverhouding.

� frites

Blonde d’AquitaineEen van Frankrijks bekendste topmodellen is een blondje uit de Aquitaine: een lichtgeel gekleurd rundveeras met sterke spieren en een flink gewicht (tot 1.600 kilo voor de stieren en tot 1.100 kilo voor de koeien). Ze kunnen leven op relatief weinig voedsel en dat komt de kwaliteit van het vlees zeer ten goede. Vanwege de kwaliteit en het gemak waarmee de runderen zich aanpassen aan verschillende klimaten, wor-den de Blondes d’Aquitaine tegenwoordig niet alleen meer in Zuidwest-Frankrijk gehouden, maar in de hele wereld, onder

45

BORDEAUX

andere in de VS, Canada, Brazilië, Argentinië en Nederland. Restaurants zullen vaak op de kaart vermelden dat hun vlees van een Blonde d’Aquitaine afkomstig is.

Bordeaux[1] Stad in het zuidwesten van Frankrijk, aan de monding van

de Gironde. Inwoners: 250.000. De stad werd gesticht in de 3e eeuw v.C. onder de naam Burdigala. De haven van Bordeaux, de Port de la Lune, staat sinds 2007 op de werelderfgoedlijst van de Unesco.

[2] Wijngebied rondom de rivieren de Dordogne, de Garonne, de Isle en de Dronne. Al sinds de Romeinse tijd wordt hier wijn verbouwd. In de 17e eeuw zorgen Hollandse kooplieden voor een enorme commerciële impuls. Zij willen meer zoete witte wijnen en ‘donkere’ wijnen, de rode wijnen zoals we die nu kennen. Bordeaux is met 700 miljoen flessen de grootste wijnproducent ter wereld. De wijnen zijn wereldberoemd, daardoor relatief kostbaar en vaak geïmiteerd; het blijkt las-tig de prijzen voor een slechter jaar lager te zetten dan die van een topjaar. Bordeauxwijnen en met name de grand cru’s worden daardoor steeds duurder.

De Bordeaux bestaat uit verschillende delen. Links aan de kustzijde van de Garonne liggen de wijngaarden van de Medoc en de Haut-Medoc. Hiervoor wordt de cabernet sau-vigon druif het meest gebruikt, aangevuld met de merlot en andere variëteiten. De Cru Classé (van premier tot cinquième cru) is een in 1855 ingevoerde kwaliteitsaanduiding waaraan sindsdien slechts twee nieuwe wijnen zijn toegevoegd. Voor nieuwe terroirs is het dus feitelijk onmogelijk deze hegemo-

De belangrijkste châteaux van de BordeauxMargaux, Cheval-Blanc, Latour, Figeac, Mouton-Rothschild, Haut-Brion, Lafite-Rothschild, Petrus, Yquem.

46

BORDEAUX

nie te doorbreken. Daarom zijn er nieuwe kwaliteitsstempels ontstaan zoals de cru bourgeois. Aan de rechteroever van de Garonne vinden we de AOC Saint-Émilion en de AOC Pomerol, waarvoor de wijnen geas-sembleerd worden van de merlot en de cabernet franc. Deze wijnen zijn over het algemeen zachter omdat zij minder tan-nine en een lagere zuurgraad hebben. In Saint-Émilion zijn de premiers grands crus classés de beste wijngaarden. Voor de witte wijnen (20%) wordt de sauvignon blanc en de sémil-lon veel geplant.

Wijnliefhebbers laten zich grofweg indelen in bordeauxdrin-kers en bourgognedrinkers. Volgens wijnschrijver Hugh Johnson spreekt de bordeaux vooral de estheet aan terwijl de hedonist kiest voor bourgogne.

� château; wijn; yquem

Bouillabaisse[v., prov.: bouia baisso, snelle manier van koken]

Vissoep, oorspronkelijk gemaakt door arme vissers uit Marseille die hun onverkochte vis in zeewater kookten. De Bouillabaisse in Marseille geldt als de authentieke versie. Een aantal restau-rants in Marseille heeft het recept in een handvest vastgelegd in de hoop dat andere chefs de traditie respecteren. Er zijn echter net zoveel varianten als er koks zijn. Volgens de chefs in Marseille gaan er naast de zeldzame maar onmisbare ras-

47

BOULANGERIE

casse minstens drie andere soorten vis in een Bouillabaisse, zoals poon, kleine pieterman, zeeduivel, kleine krabbetjes, zeepaling of dorade. Tegenwoordig kookt men niet meer in zeewater, maar in een visbouillon. Aan de bouillon worden knoflook, tomaten, olie, uien, peper, een sinaasappelschil en een bouquet garni, toegevoegd. Het gerecht wordt geser-veerd met rouille en croûtons of brood. En uiteraard met een glas gekoelde rosé afkomstig uit het niet ver van Marseille gelegen Bandol.

� cuisine

Boulangerie[v., ‘bakkerij’; van boule, ‘bol brood’, oud-ned. bolle]

Nederlanders zijn aardappeleters, Fransen eten brood. Zo simpel steekt de wereld in elkaar en dus gaan de Fransen er prat op het beste brood ter wereld te maken. Geen wonder dat de boulanger een centrale rol vervult in het dagelijkse le-ven. Tot in de 19e eeuw was brood het belangrijkste voedsel van het volk en doordat er regelmatig oogsten mislukten, was er ook vaak hongersnood die soms duizenden slachtof-fers maakte. “Geef ons heden ons dagelijks brood,” is in die tijd niet alleen een gebed, maar een zaak van levensbelang. Het tekort aan brood is uiteindelijk een van de aanleidingen voor de Revolutie. Om rellen te voorkomen, verkopen bak-kers hun waar voornamelijk uit een gat in de muur met spij-len voor het raam. Pas vanaf 1850, als de Oostenrijkse baron Zang zijn waar op een aantrekkelijke manier presenteert, kopiëren andere bakkers hem7 en beginnen hun winkels te versieren met ornamenten, wandschilderingen en mooie etalages. Sommige van die rijke decoraties zijn nog steeds te bewonderen.

De broodconsumptie is nog maar een fractie van die aan het begin van de 20e eeuw. Toen at men nog 900 gram brood, te-

48

BOULANGERIE

genwoordig is dat nog geen 150 gram per dag. In 1987 wordt na dertien eeuwen de vaste broodprijs afgeschaft, waardoor bakkers genoodzaakt zijn meer met elkaar te gaan concur-reren. Sinds begin jaren negentig is er weer veel vraag naar ambachtelijk brood. Poilâne ging al voor in die trend maar er zijn veel designerbakkers, zoals Hermé, Kayser en Paul die ook in andere landen vestigingen openen. In zorgvuldig ontworpen interieurs kan de klant recht in de ovens kijken. Zeven dagen per week. Immers, alleen in onbeschaafde lan-den is de bakker op zondag dicht.

� baguette; croissant; madeleine; revolutie

Bouquiniste[m., oud-ned.: boeckijn, ‘boek’]

Een bouquiniste is een boekhandelaar met een stalletje langs de oever van de Seine in het hart van Parijs. Al sinds de 16e eeuw worden er boeken verkocht in de open lucht. In het be-gin waren het boekhandelaren die geen geld hadden voor een echte winkel. Zij verkochten oude boeken rondom de Pont-Neuf. In de 16e eeuw werden ze regelmatig opgejaagd door de autoriteiten, omdat die vreesden dat er opruiende werken aangeboden werden. Met terugkerende tussenpozen werden de bouquinistes verboden. Na de Revolutie breidt het aantal handelaren zich echter snel uit, waarna het beroep in 1822

Brood en spelenEr zijn veel Franse woorden uitdrukkingen die op de een of andere manier iets met brood te maken hebben. De meest gegeten broodsoort was lange tijd de boulot, een bol brood. Een boulanger is dus degene die boules maakt. In de 18e en 19e eeuw ging driekwart van het inkomen van het volk op aan brood. Brood was zo belangrijk dat het woord boulot syno-niem werd voor een baan. “Zijn brood winnen”. Het woord copain (vriend) is wellicht nog sprekender. Dat komt van cum panis (lat.), ‘met brood’, oftewel: degene met wie men brood deelt, wordt een vriend.

49

BOURGOGNE

officieel erkend wordt. Tegenwoordig zijn er ongeveer 250 bouquinistes met ruim 1.500 kisten aan weerszijden van de Seine. Zij hebben moeite het hoofd boven water te houden en verkopen niet alleen boeken, maar ook gravures, ansicht-kaarten, oude tijdschriften en steeds meer souvenirs.

Bourgogne[1] Regio in het oosten. Hoofdstad: Dijon. Inwoners: 1,6 mil-

joen. Oppervlakte: 31.582km2. De regio vormt het hart van wat vroeger het Bourgondische rijk was en dat zich uitstrekte tot aan het huidige Nederland en Vlaanderen. De Bourgogne is een rijk agrarisch gebied (wijn, granen, runderen) en kent een belangrijke gastronomische cultuur.

[2] Wijn, zowel rood als wit uit de gelijknamige streek, die al sinds de 1e eeuw n.C. verbouwd wordt in een 250 kilometer lange strook tussen Dijon en Lyon. De opbrengst is in de Bourgogne lager dan in de Nieuwe Wereld. Dit is een belang-rijke reden waarom bourgognes relatief duur zijn. Bourgogne is onderverdeeld in 100 AOC’s. De Côte d’Or is de belangrijkste regio. De wijnen uit dit gebied dragen over het algemeen de naam van de gemeente waar de druif is verbouwd. Voor de rode wijn gebruikt men meestal pinot noir of gamay, voor de witte wijn de chardonnay en in mindere mate de aligoté.

Wordt er ook een domaine vermeld, dan heeft de producent al-leen zijn eigen druiven voor die wijn gebruikt. Naast de rode en witte wijnen, is ook de crémant de bourgogne vermaard, een mousserende wijn gemaakt volgens de méthode champenoise.

� beaujolais; kir; wijn

De belangrijkste Bourgogne wijnenGevrey Chambertin, Nuits Saint George, Beaune, Pommard, Chablis, Chablis premier cru, Chablis grand cru, Meursault, Puligny Montrachet, Macon, Macon Villages, Pouilly Fuissé en Vosne-Romanée.

50

BRAILLE

Braille[1] Louis ~.[*4 januari 1809, coupvray-†6 januari 1852, parijs]

Door een ongeluk in de werkplaats van zijn vader, wordt Louis Braille op zijn derde blind. Zijn ouders sturen hem naar een speciaal blindeninstituut waar hij ondanks zijn handicap een uitmuntende leerling blijkt. Op zijn dertiende vindt hij een leessysteem voor blinden uit en vanaf zijn vijf-tiende begint hij het systeem te onderwijzen aan de andere leerlingen in het blindeninstituut. In zijn korte leven levert hij een grote bijdrage aan de emancipatie van visueel gehan-dicapten. Uiteindelijke wordt hij op zijn honderdste geboor-tedag in 1952 voor zijn verdiensten bijgezet in het Panthéon in Parijs.

[2] Alfabet voor blinden en slechtzienden. Voordat Louis Braille de code uitvond, waren er wel boeken voor blinden, maar die bestonden uit grote letters in reliëf die op vellen geplakt wa-ren. Braille bedacht een systeem dat bestaat uit een combi-natie van één tot zes bobbels in twee verticale rijen van drie. Vanaf 1868 verspreidde braille zich langzamerhand over de hele wereld. Het kan ook gebruikt worden voor wiskunde en voor muziek.

Brasserie[v., ‘brouwerij’, van braciare, gallo-romeins voor ‘brouwen’]

Een brasserie is een informeel restaurant dat ook dienst doet als café. De kaart wisselt zelden, de clientèle evenmin. Men kan er altijd vertrouwen op klassiekers als steak frites, andouillette en croque-monsieur die vaak de hele dag door geserveerd worden. Brasseries die nog hun eigen bier brou-wen zijn tegenwoordig zeldzaam. In de provincie is de drukst bezochte brasserie vaak ook een tabac, een pmu en soms zelfs een postkantoor.

� bistro; pmu; tabac

51

BRUNI, CARLA

Bruni, Carla[*23 december 1967, turijn als Carla Gilberta Bruni Tedeschi; zangeres,

muzikant, fotomodel]

Geboren in Italië, maar op-gegroeid in Frankrijk. Als Carla vijf jaar oud is, vestigt haar schatrijke familie zich in Parijs uit vrees voor een ontvoering door de Rode Brigade. Na een succesvolle carrière als internationaal fotomodel begint ze met het schrijven van liedjes, voor onder andere Julien Clerc. In 2002 brengt ze haar eerste album uit, Quelqu’un m’a dit, waar meer dan twee miljoen verkochte exemplaren van worden verkocht. Bruni staat bekend als een mannen-verslindster, maar op 2 februari 2008 trouwt zij in het diep-ste geheim op het Elysée met de Franse president. Sarkozy is nog geen vier maanden daarvoor gescheiden van Cécilia. Sindsdien vergezelt ze haar man op staatsbezoeken en heb-ben de media vaak alleen oog voor ’s werelds opvallendste first lady. Voor haar muzikale activiteiten blijft ze de naam Bruni gebruiken, voor officiële gelegenheden noemt zij zich Carla Sarkozy of Carla Sarkozy-Bruni.

� chanson; parisienne; sarkozy

De Bruni BoysDe ongetwijfeld onvolledige lijst van Bruni’s illustere minnaarsMick JaggerEric ClaptonJean-Paul

EnthovenRaphaël

EnthovenDonald

TrumpLaurent

Fabius

Vincent Perez

Charles Berling

Jean-Jacques Goldman

Arno Klarsfeld

Kevin Costner

52

CALVADOS

Calvados[m., lat.: calva dorsa, ‘kale rug’]

[1] Departement in Normandië, genaamd naar de rots Calvados voor de kust van Arromanches. De streek van cider, camem-bert en de landing van de geallieerden op D-day.

� camembert; d-day[2] Calvados (spreek de s uit) is een wat bittere en rauwe eau de

vie op basis van appels uit het gelijknamige departement. De drank moet minimaal een jaar rijpen op eikenhouten vaten. Sinds eind 16e eeuw wordt Calvados op kleine schaal ambachtelijk gemaakt door boeren. Nu zijn er een paar grote Calvados-huizen en nog een handvol kleine producenten.

Er zijn drie AOC’s: Calvados (driekwart van de productie), Calvados Pays d’Auge (een kwart) en sinds 1997 Calvados Domfrontais (ongeveer 1%). De laatste rijpt een jaar langer en de te distilleren cider bevat minimaal dertig procent peren. De kwaliteit van Calvados wordt aangegeven met drie sterren of drie appels (twee jaar op vat), vieux of réserve (drie jaar), VO (vier jaar), VSOP (vijf jaar) en extra, Napoléon, hors d’âge of âge inconnu (ouder dan vijf jaar). Calvados drinkt u het lekkerste uit een cognac- of tulpglas. In Normandië, Bretagne en Parijs waardeert men een café calva aan het einde van de maaltijd: een espresso geserveerd met een klein glas calvados. Een trou normand is een ijskoude calvados die tussen de gangen door wordt geserveerd, om de spijsvertering te bevorderen. Soms drinkt men ook een pommeau: 1/3 calvados aangelengd met 2/3 appelsap.

� aoc

53

CAMPAGNE

CamembertRomige kaas met een zachte korst vernoemd naar het

Normandische dorpje Camembert (200 inwoners). De kaas-jes worden gemaakt van rauwe koeienmelk en verkocht in een houten verpakking in porties van 250 gram. Ze hebben de vorm van een drie centimeter dikke schijf van tien à elf centimeter doorsnede.

Camembert lijkt enigszins op brie en dat is niet verwon-derlijk. In de regio werd al langer kaas gemaakt, maar in 1791 vestigt een priester uit Brie (ten oosten van Parijs) zich in Camembert. De boerin Marie Harel luistert aandachtig naar zijn recept voor roomkaas en maakt haar eigen variant. Lange tijd blijft haar familie de enige fabrikant van camem-bert. Met de opening in 1850 van de treinverbinding tussen Normandië en Parijs wordt de afzetmarkt ineens veel groter en gaan ook andere boeren camembert maken. Tot 1910 is de camembert nog blauwgroenig van kleur, maar daarna wordt een witte schimmel toegevoegd waardoor de kaas de witte kleur krijgt die we nu gewend zijn. Door de rauwe melk is de kaas bij het productieproces gevoeliger voor bacteriën maar het eindresultaat is uiteindelijk veel smakelijker dan kazen van gepasteuriseerde melk.

� aoc; kaas

Campagne[v., lat.: campania, ‘platteland’]

‘La campagne’ betekent voor de Fransman meer dan alleen

54

CAMPAGNE

het platteland. Het staat voor een idyllisch leven, een con-cept in het collectieve geheugen waar Jacques Tati de post rondbrengt en waar Fernandel de dorpspastoor is. Driekwart van de Fransen heeft nog wel een grootouder die ooit als boer werkzaam was en dat verklaart mede de populariteit van de campagne. Veel families hebben een huis op het platteland en Parijzenaars verlaten vrijdagmiddag en masse de stad om hun weekend door te brengen à la campagne. Soms is dat huis niet meer dan een veredelde schuur, soms is het een kasteel. De echte plattelandsbewoners vestigen zich in stedelijke ge-bieden en sommige streken zijn volledig verlaten. De achter-gelaten huizen op de campagne werden voor de ‘crisis’ graag en veelvuldig opgekocht door in hun midlife crisis verkeren-de Engelsen, Nederlanders en Scandinaviërs.

Bij de liefde voor de campagne hoort ook de liefde voor de ter-roir. Het is een algemene term om typisch lokale producten te beschrijven waarvan de smaak gekenmerkt wordt door de samenstelling van de bodem en het klimaat. Vooral bij wijnen kan de terroir over enkele kilometers grote smaakverschillen en dus zeer verschillende wijnen opleveren.

� château

Canard[m., ‘eend’]

[1] Gerecht. De Fransen eten graag eend. Dat kan in de vorm zijn van een confit, een foie gras, of een cuisse. Het meest populair is een magret de canard, een mager (vandaar de naam) stukje vlees. Het gerecht werd in de jaren 196o bedacht door chefkok André Daguin. Het ingewikkeldste gerecht is zonder twijfel de Canard à la presse. Het is het beroemdste gerecht van het Parijse restaurant La Tour d’argent (dat sinds 1582 bestaat) en werd voor het eerst geserveerd in 1890. Een hele eend wordt aan tafel bereid door een canardier. De lever wordt er uit ge-

55

CANARD

haald en op een zilveren schaal gelegd. Vervolgens voegt men wat Madeira, cognac en citroensap toe. De canardier snijdt aan tafel de filets en een deel van de eend gaat terug naar de keuken om gegrild te worden. Vervolgens vermaalt hij het karkas in een zilveren pers, vangt hij het bloed en de jus uit de pers op die hij kookt indikt tot een saus die bijna op cho-coladepasta lijkt. Dat wordt dan geserveerd. Voor de tweede gang serveert men de cuisses met een salade. Sinds het begin krijgt iedere geserveerde eend een nummer. Zo at Theodore Roosevelt nummer 33.642, Charlie Chaplin nummer 253.652 en nummer 448.212, Mick Jagger nummer 531.147 en de mil-joenste werd in 2003 geserveerd.

[2] Krant of tijdschrift, maar ook een bijnaam voor een fout be-richt, of een broodje aap verhaal. De bekendste canard in de betekenis van krant is Le Canard Enchainé, de geketende eend. Het is een satirisch weekblad over politiek, economie en maatschappij dat iedere woensdag in een oplage van 500.000 exemplaren verschijnt. De Canard verscheen voor het eerst in 1915 en sindsdien onthult de redactie regelmatig schanda-len waardoor politici en zelfs ministers moeten opstappen. Le Canard Enchainé spaart geen enkele politieke kleur en staat bekend om de betrouwbaarheid. Het blad is sinds het begin altijd buitengewoon goed geïnformeerd en ministers schromen niet om anoniem de redactie te bellen en te vertel-len wat er allemaal tijdens de besloten ministerraad gezegd is. Iedereen die iets betekent in Frankrijk leest wekelijks de

56

CANARD

Canard, soms met bevende handen. Het blad bevat geen advertenties en publiceert alleen eigen artikelen. De enige aandeelhouders zijn de journalisten, die de bestbetaalde re-dacteuren van Frankrijk zijn. De krant is zeer winstgevend en de winst wordt jaarlijks toegevoegd aan het eigen vermogen, waardoor de onafhankelijkheid gegarandeerd blijft.8

[3] Lelijke Eend � deux chevaux

Cancan[1] Naam die kinderen geven aan een canard, een eend.

� canard[2] Dans uit de tijd van Louis-Philippe die lijkt op de manier

waarop eenden waggelen. In 1850 vindt de danseres Céleste Mogador een nieuwe dans uit, de quadrille, die acht mi-

nuten duurt en uitgevoerd wordt op muziek van Jacques Offenbach. Geïnspireerd door die nieuwe energieke dans wordt in Londen in 1861 de French Cancan bedacht. De puri-teinse Engelsen zijn gechoqueerd door de wulpse bewegin-gen van de dartele dans, maar de Parijzenaars vinden het prachtig. De danseressen worden sterren en de bekendste is Louise Weber, beter bekend onder haar artiestennaam La Goulue en vereeuwigd in de affiches die Henri de Toulouse-Lautrec voor de Moulin Rouge maakte. Avond aan avond dansen dames met benen waar geen einde aan lijkt te komen de cancan in zwarte kousen, jarretels en kanten rokken. Het

De belangrijkste bewegingen van de cancan:Battement – in de lucht gooien van het beenRond de jambe – snelle rondcirkeling van het onderbeen terwijl de rok omhoog wordt gehoudenPort d’armes – draaien op één been, terwijl het andere been met de hand bijna verticaal in de lucht wordt vastgehoudenGrand écart - spagaat

57

CÉSAR

begin van de 20e eeuw luidt het einde in van de populariteit van de cancan. Sinds de jaren 1950 wordt de cancan voorna-melijk uitgevoerd voor toeristen in Parijse cabarets als de Moulin Rouge, de Crazy Horse en het Lido.

� belle époque; moulin rouge

César[1] ~Baldaccini[*1 januari 1921, marseille-†6 december 1998, parijs; beeldend kunstenaar]

César begint met metaalsculpturen van oud ijzer, afgedankte pijpen, moeren en bouten. Vanaf de jaren zestig maakt hij met behulp van een hydraulische pers samengeperste wer-ken van auto’s, stoffen, papier of juwelen. Daarnaast maakt hij sculpturen van polyester, kristal en brons. Zijn bekendste werk is een enorme afdruk van zijn duim in brons, waarvan een zes meter hoog exemplaar in Seoul staat en een twaalf meter hoge versie in de zakenwijk La Défense.

[2] Belangrijkste Franse filmprijs, voor het eerst uitgereikt in 1976. De César is het equivalent van de Oscars en beide prij-zen danken hun naam aan het kunstwerk dat de winnaars in ieder van de twintig categorieën krijgen. Het beeldje is een ontwerp van kunstenaar César. De uitreiking vindt eind fe-bruari plaats. Ondanks de glitter en glamour van de Franse

Winnaars César Beste Film sinds 20002000: Vénus beauté (institut) van Tonie Marshall2001: Le goût des autres van Agnès Jaoui2002: Le fabuleux destin d’Amélie Poulain van Jean-Pierre Jeunet2003: Le pianiste van Roman Polanski2004: Les invasions barbares van Denys Arcand2005: L’esquive van Abdellatif Kechiche2006: De battre mon coeur s’est arrêté van Jacques Audiard2007: Lady Chatterley van Gilles Sandoz en Pascale Ferran2008: La graine et le mulet van Abdellatif Kechiche2009: Séraphine van Martin Provost

58

CÉSAR

sterren, is de ceremonie vaak slaapverwekkend. Sommige prijswinnaars profiteren van de media-aandacht om van hun speech een minutenlang sociaal manifest te maken. Het pu-bliek klapt beleefd, maar is in gedachten al bij de traditionele after party in het fameuze restaurant Fouquet’s.

� cinema

Champagne[1] [v.] Streek in het noordoosten van Frankrijk, aan de beide

oevers van de Marne, bestaande uit de drie departementen Aube, Marne en Haute-Marne. Hoofdstad: Reims.

[2] [m.] Mousserende witte wijn. De Romeinen plantten rond 57 v.C. de eerste wijnranken in de Champagne. Tot in de 17e eeuw werd er wel wijn gemaakt, maar die heette ‘vin de l’Île-de-France’ of simpelweg ‘vin français’. Het was uitsluitend troebele rode wijn, zonder bubbels. Dat veranderde met de komst van de monnik Dom Pierre Pérignon [*1638-†1715]. Hij wordt vaak genoemd als de uitvinder van de champagne zo-als we die nu kennen, maar dat klopt niet. Hij introduceerde radicaal vernieuwende wijnbouwmethoden, waardoor er minder druiven geoogst werden en de kwaliteit van de wijn vooruitging. Hij was een meester in het mengen van ver-schillende wijnen. De wijn die Dom Pérignon maakte was echter vooral rood en zeker niet mousserend. Lodewijk de 14e was een groot liefhebber van champagnewijnen en dat deed veel goed voor de populariteit van de wijn. Tegen het einde van de 17e eeuw begint men te handelen in de mousserende variant en rond 1730 hebben de bubbels de Europese hoven veroverd.

Champagne wordt gemaakt van de druivenrassen Pinot Meunier, Pinot Noir en Chardonnay. De fabricatie is een lang-durig proces. Na de eerste gisting worden soms wel dertig tot veertig verschillende wijnen samengevoegd en gebotteld. De

59

CHAMPAGNE

techniek waarmee de moderne cham-pagne wordt gemaakt is uitgevonden door de weduwe Barbe-Nicole Clicquot Ponsardin. Zij kwam op het idee van de remuage. De flessen worden daarbij op de kop geplaatst en door vervolgens steeds een stukje te draaien, drijft de gist naar de onderkant van de kurk. Na de tweede remuage volgt de égorgement, het scheiden van het bezinksel in de fles, dat gedurende de tweede gisting is ontstaan uit de heldere champagne. Een andere weduwe, Louise Pommery, introduceerde met groot succes de brut-variant om tege-moet te komen aan de Engelse smaak. Door de toevoeging van een mengsel van wijn en suiker, bepaalt men uiteindelijk het zoetgehalte van de champagne: extra brut, brut nature, brut, demi-sec, of sec. De drank past bij alle gerechten vanaf het ontbijt tot en met een souper. Een millésimé is een cham-pagne uit één enkel oogstjaar van uitzonderlijke kwaliteit en is samen met de rosé champagne vaak de beste van een huis.

De kurk van een champagnefles hoort niet te knallen, maar wordt respectvol met een zachte zucht uit de hals gedraaid. Drink champagne tussen de 7 en 10°C uit een flûte, en nooit uit een coupe. U vermoordt het boeket. In een flûte blijft de smaak optimaal en komt het ballet der bubbels het best tot zijn recht. Hoe kleiner de ongeveer 50 miljoen bubbels in een fles, hoe beter de champagne. Ook de grootte van de fles heeft invloed op de smaak: hoe groter de fles, hoe beter champagne bewaard blijft.

Uit de Champagne komen ook niet-mousserende wijnen. Die heten dan coteaux champenois en zijn meestal wit. Champagne

60

CHAMPAGNE

kan het beste zo snel mogelijk na aankoop gedronken wor-den. In het seizoen 2007-2008 werden wereldwijd 338 miljoen flessen champagne verkocht.

Chanel[1] Gabrielle Bonheur ‘Coco’ ~ [*19 augustus 1883, saumur- †10 januari 1971, parijs; mode-ontwerpster].

In 1910 opent Coco Chanel een hoedenwinkel. Niet veel later begint ze ook met de verkoop van sportkleding voor dames. Twee keer, in de sombere jaren na de Eerste en de Tweede Wereldoorlog, bracht Coco Chanel vrouwelijkheid en onaf-hankelijkheid terug. Ze verwerkte patronen en stoffen van herenkleding in haar ontwerpen voor vrouwen. Chanel per-fectioneerde de tailleur, het beroemde jasje dat sindsdien in iedere collectie terug is gekomen.

In de Tweede Wereldoorlog had Coco een relatie met een nazi-officier. Twee weken na de bevrijding werd ze opgepakt wegens collaboratie. Ze wordt snel vrijgelaten, naar verluidt omdat ze dingen wist die de Fransen en de Engelsen liever geheim wilden houden9. Ze trekt zich terug in Zwitserland en het zou jaren duren eer Chanel weer iets ontwierp. In 1954 maakt ze haar comeback maar de Parijse reacties waren ver-nietigend. In de Verenigde Staten was men wél lovend over haar terugkeer en een jaar later is Chanel weer het leidende

61

CHANSON

voorbeeld voor de anderen. Het weekblad Time Magazine koos haar als enige modeontwerper in het lijstje van de be-langrijkste 100 artiesten van de 20e eeuw10.

� parisienne[2] Modemerk

Het parfum Chanel Nr. 5 werd gecreëerd in 1921 en droeg als eerste parfum de naam van een ontwerper. Het is nog steeds het meest verkochte parfum ter wereld. Volgens Chanel gaat er iedere dertig seconden ergens ter wereld een flesje over de toonbank. Na de dood van Coco verstoft het merk Chanel enigszins, totdat in 1983 Karl Lagerfeld aangetrokken wordt. Als freelancer zwaait hij sindsdien de scepter over het impe-rium en heeft hij het legendarische modehuis weer nieuw le-ven ingeblazen. Chanel verkoopt schoenen, tassen, parfum, cosmetica en natuurlijk het beroemde mantelpakje (4.400 euro in de collectie 2008-2009). Chanel is niet beursgeno-teerd maar sinds 1924 eigendom van de rijke Franse familie Wertheimer, die iedere publiciteit probeert te vermijden. De omzet van Chanel wordt geschat op 5 miljard euro per jaar.11

� haute couture; parfum

Chanson[v., lat.: cantus, ‘gezang’]

De beste manier om onderweg op de Route du Soleil alvast in vakantiestemming te komen is naar een iPod vol Franse chan-sons te luisteren. Door de uitvinding van de platenspeler en de radio, bereiken Tino Rossi, Edith Piaf en Charles Trenet vanaf de jaren dertig een miljoenenpubliek. De introductie van het 45-toeren singletje in 1950 geeft een nieuwe impuls aan het Franse lied. Het chanson valt grofweg te verdelen in twee stromingen. Enerzijds de onbezorgde ‘makkelijke’ lied-jes voor een groot publiek, ook wel yéyé genoemd, naar het Amerikaanse ‘yeah’. Vertolkers als Claude François, Dalida, France Gall, Eddie Mitchell en nationale rocker Johnny

62

CHANSON

Hallyday worden enorme sterren met hun luchtige yéyé-muziek. Anderzijds legden meer geëngageerde zangers de nadruk op de tekst en compositie, zoals Juliette Gréco, Serge Gainsbourg, Barbara en George Brassens. De laatste jaren is het Franse chanson bezig aan een succesvolle terugkeer waarin de verschillende genres verweven zijn met invloeden van pop en elektronische muziek. Die nouvelle vague wordt gevormd door jonge zangers als Olivia Ruiz, Benjamin Biolay en zijn zus Coralie Clément, Keren Ann, Emilie Simon, Camille, Carla Bruni en Vincent Delerm.

� aznavour; bruni; gainsbourg

Château[m., lat.: castellum, ‘kasteel’]

[1] Oorspronkelijk was een château een versterking die vanaf de middeleeuwen in Normandië gebouwd werd voor de landheer en zijn gebied. Tijdens de renaissance veranderen de eenvoudige kastelen in aangename buitenplaatsen voor edellieden. Vaak werden de kastelen omringd door een groot jachtgebied. Zo was het grootste en bekendste château van Frankrijk, in Versailles, oorspronkelijk een klein jachtslot.

Frankrijk kent duizenden kastelen, manoirs en landgoederen. De grootste concentratie bevindt zich in de Dordogne (ruim 1.000 landgoederen) en in het Loiregebied (ruim 301). Voor velen is het een droom ooit een kasteeltje te bezitten. Dat landgoed dient uiteraard wel in Frankrijk te liggen, want met “un château en Espagne” schiet u niets op. Die uitdrukking betekent namelijk dat u een luchtkasteel heeft gebouwd.

[2] Op wijnetiketten vindt u vaak het woord ‘château’. Het gaat dan altijd om een Bordeauxwijn die niet per se afkomstig hoeft te zijn van een heus kasteel. Het kan een groot uitge-vallen boerderij zijn, maar meestal is het een fraai landgoed. Een chateau-wijn is uitsluitend gemaakt van de ranken op

63

CH’TI

het domein zelf. Er zijn meer dan 2.000 ‘chateaux’ in de bor-deauxstreek.

� bordeaux; wijn; yquem

Ch’tiBenaming voor inwoners van de regio Frans Vlaanderen die

grenst aan Belgisch Vlaanderen. Het is een willekeurige be-naming die niet echt gebaseerd is op antropologische crite-ria. Het woord ch’ti of ch’timi zou in de Eerste Wereldoorlog uitgevonden zijn door de poilus, de Franse soldaten die naar het slagveld in Noord-Frankrijk gestuurd werden maar daar niet vandaan kwamen. Zij verstonden de lokale inwoners maar moeilijk. Het woord Ch’ti kwam voort uit de dialoog: “Ch’est ti ? — Ch’est mi” oftewel “Ben jij dat? — Ja dat ben ik.” Mijnwerkers en fabriekswerkers gebruikten de term daarna als geuzennaam.

Het dialect van de Ch’ti heet Cht’mi, een Gallo-Romeinse taal waarvan de officiële naam Picard is. De Ch’ti spreken de c uit als sj en zeggen mi in plaats van moi en ti in plaats van toi.

� poilu

In het voorjaar van 2008 was de Franstalige

wereld in de ban van de film Bienvenue chez les

Ch’tis van en met de acteur Dany Boon. Met een

voor Franse begrippen bescheiden budget van elf

miljoen euro, trok de redelijke saaie komedie in

korte tijd 20,3 miljoen bezoekers, net niet genoeg

om Titanic te verslaan als best bezochte film ooit.

De totale opbrengst van de speelfilm zou uit kun-

nen komen op het duizelingwekkende bedrag van

een kwart miljard euro (ter vergelijking: het budget

van alle Nederlandse speelfilms samen bedroeg in

64

CH'TI

2007 nog geen 60 miljoen euro en de opbrengst

iets meer dan 21 miljoen euro12). Het verhaaltje is

relatief simpel: een ambtenaar van La Poste wordt

voor straf overgeplaatst vanuit het zonnige zuiden

naar het koude noorden. Tegen verwachting in blij-

ken de noordelingen helemaal niet zo vreselijk als

gedacht en bovendien is het er ook niet zo koud.

Door de Ch’ti-rage zijn veel Fransen de troosteloze

regio Nord-Pas de Calais gaan bezoeken.

Cinéma[m., gr.: kinêma, ‘beweging’]

De geschiedenis van de film begint op 28 december 1895 in het Grand Café aan de Boulevard des Capucines in Parijs. Daar vertonen de gebroeders Auguste [*1862–†1954] en Louis [*1864–†1948] Lumière voor het eerst bewegende beelden aan het publiek. De 23 genodigden krijgen een tiental filmpjes te zien van elk ongeveer één minuut. Daaronder bevindt zich ook een opname van medewerkers die uit de Lumière-fabriek in Lyon wandelen en een filmpje van een trein die het station van La Ciotat binnenrijdt.13 De gebroeders Lumière noemen hun uitvinding Cinématographe en maken daarna meer film-pjes die werden vertoond in cabarets en muziekzalen. De in-dustrieel Léon Gaumont bestelt 200 ‘cinematographes’, maar de gebroeders Lumière weigeren die te leveren uit angst voor concurrentie. Gaumont richt daarop een bedrijf op met Gustave Eiffel om zelf de apparaten te ontwikkelen. Zij ko-men met de bioscope, een soort toverlantaarn voor bewegend beeld. In 1896 begint Gaumont – ook nu nog steeds een bi-oscoopconcern en filmproductiemaatschappij – zelf films te produceren. Veel intellectuelen waren bang voor de nieuwe uitvinding. Met de cinéma “zullen er geen boeken meer zijn,” vreesde de Mexicaanse schrijver Amado Nervo in 1898.

65

CITROËN

Vanaf 1907, als Charles Pathé besluit zijn films niet meer te verkopen, maar te verhuren, worden er speciale zalen ge-opend om films te vertonen. De eerste, Cinema Palace, ziet het licht op 42, Boulevard Bonne-nouvelle (nu nog steeds een bioscoop). Zes jaar later zijn er al 180 zalen in Parijs alleen; op het hoogtepunt, in 1954, telt Parijs 354 zalen.14 Het geboor-teland van de cinéma is ook nu nog een belangrijk filmland: jaarlijks worden meer dan 200 Franse films uitgebracht en trekken de bioscopen 190 miljoen bezoekers.15

� cinema; eiffel; exception culturelle

Citroën[1] André ~[*1878-†1935, parijs; industrieel en automobielconstructeur]

Als zoon van de Nederlandse diamanthandelaar Lévie Citroen, krijgt André bij zijn schoolinschrijving een trema aan zijn achternaam toegevoegd; vanaf dan is het Citroën. Hij is een goede leerling en de oplevering van de Eiffeltoren in 1889 maakt zo’n grote indruk op hem dat hij ingenieur wil wor-den. Als André van de vooraanstaande school Polytechnique komt, begint hij een tandwielenfabriek waarvan de raderen met gleuven in een V-vorm in elkaar grijpen, ook wel chevron genoemd. Dat wordt later het beroemde logo van Citroën.

Tien Franse films die iedereen gezien moet hebbenHôtel du Nord van Marcel Carné [1938]Ascenseur pour l’echaffaud van Louis Malle [1958]À bout de souffle van François Truffaut [1961]Belle de Jour van Luis Buñuel [1967]Les amants du Pont Neuf van Leos Carax [1991]Les Nuits Fauves van Cyril Collard [1993]La Haine van Mathieu Kassovitz [1995]Amélie Poulain van Jean-Pierre Jeunet [2001]L’auberge espagnole van Cédric Klapisch [2002]De battre mon coeur s’est arrêté van Jacques Audiard [2005]

66

CITROËN

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gaat Citroën het leger in. Als kapitein van de artillerie verbaast hij zich over het gebrek aan munitie en hij stelt het leger voor om op grote schaal mortieren te gaan produceren. Na zijn ontmoeting met Henri Ford, die de lopende band heeft geperfectioneerd, weet Citroën dat massaproductie, een systeem dat in Europa onbekend is, het antwoord is. Citroën koopt een terrein langs de Seine in Parijs en in 1915 produceert hij al 1500 granaten per dag. Dat is echter niet genoeg en de capaciteit gaat om-hoog. Aan het einde van de oorlog heeft Citroën 24 miljoen mortieren en granaten gemaakt.16 Na de oorlog transformeert André Citroën zijn moderne munitiefabriek tot een automo-bielfabriek. Om zijn auto’s aan de man te brengen, bedenkt de extravagante André Citroën briljante publiciteitsstunts. Zo vormen in 1925 duizenden lampjes op de Eiffeltoren de naam Citroën. Langs de Franse wegen verschijnen bewegwij-zeringsborden met zijn naam en Citroën onderneemt specta-culaire tochten door de Sahara en door China. Citroën vindt iedere werknemer, hoog of laag, even belangrijk en zorgt voor goede sociale voorzieningen in zijn fabriek. Zijn flam-boyante en vooruitstrevende karakter breekt hem uiteinde-lijk op. André Citroën is verslaafd aan het casino en smijt zijn geld over de balk bij Maxim’s en in andere Parijse nachtclubs. Uiteindelijk moet André het veld ruimen. In 1935 overlijdt het genie, verzwakt en geruïneerd, aan kanker.

[2] Automerk De Parijse autofabriek die in 1919 van start gaat, brengt als eerste model de in serie geproduceerde Citroën type A. Begin jaren dertig zit het tij tegen. De ontwikkelings-kosten voor de Traction Avant zijn zeer hoog en het gaat niet goed met de economie. Citroën gaat bijna failliet. In 1934 neemt de belangrijkste schuldeiser, bandenfabriek Michelin, de controle over. Om te diversifiëren ontstaat het idee om een kleine goedkope auto te maken met een lichte motor, de Très Petite Voiture die later de beroemde Eend zal worden. Ondanks

67

CLOUSEAU

regelmatige bombardementen, worden tijdens de Tweede Wereldoorlog nog wel mondjesmaat auto’s geproduceerd. De daaropvolgende decennia worden succesvolle modellen als de 2CV en de DS gelanceerd en gaat de productie spectaculair omhoog. In 1974 is de fabriek opnieuw ten dode opgeschre-ven. De familie Peugeot neemt Citroën over en is ook nu nog steeds grootaandeelhouder van PSA Peugeot Citroën. In 2008 verkocht PSA wereldwijd 3,26 miljoen auto’s, waarvan een kwart in Frankrijk.

� 2cv; ds

ClouseauInspecteur Jacques ~. Personage uit de Pink Panther-filmreeks

van regisseur Blake Edwards. Inspecteur – later chief inspector – Clouseau van de Sûreté in Parijs, verscheen voor het eerst op het witte doek in 1963 in de film Pink Panther. Dat was een jaar na de eerste James Bond film Dr. No. Clouseau is in alle op-zichten echter de anti-Bond. Ondanks, of dankzij, zijn gren-zeloze stupiditeit en een dosis geluk brengt hij zijn missies tot een goed einde. Hij beschouwt zichzelf als een genie maar het belang van Frankrijk staat voor hem voorop. De eerste film met Inspector Clouseau werd een onverwacht succes en drie maanden later werd het tweede deel uitgebracht, hoewel die eerder opgenomen was.

Clouseau werd gespeeld door de Britse acteur Peter Sellers [*1925-†1980], een van de grootste komische acteurs aller tijden. Als Engelsman speelde hij een Fransman die Engels sprak met een zwaar Frans accent. Het uiterlijk van de

Beroemde Citroën-modellenTraction Avant [1934], 2CV [1949], DS [1955], Ami [1961],Méhari [1968], CX [1974] en de XM [1989].

68

CLOUSEAU

Inspecteur zou Sellers gebaseerd hebben op Captain Matthew Webb, de eerste man die in 1875 zonder hulp Het Kanaal over-zwom. Inspector Clouseaus zware accent was een belediging voor de Fransen. De Pink Panther films werden echter in het Frans nagesynchroniseerd, en voor een grappig effect kreeg Clouseau een nasale stem. Het geniale karakter van Peter Sellers heeft daardoor bij de Fransen helaas nooit dezelfde cultstatus gekregen als in Engelstalige landen. Sellers zou uiteindelijk in zes films als Inspector Clouseau te zien zijn. In 2006 werd geprobeerd de serie weer nieuw leven in te blazen met Steve Martin in de huid van Clouseau.

� cinema; entente cordiale

Cognac[1] Gemeente ten noorden van Bordeaux, in het departement

Charente. Inwoners: 20.000. Centrum van het gelijknamige wijngebied en halteplaats op de pelgrimsroute naar Santiago de Compostela.

[2] Eau de vie (brandewijn), gemaakt van de druif Ugni Blanc (90%) aangevuld met de Folle Blanche, de Colombard en de Sémillion. Het cognacgebied is onderverdeeld in zes crus die ingedeeld zijn op basis van de bodemsoort en het klimaat. De beste is de Grande Champagne, daarna volgen de Petite Champagne, de Borderies, de Fins Bois, de Bons Bois en de Bois Ordinaires. Behalve de origine, is ook de ouderdom van invloed op de kwaliteit. Die wordt op de fles aangeduid

69

COM

met één tot drie sterren en een van de volgende afkortingen: VO (Very Old), VOP (Very Old Pale), VOCB (Very Old Cognac Brandy), VSO (Very Superior Old), VSOP (Very Superior Old Pale), VVSOP (Very Very Superior Old Pale) en XO (Extra Old). Daarna komen nog de Vieille Réserve, de Grande Réserve, de Royal en de Napoléon, die minimaal zes jaar oud zijn. Hoe ouder de cognac, hoe zachter en donkerder van kleur. Tegenwoordig domineren een paar grote merken de markt, zoals Martell, Hennessy, Rémy Martin en Courvoisier. De Fransen zelf drinken nauwelijks cognac; meer dan 95% van de cognacproductie wordt geëxporteerd.

De vreemde gewoonte om het cognacglas te verwarmen is moorddadig voor de drank, omdat alle smaak verdampt. Neem het glas ook niet te lang in de hand, want ook daarmee verwarmt u de drank te veel. De ideale temperatuur van cog-nac is 18°C.

� armagnac

Tot in de 17e eeuw leefde Cognac vooral van de

handel in zout. Hollandse kooplieden koch-

ten ook de lokale wijn op en maakten er terug in

Nederland brandewijn van. Die was langer houd-

baar was dan gewone wijn en ging mee op verre

zeereizen. Al snel begon men in de Cognacstreek

zelf het eindproduct te maken. De fabricagetech-

niek werd door de lokale bevolking afgekeken en

de drank cognac was geboren.

COM[v. mv., afkorting voor Collectivités d’outre-mer, ‘overzeese gemeenschappen’]

De com is sinds 2003 de benaming voor de juridische status

70

COM

van Franse gebiedsdelen die geen departement zijn. Ze ken-nen een zekere vorm van zelfbestuur. De gebieden zijn inte-graal onderdeel van de Franse Republiek, maar niet van de Europese Unie. De com’s zijn: Frans Polynesië, Saint-Pierre-et-Miquelon, Mayotte (wordt een dom in 2011), Wallis-et-Futuna, het Franse deel van Sint-Martin en Saint-Barthélémy. Het laatste eiland is uitgezonderd van iedere vorm van be-lasting. Nieuw-Caledonië is com noch dom, maar heeft een aparte status en wordt wellicht ergens tussen 2014 en 2018 zelfstandig.

� dom

Concorde[1] Place de la ~. Plein van de Eensgezindheid

De Place de la Concorde is wellicht het mooiste plein van Parijs, met de zichtlijnen naar de Seine, naar de Tuileries, de Champs-Elysées en nog verder naar de wolkenkrabbers van La Défense. Het plein werd opgeleverd in 1763 onder de naam Place Louis XV en in 1792 omgedoopt tot de Place de la Révolution. Aan de noordzijde wordt het plein afgeschermd door twee reusachtige gebouwen uit 1775. In het ene gebouw zit nu de Marine en in het andere het luxueuze Hôtel de Crillon. In dat hotel kwam Marie-Antoinette thee drinken en volgde ze pianolessen. Midden op het plein staat nu een obe-lisk uit de 13e eeuw v.C. afkomstig uit de tempel van Ramses II in Luxor. De obelisk is in 1831 door Egypte geschonken aan koning Louis-Philippe [*1773-†1850]. Aan de Place de la Concorde is veel gebeurd: de eerste beman-de gasballon steeg hier op, Frankrijk erkende er op 6 februari 1778 als eerste de nieuwe republiek der Verenigde Staten en in 1919 werd hier de Volkenbond, de voorloper van de Verenigde Naties opgericht. Jacques Chirac [in mei 1995] en Nicolas Sarkozy [mei 2007] vierden er hun overwinningsfeesten. Het plein was echter ook het decor van heel wat minder idyllische

71

CONCORDE

bijeenkomsten. Tussen 1792 en 1794 verloren hier 1.119 mensen publiekelijk hun hoofd onder de guillotine. Onder de koppen die over de keien rolden waren ook die van Lodewijk de 16e, de laatste koning, en die van zijn vrouw Marie-Antoinette. Vanwege de bloedige geschiedenis die aan het plein hangt, veranderde men in 1795 de naam in Place de la Concorde.

� guillotine; marie-antoinette; revolutie[2] Frans-Engels supersonisch vliegtuig. In een tijd waarin

smakeloze low-budget luchtbussen met dito passagiers do-mineren, wordt het verlangen naar de luxueuze en elitaire Concorde alleen maar groter. Helaas, het prestigieuze vlieg-tuig vliegt al jaren niet meer. De Concorde verbond in iets minder dan 3,5 uur Londen en Parijs aan de ene zijde van de Atlantische Oceaan met New York en Washington D.C. aan de andere zijde.Na de eerste testvlucht in 1969 bestelden luchtvaartmaat-schappijen wereldwijd aanvankelijk tientallen Concordes. Door de oliecrisis van 1973 werden er uiteindelijk slechts twintig exemplaren gebouwd voor de (toen nog) staatsmaat-schappijen AirFrance en British Airways. Zij hielden met overheidssubsidies de kostbare toestellen in de lucht. De Sovjet-Unie produceerde een eigen versie, de Tupolev Tu144, die qua uiterlijk veel leek op de Concorde en daarom de bij-naam Concordski kreeg. De eerste versie stortte echter neer tijdens een luchtshow in Parijs, waarna niemand meer het toestel durfde te bestellen.De Concorde had de vorm van een deltavleugel met een ka-rakteristieke neus die bij het opstijgen en het landen omlaag ging voor een betere zichtbaarheid. Met een kruissnelheid van 2.02 Mach (2.140 km per uur, oftewel iets sneller dan tweemaal de snelheid van het geluid) vlogen tussen 1976 en 2003 captains of industry, miljonairs en fotomodellen razend-snel van Parijs naar New York, Rio de Janeiro of Barbados in een door de legendarische Raymond Loewy ontworpen inte-

72

CONCORDE

rieur. Nadat een Concorde van AirFrance in 2000 neerstortte bij het vliegveld Charles de Gaulle, viel het doek snel voor de overgebleven toestellen. Uiteindelijk vloog het herriemaken-de icoon op 26 november 2003 voor het laatst.

� airbus, airfrance

Coq[m., ‘haan’]

[1] Waar de Nederlanders en de Spanjaarden de machtige Leeuw en de Amerikanen en de Duitsers de statige en alziende Arend in hun embleem hebben, is het symbool van Frankrijk een hysterische schreeuwlelijk: de coq gaullois, de Gallische haan, die al ruim tweeduizend jaar verbonden is aan de Fransen. Het symbool is het resultaat van een woordspeling in het Latijn: ‘Gallus’ betekent zowel haan, als Galliër. Sindsdien wordt Frankrijk geassocieerd met de haan. In de twaalfde eeuw gebruiken de Engelsen de haan om de Franse koning belachelijk te maken. Na verloop van tijd echter omarmen de Fransen het arrogante dier dat over zijn kippetjes waakt. Door zijn enthousiasme bij het zonnegloren wordt de haan over één kam geschoren met Apollo, Mercurius en zelfs Jezus Christus. Met zijn gekraai verjaagt hij de boze geesten van de nacht en wekt hij de gelovigen. Deze niet geringe prestatie maakt de gevederde druktemaker geschikt als personificatie van de Franse koning. François Ie adopteert als eerste op grote schaal de iconografie van de haan en Zonnekoning Lodewijk de 14e voert hem in als nationaal symbool, naast de lelie en de zon.

Na de Amerikaanse Revolutie wilden de dertien Verenigde Staten als dank voor de hulp van Frankrijk aan de onafhanke-lijkheidstrijd de haan zelfs opnemen in hun wapen. Zover is het niet gekomen maar het leidde er wel toe dat de haan een glorieuze comeback maakte ten tijde van de Franse Revolutie

73

COQ

enkele jaren later. Als zijn adviseurs Napoléon in 1804 voor-stellen om de haan voortaan als nationaal symbool te gebrui-ken, wil de keizer dat niet. “De haan heeft geen kracht, hij kan niet het symbool zijn van een rijk zoals Frankrijk,” zegt hij en kiest vervolgens een arend. Na de Revolutie van 1848 wordt de haan weer volledig in ere hersteld. Niet veel later is de coq te bewonderen op munten, postzegels, officiële stempels en overheidsgebouwen. In de twee Wereldoorlogen wordt de haan een symbool van verzet tegen de Duitsers. Tegenwoordig siert de haan bijvoorbeeld nog wel het shirt van het Franse voetbalelftal, maar verder is hij een beetje in de vergetelheid geraakt.

Een Franse haan zegt natuurlijk geen ordinair “kukeleku”, maar een chic “cocorico”. Dit onomatopee heeft de naam ge-geven aan de “coquelicot”, een klaproos, omdat het rood lijkt op de hanekam.

� napoléon; verenigde staten[2] ~ au vin. Klassiek Frans gerecht met knoflook, kruiden, uien,

spekjes, champignons en coq, alles gekookt in rode wijn. Geserveerd met gestoomde aardappeltjes of pasta. Omdat hanen zich lang voortplanten worden zij pas op latere leeftijd geslacht. Een oude haan vergt een langere bereidingstijd, dus tegenwoordig wordt de haan vaak vervangen door kip.

[3] Een (chef )kok op een schip; verbastering van het Nederlandse woord ‘kok’.

74

CORSE

Corse[v., Corsica]

Eiland in de Middellandse Zee, 280.000 inwoners, 8680 km2, hoofdstad: Ajaccio. Taal: Frans (officieel), Corsicaans (offi-cieus). Sinds 1976 onderverdeeld in twee departementen: 2A (Corse-du-Sud) en 2b (Haute-Corse).

De Grieken noemden Corsica al Kalisté, ‘de mooiste’ en de Fransen zelf noemen het eiland ‘L’île de la beauté’. Corsica heeft door de eeuwen heen allerlei verschillende eigenaren gekend, zoals Grieken, Romeinen, Byzantijnen, Genuanen en Fransen. Het eiland kwam enigszins tot bloei als Genuaanse kolonie. Vervolgens, van 1735 tot 1769, was Corsica een on-afhankelijke constitutionele republiek. Dan wordt het eiland veroverd door de Fransen. Drie maanden daarna wordt de be-roemdste Corsicaan uit de geschiedenis geboren: Napoléon Bonaparte.

De term Révolution française is een perfect

anagram van “Un veto corse la finira”, een

Corsicaans veto zal een einde maken aan de Franse

Revolutie... Nomen est omen?

Corsica is rijk aan natuur. Langs de 1000 kilometer lange kustlijn zijn er vele idyllische stranden. Het binnenland is bergachtig; de hoogste berg is Monte Cinto, 2710 meter hoog, waar in de winter geskied kan worden. Het eiland heeft een sterke culturele identiteit die tot uiting komt in de taal, de muziek en de keuken. De Corsicaanse keuken is rijk aan wild (zwijn), kastanjes en brocciu, een geitenkaas.

Een minderheid van de bevolking is voor onafhankelijkheid

75

COTILLARD, MARION

van Frankrijk. De nationalisten plegen regelmatig aanslagen op kantoren van de overheid en op vakantiehuizen van vaste-landbewoners. Lange tijd was het Corsicaans verboden door de Fransen, maar met de laatste grondwetswijziging van 2008 is er meer ruimte gekomen voor regionale talen.

� napoléon

Cotillard, Marion[*30 september 1975, Parijs; actrice]

Marion Cotillard, dochter van twee acteurs, begon al jong met acteren, maar werd bij het grote publiek bekend door haar rol als vriendin van een taxichauffeur in de komedie Taxi uit 1998 (regie: Luc Besson). Die film was zo succesvol dat Cotillard in twee vervolgfilms speelde. Daarna volgden vele Franse films.

In 2007 brak zij internationaal door met haar titelrol in de film La Môme (regie: Olivier Dahan), over het leven van Edith Piaf. Voor die rol kreeg zij vele prijzen waaronder de vier belang-rijkste prijzen voor beste vrouwelijke hoofdrol: een César, een Bafta Award, een Golden Globe en een Oscar. Daarmee is zij nog maar de tweede actrice die een Oscar heeft gekregen voor een niet Engelstalige rol. De andere actrice was Sophia Loren in 1962, die overigens samen met Cotillard in de film Nine [2009] van regisseur Rob Marshall speelt.

� césar

76

CROISSANT

CroissantHet halve maantje is vast onderdeel van het Franse ontbijt, maar komt oorspronkelijk uit Wenen. Volgens de overleve-ring sloegen de bakkers alarm toen de Oostenrijkse hoofdstad in 1683 door de Turken belegerd werd. Een nachtelijke aanval kon op tijd worden afgeslagen. De Weense bakkers kregen het voorrecht een broodje te bakken om de gebeurtenis te herdenken. Dat werd een broodje in de vorm van een was-sende maan, als verwijzing naar de Turkse vlag, in het Duits een kipfel genaamd. Marie-Antoinette, die uit Oostenrijk in 1770 naar Frankrijk kwam, introduceerde de croissant aan het Franse hof. Een croissant hoort in het Frans derhalve bij de viennoiseries, de Weenserijen. Het duurt daarna behoorlijk lang voordat de croissant onderdeel gaat uitmaken van het ontbijt. Pas vanaf de jaren 1920 begint het halve maantje aan zijn niet te stuiten opmars.

In Nederland is nagenoeg nergens een fatsoenlijke croissant te koop, maar ook in Frankrijk wisselt de kwaliteit enorm. Het geheim van een goede bakker zit hem in de kwaliteit van zijn deeg; dat van een croissant houdt het midden tussen brioche- en bladerdeeg. Een goede croissant heeft een korst, maar is luchtig van binnen. Hij is van buiten goudkleurig, van binnen gelig maar niet geel, en vettig maar niet vet. Van binnen moeten er holtes zitten die luchtigheid geven. De croissant moet een beetje zuur smaken en men moet de boter kunnen proeven. Een slechte croissant is plat en droog, heeft de substantie van rubber of is juist te kruimelig. De zoete va-

77

CUISINE

riant van de croissant is de croissant aux amandes, gevuld met amandelspijs en soms ook met chocolade. Er zijn ook hartige varianten, bijvoorbeeld gevuld met ham of kaas.

� baguette; galette des rois

Croquette[v., ‘kroket’]

Volgens Johannes van Dam is de kroket echt Frans en hij draagt daar zeer aannemelijk bewijs voor aan.17 Het oerre-cept stond al in 16o5 in het kookboek van François Massialot [*1660-†1733], de kok van de adel en van Lodewijk de 14e. Nu komen de kroketten ook nog wel voor op het Iberisch schiereiland — als tapa met kabeljauw bijvoorbeeld, maar in Frankrijk zal uw zoektocht naar deze inmiddels typisch Belgisch-Hollandse delicatesse lang duren. De enige kroket-ten die in Frankrijk makkelijk te vinden zijn, treft u aan in de supermarkt op de afdeling dierenvoeding.

� louis

Cuisine[v., ‘keuken’]

[1] Haute ~.De hogere kookkunst ziet het licht aan het begin van de 18e eeuw, als het bereiden van eten meer wetenschappelijk be-naderd gaat worden. Het wordt later de term voor de restau-rants in de Grands Hotels die begin 20e eeuw het beste eten

De Fransman neemt zijn brood serieus. Er worden regelmatig wedstrijden georganiseerd om de beste croissant, de beste baguette of de beste galette te kiezen. In een test van het dag-blad Le Figaro in 2007, kwam de croissant van Pierre Hermé (Rue Bonaparte en Rue Vaugirard, Parijs) als beste uit de bus. De gemeente Parijs koos Frederic Comyn (27, rue Friant in het 14e arrondissement) in 2007 tot de beste croissantbakker van de stad.

78

CUISINE

serveren. Tot aan de jaren 1970 was het begrip haute cuisine synoniem voor de klassieke Franse keuken.

� escoffier[2] Nouvelle ~.

De term nouvelle cuisine is voor het eerst gebruikt in 1973 in het maandblad van de twee culinaire journalisten Gault et Millau. Tradities worden overboord gezet en de nieuwe keu-ken is licht, gezond en creatief. De zware sauzen die de Franse keuken tot dan kenmerken, verdwijnen. Nieuwe kooktech-nieken worden niet geschuwd en het eten moet er mooi uit-zien. De innovatie kent grote triomfen, maar er komt ook snel felle kritiek op de nouvelle cuisine. De kleinere porties laten veel fijnproevers met een hongerige maag en een gepeperde rekening zitten. Topkoks Paul Bocuse, Alain Senderens en de gebroeders Troisgros zijn een paar chefs die hun roem aan de nouvelle cuisine te danken hebben. Of vice versa.

Fusion, moleculair koken, regionale en internationale re-cepten: de veelzijdigheid van de hedendaagse keuken en de voortschrijdende globalisering hebben de haute en nouvelle cuisine inmiddels overvleugeld.

� michelin

Debbouze, Jamel[*18 juni 1975, parijs; acteur, komiek]

Jamel Debbouze is één van Frankrijks populairste en vooral best verdienende sterren. Hij begint al op jonge leeftijd met theater, krijgt een dagelijkse rubriek op Radio Nova en breekt

79

DÉJEUNER

door met sketches op de betaalzender Canal+. In 2006 wint hij met de film Indigènes een Gouden Palm voor beste acteur.

Bij een treinongeluk in 1990 wordt Debbouze meegesleurd waardoor zijn rechterarm verlamd raakt. Debbouze wordt, ook vanwege zijn handicap, gezien als een voorbeeld voor jongeren in de banlieues om te kunnen slagen in het leven. Tijdens de rellen in de voorsteden voerde de komiek cam-pagne om jongeren op te roepen vooral te gaan stemmen en op die manier hun grieven duidelijk te maken. Voor vele banlieusards heeft Debbouze met zijn flamboyante levens-stijl zijn wortels echter verloochend. In Trappes, de voorstad waar hij opgroeide, werd zijn Ferrari bekogeld en werden zijn voorstellingen verstoord. Ook al wonen zijn ouders er nog, Debbouze laat zich er niet meer zien en heeft zich nu in de veilige Parijse wijk Marais gevestigd.

� asterix; banlieue; césar

Déjeuner[m., ‘lunch’]

De lunch is een Franse uitvinding en nog steeds een geliefd moment van de dag. Het woord komt van ‘disjejunare’ of ‘disjunare’ (Lat.), het onderbreken van het nachtelijk vasten. ‘Ontbijten’ betekent hetzelfde, namelijk ‘beginnen te bijten’. Het déjeuner was dus oorspronkelijk de eerste maaltijd van de dag. Nu wordt de lunch gebruikt rond 12 uur 30/13 uur. Franse restaurants zitten om die tijd propvol. Meestal trekt

80

DÉJEUNER

men er een uur voor uit, soms langer, afhankelijk van het ge-zelschap. Helaas komt het ook in Frankrijk steeds vaker voor dat men even snel een broodje naar binnen werkt.

Zakenrelaties worden snel en graag mee uit eten genomen. Tijdens de lunch praat u over van alles en nog wat, maar ze-ker niet over zaken. Geliefde gespreksonderwerpen aan tafel zijn vakanties, cultuur of het eten zelf. De lunch is dus be-doeld om elkaar beter te leren kennen en vertrouwen te win-nen. Wordt u door een Fransman uitgenodigd om te lunchen, houd dan rekening met het feit dat u een warme maaltijd krijgt en niet binnen een kwartier weer buiten staat.

Het is nog steeds gebruikelijk dat families op zondag bij el-kaar komen om uitgebreid te lunchen en te discussiëren over de gebeurtenissen van de afgelopen week. Aan het einde van de middag gaat iedereen enigszins rozig weer zijns weegs. De familiale lunchtraditie is mede de reden waarom de meeste restaurants in Frankrijk op zondag gesloten zijn.

Tot in de 18e eeuw was het dîner de hoofd-

maaltijd die rond twaalf uur ’s middags ge-

serveerd werd. Na de Franse Revolutie verschoof

het diner echter naar het einde van de middag. De

parlementsleden vergaderden van 13 tot 18 uur,

terwijl de restaurants alleen eten serveerden tus-

sen 15 en 18 uur. Men kon echter moeilijk de hele

dag op een hongerige maag werken. Daarom be-

gon in 1804 het fameuze Parijse Café Hardy, op

nummer 20 aan de Boulevard des Italiens met het

serveren van een tweede ontbijt rond elf uur ’s

ochtends, het ‘second déjeuner’. Het bestond uit

een behoorlijk prijzig buffet van koude en warme

81

DÉPARTEMENT

gerechten,18 zoals koteletten, worsten en gegrilde

niertjes.19 Andere restaurants sprongen al snel in

op de nieuwe mode. En zo werd het oorspronkelij-

ke déjeuner het petit déjeuner, het huidige ontbijt.

Deneuve, Cathérine[*22 oktober 1943, parijs als Cathérine Fabienne Dorléac; actrice]

Al ruim een halve eeuw lang is Deneuve één van de grootste sterren van de Europese cinema. Ze maakte haar debuut in 1956 in de film Les Collégiennes, maar haar doorbraak kwam met Les Parapluies de Cherbourg van Jacques Demy. Deze film wint in 1964 de Gouden Palm in Cannes. In het vervolg, Les Demoiselles de Rochefort [1967], speelt ze samen met haar zus Françoise Dorléac, die kort daarna komt te overlijden door een auto-ongeluk.

Ook al staan ’s wereld grootste regisseurs in de rij om met de peetmoeder van de Europese film te werken, Deneuve is nooit te beroerd om in kleine films te spelen van debu-terende filmmakers. Ze was lange tijd de muze van Yves Saint Laurent. Voor haar schoonheid vielen vele beroemde mannen. Deneuve heeft twee kinderen, één van regisseur Roger Vadim, en de ander van Marcello Mastroianni: doch-ter Chiara [*1972], in Frankrijk een bekende actrice. In 2008 kreeg Catherine Deneuve een Gouden Palm voor haar hele oeuvre, dat inmiddels meer dan honderd films omvat.

� cinema; marianne; saint laurent

DépartementVoor de Revolutie bestond Frankrijk uit provincies, maar op 26 februari 1790 werd het land opgedeeld in 83 departemen-ten, genoemd naar rivieren, bergen of andere geografische kenmerken. Het département is de bestuurlijke laag tussen de

82

DÉPARTEMENT

01 Ain02 Aisne03 Allier04 Alpes- de-Haute- Provence05 Hautes- Alpes06 Alpes- Maritimes07 Ardèche08 Ardennes09 Ariège10 Aube11 Aude12 Aveyron13 Bouches- du-Rhône14 Calvados15 Cantal16 Charente17 Charente- Maritime18 Cher19 Corrèze

2A Corse- du-Sud2B Haute- Corse21 Côte-d’Or22 Côtes- d’Armor23 Creuse24 Dordogne25 Doubs26 Drôme27 Eure28 Eure- et-Loir29 Finistère30 Gard31 Haute- Garonne 32 Gers33 Gironde34 Hérault35 Ille-et- Vilaine36 Indre37 Indre-

et-Loire38 Isère39 Jura40 Landes41 Loir- et-Cher42 Loire43 Haute- Loire44 Loire- Atlantique45 Loiret46 Lot47 Lot-et- Garonne48 Lozère49 Maine- et-Loire50 Manche51 Marne52 Haute- Marne53 Mayenne54 Meurthe- et-Moselle

55 Meuse56 Morbihan57 Moselle58 Nièvre59 Nord60 Oise61 Orne62 Pas-de- Calais63 Puy- de-Dôme64 Pyrénées- Atlantiques65 Hautes- Pyrénées66 Pyrénées- Orientales67 Bas-Rhin68 Haut-Rhin69 Rhône70 Haute- Saône71 Saône- et-Loire72 Sarthe

73 Savoie74 Haute- Savoie75 Paris76 Seine- Maritime77 Seine- et-Marne78 Yvelines79 Deux- Sèvres80 Somme81 Tarn82 Tarn-et- Garonne83 Var84 Vaucluse85 Vendée86 Vienne87 Haute- Vienne88 Vosges89 Yonne90 Territoire de Belfort

91 Essonne92 Hauts- de-Seine93 Seine- Saint- Denis94 Val-de- Marne95 Val-d’Oise971 Guadeloupe972 Martinique973 Guyane974 La Réunion

6259

08

55

75

8076

09

662B

2A

1165

64

40

33

17

1450

2229

01

67

68

90

78 77

74

51

94

93

92

61

3556

44

53

0260

85

4937

27 57

5491

95

8852

10

8945

2872

70

21

39

255818

41

368679

0371

694263

2387

16

2419

15 43

07

38

26 05

73

4647

32

8212

48

30 8404

06

13 833481

31

971

972

973

974

83

DEUX CHEVAUX

regio en het arrondissement. De hoofdstad van een departe-ment heet een chef-lieu. Tegenwoordig zijn er honderd depar-tementen waarvan er vier overzee liggen. In 2011 wordt het eiland Mayotte in de Indische Oceaan het 101e departement.

Franse scholieren moeten alle departementen in alfabetische volgorde uit het hoofd leren, zonder enige topografische lo-gica. Sinds 2007 gaan er stemmen op om de departementen op te heffen. Een eerste stap is dat het nummer van het de-partement vanaf 2009 geleidelijk aan van de nummerborden verdwijnt. De mensen in de province kunnen dan de auto’s met ‘75’ (Parijs) niet meer met eieren bekogelen.

In de korte tijd dat Nederland en België deel uitmaakten van Frankrijk (tussen 1795 en 1815), waren hier veertien departe-menten.

� arrondissement; com; dom

Deux chevaux[m., soms ook wel deudeuche genoemd, ‘twee paarden’]

De mythische Citroën 2CV, in Nederland vooral bekend on-der de naam ‘Lelijke Eend’ of kortweg ‘Eend’, is een van de meest succesvolle modellen uit de autogeschiedenis. De TPV, de très petite voiture, zoals de codenaam van de auto eerst luidde, werd eind jaren dertig bedacht als Franse tegenhan-ger van de Volkswagen Kever. Het autootje moest vier zit-plaatsen hebben, niet meer dan 300 kilo wegen en een vering hebben waarmee door een omgeploegd veld kon worden ge-reden zonder een meegevoerd mandje eieren te breken. Door de Tweede Wereldoorlog loopt het project flinke vertraging op. De 200 prototypes worden vernietigd, op vier na, die op verschillende plekken in Frankrijk worden verstopt. Pas op 7 oktober 1948 wordt het eerste exemplaar van het model met twee bescheiden paardenkrachten onthuld op de Salon de

84

DEUX CHEVAUX

l’Automobile in Parijs. De critici zijn gechoqueerd door zoveel lelijkheid, maar het publiek is al snel verleid. Degenen die een 2CV bestellen moet wel drie tot vijf jaar geduld hebben, want de productie is beperkt en ambtenaren, artsen en boe-ren krijgen voorrang.

Na 3.868.633 verkochte exemplaren verlaat op 27 juli 1990 het allerlaatste exemplaar van de legendarische 2CV de fabriek.

� citroën; ds

Dior[1] Christian ~.[*21 januari 1905, granville,-†23 oktober 1957, Montecatini, Italië;

modeontwerper]

Als het aan zijn ouders gelegen had, was Dior nooit coutu-rier geworden. Zij hoopten dat hij de diplomatie inging en Dior schreef zich daarom in aan Sciences-Po in Parijs. Al snel opent hij echter een galerie met werken van Picasso, Dali en Cocteau en begint zelf ook te tekenen. Dior is autodi-dact en verkoopt zijn modeschetsen aan enkele ontwerpers. Uiteindelijk begint hij voor zichzelf en zijn eerste show op 12 februari 1947 was meteen een revolutie. De ‘New Look’ werd geboren, een naam die een Amerikaanse journalist aan de supervrouwelijke collectie gaf. De plooirokken, nylonkou-sen en hoge hakken contrasteerden sterk met de soberheid van de oorlogsjaren. In het vacuüm dat Chanel na de Tweede Wereldoorlog in Parijs had achtergelaten, bracht Dior de zuurstof en glans weer terug. In zijn creaties benadrukte Dior de vrouwelijkheid van de draagsters. Het enorme succes en de hoge verwachting bezorgen Dior twee hartaanvallen. De derde, in 1957, wordt hem fataal. Op dat moment werken er 1200 mensen bij het bedrijf. De leiding van zijn succesvolle modehuis wordt overgenomen door een 21-jarige veelbelo-vende jongeman, een zekere Yves Saint Laurent. Dior heeft

85

DOM

uiteindelijk maar tien jaar kunnen ontwerpen, maar zijn cre-atieve erfenis is groot.

[2] Modehuis en drankengroep. Christian Dior gaf als eerste zijn naam in licentie aan derden om parfums, tassen, dassen en andere spullen te maken. Het merk Dior verspreidde zich zo snel over de hele wereld. Sinds begin deze eeuw wordt het aantal licenties juist gereduceerd of teruggekocht, om het merk beter te kunnen controleren. Vanaf 1996 is de creatieve leiding in handen van de Brit John Galliano en net als veel andere gerenommeerde modemerken is ook Dior nu onder-deel van de groep lvmh. Tegelijkertijd is Christian Dior SA mede-eigenaar van lvmh en controleert door die deelname wereldwijd een groot aantal mode- en drankmerken. In 2008 haalde de groep een omzet van 17,2 miljard euro, waarvan 787 miljoen voor het merk Dior alleen.

� chanel; haute couture; lvmh; saint laurent

DOMOok ver van het Europese vasteland wappert fier de Franse vlag. De Republiek is verdeeld in verschillende delen: ener-zijds de Métropole en anderzijds de overzeese gebiedsdelen. De afkorting dom staat voor Département d’Outre-Mer, het overzeese departement, en is de administratieve naam die vier van de voormalige koloniën sinds 1946 dragen. De doms zijn Guadeloupe, Martinique, Frans Guyana en Réunion. Het zijn de enige departementen die tegelijkertijd ook een Région zijn. Als ultraperifere regio’s zijn zij onderdeel van de Europese Unie met de euro als wettig betaalmiddel. De ruim twee miljoen inwoners van de doms worden Domiens genoemd. De eilanden Saba, Sint-Eustatius en Bonaire die voorheen bij de Nederlandse Antillen hoorden, krijgen in 2009 een met een dom vergelijkbare status binnen het Koninkrijk der Nederlanden.

� com; departement; koloniën; métropole

86

DREYFUS

DreyfusAlfred ~[*9 oktober 1859, mulhouse-†11 juli 1935, parijs]

De Affaire Dreyfus is een van de meest ingrijpende gebeurte-nissen in de Franse sociale geschiedenis. De joodse Kapitein in het Franse leger Alfred Dreyfus wordt in 1894 beschul-digd van spionage voor Duitsland. Twee maanden na zijn arrestatie wordt hij na een haastig proces op basis van du-bieus bewijsmateriaal veroordeeld en gedeporteerd naar het Duivelseiland voor de kust van Frans Guyana. Het leger ontdekt een jaar later de ware schuldige, maar is te arrogant om de fout toe te geven. Velen doen hun best om de waarheid op tafel te krijgen. De schrijver Emile Zola wil dat Dreyfus vrijgelaten wordt en publiceert in 1898 een artikel in het dag-blad L’Aurore met de beroemd geworden kop “J’accuse” (‘Ik beschuldig’). De affaire leidt tot grote sociale onrust en zelfs tot een vechtpartij in de deftige Assemblée (het Parlement). Frankrijk was verdeeld in dreyfusards en antidreyfusards, waarbij die laatsten vooral gemotiveerd waren door antise-mitische motieven.

In 1899 verwerpt het Hof van Beroep de veroordeling van Dreyfus en de kapitein keert, ernstig verzwakt, terug naar Parijs. Na een nieuw proces wordt Dreyfus tot tien jaar dwang-arbeid veroordeeld. Snel na de uitspraak krijgt Dreyfus ech-ter gratie van president Emile Loubet. In 1906 wordt Dreyfus uiteindelijk definitief vrijgesproken en gaat volledig gereha-biliteerd weer het leger in en zal voor Frankrijk deelnemen aan de Eerste Wereldoorlog.

De affaire Dreyfus heeft de Franse maatschappij grondig her-vormd. De halsstarrige houding van de Franse overheid werd overduidelijk gemotiveerd door de joodse achtergrond van Dreyfus. Om voortaan te voorkomen dat religieuze afkomst

87

DS

een rol speelt in staatszaken, zal de affaire uiteindelijk leiden tot de wet op de laicité van 1905, waarin kerk en staat defini-tief gescheiden worden.

� laicité; mensenrechten; zola

DSDe Citroën DS is een revolutionaire auto die ruim een halve eeuw na haar introductie nog steeds betovert. Na het bijna-faillissement in de jaren dertig zocht Citroën naar een opvol-ger van de Citroën 7, de Traction Avant. De keuze valt op een innovatief en groter model, de voiture de grande distribution (VGD). Onder leiding van André Lefèvre, van oorsprong een vliegtuigontwerper, gebruikt men technieken uit de vlieg-tuigindustrie bij het ontwerp zoals luchttunneltests en een betere verdeling van de massa. De auto moet in 1940 op de markt komen, maar door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wordt de ontwikkeling stopgezet. Na de oor-log wordt alle energie gericht op het uitbrengen van de 2CV en het plan voor de VGD verdwijnt in een la.

De Franse schrijver Roland Barthes schreef

kort na de introductie van de DS lovende

woorden en noemt haar “la déesse”, de godin die

een definitief keerpunt markeert in de mythologie

van de auto.21

Begin jaren ’50 wordt de ontwikkeling van de baanbreken-de VGD in het grootste geheim weer opgepakt. Flaminio Bertoni, die eerder al de Traction en de 2CV ontwierp, schetst de vloeiende en elegante lijnen die later de DS moeten wor-den. In oktober 1955 is het dan eindelijk zover: op de Salon de l’Automobile in Parijs wordt de DS19, de nieuwe Citroën ge-

88

DS

presenteerd. Tegelijkertijd is de auto te zien bij honderden dealers door het hele land. Het nieuwe model slaat in als een bom. De auto heeft een hydropneumatische vering, veel bin-nenruimte, een panoramische voorruit, stuurbekrachtiging, schijfremmen en voorwielaandrijving. Het publiek is direct onder de indruk. De bestellingen stromen binnen: aan het einde van de eerste dag zijn er al 12.000 besteld. Men moet wel een jaar geduld hebben voordat de DS geleverd wordt. In 1967 wordt het model ingrijpend aangepast: de koplampen verdwijnen in de motorkap en draaien mee als een bocht ge-nomen wordt. De laatste en 1.456.115e DS20 rolt van de lopende band in april 1975. Het mythische model wordt vervangen door de CX. Tot op de dag van vandaag rijden duizenden ver-zamelaars over de hele wereld trots en liefdevol rond met hun onverwoestbare DS.

� citroën; deux chevaux

Ducasse, Alain[*13 september 1956, castel-sarrazin; kok]

De boerenzoon Ducasse leert op 16-jarige leeftijd tijdens een stage de kneepjes van het vak, gaat naar een kokschool maar houdt het daar snel voor gezien. Niet lang na een vliegtuig-ongeluk, waarbij hij de enige overlevende is, krijgt Ducasse een contract bij de Société des Bains de Mer in Monte-Carlo. Het bedrijf dat het beroemde casino bezit stelt als voorwaarde dat

89

DUCASSE

hij binnen drie jaar drie Michelinsterren krijgt voor het res-taurant Louis XV. Hij is dan nog maar 33 jaar oud en bereikt in slechts 33 maanden het gestelde doel. Hij is dan een van de jongste chefs ooit met drie sterren.

Anno 2009 heeft Ducasse negentien Michelinsterren, werkt hij voor meer dan twintig restaurants en hotels, maar hij be-zit er bijna geen enkele. Zijn inkomsten komen uit een ma-nagementfee. Bij het Ducasse-imperium werken bijna 2000 mensen. Hij heeft een kookschool in Parijs, een uitgeverij, en bedenkt in samenwerking met de ESA voedsel voor astronau-ten. De restaurants in de Eiffeltoren, waaronder het beroem-de Jules Verne, staan sinds 2007 ook onder zijn leiding.

In de zomer van 2008 verwerft Ducasse de nationaliteit van Monaco, waar hij zijn carrière ooit begon. Naar eigen zeggen omdat hij altijd een Monegaskisch hart heeft gehad. Volgens de criticasters omdat hij in zijn geboorteland Frankrijk te veel belasting moet betalen.

� cuisine; eiffeltoren; michelin gids; monaco

De etablissementen waar Alain Ducasse met de keukenrol zwaaitJules Verne (Eiffeltoren) -

ParijsLe Louis XV - Monte-CarloAlain Ducasse au Plaza

Athénée - ParijsLa Bastide de Moustiers -

Moustiers Sainte-MarieL’Hostellerie de l’Abbaye de

la CelleL’Andana - Castiglione della

Pescaia (Italië)Domaine des Andéols - Saint-

Saturnin-lès-AptAdour Alain Ducasse at The

St. Regis - New York

Le Relais Plaza - ParijsLe Relais du Parc - ParijsSpoon - Parijs, Mauritius,

Saint-Tropez, Hong KongBar & Boeuf - Monte-CarloMix - Las VegasBeige - TokioBe - Parijs, TokioAux Lyonnais - ParijsBenoit - Parijs, Tokio en New

YorkRech - ParijsAlain Ducasse at the

Dorchester - Londen

90

EIFFEL

Eiffel[1] Alexandre Gustave ~.[*15 december 1832, dijon-†27 december 1923, parijs; Ingenieur en

architect]

In het begin van zijn loopbaan wijst niets er op dat deze man zijn naam en zijn kunnen zal verbinden aan de twee con-structies die later de bekendste iconen van de planeet zouden worden. Op de École centrale in Parijs wordt Eiffel opgeleid tot chemicus maar na zijn studie wordt hij secretaris van spoor-wegingenieur Nepveu. Daar leert hij het vak van civiel inge-nieur en specialiseert zich in ingenieuze metaalconstructies. Eiffel bouwt vooral veel spoorbruggen, waaronder de majes-tueuze brug over de Douro in Porto, maar ook de constructies binnenin het Vrijheidsbeeld in New York. Zijn — letterlijke — hoogtepunt is uiteraard de 300 meter hoge toren voor de Wereldtentoonstelling van 1889. De toren bezorgt hem wereldwijde roem. In 1890 vraagt hij een concessie aan voor de nog aan te leggen Parijse metro. Dat plan gaat echter niet door, evenmin als zijn idee voor een tunnel onder het Kanaal. Een latere affaire legt een smet op zijn reputatie en betekent het einde van zijn carrière. Eiffel werkte mee aan de bouw van twaalf sluizen in het in aanleg zijnde Panama-kanaal. De Compagnie de Panama, onder leiding van de Franse ingenieur Ferdinand de Lesseps is, zonder dat Eiffel het weet, corrupt en kampt met grote financiële problemen. Het faillissement is onafwendbaar en de onderneming wordt een politieke af-faire. Eiffel wordt aangewezen als één der veroorzakers, maar wordt later verschoond. Na de Panama-affaire is zijn eer ge-krenkt en richt hij zich op de wetenschap. De Eiffeltoren

91

EIFFEL

blijkt prima geschikt voor meteorologische waarnemingen en allerlei zwaartekracht en aerodynamische experimenten.

De onderneming in metaalbouw die Eiffel heeft opgericht, bestaat nog steeds en is onderdeel van de groep Eiffage. De groep heeft onder andere het Viaduct van Millau [2004] ge-bouwd; geheel in de geest van Eiffel is het de hoogste brug ter wereld.

� belle époque; metro; vrijheidsbeeld[2] Tour ~. De plannen om een 300 meter hoge toren in Parijs

te bouwen dateren al van het midden van de 19e eeuw. Verschillende projecten worden voorgesteld voor de Wereldtentoonstelling van 1889 maar uiteindelijk sleept Gustave Eiffel de opdracht in de wacht. Eiffel tekent de to-ren niet zelf, maar koopt het ontwerp van zijn medewerkers Emile Nouguier en Maurice Koechlin. De toren, die in eerste instantie ‘Gallia’ heet, wordt in 26 maanden gebouwd voor rekening van Gustave Eiffel. Hij krijgt een concessie om de toren gedurende twintig jaar te exploiteren. Het eerste jaar komen er al 2 miljoen bezoekers en daarmee is Eiffels inves-tering nagenoeg terugbetaald. De concessie wordt in 1910 verlengd met zeventig jaar, maar in 1921 schenkt Eiffel ‘zijn’ toren aan de Franse staat.

In 1898 wordt het eerste radiosignaal verstuurd tussen de Eiffeltoren en het Panthéon. Daarmee is de toren de hoog-

Eiffeltorenfeiten22

Gewicht metalen structuur: 7300 tonAantal antennes: 120Treden naar de top: 1665Oorspronkelijke hoogte: 300 meterHuidige hoogte (met antennes): 324 meterHoogste platform: 276 meter

92

EIFFEL

ste antenne ter wereld. De eerste publieke radio-uitzending in Europa vond in 1921 plaats vanaf de toren. Vier jaar later volgden de eerste experimentele televisie-uitzendingen. Het blijft het hoogste gebouw ter wereld tot in 1930, als het Chrysler Building in New York wordt opgeleverd. De elegante ijzeren dame is nu één van ’s werelds bekendste iconen. Met bijna zeven miljoen bezoekers per jaar, en 240 miljoen sinds de opening, is het tevens het drukst bezochte betaalde mo-nument op aarde.

� belle époque; ducasse

De Eiffeltoren figureert in tientallen films. Als

de toren overdag gefilmd wordt is dat gratis

voor de filmmakers, maar zodra de lichten aangaan

moet er betaald worden om de Eiffeltoren in beeld

te brengen. Er heerst namelijk auteursrecht op de

verlichting, maar niet op de toren zelf.

Encyclopédie[v., gr.: enkuklios paideia, ‘geheel van kennis voor onderwijs’]

De titel Francyclopedie is wellicht een flauwe woordspeling, maar wel degelijk gepast. De moderne encyclopedie is na-melijk een Franse uitvinding. In 1751 namen schrijver Denis Diderot [*1713-†1781] en wiskundige Jean le Rond d’Alembert [*1717-†1783] het initiatief tot het uitgeven van een boek met alle beschikbare kennis. Hun model was de 14e eeuwse Arabische historicus en filosoof Ibn Khaldoun. Hij schreef Al-Muqaddima, een werk dat eveneens alle kennis probeerde te omvatten. Voor Diderot en d’Alembert was geen onderwerp te klein of te groot om te beschrijven en zij riepen de hulp in van toonaangevende schrijvers als Montesquieu, Voltaire en Rousseau.

93

ENTENTE CORDIALE

Het wordt een enorm ambitieus project en het vlaggenschip van de Verlichting. De Encyclopédie bevat uiteindelijk 72.000 artikelen in 28 delen, rijkelijk geïllustreerd met gravures. Het werk verwerft snel faam, niet alleen bij de Parijse elite, maar ook in de provincie en andere Europese landen. Ondanks het feit dat de kopers van tevoren moesten betalen, wordt de Encyclopédie een bestseller. Op de eerste 1700 exemplaren wordt snel volledig ingetekend, waarna de oplage verhoogd wordt met 4.000 exemplaren. In 1759 werd de Encyclopédie verboden; de makers riskeerden gevangenschap maar het werk ging gewoon door. Vanaf 1762 mocht de Encyclopédie weer verspreid worden. De laatste twee delen verschijnen tien jaar later. Het wordt uiteindelijk een standaard referen-tiewerk en heeft een enorme invloed gehad op de Westerse wetenschappelijke wereld.

� revolutie; voltaire

Entente cordiale[v., ‘hartelijke verstandhouding’]

Frankrijk en Groot-Brittannië zijn elkaars gedroomde vijan-den. Na eeuwenlang met bacon and beans en kikkerbilletjes naar elkaar gegooid te hebben, was het in 1904 tijd voor een verzoenende handdruk. Men zag eindelijk in dat er meer ge-zamenlijke belangen dan tegenstellingen waren. De Entente cordiale, zoals de overeenkomst luidde, begon met het erken-nen van elkaars gebieden en handelsrechten in Noord-Afrika, Azië en Canada en veranderde langzaam aan in een langdurig vredespact. Al verschillen de twee ook nu nog regelmatig van mening over zaken als Europa en sociale rechten, de Entente is nog steeds van kracht. Het meest sprekende symbool van het bondgenootschap is zonder twijfel de Kanaaltunnel, die de afgelopen vijftien jaar meer gedaan heeft voor de Brits-Franse banden dan alle politici uit beide landen in de 20e eeuw. Inmiddels hebben de afgelopen jaren duizenden

94

ENTENTE CORDIALE

Britten zich gevestigd in een brede strook van Duinkerken tot de Dordogne. Andersom hebben jonge Fransen massaal de oversteek gewaagd: geschat wordt dat er alleen in Londen al ruim 300.000 Fransen wonen. De financiële crisis heeft die volksverhuizing afgeremd, maar in betere tijden zal men zich ongetwijfeld weer enthousiast in elkaars land vestigen.

� eurostar

Escoffier, Georges Auguste[*28 oktober 1846, villeneuve-loubet-†12 februari 1935, monte-carlo;

chef, restauranthouder, schrijver]

Escoffier legde de basis voor de wereldwijde roem van de Franse keuken. Samen met César Ritz stond Escoffier aan de basis van de legendarische Ritz hotels. In de Frans-Pruisische oorlog van 1870 werkte hij als kok in het leger waar hij zich bewust werd van het belang van logistiek. Hij dacht goed na over het functioneren van een keuken en verdeelde de ver-schillende secties in brigades. Als eerste begon hij de service russe, waarbij de gangen achter elkaar worden opgediend in de volgorde van de menukaart. Zijn Guide culinaire uit 1903 bevat meer dan 5000 recepten is het basiswerk geworden voor iedere kok.

� cuisine; ducasse; goncourt

Escoffier bedacht vele nieuwe gerechten, waar-

onder een beroemd geworden dessert. In 1892

verblijft de Australische operazangeres Nellie

Melba [1861-1931] in Escoffiers Savoy Hotel in

Londen. Verrukt over haar prachtige stem serveert

Escoffier haar de dag na een optreden een zilveren

bord met perziken op een bed van vanille-ijs en

overgoten met frambozensaus: de Pêche Melba.23

95

EXCEPTION FRANÇAISE

EurostarSnelle trein die sinds 1994 via de vijftig kilometer lange Kanaaltunnel de steden Brussel, Lille, Parijs en Londen met elkaar verbindt. De Eurostar legt het traject Brussel-Londen af in slechts 1 uur en 50 minuten, een ritje dat bo-vendien volledig co2 neutraal is. Er zijn tegenwoordig veel Eurostarforenzen: mensen die wonen in Parijs of Brussel en werken in Londen of andersom. Ook heeft de snelle verbin-ding en het reisgemak ervoor gezorgd dat veel Britten nu in de streek rondom Calais wonen, maar in Londen of Zuidwest Engeland zijn blijven werken.

Bijna twee eeuwen lang was er gedroomd over een permanen-te verbinding via het Kanaal tussen Engeland en Frankrijk. In 1881 werd er al aan beide zijden een twee kilometer lange tunnel geboord, maar die werd uiteindelijk stopgezet om militaire redenen. De twee aartsvijanden waren nog bang dat de een de ander via de tunnel zou binnenvallen. Uiteindelijk besluiten Maggie Thatcher en François Mitterrand in 1986 tot een dubbele treintunnel tussen de twee landen, op voor-waarde dat er nooit één cent overheidsgeld ingestoken zou worden. Dat gebeurde inderdaad niet en Eurotunnel, de ex-ploitant, kampte twintig jaar met financiële problemen. In 2008 werd voor het eerst (een bescheiden) winst gemaakt.

� eiffel; entente cordiale; mitterrand; tgv

Exception française[v., ‘de Franse uitzondering’]

In 1993 bereikte Frankrijk dat voor culturele creaties in de in-ternationale handel andere regels gelden dan voor ‘gewone’ producten. Cultuur, en dan natuurlijk met name de Franse cultuur, moest beschermd worden tegen de grote boze ka-pitalistische markt. Of de kwaliteit van de Franse cultuur daadwerkelijk exceptioneel is, is een vraag die bij de Fransen

96

EXCEPTION FRANÇAISE

niet eens opkomt. “In Frankrijk doen we dingen nu eenmaal anders en vaak beter,” is daarbij de gedachte. De Unesco nam in 2005 de redenering van Frankrijk over, waarmee de uit-zondering mondiaal werd. De conventie werd bijna unaniem aangenomen door 151 landen. Alleen de VS en Israël stemden tegen. Vooral de Amerikanen zien de uitzondering als een vorm van protectionisme en derhalve als een bedreiging voor de lucratieve inkomsten van de entertainmentindustrie. De Franse cultuur wordt actief ondersteund met een groot aan-tal regelingen. Zo is er de vaste boekenprijs, de verplichting van radiostations om minimaal 40% Franstalige muziek uit te zenden en zijn televisiestations verplicht om te investeren in Franse films. Het beleid heeft er toe geleid dat Frankrijk een levendige muziekindustrie kent en na Hollywood en Bollywood de grootste filmindustrie ter wereld heeft.

“L’exception française” is ook een excuus voor het verklaren van allerlei fundamentele problemen zonder verder te kijken naar de achterliggende oorzaken. De hoge werkloosheid? De rellen in de voorsteden? Genereuze landbouwsubsidies? “Ah, une exception française!”

� chanson; cinema; frankrijk; mensenrechten

FestivalFransen zijn gek op festivals. Ieder cultureel, historisch, fol-kloristisch of culinair onderwerp is goed genoeg om haar eigen festival te hebben. Een Camembert festival, een an-douillette festival, het feest van het stripverhaal, tientallen

97

FOIE GRAS

filmfestivals en muziekfestivals en zelfs een festival gewijd aan de wind: voor iedere smaak is er een gepaste feestmuts.Het feestseizoen wordt meestal geopend op 21 juni met het Fête de la Musique (inmiddels overgewaaid naar meer dan hon-derd landen). In stad en land treden dan tot diep in de nacht gerenommeerde artiesten op, zij aan zij met amateurmuzi-kanten. Die laatsten laten hun vaak hemeltergende klanken ongegeneerd los op de oren van tienduizenden feestvierders die de langste nacht van het jaar aangrijpen om massaal dronken te worden.

Foie gras[m., ‘vette lever’]

Ganzen zijn al lekkernijen sinds zeker 2500 v.C. In Egypte, waar de gans een heilig dier was, bestonden verschillende manieren om de gans te bereiden. Het is echter niet duide-lijk of daar ook foie gras bij hoorde. De joden, die als slaven werkten voor de Egyptenaren, brachten de culinaire kennis vervolgens mee naar de Grieks-Romeinse wereld. De eerste bron die foie gras noemt is Herodotus [1e eeuw v.C.] waar het gerecht tijdens een banket genoemd wordt. Soms werden de vette levers ook gebruikt om de toekomst te voorspellen. Bij de Romeinen was foie gras een geliefd gerecht en zij waren degenen die het gerecht in Gallië introduceerden. Zij voer-den de ganzen met vijgen en noemde de lever jecur ficatum;

Enige bekende Franse festivalsFilmfestival Cannes – 3e week meiTheaterfestival – Avignon – juliLes vieilles charrues – Bretagne - juliRock en Seine – Parijs – eind augustusLa nuit blanche – Parijs – begin oktoberLe festival du Vent – Cali – eind oktoberDaarnaast zijn er in de wijnstreken oogstfeesten en in het zuiden talloze feria’s.

98

FOIE GRAS

alleen de term ficatum bleef over. Dat werd uiteindelijk in het Frans verbasterd tot foie en fegato in het Italiaans. Tussen de 5e en de 16e eeuw wordt de foie gras nauwelijks nog gege-ten. In het midden van de 18e eeuw ontdekken de Fransen de ganzenleverpâté geproduceerd door de Joden in Metz en Straatsburg. Aan het eind van de 19e eeuw staat foie gras op de menu’s van de beste restaurants in Parijs. Tegenwoordig is foie gras voor de Fransen een van de hoogtepunten van de gastronomie. Het wordt vooral erg veel gegeten rond kerst en oud en nieuw. Ganzenlever is zo geliefd dat in 2006 een wet is aangenomen die bepaalt dat foie gras onderdeel is van het culturele en culinaire erfgoed van Frankrijk. Een eventueel verbod van de EU is daarmee nagenoeg onmogelijk gewor-den.

De beroemde Italiaanse componist Gioacchino

Rossini [*1792-†1868] was een grote smul-

paap en een verdienstelijk koker. Hij hield zoveel

van koken dat hij in 1857 in Parijs ging wonen.

Rossini bedacht twee gerechten met foie gras. De

Tournedos Rossini is een tournedos met daarbo-

venop een stuk gebakken foie gras gemarineerd in

madera, en staat ook nu nog op de kaart van veel

restaurants. Zijn andere gerecht komt men zelden

meer tegen: Macaroni à la Rossini, grote macaroni

gevuld met ganzenlever, truffels en ham.

Foie gras eet u gekookt, gebakken, of in een pâté. Simpel met wat peper en grof zeezout en eventueel met toast of bri-oche en gelei. U drinkt er een wat zoetere witte wijn bij als Gewürztraminer, Pinot gris of Sauternes, hoewel de laatste wat te zwaar is om de wijnen van de volgende gangen nog te

99

FOIE GRAS

kunnen proeven. U kunt uw maaltijd ook beperken tot foie gras. Drink dan een Château d’Yquem 1921. Foie gras en de wijn vormen een prachtig huwelijk en een welverdiend eer-betoon aan de gans of eend.

Tegenwoordig is slechts één op de tien levers afkomstig van de gans. De rest is eendenlever. Grofweg 80% van alle foie gras wereldwijd wordt geproduceerd in Frankrijk (21.000 ton in 2008), driekwart daarvan wordt geconsumeerd in eigen land. Ook Hongarije, Bulgarije, Canada, de VS en China maken foie gras. Sinds 2000 neemt de consumptie van foie gras jaarlijks toe, mede als gevolg van succesvolle e-commerce sites. Het merendeel van de Franse foie gras komt uit het zuidwesten (Gers, Périgord, Landes) en een klein deel uit de Elzas.

In twee tot drie weken worden de gevederde vrienden ‘gega-veerd’, oftewel volgepropt met maïs, waardoor hun levers op-zwellen tot epische proporties. De manier waarop foie gras verkregen wordt, is voor sommigen een gruwel. Ieder jaar is er wel weer een toprestaurant, een winkelketen of in 2007 zelfs het Nederlands koningshuis dat door de zwakke knieën gaat en uit vrees voor negatieve publiciteit foie gras van het menu haalt. Nergens voor nodig. Ganzen en eenden worden gevoed met een slang en hoewel dat er wellicht niet zo smake-lijk uitziet, is het geen mishandeling. In tegenstelling tot wat de voor dierenpropaganda gevoelige Nederlander denkt, is de

100

FOIE GRAS

productie van foie gras dus niet per definitie dieronvriende-lijk en de meeste vee- en dierenartsen zijn het daar met elkaar over eens. De lever zwelt op als gevolg van een natuurlijk pro-ces (namelijk het opslaan van voeding voor de migratietocht) en is geen ziektesymptoom. Als een gans gestrest zou zijn door het voederen, was de vorming van een grote lever uitge-sloten. Foie gras-producenten worden streng gecontroleerd en vergeleken met de gruwelen van de bio-industrie valt het allemaal wel mee. Overigens is de productie van foie gras in Nederland verboden, maar, geheel in lijn met de gedoogtra-ditie, de import en consumptie niet. Gelukkig maar. U kunt dan ook zonder gewetenswroeging van foie gras genieten.

� canard

Fonctionnaire[m., ‘ambtenaar’]

De Fransman is gek op zijn ‘service public’, maar zal geen kans voorbij laten gaan om te klagen over die vreemde dier-soort, de ‘fonctionnaire’. De Franse overheid is een van de grootste werkgevers van Europa, maar is niet in staat te zeg-gen hoeveel ambtenaren er precies zijn. Het zijn er zeker 5,2 miljoen en dat aantal stijgt nog steeds. In totaal krijgt ruim een kwart van de beroepsbevolking op een of andere manier zijn inkomen van de overheid.24 Vraag Franse pubers waar zij later werken willen en negen van de tien zullen antwoorden “Dans le service public,” bij de overheid. De tiende respon-dent was ten tijde van de enquête waarschijnlijk net even aan het lunchen of aan het staken. Men verkrijgt echter alleen toegang tot een overheidsbaan na het succesvol afleggen van een verplicht examen, het zogenaamde concours. Zelfs een stratenveger of postbode ontkomt er niet aan. Hierna is men verzekerd van de titel van ‘ambtenaar’ en, afhankelijk van het niveau van het concours (A, B of C), ook van een salaris dat nooit meer lager kan worden. De paar ambtenaren die hun

101

FRANC FRANÇAIS

plek inruilen voor een loopbaan in het bedrijfsleven, hebben wettelijk de mogelijkheid om binnen zes jaar terug te keren naar hun oude post bij de overheid, inclusief bijbehorend sa-laris en andere privileges.Het is nagenoeg onmogelijk een Franse ambtenaar te ont-slaan, de positie is veilig tot aan het pensioen. Wanneer een ambtenaar de hele dag wenst te slapen op zijn bureau staan daar in principe geen sancties tegenover. Een slapende amb-tenaar is een fout van de chef die zijn personeel kennelijk niet goed genoeg motiveert. Die op zijn beurt weer kan verwijzen naar zijn chef, en zo verder.

Volgens een Italiaans onderzoek naar Europese

ambtenaren betaalt de Fransman met 5.765

euro per jaar het meeste voor het ambtenarenap-

paraat. Op de tweede plaats komen de Italianen

en daarna Groot-Brittannië en Duitsland. De kos-

ten in Spanje zijn het laagst: 3.247 euro.

Franc français[m., ‘franse Frank’, munteenheid]

De frank werd voor het eerst geslagen in december 1360. Koning Jan II de Goede was in 1356 door de Engelsen krijgs-gevangene gemaakt en de Engelsen wilden hem alleen laten gaan tegen betaling van een enorme som losgeld. Om dat geld bij elkaar te krijgen werd een nieuwe belasting inge-voerd waarmee men de koning kon bevrijden (‘affranchir’). Tegelijkertijd werd er een nieuwe munt uitgebracht met daarop de beeltenis van de koning te paard en de inscriptie ‘Francorum Rex’, koning der Franken. Enkele maanden la-ter krijgt het muntstuk officieel de naam ‘franc’. De woor-den ‘franc’ en ‘libre’ waren synoniem in die tijd en met het

102

FRANC FRANÇAIS

nieuwe geld werd de Franse koning uiteindelijk vrijgekocht. Daarmee was de Franse Frank (FF) de officiële munteenheid geworden en zij zou dat blijven tot 1999, met uitzondering van de periode 1641-1795 toen Frankrijk de gouden Louis en de zilveren Ecu gebruikte.

Na de Tweede Wereldoorlog was de franc redelijk instabiel en moest er regelmatig gedevalueerd worden. In 1958 voerde Charles de Gaulle daaarom de nouveau franc in die de ancien franc door honderd deelde: 500 anciens francs werden nu 5 nouveaux francs. Oudere Fransen praten ook nu nog steeds in miljoenen als ze bijvoorbeeld een nieuwe auto gaan ko-pen. Voor Nederlandse vakantiegangers was het lange tijd altijd gemakkelijk omrekenen van de franc naar de gulden: gewoon delen door drie. Op 1 januari 1999 werd het omreke-nen nog makkelijker: de franc werd toen, net als de gulden, ingeruild voor de euro, waarbij 6,55957 FF voortaan één euro waard was. De franc is nu nog in gebruik als betaalmiddel in Zwitserland en in de meeste Franstalige Afrikaanse landen.

Français[m., ‘franse taal’]

Het Frans is een Romaanse taal die voortkomt uit de langue d’oïl, de verzameling talen die gesproken werden in het noor-den van het huidige Frankrijk. In het zuiden sprak men de langue d’oc. Oc en oïl slaan op de manier waarop het woord ja werd uitgesproken. De eerste tekst in de voorloper van het Frans is de Séquence de sainte Eulalie, een gedicht uit 880 of 881 n.C. Vanaf de 13e eeuw ontstaat het moderne Frans. In 1539 wordt het de officiële juridische en administratieve taal. Het was de taal van de elite en werd niet of nauwelijks gesproken door de bevolking. Vanaf de Revolutie wordt het Frans meer verspreid, maar tot in 1850 sprak slechts een kwart van de Fransen de taal. Door onderwijs en onderdrukking werd het

103

FRANKRIJK

Frans eind 19e eeuw uiteindelijk de taal van de meerderheid.Regionale talen en dialecten zijn nog steeds in gebruik, maar werden tot voor kort niet officieel gesteund. Sinds de Grondwetswijziging van 2008 worden regionale talen echter expliciet erkend als onderdeel van de Franse cultuur. Dat zou kunnen leiden tot een nieuwe opleving van bijvoorbeeld het Bretons, het Baskisch, het Catalaans en het Corsicaans.

Een groot aantal landen heeft het Frans als officiële taal, met name in de voormalige koloniën in Afrika. Het is wereld-wijd de moedertaal van ongeveer 185 miljoen mensen. De Francophonie wordt graag gebruikt als vreedzaam bindmid-del tussen verschillende volken en culturen en actief onder-steund door de regering in Parijs. Tot aan 1919 (het Verdrag van Versailles) was het Frans ook de taal van de internatio-nale diplomatie. Al zijn Engels en Spaans inmiddels veel belangrijker geworden, het Frans is nog steeds de officiële (werk)taal van instanties zoals de Verenigde Naties en het Internationaal Olympisch Comité.

In theorie moet alle communicatie in Frankrijk in het Frans plaats vinden. Dat betekent dat reclames, menukaarten et cetera in het Frans vertaald moeten zijn. In advertenties met een Engelse slagzin levert dat vreemde linguïstische vonds-ten op.

� académie française; loucherbem; québec; verlan

Frankrijk655.689 km2, waarvan 543.965 km2 voor het Europese vaste-land, 111.724 km2 overzee. Inwoners: 64,3 miljoen25. Hoofdstad: Parijs. Officiële taal: Frans. Staatshoofd: president Nicolas Sarkozy. Munteenheid: euro. Internetafkorting: .fr. In opper-vlakte is Frankrijk groter dan Italië en Groot-Brittannië sa-men, het aantal inwoners van de drie landen is vergelijkbaar.

104

FRANKRIJK

Lang is onduidelijk geweest welk gebied nu precies bedoeld werd met de aanduiding Francia. Voor de Romeinen was het het gebied rondom de Rijn en de Loire dat bewoond werd door de Franken, de Germaanse stam van ‘vrije mannen’. Onder de Karolingiërs (8e-10e eeuw) worden de contouren wat duidelijker en tekent zich er een politieke en militaire een-heid af. De titel van het staatshoofd is rex Francorum, koning der Franken. Lodewijk de 9e is de eerste die zich Roi de France noemt, koning van Frankrijk. Tot in de 14e eeuw bedoelt men het huidige Noord-Frankrijk als men het over Frankrijk heeft. In de 17e eeuw ontwikkelt het land zich tot een wereldmacht met kolonies in elke uithoek van de aarde. Die grote interna-tionale rol is na Tweede Wereldoorlog behoorlijk geslonken, hoewel de Fransen zelf zich daarvan soms niet bewust lijken te zijn.

De economie zit sinds eind jaren tachtig in het slop en het is Frankrijk sindsdien niet gelukt dezelfde dynamiek te creëren als andere Europese landen vóór de crisis. De laatste jaren is Frankrijk gedaald naar een 16e plek van op de lijst van ’s we-relds meest competitieve landen (Nederland staat 8e, België 19e)26. Paradoxaal genoeg kent Frankrijk een groot aantal goeddraaiende multinationals, waaronder veel wereldwijde marktleiders. Misschien komt dat door het feit dat het het land is waar de spreekwoordelijke god nog steeds graag woont.

� frans; hexagone; métropole

French kiss[1] Een French kiss, een tongzoen, heet in het Frans “un baiser

amoureux” of “rouler une pelle”. De Québecois gebruiken het werkwoord ‘frencher’. Waarom deze zoen der zoenen als Frans beschouwd wordt is niet helemaal duidelijk. De term is ergens na de Eerste Wereldoorlog voor het eerst gebruikt

105

FROMAGE

door puriteinse Engelsen en Amerikanen die de Fransen, oh la la, kennelijk associeerden met amoureuze escapades en andere scabreuze maar o zo aangename activiteiten.

[2] Film uit 1995 geregisseerd door Lawrence Kasdan, met Meg Ryan en Kevin Kline in de hoofdrollen, waarin de hoofdrol-speelster naar Parijs vliegt om haar verloofde terug te win-nen. In plaats daarvan wordt zij verliefd op een smoezelige Franse oplichter.

Frites[v., ‘in olie gebakken’]

Pommes frites, patates frites, of simpelweg frites, zijn de hoeksteen van de Franse dis. In het Engels worden frieten French fries genoemd, waarschijnlijk omdat in de Eerste Wereldoorlog de Engelstalige soldaten de frieten in België leren eten. Omdat men er Frans sprak, werd aangenomen dat de frieten een Franse uitvinding waren. Maar in 1856 schrijft een Engels kookboek reeds over french fried potatoes27. Frieten zijn natuurlijk Belgisch en zo denken de Fransen er zelf ook over. Hoewel... Schrijver Roland Barthes was van mening dat frieten, in het gezelschap van een goede bifteck, een natio-naal symbool zijn.28 In Frans Vlaanderen zijn frites net als in België te krijgen in een fritekot, in de rest van het land staan ze als bijgerecht op de kaart van de meeste restaurants.

� bistro; cuisine

Fromage[m., lat.: caseus formaticus, ‘kaas gemaakt in een vorm’]

“Hoe wilt u een land besturen met 246 kazen?” vroeg Charles de Gaulle zich ooit vertwijfeld af. Maar aan die uitspraak zat een luchtje. Er zijn namelijk veel meer kazen in Frankrijk dan 246. Sommige fijnproevers schatten dat er wel duizend Franse kaassoorten bestaan. Hoeveel het er ook zijn, kaas heeft al eeuwen lang een prominente plek aan de Franse ta-

106

FROMAGE

fel. In 1292 stonden er achttien kaashandelaren ingeschreven bij het gilde der fruithandelaren in Parijs en acht jaar later waren het er al 26.

Harde korst, zachte korst, schimmelkaas, geitenkaas, stink-kaas: elke regio heeft zijn eigen specialiteit en de kazen kun-nen van streek tot streek enorm van smaak en bereidingswijze verschillen. Kaas wordt gegeten na het hoofdgerecht en voor het nagerecht. Het is dus geen dessert op zich. Vier verschil-lende soorten op een kaasplank is wel het minimum, maar meer mag ook. De kazen worden gegeten in volgorde van sterkte, met de klok mee van een zachte crèmekaas tot een scherpe roquefort. De kaas kan geserveerd worden met drui-ven, vijgen, brood en salade. Een oude rode port, een vettige rode wijn of een Sauternes maken de gang compleet.

Volgens de culinaire schrijver Brillat-Savarin [*1755-†1826] is “een maaltijd zonder kaas als een mooi meisje zonder oog.” Ter ere van zijn liefde voor kaas werd er zelfs een speciaal ro-mig kaasje naar hem vernoemd: de Brillat-Savarin, gemaakt in Normandië en Bourgondië.

� aoc; camembert; roquefort

Aan het begin van de Amerikaans-Britse inva-

sie in 2003 in Irak werd de weigering van de

Fransen om deel te nemen aan deze illegale oorlog

Nederland maakte lange tijd reclame in Frankrijk met ‘L’autre pays du fromage’, het andere kaasland. Maar de enige Nederlandse kaassoorten die enige bekendheid genieten in Frankrijk zijn Edam, Gouda (uitgesproken als ‘Koeda’) en de oranje Mimolette. Die laatste zult u in Nederland nergens vin-den, maar geldt voor de Fransen toch als typisch Nederlands. De term ‘Fromage de Hollande’ is sinds 1935 beschermd.

107

GAINSBOURG

vooral door de Amerikanen geïrriteerd ontvangen.

De Fransen werden gezien als lafaards en door de

Republikeinen daarom “Cheese-eating surrender

monkeys” genoemd. Dit was een belediging die

voor het eerst werd gebruikt in een aflevering van

de tekenfilmserie The Simpsons in 1995. Maar als

de Coalition of the Willing wat meer Franse kaas

gegeten had, dan was de hele Irak-episode wel-

licht wat voorspoediger verlopen.

Gainsbourg[1] Serge ~[*2 april 1928, parijs-†2 maart 1991, parijs; zanger, componist en acteur]

Serge Gainsbourg werd geboren als Lucien Ginsberg, zoon van Russisch-joodse immigranten. In de Tweede Wereldoorlog moet de familie onderduiken. Na de oorlog en na baantjes als schilder en teken- en zangleraar begint Gainsbourg als zan-ger in de pianobars van de casino’s aan de kust. Zijn eerste album, met het later beroemde nummer Le Poinçonneur des Lilas, verschijnt in 1959 en is een flop. In 1965 wint zijn liedje Poupée de cire, poupée de son, uitgevoerd door France Gall, het Eurovisiesongfestival.

Gainsbourg vond zichzelf zo lelijk dat hij geen spiegels in huis had, maar ondanks (of dankzij) zijn rauwe en onverzorg-de uiterlijk was hij altijd omringd door de mooiste vrouwen. Na een onstuimige relatie met Brigitte Bardot, ontmoet hij

108

GAINSBOURG

op de set van de film Slogan in 1968 de 22-jarige Engelse ac-trice Jane Birkin. Het stel wordt de Brangelina van de jaren zeventig. Hun duet Je t’aime... moi non plus is een wereldwijde hit. Zijn regelmatige provocaties beletten de virtuoos van de langue de Molière niet om een publiekslieveling te worden. Op de Franse televisie verschijnt Gainsbourg regelmatig dron-ken en kettingrokend. Steeds vaker treedt hij op onder de naam Gainsbarre, zijn destructieve alter ego. In 1991 overlijdt hij aan de gevolgen van een vijfde hartaanval. Zijn graf op de begraafplaats in Montparnasse is tot op de dag van vandaag drukbezocht.Gainsbourgs composities zijn muzikaal vaak vernieuwend en gewaagd, zijn teksten altijd virtuoos en inventief. Het aantal artiesten dat liedjes van Gainsbourg uitgevoerd heeft is enorm. Nog steeds heeft zijn unieke stijl invloed op de he-dendaagse muziek op zeer uiteenlopende artiesten als Tricky, Portishead, MC Solaar, Nick Cave en vele anderen.

� bardot; chanson[2] Charlotte ~[*21 juli 1971, londen; Actrice en zangeres. Dochter van Serge en Jane

Birkin]

Charlotte is niet alleen een populaire actrice, maar ook een verdienstelijk zangeres. Op 14-jarige leeftijd zingt ze met haar vader Lemon Incest, een zeer dubbelzinnig nummer. In de clip liggen ze beiden hand in hand halfnaakt op een groot bed. Charlotte maakt haar filmdebuut in 1984 in Paroles et

109

GONCOURT

musique. Cathérine Deneuve, een van Serge’s vele exen, speelt daarin haar moeder. In 1986 en 2001 wint ze een César. In 2006 verscheen haar succesvolle album 5:55.

� césar; chanson

Galette des Rois[v., ‘koningskoek’]

Rondom de jaarwisseling duikt in de boulangeries en de su-permarkten de Galette des Rois weer op: een platte, ronde koek van bladerdeeg gevuld met amandelspijs. De koek wordt door de Fransen gegeten op en rond 6 januari. De galette kent een lange traditie in het Franse leven. Lodewijk de Veertiende en de kerk vonden de koek heidens en verboden de lekkernij. Om het verbod te omzeilen, werd het feest omgedoopt in een buurtfeest. Na de Revolutie veranderde de koek in een Gâteau de l’Êgalité, maar het recept bleef gelijk.

In de koek zit een fève verstopt en degene die de boon vindt is de koning of koningin van de dag. De fève was oorspron-kelijk een boon, maar wordt sinds het einde van de 19e eeuw gemaakt van porselein en tegenwoordig ook van plastic. Het is meestal een poppetje. Er zijn zeer fanatieke verzamelaars, die zelfs op eBay met honderden hun bonen verhandelen. Zij heten fabofielen en hebben hun eigen vereniging.

Voor de fijnproevers: de beste galette van de regio Ile-de-France werd in 2009 gemaakt door bakker François Vacavant op 117, Avenue de l’Italie (13e arr.) in Parijs.

Goncourt[1] Edmond [*1822-†1896] en Jules [*1830-†1870] de ~. Twee

schrijvende broers die vooral veel historische werken publi-ceerden. Het bekendst werden de gebroeders Goncourt met hun dagboeken waarin zij in negen volumes hun eigentijdse

110

GONCOURT

maatschappij kritisch beschreven. Ze waren ook grote kunst-verzamelaars die de kunst van de 18e eeuw en de Aziatische kunst onder de aandacht van de Fransen brachten.

[2] Prix ~ Frankrijks belangrijkste litteraire prijs ingesteld bij testament van Edmond de Goncourt. De prijs wordt toege-kend door de leden van de Académie Goncourt, die voor het eerst bijeenkwamen in 1903, en kan alleen toegekend worden aan een Franstalig werk. Bovendien kunnen de schrijvers de prijs maar één keer winnen. De prijsuitreiking vindt jaar-lijks in november plaats. De winnende schrijver krijgt een bescheiden cheque van 10 euro, maar de prijs zorgt voor een extra verkoop van vele honderdduizenden exemplaren.

De tien juryleden, ook wel Les Dix geheten, komen sinds 1925 iedere eerste dinsdag van de maand, behalve in de zomer, bij-een in restaurant Drouant vlakbij de Parijse Opera. De jury-leden worden benoemd door coöptatie en alleen vervangen als ze overlijden, of als ze zelf opstappen. Dat kan lang duren. Sommige juryleden zijn inmiddels zo oud dat zij Gutenberg nog persoonlijk gekend hebben. Er is steeds meer kritiek op de Académie Goncourt. Niet alleen de hoge leeftijd van de ju-ryleden ondermijnt de geloofwaardigheid, maar hun beraad-slagingen zijn strikt geheim. Sommige juryleden worden er zelfs van verdacht bevriende uitgevers voor te trekken. De Académie heeft beloofd zich te beraden op hervormingen.

De Prix Goncourt werd in 1903 voor het eerst uitgereikt aan John-Antoine Nau voor de roman Force ennemie. De winnaars van de afgelopen jaren:2008: Syngué sabour – Pierre de patience van Atiq Rahimi2007: Alabama Song van Gilles Leroy2006: Les bienveillantes van Jonathan Littel2005: Trois jours chez ma mère van François Weyergans2004: Le soleil des Scorta van Laurent Gaudé2003: La maîtresse de Brecht van Jacques-Pierre Amette2002: Les ombres errantes van Pascal Quignard

111

GAULLE, DE

Gaulle[1] Charles André Joseph Pierre-Marie de ~[*22 november 1890, lille-† 2 november 1970, Colombey-les-Deux-Églises;

krijgsheer, schrijver, president]

Na een militaire opleiding gaat Charles de Gaulle het leger in. Hij vecht in de Eerste Wereldoorlog en raakt in 1916 ge-wond aan het front. Hij wordt gevangengenomen door de Duitsers en zit vast tot het einde van de oorlog. In de Tweede Wereldoorlog erkent De Gaulle het bewind van Vichy niet en gaat naar Londen. De Gaulle beschouwt zich als de chef van La France Libre, en na de bevrijding bezet hij een prominente plaats in de Franse politiek. Een fluwelen machtsgreep in 1958 maakt De Gaulle de eerste president van de door hem ontworpen Vijfde Republiek. De autoritaire Generaal vond dat Frankrijk nog steeds een wereldmacht was en daarom een atoombom moest hebben. Hij verwierp tot twee keer toe het Britse lidmaatschap van de EEG, maar was desondanks een groot voorstander van Europese integratie. De as Frankrijk-Duitsland was volgens hem de drijvende motor van Europa. Nadat hij het referendum van 1969 verliest, stapt De Gaulle op. Een jaar later komt de reusachtige Generaal te overlijden. Zijn politieke ideeën die als stroming de naam gaullisme hebben gekregen, beheersen nog steeds het Franse politieke denken. Het is een mengeling van vrije marktwerking en een geleide planeconomie met een grote rol voor de staat. Zijn

112

GAULLE, DE

nalatenschap is zo groot dat in nagenoeg elke gemeente wel een Avenue, Pont of Place heeft die de naam van Charles de Gaulle draagt.

� republiek; vichy[2] Charles de ~. Luchthaven ten noorden van Parijs. Afkorting:

CDG. De Parijzenaars zeggen ‘Roissy’ als ze het over de lucht-haven hebben, naar het dorpje waar het enorme vliegveld ligt. In vliegtuigbewegingen gemeten is CDG de grootste luchthaven van Europa, in aantallen passagiers de nummer twee.29

� airbus

Gourmand[m., ‘fijnproever’]

Een gourmand is in Frankrijk een graag geziene gast. Als u wordt uitgemaakt voor gourmand, is dat een compliment. Het doelt meestal op uw genot voor eten, maar het kan ook een erotische lading hebben. Als u uw eetlust aan tafel ge-paard laat gaan van een gastronomische eruditie en grondige wijnkennis, wordt u een gourmet genoemd en is uw ereplaats in de Franse culinaire hemel verzekerd.

Escoffier en zijn vrienden richtten in 1912 een speciale club op voor fijnproevers, La Ligues des Gourmands, die in korte tijd groot succes had over heel Europa. Het was de bedoeling dat op hetzelfde moment hetzelfde menu gegeten werd in alle hoofdsteden van de wereld. Duizenden clubleden deden er aan mee. Het laatste diner werd geserveerd in 1914.

� cuisine; escoffier

Grande écoleWaar de Grande Guerre voor de Fransen de enige echte oorlog is, is de Grande École de enige echte school. Dit curieuze en unieke systeem van superieur hoger onderwijs ontstond in de

113

GRANDE GUERRE

18e en 19e eeuw en is in zekere zin de erfgenaam van de prere-volutionaire jezuïetencolleges. Het zijn scholen als Sciences-Po, Polytechnique, ENA en HEC die geen enkele band hebben met de universiteiten, maar wel zwaar gefinancierd worden door de staat. De scholen leiden in theorie op tot het besturen van grote, vaak voormalige, staatsbedrijven of voor prestigi-euze functies bij de overheid. Zelfs al is iemand 55, dan nog is het enige element van belang de school die hij op 22-jarige leeftijd verlaten heeft. Een ‘normalien’, een ‘centralien’, een ‘polytechnicien’ een ‘énarque’ of simpelweg een ‘X-mines’ is een bijnaam die iedere afgestudeerde tot in zijn kist met trots zal voeren. De afgestudeerden vormen een exclusief en geslo-ten old boys network dat de ministeries en het bedrijfsleven domineert.

In tegenstelling tot de universiteiten, waar een bac voldoen-de is om toegelaten te worden, mogen de grandes écoles hun studenten selecteren. Dat gaat via een concours, een zwaar schriftelijk en mondeling toelatingsexamen, waarvoor twee tot drie jaar gestudeerd moet worden op een voorbereidende school, een prépa. Als men na dat examen wordt toegelaten, is dat reden voor een groot feest. Ouders zullen niet schro-men de toelating te belonen met grote cadeaus of zelfs nieu-we auto’s, nog voordat er één dag gestudeerd is. Er zijn ook scholen (de ENA en de ENS bijvoorbeeld) waar de studenten tijdens hun studie al een salaris ontvangen. In ruil daarvoor zijn zij wel verplicht tien jaar voor de overheid te werken.

� bac; fonctionnaire

Grande Guerre[v., ‘Grote Oorlog’]

Wanneer de Fransen over de Grande Guerre spreken, dan heb-ben zij het over de Eerste Wereldoorlog. Oudere Fransen zul-len zeggen “De Tweede Wereldoorlog was verschrikkelijk,

114

GRANDE GUERRE

maar het was niets vergeleken met de Grande Guerre.”

Als op 1 augustus 1914 Duitsland de oorlog aan Rusland ver-klaart, is de verwachting dat het conflict slechts kort zal du-ren. Het werd uiteindelijk een lange slopende tragedie. Het Westfront liep van de Belgische kust over Frankrijk naar Zwitserland. De twee partijen maakten lange stelsels van loopgraven in de modder en de kou, waarin soldaten onder gruwelijke omstandigheden hun lot afwachtten. De Duitsers en de Geallieerden werden gescheiden door een met mijnen en prikkeldraad bezaaid niemandsland. Op de elfde dag van de elfde maand van 1918 werd eindelijk de wapenstilstand ge-tekend. Frankrijk heeft dan 1,4 miljoen doden en 4,2 miljoen gewonden te betreuren. De oorlog eindigde definitief met het Verdrag van Versailles in 1919, waarbij Duitsland veroordeeld werd tot het betalen van enorme herstelbetalingen en de te-ruggave van het gebied Elzas-Lotharingen. De zware tol voor de Duitsers legde de kiem voor de Tweede Wereldoorlog.

De Eerste Wereldoorlog heeft tot op de dag van vandaag zijn sporen achtergelaten. Sinds 1918 is men onafgebroken bezig om de munitie op te ruimen die nog op de voormalige slag-velden ligt. Jaarlijks wordt op elf november, een vrije dag in Frankrijk en België, het einde van de ‘Grande Guerre’ in het hele land herdacht.

� alsace; renault; poilu

Grand Magasin[m., ‘groot magazijn’, warenhuis]

Parijs zou Parijs niet zijn zonder de Grands Magasins, de grote luxueuze warenhuizen waar alles onder één dak te koop is. Met de opkomst van de bourgeoisie eind 18e eeuw kreeg men steeds meer tijd om te winkelen en te flaneren. Er komen passages, overdekte winkelgalerijen waarin het winkelend

115

GRAND MAGASIN

publiek gevrijwaard werd van regen en opspattende mod-der van de wagens die door de onverharde straten reden. Op het hoogtepunt waren er alleen al in Parijs meer dan 150 pas-sages. De nieuwigheid gaat er echter snel vanaf als speciale winkels een groot assortiment ‘nouveautés’ presenteren, ar-tikelen zoals nieuwe stoffen en nieuwe meubels, alles voor vaste prijzen en met garantie.

In Le Bon Marché is in 1913 de allereerste

Olympische vlag gefabriceerd. Het logo, de

nu overbekende vijf ringen, was ontworpen door

Baron Pierre de Coubertin. Hij was geboren in een

straat achter het nu beroemde warenhuis en la-

ter oprichter en voorzitter van het Internationaal

Olympisch Comité. De in Parijs geweven vlag wap-

perde voor het eerst op de Olympische Spelen van

1920 in Antwerpen.

De ingrijpende stadsvernieuwing onder leiding van Haussmann, verandert Parijs in de modernste stad ter we-reld. Tegelijkertijd openen vele warenhuizen hun deuren, die Emile Zola in zijn roman Au Bonheur des Dames omschreef als de “Kathedralen van de handel.” Na de Eerste Wereldoorlog zijn de hoogtijdagen voorbij. Van ruim dertig grands magasins is nu nog slechts een handvol over. Le Bon Marché pretendeert het eerste echte warenhuis ter wereld te zijn. Het is in ieder geval het enige grand magasin dat nog bestaat op de Rive Gauche en is tevens het chicste. Het bestaat al sinds 183230 en is een tempel van luxe en een geliefde pleisterplaats voor de rijke inwoonsters van het 7e en 16e arrondissement. Op de an-dere oever, vlakbij het station Saint-Lazare, heeft zich dankzij de liniaal van Haussmann een enorm winkelgebied ontwik-

116

GRAND MAGASIN

keld. Le Printemps, opgericht door een voormalig werknemer van Le Bon Marché opent hier in 1865. De ernaast gelegen Galeries Lafayette opent haar deuren in 1896. In de volksere Rue de Rivoli staat de Bazar de l’Hôtel de Ville, beter bekend onder de afkorting bhv, en vooral geliefd vanwege de enor-me kelder die een grot van Ali Baba voor de doe-het-zelver is. In dezelfde straat staan de gebouwen van La Samaritaine, dat uit zou groeien tot het grootste warenhuis van Parijs. In 2005 sluit eigenaar lvmh van de ene op de andere dag definitief de deuren van dit grote magazijn.

� belle époque; haussmann; zola

Grands travaux[m., ‘grote werken’]

In de jaren tachtig van de vorige eeuw wilde de socialistische president Mitterrand een ambitieus stempel drukken op het land door een aantal enorme en spectaculaire gebouwen neer te zetten. Het ging met name om culturele instellingen zoals musea en muziekzalen. De Grands Travaux werden door het hele land, maar vooral in de hoofdstad neergezet. Het was meteen de laatste golf van grote architectonische verande-ringen in Parijs.

Er moest snel gebouwd worden, om maar vooral op tijd klaar te zijn voor 1989, het jaar waarin twee eeuwen Revolutie gevierd zou worden. Dat lukte niet in alle gevallen; het

Mitterrands Grote Werken en hun architectenInstitut du Monde Arabe [1988] – Jean NouvelLe Grand Louvre [1981-1999] – I.M. Pei Opéra de la Bastille [1989] – Carlos OttGrande Arche de la Défense [1989] – Johann Otto von SpreckelsenMinistère des Finances [1988] – Paul ChemetovCité de la Musique [1995] – Christian de PortzamparcBibliothèque Nationale [1996] – Dominique Perrault

117

GRENOUILLE

Louvre werd pas tien jaar later opgeleverd. Twintig jaar na Mitterrands bouwwoede wordt er met gemengde gevoelens naar de resultaten gekeken. De meeste gebouwen zijn niet meer weg te denken uit het Parijse landschap, maar de cre-aties hebben niet allemaal de tand des tijds goed doorstaan of zijn onpraktisch in het dagelijks gebruik. Jacques Chirac, Mitterrands opvolger, was bescheidener en liet slechts één gebouw na, het Musée du Quai Branly.

� bastille; bibliothèque nationale; mitterrand

De piramide van het Louvre is wellicht de meest

geslaagde van de Grands Travaux. Inmiddels

is deze ondergrondse ingang van het grootste mu-

seum ter wereld al lang te klein. Aanvankelijk was

de spectaculaire entree gebouwd om jaarlijks vier

miljoen bezoekers te ontvangen, maar dat zijn er

nu al meer dan acht miljoen.

Grenouille[1] Kikkerbillen worden al zeker sinds het einde van de 16e eeuw

in Frankrijk gegeten. Ze hebben niet zo heel veel smaak. Het gerecht lijkt nog het meeste op kip maar er moeten veel krui-den en knoflook aan te pas komen om de kikkerbillen enige smaak te geven. Fransen zijn niet de enigen die de amfibieën graag serveren, ook in China en Quebec worden gefrituurde of gebakken kikkerbilletjes gegeten.

� cuisine; québec

118

GRENOUILLE

[2] ‘Frog’ of ‘Froggy’ is de, meestal liefkozende, bijnaam die de Engelsen aan de Fransen geven. Het compliment wordt door de Fransen geretourneerd met ‘rosbif ’.

� entente cordiale

GuillotineArts en anatomieprofessor Joseph Ignace Guillotin [*1738-†1814] pleitte als afgevaardigde na de Revolutie voor een humanere executie van ter dood veroordeelden. In het ka-der van de Republikeinse gedachte zou iedereen op dezelfde manier geëxecuteerd moeten worden. Tot dan toe waren de meest pijnlijke methodes in gebruik. Alleen als men van goede komaf was kon men rekenen op de minder pijnlijke onthoofding met de bijl. Anderen werden gevierendeeld, verbrand of opgehangen. Aan dokter Antoine Louis werd gevraagd een machine te ontwerpen. Hij baseert zich op al bestaande Engelse en Italiaanse machines en komt met het idee van een schuine valbijl om de nek van de veroordeelde te doorklieven. Na wat testen op hooibalen, een levend schaap en drie lijken, wordt de executiemachine in 1792 in gebruik genomen. De guillotine had dus eigenlijk Louisette moeten heten en Guillotin zou het tot aan zijn dood betreuren dat het instrument zijn naam had gekregen.

De guillotine was zo effectief dat tijdens la Terreur [1793-1794], het schrikbewind na de Revolutie, tussen de 16.000 en 17.000 mensen onthoofd werden. In de maand juni 1794 werden in Parijs alleen al 2.000 mensen geguillotineerd. De guillotine zou tot in de 20e eeuw in gebruik blijven. In 1939 vindt in Versailles de laatste publieke onthoofding plaats. Op 10 september 1977 scheidt het scherpe mes voor het laatst een hoofd van een romp; vier jaar later wordt de doodstraf in Frankrijk afgeschaft.

� revolutie

119

HAUSSMANN

Hallyday, Johnny[*Parijs, 15 juni 1943 als Jean-Philippe Léo Smet; zanger, acteur]

De beroemdste rocker van de Franstalige wereld verkocht in een vijftigjarige carrière bijna 100 miljoen platen. Ook nu nog bereikt ieder nieuw album van Hallyday een nummer één plek. In 2009 neemt hij met een grote tournee afscheid van zijn inmiddels grotendeels bejaarde publiek.

� chanson

Haussmann, George Eugène[*27 maart 1809, parijs-†11 januari 1891, Parijs]

Geen man heeft een groter stempel gedrukt op Parijs dan Haussmann. In twee decennia veranderde hij het middel-eeuwse Parijs van een onveilige, stinkende provinciestad in de modernste stad ter wereld. Onder Napoléon III worden tien bruggen over de Seine gebouwd en kazernes op strategische plekken om de bevolking te beschermen. Waterleidingen en riolen worden aangelegd, evenals verharde straten met gasverlichting. Nieuwe openbare parken, stations, de gi-gantische opera en de warenhuizen beantwoorden aan de behoeften van de burgerij die meer en meer vrije tijd had. De vernieuwingen stuitten ook op weerstand en de Parijzenaars noemden Haussmann vanwege de vernielingen Atilla de Hun. Toch zou de nieuwe stad eind 19e eeuw een enorme aan-trekkingskracht uitoefenen op kunstenaars, wetenschappers en intellectuelen. Het Parijs van Haussmann is de stad met grote boulevards en avenues zoals we haar nu kennen en een appartement in een immeuble haussmannien is synoniem voor een goed adres. De gigantische ingrepen die Haussmann

120

HAUSSMANN

deed, hebben helaas wel tot gevolg gehad dat er nog maar weinig terug te vinden is van de middeleeuwse bebouwing.

� belle époque; grands magasins; impressionisme

Haute Couture[v., letterlijk ‘hoog naaiwerk’]

Gemaakt van rijke stoffen, zijde, veren, kant, gouddraden, parels en ingewikkeld borduurwerk: een haute couture crea-tie is meer toegepaste kunst dan mode. De avant-gardistische creaties zijn voorbodes van wat er een paar seizoenen later in de gewone mode, de prêt-à-porter, te zien zal zijn. De haute couture was een reactie op de uitvinding van de naaimachi-ne en de industrialisering van de mode, waardoor kunstig handwerk verloren dreigde te gaan. De pionier van de haute couture was geen Fransman, maar de Engelsman Charles Frederick Worth [*1825-†1895]. Hij verzorgde de kleding van de elegante Eugénie [*1826-†1920], de laatste keizerin van Frankrijk, wier smaak in heel Europa de toon aangaf. Worth toonde haar verschillende kledingstukken op mannequins en niet op paspoppen, zoals tot dan toe gebruikelijk was. Die presentaties waren een voorloper van de latere modeshows. Zijn leerling Paul Poiret [*1879-†1944] bevrijdde de vrouw in 1906 van haar corset en baande daarmee het pad voor de mo-derne mode. Zijn kleding kende een enorm succes en Poiret schroomde niet om zich de King of Fashion te noemen.

De term ‘haute couture’ is juridisch beschermd en de Chambre syndicale de la haute couture, opgericht door de zonen van Charles Frederick Worth, houdt daar sinds 1868 nauwlet-tend toezicht op. De voorwaarden die gesteld worden aan haute couture zijn onder andere dat de collectie ontworpen moet zijn door een vaste ‘créateur’, dat de creaties op maat en handgemaakt zijn en dat er moet worden deelgenomen aan de modeshows. Die modeshows worden twee keer per jaar

121

HOUELLEBECQ

gehouden: in januari voor de lente- en zomercollecties en be-gin juli voor de herfst- en wintercollecties. Twee keer per jaar een nieuwe collectie presenteren, vraagt flinke investerin-gen. Haute couture is niet rendabel, maar wel goed voor het imago van de merken. Op dit moment zijn er elf modehuizen die een volledige Haute Couture licentie hebben. Onder hen Givenchy, Christian Lacroix, Jean-Paul Gaultier, Dior, Ungaro en Chanel. Daarnaast is er ook een aantal gastleden. De lijst kan jaarlijks worden aangepast na een ministerieel besluit van de minister van economie. Wereldwijd kunnen slechts een paar honderd vrouwen het zich permitteren haute cou-ture kleding te verkopen; sommige creaties kosten meer dan 100.000 euro.

� chanel; dior; saint laurent

Hexagone[m., gr.: hexa, ‘zes’, gona, ‘hoek’]

L’Hexagone is de liefkozende naam die de Fransen aan het deel van Frankrijk geven dat zich op het vaste land van Europa bevindt. De zeshoek wordt gevormd door de zes grenzen die het vaste land omgeven: de Noordzee en Het Kanaal, de Atlantische Oceaan, de Pyreneeën, de Alpen, de Middellandse Zee en België. Soms wordt het vaste land ook wel aangeduid als la métropole. Het dorpje Vesdun zou het geografische mid-delpunt van de Hexagone zijn, maar zes andere dorpen ma-ken al naar gelang de rekenmethode ook aanspraak op die titel. Op het Franse 2 euro muntstuk is een gestileerde zes-hoek afgebeeld met daarin een boom.

� frankrijk; métropole

Houellebecq, Michel[*26 februari 1956 of 1958, afhankelijk van de geciteerde bron, La Réunion;

schrijver, filmmaker. Spreek uit ‘wellebek’; pseudoniem van Michel Thomas]

Houellebecq is een spraakmakende schrijver, en een van de

122

HOUELLEBECQ

weinige hedendaagse Franse auteurs die in de hele wereld ver-taald zijn. Na zijn studie Agronomie volgt Houellebecq een opleiding aan een filmschool, waarna hij achtereenvolgens bij een computerbedrijf, bij het ministerie van landbouw en in het Franse Parlement werkt. In zijn romans beschrijft hij de hedendaagse maatschappij, die in zijn ogen doorgeslagen is in nihilisme, egoïsme en decadentie. Zijn roman Plateforme, waarin moslimfundamentalisten een grote aanslag plegen op een westers toeristisch oord, verscheen een paar weken voor 11 september 2001. Verschillende moslimorganisaties hebben rechtszaken tegen hem aangespannen vanwege zijn vermeende islamofobie, maar zonder succes. Houellebecq woont in Spanje, na eerst jaren in Ierland gewoond te heb-ben.

Hij regisseerde zelf de film van zijn boek La Possibilité d’une île, maar die film werd door de kritiek neergesabeld en flopte. In het najaar van 2008 verscheen Ennemis publics (Publieke vijanden) met een briefwisseling tussen Houellebecq en de

Houellebecqs romans en de Nederlandse titelExtension du domaine de la lutte [1994] – De wereld als markt

en strijdLes Particules élémentaires [1998] – Elementaire deeltjesLanzarote [2000] – LanzarotePlateforme [2001] – PlatformLa Possibilité d’une île [2005] – De mogelijkheid van een eiland

123

HYPOCONDRIE

volledig tegenovergestelde Bernard-Henri Lévy. Houellebecq is al een paar keer getipt voor de Prix Goncourt, Frankrijks belangrijkste literaire prijs, maar de jury zou volgens litera-tuurcritici een hartgrondige hekel hebben aan de querulant.

� goncourt; lévy

Hypocondrie[v., gr.: hupo, ‘onder’, chondros ‘kraakbeen’]

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is de Franse ge-zondheidszorg de beste ter wereld en dat komt wellicht om-dat Franse artsen en verplegend personeel op zoveel mensen kunnen oefenen. De ziekte waar Fransen namelijk het meeste aan lijken te leiden is een chronische hypochondrie. Menig Fransman zal feilloos de dreigende Latijnse termen gebrui-ken voor iets waarvan u dacht dat het slechts een lichte verkoudheid of een simpele buikpijn was. Iedereen zal be-grijpend knikken als u zich ziek meldt vanwege een ‘gastro’ of een ‘autite’.

Slaappillen, kalmeringsmiddelen, antidepressiva, antibio-tica: een bezoek aan de Franse huisarts gaat altijd vergezeld van een recept voor een flinke lijst medicijnen, zelfs als de patiënt slechts een lichte verkoudheid heeft. Een huisarts die geen recept geeft zal zijn patiënten snel verliezen. Daarom wordt er in Frankrijk per jaar per persoon 506 euro aan me-dicijnen uitgegeven tegen 321 euro in Nederland31. Dat beleid heeft aantoonbaar succes: Fransen leven ruim een jaar langer dan Nederlanders32. Nog een exception française?

� exception française; molière

124

ÎLE-DE-FRANCE

Île-de-FranceRegio. Oppervlakte: 12.011 km2, inwoners: 11,6 miljoen, hoofd-

stad: Parijs. De inwoners van de regio heten Franciliens. De re-gio is zeer verstedelijkt: 23% van de Franse bevolking woont op slechts 2% van de oppervlakte van het land. In tegenstel-ling tot wat de naam doet vermoeden, is het Île-de-France geen eiland. Waarom er dan over een ‘Île’ gesproken wordt, is niet helemaal duidelijk. Wellicht bedoelt men er het stuk land mee dat wordt begrensd door de rivieren de Seine, de Oise en de Marne. De benaming zou echter ook kunnen komen van Liddle Franke, dat ‘Klein Frankrijk’ betekent in het Frankisch. De regio ligt op een kruispunt van verbindingen tussen Oost- en West-Europa en tussen Noord en Zuid en is het politieke, culturele en economische centrum van Frankrijk.

De acht departementen en 1.281 gemeenten vormen samen de sterkste economische regio van Europa (vóór Londen, het Ruhrgebied en de Randstad) en de tweede ter wereld (na Tokyo). Het Île-de-France herbergt na Brussel de meeste in-ternationale instellingen ter wereld (Unesco, OESO, ESA, e.a.) en het is tevens de grootste toeristische bestemming ter wereld, met name door Parijs, Versailles en Disneyland. Er zijn in Île-de-France echter ook grote natuurgebieden, bos-sen, heuvels en veel landbouwgronden.

� frankrijk; parijs; rer

ImpressionismeAls reactie op de regerende academisme traditie, zetten in het midden van de 19e eeuw een paar vooruitstrevende kun-

125

IMPRESSIONISME

stenaars de Parijse kunstwereld op haar kop. Het realisme van Gustave Courbet [*1819-†1877], de gedurfdheid van de onderwerpen van Edouard Manet [*1832-†1883] en de snel geschilderde landschappen van Camille Corot [*1796-†1875] bereiden de weg voor de moderne schilders.

In het begin krijgt de beweging veel kritiek. De term ‘Impressionisten’ wordt voor het eerst gebruikt in een sarcas-tisch stuk van kunstcriticus Louis Leroy, naar aanleiding van het schilderij Impression, soleil levant uit 1872-73 van Claude Monet. De kunstenaars vatten de benaming echter op als een geuzennaam en houden in 1874 hun eerste tentoonstelling onder de naam Impressionisme. Tot 1886 zullen er acht expo-sities onder die naam gehouden worden. De Impressionisten vormen nooit een officiële groep, maar blijven altijd infor-meel georganiseerd. Zij kiezen hun onderwerpen uit het dagelijkse leven en schilderen wat ze om zich heen zien, zoals het caféleven, feesten, boottochtjes en zwempartijen. Ook de ingrijpende stadsvernieuwing die onder leiding van Haussmann plaatsvindt, inspireert de schilders. De stoom-trein en de uitvinding van de verftube maakte het voor schil-ders ineens een stuk gemakkelijker om uit hun atelier de natuur in te trekken. De opkomst van de fotografie brengt de artiesten op vernieuwende standpunten en composities.

De belangrijkste Impressionisten:Frédéric Bazille [*1841-†1870]Edgar Degas [*1834-†1917]Gustave Caillebotte [*1848-†1894]Mary Cassatt [*1844-†1926]Claude Monet [*1840-†1926]Berthe Morisot [*1841-†1895]Camille Pissarro [*1830-†1903]Auguste Renoir [*1841-†1919]Alfred Sisley [*1839-†1899]

126

IMPRESSIONISME

In het begin is het impressionisme een typisch Parijse stro-ming, maar breidt zich later uit naar onder andere Nederland, Engeland, België, Spanje en de Verenigde Staten. Uit het Impressionisme komen vele andere stromingen voort zoals het neo-impressionisme, het post-impressionisme, het poin-tillisme, het symbolisme, het japonisme en het fauvisme.

� absint; belle époque; guingettes; haussmann

KirEen kir is een geliefd aperitief in Frankrijk. Het is genoemd naar de verzetsstrijder en kanunnik Félix Kir [*1876-†1968]. Hij was in de jaren 1950 afgevaardigde en burgemeester van Dijon. Hij serveerde zijn gasten een drankje van witte bour-gogne en crême de cassis, twee producten uit de streek. Een nog feestelijker variant is de Kir Royal, waar de bourgogne is vervangen door champagne. Kir is nu een beschermde mer-naam en eigendom van drankenfabrikant Lejay-Lagoutte.

� champagne

KoloniënVergeleken met andere Europese grootmachten, is Frankrijk relatief laat begonnen met het koloniseren van overzeese ge-bieden. In 1560 wordt een mislukte poging gedaan om Florida te koloniseren. In eerste instantie bevinden de nieuwe gebie-den zich vooral in Amerika, op de route naar Oost-Indië en in India. In de 19e eeuw komt daar nagenoeg heel West-Afrika bij en in de 20e eeuw onder andere Indochina, Libanon en Syrië. Op het hoogtepunt (of zoals u wilt, op het dieptepunt)

127

LACOSTE

in de jaren dertig van de 20e eeuw, telden de Franse bezittin-gen ruim 12 miljoen vierkante kilometer. Nu is daar nog niet één procent van over.

Het einde van Indochina in 1954 betekent het begin van de dekolonisatie. In 1960 worden alle Franse gebieden in Afrika onafhankelijk, maar die blijven nauwe banden onderhouden met Frankrijk. Na een bloedige oorlog wordt Algerije in 1962 oanafhankelijk. De volgende gebieden zijn nu nog onderdeel van de Franse Republiek: Frans Guyana, de Franse Antillen, La Réunion, Mayotte, Frans Polynesië, Nieuw-Caledonië, Saint-Pierre-et-Miquelon en Wallis-et-Futuna, maar ook na-genoeg onbewoonde stukjes land als Bassas da India, Europa, Juan de Nova, Glorieuzen, Tromelin, Saint-Paul, Amsterdam, Clipperton, Kerguelen, Crozet en een deel van Antartica. Volgens nationalisten is ook Corsica nog steeds een kolonie.

� com; corsica; dom; québec

Lacoste[1] René ~[*2 juli 1904, Parijs - †12 oktober 1996, Saint-Jean-de-Luz]

Tennisspeler. Kampioen van Frankrijk in 1925, 1927 en 1929. Wimbledon-winnaar in 1925 en 1928, Davis Cup-winnaar in 1927 en 1928, nummer één van de wereld in 1926 en 1927. In 1933 oprichter van het kledingmerk Lacoste. In 1963 vindt hij het revolutionnaire tennisracket van staal uit, waarmee hij met gemak de tot dan toe uitsluitend houten rackets van de baan mept.

128

LACOSTE

[2] Kledingmerk, opgericht in 1933 door René Lacoste. Aan het einde van de jaren twintig begint Lacoste te spelen in sport-kleding en niet in een soort tenue de ville, zoals tot dan toe gebruikelijk was. Hij draagt daarbij als eerste een zelfontwor-pen polo die luchtig geweven is en minder warm is dan de overhemden waarin tot dan toe gespeeld werd. In 1933 besluit hij de polo te commercialiseren onder de codenaam l1212. In het begin zijn de polo’s wit en vanaf 1951 ook te verkrijgen in de kleuren lichtblauw, donkerblauw en rood. Sinds zijn cre-atie zijn er meer dan 300 miljoen exemplaren van verkocht. Met de polo en vele andere producten, haalde Lacoste in 2007 een omzet van 1,6 miljard euro.

De karakteristieke krokodil van Lacoste is

geboren in 1927. René Lacoste ging dat

jaar een weddenschap aan met Pierre Gillou, de

captain van het Franse tennisteam. Als Lacoste

de volgende dag een wedstrijd in een belangrijk

tennistoernooi zou winnen, krijgt hij van Gillou

een koffer van krokodillenleer. Hij verliest, maar

krijgt wel de bijnaam ‘Alligator’. Zijn vriend Robert

George tekent vervolgens een krokodil met open

bek die Lacoste op een blazer plakt. Met de start

van zijn modebedrijf komt de Lacoste-krokodil ook

op de poloshirts en is daarmee het eerste logo dat

op een kledingstuk verschijnt. In de VS worden de

kleren nog steeds verkocht onder de naam Lacoste

Alligator.

Laïcité[v., gr.: laikos, ‘aan het volk toebehorend’]

Loi sur la ~. Wet op de scheiding van kerk en staat. De wet, aan-

129

LÉGION D’HONNEUR

genomen in 1905, is de kern van de Franse Republiek en is sinds 1958 verankerd in het eerste artikel van de Grondwet.

De term laicité ontstaat rond 1870. Het idee is dat als de staat alle gelovigen gelijk respecteert, er geen enkele religie erkend kan worden. Er is vrijheid van geloof, maar het geloof is een persoonlijke kwestie en geen overheidsaangelegenheid. Het verplichte en gratis onderwijs dat in 1882 ingevoerd was, had de rol van de kerk op de scholen al teruggedrongen. In 1905 worden kerk en staat definitief gescheiden met de Loi sur la laicité. Religieuze gebouwen, gebouwd vóór 1905, werden eigendom van de staat en terugverhuurd aan de godsdienst-beoefenaren. Door de wet zijn er in Frankrijk geen religieuze politieke partijen en politici refereren in programma’s en toespraken nooit aan een of ander bedacht opperwezen.

Sinds zijn aantreden spreekt Sarkozy regelmatig over de “positieve laicité” en het belang van het geestelijk leven in de maatschappij. Die opmerkingen zijn aanleiding voor een scherp debat over het belang van de scheiding tussen kerk en staat en iedere aantasting van de wet uit 1905 wordt gezien als een bedreiging voor het voortbestaan van het land. Het enige andere land in Europa dat zo’n strikte scheiding tussen kerk en staat hanteert, is Turkije.

� alsace; dreyfus; zola

Légion d’honneurHet Erelegioen is de hoogste Franse militaire en civiele on-derscheiding en was onderdeel van de bestuurlijke vernieu-wingen die Napoléon Bonaparte invoerde. Na de Revolutie schafte men alle onderscheidingen af, omdat iedereen gelijk geboren was. Dat was een mooi theoretisch uitgangspunt, maar de praktijk was natuurlijk anders. Napoléon wilde ver-dienstelijke burgers en militairen kunnen onderscheiden en

130

LÉGION D’HONNEUR

stelde daarom op 29 floréal van het jaar X [19 mei 1802] bij wet het Légion d’honneur in. De naam komt uit het oude Rome. Op de vijfpuntige ster die men ontvangt staat aan de voorzijde de inscriptie République française en op de achterzijde Honneur et Patrie en de datum 29 floréal An X.

Leden moeten, afhankelijk van hun graad, tussen de 20 euro en de 100 euro administratiekosten betalen bij ontvangst van hun titel. Daarnaast moeten ze, net als in Nederland, hun in-signes kopen bij gespecialiseerde juweliers of bij de Parijse Munt. Omdat men van eer alleen niet leven kan, levert lid zijn van het Legioen ook geld op. De titel chevalier gaat vergezeld van een levenslang jaarinkomen van 6,10 euro. Het dragen van een Franse onderscheiding die u niet gekregen heeft, kan u daarentegen geld kosten: er staat een boete op van maxi-maal 750 euro.

Lang was een onderscheiding met de Légion d’Honneur een garantie op en zelfs een vereiste voor een functie als amb-tenaar of als militair. De onderscheiding is niet beperkt tot Franse burgers, maar kan uitgereikt worden aan iedereen die een bijdrage heeft geleverd aan de Franse maatschappij. Het komt voor dat mensen een onderscheiding weigeren. George

De verschillende titels van het LégionHet Légion d’Honneur kent zes niveaus: Chevalier, Officier, Commandeur, Grand Officier en Grand Croix. De hoogste on-derscheiding is de Grand Maître, een positie die alleen bekleed kan worden door het staatshoofd.

Het aantal leden is beperkt tot maximaal 125.000, die als volgt onderverdeeld zijn: Grand-Croix 75, Grand-Officier 250, Commandeur 1250, Officier 10.000 en Chevalier 113.425. Sinds 2007 moeten evenveel vrouwen als mannen de orde ontvangen, maar tot nu toe is slechts 16% van de houders vrouw.

131

LÉVY

Sand, Pierre en Marie Curie, Guy de Maupassant, Claude Monet, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Albert Camus, Catherine Deneuve en Brigitte Bardot haalden hun neus op voor het Légion d’Honneur.

� bardot; deneuve; république; republikeinse kalender

Legion étrangère[v., ‘Vreemdelingenlegioen’, elitekorps in het Franse leger]

“Ongeacht je oorsprong, je godsdienst, je nationaliteit, je diploma’s of je schoolniveau, ongeacht je werksituatie of familie, biedt het Vreemdelingenlegioen je een nieuwe kans voor een nieuw leven...” Zo werft het roemruchte legeronder-deel ook vandaag de dag nog buitenlanders voor het Franse Vreemdelingenlegioen, dat werd opgericht op 9 maart 1831. Het Legioen kent een zeer strikte discipline en bestaat thans uit ongeveer 8.000 man. Tenzij Frankrijk wordt binnengeval-len, kunnen de soldaten alleen buiten het Franse grondgebied optreden. Vroeger gaf het Legioen criminelen en anderen die een reden hadden om een nieuw leven te beginnen en een kans op een schone lei. Het imago van heldhaftige schurken die voor niets terugdeinzen kleeft nog steeds aan dit korps.

Lévy, Bernard-Henri[*5 november 1948, béni-saf, algerije; schrijver, filosoof, theatermaker,

voorzitter raad van toezicht Arte]

Bernard-Henri Lévy is een van Frankrijks bekendste schrij-vers. Met een mengeling van afgunst en bewondering is hij bij het grote publiek bekend onder de naam ‘bhl’. Zijn uniform bestaat uit zwarte pakken met een wit overhemd waarvan de knoopjes tot op ongeveer de navel open zijn. Zijn vermogen wordt geschat op 150 miljoen euro, opgestreken bij de ver-koop van het bedrijf dat hij van zijn vader geërfd had. bhl is getrouwd met de actrice Arielle Dombasle.

132

LÉVY

Lévy jaagt op grote gebeurtenissen, oorlogen en mensen-rechtenschendingen en schuwt daarbij niet het grote gebaar. Hij maakt er een sport van om hem onwelgevallige artikelen of reportages uit de media willen te houden, maar dat lukt niet altijd. Hem wordt verweten een salonfilosoof te zijn en hij is al regelmatig betrapt op verzinsels. In een artikel uit augustus 2008 beweert Lévy in Gori, Georgië geweest te zijn. Dat blijkt later niet te kloppen. Critici richten zich ook op het feit dat zijn posities regelmatig als pro-Amerikaans en zio-nistisch kunnen worden beschouwd.

� arte; bruni

Lévy’s dochter Justine, was getrouwd met

de zoon van BHL’s beste vriend, de filosoof

Raphaël Enthoven. Totdat Raphaël een verhouding

kreeg met de minnares van zijn vader, een zange-

res luisterend naar de naam Carla Bruni. Uit wraak

schreef Justine een roman over de affaire getiteld

Rien de grave (‘Niets ernstigs’, 2004) die in heel

Europa een succes werd.

Liberté, égalité, fraternité[v., ‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap’]

Het devies van de Franse Republiek dat op tal van officiële gebouwen staat geschreven. Vlak na de Revolutie worden

133

LOUCHERBEM

de woorden liberté en égalité veel gebruikt in officiële do-cumenten. Omdat een trio vaak spannender is, werd een nieuwe, derde term toegevoegd. In het begin is dat vaak justice of raison, soms sûreté of vertu, maar meer en meer fraternité. Vanaf 1793 is het liberté, égalité, fraternité, soms ge-volgd door nog drie woorden: ou la mort, of de gladiolen. De zin wordt de officieuze slagzin van de kersverse Republiek.

Napoléon is echter niet zo gediend van de ideologie achter het devies en wil liever iets korters. Hij voert daarom het oxy-moron liberté, ordre public in. Na de Revolutie van 1848 dui-ken de oorspronkelijke drie woorden weer op en krijgen zij zelfs een plek op de Franse vlag. Pas in 1890 wordt definitief gekozen om liberté, égalité, fraternité de slagzin van het merk Frankrijk te maken. En dat is het tot op de dag van vandaag, met uitzondering van een korte onderbreking ten tijde van het Vichy-bewind. Toen was de leus travail, famille, patrie (werk, familie, vaderland).

� revolutie; vichy

Loucherbem[m., ‘slagerstaal ‘; van boucher, slager. Ook wel largonji genoemd]

Loucherbem is de taal van de slagers in Parijs en Lyon en is ontstaan in de tweede helft van de 19e eeuw toen de enor-me abattoirs van La Vilette in Parijs opengingen. In het Loucherbem wordt de eerste klinker van ieder woord vervan-gen door een l. De eerste lettergreep wordt vervolgens achter het woord gezet en tot slot plakt men daar weer –em, –i, -ès, -qué of een ander achtervoegsel aan. ‘Boucher’ (slager) wordt dus l-oucher-b-em. Het Loucherbem is uitsluitend spreek-taal en de sprekers kunnen de woorden naar eigen goeddun-ken verbuigen, waardoor sommige woorden wel drie of vier variaties hebben. De constructie is dus behoorlijk ingewik-keld en voor buitenstaanders onbegrijpelijk. Het stelde de

134

LOUCHERBEM

slagers in staat informatie met elkaar uit te wisselen waar de klanten niets van begrepen. Soms kwam de taal van pas om de klant op te lichten. De taal is nu nauwelijks meer in gebruik. Geschat wordt dat ongeveer zesduizend merendeels gepensioneerde slagers het loucherbem nog machtig zijn.

� frans; verlan

Louis[1] Lodewijk[van germ., chlod (glorie) et wech (gevecht), ‘glorieuze krijger’]

Naam van de meeste Franse koningen. Chlodowech werd Clovis, de eerste koning der Franken van 481 tot 511. Vervolgens werd dat Lovis, dat weer veranderde in Louis.

[2] ~ I. Lodewijk de 1e [*778-†840], Koning der Franken van 814 tot aan zijn dood in 840.

[3] ~XIV. Lodewijk de 14e

[*5 september 1638, Saint-Germain-en-Laye-† 1 september 1715, Versailles]

Lodewijk Dieudonné de 14e is degene die van Frankrijk een po-litieke en militaire grootmacht heeft gemaakt. Reeds op zijn vierde werd hij Koning van Frankrijk en van Navarra en hij zou dat aan zijn dood, 72 jaar later, blijven. Het hof installeert zich in 1682 in Versailles, dat onder Lodewijk de 14e werd uit-gebouwd tot het grootste paleis van Europa. Zijn bewind is de

Enige woorden Loucherbem voor als u bij een Franse slager staat

Lianvedé – viande – vleesLanarcic – canard – eendLamfé – femme – vrouwLiprem – prix – prijsLonquès – con – onaangename klantLatrompèm – patron – chefLouivième – oui – ja1 – lundré2 – leudré

3 – loitré4 – latque, latrequem5 – linqcé6 – lixsé7 – leptsé8 – luitsé9 – leufné10 – lidré20 – linvé40 – larantequé, larante

135

LOUIS

langste regeerperiode uit de Franse geschiedenis. Zijn grote vijand was de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, een plek die later werd overgenomen door Engeland. Tijdens zijn regeerperiode was er slechts zeven jaar vrede. Het aan-tal minnaressen en buitenechtelijke kinderen dat hij had was bijna net zo groot als het aantal oorlogen dat hij voerde. Lodewijk de 14e kiest de zon als zijn embleem en wordt, ook door zichzelf, le Roi Soleil, de Zonnekoning genoemd. Hij wordt opgevolgd door zijn achterkleinzoon Lodewijk de 15e.

� château; koloniën[4] ~XVI. Lodewijk de 16e [*1754-†1793] is de laatste koning van

Frankrijk. Hij wordt vaak afgeschilderd als een niet bijster intelligente man, omdat hij een passie had voor slotenmake-rij en jagen. Hij sprak wel vloeiend Engels. Op 21 januari 1793 om 10h22 valt het mes op zijn koninklijk nek en daarmee valt ook het doek van ruim 1.300 jaar Franse monarchie.

� guillotine; marie-antoinette; revoultie; varennes

[5] ~I de la Hollande, broer van Napoléon I [*1748-†1846]. Lodewijk de 1e en zijn vrouw, Hortense de Beauharnais, worden in 1806 de eerste koning en koningin van Holland. Daarmee veranderen de Nederlanden na ruim twee eeuwen een republiek geweest te zijn, ineens in een monarchie. Hij was behoorlijk populair bij de Hollanders en dat stuitte Napoléon I tegen de borst. Hij vond zijn broer incompetent en was van mening dat Lodewijk de belangen van Holland boven die van Frankrijk liet gaan. In 1810 doet Lodewijk on-der druk van zijn broer afstand van de troon en vlucht naar Wenen. Napoléon I lijft Holland daarop bij Frankrijk in.

� napoléon[6] ~ XX. Lodewijk de 20e de Bourbon [*1974] is de officiële troon-

pretendent volgens de legitimisten. De Orléanisten bestrij-den dat en beschouwen Henry, graaf van Parijs [*1933] als enige echte troonopvolger.

136

LVMH

LVMHDe groep lvmh is de grootste onderneming in luxeartikelen ter wereld. Het bedrijf is ontstaan uit de fusie tussen mode-huis Louis Vuitton en drankengigant Moët Hennessy. De on-geveer zestig dochterondernemingen die het conglomeraat

telt, zijn actief in onder meer cosmetica, mode, lederwaren, juwelen, horloges, drank, media en scheepsbouw. Leidende kracht achter lvmh is Bernard Arnault, de rijkste Fransman, die bijna de helft van de aandelen bezit. De andere grote aandeelhouder is de Christian Dior Groep. Er werken ruim 70.000 mensen bij lvmh.

� dior; saint laurent; yquem

Macaron[m., ‘amandelkoekje’]

Macarons zouden al sinds de 8e eeuw n.C. gegeten worden33 en zelfs na 13 eeuwen kunnen de Fransen maar geen genoeg krijgen van deze lekkernij. Het is geen taartje en ook geen koekje, maar iets daar tussenin. In de meeste patisserieën zijn de ronde en felgekleurde macarons wel te vinden, van heel klein tot groter dan een gevulde koek. Een macaron be-staat uit drie delen: de twee halfronde en krokante helften en de romige vulling. De smaak van de macaron hangt af van

Een aantal LVMH-merkenMoët et Chandon, Dom Pérignon, Krug, Hennessy, Château d’Yquem, Glen Morangie, Tag Heuer, Fendi, Berluti, Donna Karan (DKNY), Kenzo, Marc Jacobs, Sephora, Le Bon Marché, Christian Dior, Les Echos, Radio Classique.

137

MADELEINE

de inventiviteit van de bakker. De basiskeus bestaat meestal uit pistache, frambozen, caramel, koffie en chocolade. Een macaron hollandais is harder en heeft meer weg van een bit-terkoekje. De knapperige korst met een vulling die na een hap over uw vingers loopt, heeft iets zeer erotisch. Als man kunt u na een knallende ruzie, overspel of een vergeten ver-jaardag een Française dan ook redelijk snel weer in de goede stemming krijgen met een assortiment macarons. Mocht uw relatieconflict zich afspelen in Parijs, dan haalt u de zoete verzoening bij Ladurée, waar dagelijks 20.000 macarons over de toonbank gaan, maar bij voorkeur bij Pierre Hermé (72 rue Bonaparte, 6e arr. en 185 rue de Vaugirard, 15e arr.) of bij Philippe Conticini (Place du Marché Sainte Cathérine, 4e arr.).

Madeleine[1] In onbruik geraakte katholieke voornaam, vooral gegeven

aan meisjes geboren tussen de twee Wereldoorlogen. De ou-bolligheid verklaart dat de voornaam nu vooral in verband wordt gebracht met grootmoeders. Madeleines vieren hun naamdag op 22 juli.

[2] Kerk en metrostation (lijnen 8, 12 en 14) aan het gelijknamige plein in Parijs. Het gebouw moest oorspronkelijk een tempel worden ter herinnering aan het grote leger van Napoléon; in 1837 werd het bijna het eerste treinstation van Parijs en in 1845 wordt het uiteindelijk een kerk.

[3] Cakeje in de vorm van een schelpje of een rechthoek, soms met citroen- of sinaasappelsmaak. Boter, bloem, suiker en sinaasappelwater vormen de ingrediënten. In 1755 zou Stanislas Leszczynski, Hertog van Lorraine en voormalig ko-ning van Polen, deze lekkernij ontdekt hebben in het dorpje Commercy in oost-Frankrijk bij een jonge dienstmeid die “Madeleine” heette. De madeleine wordt vaak gegeten tegen vier uur ’s middags, tijdens het ‘goûter’.

138

MADELEINE

De lekkernij is onsterfelijk gemaakt door Marcel Proust in zijn A la recherche du temps perdu (deel 1) die de madeleine om-schreef als het “kleine patisserieschelpje zo vettelijk sensueel onder haar strenge en devote plooien”. Het genot van een in zijn kopje thee gedoopte madeleine werkt op Proust als een ware lsd-trip die de schrijver pagina’s lang in zijn jeugd-herinneringen doet duiken. Sindsdien is een ‘madeleine de Proust’ een veelgebruikte metafoor voor dingen die herinne-ringen oproepen.

� proust

Maire[m.,’burgemeester’]

Vreemd genoeg heeft Charles de Gaulle zich nooit afgevraagd hoe het mogelijk is om een land te besturen met 36.683 burge-meesters, oftewel veertig procent van alle burgemeesters van de Europese Unie. Dat is één burgemeester op 1750 inwoners. Ter vergelijking: in Nederland is dat 1 op ruim 37.000 inwo-ners, in België 1 op 18.000 inwoners34. Er zijn zelfs zes Franse gemeenten die geen inwoners, maar wel een burgemeester hebben. Die stadjes zijn verwoest in de Eerste Wereldoorlog en worden bewaard als herdenkingsmonumenten.

De Franse burgemeester wordt gekozen en heeft een ambts-termijn van zes jaar. Hij is de centrale figuur in de Franse lo-kale politiek. Voor veel Fransen is het de enige politicus die zij

139

MARIANNE

in hun leven ontmoeten. In kleinere gemeenten is de burge-meester tevens sociaal werker, arts, boer of pastoor en steun en toeverlaat van de bevolking. Vestigt u zich in een Frans dorpje, dan is het altijd strategisch om een afspraak met de lokale burgemeester te maken. Monsieur le Maire (slechts 11% is een vrouw) kan u later helpen met vergunningen en andere ambtelijke zaken.

� campagne; grande guerre; kaas; parijs

Lange tijd heeft de Franse hoofdstad geen bur-

gemeester gehad. Omdat de stad zo vaak voor

onrust had gezorgd, viel Parijs vanaf 1871 direct

onder gezag van de staat. Pas sinds 1975 is er weer

een echte gekozen burgemeester, die tegelijkertijd

ook de baas is van het gelijknamige departement

met het nummer 75. Sinds 2000 bekleedt de po-

pulaire socialist Bertrand Delanoë die functie.

Marianne[1] De personificatie van de Franse Republiek.

In de nadagen van de Revolutie worden bepaalde ideeën zoals vrijheid, rede en andere deugden uitgedrukt door een allego-risch symbool, zoals dat in de Grieks-Romeinse Oudheid ge-bruikelijk was. Dat van de Vrijheid komt het meest voor. Zij is bijvoorbeeld degene die met half ontblote boezem het volk leidt in het schilderij van Eugène Delacroix, La liberté gui-dant le peuple (Louvre, 1830). Het beeld van de vrijheid wordt steeds meer een eenheid met Frankrijk en de Fransen en na de Revolutie van 1848 verschijnt Marianne overal, getooid met een Frygische muts. Die smurfenmuts werd gedragen door vrijgekochte slaven in het Romeinse rijk, waarna het hoofd-deksel een symbool werd voor vrijheid.

140

MARIANNE

‘Marianne’ wordt voor het eerst als symbool voor de Republiek gebruikt in 1792 in een Occitaans lied. Haar wat volkse voor-naam is een samentrekking van Marie en Anne, twee namen die vooral in de 18e eeuw, maar ook vandaag nog, veelvuldig in Frankrijk voorkomen. De antirevolutionaire aristocraten vonden die naam maar niets, omdat Marianne symbool stond voor het volk. Voor de revolutionairen stond zij symbool voor het moederland dat de burgers voedde en beschermde.

Marianne heeft geen officiële status, maar zij staat wel afge-beeld op postzegels en op de Franse euromuntstukken. Toen in 1880 de stad Parijs als eerste een beeld van Marianne in het stadhuis plaatste, volgden al snel vele andere steden. Haar buste is nu te vinden in bijna alle van de ruim 36.000 Franse gemeentehuizen. Op de Place de la République en Place de la Nation in Parijs staan grote standbeelden van Marianne.

Om de zoveel jaar verandert het gezicht van Marianne. Vanaf 1969 staan bekende Françaises model voor haar portret. Zo waren onder andere Brigitte Bardot, Mireille Matthieu, Cathérine Deneuve, Inès de la Fressange en Laetitia Casta al eens Marianne en is nu Eveline Thomas, een bekende tv-pre-sentatrice het model. Sinds 1999 siert een gestileerde versie van Marianne het logo van de Franse overheid.

� coq ; marseillaise; revolutie[2] Politiek weekblad, centrum-links, opgericht in 1997.

Marie-Antoinette[*2 november 1755, wenen-†16 oktober 1793, parijs]

Geboren als Maria Antonia Josepha Johanna von Habsburg-Lothringen. De laatste koningin van Frankrijk. Marie-Antoinette groeit op aan het Oostenrijkse hof. Haar moeder, keizerin Marie-Thérèse, wil een alliantie tussen de Bourbons en de Habsburgers om tegenwicht te bieden aan de Engelse

141

MARIE-ANTOINETTE

en Pruisische vorsten. Daartoe huwelijkt zij in 1770 haar veer-tienjarige dochter Marie-Antoinette uit aan de Franse troon-opvolger. Vier jaar later wordt Marie-Antoinette koningin van Frankrijk. Ze heeft moeite om zich aan te passen aan het hof in Versailles. Ze bemoeide zich wel met politiek, maar haar invloed bleef beperkt. Marie-Antoinette organiseerde feesten en geeft veel geld uit aan kleding, maar trekt zich het liefste terug met haar vrienden en familie in Le Hameau, een speciaal voor haar nagebouwd boerendorpje in het park van het paleis.

De Revolutie maakte een einde aan de monarchie. De ko-ninklijke familie wordt in Parijs gevangen gezet. Ook al gaat Lodewijk de 16e akkoord met een nieuwe grondwet, het volk vreest dat de koninklijke familie met behulp van Oostenrijk opnieuw de macht wil grijpen. Uiteindelijk wordt Marie-Antoinette, na een snel en slordig proces, waarin ze zelfs beschuldigd wordt van incest met haar zoontje Lodewijk de 17e, wegens hoogverraad ter dood veroordeeld. Op 16 oktober 1793 vervoert men de voormalige koningin geboeid en kort-geknipt op een simpele kar naar de guillotine op de Place de la Révolution in Parijs.

Sinds haar executie is Marie-Antoinette een cultfiguur ge-worden. Haar leven is onderwerp van vele boeken en films. Sofia Coppolla regisseerde in 2006 Marie-Antoinette, met

142

MARIE-ANTOINETTE

Kirsten Dunst in de titelrol en gaf daarmee een nieuwe im-puls aan de mythe.

� guillotine; revolutie

Op 5 oktober 1789 trekt een grote groep vrou-

wen naar het paleis van Versailles om brood

te eisen. Zij willen de bakker (de koning) en de

bakkersvrouw (de koningin) ter verantwoording

roepen. Gewapende mannen sluiten zich aan bij

de optocht. Marie-Antoinette reageert cynisch

en zou de beroemd geworden opmerking gemaakt

hebben “Als ze geen brood hebben, dan eten ze

toch brioche!”. Het is nooit bewezen dat ze die zin

ook daadwerkelijk gezegd heeft. De tekst komt

namelijk in 1782 al voor in het boek Confessions

van Jean-Jacques Rousseau.

MarseillaiseNationaal volkslied. Tot de Revolutie kende Frankrijk geen en-

kel nationaal volkslied. Ondanks de naam heeft het Franse volkslied weinig te maken met de stad Marseille. De nogal gewelddadige tekst is geschreven en gecomponeerd door Rouget de Lisle [*1760-†1836]. Deze jonge kapitein, gele-gerd in Straatsburg, schreef het lied als oorlogslied voor het Rijnleger in één nacht in 1792. Het lied was meteen een num-mer één hit in de Alsace en verspreidde zich over de rest van het land. Toen op 10 augustus 1792 een bataljon soldaten uit Marseille Parijs binnenmarcheerden om Lodewijk de 16e tot aftreden te dwingen, gebruikten zij het lied al weken als mar-slied. Het oorlogslied werd voortaan L’hymne des Marseillais genoemd. De Marseillaise werd regelmatig gezongen zoals tijdens de revoluties van 1830 en 1848. In 1848 was heel Europa

143

MARSEILLAISE

La Marseillaise1e coupletAllons enfants de la Patrie,Le jour de gloire est arrivé !Contre nous de la tyrannie,L’étendard sanglant est levé, (bis)Entendez-vous dans les

campagnesMugir ces féroces soldats ?Ils viennent jusque dans vos brasÉgorger vos fils, vos compagnes !

RefreinAux armes, citoyens Formez vos bataillonsMarchons, marchons !Qu’un sang impurAbreuve nos sillons !

2e coupletQue veut cette horde d’esclaves,De traîtres, de rois conjurés ?Pour qui ces ignobles entraves,Ces fers dès longtemps préparés

? (bis)Français, pour nous, ah ! quel

outrageQuels transports il doit exciter !C’est nous qu’on ose méditerDe rendre à l’antique esclavage !

3e coupletQuoi ! des cohortes étrangèresFeraient la loi dans nos foyers !Quoi ! ces phalanges mercenairesTerrasseraient nos fiers guerriers

! (bis)Grand Dieu ! par des mains

enchaînéesNos fronts sous le joug se

ploieraientDe vils despotes deviendraientLes maîtres de nos destinées !

4e coupletTremblez, tyrans et vous perfidesL’opprobre de tous les partis,

Tremblez ! vos projets parricidesVont enfin recevoir leurs prix !

(bis)Tout est soldat pour vous

combattre,S’ils tombent, nos jeunes héros,La terre en produit de nouveaux,Contre vous tout prêts à se battre !

5e coupletFrançais, en guerriers

magnanimes,Portez ou retenez vos coups !Epargnez ces tristes victimes,A regret s’armant contre nous.

(bis)Mais ces despotes sanguinaires,Mais ces complices de Bouillé,Tous ces tigres qui, sans pitié,Déchirent le sein de leur mère !

6e coupletAmour sacré de la Patrie,Conduis, soutiens nos bras

vengeursLiberté, Liberté chérie,Combats avec tes défenseurs !

(bis)Sous nos drapeaux que la

victoireAccoure à tes mâles accents,Que tes ennemis expirantsVoient ton triomphe et notre

gloire !

7e couple (ook wel ‘Couplet des enfants’)

Nous entrerons dans la carrièreQuand nos aînés n’y seront plus,Nous y trouverons leur poussièreEt la trace de leurs vertus (bis)Bien moins jaloux de leur

survivreQue de partager leur cercueil,Nous aurons le sublime orgueilDe les venger ou de les suivre

144

MARSEILLAISE

in een revolutionaire bui, dus werd het lied over het hele con-tinent gezongen. Pas tijdens de 3e Republiek, in 1879, werd de Marseillaise het officiële volkslied. Bij officiële gelegenheden wordt alleen het eerste couplet gezongen. Er zijn regelmatig comités die de bloeddorstige tekst willen vervangen door een vreedzamer versie die meer bij de 21e eeuw zou passen.

� chanson; revolutie

MensenrechtenFrankrijk noemt zichzelf graag het land van de mensenrech-ten, omdat het volk op 26 augustus 1789, ruim een maand na de Revolutie, De Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger publiceerde. Die rechten waren volgens de Fransen universeel en op iedereen van toepassing. In zeventien arti-kelen ligt de nadruk op vrijheid en rechtszekerheid. Zo moet ieder mens vrij zijn van onderdrukking en de vrijheid hebben alles te doen dat een ander niet schaadt. Daarnaast moet de vrijheid van meningsuiting en het recht op soevereiniteit ge-waarborgd worden. Die verklaring was niet de eerste in haar soort. Ze was gebaseerd op de Declaration of Independance van de Verenigde Staten uit 1776 die op haar beurt weer losjes was geïnspireerd door de Nederlandse Akte van Verlatinghe uit 1581. Op 10 december 1948 namen de Verenigde Naties de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan in Parijs, waarvan de tekst voortborduurt op de Verklaring van 1789. De huidige Franse Grondwet heeft eveneens de origi-nele Verklaring als uitgangspunt.

Deze rijke geschiedenis kan niet voorkomen dat Frankrijk in de praktijk vaak kritiek krijgt over de manier waarop de overheid met de mensenrechten omgaat. Organisaties als Amnesty International en Human Rights Watch stellen re-gelmatig binnenlandse mensenrechtenschendingen aan de kaak. Frankrijk scoort bijvoorbeeld bijzonder slecht als het

145

METER

gaat om de omstandigheden in de gevangenissen. President Sarkozy heeft het eerste jaar van zijn regeerperiode de ban-den aangehaald met landen die het niet zo nauw nemen met de mensenrechten, zoals Libië, Syrië en Tunesië. Tussen Frankrijks droom en daad staan soms commerciële en prag-matische belangen in de weg.

� revolutie

MeterNa de Revolutie eist de bevolking dat het chaotische systeem van maten en gewichten geharmoniseerd wordt. Gekozen werd voor het metrieke stelsel waarin de honderd centimeter, heel bescheiden, “voor eeuwig en voor alle volkeren” moest gelden. In 1790 sturen de Fransen delegaties naar verschil-lende landen om tot overeenstemming over de nieuwe ma-ten te komen. Ook de Verenigde Staten en Groot-Brittannië worden geraadpleegd, maar zij doen uiteindelijk toch niet mee aan het metrieke stelsel. De meter wordt in 1791 voor het eerst officieel gedefinieerd door de Franse Academie der Wetenschappen als het tienmiljoenste deel van een kwart van de aardmeridiaan. Een jarenlange expeditie, van Duinkerken naar Barcelona, moest die afstand nauwkeurig vaststellen.

In 1803 voert Zwitserland als eerste land het metrieke stelsel in, gevolgd door Nederland in 1816. Napoléon vond de me-ter maar niets en wilde het liefst dat de oude Parijse maten de norm zouden worden. Mede daarom volgt Frankrijk zelf pas definitief in 1840. Vanaf dat moment wordt de meter snel de standaardmaat in de meeste Europese landen en de kolo-niën.

In 1889 definieert het Internationaal Bureau voor Maten en Gewichten de meter als de afstand tussen twee punten op een balk gemaakt van platina en iridium. Deze balk, de X-meter,

146

METER

wordt bewaard in het Pavillon de Breteuil in Sèvres, een voor-stad van Parijs. Lange tijd is dit de moeder aller meters, tot-dat in 1983 de meter wordt gedefinieerd als de afstand die het licht in 1/299 792 458 seconde aflegt in een vacuüm.

� revolutie

Metro[m., ‘ondergrondse stadsspoorweg’]

Wie aan Parijs denkt, denkt al snel aan de metro. De stad was echter zeker niet de eerste met de aanleg van een on-dergronds netwerk. Steden als Londen [1863], Glasgow [1896] en Boedapest [1896] gingen de Franse hoofdstad voor. De eerste Parijs lijn, de huidige lijn 1, die liep van Porte Maillot naar Vincennes, ging open op 19 juli 1900, tijdens de Wereldtentoonstelling en de Olympische Spelen. De Compagnie du chemin de fer métropolitain de Paris was het be-drijf dat de eerste lijnen beheerde. Die naam werd afgekort tot ‘Metro’ en het woord werd internationaal synoniem voor ondergrondse transportsystemen. De Belg Edouard Empain [*1852-†1929] financierde de aanleg terwijl ingenieur Fulgance Bienvenüe [*1852-†1936] voor de techniek zorgde. Later kwam concurrent Nord-Sud erbij. De twee metrobedrij-ven fuseren in 1930 en worden in 1948 omgedoopt tot RATP, de maatschappij die nu verantwoordelijk is voor het open-baar vervoer in de Parijse regio. In 2007 vervoerde de RATP 3,72 miljard reizigers (10,2 miljoen per dag), waarvan bijna de helft met de metro reist35.

Het Parijse metronetwerk kent nu zestien lijnen. Daarvan is er nu één onbemand (lijn 14) en zal een ander onbemand zijn vanaf 2010 (lijn 1). De komende jaren zal een 17e (onbemande) worden aangelegd. Deze Métrophérique, een vijftig kilometer lange ring buiten de stadsgrenzen, gaat de eindpunten van alle metrolijnen en een groot aantal voorsteden met elkaar

147

MÉTROPOLE

verbinden. Het Parijse netwerk heeft nu 300 stations waar-van Châtelet-Les Halles ’s werelds grootste is. Dit enorme ondergrondse vervoersknooppunt zal de komende jaren vol-ledig opnieuw worden gebouwd. In 1978 werd het netwerk aangevuld met een expresmetro, de rer, die de stad efficiënt en snel met de verder gelegen voorsteden verbindt.

Ook andere steden in Frankrijk hebben een metro: Lille (2 onbemande lijnen), Lyon (4 lijnen, waarvan 1 onbemand), Marseille (2 lijnen), Rennes (1 onbemande lijn, tevens de kleinste stad ter wereld met een metro) en Toulouse (2 onbe-mande lijnen).

� rer

Métropole[v., ‘metropool’]

Metropolis komt uit het Grieks en betekent ‘moederstad’, maar het Franse woord métropole staat voor het ‘moederland’. Het geeft het Europese deel van Frankrijk aan, namelijk het vasteland, Corsica en de eilanden direct voor de Atlantische en Middellandse Zeekust. De overzeese gebiedsdelen horen daar dus niet bij. De benaming dateert uit de tijd van de eer-ste Franse kolonies, om onderscheid te maken tussen het moederland en de kolonies. De Métropole beslaat ongeveer 80% van de oppervlakte van de Franse Republiek, maar telt 96% van de bevolking. Bewoners van de overzeese departe-menten hebben soms bezwaar tegen de term, omdat die her-innert aan de koloniale tijd. Daarom spreekt men sinds de jaren negentig ook wel van La France entière, ‘heel Frankrijk’, waarbij wel de dom, maar niet de com horen. Om het nog ingewikkelder te maken, spreekt men soms ook wel over La France continentale waarmee meestal de Métropole zonder de eilanden bedoeld wordt.

� dom; hexagone

148

MICHELIN

Michelin[1] Bandenfabriek opgericht in 1889 door de gebroeders André

en Edouard Michelin in Clermont-Ferrand. Zij vinden de eerste rubberen fietsband uit die van het wiel afgehaald kan worden en die in een kwartier te repareren is. Voor de au-tomobielen worden de technieken gecombineerd van con-currenten Goodyear (elastisch rubber) en Dunlop (ventiel). Michelin doet aan het begin van de 20e eeuw regelmatig aan autoraces mee en dat levert veel publiciteit op. In het begin van zijn carrière werkt André bij de cartografische dienst van het ministerie van binnenlandse zaken en die ervaring zet hem op het idee om in 1910 te beginnen met het maken van kaarten. In de Eerste Wereldoorlog produceert Michelin 1884 vliegtuigen voor het Franse leger. In 1934 neemt Michelin de bijna failliete autofabrikant Citroën over. Tegenwoordig zit-ten Michelin-banden niet alleen op auto’s en fietsen, maar ook op vliegtuigen, metro’s, motoren, raceauto’s en zelfs op de Amerikaanse Space Shuttle. Michelin is de grootste ban-denmaker ter wereld.

� citroën; eerste wereldoorlog[2] Guide ~. Naast het Groene Boekje en Het Blauwe Boekje36, is

het beroemde Rode Boekje van Michelin een essentieel attri-buut voor iedere levensgenieter. De eerste gids verscheen in 1900, als gratis reclameobject voor autorijders. De link tus-sen een bandenmaker en goed eten was simpel. Frankrijk tel-de aan het begin van de 20e eeuw nog geen 3.000 autorijders, maar het idee was dat reizigers baat hadden bij adressen van garages, dokters en plattegronden. Aardige bijkomstigheid was dat door de gids de autorijder wellicht speciaal op zoek ging naar goede restaurants. Daarbij meer kilometers ma-kend, en dus sneller de banden verslijtend. Vandaar ook de vermeldingen ‘verdient een omweg’ of ‘een reis waard’. Vanaf 1926 werden restaurants ook op kwaliteit beoordeeld met be-hulp van een sterrensysteem.

149

MICHELIN

De gastronomische ranglijst is al decennialang gevreesd door chef-koks in alle windstreken. De zeventig inspecteurs van Michelin bezoeken incognito een etablissement om te lunchen, te dineren of te overnachten. De ontvangst, de inrichting en de service worden beoordeeld met één tot vijf bestekjes en het menu en de kwaliteit van de producten met sterren (‘macarons’). Als een inspecteur ergens overnacht, maakt hij zich de volgende ochtend bekend aan de directie van het desbetreffende hotel. Sinds 1998 is er een derde on-derscheiding, de Bib Gourmand, voor een restaurant met een goede prijs/kwaliteitverhouding.

De rode gidsen beperkten zich tot Europese restaurants, maar sinds 2005 is er een gids voor New York en sinds 2007 voor Tokio. Die nieuwe uitgaven werden meteen een groot succes. Gidsen voor Hongkong en Sjanghai zijn in voorberei-ding. Naast de rode gids maakt Michelin voor de reiziger ook groene toeristische gidsen, landkaarten en GPS-systemen.

� bibendum; cuisine; ducasse; gastronomie

In de zomer van 2008 ondernam de Zwitserse

gourmand Pascal Henry, in het dagelijks leven

motorkoerier, een 68-daagse reis langs de 68 res-

taurants met drie Michelinsterren op de wereld.

Iedere dag at hij in een ander toprestaurant, dronk

hij één of twee glazen wijn, sprak hij lang en ge-

Nederland telde in 2009 83 sterrenrestaurants, België en Luxemburg samen 104 en Frankrijk 548. Het culinaire walhalla is onbetwist het achtste arrondissement van Parijs. Op een kleine vier km2 kan men kiezen uit liefst zeventien restaurants met minimaal één Michelin Ster, waarvan vier met drie ster-ren (Alain Ducasse au Plaza Athenée, Ledoyen, Le Bristol en Pierre Gagnaire).

150

MICHELIN

passioneerd met ’s werelds beroemdste chefs en

rekende vervolgens contant af. Henry hield een

schrift bij waarin hij de menu’s bewaarde en waar

de chefs en sommeliers op iedere etappe iets in

schreven. Gedurende zijn bijzondere reis groeide

zijn faam bij de toprestaurants. Op de 40e dag at hij

in ’s werelds beste restaurant, El Bulli, ten noorden

van Barcelona. Na de maaltijd loopt hij even naar

buiten om visitekaartjes te halen. Hij laat zijn por-

tefeuille, zijn hoed en zijn kostbare schrift op tafel

liggen. Maar hij komt niet meer terug. Niemand

weet waar Pascal Henry gebleven is...

MinitelIn 1972 ontwikkelen Franse onderzoekers le Minitel, een kleine terminal met een modem, een zwart-wit beeldscherm en een toetsenbord. Het apparaat wordt vanaf 1982 op grote schaal verspreid en past met de Concorde en de TGV in de optimistische golf van technische vooruitgang die Frankrijk eind jaren ’70, begin jaren ’80 kenmerkte.

De terminal werd gratis weggeven, maar voor het gebruik van de diensten moest per minuut betaald worden door met het al snel beroemde nummer ‘3615’ te bellen. In eerste in-stantie was het de bedoeling dat abonnees telefoonnummers konden opzoeken, maar al snel ontstonden er allerlei andere diensten zoals online bankieren en het kopen van trein- en vliegtickets. Vooral de “messageries roses”, oftewel de “roze berichtendiensten”, de vaak ondeugende datingsites voor volwassenen, droegen bij aan de populariteit van Minitel.

Minitel was een enorm succes in Frankrijk en kan beschouwd worden als de voorloper van internet. Minitel sloeg nooit echt

151

MITTERRAND

over naar andere landen, hoewel er ook in Nederland korte tijd mee is geëxperimenteerd als Videotex. Door Minitel lie-pen de Fransen wereldwijd voorop met online transacties en de overgang naar internet verliep daardoor redelijk soe-pel, omdat grote bedrijven als de sncf en de banken de in-frastructuur al onder controle hadden. De voorsprong van Minitel verklaart tevens deels waarom Frankrijk relatief laat was met de adoptie van internet.

Minitel bestaat ook nu nog, maar het aantal gebruikers is marginaal. Toch werd er met de Minitelservices in 2007 bijna 100 miljoen euro omzet bereikt. De Minitel-terminals zijn nu nog te vinden in kleine postkantoortjes op het platteland. In 2009 zal het doek echter vallen voor het Minitel-telefoonboek van France Télécom en naar verwachting zullen rond 2011 alle Minitel-diensten de overstap hebben gemaakt naar het inter-net.

� concorde; tgv

MitterrandFrançois Maurice Adrien Marie ‘Tonton’ ~.[*26 oktober 1916, jarnac-†8 januari 1996, parijs]

Van 1981 tot 1995 was François Mitterrand de 21e president van Frankrijk en daarmee is hij de langstzittende president uit de Franse geschiedenis. In zijn jonge jaren flirt Mitterrand met extreemrechts, terwijl hij in de Tweede Wereldoorlog een klein jaar in dienst is van Vichy. Daarna gaat hij echter in het verzet, om in 1947 minister te worden. In 1965 neemt hij voor het eerst deel aan de presidentsverkiezingen, maar hij wordt verslagen door De Gaulle. In 1974 verliest hij opnieuw, dit keer van Valérie Giscard d’Estaing. Uiteindelijk wint hij van dezelfde kandidaat op 10 mei 1981, een overwinning die velen zien als een verlossing en door verstokte socialisten nog net zo belangrijk wordt gevonden als 14 juli 1789.

152

MITTERRAND

Rondom Mitterrand bestaat nog steeds, vooral onder de so-cialisten, een persoonlijke cultus, maar hij is altijd redelijk omstreden geweest. In 1962 voerde hij bijvoorbeeld campag-ne tegen een gekozen president en na de val van de Berlijnse Muur was hij fel tegen de Duitse eenwording. Hij hield privé-zaken, zoals zijn Vichy-verleden en zijn slechte gezondheid, verborgen. Terwijl de Franse media al jaren wisten dat hij een buitenechtelijk kind had, werd dat pas in 1994 publiek bekend. Zijn dochter Mazarine Pingeot is nu een bekend schrijfster, maar haar roem is eerder te danken aan haar sta-tus als ‘de dochter van’, dan aan haar litteraire kwaliteiten.

� grands travaux; president; ortolaan

Molière[*15 januari 1622, parijs–† 17 februari 1673, parijs. geboren als Jean-

Baptiste Poquelin; schrijver en acteur]

Na zijn rechtenstudie is Molière gedurende een blauwe maandag advocaat, maar al snel begint hij als acteur bij een rondreizend gezelschap. Sterk beïnvloed door de in die da-gen populaire Italiaanse commedia dell’arte, begint Molière op een gegeven moment eigen stukken te schrijven. Hij houdt niet alleen de toeschouwer genadeloos een spiegel voor, maar confronteert ook de adel en de geestelijke macht met hun te-kortkomingen. Archetypen als De Vrek, De Mensenhater, De

Een paar van Molières bekendste werken:L’école des maris [1661]L’école des femmes [1662]Tartuffe ou l’Imposteur [1664]Don Juan [1665]Le Misanthrope [1666]L’Avare [1668]Le bourgeois gentilhomme [1670]Les Fourberies de Scapin [1671]Le Malade imaginaire [1673]

153

MONACO

Misantroop en de hypocriet Tartuffe worden haarfijn neer-gezet. Zijn puntige kritiek maakte hem een doelwit voor de kerk. Hij genoot echter de bescherming van koning Lodewijk de 14e, die hem ook opdrachten gaf. Molières theatergroep mocht zich daarom La Troupe du Roi noemen.

Molière stierf in het harnas tijdens het spelen van de titel-rol in zijn stuk Le malade imaginaire (De Ingebeelde Zieke). In de voorstelling spuugt hij bloed en stort in op het toneel. Hij maakt het stuk toch af en overlijdt enkele uren later. Zeven jaar na zijn dood wordt de Comédie française opgericht, een staatstheater waar tot op de dag vandaag stukken van Molière opgevoerd wordt. Zijn bijdrage aan de Franse taal is zo groot geweest dat men het Frans ook wel “de taal van Molière” noemt.

� frans; hypocondrie

MonacoPrinsdom en stadstaat in het zuiden van Frankrijk aan de Middellandse Zee. Oppervlakte: 2km2; inwoners: 32.500; staatshoofd: Prins Albert II van Monaco [*1958, staatshoofd sinds 2005]. Munteenheid: euro. Internetdomein: .mc.

De rots is al meer dan 4.000 jaar permanent bewoond en werd reeds door de Phoeniciërs gebruikt om handel te drijven. Sinds Monaco in 1297 onafhankelijk werd van de Republiek

154

MONACO

Genua, is de familie Grimaldi er de baas. Monaco is, na het Vaticaan, de kleinste onafhankelijke staat ter wereld. Nu glit-tert het miniatuurstaatje voor de happy few onbezorgd aan de oevers van de azuurblauwe Méditerranée. De zon schijnt er altijd en de straten zijn brandschoon. Armoede is er on-bekend en James Bond kan ieder moment in zijn smetteloze smoking het casino uitlopen.

De transformatie van een klein betekenisloos landje naar een geliefde hangplek voor de wereldwijde roddelpers begon midden 19e eeuw. Dankzij de aanleg van de spoorlijn Nice-Ventimiglia, die door Monaco loopt, werd het staatje een bestemming voor de rijken der aarde. De Société des Bains de Mer werd opgericht en opent midden in de Belle Époque het beroemde Casino, de opera, en het luxueuze Hôtel de Paris. In de 20e eeuw transformeert Prins Rainier III [*1923-†2005] Monaco in een internationale en succesvolle onderneming. Zijn huwelijk met de Amerikaanse actrice Grace Kelly maakt Monaco een onlosmakelijk onderdeel van de glamoureuze Dolce Vita periode. Prins Albert zet die lijn voort en maakt tevens een einde aan de slechte reputatie van Monaco als fis-caal paradijs en zet zich in voor sport en milieu. De komende jaren zal Monaco zijn grondgebied uitbreiden in zee met 10 hectare.

Slechts een vijfde van de inwoners is Monegask, terwijl een derde de Franse nationaliteit heeft. Vanwege het aantrek-kelijke inkomstenbelastingtarief (nul procent), willen velen maar al te graag de Monegaskische nationaliteit verwerven. Daarvoor moet men wel minimaal tien jaar in Monaco ge-woond hebben. Een goede persoonlijke verstandhouding met Albert II is daarbij van groot belang. De Prins beslist na-melijk zelf wie Monegask wordt.

� ducasse

155

MOULIN ROUGE

Mont-Blanc[m., ‘witte berg’]

Met 4.810,9 meter is de Mont-Blanc, op de grens van Frankrijk en Italië, de hoogste berg van Europa. Doordat de sneeuw zich op de top opstapelt, neemt de berg nog steeds in om-vang en hoogte toe.37 Afhankelijk van de nationaliteit van de kaartenmaker, ligt de top van de berg op Franse dan wel op Italiaanse bodem.

De eersten die de top bereikten waren Jacques Balmat en Michel-Gabriel Paccard in 1786. De Mont-Blanc is nu een geliefde toeristische bestemming. Jaarlijks proberen 25 tot 30.000 mensen niet geheel zonder gevaar de top te bereiken. Jaarlijks komen er gemiddeld zo’n half dozijn bergbeklim-mers om het leven.

Dwars door de berg loopt de 11,6 kilometer lange Mont-Blanc Tunnel, geopend in 1965. Het is een van de belangrijkste ver-bindingen tussen Noord- en Zuid-Europa.

Moulin RougeIn 1860 wordt het dorpje Montmartre door Parijs geannexeerd en tegen het einde van de 19e eeuw is het een centrum van kunst en plezier geworden. De Parijzenaars vermaken zich er in de vele cabarets en music-halls, zoals le Chat-Noir, de Mirliton en de Folies-Bergère. Maar de bekendste zal de Moulin

156

MOULIN ROUGE

Rouge worden, geopend in hetzelfde jaar als de Eiffeltoren: 1889. De grote dansvloer met overal spiegels en een tuin met een enorme nagebouwde olifant trekken snel veel bezoekers. ’s Avonds kijkt men er naar de nieuwste rage: de Cancan. Als die wulpse dans minder populair wordt, zet de Moulin Rouge operette op het programma. In de jaren vijftig van de 20e eeuw wordt de Moulin Rouge een restaurant en het con-cept van het diner-spectacle is geboren: tijdens het avondmaal verzorgen tientallen danseressen en muzikanten twee keer per avond een wervelende revue, die sinds 1962 alle een naam hebben gekregen die begint met de letter F. De meest recente is de revue Féerie.

Wilt u een voorstelling bijwonen, dan zult u zich een weg moeten banen door de neonlichten van sexshops en disco-theken in de wijk Pigalle. De heren worden geacht in tenue de ville te verschijnen, dus met das. De toegangsprijzen begin-nen bij 89 euro. Daar krijgt u wel een halve fles champagne voor. De Moulin Rouge is ‘s werelds grootste afnemer van champagne: per avond gaan er zeker 1.000 flessen doorheen.

� belle époque; cancan

De Moulin Rouge staat aan de voet van

Montmartre, de berg die eeuwenlang be-

roemd was om de wijngaarden en de vele molens.

Ten tijde van Lodewijk de 14e waren er meer dan

dertig. Er zijn er nu nog twee van over: de Moulin

du Radet en de Moulin de la Galette. Die laatste

werd vereeuwigd door vele kunstenaars, onder wie

Van Gogh en Renoir. In tegenstelling tot wat de

naam doet vermoeden, is de Moulin Rouge zelf

nooit een echte molen geweest.

157

MOUSQUETAIRES

Mousquetaires[m., ‘musketier’]

[1] Oorspronkelijk waren de musketiers voetsoldaten gewapend met een musket. In 1622 maakt Lodewijk de 13e er een elite-korps van. In principe konden alleen edellieden musketiers worden. Ze vergezellen de koning en vechten zowel te voet als te paard. In 1776 worden de musketiers wegbezuinigd door Lodewijk de 16e.

� louis[2] De musketiers worden bekend onder het publiek door de ro-

man De Drie Musketiers van Alexandre Dumas, ongetwijfeld een van de meest populaire verhalen uit de Franse littera-tuur. De drie waren er eigenlijk vier: Athos, Porthos, Aramis en de bekendste, d’Artagnan. De avonturen verschenen voor het eerst in 1844. Voor d’Artagnan liet Dumas zich inspire-ren door het personage van Charles de Batz de Castelmore d’Artagnan [*1611/1615-†1673], zoals beschreven in de in 1700 verschenen memoires van Courtilz de Sandras. Dumas nam het niet zo nauw met de historische feiten en schreef uitein-delijk drie boeken met de musketiers in de hoofdrol. De mus-ketiers streden ‘Eén voor allen en allen voor één’. De romans werden al snel in vele talen vertaald en later talloze keren verfilmd, voor het eerst in 1921. De ‘echte’ d’Artagnan stierf op het slagveld in Maastricht op 25 juni 1673. Hij zou begra-ven zijn in de Sint-Petrus-en-Pauluskerk in de Maastrichtse wijk Wolder. Het kasteel waar hij geboren is, het Château de Castelmore, staat in Lupiac, waar ook een d’Artagnan-muse-um gevestigd is.

� armagnac[3] Kledingstuk. Lange handschoen met knoopjes ter hoogte

van de pols, zodat de handschoen geopend kan worden. Een manche mousquetaire of poignet mousquetaire is een manchet zonder knoopjes die met aparte manchetknopen wordt ge-sloten.

158

NAPOLÉON

Napoléon[1] ~ I.[*15 augustus 1769, Ajaccio – †5 mei 1821, Sint-Helena]

Napoléon I was een groot staatsman die een invloedrijke rol heeft gespeeld in de Europese politieke en militaire geschie-denis. Op negenjarige leeftijd werd Napoléon, die geboren was op Corsica, naar een militaire school gestuurd op het vasteland. Daar moest hij Frans leren dat hij de rest van zijn leven met een Italiaans accent zou blijven spreken. Na een aantal militaire successen wordt hij tijdens de Revolutie gepromoveerd tot generaal waarna hij de leiding op zich neemt van het Franse Italië-leger. Op 9 novem-ber 1799 wordt hij door een staatsgreep Eerste Consul van Frankrijk. Maar dat vindt de Corsicaan nog niet genoeg. Op 2 december 1804 kroont Napoléon zichzelf tot keizer en al snel regeert hij over een groot deel van Europa. De campagne te-gen Rusland wordt Napoleon uiteindelijk fataal. Op 6 april 1814 stapt hij op. Na de nederlaag bij Waterloo wordt hij door de Britten gevangengenomen en vervolgens gedeporteerd

Klein of groot?Het idee dat Napoléon I [geboren als Napoleone di Buonaparte, later Napoléon Bonaparte] maar een klein mannetje was, klopt niet. Volgens Baron Gourgaud, die Napoléon overal volgde en de keizer in 1815 heeft opgemeten, was hij vijf voet en 2 1/2 duim, oftewel 1m69, lang. Naar de huidige normen is Napoléon misschien klein, maar in zijn tijd had hij een gemiddelde lengte.

159

NAPOLÉON

naar Sint Helena, een Brits eiland midden in de Atlantische Oceaan. Daar zal Napoléon na zes jaar gevangenschap zijn laatste adem uitblazen. In 1840 worden zijn laatste resten overgebracht naar Frankrijk waar hij een praalgraf krijgt in het Hôtel des Invalides in Parijs. Daar ligt hij nog steeds.

In totaal is Napoléon iets meer dan vijftien jaar aan de macht geweest, maar zijn bewind heeft een enorme stempel ge-drukt op de Franse en Europese maatschappij. Hij zorgde on-der meer voor belastinghervormingen, voor administratieve vernieuwingen, een nieuw onderwijssysteem, een centrale bank en hervormde het juridische systeem. De naar hem ver-noemde Code Napoléon is een systeem van wetten dat in niet alleen in Frankrijk maar ook in vele andere landen, waaron-der Nederland en België, de basis werd het huidige recht.

� arc de triomphe; bac; légion d’honneur[2] Lodewijk ~ [*1778-†1846] Eerste koning van Nederland.

� louis[3] Napoléon III. [*1808-†1873] Karel Lodewijk Napoléon

Bonaparte, zoon van Lodewijk Napoléon; neef van Napoléon Bonaparte. Hij werd in 1848 tot eerste president van Frankrijk gekozen en pleegde in 1851 een staatsgreep. Hij imiteerde zijn oom door zichzelf keizer te maken van het Second Empire, het Tweede Keizerrijk. Onder zijn bewind ontwikkelt Frankrijk zich tot een moderne economische grootmacht en veran-dert Parijs drastisch door de stedenbouwkundige ingrepen

160

NAPOLÉON

van Haussmann. De nederlaag in de Frans-Pruisische oorlog in 1870 betekent het einde van het Tweede Keizerrijk en het einde van Napoléon III, die in exil gaat in Engeland. Aldaar probeert hij een nieuwe staatsgreep voor te bereiden, maar hij sterft voordat hij zijn plannen kan uitvoeren.

� haussmann

Nouvel, Jean[*12 augustus 1945, Fumel; architect]

Jean Nouvel werkt sinds 1970 als architect in Parijs en zijn huidige architectenbureau is één van de grootste in Frankrijk. Hij behoort tot het handjevol starchitects, die over de hele we-reld indrukwekkende en spectaculaire gebouwen neerzetten. Nouvel verwierf in 1987 mondiale faam met zijn Institut du Monde Arabe, middenin de Parijse binnenstad en één van de Grands Travaux van president François Mitterrand.

Andere gebouwen van hem in de Franse hoofdstad zijn de Fondation Cartier, het museum Quai Branly [2005], het nieu-we Concertgebouw [2012] en de 301 meter hoge nieuwe Signal Toren [2013]. Buiten Frankrijk tekende hij de opvallende Torre Agbar in Barcelona [2005] en de uitbreiding van het museum Reina Sofia in Madrid [2005]. Op dit moment werkt hij aan de bouw van onder andere de vestiging van het Louvre in Abu Dhabi [2012]. In 2008 won Nouvel de Pritzker Prize, wereld-wijd de belangrijkste architectuurprijs.

� grands travaux

161

ORTOLAAN

OranginaFrisdrank. In 1936 presenteert de apotheker Augustin Trigo

Mirallès uit Valencia op de jaarbeurs van Marseille een ver-frissende sinaasappeldrank met de naam Naranjina (Spaans voor kleine sinaasappel). De Fransman Léon Beton, eigenaar van sinaasappelbomen in Boufarik in Algerije, koopt het concept en vertaalt de naam in het Frans. Dat wordt Orangina. Het drankje liep goed in Algerije, maar door de Spaanse Burgeroorlog en vervolgens de Tweede Wereldoorlog duurde het tot 1951 voordat Orangina in Frankrijk werd geïntrodu-ceerd. In het begin vinden caféhouders het karakteristieke bolle flesje maar onhandig en zien er niets in. De makers van Orangina volharden echter en in de jaren zestig is het al het op één na meest gedronken drankje van Frankrijk. Orangina heeft altijd opvallende reclamecampagnes gemaakt. In de ja-ren 1970 roept iedereen “Schud mij, schud mij”. Sinds 2006 is Orangina onderdeel van de OranginaSchweppes groep.

Zelf een Orangina maken kan ook. Het drankje heet dan een orangeade. Schenk verse jus d’orange in een groot glas, meng het met wat suiker, een beetje citroensap en al dan niet kool-zuurhoudend bronwater en voilà! IJskoud serveren.

OrtolaanBedreigd zangvogeltje uit de familie der gorzen, dat al sinds de

Oudheid geldt als een uitzonderlijk smakelijke delicatesse. De ortolaan of Emberiza hortulana, wordt steeds zeldzamer en is in Europa en Noord-Amerika een beschermde diersoort.Tijdens hun migratie van de Poolcirkel naar de Sahara vlie-

162

ORTOLAAN

gen ze ook door Frankrijk. In het departement Landes, in het zuidwesten, worden elk jaar aan het einde van de zomer 30.000 tot 80.000 ortolanen gevangen. Het vogeltje mag niet verkocht worden en restaurants kunnen de ortolaan dan ook niet op de kaart zetten. Sommige restaurants lappen dat ver-bod echter aan hun laars en de autoriteiten tolereren de tradi-tie. Op de zwarte markt kost een ortolaan 100 tot 150 euro.38

Het beestje van nauwelijks 30 gram, wordt gevangen in net-ten, daarna levend in een doosje gestopt en vervolgens ver-blind. De duisternis verstoort het bioritme van de ortolaan, waardoor het zich volvreet met granen, besjes en kleine in-secten. Het vogeltje zwelt in een maand op tot vier keer zijn normale grootte. Daarna wordt het verdronken in armagnac. Vervolgens wordt de ortolaan gegrild of gebakken in de oven en direct gloeiend heet geserveerd. Het gerecht is zo smake-lijk dat men zich ervoor moet schamen. De verorberaar ver-bergt zijn hoofd onder een witte doek terwijl de ortolaan in zijn geheel de mond van de fijnproever ingaat. De ortolaan zou in 1996 het laatste avondmaal geweest zijn van de voor-malige president François Mitterrand. Ook de politici Alain Juppé en Jack Lang zijn liefhebbers van dit illegale gerecht. Speciaal voor de Nederlandse dierenliefhebber is het ook mo-gelijk om het ortolaantje te vullen met een puree van foie gras met truffels en vervolgens te koken in een varkensdarm.

� armagnac; foie gras; gastronomie; mitterrand

163

PARIJS

OSS 117Geheim agent Hubert Bonisseur de La Bath, alias oss117, is

Frankrijks eigen James Bond. De fictieve held werkte eerst voor het Office of Strategic Services, de voorloper van de CIA, en daarna als kolonel bij de CIA.

Het eerste deel van OSS117 verscheen in 1949 (vier jaar eerder dan Ian Flemings eerste Bond-avontuur Casino Royal). De se-rie werd geschreven door Jean Bruce [*1921-†1963], een piloot, verzetstrijder en liefhebber van snelle auto’s. Geheel in stijl komt de auteur om het leven door een auto-ongeluk met zijn Jaguar. Vervolgens schrijft zijn vrouw Josette de avonturen. Na haar overlijden zetten hun kinderen de serie voort. De avonturen hebben tot de verbeelding sprekende titels als Visa pour Caracas, Coup d’arnaque au Danemark of Gachis à Karachi.

In de jaren zestig werd een aantal boeken ook verfilmd die al snel in de vergetelheid raakten. In 2006 werd echter een nieuwe draai aan de serie gegeven met de film oss117: Cairo, Spionnennest. Daarin wordt de draak gestoken met het genre. De rol van OSS117 werd gespeeld door Jean Dujardin. De film werd een onverwacht groot succes; het vervolg oss117: Rio ne répond plus verscheen in 2009 in de bioscopen.

ParijsHoofdstad van Frankrijk. Van Civitas Parisiorum [lat.], de ‘stad

der Parisii’, een Gallische stam, die woonde aan de oevers van de rivier de Seine. Oppervlakte: 105,4km2, inwoners: 2.168.00039, 11,5 miljoen in de agglomeratie.

164

PARIJS

Er kan een hele encyclopedie gewijd worden aan Parijs, en misschien zelfs wel een hele bibliotheek. Al ruim twee millen-nia oefent de stad een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op politici, staatslieden, artiesten en intellectuelen uit de hele wereld. De stad ligt centraal in Europa op een kruispunt van wegen en waterwegen, in een vruchtbare landbouwregio met een gunstig klimaat. De eerste sporen van menselijke aanwezigheid op de plek waar nu Parijs ligt dateren van rond 700.000 voor Christus. Vanaf ongeveer 5.000 v.C. is Parijs permanent bewoond, eerst rondom de huidige wijk Bercy en de voorstad Issy-les-Moulineaux. Later concentreren de Parisii zich rondom de zeven kleine eilandjes (nu île de la Cité en île Saint-Louis) in de Seine. Die bescheiden vesting wordt Lutèce genoemd. Rond 52 v.C. wordt Lutèce onderdeel van het Romeinse rijk. Uit die tijd is nog een aantal bouwwerken bewaard gebleven, zoals de thermen en de arena.

Clovis maakt in 508 het bescheiden Parijs tot zijn hoofdstad. In de middeleeuwen groeit Parijs uit tot een van de grootste steden ter wereld. De ingrepen van Haussmann en de tech-nische ontwikkelingen maken Parijs vanaf het einde van de 19e eeuw een modern centrum van techniek, kunst en weten-schap.

De best bezochte vijftig monumenten en attracties van Parijs trekken jaarlijks ruim 70 miljoen bezoekers.De top van 2008:Notre Dame, 13,6 miljoen bezoekersSacré-Coeur, 10,5 miljoenMusée du Louvre, 8,5 miljoenEiffeltoren, 6,9 miljoenMusée d’Orsay, 3 miljoenCité des Sciences, 3 miljoenCentre Pompidou, 2,75 miljoenQuai Branly, 1,4 miljoen

165

PARISIENNE

Parijs wordt vaak beschouwd als de mooiste stad ter wereld, en niet alleen door de trotse bewoners zelf. Tegelijkertijd kla-gen de Parijzenaars dat hun stad een statisch openlucht mu-seum is geworden. De stad heeft een zeer kleine oppervlakte (nog niet de helft van de gemeente Amsterdam) en is extreem dichtbevolkt. Sinds 1860 liggen de gemeentegrenzen vast en wordt Parijs ingeklemd door de honderden voorsteden. De komende jaren moet de stad, samen met de aangrenzende banlieues, opgaan in Grand Paris, een grootstedelijke agglo-meratie die een nieuwe dynamiek moet gaan genereren.

� eiffel; haussmann; metro; parisienne

ParisienneDe Parisienne is het summum van elegantie – of van arrogan-tie, zouden boze en smakeloze tongen zeggen. Het is lastig uit te leggen wat er nu zo bijzonder is aan de Parisienne. Elegante en mooie vrouwen zijn er ook in andere wereldsteden. Maar of het nu een karakter is uit Sex and the City in New York, een advocate uit Tokio of een au-pair uit Stockholm, uiteindelijk delen zij allen een onuitgesproken wens: Parisienne worden. De Parisienne is onafhankelijk, modern, urbaan en ontwik-keld, maar niet bang om zich te laten voorstaan op haar vrou-welijkheid. Zij laat zich door niemand de les lezen. Degene die aan haar capaciteiten durft te twijfelen, wordt met een venijnige blik terecht gewezen. Degene die vergeet de deur voor haar open te houden eveneens. De Parisienne is een on-geëvenaard stijlicoon en luistert vaak naar een ogenschijnlijk onschuldige naam als Amélie, Sophie of Virginie.

Een deel van de opbrengst van dit boek is overigens bestemd voor de oprichting van een standbeeld ter ere van de onbe-kende Parisienne, aan wier sokkel de eeuwige vlam zal bran-den.

� chanel; deneuve; haute couture; macaron

166

PASTIS

Pastis[m.; prov.: pastitz, dat zou afstammen van het Italiaanse pasticchion: ‘een

troebele situatie’]

Pastis is een zoete alcoholische anijsdrank uit de Provence. De drank wordt altijd verdund met vijf delen water, waardoor een glas ongeveer 7% alcohol bevat.

In 1932 maakt de dan 25-jarige Paul Ricard een anijsdrank waar hij als eerste het woord ‘pastis’ voor gebruikt. Eerst verkoopt hij de drank alleen in de regio Marseille, maar ook de rest van het land gaat rap overstag. In het noorden van Frankrijk associeert men een pastis met de zonnige Provence en geeft het drinken van een pastis de illusie van vakantie. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wordt de produc-tie van alcoholhoudende aperitieven verboden, en dat verbod wordt pas weer in 1951 opgeheven. In de tussentijd maken de Fransen illegaal hun eigen anijshoudende dranken. In 1951 brengt Pernod het drankje Pernod 51 op de markt. In 1974 fu-seren Pernod en Ricard tot Pernod-Ricard. De groep Pernod-Ricard is nu ’s wereld grootste drankenmaker.

� absint; anisette

Pétanque[v., prov.: ped tanco, ‘de voeten op de grond’]

Balspel waarvan de oorspong teruggaat tot de oude Egyptenaren. Pétanque is niet hetzelfde als jeu de boules,

Pastis kan ook met andere dranken of siroop gemengd worden. Iedere variant heeft haar eigen naam. De volgende drankjes zijn bekend in iedere Franse bar:Tomate — met één deel grenadinePerroquet — met één deel crème de mentheMauresque — met één deel siroop d’orgeadePastis bitter — in plaats van water, bitter lemon toevoegenPastis sec — 3 delen gin, 2 delen pastis, 1 deel vermout

167

PEUGEOT

waarvan de regels iets anders zijn. Jeu de boules wordt ge-speeld rondom Lyon en in de bergen, terwijl de moderne vorm pétanque in 1907 in de lome hitte van de Provence bedacht is door Jules Le Noir. Geschat wordt dat 15 miljoen Fransen regelmatig een balletje opgooien.40 Onder hen zijn meer en meer jongeren, ook in de grote steden. Pétanque is ook internationaal bezig aan een gestage opmars: al zeventig landen hebben officiële pétanque-bonden en in Nederland zijn steeds meer steden met speciale boulodromes. In 2009 worden de Wereldkampioenschappen voor het eerst georga-niseerd in Maastricht.

� bouillabaisse; marseille; pastis

PeugeotEeuwenoud familiebedrijf waarvan de oprichters in de 18e eeuw begonnen zijn als molenaars. Later richtten ze zich op textiel- en staalproductie en fabriceerden koffie- en pe-

De spelregelsIn principe kan pétanque op ieder terrein gespeeld worden, maar tijdens kampioenschappen is de minimale afmeting van de baan vier bij vijftien meter. Twee teams van maximaal drie personen hebben elk twee of drie ijzeren bollen met een diameter van minimaal 7,05 en maximaal 8 centimeter en een gewicht tussen de 650 en 800 gram. De but of cochonnet (=het varkentje), een klein houten of plastic balletje, wordt als eerste opgegooid. Door de bollen zo dicht mogelijk bij het kleine bal-letje te gooien, worden punten gescoord. Het doel van het spel is 13 punten te behalen.

168

PEUGEOT

permolens, zagen, korsetten, crinolines, naaimachines en wapens. Peugeot maakt tevens fietsen en in 1891 de eerste auto: een vierwieler met een motor van 8pk en 4 versnellin-gen die 25 km/uur haalt. De autofabriek werd in 1896 gestart door Armand Peugeot. In de Tweede Wereldoorlog nemen de Duitsers de leiding van de fabriek over, maar de familie en de werknemers doen er alles aan om de productie zo laag mogelijk te houden. Het verzet helpt daarbij met gevaarlij-ke sabotage-acties. Na de Tweede Wereldoorlog dicteert de Franse regering dat Peugeot alleen maar auto’s in het mid-denklasse segment mag maken. In het begin is dat alleen de kleine familie-auto 203, later komen er grotere modellen bij. De productie groeit gestaag en in 1974 neemt Peugeot aarts-rivaal Citroën over om de groep psa te vormen. Na een crisis in de jaren tachtig is Peugeot nu nummer 2 van Europa en nummer 6 van de wereld. In juli 2008 werd de vijftig miljoen-ste Peugeot gefabriceerd, een 308SW die linea recta naar het Peugeotmuseum in Sochaux werd gebracht.

� citroën; renault

Peugeot nummert zijn auto’s volgens het prin-

cipe x-0-y. De x is de grootte van het model,

de nul was vroeger het gat om de auto aan te slin-

geren, en de y is de generatie van het model in

de reeks. Zo was de 404 de opvolger van de 403,

et cetera. De Peugeot 107 is nu het kleinste mo-

del, de 908 het grootste. Die laatste is echter een

race-auto. Deze nummering heeft Peugeot gede-

poneerd voor de gehele automobielindustrie. Toen

Porsche de 901 op de markt wilde brengen, is dat

typenummer op verzoek van Peugeot veranderd in

Porsche 911.

169

PLÉIADE

Pied-noir[m., letterlijk ‘zwartvoet’]

De uitdrukking pied-noir werd voor het eerst gebruikt in 1901 om de Algerijnen aan te duiden die de kolen stookten op schepen en de gewoonte hadden om op blote voeten te lopen, waardoor hun voeten zwart werden. Vanaf 1955 is het de bij-naam voor inwoners van de Algerijnse kolonie met de Franse nationaliteit, onder hen ook de Algerijnse joden.

Na de onafhankelijkheid van Algerije in 1963 kwamen bin-nen een halfjaar meer dan een miljoen pieds-noirs (ongeveer 10% van de bevolking van Algerije) naar het Franse vasteland. De overheid was totaal niet voorbereid op de enorme invasie van hun eigen landgenoten en De Gaulle verbood de Franse marine hen met de overtocht te helpen. In Frankrijk werden pieds-noirs na terugkeer vaak met de nek aangekeken en verantwoordelijk gehouden voor het ‘verlies’ van Algerije. Terugkeren naar Algerije was vanwege de gewelddadige si-tuatie onmogelijk. Pieds-noirs voelden zich ontheemd, maar integreerden dankzij de economische groei relatief snel in de Franse samenleving. Ook uit Tunesië en Marokko kwamen pieds-noirs naar Frankrijk.

Beroemde pieds-noirs: Jacques Attali, Patrick Bruel, Bertrand Delanoë, Yves Saint Laurent, Albert Camus, Alain Chabat.

� koloniën; métropole; saint laurent

PléiadeIn een beetje zichzelf respecterende Franse boekenkast staat minimaal één exemplaar uit de Pléaide. Deze collectie luxu-euze uitgaven van grote Franse en internationale klassiekers is gedrukt op bijbelpapier en gebonden in soepel leer. De Pléaide werd in 1931 opgericht door vier Russen in Parijs (‘ple-aida’ betekent groep in het Russisch). Sinds 1933 is Pléaide in

170

PLÉAIDE

handen van uitgever Gallimard. Als eerste publiceerden zij Oeuvres poétiques van Baudelaire. Sindsdien verschenen 532 titels waarvan in totaal meer dan zes miljoen exemplaren zijn verkocht.41 De edities zijn voorzien van zorgvuldige toelich-tingen en uitgebreid geannoteerd. Slechts bij uitzondering worden werken uitgebracht van nog levende schrijvers.

PMU[m., Pari mutuel urbain, organisatie van wedkantoren opgericht in 1930]

Zelfs in de kleinste Franse dorpjes kunt u terecht bij een pmu om een gokje te wagen. Het groene logo van het wedkantoor prijkt vaak op de lokale Bar-Tabac. Vanaf ’s morgens vroeg scholen vooral oudere mannen er samen om, genietend van hun glaasje witte wijn, te wedden op de vele dagelijkse paar-denraces die door het hele land worden gehouden. Een pmu is vaak de enige vorm van vertier op het platteland en vervult een belangrijke sociale rol.

Men kan behalve in het café ook op paarden wedden via in-ternet, sms, minitel of interactieve televisie, en dat is een lucratieve bezigheid voor de pmu. De paardensector is goed voor 67.000 banen.42 De pmu is de op één na grootste wedor-ganisatie ter wereld en heeft een jaaromzet van 8,8 miljard euro. Bijna een miljard daarvan gaat naar de staatskas.

PoiluPoilu werd de liefkozende bijnaam voor de soldaten die in de Eerste Wereldoorlog in het Franse leger vochten. Vaak hoort

De kleur van de omslag van de boeken in de Pléaide-reeks is af-hankelijk van het tijdperk waarin het oeuvre geschreven werd. Elke eeuw heeft zijn eigen kleur: donkerbruin voor werken uit de 20e eeuw, groen voor de 19e eeuw, blauw voor de 18e eeuw, Venetiaans rood voor de 17e eeuw, violet voor de Middeleeuwen en groen voor teksten uit de Oudheid.

171

POMPIDOU

men de uitleg dat die term voortkomt uit het feit dat soldaten in de loopgraven hun baarden en snorren lieten staan, waar-door ze ‘poilu’ (behaard) waren. De term poilu werd echter al in de negentiende eeuw gebruikt om een dapper of robuust iemand aan te duiden.In 1920 wordt een gesneuvelde soldaat van wie de identiteit niet vaststaat gekozen uit een achttal verschillende onbe-kende soldaten. Zijn stoffelijk overschot wordt bijgezet in de Arc de Triomphe in Parijs om alle gevallen poilus te eren. Bij zijn graf brandt een eeuwige vlam en vindt ieder jaar op 11 november, de dag van de wapenstilstand, een herdenkings-bijeenkomst plaats. Tot in 2007 waren daar nog oud-strijders bij aanwezig. In maart 2008 overleed echter Lazare Ponticelli, de allerlaatse ‘poilu’. Ponticelli was op dat moment niet al-leen de laatste oud-strijder, maar ook de oudste man van Frankrijk. Hij kreeg een nationale begrafenis en in het hele land werd een minuut stilte in acht genomen. Ponticelli werd niet bijgezet in de Arc de Triomphe of het Panthéon, zoals Jacques Chirac had bedacht, maar in zijn eigen familiegraf, naar de wens van Ponticelli. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog hadden meer dan 1,3 miljoen poilus het leven gelaten.

� grande guerre; renault

Pompidou[1] Georges ~.[*5 juli 1911, montboudif - †2 april 1974, parijs; President van Frankrijk

van 1969-1974]

Pompidou kwam uit een bescheiden milieu en was, voor-dat hij de politiek inging, leraar op een middelbare school. Als onbekende wordt hij premier onder Generaal de Gaulle. Na diens plotselinge aftreden in 1969, stelt Pompidou zich kandidaat. Hij wint vervolgens met 58,21% van de president ad interim Alain Poher. Pompidou had het geluk president

172

POMPIDOU

te zijn tijdens de Trente Glorieuses, de voorspoedige drie de-cennia na de Tweede Wereldoorlog. Hij staat symbool voor de modernisering van de Franse maatschappij. Onder zijn initiatief krijgt de EEG (de voorloper van de Europese Unie) een nieuwe impuls, besluit Frankrijk energieonafhankelijk te worden en kernenergie te gaan ontwikkelen en worden veel snelwegen aangelegd. Pompidou overlijdt in 1974 aan de gevolgen van een zeldzame beenmergziekte.

� president[2] Centre ~. Centrum voor moderne en hedendaagse kunst en

cultuur in Parijs.Eind jaren zestig wil Georges Pompidou dat er een groot cen-trum voor hedendaagse kunst komt middenin Parijs, waar cultuur voor iedereen toegankelijk is. Na een internatio-nale competitie wint uit 681 inzendingen het provocerende ontwerp van de jonge architecten Richard Rogers en Renzo Piano. In een dichtbebouwde maar vervallen middeleeuwse wijk, wordt een enorm gebied gesloopt en een 42 meter hoge rechthoekige stalen doos gebouwd. De dragende structuur en de technische voorzieningen zoals elektriciteit, lucht-verversing, waterleidingen en de glazen roltrappen, worden aan de buitenkant geplaatst. Felgekleurde buizen geven hun functies aan. Daardoor blijft de binnenruimte open en flexi-bel. Film, muziek, architectuur, moderne en hedendaagse kunst en twee enorme bibliotheken vinden hun plek in het naar de oud-president vernoemde Centre Pompidou. Het is het grootste museum van moderne kunst ter wereld en breidt in 2009 uit met een filiaal in Metz en op termijn in Shanghai en Singapore.

Parijzenaars spreken over ‘Beaubourg’ als ze het over het Centre Pompidou hebben. Enerzijds omdat dit de naam is van de oude buurt die er eerst stond, anderzijds uit snobisme om zich te onderscheiden van de toeristen.

173

POUJADISME

Bij de opening in 1977 schreef Willem Frederik

Hermans “Het Centre Pompidou geeft mij

hartkloppingen van geestdrift. Het is een groot

geluk in een stad te wonen waar zulke wonder-

werken tot stand kunnen worden gebracht.”

PoujadismeHet Poujadisme is een van de vele Franse politieke stromin-gen die vernoemd zijn naar een politicus, in dit geval naar Pierre Poujade [*1920-†2003], een rugby spelende kantoor-boekhandelaar uit het zuiden. Poujade kwam in opstand te-gen de belastingen, de intellectuelen en de Parijse notabelen. Hij richt de UDCA op die tussen 1953 en 1958 razend populair is. In korte tijd behalen de Poujadisten een groot electoraal succes: bij de parlementsverkiezingen in 1956 behaalt de UDCA ruim 11% van de stemmen. De beweging verdedigde de belangen van winkeliers, van ambachtelijke beroepen en van middenstanders die allen bang waren voor de nieuwe zelfbedieningssupermarkten en de toenemende naoorlogse industrialisering. De beweging ontstond ook uit de onvre-de over de verlammende werking van de Vierde Republiek. Opportunistische allianties werden gesloten met zowel de Gaullisten als de Communisten en tijdens ledenvergaderin-gen werden xenofobe en antisemitische opmerkingen niet geschuwd.

De jonge politicus Jean-Marie le Pen, later oprichter van het extreemrechtse Front National, werd in 1956 parlementslid voor de Poujadisten. Vanwege onenigheid met Poujade wordt Le Pen een jaar later al uit de fractie gezet. Met de oprichting van de Vijfde Republiek in 1958 verdwijnt de beweging uit het politieke landschap, maar de protectionistische mentaliteit is nog steeds terug te vinden bij flink wat Franse politici.

174

POUJADISME

Tegenwoordig is de term poujadist een term om iemand uit te maken voor populist of demagoog.

� republiek

Président(e)[nagenoeg altijd mannelijk, zelden vrouwelijk]

[1] ~de la République française. Het staatshoofd van de Franse Republiek. Frankrijks eerste president was Louis-Napoléon Bonaparte, maar die vond de titel president niet voldoende. Hij pleegde een staatsgreep en liet zich in 1852 per referen-dum tot Keizer Napoléon III uitroepen. Dat blijft hij tot 1871, waarna Frankrijk weer een president krijgt. Van 1871 tot 1954 wordt de Franse president gekozen door het Parlement en in 1958 door een grote groep volksvertegenwoordigers. Pas sinds 1962 kan het Franse volk zijn president in directe, vrije verkiezingen kiezen. De ambtstermijn is vijf jaar en een pre-sident kan maximaal één keer herkozen worden. Van alle Westerse staathoofden heeft de Franse president de meeste macht. Hij benoemt de eerste minister, kan het parlement ontbinden, is opperbevelhebber van het leger en beslist over het gebruik van de atoombom. Hij ontvangt voor zijn dien-sten 19.331 euro netto per maand. Alle 23 presidenten sinds 1848 hebben hun officiële residentie in het Elysée Paleis ge-had.

� pompidou; république; revolutie; sarkozy[2] Nicolas Sarkozy is niet de enige: het wemelt het in Frankrijk

van de presidenten. Iedere vereniging, onderneming of sportclub noemt de voorzitter de president. Vooral voor PDG’s hebben de Fransen veel ontzag. Dat is de afkorting van Président-Directeur-Général, de bestuursvoorzitter of CEO in goed Nederlands. Het is gebruikelijk om iemand die mis-schien slechts één keer in zijn leven president van iets is ge-weest, de rest van zijn leven aan te spreken met ‘Monsieur le Président’.

175

PRÉSIDENT(E)

De presidenten van FrankrijkIIe Republiek1. 1848-1852 Louis-Napoléon BonaparteIIIe Republiek2. 1871-1873 Adolphe Thiers (opgestapt)3. 1873-1879 Patrice de Mac-Mahon4. 1879-1887 Jules Grévy (vertrokken vanwege een omkoopschandaal)5. 1887-1894 Sadi Carnot (vermoord tijdens een aanslag)6. 1894-1895 Jean Casimir-Perier (opgestapt)7. 1895-1899 Felix Faure (overleden tijdens zijn ambtstermijn tijdens seksuele activiteiten met zijn minnares)8. 1899-1906 Émile Loubet9. 1906-1936 Armand Fallières10. 1913-1920 Raymond Poincaré11. 1920 Paul Deschanel12. 1920-1925 Alexandre Millerand13. 1924-1931 Gaston Doumergue14. 1931-1932 Paul Doumer (vermoord tijdens een aanslag)15. 1932-1940 Albert LebrunIVe Republiek16. 1947-1953 Vincent Auriol17. 1953-1958 René Coty (gekozen na dertien rondes)Ve Republiek18. 1958-1965 Charles de Gaulle (herkozen) 1965-1969 Charles de Gaulle (opgestapt na een verloren referendum)a.i. 1969 Alain Poher19. 1969-1974 Georges Pompidou (overleden tijdens zijn ambtstermijn)a.i. 1974 Alain Poher20. 1974-1981 Valérie Giscard-d’Estaing21. 1981-1988 François Mitterrand (herkozen) 1988-1995 François Mitterrand22. 1995-2002 Jacques Chirac (herkozen) 2002-2007 Jacques Chirac23. 2007-... Nicolas Sarkozy

176

PRÉSIDENT(E)

[3] Merk camembert. De eerste camembert gemaakt van gepas-teuriseerde melk, waardoor de kaas beter geschikt werd voor distributie in supermarkten. Later worden ook andere zui-velproducten met de naam ‘Président’ op de markt gebracht. Sinds 1999 heeft Président een melkmuseum waar voor de ware tyrosémiofiel43 duizenden verschillende camembert-etiketten te bewonderen zijn...

� camembert

ProustValentin Louis Georges Eugène Marcel ~.[*10 juli 1871, parijs – †18 november 1922, parijs; schrijver]

Marcel Proust, geboren in een rijke familie, studeert na zijn militaire dienst politieke wetenschappen in Parijs. Als rijke dandy hoeft hij niet te werken en hij geniet volop van de verleidingen die Parijs aan het begin van de 20e eeuw te bieden heeft. De mondaine kringen waarin hij verkeert vor-men de inspiratie voor zijn oeuvre. Zijn zwakke gezondheid dwingt hem zich terug te trekken en hij wijdt zich aan het schrijven van zijn boeken. Proust wordt beschouwd als vader van de moderne roman, waarin een duidelijke plot onderge-schikt is aan de geestesgesteldheid van de hoofdpersonen. Prousts zinnen grenzen vaak aan navelstaarderij en zijn soms net zo lang als de in zijn tijd aangelegde Parijse boule-vards. Desalniettemin blijft Proust de meest vertaalde Franse

Prousts omvangrijkste werk is A la recherche du temps perdu, onderverdeeld in zeven volumes:Du côté de chez Swann — 1913À l’ombre des jeunes filles en fleurs — 1919 (prix Goncourt)Le Côté de Guermantes I et II — 1921-1922Sodome et Gomorrhe I et II — 1922-1923La Prisonnière — 1923Albertine disparue (of La Fugitive) — 1925Le Temps retrouvé — 1927

177

QUASIMODO

schrijver. Als kunstkenner stond hij in Frankrijk aan de wieg van de populariteit van de schilderijen van Vermeer. Op een tentoonstelling in Parijs ziet hij Vermeers “Gezicht op Delft” en raakt lyrisch over ‘het gele muurtje’. Volgens Proust is dit het mooiste schilderij op aarde.

� berluti; madeleine

Quasimodo[1] Katholiek feest op de eerste zondag na Pasen, afgeleid van de

eerste twee woorden waarmee de mis die dag begint: “Quasi modo geniti infantes...” [Petrus, 2:2].

[2] Romanfiguur uit Notre-Dame de Paris [1831] van Victor Hugo. Het verhaal speelt zich af in de 15e eeuw en zoals uit de ti-tel wellicht valt af te leiden, is het gesitueerd op en rond de Notre-Dame kathedraal in Parijs. Hoofdpersoon Quasimodo is de misvormde, gebochelde en dove klokkenluider van de Notre-Dame. Hij is opgevoed door de priester Frollo. Zowel Frollo als Quasimodo worden verliefd op de schone Esmeralda en na heel veel pagina’s komt iedereen noodlottig aan zijn eind. Het verhaal is vele malen verfilmd, als speel-film en als tekenfilm en zelfs als een tenenkrommende edoch

178

QUASIMODO

succesvolle Franstalige musical. Quasimodo is in de popu-laire cultuur een archetype geworden van een goedaardig monster, zoals zijn collegae King Kong of Gollum.

Quatorze[telwoord, ‘veertien’]

[1] Louis ~. Lodewijk de 14e. � louis

[2] ~ juillet. 14 juli, de nationale feestdag.Frankrijk heeft tot ver in de 19e eeuw, net als de meeste andere Europese landen, geen echte officiële nationale feestdag. De geboortedag van de koning werd wel gevierd, evenals ver-scheidene naamdagen van heiligen. Daarnaast waren er regi-onale feestdagen. Na de Revolutie verandert daar weinig aan. Pas in 1880 vindt men dat er een nationale feestdag moet ko-men. De keuze van een gebeurtenis uit de Revolutie ligt voor de hand. Maar welke? De verklaring van de rechten van de mens op 26 augustus 1789? Het op non-actief stellen van de koning op 10 augustus 1792? Het einde van de monarchie op 21 september 1792? De executie van Lodewijk de 16e op 21 ja-nuari 1793? Uiteindelijk blijven er twee data over: 4 augustus 1789 (de geweldloze afschaffing van de adelstand) en 14 juli 1789 (de bestorming van de Bastille). Rechts wilde 4 augustus, Links wilde 14 juli. Uiteindelijk werd op 6 juli 1880 de laatste datum gekozen, omdat die volgens velen de gebeurtenis was zonder welke de andere evenementen van de Revolutie nooit zouden hebben plaatsgevonden. De eerst tien jaar werd het feest door rechts geboycot, maar langzamerhand kreeg de dag een vaste plek op de feestkalender. De dag werd het offi-ciële einde van het schooljaar en het begin van de zomer. Het feest werd steeds enthousiaster gevierd maar links vond dat het allemaal veel te bourgeois werd. Daarom stelden zij er het proletarische 1 meifeest, de Dag van de Arbeid, tegenover.

179

QUÉBEC

Tegenwoordig is 14 juli een vrije dag die, zeker in vergelijking met Koninginnedag, niet al te uitbundig wordt gevierd. In Parijs is de Champs-Elysées elk jaar het decor van een groot militair defilé en in de kleinere steden worden toespraken gehouden. Op veel brandweerkazernes in de steden vindt ’s avonds het populaire bal des pompiers plaats waarop de hele buurt welkom is. De feestdag wordt afgesloten met vuurwerk. Voor de meeste Fransen is 14 juli echter niet zozeer feestelijk omdat de Revolutie herdacht wordt, maar meer omdat op die dag meestal hun zomervakantie begint.

� bastille; revolutie[3] La Guerre de ~. De oorlog 1914-’18, de Eerste Wereldoorlog.

� grande guerre[4] Le ~. Aanduiding van het departement Calvados.

� calvados

QuébecGrootste provincie van Canada. Oppervlakte: 1.667.441km2 (drie keer zo groot als Frankrijk); inwoners: 7,7 miljoen. Hoofdstad: Québec, grootste stad: Montréal. Officiële taal: Frans. Internetafkorting: .qc44

Samuel de Chaplain koos de naam Québec in 1608 voor de nieuwe kolonie in Nouvelle-France. Een halve eeuw later woonden er twee keer zoveel mannen als vrouwen. Om die

QuébécismesEnige voor Fransen onbegrijpelijke woorden in het Québecois.à cause ? — waarom?ben manque — misschienbreak — pauzechassis — raamfiler — (zich)voelenjasette — gesprek

lofer — spijbelenniaiseux — dom, imbecielpentré — aanrechtsmatte — aardigtiguidou — ok, akkoordzigoune — sigaret

180

QUÉBEC

balans in evenwicht te brengen, stuurde Lodewijk de 14e 700 jonge dames op vrijwillige basis naar de kolonie, de fil-les du roy. Na het vredesakkoord van 1763 wordt Canada aan de Britten gegeven. De nieuwe eigenaren erkenden de rol van de Franse wetten, de Franse taal en de katholieke kerk in Québec. Daardoor is de Franse identiteit er tot op de dag van vandaag behouden. Binnen Québec gaan regelmatig stem-men op om onafhankelijk te worden. In 1967 riep Charles de Gaulle tijdens een staatsbezoek ‘Vive le Québec libre!’ Die uit-spraak leidde tot een jarenlange diplomatieke winter tussen Frankrijk en Canada. De Gaulle verliet overhaast het land en kwam er nooit meer terug.

Quebecs populairste nationale dis is de poutin, een mengsel van friet in cheddar kaas en vette jus uitgevonden in de jaren vijftig. Dit verfijnde gerecht heeft inmiddels heel Canada en het noorden van de Verenigde Staten veroverd.

De Québecois spreken Québecois Frans, een variant die sterk beïnvloed is door de dialecten uit Noord-Frankrijk, het Engels en lokale Indiaanse talen. Zelfs voor een geboren Fransman is het Québecois lastig te verstaan.

� com; frans; koloniën

Renault[1] Louis ~[*21 mei 1843–† 8 februari 1918].

Rechtsgeleerde en één van de eerste rechters van het Permanente Hof van Arbitrage in Den Haag. Hij stond aan de

181

RENAULT

basis van de internationale rechtspraak. In 1907 ontvangt hij voor zijn inspanningen de Nobelprijs voor de Vrede.

[2] Louis ~[*12 februari 1877, parijs – † 25 oktober 1944, parijs; uitvinder, coureur

en autofabrikant]

Vanaf zijn tiende is Louis aan het knutselen met stoommo-toren. Hij bouwde zijn eerste auto in 1898 en verschijnt daar-mee, samen met zijn broer Marcel, op een kerstdiner in een restaurant in Parijs. De auto, met een vermogen van ¾ paar-denkracht en een direct versnellingssysteem, trekt veel be-kijks en de aanwezige gasten bestellen prompt een exemplaar. Twee weken later vraagt hij patent aan op zijn automobiel en in februari 1899 wordt in de Parijse voorstad Billancourt de automobielfabriek Renault Frères opgericht. Het gaat Renault al snel voor de wind en in de Eerste Wereldoorlog levert hij een belangrijke bijdrage aan het Franse leger. Wanneer in 1940 de Duitsers Parijs binnenvallen, twijfelt Louis echter wat hij moet doen. Nadat hij door de nazi’s gearresteerd is, doet Louis er alles aan om de fabriek draaiende te houden. Daarvoor moet hij, net zoals de andere Franse autofabrikan-ten, samenwerken met de Duitsers. Vlak na de bevrijding wordt Louis gevangen gezet. Omdat Louis Renault geen banden heeft met de Franse banken (hij heeft ondanks zijn enorme rijkdom altijd geweigerd een bankrekening te ope-nen) en zij dus geen aandeel hebben in de fabriek, is Renault de enige die moet boeten. Een maand later komt hij aan zijn einde, vermoedelijk doodgeknuppeld door de gewapende verzetsbeweging FTP. De Renault-fabrieken worden vervol-gens door Generaal de Gaulle genationaliseerd zonder enige vorm van proces en zonder schadeloosstelling.

[3] Autofabriek opgericht in 1899 door de gebroeders Renault. De eerste twee modellen heten simpelweg Type A en Type B en in het eerste jaar worden er 76 automobielen verkocht. Eén auto kost dan net zoveel als tien jaarsalarissen van een arbei-

182

RENAULT

der. Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakt Renault munitie en vliegtuigmotoren, maar ook een revolutionair gepant-serd voertuig voor het Franse leger, de door twee personen bediende tank FT17. Renault wordt wereldwijd geprezen voor de oorlogsinspanningen en de activiteiten floreren. In 1919 werken er 20.000 mensen en Renault wordt een groot indus-trieel imperium. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog is er echter weinig meer over van Renaults goede imago en de fabriek wordt geprivatiseerd. In de decennia daarna draaien de fabrieken goed, maar is er ook veel sociale onrust, vooral in mei 1968. Na de roerige jaren ’80 waarin topman Georges Besse door extreemlinkse terroristen wordt vermoord, zit Renault flink in het slop. In 1996 wordt het staatsbedrijf geprivatiseerd en neemt het bedrijf belangen in Samsung Motors, Nissan, Dacia en Lada. Renault verkoopt nu jaarlijks zo’n 2,5 miljoen auto’s.

Races zijn altijd belangrijk geweest om Renaults in de etalage te zetten. De eerste waaraan Louis en Marcel deelnemen is Paris-Trouville die meteen gewonnen wordt. De ene na de andere rit volgt en na iedere overwinning stijgt het aantal be-stellingen. Maar de races worden Marcel Renault noodlottig: tijdens de race Parijs-Madrid in 1903 vliegt hij uit de bocht en overlijdt even later. Ruim zeventig jaar later, in 1977, neemt Renault voor het eerst deel aan de Formule 1 races. In 2005 en 2006 wordt Renault met coureur Fernando Alonso zelfs kampioen.

� citroën; grande guerre

Succesvolle Renault-modellende Juvaquatre, de 4CV, de Alpine, de Dauphine, de R4, Clio, Twingo, de Parijse stadsbussen.

183

RENTRÉE

Tanks waren niet de enige bijdrage van Renault

aan de Eerste Wereldoorlog. Als in septem-

ber 1914 de Duitsers Parijs genaderd zijn, moet er

snel versterking gestuurd worden naar het front

bij de Marne. Andere transportmiddelen zijn niet

mogelijk, dus vordert het leger zoveel mogelijk

Parijse taxi’s. In lange colonnes vervoeren de 600

taxi’s, merendeels van het model Renaults AG1

Landaulet, ruim 6.000 soldaten naar het front.

Dankzij de belangrijke bijdrage van de taxis de la

Marne wordt de eerste Slag om de Marne door de

Fransen gewonnen.

[4] Capitain Louis ~. De chef van politie in de beroemde film Casablanca [1942], een opportunist die met alle winden meewaait, gespeeld door de Engelse acteur Claude Rains. Ondanks de overeenkomsten is het niet aannemelijk dat de figuur in de film gebaseerd is op de autoritaire automaker, aangezien die pas aan het einde van de oorlog van collabora-tie verdacht werd.

Rentrée[v., de ‘thuiskomst’, ‘terugkeer’]

Waar in de meeste westerse landen het nieuwe jaar op 1 ja-nuari begint, start het in Frankrijk op 1 september. De ren-trée wordt dat heuglijke moment genoemd. Dan beginnen de meeste Fransen weer met hun werk, hun school en hun normale ritme. Sinds mensenheugenis (hoewel, ook weer niet sinds zo heel erg lang; betaalde vakanties bestaan pas sinds de jaren dertig) ligt Frankrijk in augustus plat. Vanaf juni wordt reeds naar de zomerslaap toe gewerkt: er worden minder afspraken gemaakt, het tempo gaat omlaag, de lun-ches worden langer en projecten worden graag over de zomer

184

RENTRÉE

heen getild. “On verra ça après la rentrée”, dat zien we wel in september, is dan een veelgehoorde uitdrukking. In de week van 1 september pakt iedereen vol goede moed de draad weer op. De bordjes met ‘fermeture annuelle’ verdwijnen van de rolluiken, nieuwe voornemens worden gemaakt en nieuwe kleren worden gekocht.

Alle ondernemers springen ieder jaar enthousiast in op de rentrée, maar de uitgevers spannen de kroon. Tijdens de lit-teraire rentrée worden de Fransen bestookt met een enorm boekenbombardement. Zo verschenen in september 2008 niet minder dan 676 nieuwe romans. De meeste van die nieu-we uitgaven verdwijnen snel in de vergetelheid. Over een handvol nieuwe boeken zal nog maanden gepraat worden, misschien zelfs wel tot aan de volgende rentrée.

République[v., lat.: res publica, ‘de publieke zaak’]

Een republiek is over het algemeen een staatsvorm met een niet erfelijk staatshoofd dat gekozen wordt door algemene verkiezingen en is de facto het tegenovergestelde van een monarchie. Van de moderne republieken zien de Fransen hun versie graag als moeder aller republieken. Het idee van een republiek is bijzonder geladen en vormt bijna een religieus uitgangspunt voor de inrichting van de Franse maatschap-pij. Sinds de Revolutie van 1789 is de republiek verschillende malen aan de kant geschoven voor een andere staatsvorm, waaronder een keizerrijk, een nieuwe monarchie en een dic-tatuur. Iedere keer als een staatkundige hervorming gepaard vergezeld gaat van een nieuwe grondwet, wordt een nieuwe republiek uitgeroepen. Aan de Ie Republiek kwam snel een einde door de staatsgreep van Napoléon. Na de Tweede Wereldoorlog keuren de Fransen de Grondwet voor de IVe Republiek goed. Na 22 kabinetten in elf jaar en de onrusten

185

REPUBLIKEINSE KALENDER

in Algerije heeft het publiek genoeg van de instabiele staats-vorm. Die onvrede leidt er toe dat in 1958 Generaal de Gaulle met een militaire staatsgreep dreigt en uiteindelijk de macht kan grijpen. Hij ontwerpt een Ve Republiek die per referen-dum wordt goedgekeurd. Die Vijfde Republiek is nog steeds van kracht, ook al vertoont die staatsvorm na een halve eeuw behoorlijke slijtage. Een VIe Republiek, die meer macht aan het parlement zou moeten geven en minder aan de presi-dent, is de laatste jaren een geliefde academische hypothese. Voorlopig lijkt het er echter op dat de Ve Republiek nog een flink aantal jaren mee zal gaan.

� napoléon; président; revolutie

Republikeinse kalenderNa de Revolutie werd alles wat met de kerk te maken had verdacht of vernield. Zo ook de Gregoriaanse jaartelling. Daarom bedacht de wiskundige Gilbert Romme een nieuwe Republikeinse kalenderindeling die in 1793 van kracht werd. Het was een complex systeem. De jaren werden genummerd

De Franse staatsvormen sinds de Revolutie van 17891791-1793 Constitutionele monarchie1793-1795 Ie Republiek. Eindigde met de staatsgreep van Napoléon.1795-1799 Directoire1799-1804 Consulaat1804-1814 Premier Empire (1e Keizerrijk)1814-1830 Restauratie1830-1848 Juli-monarchie1848-1852 IIe Republiek 1852-1870 Second Empire (2e Keizerrijk)1870-1940 IIIe Republiek1940-1944 État français: Duitse bezetting en Vichy1944-1946 GPRF: Voorlopige regering van de Franse Republiek1946-1958 IVe Republiek, goedgekeurd per referendum1958-heden Ve Republiek, goedgekeurd per referendum

186

REPUBLIKEINSE KALENDER

met Romeinse cijfers. De telling begon in 1792, het jaar I en het nieuwe jaar begon voortaan op de eerste herfstdag. De twaalf maanden waren onderverdeeld in drie periodes van tien dagen, de decadi. De 360 dagen werden afgesloten met vijf (of in schrikkeljaren zes) speciale dagen, de sans-culot-tides. Iedere dag had bovendien een verschillende naam. De poëtische namen moesten direct een indruk geven van de sfeer van de betreffende periode. Na elf jaar, op 10 Nivôse van het jaar XIV [31 december 1805] werd het ingewikkelde systeem door Napoléon naar de eeuwigheid verwezen. In 1922 probeerde Mussolini tevergeefs de kalender in Italië in te voeren.

� napoléon; revolutie

RERRéseau Express Régionale, het Regionale Express Netwerk, is een vervoerssysteem voor de almaar uitdijende Parijse re-gio. De aanleg begon in 1961. Onder het metronetwerk werd een heel nieuw netwerk aangelegd en reeds bestaande voor-stadspoorwegen worden deels ondergronds gebracht en geïntegreerd. In 1977 gaat de rer eindelijk van start en sinds-dien is het netwerk regelmatig uitgebreid. De snelle treinen brachten de voorsteden dichterbij Parijs en hebben de ver-stedelijking van het Île-de-France geïntensifieerd. Bijna een halve eeuw later vormt de rer de ruggengraat van het zeer

De maanden na de RevolutieHerstVendémiaire – OogstmaandBrumaire – MistmaandFrimaire – Koude maandWinterNivôse – SneeuwmaandPluviôse – RegenmaandVentôse – Windmaand

LenteGerminal – KiemmaandFloréal – BloeimaandPrairial – Vruchtbare maandZomerMessidor – Goudkleurige maandThermidor – Warme maandFructidor – Vruchtmaand

187

REVOLUTIE

uitgebreide openbaar vervoernetwerk van de regio. Van de huidige vijf lijnen A tot en met E, zijn lijn A en B de drukste stadslijnen ter wereld. Drie lijnen komen samen in het im-mense station Châtelet-les-Halles.

In Berlijn (S-Bahn) en Madrid (Cercanias) bestaan soort-gelijke netwerken. In de regio Brussel is op dit moment ook een rer-netwerk in aanleg, door de Nederlandstaligen Gewestelijk ExpresNet (gen) genoemd. In Nederland zou de rer-structuur een oplossing kunnen bieden voor de ver-voersproblemen in de Randstad.

� banlieue; île-de-france; metro

RevolutieHet lijkt er soms op of het conservatieve Frankrijk alleen kan veranderen met extreme elektroshocks. De grootste begon met de Revolutie van 1789. Een bestorming van een gevange-nis voor de adel was genoeg om een einde te maken aan 1.300 jaar monarchie. Er zijn vele theorieën over wat nu precies de directe aanleiding voor die Revolutie is geweest. Uiteindelijk is het een combinatie van factoren geweest die een einde aan de monarchie heeft gemaakt. De voor die tijd radicale ideeën van de Verlichting creëerden een klimaat waarin men vragen ging stellen over bestaande sociale en wetenschappelijke conventies. In 1787 waren al rellen in Parijs en de twee jaren daarna waren rampzalig voor de landbouw en de dieren. De slechte oogst was waarschijnlijk een gevolg van de uitbar-sting van de vulkaan Laki in IJsland in 1783, die tot een tijde-lijke klimaatsverandering in Europa leidde. Ondertussen zat de Staat krap bij kas door de uitgaven aan de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog en de Zevenjarige oorlog [1756–1763]. Het volk dacht dat het expres uitgehongerd werd. Lodewijk de 16e besluit het volk te raadplegen door middel van het bijeenroepen van de Staten-Generaal. In het begin

188

REVOLUTIE

van het Revolutiejaar kon iedereen via speciale klachten-schriften, de cahiers de doléances, zijn grieven kenbaar maken. Meer dan 60.000 documenten met klachten werden verza-meld, maar daarbij zat niet één wens voor de afschaffing van de monarchie. Uiteindelijk barstte de bom toen de koning de populaire minister van financiën Jacques Necker ontsloeg, waarna een woedende menigte naar de Bastille trok. Daarna verspreidde de opstand zich over de rest van het land.

Na de Revolutie zou er nog een aantal andere opstanden vol-gen: In 1830 vindt de driedaagse Julirevolutie plaats, waarbij Koning Karel X van de troon wordt gejaagd. In 1848 is door de revolutionaire mode heel Europa instabiel en komt er in Frankrijk een definitief einde aan de monarchie. Tijdens de Commune van 1871 wordt Parijs uitgeroepen tot autonome stad. Regeringstroepen maken daar echter een zeer bloedig einde aan. In zekere zin zijn ook de studentenopstanden van mei 1968 en in veel mindere mate die van 2006 te beschouwen als momenten van sociale omwenteling in Frankrijk.

� bastille; baguette; guillotine; quatorze

RoquefortBlauwe schimmelkaas van rauwe schapenmelk, gemaakt in het

dorpje Roquefort-sur-Soulzon in Zuid-Frankrijk. Een micro-klimaat in de natuurlijk geventileerde grotten zorgt voor een constante temperatuur van 10°C, waardoor de schimmel pe-nicilium roqueforti goed gedijt. Roquefort heeft minimaal drie maanden gerijpt. De kaas kan verwerkt worden in verschil-lende gerechten, maar wordt meestal gegeten na de maaltijd. Roquefort ontbreekt zelden op een Franse kaasplank en de scherpe smaak vraagt om een vol glas rode wijn.

Roquefort wordt al eeuwen gegeten. Plinius de Oudere noemt de kaas reeds in de 1e eeuw n.C. in hoofdstuk 11 van zijn

189

SAINT LAURENT

Naturalis Historia. In 1411 gaf koning Karel VI de Dwaze het alleenrecht aan de bewoners van Roquefort om de kaas te ma-ken. Ook andere koningen beschermden de naam Roquefort. Sinds 1925 is Roquefort een appellation d’origine.

� aoc; kaas

Voor de uitvinding van penicilline hadden de

boeren uit de streek al de gewoonte om won-

den met de schimmelkaas te bedekken om verdere

infecties te voorkomen.

Saint LaurentYves Henri Donat Mathieu ~[*1 augustus 1936, oran - †1 juni 2008, parijs; modeontwerper]

Yves Saint Laurent groeide op in Algerije. Omdat hij mode-bladen verslindt en jurken voor prinsessen tekent, wordt hij op school gepest. Hij besluit wraak te nemen door beroemd te worden. Reeds op zijn 14e wint hij een prijs met drie mode-tekeningen. Drie jaar later ontmoet hij via via Christian Dior, die hem aanneemt als assistent. Als Dior in 1957 onverwacht overlijdt, neemt Saint Laurent de leiding van het modehuis over. Hij is dan 21. Vanaf dat moment staat Saint Laurent in de spotlights. Met zijn levenspartner Pierre Bergé richt hij in 1961 zijn eigen couturehuis op. De rollen blijven bijna een halve eeuw hetzelfde: Saint Laurent ontwerpt de collecties,

190

SAINT LAURENT

Bergé houdt zich bezig met de dagelijkse leiding en de mar-keting. Als eerste ontwerper begint Saint Laurent in 1966 een prêt-à-porter collectie. Bergé en Saint Laurent beginnen ook een kunstcollectie die in de loop der decennia enorm zou worden uitgebreid. De kunst zou terugkomen in zijn col-lecties: motieven van Mondriaan, Braque, Picasso en Matisse worden door Saint Laurent regelmatig vrijelijk geciteerd.

Yves Saint Laurent heeft zich altijd in dienst gesteld van de vrouwen. Hij introduceert het broekpak, het Saharajasje, de trenchcoat en de smoking voor vrouwen. Daarmee zet hij de lijn voort die Chanel begonnen was en draagt hij bij aan hun bevrijding in de jaren zestig en zeventig.

In 1983 is Yves Saint Laurent de eerste levende kunstenaar die een tentoonstelling krijgt in het Metropolitan Museum in New York. De expositie trekt ruim een miljoen bezoekers en reist daarna de wereld rond. Hij neemt in 2002 afscheid met een spectaculaire modeshow in Centre Pompidou. Zijn persoonlijke leven wordt gekenmerkt door onzekerheid, ver-legenheid, depressies, drank- en drugsgebruik en sinds zijn pensionering leidde hij een teruggetrokken leven. Bij zijn uitvaart in juni 2008 lijkt heel Parijs even stil te staan. Zijn as is bijgezet in de voor het publiek toegankelijke tuin van zijn geliefde Villa Majorelle in Marrakech.

� deneuve; dior; haute couture; pied-noir

191

SARKOZY

SarkozyNicolas Paul Stéphane “Sarko” Sarkozy de Nagy-Bocsa[*28 januari 1955, Parijs; advocaat, president van frankrijk sinds 2007]

Bewonderd door de een, gehaat door de ander: zelden zal een politicus zoveel emoties teweeg hebben gebracht als Nicolas Sarkozy, de 23e president van de Franse Republiek. De hyper-president begon zijn carrière als advocaat. Op zijn 22e wordt hij gemeenteraadslid van Neuilly-sur-Seine, een chique voorstad van Parijs, waar hij in 1983 burgemeester wordt. Hij is dan pas 27 jaar. In 1993 sleept hij zijn eerste ministers-post in de wacht. Na een aantal politieke ups en downs, is hij in 2007 de enige kandidaat van de ump, de partij die in 2002 is ontstaan uit een fusie tussen Chiracs rpr en de partij van voormalig premier Raffarin. Op 6 mei 2007 verslaat hij Ségolène Royal met 53% van de stemmen in de presidents-verkiezingen.

Sinds zijn aantreden domineert Sarkozy de media in binnen- en buitenland. Hij reist naar alle brandhaarden op de wereld in de hoop een oplossing te kunnen vinden. Hij haalt de banden met de VS, de navo en vooral met de Europese Unie aan. In eigen land echter bleef de beloofde ‘rupture’ voorals-nog uit. Geplaagd door de financiële crisis is hij er nog niet in geslaagd van Frankrijk weer een dynamisch land zonder werkloosheid te maken. Sinds zijn huwelijk met het linkse topmodel Carla Bruni in februari 2008, is het patstersimago

192

SARKOZY

van president Bling-bling iets bijgesteld en probeert Sarkozy zich presidentiëler te gedragen.

� banlieue; bruni; président

SmicHet Salaire minimum de croissance is het wettelijke minimum-salaris. Sinds 1 juli 2008 bedraagt dat 1.321,02 euro, iets meer dan 1.000 euro netto voor 151,67 uur per maand werken. Het bedrag wordt jaarlijks geïndexeerd, maar is nu al een van de hoogste wettelijke minimumsalarissen ter wereld. Ironisch genoeg is het voor veel mensen ook meteen het maximum-salaris. Veel werknemers eindigen namelijk op hetzelfde lage salarisniveau als zij ooit begonnen. Iemand die het Smic ver-dient heet een smicard.

SNCF[v., Société Nationale des Chemins de Fer, ‘Nationale Maatschappij der IJzeren

Wegen’]

De Franse Nationale Spoorwegen zijn opgericht in 1938, maar de eerste Franse trein reed al in 1827 over de spoorweg Saint-Étienne – Andrézieux. De wagons werden in het begin door paarden getrokken.

Na de Deutsche Bahn is de sncf de grootste spoorwegmaat-schappij van Europa. Dagelijks razen 13.400 treinen over 30.870 kilometer spoor, sommige met een snelheid van 320 ki-lometer per uur over kaarsrechte trajecten, andere stapvoets over bochtige en idyllische bergsporen. De sncf is de laatste jaren zeer winstgevend, met name door de goede resultaten van de tgv’s. In de provincie klaagt men echter dat steeds meer verbindingen tussen dorpjes verdwijnen. Het land telt honderden verlaten stationnetjes die soms omgebouwd zijn tot appartement, pension of restaurant. De sncf opereert ook in internationale ondernemingen, zoals de Eurostar en

193

SORBONNE

de Thalys. Beide bedrijven staan los van het Franse deel van het netwerk en worden bijna nooit geplaagd door stakingen.

� eurostar; tgv

SorbonneVerzamelnaam voor een aantal Parijse universiteiten. In de 12e eeuw is er al de Universitas magistrorum et scholarium Parisiensis, een voorloper van de universiteiten zoals die rond die tijd in Europa worden opgericht met Bologna als eerste, in 1158. In het gebied dat nu Quartier Latin heet, gaf men toen les — in het Latijn — in theologie, rechten, geneeskunde en kunsten. De Sorbonne is Frankrijks oudste universiteit en vernoemd naar de kanunnik Robert de Sorbon [*1201-†1274], die in 1257 een theologische college opende in Parijs. In 1628 laat oud-student Kardinaal de Richelieu de Sorbonne volle-dig herbouwen, op de huidige plek. In de loop der eeuwen wordt de Sorbonne een belangrijk centrum voor de Europese wetenschap en vele illustere grootheden studeerden aan de Sorbonne. Onder hen Thomas van Aquino, Erasmus, Calvijn, Simone de Beauvoir, Paus Benedictus de 16e en schrijver de-zes.

Twee jaar na de studentenopstand in 1968, werd de Sorbonne opgedeeld in dertien verschillende universiteiten die ver-spreid werden over de stad en de regio Parijs. Vier daarvan dragen nu nog de naam Sorbonne. De uitstekende reputatie die de Sorbonne vooral in het buitenland heeft is niet geheel terecht. De lokalen zijn versleten en studenten moeten soms op de grond zitten omdat de zalen vol zijn. Ruim 5.000 ki-lometer van het Quartier Latin is van al die misère weinig te merken: In 2006 opende de Sorbonne een filiaal in Abu Dhabi, waar een splinternieuwe campus wordt aangelegd met voorzieningen op topniveau.

� grande ecole

194

TABAC

TabacHoe klein een Frans dorp ook is, er is altijd wel een tabac of een bar-tabac. Herkenbaar aan het karakteristieke uithang-bord in de vorm van een wybertje, is dit de plek voor rookwa-ren, postzegels en snoepgoed. Sinds het rookverbod in 2008, dat overigens geheel probleemloos werd ingevoerd, is het ka-rakteristieke rookgordijn in de 11.500 tabacs verdwenen.

� pmu

Tarte Tatin[v., omgekeerde appeltaart]

Er zijn vele Franse nagerechten die een apart lemma zouden verdienen. De Tarte Tatin is daar toch wel een van de lek-kerste van en bovendien heeft het verhaal over het ontstaan van de taart bijna mythische vormen aangenomen. De taart is vernoemd naar de gezusters Caroline et Stéphanie Tatin. Begin 20e eeuw baatten de twee een hotel-restaurant uit in Lamotte-Beuvron (departement Loir-et-Cher), in het hart van Frankrijk. Eén van de zusters wilde een appeltaart bak-ken en had in de haast een aantal halve appels in de oven ge-daan zonder taartbodem. Toen ze erachter kwam maakte ze snel een deegbodem en legde die op de appels die al redelijk

195

TATI

gaar en gekarameliseerd waren. Toen alles klaar was draaide ze de taart om en het blijkt een gouden vondst.

De bekende culinaire criticus Curnonsky [*1872-†1956] was een grote fan van de taart en doopte het gerecht in 1926 om tot de “taart van de dames Tatin”. Het dessert werd in Parijs voor het eerst geserveerd bij Maxim’s, waar het nog steeds een van de specialiteiten is. Het hotel Tatin bestaat overigens nog steeds.

Tati[1] Jacques Tatischeff ~.[*9 oktober 1907, Le Pecq - † 5 november 1982, Parijs; acteur, regisseur]

Zoon van een Russisch-Franse vader en een Italiaans-Nederlandse moeder. Geïnspireerd door komieken als Charlie Chaplin en W.C. Fields speelt de slungelige Tati zelf de hoofdrol in een absurdistische wereld. Zijn karakter is Monsieur Hulot, een we-reldvreemde maar aar-dige figuur die zijn plaats zoekt in de moderne sa-menleving. Vanaf 1953 is Hulot in vier films Tati’s alter ego. Na drie grote publiekssuccessen begint Tati aan Playtime, zijn meest ambitieuze speelfilm. Voor de film werd een enorm decor gebouwd, genaamd Tativille, een kille moderne stad. Drie jaar lang werd gefilmd in het kostbare 70mm formaat. Het geluid, altijd zeer belangrijk voor Tati, werd achteraf toe-gevoegd. De film was een commerciële flop en bracht hem financieel aan de grond. In de bossen van Vincennes zijn nog schaarse resten te vinden van het enorme decor. Ondanks dat hij slechts zes speelfilms maakte in een veertigjarige carrière,

De lange speelfilms van TatiJour de fête [1949]Les vacances de Monsieur Hulot [1953]Mon Oncle [1958]Playtime [1967]Trafic [1971]Parade [1973]

196

TGV

heeft zijn werk een grote invloed gehad op latere filmmakers als Rowan Atkinson en Michel Gondry. In 2009 komt de film L’Illusionniste uit van regisseur Sylvain Chomet, gebaseerd op Tati’s laatste, maar tot nu toe nooit verfilmde script.

� cinema

In Trafic [1971] moet Monsieur Hulot een spe-

ciale versie van de Renault 4 naar de AutoRAI

in Amsterdam rijden. De Nederlandse regisseur

Bert Haanstra [1916-†1997] werkte mee aan het

scenario van Trafic, maar kreeg meningsverschillen

met Tati en verliet de productie.

[2] Discountwarenhuis geopend in 1948. Het schreeuwerige log0 van roze en witte ruiten met blauwe letters verkrijgt eind jaren negentig een cultstatus. Na een bijna-faillissement is Tati sinds 2004 eigendom van een investeringsmaatschappij die het aantal vestigingen de komende jaren internationaal gaat uitbreiden, vooral in Oost-Europa en Noord-Afrika.

� grand magasin

TGV[m., Train à Grande Vitesse, ‘Hogesnelheidstrein’]

Sinds 1960 zijn de Fransen, geïnspireerd door het Japanse

197

TOUR DE FRANCE

voorbeeld, aan het experimenteren met snelle treinen. De oliecrisis van 1973 versnelde Frankrijks inspanningen voor alternatieve vormen van transport. De keus viel daarbij op een supersnelle trein die moest gaan rijden tussen Parijs en Lyon, het route waarop de meeste binnenlandse vluchten plaatsvonden. De eerste, toen nog oranje, tgv ging in 1981 van start, met een topsnelheid van 270 km/u. Het eerste jaar vervoerde de SNCF ruim tien miljoen passagiers en dit enor-me succes is het begin van een lange opmars van de snelle treinen binnen Europa. De tgv is een belangrijk exportpro-duct geworden. Door de onzekere brandstofprijzen en de am-bities op milieugebied, verschijnen de hogesnelheidstreinen langzamerhand ook in andere werelddelen.

De tgv’s hebben de Franse regio’s een stuk dichterbij elkaar gebracht en rijden nu tussen de 270 en 320 km/u. Maar het kan nog sneller. In 2007 bereikte een speciaal geprepareerde trein op het nieuwe traject van de tgv Est naar Duitsland, een snelheid van 574,7km/u, een absoluut wereldrecord. De nieu-we generatie treinen agv (Automotrice à Grande Vitesse), ont-wikkeld door de Franse treinenfabrikant Alsthom, moet een topsnelheid krijgen van 360 km/u. Tussen de Kanaaltunnel in het noorden naar Marseille in het zuiden kan de 1067 kilome-ter lange lijn al afgelegd worden in drie en een half uur (304 km/u). Ter vergelijking: de 498 kilometer tussen Amsterdam en Parijs worden anno 2009 nog steeds afgelegd in 4 uur en 13 minuten, een slakkengangetje van 118 km/u.

� eurostar; sncf

Tour de France[m., Ronde van de Frankrijk]

Iedere zomer raast een lange slang door steden en dorpen die in drie weken bijna 3.500 kilometer aflegt: de Tour de France. De rondrit door Frankrijk voor wielrenners vond voor het

198

TRICOLORE

eerst plaats in 1903 en werd gewonnen door Maurice Garin. Het sportdagblad L’Auto, dat later opging in de sportkrant L’Équipe, wilde met de tocht een hoop publiciteit generen. De Tour wordt nog steeds georganiseerd door de uitgevers van die krant, de Amaury Sport Organisation (ASO). Renners had-den in het begin geen recht op hulp onderweg en moesten zelf hun fiets repareren. In de eerste twee jaar werd er ook ’s nachts gereden. Na ruim een eeuw is de koers uitgegroeid tot een mondiaal mediaspektakel. De laatste jaren wordt de Tour geplaagd door dopingschandalen, waardoor de geloofwaar-digheid en populariteit onder druk staat.

De laatste twee decennia domineren de Amerikanen (met Greg Lemond en Lance Armstrong) en de Spanjaarden (o.a. Michael Indurain). Beide landen haalden sinds 1988 ieder negen Tour-overwinningen, waarvan zeven door Lance Armstrong. De grootste renner is echter nog steeds de Belg Eddie Merckx: tussen 1969 en 1975 reed hij 111 keer in de Gele Trui.

Tricolore[m., ‘driekleur’]

De vlag van Frankrijk is blauw-wit-rood in verticale banden. De tricolore is het enige officiële symbool van Frankrijk (arti-

De winnaars van de 21e eeuw en hun ploeg:2000 — Lance Armstrong (VS) (US Postal Service)2001 — Lance Armstrong (VS) (US Postal Service)2002 — Lance Armstrong (VS) (US Postal Service)2003 — Lance Armstrong (VS) (US Postal Service)2004 — Lance Armstrong (VS) (US Postal Service)2005 — Lance Armstrong (VS) (Discovery)2006 — Oscar Pereiro Sio (SP) (Caisse d’Épargne)2007 — Alberto Contador (SP) (Discovery)2008 — Carlos Sastre (SP) (Team CSC-Saxo Bank)

199

TRICOLORE

kel 2 van de Grondwet). In tegenstelling tot de Nederlandse vlag zijn de kleuren niet precies gedefinieerd. In theorie kan de vlag dus alle denkbare tinten hebben: van lichtblauw tot turquoise en van roze tot bordeaux.

Wanneer het bleu, blanc, rouge voor het eerst als nationaal symbool werd gebruikt is niet helemaal duidelijk. Zeker is dat de drie kleuren al drie dagen na de Revolutie gebruikt werden. Op 17 juli 1789 erkende Lodewijk de 16e Jean-Sylvain Bailly als burgemeester van Parijs. Ter gelegenheid daarvan krijgt de koning een schildje met de kleuren van Parijs (rood en blauw), terwijl wit de kleur van de Bourbons was. Twee jaar later worden de kleuren tot nationale kleuren gekozen maar over een nationale vlag wordt niet gerept. De handels-vloot en verschillende legerregimenten voeren dan wel de driekleur, die ontworpen zou zijn door de schilder Jacques-Louis David. Uiteindelijk besluit Lodewijk Philippe in 1830 de tricolore tot nationale vlag te maken. De Franse banen zijn verticaal omdat de horizontale variant al in beslag genomen was door de veel oudere Nederlandse tricolore. Zowel han-dels- als marineschepen varend onder de Franse vlag hebben een iets afwijkende vlag: de rode baan is daar een kwart bre-der dan de blauwe baan om het optische effect van het wap-peren te corrigeren.

Landen die in de 19e en 20e eeuw ontstonden of onafhankelijk werden, zoals Ierland, België, Italië en Roemenië, gebruikten de Franse driekleur als de inspiratiebron voor hun eigen vlag.

Toen het gemêleerde Franse elftal in 1998 wereldkampioen voetbal werd, was de uitdrukking black, blanc, beur45 enige tijd populair om de diversiteit van de Franse samenleving aan te duiden.

� revolutie

200

VARENNES-EN-ARGONNE

Varennes-en-ArgonneKlein dorpje in noord-oost Frankrijk met ongeveer 700 inwo-

ners. Het dankt zijn bekendheid aan een curieuze gebeurte-nis in de donkere nacht van 21 juni 1791.

Nadat het Lodewijk de 16e en Marie-Antoinette na bijna twee jaar nog steeds niet gelukt was om internationale steun te verwerven om de Revolutie ongedaan te maken, zit er voor hen niets anders op: vluchten uit Frankrijk. Geruchten doen al de ronde dat de koning zijn ontsnapping voorbereidt. Handlangers helpen de familie. Een eenvoudige koets is ech-ter niet goed genoeg voor Marie-Antoinette, die een luxueu-zere versie wil hebben, met ruimte voor twee dienstmeisjes, genoeg kleding en dozen parfum. Daardoor ligt de snelheid een stuk lager dan wanneer een gewone koets zou zijn geko-zen. Bij een controlepost worden de papieren gecontroleerd door een zekere Jean-Baptiste Drouet, een fanatieke aanhan-ger van de Revolutie. Hij denkt het gezicht van de koning te herkennen van een muntstuk. Omdat Drouet niet zeker is, mag het gezelschap doorrijden. Hij snelt echter wel vooruit op zijn paard naar het volgende dorp, Varennes, slechts vijf-tig kilometer van het reisdoel van de koning. Een barricade wordt opgeworpen en als de koninklijke familie aankomt, wordt er een lokale rechter bijgehaald die de koning wel eens ontmoet heeft. Bij het zien van Lodewijk valt de rechter di-rect op zijn knieën voor de koning. Lodewijk de 16e moet op dat moment niet erg gelukkig geweest zijn met de toewijding van de magistraat. De familie wordt teruggevoerd naar Parijs en gevangen gezet in het Tuileries-paleis.46

201

VERCINGÉTORIX

In de Eerste Wereldoorlog ligt Varennes middenin de vuurli-nie en wordt nagenoeg geheel verwoest. Na de oorlog wordt het dorpje herbouwd en raakt vervolgens in de vergetelheid.

� grande guerre: marie-antoinette; revolutie

Vercingétorix[*rond 80 v.C., Auvergne - †46 v.C., Rome]

Vercingétorix wordt beschouwd als de eerste echte Franse nationale held. Hij strijdt voor een vrij Gallië en komt in op-stand tegen de Romeinen. In 52 v.C. wordt hij uitgeroepen tot koning der Galliërs. De Romeinse keizer Julius Caesar verneemt van de opstand en gaat naar Gallië om orde op za-ken te stellen. Als Vercingétorix de komst van Caesar ter ore komt, gaat hij hem tegemoet, maar de Gallische veldheer wordt door de Romeinen ingesloten op de heuvel Alésia. De Romeinen bouwen enorme forten om Vercingétorix te om-singelen. Hulptroepen kunnen Vercingétorix niet bereiken en hij slaagt er ook niet in uit te breken. Uiteindelijk geeft hij zich over, wordt meegenomen naar Rome en vervolgens in 46 v.C. geëxecuteerd.

In De Bello Gallico, zijn verslag van de negen jaar

oorlog die hij tegen de Galliërs heeft gevochten,

schrijft Caesar over Vercingétorix: “Hij combineert

zijn acties met een extreme strengheid in zijn

bewind: Op een ernstige fout staat de dood door

het vuur en door allerlei soorten ontberingen; voor

een lichte fout, laat hij de oren afsnijden van de

schuldige, of steekt hij een oog uit. Daarna stuurt

hij hem terug naar waar hij vandaan kwam om als

voorbeeld te dienen en opdat de ernst van de straf

de anderen met vrees vervult.”

202

VERCINGÉTORIX

De cultus rondom Vercingétorix ontstond in de 19e eeuw. De Encyclopédie [eind 18e eeuw] van Diderot noemt Vercingétorix nog niet. Onder Napoléon III vormt zich echter het idee van een natiestaat en ontstaat er ook de behoefte aan nationale figuren. Standbeelden van Vercingétorix worden opgericht, waaronder het pompeuze zeven meter hoge beeld op de ver-meende heuvel van Alésia [1865]. In 2011 moet een educatief park openen op de plek waar de veldslag plaats zou hebben gevonden, in de buurt van het dorpje Alise-Sainte-Reine.

� asterix; encyclopedie

Verenigde Staten van AmerikaWat hebben de VS met Frankrijk te maken? Veel. De twee landen hebben een gecompliceerde haat-liefdeverhou-ding die al dateert van voor het ontstaan van de VS. De Onafhankelijkheidsverklaring in 1776 wordt in Frankrijk gezien als een overwinning van de Verlichting op de Britse tirannie en de Fransen besluiten de Amerikanen actief te steunen met geld, materieel en manschappen. Die steun kost Frankrijk zoveel geld dat de daaropvolgende economische crisis mede leidde tot de Franse Revolutie in 1789. Anderhalve eeuw later komen de Amerikanen op hun beurt Frankrijk te hulp in de Eerste en Tweede Wereldoorlog.

De Amerikanen zien de Fransen als arrogant en onbetrouw-baar, maar ook als verbluffend verfijnd en stijlvol. De Fransen vinden de Amerikanen luidruchtig en dom, maar ook groots en fascinerend. De relatie tussen Frankrijk en de VS kwam zwaar onder druk door de onenigheid over de invasie in Irak in 2003. Sinds het aantreden van Nicolas Sarkozy zijn de banden weer aangehaald. Ook in de VS is het publiek gefasci-neerd door Sarkozy en is Barack Obama in Frankrijk een ware volksheld.

� revolutie; sarkozy; vrijheidsbeeld

203

VERLAN

Bijna was Frans de officiële taal geweest van

de Amerikanen. In 1800 verwerft Frankrijk

een kwart van het grondgebied van de huidige

VS van de Spanjaarden. Napoléon verkoopt het

land drie jaar later aan de Amerikanen voor het

in die tijd duizelingwekkende bedrag van 15 mil-

joen dollar. De Louisiana Purchase is nog steeds

de grootste onroerend goed transactie uit de

wereldgeschiedenis.

Verlan[m., omgekeerde van ‘l’envers’, omgekeerd]

Ook al denkt u goed Frans te spreken, u zult wellicht af en toe op het verkeerde been gezet worden door woorden die nergens op lijken. Waarschijnlijk gebruikt uw gesprekspart-ner dan het Verlan, een verbastering van het Frans, waarin lettergrepen of klanken worden omgedraaid om een nieuw woord te vormen. In de jaren ’70 en ’80 is het Verlan voor de inwoners van de banlieues een manier geworden om zich te

Enkele veelgebruikte VerlanwoordenBeur; rabza – arabe – arabierFeuj –juif – joodKeuf – flic – smerisKeuss – sec – droog, gebruikt voor magerMeuf – femme – vrouw, vriendinCimer – merci – dankTeuf – fête –feestReum – mère – moederOuam – moi – ik, mijVénèr – enervé – kwaad, opgewondenOuf – fou – gekRelou – lourd – zwaar, zwaar op de handTromé – métro – metroZyva – Vas-y – ‘ga dan’

204

VERLAN

onderscheiden. Door het succes van de Franse rap en hiphop heeft het Verlan de afgelopen jaren een steeds breder publiek gekregen, zowel onder jong als oud als onder arm als rijk. Ook sms’en heeft Verlan verder uitgebreid, waardoor meer men-sen dan voorheen de omkeertaal gebruiken en begrijpen.

Verlan is niet beperkt tot het Frans. Ook het Spaans dat in Argentinië en Uruguay gesproken wordt, kent een een vorm van Verlan.

� banlieue; frans; loucherbem

Vichy[1] Stadje met 27.000 inwoners in de regio Auvergne. Vanwege

de bronnen is Vichy al sinds 52 n.C. een geliefd uuroord. Het stadje kwam tot grote bloei vanaf de 19e eeuw en kreeg veel grootstedelijke voorzieningen: een opera, een casino, luxu-euze hotels en elegante winkelpassages. Het hoogtepunt kwam in de jaren vijftig en zestig, toen gekroonde hoofden en rijken af en aan landden op het lokale vliegveld. Vichy is tevens een merknaam van verschillende producten die over de hele wereld verkocht worden: bronwater, snoepjes en schoonheidsartikelen. Het is nu een wat ingeslapen, maar charmant provinciestadje.

[2] ‘Vichy’ is ook synoniem voor de rol die Frankrijk speelde in de Tweede Wereldoorlog. Toen de Duitsers Frankrijk binnenvie-len, verkreeg de Franse regering een soort wapenstilstand. De regering en het parlement vestigden zich in Vichy. Het stad-je had na Parijs de grootste hotelcapaciteit van het land en beschikte over moderne telefoonlijnen. Aldaar stemde men voor het einde van de Derde Republiek. Maarschalk Philippe Pétain [*1856-†1951], de held uit de Eerste Wereldoorlog, werd staatshoofd. Slechts 80 van de 600 parlementsleden stemden tegen. Vichy werd de hoofdstad van de État français (Franse Staat). De voormalige Republiek was nu in tweeën gedeeld:

205

VIN

het noorden en het westen waren bezet, het oosten was gean-nexeerd door de Duitsers, en het zuidoosten en de Pyreneeën vormden ‘de vrije zone’. De collaborerende technocraten van Pétain werkten zeer actief mee met de Duitsers en na-men voortvarend de Jodenvervolging in de hand. Tot augus-tus 1945 werd Vichy officieel erkend door landen als de VS, Australië en Canada.

Na de oorlog werd Pétain ter dood veroordeeld voor hoogver-raad, een straf die De Gaulle omzette in levenslang. Hij stierf in de gevangenis in 1951.

Onder het mom van nationale verzoening kon na 1945 de-cennia lang beter niet over ‘Vichy’ gesproken worden. Voormalige collaborateurs bekleedden allerlei topfuncties bij de overheid terwijl de katholieke kerk evenmin wilde dat er gewroet werd in het oorlogsverleden. Onder president François Mitterrand, die voordat hij het verzet inging zelf ambtenaar onder het Vichy-bewind was geweest, bestond een zekere tolerantie ten aanzien van Vichy. Pas in 1995 er-kende Jacques Chirac de verantwoordelijkheid van Frankrijk in de collaboratie met de Duitsers, maar zelfs ruim zestig jaar na dato zijn de Fransen nog steeds niet in het reine gekomen met dit zwarte hoofdstuk uit de vaderlandse geschiedenis.

� de gaulle; grande guerre; république[3] Vichyssoise. Inwoonster van Vichy, maar ook de naam van

een koude soep met aardappel, prei en crème fraîche.

Vin[m., lat.: vinum, ‘wijn’]

Wijn is onderdeel van de Franse identiteit. Zozeer zelfs dat wijn volgens koppige drinkers geen wijn is als hij niet uit Frankrijk komt. Maar het waren de Grieken die rond 600 v.C. de eerste wijnranken in Zuid-Frankrijk plaatsten. Onder de

206

VIN

Romeinen ontwikkelt de wijnbouw zich vervolgens rond-om de steden Narbonne en Béziers. Die laatste stad noemt zich ‘de wijnhoofdstad’. De Galliërs vonden de wijnvaten uit, waardoor de wijn makkelijk te transporteren werd. In de Middeleeuwen verbouwen vooral de kerken en kloosters wijn. Na de Revolutie gaan de kerkelijke eigendommen over in handen van particulieren die zich vervolgens massaal aan de wijnbouw wijden.

Tegenwoordig worden in Frankrijk op 774.120 hectare47 wel-geteld 3022 verschillende wijnen verbouwd. De terroir, dat wil zeggen de grond en de ligging van de wijngaard, is van grote invloed op de smaak en de kwaliteit. Daarnaast spelen ook de duivensoort en uiteraard de competentie van de wijn-maker een rol. Vanaf het einde van de 20e eeuw richten wijn-consumenten hun ogen steeds meer op de concurrenten uit de ‘Nieuwe Wereld’, waar wijnen gemaakt worden die kun-nen wedijveren met de beste Franse wijnen. Als antwoord daarop zijn de Franse boeren zich meer gaan richten op kwaliteit en minder op volume. De oppervlakte van het wijn-gebied loopt al jaren terug. Italië is sinds een aantal jaren ’s werelds grootste wijnproducent en ook Spanje zit Frankrijk zowel qua volume als kwaliteit op de hielen. In 2007 had de Franse wijn met 31% het grootste aandeel in de in Nederland geïmporteerde wijnen. Maar ook hier zit de concurrentie niet stil: mede door de klimaatsverandering stijgt het aantal Nederlandse wijnboeren al jaren (68 in 2007)48.

� aoc; beaujolais; bordeaux; bourgogne; champagne

207

VIN

Ken uw wijnen.Op etiketten van Franse wijnen treft men de volgende om-schrijvingen aan:AOC – Appellation d’origine controlée. Een AOC geeft een be-paald gebied aan en een bepaalde manier van fabricatie. VDQS – Vin délimité de qualité supérieure. Wijnen uit regio’s met minder potentie dan die van de AOC-gebieden.Vin de pays – een wijn die voldoet aan bepaalde normen op het gebied van alcoholgehalte, druivensoorten en perceelop-brengsten.Vins de table – veelgedronken, ‘simpele’ wijnen die minimaal 8,5 of 9% alcohol bevatten. Als de gemengde wijn niet uitslui-tend français is, maar samengesteld is uit verschillende wijnen van de EU, dan staat er op het etiket mélange de vins de différents pays de la Communauté européenne. Tafelwijnen zijn te koop in flessen, dozen of plastic zakken.

Calvados

Cognac

LanguedocRoussillon

Bordeaux

AlsaceChampagne

Bourgogne

Beaujolais

Jura

Savoie

ArmagnacProvence

Cap Corse

Vin de Corse

Vallée du Rhône

Vallée du Loire

Sud-Ouest

208

VOLTAIRE

Voltaire[*21 november 1694, parijs – †30 mei 1778, parijs; schrijver, filosoof]

Pseudoniem van François-Marie Arouet, vertegenwoordiger van De Verlichting. Voltaire is een anagram van Arouet le jeune, waarbij de j als i is gebruikt en de u als v. Hij gebruikte de naam niet alleen voor zijn publicaties, maar ook in het da-gelijkse leven.

Volgens Voltaire heeft de mens zijn lot in eigen hand en moet het leven verbeterd worden door kunst en wetenschap. Hij was fel tegen de katholieke kerk, kritisch over Mohammed, maar positief over de islam. Vanwege zijn radicale opvattingen en satirische teksten, wordt Voltaire regelmatig opgesloten (o.a. in de Bastille). Later moet hij naar Engeland uitwijken. Hij is een echte Europeaan en verblijft, soms ongewild, onder meer in Londen, Potsdam, Brussel, Leiden en Den Haag. Hij beheerste ook het Nederlands49. Zijn hele leven lang onder-houdt hij een levendige correspondentie (meer dan 23.000 brieven) met wetenschappers, schrijvers en bestuurders uit heel Europa. Hij vestigde zich uiteindelijk in de buurt van Genève. Zijn roem verspreid zich over heel Europa en al bij leven is hij een legende. Omdat in Voltaires tijd auteursrecht niet bestond, zocht hij naar andere inkomsten. Die haalde hij succesvol uit beleggingen en handel. Hij sterft in 1778 als een van de rijkste mannen van Frankrijk.

De intellectuele wereld is verdeeld in een Voltaire-kamp en een Rousseau-kamp. Als leidende figuur van de Verlichting wordt de pragmatische en geestige Voltaire vaak tegenover

Van de meer dan 700 werken die Voltaire achter heeft gelaten, zijn Oedipe [1718], Mahomet [1736], Zadig [1748], Oreste [1750] en Candide [1759] de bekendste. Daarnaast werkte hij mee aan Diderots Encyclopédie.

209

VRIJHEIDSBEELD

de serieuze en morele Jean-Jacques Rousseau [*1712- †1778] gezet. Beiden worden gezien als de intellectuele aanstich-ters van de Franse Revolutie. Goethe schreef: “Met Voltaire houdt de oude wereld op en met Rousseau begint een nieuwe wereld.” De verantwoordelijkheid van de twee grote denkers voor de grote omwenteling, werd door Victor Hugo als laat-ste woorden in de mond gelegd van Gavroche, in de roman Les Misérables [1862]: “C’est la faute à Voltaire, c’est la faute à Rousseau.” In 1791 werd Voltaires as bijgezet in het Panthéon, ironisch genoeg vóór het graf van aartsvijand Jean-Jacques Rousseau.

� bastille; encyclopédie; revolutie

VrijheidsbeeldHet Vrijheidsbeeld in New York heet eigenlijk La liberté éclairant le monde en is van de hand van beeldhouwer Frederic Auguste Bartholdi [*1834-†1904]. De inwendige structuur om het beeld te steunen, werd gebouwd door Gustave Eiffel. Het Vrijheidsbeeld was oorspronkelijk een cadeau van het Franse volk aan de Amerikanen om in 1876 de 100-jarige onafhan-kelijkheid van de Verenigde Staten te vieren. Door allerlei tegenslagen duurde het echter ruim tien jaar voordat het standbeeld er daadwerkelijk stond.

De kosten werden geschat op 200.000 francs, maar nadat in 1876 één arm met de vlam klaar was, bleek het geld op en moest het werk gestaakt worden. Het hele Franse volk

210

VRIJHEIDSBEELD

werd verzocht om een financiële bijdrage te leveren, maar de Franse regering betaalde niets. Het budget bleek niet toe-reikend waarna de Fransen de Amerikanen vroegen om ook voor een deel van de financiering te zorgen. In een ironisch commentaar schreef de New York Times50 dat een gegeven standbeeld niet in de mond gekeken mocht worden, maar aangezien die mond toch nog niet gemaakt was, konden de Fransen het beeld net zo goed zelf houden. Toch begonnen ook de Amerikanen fondsen te werven en de burgers werd gevraagd een kleine bijdrage te leveren.

Het beeld werd afgebouwd in Parijs en vervolgens in 214 krat-ten op de trein gezet naar Rouen. Daar werd het over de Seine verscheept naar Le Havre om vervolgens door te varen naar New York. Daar kwam het bouwpakket op 19 juni 1885 aan om op Bedloe’s Island (tegenwoordig Liberty Island) weer op-gebouwd te worden. In oktober 1886 werd het in bar slechte weersomstandigheden onthuld en werd al snel het symbool van de vrije wereld. Beeldhouwer Bartholdy vroeg en ver-kreeg patent op het ontwerp, waardoor hij royalty’s ontving over de miniatuurversies in hout en metaal die als souvenirs verkocht werden.

Er zijn vele Vrijheidsbeelden. Het eerste dat gemaakt werd, een schaalmodel op 1/16e, staat in het Museé des Arts et Métiers in Parijs. In het Jardin du Luxembourg in Parijs staat een exem-

211

YQUEM

plaar dat een cadeau is van Amerikaanse burgers aan de stad Parijs. Het grootste staat natuurlijk in New York; een ander exemplaar, eveneens een cadeau van de Verenigde Staten aan Frankrijk ter gelegenheid van honderd jaar Revolutie in 1889, staat nu bij de pont de Grenelle en kijkt richting New York. Daarnaast zijn er wereldwijd nog tientallen kopieën. In 1987 schonk de krant International Herald Tribune, die in Parijs ge-vestigd is, een replica van de vlam aan de stad Parijs. In de autotunnel onder die vlam kwam in 1997 prinses Diana om het leven. Veel toeristen denken daarom nu dat de vlam een monument is ter nagedachtenis aan Diana.

� marianne; verenigde staten van amerika

YquemDit vloeibare gele goud moet minimaal een keer in uw leven uw smaakpapillen gestreeld hebben. Het Chateau d’Yquem (spreek uit ‘i-kem’) in de Bordeaux, is het grootste domein in de streek Sauternes. Deze enige Premier Grand Cru Classé Supérieur wordt beschouwd als de beste zoete witte wijn en soms zelfs als de beste wijn ter wereld tout court.

De wijn van Chateau d’Yquem, gemaakt van 80% semillon en 20% sauvignon druiven, dankt zijn reputatie aan Botritys cine-rea, een schimmel die in het microklimaat van de Sauternes goed gedijt. De schimmel zorgt er voor dat de druif gaat rot-ten, maar dan wel op een stijlvolle manier. Dit is immers een pourriture noble, een edele rotting. De druif verschrom-pelt waardoor zowel de hoeveelheid suiker als de zuurgraad toeneemt. Bij het oogsten in oktober worden alleen de rotte

212

YQUEM

druiven geplukt, de rest blijft hangen voor de volgende pluk. Dat ritueel herhaalt zich vijf tot zes keer over een periode van zes weken. Uiteindelijk levert iedere wijnstok ongeveer één glas wijn op.

Een fles Yquem kan makkelijk enkele decennia blijven liggen, al wordt de kleur in de loop der jaren wel donkerder. Zelfs na ruim een eeuw is de wijn nog prima drinkbaar. Eind 2006 werd op een wijnveiling een collectie flessen van elk jaar Yquem van 1860 tot en met 2003 verkocht voor 775.000 pond. Het beste jaar van het afgelopen decennium was 2007, die u voor ongeveer 450 euro per fles kunt voorbestellen. Levering in 2010. De eveneens uitstekende 2004 is er al voor onge-veer 185 euro. Serveren rond 12°C, genieten in stilte. George Washington, Alexandre Dumas, Marcel Proust, Hannibal Lecter en Jules Verne zijn een paar van de illustere namen die verknocht waren aan de Yquem.

Het château is sinds de 18e eeuw in handen van de Lur-Saluces familie, maar na een felle familievete heeft de groep LVMH sinds 1996 een meerderheidsaandeel. Naast de zoete Chateau d’Yquem maakt het huis ook Ygrec, een droge witte wijn met evenveel Sémillon als Sauvignon druiven.

� bordeaux; chateau; foie gras; lvmh; wijn

Yquem kunt u ook op uw gezicht smeren.

Dior (eveneens onderdeel van LVMH) heeft

van de moleculen uit de wortels van de Yquem-

wijnranken een huidverzorgingslijn gemaakt die

verouderingseffecten zou tegengaan. Een potje

van 50ml van de L’Or de Vie crème is duurder dan

een fles Yquem 2004.

213

ZIDANE

Zidane, Zinedine Yazid ‘Zizou’[*23 juni 1972, Marseille; voetballer]

Zinedine Zidane was rond de eeuwwisseling volgens velen de beste voetballer ter wereld. Hij is een technisch en tactisch volmaakte voetballer die gracieus over het veld zweeft. In de zomer van 2001 wordt Zidane de tot dan toe duurste voetbal-ler aller tijden als Real Madrid 66 miljoen euro aan Juventus betaalt. De middenvelder gebruikte - op goede dagen - zijn immense kwaliteiten om met zijn team de wedstrijd volledig te beheersen. Op slechte dagen waren zijn gedachten elders. Zidane, normaal gesproken een bescheiden familiemens, kan

Zidanes carrière...Periode Club Wedstrijden Goals1988–1992 AS Cannes 71 61992–1996 Girondins Bordeaux 176 391996-2001 Juventus 212 312001-2006 Real Madrid 227 491994-2006 Frans nationaal elftal 108 31...en zijn titels.1996, 2002 – Winnaar Supercup Europa1997, 1998 – Kampioen van Italië1997 – Winnaar Supercup Italië1997, 1998 – Champions League Finale1998 – Wereldkampioen(finale 3-0 tegen Brazilië, waarvan twee goals van Zidane)1998 – Ballon d’or2000 – Europees Kampioen2002 – Champions League2003 – Kampioen van Spanje2006 – Finalist WK (1-1; 5-3 na strafschoppen)1998, 2000, 2003 – FIFA Speler van het Jaar

214

ZIDANE

af en toe uit de slof schieten. Zo had hij in 2006 met pensioen kunnen gaan als wereldkampioen, maar honderden miljoe-nen televisiekijkers zagen tot hun verbazing hoe Zidane een kopstoot gaf aan de Italiaan Marco Materazzi in de finale van het WK. Zidane werd van het veld gestuurd en Frankrijk ver-loor de spectaculaire wedstrijd na strafschoppen. In plaats van hem het verlies te verwijten, stonden de Fransen na het incident massaal achter Zidane. Toenmalig president Jacques Chirac omschreef hem erna zelfs als ‘nationale held’.

Zinc[m., letterlijk: ‘zink’]

Aan de zinc, staan, zitten of hangen is in Frankrijk onderdeel van een dagelijks ritueel: ’s ochtends voor een koffie, ’s avonds voor een pastis of een demi. In veel cafés, vooral in de grote steden, zijn consumpties aan de zinc een stuk goedkoper dan in de zaal of op het terras. De zinc is de bar die in veel cafés en restaurants te vinden is. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, bevat de zinc geen gram zink, maar een le-gering van 60% tin en 40% lood. In de Tweede Wereldoorlog zijn vele zincs omgesmolten door de Duitse bezetter om er granaten en vliegtuigonderdelen van te maken. Als een café nu nog een zinc heeft, dan is die vaak van koper, inox of zelfs van aluminium. Antoine Berc en Nectoux zijn de enige twee fabrikanten in de wereld die nog originele zincs maken.

� pmu; tabac

215

ZOLA, EMILE

Zola, Emile[*2 april 1840, Parijs – †29 september 1902, Parijs; schrijver, journalist,

mensenrechtenactivist]

Emile Zola is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het Naturalisme, de stroming in de litteratuur die de opkomst van het proletariaat en het sociaal onrecht aan het einde van de 19e eeuw als onderwerp heeft.

Zola zakt voor zijn baccalauréat vanwege een slecht cijfer voor Frans, en begint zonder diploma als schrijver voor di-verse kranten. In 1865 publiceert hij zijn eerste roman, La Confession de Claude. Zola is fel anti-katholiek en zeer begaan met sociaal onrecht. Zijn grootste werk, Les Rougon-Macquart [1871-93] is de geschiedenis van een Franse familie in twintig delen die zich afspeelt in de jaren onder keizer Napoléon III. Le Germinal [1885], het 13e deel uit de reeks, is gesitueerd in het deprimerende noorden. Voor dit boek deed Zola aan partici-perende observatie: hij ging zelf de mijnen in.

Zola’s – letterlijke – pièce de résistance is het beroemde pamflet J’accuse [1898] gericht aan president Felix Faure, waarin hij de verdediging op zich neemt van de ten onrechte veroordeelde kapitein Dreyfus. Vele, vooral linkse intellectuelen scharen zich achter de zaak, maar Zola wordt tot een jaar gevange-nisstraf veroordeeld voor bedrog en laster. Daarop vlucht de schrijver naar Londen. Een paar jaar later sterf Zola onder verdachte omstandigheden aan koolmonoxidevergiftiging in zijn eigen huis in Parijs. Zijn rol in de Franse maatschap-pij werd erkend toen hij in 1908, onder fel protest van de Nationalisten, bijgezet werd in het Panthéon in Parijs. Van zijn boeken zijn meer dan 150 verfilmingen gemaakt, de eer-ste was L’Assommoir, door Ferdinand Zecca, in het jaar van Zola’s dood, 1902.

� bac; dreyfus; goncourt; grands magasins

216

MERCI

MerciEen boek, hoe klein, dun of bescheiden ook, is zelden een so-loproject. Dat geldt ook voor De Francyclopedie, die nooit het licht had gezien zonder de hulp van een aantal mensen.

Un grand merci gaat naar Rein Everard, trouwe inspirator en commentator, die met zijn wijsheid in het algemeen en zijn Frankrijkkennis in het bijzonder een onschatbare bijdrage aan dit boek leverde.

Merci Roel Wolbrink zonder wiens geduld, motivatie en transpiratie De Francyclopedie nooit zou zijn verschenen.

Merci Rachel Camps, Dirk Johan Klanker, Karlijn Leemhuis, Chris Lyon, Reinder Rustema, Anita van Stel en Dolf Weverink, wier bijdragen de inhoud nog beter gemaakt hebben.

Tot slot dank aan mijn eerste lerares Frans op de middelbare school, Roseanne van Akkeren. Met haar elegantie en erudi-tie bracht zij mij de liefde voor de Franse taal en cultuur bij en legde daarmee de voedingsbodem voor mijn ongenees-lijke francofilie.

Merci à toutes et à tous ! Stefan de Vries, Parijs, maart 2009.

Noten1 Januari 2009, www.airbus.com2 www.airfrancelasaga.com is een speciale webzijde gewijd aan de geschie-

denis van AirFrance3 Loi sur la Laïcité van 9 december 19054 Parienté, pagina 2065 www.bdangouleme.com6 Alac, pagina’s 27-287 Lecat, pagina’s 182-1838 Winst in 2007 6,2 miljoen euro, eigen vermogen 97,7 miljoen euro. Le

Canard Enchaîné, no. 4583, 37 augustus 2008.

217

NOTEN

9 Madsen, Axel. Chanel. Baarn, 1991: De Kern. Pagina’s 350-35210 Time Magazine, 8 juni 199811 “Ça, c’est Chanel!” in Challenges, 14 februari 200812 Cijfers NFC 200713 De ‘film’ is online te zien op www.institut-lumiere.org/francais/

films/1seance/1seance01.html14 Fierro, pagina 77615 188,82 miljoen in 2008, waarvan 45,7% naar een Franse film ging en 44,5%

naar een Amerikaanse. Bron: CNC16 Rémond, pagina’s 7-817 Van Dam, pagina 32118 Flavigny, pagina 88319 Parienté, pagina 23020 Volgens citroën.com21 Barthes, pagina 14222 All you need to know about the Eiffel Tower, brochure van de SNTE.23 Parienté, pagina 30624 Rapport annuel sur l’état de la fonction publique, Faits et chiffres 2007-

2008, Ministerie van Publieke Zaken, www.fonction-publique.gouv.fr.25 INSEE, schatting januari 200926 Onderzoek World Economic Forum 2008-2009, weforum.org27 Eliza Warren, pagina 88, Cookery for maids of all work. Oxford, 185628 Barthes, pagina 7229 552 721 vliegtuigbewegingen in 2007, 59 922 177 passagiers. Bron: ADP.30 Andia, pagina 3931 Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen32 Levensverwachting bij geboorte in 2008: 80,9 jaar voor de Fransen, 79,8

voor de Nederlanders, OESO Gezondheidsstatistieken 200833 Larousse, pagina 143934 Op 1 januari 2008, cijfers CBS en StatBel35 Cijfers RATP, juli 200736 Stijlgids over eten, manieren en kleding, 200437 “Le mont Blanc n’a jamais été aussi haut”, Le Monde, 13 oktober 200738 Volgens gegevens van de Franse vogelbescherming, de LPO. Ieder jaar

probeert de LPO de jacht op de ortolaan te laten verbieden. www.lpo.fr39 Op 1 januari 2007, cijfers van INSEE40 “La pétanque fête ses cent ans dans la Cité phocéenne”, Le Figaro, 7 juli 200741 www.gallimard.fr/collections/pleiade.htm42 Naar eigen opgave van de PMU, jaarrapport 2008.43 Kaasetikettenverzamelaar44 In aanvraag; hangt samen met eventuele onafhankelijkheid van Québec45 Zwart, wit, Arabisch46 Steel, pagina’s 115-12147 INAO, 2005-200648 CBS, 24 september 200849 In april 2007 werd in het Fries historisch en letterkundig archief een

Nederlandstalig briefje gevonden, geschreven door Voltaire. Leeuwarder Courant, 2 april 2007

50 New York Times, 29 september 1876

218

FRANCYBIBLIOGRAFIE

FrancybibliografieHet aantal boeken over Frankrijk en de Fransen is gigantisch. In welke taal ook inspireert het land sinds mensenheugenis schrijvers, journalisten en troubadours. Ook Nederlandse en Belgische schrijvers zijn door de eeuwen heen gefascineerd door Frankrijk. W.F. Hermans verruilde de polder voor Parijs. Neerlands grootste schrijver was een mopperaar, maar innig verliefd op Parijs. Het is hem nooit gelukt te integreren — hij sleet zijn laatste dagen in het Parijs voor beginners, Brussel. Zijn boek De weerspanninge slaper [Amsterdam, 2004: De Bezige Bij] getuigt van zijn grote liefde voor de Franse hoofd-stad. Ook zijn roman Au Pair [1989] speelt zich af in Parijs. De romans Een liefde in Parijs [Amsterdam, 2004: De Bezige Bij] van Remco Campert en De Wandelaar van Adriaan van Dis, die zelf jarenlang in Parijs woonde, geven een beeld van het hedendaagse Parijs. De boeken van Martin Bril schetsen het Franse platteland anno nu, terwijl het Frankrijk van vroeger boeiend beschreven is in The Discovery of France van Graham Robb [Londen, 2007: Picador], die 22.000 kilometer door Frankrijk fietste om het fascinerende land te doorgronden.

Iedereen die wil begrijpen wat er nu precies gebeurde tijdens de Franse Revolutie, leze het hylarische Vive la Revolution van de Brit Mark Steel [Londen, 2003: Scribner]. Wie meer wil weten over de geschiedenis van de Franse mode, leest het haarscherpe The Beautiful Fall van Alicia Drake, het boek dat Karl Lagerfeld tevergeefs probeerde te verbieden [New York, 2006: Back Bay Books].

Selectie geraadpleegde boeken voor deze uitgaveAlac, Patrick. La grande histoire du bikini. New York, 2002:

Parkstone Press.Anida, Béatrice de. Les cathédrales du commerce parisien. Parijs,

2006: Action Artistique de la Ville de Paris.

219

FRANCYBIBLIOGRAFIE

Barthes, Roland. Mythologies. Paris, 1957: Editions du Seuil.Borgé, Jacques en Nicolas Viasnoff. Renault, l’Empire de billan-

court. Parijs, 1977: E.P.A.Chavannes, Marc. Frankrijk achter de schermen. Amsterdam,

2004: Prometheus.Dam, Johannes van. De Dikke Van Dam. Amsterdam, 2006:

Nijgh en Van Ditmar.Delahaye, Marie-Claude. Pernod: 200 ans d’entreprise. Auvers-

sur-Oise, 2005: Musée de l’Absinthe.Dubois, Jean, Mitterand, H. en Dauzat, A. Dictionnaire

Etymologique. Paris, 2007: Larousse.Fiemeyer, Isabelle. Coco Chanel – Un parfum de mystère. Paris,

1999: PayotFierro, Alfred. Histoire et dictionnaire de Paris. Parijs, 1996:

Robert Laffont.Flavigny, Laure (dir.). Larousse Gastronomique. Parijs, 2003:

Larousse.Garrigues, Jean. Banania, Histoire d’une passion française.

Parijs, 1991: Du May.Lecat, Jaen-Michel. La grande histoire du pain et des boulangers.

Parijs, 2006: Editions de Lodi.Martin, Richard en Koda, Harold. Haute Couture. New York,

1995: Metropolitan Museum of Art.Parienté, Henriette en Geneviève de Ternant. Histoire de la

cuisine française. Paris, 1994: Editions de la Martinière.Pastoureau, Michel. Les emblèmes de la France. Paris, 1998:

Editions Bonneton.Rémond, Rogé. DS Citroën. Parijs, 2000: Hermé.Serventi, Silvano. La grande histoire du foie gras. Parijs, 1993:

Flammarion.Tillinac, Denis. Dictionnaire amoureux de la France. Parijs,

2008: Plon.Watin-Augouard, Jean. Histoires des marques. Parijs, 2001:

Trademark Ride.

220

index

AA.A.A.A.A. 9Abbé Pierre 9, 37absint 10, 11, 18, 126, 166Académie française 11, 12accent 12adel 40, 77, 152, 187affiche 39, 40, 56Afrika 93, 103, 126, 127, 196Airbus 14, 15AirFrance 14, 15, 71, 72Algerije 25, 127, 131, 161, 169, 185, 189Alpen 121Alsace 15, 16, 142ambtenaar 64, 100, 101, 130, 205Andorra 17andouillette 9, 18, 50, 97Angoulême 35Anisette 18AOC 16-19, 46, 49, 52, 53, 106, 189,

206, 207aperitief 22, 126Aquitaine 44, 45Arc 20, 21, 171

~ de Triomphe 21, 171Jeanne d’~ 20

armagnac 21-23, 69, 157, 162arrondissement 23ARTE 24Asterix en Obelix 24Atlantische Oceaan 71, 121, 159atoombom 111, 174Avignon 97AZERTY 25Azië 93Aznavour, Charles 26, 27

BBac 27baguette 28, 37, 48, 77, 188Banania 29Bandol 47banlieue 30, 79, 165, 187, 192, 203,

204Bardot, Brigitte 31, 43, 107, 131, 140Barthes, Roland 87, 105Bastille 21, 32-34, 116, 178, 188, 208Bayonne 37BD 34Beaujolais 35Bécassine 35België 23, 83, 104, 105, 114, 121, 126,

138, 149, 159, 199Vlaanderen 49, 63, 105Brussel 16, 95, 124, 187, 208

Belle époque 36béret 37Berluti 38, 136Besson, Luc 75Bibendum 39Bibliothèque nationale 40

Bic 41bidet 41bier 33, 50bikini 32, 42, 43bistro 43, 50, 105Bond, James Bond 67, 154, 163Bordeaux 22, 45, 68, 211, 213bouillabaisse 46boulangerie 47bouquiniste 48Bourgogne 35, 49Braille, Louis 50brasserie 50Bretagne 36, 52Brillat-Savarin 106bronwater 161, 204brood 29, 47, 48, 77, 106, 142Bruni, Carla 51, 62, 132, 191burgemeester 23, 126, 138, 191, 199

Ccabaret 26, 36, 57, 64, 155Caesar 201Calais 64, 82, 95Calvados 52, 82, 179camembert 53, 97campagne 53, 79, 139, 152, 158Camus, Albert 131Canada 26, 45, 93, 99, 179, 180, 205Canard Enchainé, Le 55cancan 56, 156Cannes 81, 97, 213César 44, 57, 75, 94, 109champagne 39, 58, 59, 60, 68, 126,

156, 206Pérignon, Dom Pierre 58

Chanel 60, 61, 84, 121, 190chanson 61Chaplin, Charlie 55, 195Charente 68, 82château 13, 46, 54, 62, 135, 212Chateau d’Yquem 211China 66, 99, 117Chirac, Jacques 70, 117, 171, 175, 205,

214Christus, Jezus 72Ch’ti 63, 64cider 52Citroën 65-67, 83, 87, 148, 168

2CV 67, 56, 83, 84, 87DS 67, 87, 88

Clerc, Julien 51Clouseau, Inspecteur Jacques 67cognac 21, 22, 52, 55, 69COM 69Commune 188Concorde 33, 70-72, 150coq 72Corsica 74, 127, 147, 158cosmetica 61, 136Cotillard, Marion 75croissant 28, 48, 76, 77cuisine 77

221

DDalida 61D’Artagnan 22, 157Debbouze, Jamel 78déjeuner 79-81Deneuve, Cathérine 81, 109, 131, 140departement 23, 52, 68, 70, 81, 83, 85,

139, 162, 179, 194Diderot, Denis 92Dijon 49, 90, 126Dior, Christian 84, 85, 121, 136, 189,

212diploma 9, 27, 131, 215Disneyland 124DOM 70, 83, 127, 147, 179, 202

COM 69, 70, 83, 85, 127, 147, 180Dordogne 45, 62, 82, 94Dreyfus, Alfred 86, 215Ducasse, Alain 88, 149Duinkerken 94, 145Duitsland 15, 19, 24, 86, 101, 111,

114, 197Duitsers 72, 73, 111, 114, 168, 181, 183,

204, 205Dumas, Alexandre 157, 212

Eeau-de-vie 21, 33economie 55, 66, 104, 121Edwards, Blake 67eend 54-56, 99, 134Egyptenaren 97, 166Eiffel, Gustave 64, 90, 209Eiffeltoren 36, 65, 66, 89-92, 156, 164Elysée 29, 51, 174Elzas 15, 16, 99, 114encyclopedie 92, 164, 202Entente cordiale 93Escoffier, Georges Auguste 94, 112Europa 14, 17, 24, 36, 66, 92, 93, 100,

111, 112, 120, 121, 124, 127, 129, 132, 134, 142, 155, 158, 161, 164, 168, 187, 188, 192, 193, 196, 197, 208, 213

EEG 111, 172EU 11, 17, 98, 207Europees Parlement 16Europese Unie 17, 70, 85, 138, 172, 191ultraperifere regio’s 85

Eurostar 95, 192Exception française 24, 95, 96, 123

Ffeestdag 34, 178, 179festival 96, 97film 26, 31, 32, 40, 63-65, 67, 75, 79,

81, 108, 122, 163, 183, 195, 196cinéma 64Gouden Palm 26, 79, 81Pathé, Charles 65

foie gras 16, 17, 54, 97, 98, 99, 100, 162, 212

fonctionnaire 100, 113

fotomodel 51franc 46, 101, 102François, Claude 61Franken 101, 104, 134Frankrijk 21Frans 13, 17, 21, 23-25, 29, 36, 41, 63,

67, 68, 70, 71, 73, 74, 76, 77, 85, 86, 94, 98, 102-105, 127, 139, 153, 158, 160, 161, 179, 180, 194, 203, 204, 213, 215

Fransen 22Frans Guyana 85, 86, 127Frans-Pruisische oorlog 36, 94, 160French kiss 104frites 18, 44, 50, 105

GGainsbourg

Charlotte ~ 108Serge ~ 32, 62, 107

galette des Rois 109Gall, France 61, 107Gallië 97, 201Galliër 72Galliërs 24, 201, 206Garonne 22, 45, 46, 82Gaulle, Charles de 72, 102, 105, 111,

112, 138, 151, 169, 175, 180, 205luchthaven 72, 112

Gaumont, Léon 64Generaal de Gaulle 171, 181, 185Gers 22, 82, 99getto 31gezondheidszorg 123Gironde 45, 82Goncourt 109, 110, 123, 176Grands Magasins 114Grands Travaux 34, 116, 117, 160grenouille

kikkerbilletjes 93, 117Grenouille 117Grondwet 129, 144, 184, 199

grondwetswijziging 75, 103Groot-Brittannië 42, 93, 101, 103, 145

Engelsen 20, 54, 56, 60, 72, 101, 105, 118Londen 40, 56, 71, 89, 94, 95, 108, 111,

124, 146, 208, 215Guadeloupe 82, 85guillotine 71, 118, 135, 141, 142, 188

Guillotin, Joseph Ignace 118

HHaïti 23Hallyday, Johnny 38, 61, 119Haussmann, George Eugene 115, 119,

125, 160, 164haute couture 61, 85, 120, 121, 165,

190Hexagone 121Houellebecq, Michel 121hypocondrie 123, 153

222

IIerland 122, 199Île-de-France 58, 124, 186Impressionisme 124-126iPod 61islam 32, 208Israël 96Italië 19, 38, 43, 51, 84, 89, 103, 155,

158, 186, 199, 206, 213Italianen 101Sicilië 42

Jjournalist 9, 24, 56, 78

Kkaas 19, 53, 77, 105, 107, 139, 176,

180, 188, 189brie 53brocciu 74camembert 19, 52, 53, 106, 176cheddar 180geitenkaas 74, 106

Kanaal, Het 68, 90, 95, 121Kanaaltunnel 93, 95, 197

KLM 15koe 44

kalf 18Helmut Kohl 24koloniën 14, 30, 36, 85, 103, 126, 135,

145, 169, 180Indochina 126, 127

kroket 77

LLacoste 127Lagerfeld, Karl 61laicité 16, 36, 87, 128Landes 22, 82, 99, 162leger 20, 37, 66, 86, 94, 111, 131, 137,

148, 158, 170, 174, 181-183elitekorps 37, 131, 157

Lévy, Bernard-Henri 123, 131liberté, égalité, fraternité 133Lille 95, 111, 147Lodewijk

~ de 1e 134, 135~ de 9e 104~ de 14e 58, 72, 77, 134, 135, 153, 156,

178, 180~ de 17e 141~ de 16e 32, 71, 135, 141, 142, 157, 178, 187,

199, 200Louis-Philippe 56, 70

Lot-et-Garonne 22Loubet, Emile 86Loucherbem 133, 134Louvre 12, 116, 117, 139, 160, 164Lumière, frères 64lunch 79, 80LVMH 38, 85, 116, 136, 212Lyon 18, 23, 39, 49, 64, 133, 147,

167, 197

Mmacaron 136, 137, 149Madeleine 137Manet, Edouard 125Marianne 139, 140Marie-Antoinette 70, 76, 140-142,

200Marie-Brizard 18Marseillaise 142Marseille 21, 23, 46, 47, 57, 142, 147,

161, 166, 197, 213Martinique 82, 85Mastroianni, Marcello 81Matthieu, Mireille 140Mayotte 70, 83, 127mensenrechten 87, 96, 144mention 27, 28meter 145metro 36, 90, 91, 146-148, 165, 187,

203Métropole 85, 147Metz 98, 172Michelin 39, 40, 66, 148, 149

Guide ~ 148Michelinsterren 89, 149

Middellandse Zee 74, 121, 153Millau 78, 91Minitel 150, 151Mitterrand, François 13, 24, 34, 41, 95,

116, 151, 152, 160, 162, 175, 205Molière 108, 152, 153Monaco 89, 153, 154Mont-Blanc 155Montesquieu 92Montpellier 21mosterd 18Moulin Rouge 56, 57, 155, 156musketiers 157

NNancy 21Napoléon 12, 21, 22, 27, 52, 69, 73,

74, 119, 129, 133, 135, 137, 145, 158-160, 174, 175, 184-186, 202, 203, 215

Necker, Jacques 33, 188Nederland 23, 24, 44, 45, 48, 49, 63,

65, 69, 73, 76, 83, 85, 100, 102, 104, 106, 122, 123, 126, 130, 138, 144, 145, 149, 151, 159, 162, 167, 187, 195, 196, 199, 206

Holland 135Maastricht 157, 167Nederlanders 15, 47, 54, 72Randstad 124, 187

Neuilly-sur-Seine 31, 191New York 71, 89, 90, 92, 149, 165,

190, 209-211Nieuw-Caledonië 70, 127Noord-Afrika 93, 196Noord-Frankrijk 63, 104, 180Nord-Pas de Calais 64Normandië 52, 53, 62, 106

223

Nouvel, Jean 116, 160

Oolijfolie 19Olympia 26Olympische Spelen 36, 115, 146onderscheiding 129onderwijs 27, 28, 92, 102, 112, 129Oostenrijk 76, 141

Wenen 28, 76, 135, 140Opéra 34, 110, 116, 119, 154, 204Orangina 161Orléans 20, 21ortolaan 22, 152, 161OSS117 163

PPagnol, Marcel 44parfum 61, 85, 200Parijs 12, 20, 21, 23, 26, 29, 31-33,

36, 38, 40, 42, 44, 48, 50-53, 60, 64-67, 70, 71, 75, 77, 78, 81, 84, 86-87, 89-91, 95, 97, 98, 103, 105-107, 109, 112, 114-116, 118, 119, 124, 127, 133, 135, 137, 139, 140-142, 144, 146, 149, 151, 152, 155, 159, 160, 163-165, 169, 171, 172, 176, 177, 179-183, 186-191, 193, 195, 197, 199, 200, 204, 208, 210, 211, 215

Bon Marché, le 115, 116, 136Boulevard des Italiens 80Champs-Elysées 70, 179Elysée 29, 51, 174Fouquet’s 58Grand Palais 36Hôtel de Crillon 70Hôtel des Invalides 159La Défense 57, 70La Tour d’argent 54La Vilette 133Marais 79Maxim’s 66, 195Montmartre 155, 156Panthéon 50, 91, 171, 209, 215Parijzenaar 54, 56, 112, 119, 155, 165, 172Pigalle 156Pont-Neuf 48Seine 12, 31, 41, 48, 49, 66, 70, 82, 97,

119, 124, 163, 164, 191, 210Parisienne 165pastis 11, 18, 166, 167, 214

Pernod 11, 166Ricard 11, 166

Périgord 99pétanque 166Peugeot 67, 167, 168Piaf, Edith 26, 61, 75pied-noir 169, 190Pingeot, Mazarine 152Pléaide 169, 170PMU 50, 170, 194, 214poilu 21, 63, 114, 170, 171

Poitou-Charentes 44Pompadour, Madame de 42Pompidou 164, 171-173, 175, 190

Centre ~ 164, 172, 173, 190Porto 90postkantoor 50Poujadisme 173Président 13, 17, 32, 34, 51, 86, 103,

111, 116, 151, 152, 159, 160, 162, 171, 172, 174, 185, 191, 192, 205, 214, 215

presidentsverkiezingen 36, 151, 191Proust, Marcel 138, 176, 212Pyreneeën 17, 37, 121, 205

QQuasimodo 177, 178Quebec 23, 25, 117, 179, 180

Rregisseur 37, 81Reims 20, 21, 58Renault 180-183, 196Republiek 70, 74, 85, 111, 112, 127,

129, 132, 133, 135, 139, 140, 144, 147, 153, 173-175, 184, 185, 191, 204

Republikeinse kalender 185RER 124, 147, 186restaurant 40, 43, 50, 54, 58, 89, 110,

149, 150, 156, 181, 192, 194plat du jour 44

Réunion 82, 85, 121, 127Revolutie 40, 47, 48, 72, 73, 74, 80,

81, 102, 109, 116, 118, 129, 132, 133, 139, 141, 142, 144, 145, 158, 178, 179, 184-188, 199, 200, 202, 206, 209, 211

Rio de Janeiro 71Romeinen 24, 37, 58, 74, 97, 104,

201, 206Roquefort 19, 188, 189Rossi, Tino 61Rousseau, Jean-Jacques 92, 142, 208Royal, Ségolène 36, 191Rusland 114, 158

SSade, Markies de 33Saint-Germain-en-Laye 31, 134Saint Laurent, Yves 38, 81, 84, 169,

189, 190Sarkozy 32, 51, 70, 103, 129, 145, 174,

175, 191, 192, 202satelliet 25schoenen 38, 61school 16, 41, 113, 129, 170

Grande École 112scholieren 28, 83

schrijver 11, 12, 37, 92, 110, 131, 170, 208

Sellers, Peter 67, 68Senderens, Alain 78

224

Smic 192Sorbonne 20, 193Spanje 17, 19, 43, 101, 122, 126, 206,

213Spanjaarden 72, 198, 203

Straatsburg 15, 16, 98, 142strips 34

Ttabac 50, 194, 214Tarte Tatin 194Tati 54, 195terroir 45, 54, 206Thatcher, Margaret 95Tokio 89, 149, 165Toulouse 14, 19, 23, 56, 147Toulouse-Lautrec, Henri de 56Tour de France 197trein 36, 64, 95, 150, 192, 197, 210

Eurostar 95, 192SNCF 151, 192, 197TGV 95, 151, 192, 193, 197

Trenet, Charles 26, 61tricolore 198, 199Troyes 18Truffaut, François 38, 65Turkije 129

UUnesco 45, 96, 124

VVadim, Roger 81vakantie 80, 183varken 18Vercingétorix 201Verenigde Naties 17, 70, 103, 144Verenigde Staten 26, 42, 45, 60, 70,

72, 96, 99, 126, 128, 144, 145, 180, 191, 198, 202, 203, 205, 209, 211

Amerikaanse Onafhankelijkheidsoor-log 187

Amerikaanse Revolutie 72Amerikanen 42, 72, 96, 105, 107, 198,

202, 203, 209, 210Verlan 203Verlichting 93, 187, 202, 208Verne, Jules 89, 212Versailles 31, 33, 62, 103, 114, 118,

124, 134, 141, 142Vichy 111, 133, 151, 152, 185, 204vlees 17, 44, 45, 54, 134

worst 17, 18vliegtuig 36, 43, 71voetbalelftal 73Voltaire 92, 208Vreemdelingenlegioen 131Vrijheidsbeeld 90, 209

WWarhol, Andy 38Wereldoorlog, Eerste 30, 36, 63, 66,

86, 104, 105, 111, 113-115, 138,

148, 170, 171, 179, 181-183, 201, 204

Wereldoorlog, Tweede 9, 15, 26, 60, 67, 83, 84, 87, 102, 104, 107, 111, 113, 114, 151, 161, 166, 168, 172, 182, 184, 202, 204, 214

Wereldtentoonstelling 38, 90, 91, 146wijn 10, 16, 19, 22, 33, 35, 37, 43, 45,

46, 49, 54, 58, 59, 62, 63, 69, 73, 98, 99, 106, 149, 170, 188, 205-207, 211, 212

cabernet sauvigon 45chardonnay 49cru 16, 35, 45, 46, 49, 211gamay 35, 49gewürztraminer 16, 98kir 49, 126merlot 45, 46millésimé 59pinot blanc 16pinot noir 49Pomerol 46riesling 16rosé 47, 59Sauternes 98, 106, 211wijngaarden 19, 45, 46, 156wijnliefhebbers 46

Worth, Charles Frederick 120

YYourcenar, Marguerite 12

ZZidane, Zinedine 213zinc 214Zola, Emile 86, 115, 215Zonnekoning 72, 135Zwitserland 11, 60, 102, 114, 145

Miljoenen Nederlanders en Belgen gaan jaarlijks naar Frankrijk. Een weekendje Parijs. Een week skiën in de Alpen. Een zonnige zomervakantie aan de Côte d’Azur. Of maandenlang overwinteren in de Dordogne. Maar hoeveel mensen kennen dit fascinerende land echt goed?

Frankrijk is zo dichtbij, maar toch zo différente. Denkend aan Frankrijk zien wij Asterix, Brigitte Bardot en Camembert… tot en met Zola en Zidane. Dit handzame boek beschrijft Frankrijks rijke cultuur van A tot Z en is vraiment een onmisbaar naslagwerk voor iedereen die iets met Frankrijk heeft.

Een kleine encyclopedie vol geschiedenis, anekdotes en

onmisbare nutteloze feiten.

www.francyclopedie.nl

Bluebeard Publications