Fischer. De Augustini disciplinarium libro qui est de dialectica. 1912.

8/6/2019 Fischer. De Augustini disciplinarium libro qui est de dialectica. 1912.

1/72


2/72


3/72


4/72

Digitized by the Internet Archivein 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/deaugustinidisciOOfisc


5/72

DE AVGVSTINIDISCIPLINARVM LIBROQVI EST DE DIALECTICA

DISSERTATIO PHILOLOGICAQVAM SCRIPSIT

AD SVMMOS IN PHILOSOPHIA HONORESAB AMPLISSIMO

PHILOSOPHORVM IENENSIVM ORDINERITE IMPETRANDOS

BALDVINVS FISCHERCOLONIENSIS

/ r

llll III MllirillinillinllllMlinillllllllllHlllllliniliniUir.llllinillllllllllinillllllllllilllllllll IIIIIHIIIIIIIIIilllllllHlllllltlllHHIMIIIinillllllllllillllllllli IHIHHIIIIIIIIIHIIHIIIIM! WIIIIMIMIUI

IENAE TYPIS G. NEVENHAHNIMCMXII


6/72

JAN 2 5 193

Genehmigt von der philosophischen Fakultat der UniversitatJena auf Antrag des Herrn Professor Dr. Goetz.

JENA, den 8. Juni 1912.Dr. L. Plate

d. Z. Dekan.


7/72

Tnter litterarum monumenta, quae orbem liberalium artiumcomprebenderunt, notum est nullum maioris momenti fuisse

quam libros novem disciplinarum M. Terentii Varronis. Quoslibros grammatici, qui post Yarronem fioruerunt, ut tracta-tione atque ratione pariter insignes quasi pro fundamentohabentes non modo excerpserunt, descripserunt, propagaverunt,sed etiam mutantes ita obscuraverunt, ut quantum ipsorumesset, quantum Varronis saepissime dici non posset. Interfragmenta autem, quae certis testimoniis agnoscuntur, ma-gnam auctoritatem tribuere solent philologi Aurelii Augustinilibello qui est de dialectica, utpote qui quasi integram Varroniscloctrinam reddere videatur. De origine autem huius libellinon omnes viri docti idem sentiunt, cum alii Augustinumdialecticae argumenta e Varronis libris de lingua Latina, aliie secundo libro Varronis disciplinarum hausisse censeant.Quod cum ita sit, non inutile esse videtur quaerere, numargumenta, quae Augustini studia Varroniana et libellus ipsede dialectica praebent, nos ad fontem deducant, ex quoAugustinus hauserit.

!Ex quo vir summus Fridericus Ritschelius ad M. Terentii

Varronis libros indagandos non uno modo viam ac rationemaperuit, cum de singulis libris multis rectius iudicari coeptumest, tum fragmentorum copia in libris posteriorum scripto-rum abscondita in clariorem lucem potuit protrahi. Interhas Ritschelii quaestiones nobis imprimis ea quae inscribitur'commentarius de M. Terentii Varronis disciplinarum libris' l).

1) Fr. Ritschelii opuscula vol. III p. 352 eqs.


8/72

excutienda erat. qua ille singulos Varronis disciplinarumlibros in ordinem redegit atque eorura argumenta ex reliquiisapud posteros inventis composuit. Ipsum autera secundumdisciplinarum librum de dialectica, in quo quaestiunculanostra maxime versatur, Ritschelius strictim attigit, quam-quam iam ante illum Rudolphus Schmidt in dissertatione deStoicorum grammatica *), quae in Augustini libello de etymo-logiis docentur, e Varronis libris de eadem re fiuxisse con-iecerat. Primus Augustus Wilmanns in dissertatione. quaeinscribitur 'de M. Terentii Varronis libris grammaticis parti-cula' Bonnae 1863 edita (quam repetivit in libro Berolinianno 1864 edito) Augustini dialecticam ad Varronis reliquiasrestituendas adhibuit. Qui vir doctus expensis omnibus in-diciis atque notis, quibus Augustini libellus ex Varronis librisderivatum se ostendat, eo adducitur, ut illam Augustini artiumliberalium partem e Varronis singulis de lingua Latina scriptisemanasse contendat. Quibus argumentis Wilmannsius com-motus hoc effecerit, nunc disseramus.

2-Primura enim Wilmannsius exponit (1. 1. p 16 eqs.) e

veriloquiis in Augustini dialectica prolatis plurima tamquamVarroniana notanda esse aliaque illis tam esse similia, ut abeiusdem scriptoris libris, qui perierint, profecta videantur 2).Deinde principia etymologica eadem esse apud utrumque,praeterea argumentum eodem modo ac Varronem in librisde lingua Latina divisisse Augustinum (dial. c. VI p. 8,29):'ergo omne verbum propter id quod sonat quattuor quaedamnecessaria vocat in quaestionem. originem suam, vim, decli-nationem, ordinationenf. Tum Wilmannsius ostendit Varro-nem de origine verborum vel de etymologia in priore triadelibrorum de lingua Latina locutum esse (de lingua LatinaV 2), Augustinum more dialecticorum accuratius tractasse

1) ed. Halis 1839 p. 27.2) Cf. Fr. Muller, de veterum impriniis Romanoruni studiis etymo-

logicis (Traiecti ad Rhenum 1910) p. 254.


9/72

5 eandem rem, declinationem autem et ordinationem ab illotractatam cum reliquis Varronis partibus convenire. Deniqueunicum terminum 'proloquium', quo Varro in libris syntacti-cis Gellio testante sit usus, apud nullos alios inveniri nisiapud Arnobium, Martianum Capellam, Augustinum.

His argumentis Wilmannsius adductus est, ut Augustinilibelli particulas Varronianis vestigiis notabiles ad secundum,tertium, quartum librum de lingua Latina referret et argu-menta horum librorum, qui perierunt, e singulis Augustinidialecticae locis restituere conaretur. At omnes tamen ra-tiones, quibus Wilmannsius sententiam suam confirmat, nonimpediunt, quin Augustinum materiam suam e Varronis librodisciplinarum de dialectica hausisse dicamus; nam manifestumest illud saltenr Varronem diversis locis ubi similes vel eas-dem res tractavit non diversa veriloquia, non alias partesdeclinationis aut ordinationis proposuisse. Itaque cum Augu-stinus nonnulla veriloquia in dialectica expediat, quae etiamin libris de lingua Latina occurrunt, et principia etymologicaapud utrumque eadem sint, nonne Augustinus eandem remex Varronis dialectica excerpere potuit? Quodsi Wilmann-sium tam longa disputatio de etymologiis in Augustini libellooffendit (1. 1. p. 19) atque hac in re validissimum esse putatargumentum, quod omnem dubitationem de consensu Augustinilibelli cum libris de lingua Latina tollat, nobis quidem hocargumentum minime sufficit ; nam constat, ut vir doctissimusGeorgius Goetz exposuit 1), studium originis verborum in-dagandae in omnibus Varronis libris praevalere. Hanc autemVarronis ingenii proprietatem in libro disciplinarum qui estde dialectica non minus quam in aliis libris viguisse per seintellegitur. Quod porro terminus 'proloquium , Gellio testeapud Varronem in fine libri XXIV de lingua Latina occurrat,et Augustinus eodem termino sit usus, censesne, Augustinumhunc terminum non invenisse nisi in libris de lingua Latina?Perlustremus Gellii testimonium, qui libro XVI 8 dicit : 'Cum

1) Zur Wiirdigung der grammat. Arbeiten Varros (vol. grat. litter.societ. Saxonicae univers. Lipsiensi ded. Lips. 1909) p. 68. 70. 74.

5-693>f6


10/72

6 in disciplinas dialecticas induci atque inibui vellemus, ne-cessus fuit adire atque cognoscere, quas vocant dialecticid6aycoydg. Tum, quia in primo tzeql d\ico\idzcov discendam.quae M.Varro alias profata, alias proloquia appellat, com-mentarium de proloquiis L. Aelii, docti hominis, qui magisterVarronis fuit, studiose quaesivimus eumque in Pacis biblio-theca repertum legimus. Sed in eo nihil edocenter neque adinstituendum explanate scriptum est. fecisseque videtur eumlibrum Aelius sui magis admonendi, quam aliorum docendigratia. Redimus igitur necessario ad Graecos libros. Exquibus accepimus dîcoîa esse his verbis : kextbv avrorektganocpavrov o6ov lcp avrco. Hoc ergo supersedi vertere, quianovis et inconditis vocibus utendum fuit, quas pati aures perinsolentiam vix possent. Sed M. Varro in libro de linguaLatina ad Ciceronem quarto vicesimo expeditissime ita finit:'Proloquium est sententia in qua nihil desideratur' l). Varroigitur in libro XXIV de lingua Latina hunc terminum ad-hibuit : at e Gellii verbis nonne concludendum est, eum ter-minis "proloquium vel profatum , etiam in dialectica esse usum?Qua de causa autem Gellius detinitionem proloquii non indialectica Varronis quaesiverit, nescimus, sed hoc certe scimus,Martianum Capellam, qui, ut postea demonstrabimus. in partee Varronis disciplinarum libris artes suas liberales excerpsit,in libro de dialectica, id quod dialectici dîcoâ nuncupabant.non secus ac Varronem appellare proloquium, deinde Apu-leium in libro qui neQi sQîrjVEiag inscribitur traciidisse Var-ronem d%icofia nuncupare proloquium (ed. P. Thomas p. 170).Verisimilius autem videtur hos , qui libellos de dialecticascripserunt, Varronis terminum e secundo potius libro disci-plinarum qui est de dialectica cognovisse quam e vicesimoquarto libro de lingua Latina.

Wilmannsius argumentis ac rationibus explanatis frag-mentum primum ex Augustini dialectica (c. V eqs.) ubi agiturde ratione, quae inter res et verba intercedat, primo Varro-

1) Cf. F. Mentz, de Aelio Stilone (coniment. philol. Ienenscs.vol. IV Lips. 1890) p. 11.


11/72

7 nis libro de lingua Latina tribuit (1. 1. p. 36), quod V arroargumentum primi libri ita adumbret (de 1. L. VIII 1): 'quomoratio natura tripertita esset, ut superioribus libris ostendicuius prima pars, quemadmodum vocabula rebus essent im-'posita'. Deinde Wilmannsius alterum Augustini fragmentumVarronis libris II -IV attribuit (1. 1. p. 23), cum hac in parteAugustini dialecticae (c. VI eqs.) eam rationem invenisseputaret, qua Varro libro altero contra etymologiae praestan-tiam disputavisset. Augustinus enim c. VI eqs. de arte Stoi-corum agit, qui affirment omnium verborum rationem explicariposse et ab alio ad aliud esse transeundum, donec res (quiares et verba perpetuo confunduntur) similitudinem quanrl&mcum sono verbi ostendant, ut ovium balatus vel tubarumclangor. Aliud vestigium Varronis Wilmannsius invenit inexiguo fragmento Nonii p. 450 M. : 'Varro asinos rudere,canes gannire, pullos pipare dixit', quod etiam ille Varronisalteri libro attribuit, cum Augustinus talia verba 'quasi cuna-bula verborum esse' clixisset, 'ut sensus rerum cum sonorumsensu concordaret' *). Varronis verba apud Nonium conveni-unt quodammodo cum verbis Augustini: sed utrum ea exipso secundo libro Varronis delibata sint an ex aliis librisVarronis Wilmannsius expedire nequit. Denique ut con-donemus Wilmannsio haec omnia, tamen numquam cum eopro certo habebiraus Augustinum libellum ex diversis Varro-nis partibus consarcinavisse 2). Quam ob rem in recentioribuseditionibus Varronis librorum haec Augustini dialecticae frag-menta, quippe quae Varronis doctrinam reddant, non certisVarronis libris attributa sunt, sed fragmenta incertae sedissunt inserta.

Nuperrime autem vir doctissimus R. Reitzenstein in libroqui inscribitur: M. Terentius Varro und Iohannes Mauropusvon Euchaita, denuo in quaestionem vocavit, ex quo Varronis

1) August. dial. ed. Crecelii c. VI p. 10, 9.2) Cf. Funaioli, Grrammaticae Romanae fragmenta (Lipgiae 1907)

p. 187 ; Goetzii et Schoellii adnotationera ad p. 234, 14 edit. Varronisde lingua Latina (Lipsiae 1910) p. 301 ; Reitzenstein, M. Terentius Varround Iohannes Mauropus von Euchaita (Lipsiae 1901) p. 76.


12/72

8 libro Augustinus materiam dialecticae sumpsisset. Atqueprobare contendit Augustinum totam dialecticam praeterexempla et locos auctorum allatos ex primo libro Varronisde lingua Latina descripsisse. Sed argumenta eius tum cer-tius diiudicari poterunt cum ex Augustini libris quidquid adeius studium artium liberalium explanandum alicuius mo-menti est proposuerimus.

3.Benedictini non solum Augustini libellum de gramma-

tica !), sed etiam libellos de rhetorica et de dialectica prospuriis habebant. Crecelius autem qui primus Augustinidialecticam recensuit et emendatam edidit 2), in praefationesuae editionis sententia Benedictinorum de subditiva dialecticarefutata Augustinum auctorem esse dialecticae omnibus argu-mentis perpensis evicit. Perlustremus nunc testimonia, qui-bus Augustinus testatur, quantopere in studio disciplinarumlibrorum vel artium liberalium versatus sit, et quanti mo-menti ad erudiendam discipuli mentem eis artibus attribuerit.Confess. IV 30: 'Et quid mihi proderat, quod omnes librosartium, quas liberales vocant, tunc nequissimus malarumcupiditatum servus per me ipsum legi et intellexi, quos-cumque legere potui? et gaudebam in eis et nesciebam, undeesset quidquid ibi verum et certum esset. dorsum enimhabebam ad lumen et ad ea, quae inluminantur, faciem : undeipsa facies mea, qua inluminata cernebam, non inluminabatur.quidquid de arte loquendi et disserendi, quidquid de dimen-sionibus figurarum et de musicis et de numeris sine magnadifficultate nullo homine tradente intellexi, scis tu, dominedeus meus .... non enim sentiebam illas artes etiam ab stu-diosis ct ingeniosis difficillime intellegi, nisi cum eis eademconabar exponere et erat ille excellentissimus in eis, qui meexponentem non tardius sequeretur. . . . quid ergo tunc mihi

1) Cf. Oecelii praef. ed. August. dial. p. 2 adn. 3; Keil, G. L.vol. V p. 496.

2) Augustini de dialectica liber (Progr. Elberfeld.) 1857.


13/72

9 proderat ingenium per illas doctrinas agile et nullo admini-culo humani magisterii tot nodosissimi libri enodati, cum de-formiter et sacrilega turpitudine in doctrina pietatis errarem ?Idem de ordine I 8,24: ;Nam eruditio disciplinarum libera-lium modesta sane atque succincta, et alacriores et perseveran-tiores et comptiores exhibet amatores amplectendae veritati,ut et ardentius appetant, et constantius insequantur, et in-haereant postremo dulcius quae vocatur, beata vita'. Idemde ordine II 9, 26: 'Qui autem sola auctoritate contenti,bonis tantum moribus rectisque votis constanter operam de-derint, aut contemnentes, aut non valentes disciplinis libe-ralibus atque optimis erudiri, beatos eos quidem cum interhomines vivunt, nescio quomodo appellem'. Idem Retract.I 6: 'Per idem tempus quo Mediolani fui, baptismum per-cepturus, etiam disciplinarum libros conatus sum scribere,interrogans eos qui mecum erant, atque ab huiusmodi stu-diis non abhorrebant; per corporalia cupiens ad incorporaliaquibusdam quasi passibus certis vel pervenire vel ducere.Sed earum solum de grammatica librum absolvere potui,quem postea de armario nostro perdidi, et de musica sexvolumina; quantum attinet ad eam partem quae rhythmusvocatur. Sed eosdem sex libros iam baptizatus, iamque exItalia regressusinAfricam scripsi; inchoaveram quippe tantum-modo istam apud Mediolanum disciplinam. De aliis veroquinque disciplinis illic similiter inchoatis, de dialectica, derhetorica, de geometria, de arithmetica, de philosophia, solaprincipia remanserunt, quae tamen etiam ipsa perdidimus>sed haberi ab aliquibus existimo' 1).

Hanc disciplinarum rationem, qua Augustinus per cor-poralia ad incorporalia discipulos ducere sibi proposuerat,secundo libro de ordine 16, 44 ita exprimit: 'Cum enim artesillae omnes liberales, partim ad usum vitae, partim ad co-gnitionem rerum contemplationemque discantur, usum earumassequi difficillimum est, nisi ei qui ab ipsa pueritia ingenio-sissimus, instantissime atque constantissime operam dederit' 2)-

1) Cf. etiam Soliloq. I 4, 9; II 11, 19; 17, 31; 18; 32.2) Cf. Quintiliani inst. or. II 18.


14/72

10 Artes autem, quae non nisi ad usum vitae pertinent velutmedicina, architectura, astrologia Augustino non idoneae essevidebantur, quae ad hanc finem discipulos perducerent, sedorbem disciplinarum concludere voluit 'incorporali' arte phi-losophiae l ). P^acile intellegitur quibus de causis astrologiamAugustinus disciplinis non inseruerit, quani artem tam multislocis (confess. VII 6; orat. 199, 3) quasi insanientem artemcondemnavisset. Itaque loco astrologiae apud Augustinumphilosophia prodisse videtur, quae quamquam a Varrone indisciplinis non numerata 2) tamen iam ante Augustini aeta-tem artibus interposita esse videtur. Nam etiam in epistulaHieronymi philosophiam, quamvis ab eo doctrina iudicareturhaeretica 3) disciplinis additam esse videmus (ep. 53, Mignevol. 22 p. 544): 'Taceo de grammaticis, rhetoribus, philosophis,geometris, dialecticis, musicis, astronomis, astrologis, medicis.quorum scientia mortalibus vel utilissima est' 4).

Maxime dolendum est, quod principia philosophiae quaeAugustinus Mediolani adumbravit non tradita sunt; summamtamen formam illius disciplinarum libri cognoscere possumusex verbis positis in secundo libro qui de ordine inscribitur.ubi quasi prima lineamenta disriplinarum ducit. Haec autemres postea nobis est tractanda.

1) De ordine 1 8, 24: 'deinde totus attollere in laudem puri etsinceri amoris, quc animae dotatae disciplinis et virtute formosae copu-lantur intellectui per philoso;>hiam'.

2) Cf. Ritschel. opusc. III p. 371.3) Prantl. Greschichte der Logik I p. 664.4) Sed iam Tiberii aetate philosophia locum occupavit in disci-

plinis. Constat enim illa Ottonis Iahnii commentatione (act. ac. Saxon.a. 1850 p. 281 eqs.) in A. Cornelii Celsi amplo disciplinarum orbe, sexde philosophia libros infuisse, quorum argumenta Augustinus (praef. adhaeres. ad 'Quod deus vultum') adumbravit. Etiam alio loco Augusti-nus Celsi mentionem fecit philosophi, cuius cum sententia consentiret.Soliloq. I 12, 21 (Migne vol. 32 p. 881): 'Sed quia etsi nihil maius ali-quando pertuli, tamen saepe cogitans quanto graviores possint accidere,cogor interdum Cornelio Celso assentiri, qui ait summum bonum essesapientiam, summum autem malum dolorem corporis. Nec eius ratiomihi videtur absurda'. Quam ob rem probabile videri potest Augusti-


15/72

11

Causa qua illi qui disciplinarura libros coraposueruntcoraraoti sunt, ut philosophiam in artibus liberalibus nume-rarent, non moclo, ut apud Augustinum, in eo posita est,quod discipulos ad incorporalia deducere volebant, sed potiusquod illi eandem sententiara in disciplinis scribendis seque-bantur ac Varro, qui dixit (Cassiodori de artib. ac discipl.liber litt. praef. Migne vol. 70 p. 1151): 'scire autem debemus,utilitatis alicuius causa omnium artium exstitisse principia' l). Augustinus autem in libris disciplinarum compo-nendis omnino non id iraprimis sibi proposuerat, ut animosdiscipulorum instrueret ad id, quod olira in vita amplexuriessent, sed in animo habebat artibus liberalibus discipulorumanimum idoneum reddere ad percipiendam ecclesiae doctri-nam atque fructus, quos eruditi homines studio artium libe-ralium perciperent, ad ecclesiae utilitatem conferre. Hancsententiam pater ecclesiae qui vocatur cum aliis locis turaplane in secundo libro de doctrina christiana ita exprirait(40, 60): 'Sicut enim Aegyptii non solum idola habebant etonera gravia, quae populus Israel detestaretur et fugeret,sed etiam vasa atque ornamenta de auro et argento, etvestem, quae ille populus exiens de Aegypto, sibi potius tam-quam ad usum meliorem clanculo vindicavit, non auctoritatepropria, sed praecepto dei, ipsis Aegyptiis nescientes com-modantibus ea, quibus non bene utebantur: sic doctrinaeomnes gentilium non solum simulata et superstitiosa figmentagravesque sarcinas supervacanei laboris habent, quae unus-quisque nostrum duce Christo de societate gentilium exiens,debet abominari atque devitare; sed etiam liberales disci-plinas usui veritatis aptiores et quaedam morum praeceptanum in libro disciplinarum de philosophia, cuius principia inchoaverat(Retr. I 6) Celsi libros de philosophia partim in suum usum conver-surum fuisse.

1) De principiis 6vficptQovros in artibus liberalibus agit E. Norden,Beitrage z. Gesch. d. griech. Philos., Annal. Fleckeis. vol. suppl. XIX,Lips. 1893, p. 427; et Hermae vol. XL p. 511 et 513.


16/72

12 utilissima continent, deque ipso uno deo colendo nonnullavera inveniuntur apud eos; quod eorum tamquam aurum etargentum, quod non ipsi instituerunt, sed de quibusdam quasimetallis divinae providentiae, quae ubique infusa est, erue-runt, et quo perverse atque iniuriose ad obsequia daemonumabutuntur, cum ab eorum misera societate sese animo se-parat, debet ab eis auferre christianus ad usumiustum praedicandi evangelii' 1).Quam in formam Augustinus opus artium liberalium, sirem excogitatam perfecisset, redacturus fuerit, intellegere pos-sumus e lineamentis, quibus in secundo libro de ordine sin-gulas disciplinas designavit. Quibus libris de ordine Augusti-nus constituerat de magna quaestione disputare, *utrum omniabona et mala divinae providentiae ordo contineat' 2). Sedcum cognovisset rem ad intellegendum valde esse difncilem,maluit de ordine studendi scribere, quomodo discipulus acorporalibus ad incorporalia posset progredi. Quam in remnihil aliud ei utilius esse visum est, nisi artes liberales, qua-rum argumenta brevi conspectu in secundo libro adumbravit.Hoc summarium disciplinarum non iam omnes quidem novemVarronianas artes comprehendit nam medicina et archi-tectura in orbe artium desunt sed astrologia, cuius proloco Augustinus postea philosophiam inseruisse videtur, tuncnon omissa est

5.In descriptione disciplinarum Augustinus facit Rationem

hominis eam viam sequentem, quae primum per gradus ducat' corporalium' disciplinarum grammaticae, dialecticae, rheto-ricae, musicae, geometriae, astrologiae; his demum artibusad usum vitae pertinentibus imbuta ratio parata fit 'incor-poralem' disciplinam philosophiae comprehendere, quae ad

1) Cf. Cassiodori de inst. div. litt. 28 (Migne vol. 70 p. 1142);E. Norden, Kunstprosa p. 680: In dieser dienenden Stellung derWissenschaften liegt der fundamentale Gegensatz des Mittelalters ziimHumanismus ausgesprochen.

2) Retract. I 3, 1.


17/72

13 divinum ducat. Primus igitur gradus, quem hominis ratioscandit, grammatica est, quae ars ab Augustino (Soliloq. II11, 19) nuncupatur: 'vocis articulatae custos et moderatrixdisciplina\ Ratio, ut Augustinus ait (de ordine II 12, 35Migne vol. 32 p. 1012), 'vidit esse imponenda rebus vocabula,id est significantes quosdam sonos ; ut quoniam sentire ani-mos suos non poterant, ad eos sibi copulandos sensu quasiinterprete uterentur. Sed audiri absentium verba non poterant:ergo illa ratio peperit litteras, notatis omnibus oris ac linguaesonis, atque discretis. Nihil autem horum facere poterat, simultitudo rerum sine quodam defixo termino infinite paterevideretur. Ergo utilitas numerandi magna necessitate animad-versa est. Quibus duobus repertis, nata est illa librariorumet calculonum professio, velut quaedam grammaticae infantia,quam Varro litterationem vocat ! ), graece autem quomodoappelletur, non satis in praesentia recolo (36). Progressadeinde ratio animadvertit eosdem oris sonos quibus loquere-mur, et quos litteris iam signaverat, alios esse qui moderatovarie hiatu, quasi enodati ac simplices, faucibus sine ullacollisione defluerent, alios diverso pressu oris, tenere tamenaliquem sonum; extremos autem qui nisi adiunctis sibi pri-mis erumpere non valerent. Itaque litteras hoc ordine quoexpositae sunt, vocales, semivocales et mutas nominavit.Deinde syllabas notavit: deinde verba in octo genera formas-que digesta sunt; omnisque illorum motus, integritas, iunc-tura, perite subtiliterque distincta sunt. Inde iam numerorumet dimensionis non immemor, adiecit animum in ipsas vocumet syllabarum varias moras; atque inde spatia temporis aliadupla, alia simpla esse comperit, quibus longae brevesquesyllabae tenderentur. Notavit etiam ista, et in regulas certasdisposuit (37j. Poterat iam perfecta esse grammatica, sedquia ipso nomine profiteri se litteras ciamat, unde etiamlatine litteratura dicitur, factum est ut quidquid dignum me-moria litteris mandaretur, ad eam necessario pertineret.

1) Cf. 0. Froehde, Die Anfangsgriinde der rbmischen Grammatik,Lipsiae 1892, p. 25.


18/72

14 Itaque unum quidem nomen, sed res infinita, multiplex, cura-rum plenior quam iucunditatis aut veritatis, huic disciplinaeaccessit historia, non tam ipsis historicis quam grammaticislaboriosa. Quis enim ferat imperitum videri hominem quivolasse Daedalum non audierit; mendacem illum qui finxerit,stultum qui crediderit, impudentem qui interrogaverit, nonvideri ? aut in quo nostros familiares graviter miserari soleo,qui si non responderint quid vocata sit mater Euryali, accu-santur inscitiae; cum ipsi eos. a quibus ea rogantur, vanoset ineptos, nec curiosos audeant appellare?'Non secus etiam apud Martianum Capellam duo gradusgrammaticae distinguuntur (III 229): ' rQaâttxrj dicor inGraecia, quod yQamir) linea et yQaâxa litterae nuncupenturmihique sit ad tributum litterarum formas propriis ductibuslineare. hincque mihi Romulus Litteraturae nomen ascripsit.quamvis infantem me Litterationem voluerit nuncupare sicut apud Graecos rQaî^tatt6ttarj primitus vocitabar, tunc etantistitem dedit et sectatores impuberes adgregavit*. QueniMartianus hoc loco Romulum appellat non alius scilicet estatque is quem Augustinus Varronem nuncupat 1 ). Nullo alioloco Augustini disciplinarum nisi hic tam perspicue cognoscerepossumus Augustinum e Varronis libro grammatico primodisciplinarum suam doctrinam de grammaticahausisse. EtiamsiAugustinus Varronem ( 35) non laudavisset, tamen de fontehuius quidem partis non dubitavissemus. Nam apud Augusti-num invenimus eadem grammatici officia, quae secundumGraecos Varro protulit 2). Haec officia grammatici, quaequamquam inter se difterunt tamen in universum sibi respon-dent, tradita sunt fr. 107 (G. S.) : 'ars grammatica quae anobis litteratura dicitur scientia est quae a poetis historicisoratoribusque dicuntur ex parte maiore. eius praecipua officiasunt quattuor ....: scribere legere intellegere probare'; etfr. 109 (G. S.): l artis grammaticae officia .... constant par-

1) Ritschelii opusc. III p. 358; cf. Wilmanns 1. 1. p. 99; Varro, delingua Latina edit. (xoetz et Schoell p. 227;'Funaioli 1. 1. p. 265.

2) Cf. Usener, Ein altes Lehrgebaude der Philologie, act. ac.Bavar.1892 vol. IV p. 597 eqs.; 0. Froehde 1. 1. p. 26 et 27.


19/72

15 tibus quattuor: lectione enarratione emendatione iudicio'.Prior pars definitionis grammaticae officium librarii vel ludi-magistri, quae quasi ad infantiam grammaticae pertinet, aVarrone, ut Augustinus dicit, litteratio appellata est, alterapars, officium grammatici vel ut dici potest philologi *), aVarrone et ab Augustino litteratura nuncupatur. Quacumpriore parte, quae artes scribendi et legendi vel lectioniset enarrationis comprehendit, Augustinus officium librarii( 35), cum altera parte, quae artes intellegendi et probandivel emendationis et iudicii comprehendit, officium conectitgrammatici.

Ratio hominis primo gradu disciplinarum arte gramma-

tica imbuta admonetur, ut Augustinus ait (de ordine II 13, 38),'quaerere atque attendere hanc ipsam vim, qua peperit artem:nam eam definiendo, distribuendo, colligendo, non solum di-gesserat atque ordinaverat, verum ab omni etiam falsitatisirreptione defenderat. Quando ergo transiret ad alia fabri-canda, nisi ipsa sua prius quasi quaedam machinamenta etinstrumenta distingueret, notaret, digereret, proderetque ipsamdisciplinam disciplinarurm quam dialecticam vocant? Haecdocet docere, haec docet discere; in hac se ipsa ratio de-monstrat, atque aperit, quae sit, quid velit, quid valeat.Scit scire; sola scientes facere non solum vult, sed etiampotest'. Hunc secundum dialecticae gradum excipit tertiusrhetoricae, cuius munus sit hominum animos non solum docere,sed etiam commovere et delectare. Haec munera rhetoricaeAugustinus definit ita ( 38): 'Verum, quoniam plerumquestulti homines ad ea quae suadentur recte, utiliter et honeste,non ipsam sincerissimam quam rarus animus videt veritatem,sed proprios sensus consuetudinemque sectantur, oportebateos non doceri solum quantum queunt, sed saepe et maximecommoveri. Hanc suam partem quae id ageret, necessitatispleniorem quam puritatis, refertissimo gremio deliciarum, quas

1) Cf. Wilmanns 1. 1. p. 101.


20/72

16 populo spargat, ut ad utilitatera suam dignetur adduci, vocavitrhetoricam'. Eandem sententiam de oratoris officiis Augusti-nus secutus est quarto libro de doctrina christiana (XII 27),quo in libro, ubicumque rhetoricam tractat, vestigia Cice-ronis premit.

?Hominis ratio quae hactenus in eis artibus versata est,

quae ab Augustino rationabiles ( 38), a posteris grammaticistrivium vocantur, tum ad ipsarum rerum divinarum contem-plationem rapitur (39): 'sed ne ratio de alto caderet, utAugustinus ait, quaesivit gradus, atque ipsa sibi viam persuas possessiones ordinemque molita est. Desiderabat enimpulchritudinem, quam sola et simplex posset sine istis oculisintueri; impediebatur a sensibus. Itaque in eos ipsos pau-lulum aciem torsit, qui veritatem sese habere clamantes,festinantem ad alia pergere, importuno strepitu revocabant.Et primo ab auribus coepit, quia dicebant ipsa verba suaesse, quibus iam et grammaticam et dialecticam et rhetoricamfecerat. At ista potentissima secernendi cito vidit quid intersonum et id cuius signum esset, distaret. lntellexit nihil aliudad aurium iudicium pertinere, quam sonum, eumque esse tri-plicem, aut in voce animantis, aut in eo quod fiatus in organisfaceret, aut in eo quod pulsu ederetur. Ad primum pertineretragoedos vel comoedos, vel choros cuiuscemodi, atque omnesomnino qui voce propria canerent, secundum tibiis et simili-bus instrumentis deputari, tertio dari citharas, lyras, cymbala,atque omne quod percutiendo canorum esset'. Ratio autemprogrediens videbat ( 40) hanc materiam (musicae) essevilissimam nisi certa dimensione temporum, et acuminis gravi-tatisque moderata varietate soni figurarentur. Recognovit hincesse illa semina quae in grammatica, cum syllabas diligenticonsideratione versaret, pedes et accentus vocaverat' l). Tum

1) Augustini de musica 1. I 1, 1 M. vol. 32 p. 1083: 'Nomen huiuspedis (pyrrhichium) a quo, nisi a grammatico didicisti? Ergo de omni-bus huiusmodi sonis grammaticus iudicabit'.


21/72

17 Augustinus de origine metrici versus sententiam profert, quamnimirum etiam e Varronis doctrina emanavisse postea vide-bimus. 'Et quia, Augustinus ait ( 40), in ipsis verbis brevi-tates et longitudines syllabarum prope aequali multitudinesparsas in oratione attendere facile fuit, tentavit pedes illosin ordines certos disponere atque coniungere; et in eo primosensum ipsum secuta, moderatos impressit articulos, quae etcaesa et membra nominavit. Et ne longius pedum cursusprovolveretur, quam eius iudicium posset sustinere, modumstatuit unde reverteretur, et ab eo ipso versum vocavit'. Adintellegendum bunc locum bene nos adiuvat Varronis definitioversus, quam Marius Victorinus (G. L. VI 55, 11) servavit(fr. 91 G. S.) : 'versus est, ut Varroni placet verborum iuncturaquae per articulos et commata ac rbythmos modulatur inpedes . . . abusiva vel haec appellatio habebitur, cum sinceraet propria signincatione Graecorum versus herous hexameterepos dicatur. apud nos autem versus dictus est a versuris,id est a repetita scriptura ex ea parte in quam desinit. pri-mis enim temporibus, sicut quidam adserunt, sic soliti erantscribere, ut cum a sinistra parte initium facere coepissentet duxissent ad dextram, sequentem versum a dextra parteinchoantes ad sinistram perducerent, quem morem feruntcustodire adhuc in suis litteris rusticos' . .

Totus Augustini locus supra positus redolet hanc Var-ronis doctrinam, quam rursum sapimus Augustini disciplinarumlibro de musica V 3, 4, ubi denuo de etymologia vocabuli'versus' agit, non autem idem sentit ac de ordine II 14, 40,quo loco originem vocabuli 'versus' a revertendo ducit 1); sedquinto libro de musica (3, 4) Augustinus opinatur originemvocabuli 'versus' ductam esse e contrario, quod versus duo-bus membris conficiatur, quorum neutrum in alterius locosalva lege numerorum constituatur, quam ob rem versus, quiaverti non possit, versus vocetur. Haec dissensio de veriloquiovocabuli 'versus' in libro de ordine et in libro de musica

1) De ordine II 40: 'Et ne longius pedum cursus provolveretur,quam eius (rationis) iudicium posset sustinere, modum statuit undereverteretur, et ab eo ipso versum vocavit'.

2


22/72

18 nobis ita videtur esse explicanda: linearaenta disciplinarumin secundo libro de ordine Augustinus adumbravit ex terapore,quod conicimus ex Augustini verbis (II 12, 35): 'grammaticaeinfantia, quam Varro litterationem vocat, graece autem quo-modo appelletur, non satis in praesentia recolo'. Cum autemMartianus Capella, qui accuratius Varronis verba reddit.Graecum verbum, quod Augustinus non in praesentia recolit,(III 229) yQcc{icctL


23/72

19 mens cerneret, comparandum. Haec quoque distincta et dis-posita in disciplinam redegit, appellavitque geometriam'.Proprius terrainus 'opes oculorum', quo geometria designatur,descriptio esse videtur termini, quo Varro usus est. ApudGelliura enira legimus (XVI 18): 'pars quaedam geometriae07tTixr] appellatur, quae ad oculos pertinet, pars altera, quaead auris, kccvovlxt) vocatur, qua rausici ut fundamento artissuae utuntur'. . . . Ritschelius, qui totum locum accuratetractat (opusc. III p. 359, 380, 385), hanc definitionem geo-metriae ad Varronem refert. Cum autem viderimus, Augusti-num disciplinas in secundo libro de ordine adumbrare, Varronisterminus ojmxr/ te%vrj, quem Augustinus memoria tenuit, eumnescio quomodo comraovisse videtur, ut quae ad geometriampertinent 'opes oculorum' nuncuparet.

Antequam ratio ad summum gradum disciplinarum phi-losophiae se vertit, 'motus eam caeli multum movebat et adse diligenter considerandum invitabat' ( 42). Tandem homi-nis ratio, omnibus disciplinis, quae ad usum vitae pertinentet corporalia comprehendunt imbuta, parata est illum gradumscandere disciplinarum, quo ad comprehendendam summamdisciplinam quae est philosophia progredi potest. Duas huiusscientiae partes Augustinus distinguit ( 47), unam de anima,alterara de deo: 'prima efficit ut nosmetipsos noverimus;altera, ut originem nostram ; illa nobis dulcior, ista carior;illa nos dignos beata vita, beatos haec facit; prima est illadiscentibus, ista iam doctis'. Illa duplex quaestio de animaet de deo rursum occurrit Augustini primo libro soliloquiorum(II 7) : 'Deum et animam scire cupio. Nihilne plus? Nihilomnino'. Ad deum igitur Augustinus discipulum hoc ordine,hac via, per hos gradus disciplinarum ducere voluit, sed itaut discipulus idoneus fieret ( 47) ad intellegendum ordinemrerum, id est, ad dinoscendos duos mundos, unum, qui sitsensibilis, alterum, qui sit intellegibilis et ipse parens uni-versitatis.

Quamquam Augustinus, cum retractationes scriberet,negavit (Retract. I 3, 2) se ex Platonis vel ex PJatonicorumpersona sic de duobus mundis scripsisse nam postea nimia

2*


24/72

20 pietate valde dolebat quod duos mundos in libro de ordinedistinxisset tamen manifestum est hanc eius doctrinam nonmultum a Platone esse alienam.

9.His generatim expositis nunc de forma, qua Augustinus

in disciplinis componendis usus est, nobis est disserendum.Augustinus, quippe qui disciplinis maxime adulescentes, inscholarum studiis versantes, docere in animo haberet *), etiamformam compositionis huic consilio ita accommodavit, ut suilibri disciplinarum ad usum scholarum idonei essent. Libris demusica rem Augustinus tractat forma dialogi inter magistrum etdiscipulum, aliis autem libris, quorum principia remanserunt.forma quidem sermonis, sed non dialogi propria forma ad-hibetur. Tamen Crecelius censebat (1. 1. p. 2) Augustinum,illoslibros disciplinarum, siadfinem perduxisset, dialogi formacompositurum fuisse, quod Augustinus aliquotiens fictam per-sonam in illis libris allocutus esset 2). Nos quidem his locisformas quidem sermonis inter magistrum et discipulumvidemus, sed non pro certo habemus Augustinum hos librospraeter illos de musica forma dialogi compositurum fuisse,quod fragmenta disciplinarum illam formam orationis praese ferunt, quae diatribe appellatur. Hoc enim genus dia-tribae quod ex dialogo originem habuit 3) propria erat formaisagogicarum commentationum, quae, ut E. Norden (Hermaevol. 40 p. 518) demonstrat, imprimis a scholasticis occiden-talis ecclesiae quinti saeculi usurpata est. Cum vero Augustinilibelli de dialectica forma compositionis cum isagogico genereconcordet, nobis non persuasum est Augustinum hunc libellumforma dialogi componere sibi proposuisse.

1) Cf. initium libri sexti Augustini de musica.2) Velut de dial. I p. 5, 3; V p. 7, 10; VI p. 8, 13; 9, 15, 17;

11, 13; 12, 4, 5, 6, 7; VIII p. 14, 19; 15, 10; X p. 17, 14; 17, 20: 19, 24.3) Cf. Wilamowitz, Philol. Unters. IV (1881) p.292eqs.; E. Norden,

Kunstprosa p. 129 ; R. Hirzel, Dialog I p. 496.


25/72

21 io.

Antequam locos Augustini libelli qui est de dialecticacum aliis comparemus, quod ad fontem, e quo Augustinushausit, aperiendum nos adiuvat, dicendum nobis est quibussignis certe iudicandi nos ad Augustini fontem ducamur.Cum Augustinus non totam dialecticam sed solum primaepartis, quae vocatur de loquendo dimidium confecerit, libride dialectica velut Cassiodori et Isidori, qui quidem Varronisdoctrinam ex parte servaverunt, hanc autem Augustini primampartem de loquendo omittunt, non multum ad inquirendumAugustini fontem praebent *). Martianus Capella autem, quiVarronem in disciplinarum libris, qui de nuptiis philologiaeet Mercurii inscribuntur, nonnullis locis laudat, et, ut constat,magnam suae doctrinae partem e Varronis libris disciplinarumhausit, etsi non multa, tamen graviora cum Augustini dia-lectica convenientia, quae ab uno fonte fluxisse videntur,praebet 2). In quarto libro disciplinarum de dialectica com-ponendo Martianus imprimis Apulei libro tieqi egiirjvelag ususest 3). Loci horum librorum, qui inter se conspirant, ineditione Apuleiani libri a Paulo Thomas facta adnotati sunt.

Hic fortasse quaerat quispiam, cum Martianus aequalisAugustini fuisse videatur 4), et hic, cum dixerit (conf. IV30) se omnes libros artium liberalium legisse et intellexisse,utrum Martianus ex Augustini libris partim hauserit, utCrecelius (1. 1. p. 5 adn. ad c. I) censebat, an Augustinuse Martiani. Ubi convenientia inter eos invenimus, taliasunt, ut ex uno quidem fonte delibata esse videantur,sed non ut alius ab alio descripsisse videatur. Martianusenim Graecum nomen vocabuli, quod Varro litterationemvocat, adhibet (III 229), Augustinus illud non iam memoria

1) Qua ratione Cassiodori et Isidori disciplinarum libri conveniantet ex Varronis disciplinis pendeant, accurate explicat E. Holzer, progr.quod inscribitur Varroniana (Ulmae 1890) p. 13 eqs.

2) De ratione, quae inter Martianum et Varronem intercedit, Fr.Eyssenhardt praef. ed. Martiani disciplinarum p. XXXI disputat.

3) Cf. Prantl 1. 1. p. 673.4) Cf. Eyssenhardtii praef. p. VIII.


26/72

22 tenuit x). Cum igitur uterque Varronis termino usus esset,sed solum Martianus Graecum nomen yga^fiaTL6ttxrjv ex-posuisset, Augustinus Martiani librum non inspexit, Deindeconstat Martianum partim e Varronis disciplinarum libro dedialectica partim ex Apulei libello 7csqI eQ^irjvslag doctrinamdialecticae exscripsisse; cuius scriptoris ubi vestigia in Martianidialectica apparent, nulla inter Martiani et Augustini libellosconvenientia invenitur. Ergo et Martianus Capella et Augus-tinus ex uno quidem fonte hauserunt, non alter ab alteropartes dialecticae transcripsit. Sed age nunc diligentius in-quiramus, quid Augustinus libello de dialectica in Varronianisfundamentis posito tractaverit, usque ad quam partem rempropositam adduxerit, quid ex re ipsa ad eruendum fontemreperire possimus.

11.Monachi ordinis Benedictini, qui Augustini opera edi-derunt 2), eius libellum inscripserunt: 'principia dialecticae",

ac fere omnes qui huius libelli mentionem fecerunt, illumnon laudaverunt nisi ex Benedictinorum inscriptione. Haecautem inscriptio est falsa; nam nullo testimonium codicumaut Augustini ipsius confirmatur. In vetustissimo Darm-stadiensi codice (D) septimo saeculo scripto (Crecelius 1. 1.p. 3) idem libellus C. Chirio Fortunatiano tribuitur, et hocmodo inscribitur: C. Chirii Fortunatiani artis rhetoricaescholicae lib. III explicit. Incipit lib. IV de dialectica. InBernensi codice (B I) octavo saeculo scripto (H. Hagen,Fleckeis. annal. 1872 p. 758) legitur: incipit Aurelii Augustinide dialectica. In secundo Bernensi codice (B II) undecimosaeculo scripto (Crecelius 1. 1. p. 3) legitur: incipit tractatussci Aug in dialect . . . (Hagen 1. 1. p. 760). Eiusdem codicissubscriptio est: explicit felicite (sic) tractatus beati Augustiniin dialectica. Augustinus igitur ut lectiones codicum testanturlibellum non inscripsit nisi de dialectica. Facile autem est

1) De ordine II 12, 35.2) Parisiis 1679 eqs.


27/72

23 cognoscere qua via perversa inscriptio editionem Benedicti-norum invaserit. Benedictini enim legerunt Retract. I 6 quodAugustinus de incohatis libris disciplinarum dixerat: 'dedialectica, de rhetorica. de geometria, de arithmetica, dephilosophia sola principia remanserunt'. Qui busex verbismonachi lectionibus codicum neglectis verbum 'principia',quo Augustinus prima rudimenta sui operis significaverat,quasi inscriptionem sumpserunt et inscripserunt hoc modoillum libellum 'principia dialecticae'.

8 12.Commentatio Augustini de dialectica, ut fere omnes quae

ad isagogicum genus pertinent x), a definitione dialecticaeorditur : c.Ip.5 (Crecelii ed.) 1 'Dialectica est bene disputandiscientia'. Definitio Stoicorum quodam modo plenior et accu-ratior a Diogene Laertio VII 42 traditur : trjv dLcckeKtL%r)v toiOQ&G)g dLccXsyeti&ccL tcbql toov ev eQootrj6eL xccl cc7tOKQL6u loycov'bftev xcci ovtoog ccvtrjv oQLtlovtccL, 87tL6t7]^i7]v cclrj&ojv KCCLtyevdav kccl ovdttEQGJv. Statim sequitur apud Augustinumexplicatio verborum quibus disputatur: 'disputamus autemutique verbis'. Quorum duo genera distinguuntur : 'simpliciaaut coniuncta' 2). Qua divisione res, de qua ab Augustinoin dialectica disseritur, proposita' est. Sequitur definitio ver-borum simplicium et coniunctorum : 'simplicia sunt quaeunum quiddam significant, ut cum dicimus homo, equus,disputat, currit. Nec mireris, quod disputat quamvis exduobus compositum sit tamen inter simplicia numeratum est.Nam res definitione illustratur. Dictum est enim id essesimplex quod unum quiddam significet; itaque hoc includiturhac definitione, qua non includitur cum dicimus loquor.quamvis enim unum verbum sit, non habet tamen simplicemsignificationem, siquidem significat etiam personam quae

1) De definitionibus in libris isagogicis agit E. Norden, Hermaevol. 40 p. 509. De doctrina definitionum apud veteres agit H. Steinthal,Gesch. d. Sprachw. (Berolini 1890) II p. 165 eqs. et p. 178.

2) Eandem divisionem apud Stoicos invenimus : Diog. Laert. VII 63tav 81 kEHzaiv xa, ii\v Xiyovoiv blvca ccvtotsXt) ol 6tcomoL tu 8 sXlinrj.


28/72

24 loquitur. ideo iam obnoxium est veritati aut falsitati, namet negari et adfirmari potest. omnis itaque prima et secundapersona verbi quamvis singillatim enuntietur, tamen interconiuncta verba numerabitur, quia simplicem non habet signi-ficationem. siquidem quisquis dicit 'ambulo 1 et ambulationemfacit intellegi et se ipsum qui ambulat, et quisquis dicit'ambulas' similiter et rem quae fit et eum qui facit significat.At vero qui dicit ambulat nibil aliud quam ipsam significatambulationem. quamobrera tertia persona verbi semper intersimplicia numeratur et nondum aut adfirraari aut negaripotest, nisi cum talia verba sunt, quibus necessario cobaeretpersonae significatio consuetudine loquendi, ut cum dicimuspluit vel ninguit, etiamsi non addatur quis pluat aut ninguat,tamen quia intellegitur non potest inter simplicia numerari' *).Eadem definitio simplicium verborum etiam in MartianiCapellae dialectica occurrit, sed non in Apulei libello jibqIEQlirjvsiccg. Quam ob rem pro certo babere liceat Martianumet Augustinum doctrinam de simplicibus verbis ex uno eteodem fonte hausisse. Martianus enim de hac re sic agitIV 388: 'Verbum est quod aliquid significat et per temporaflecti potest, ut Cicero nomen, disputat verbum. haec a sein vicem separata non nihil quidem significare, verum tamenvel falsum dici non possunt. cum autem fuerint coniuncta,iam possunt et adfirmari et negari, ut 'Cicero disputat' iamdici potest 'Cicero non disputat'. prima persona significataliquid quod iam affirmari et negari possit et in hominemtantum cadit. in ea autem intellegitur nomen, etiam si nondicatur, ut disputo [totum] plenum est, etiam si non dicas

1) Diog. Laert. VII 63 iXXinrj fisv ovv egtl tu dvunuQTiGTOv 1%ovtutt\v sncpOQOLV, olov rQucpei eni^rjTOVfxev yuQ, Tig; uvTOTtXr) d' eOTi tcc


29/72

25 'ego'. itero secunda persona et ipsa iam veritati aut falsitatiobnoxia est, sed etiam ipsa in hominem cadit, et ei necrecte dicimus 'disputas

1, qui nec audire nec intellegere quoddicitur potest. ergo et hoc cum dicatur sine nomine, tamen

ibi nomen intellegitur. aliter figurate utimur sive prima sivesecunda persona ut aut loquentem eum inducas qui loquinon potest, aut ad eum convertamus orationem, qui nequeaudire neque intellegere potest. tertia vero persona nonhominis tantum est, sed aliarum etiam rerum, et simul acdicta fuerit non continuo intellegitur, nisi forte de deo dicaturaliquid, quod de eo solo potest intellegi, ut cum dicimus'pluit 1 : iam potest esse verum aut falsum, cum non addamusnomen: notum est enim qui pluat. cum vero dicimus 'dis-putat 1 , cum aliquid iam significet, non tamen verum autfalsum dici potest, si nomen non addetur. et quamvis dehomine hoc tantum possit intellegi, quia non de uno dicipotest, necessario subdendum est nomen'. Coniuncta verbaab Augustino ita definiuntur (II p. 5, 16): 'coniuncta verbasunt quae sibi conexa res plures significant, ut cum dicimus'homo ambulat' aut 'hoino festinans in montem ambulat' etsiquid tale'. Deinde distinguuntur verba coniuncta quae sen-tentiam comprehendunt velut: 'homo festinans in montemambulat', et quae sententiam non comprehendunt et ad com-pletionem sententiae aliquid exspectant, velut: 'homo festinansin montem !).Tum duae species verborum coniunctorum, quae senten-tiam comprehendunt, distinguuntur II p. 6, 3: 1. quae vero etfalso obnoxia, velut : 'omnis homo ambulat1 aut 'omnis homonon ambulat'. 2. quae sententias sic comprehendunt, 'ut licetperficiat propositum animi adfirmari tamen negarive nonpossit, ut cum imperamus, cum optamus, cum execramuret similia1 . Cum hoc loco conferri potest quod MartianusCapella dicit IV 391 : 'Sunt etiam sententiae quae quamvisconstent ex nomine et verbo adfirmari tamen aut negari nonpossunt. quae non proloquia sed eloquia dici non nullis placuit,

1) Aristot. de interpr. IV 11.


30/72

26 ut est modus imperativus. cum dicimus 'curre', iam plenasententia est. nam nec solum intellegi sed etiam fieri potest,quod dicis. negari tamen non potest. . . . boc facit et optativusmodus. cum enim plena sit sententia cum dicamus 'utinamscribam, utinam non scribam', non potest hinc nasci quaestioutrum scribatV Hac in re Augustinus et Martianus rursumconsentiunt atque etiam partim verbum e verbo fontemreddiderunt. Tales sententiae autem, quibus nihil adfirmaturaut negatur, disputatorem, ut Augustinus ait (III p. 6, 9)non requirunt, itaque in dialectica non tractantur.

Sequuntur definitiones sententiarum simplicium et con-iunctarum. III p. 6, 10: 'simplices (sententiae) sunt, quaesine ulla copulatione sententiae alterius enuntiantur' velut:'omnis homo ambulat' ; 'coniunctae sunt, de quarum copu-latione iudicatur', velut 'si ambulat, movetur'. Sed cum deconiunctione sententiarum iudicium fit, tamdiu est, donecperveniatur ad summam 1 . Summa coniunctarum sententiarumdefinitur (III p. 6, 13): 'summa est quae conficitur ex con-cessis' velut: 'si ambulat, movetur' vel 'homo iste ambulat.simplex sententia est, quam si concessero et adiunxerit aliam'quisquis autem ambulat movetur' et hanc etiam concessero.ex hac coniunctione sententiarum . . . illa summa sequiturquae iam necessario concedatur: id est khomo iste igiturmovetur'.

18.Quod Augustinus hactenus disseruit. nihil est aliud nisi

summa forma totius dialecticae. Paucis verbis exordio com-mentationis ea omnia complexus est, quorum singulas partes(c. IV p. 6, 21 eqs.) artis vocabulis nuncupat et explicat.Singulae partes sunt primae duae:

I 'Una de his quae simpliciter dicuntur, ubi |est quasi materia dialecticae' velut: homo, | ,j- * * -4. a t i 1^ / vocatur deequus, disputat, curnt, quod c. 1 1 15 . ,tractatum est.


31/72

secunda parsvocatur deeloquendo

27 II 'Altera de his quae coniuncta dicuntur,

ubi iam quasi opus apparet' in tres partesdividitur1. 'separata eniin coniunctione verborumquae non implet sententiam illa, quae sicimplet sententiam . . . ut nondum faciatquaestionem vel disputatorem requirat' j(ut cum imperamus, cum optamus eqs. |c. II 49).2. k illa, quae sic implet sententiam, ut de \ tertia parssententiis simplicibus iudicetur' velut: om- l vocatur denis homo ambulat. | proloquendo

ii i-j \ quarta pars3. 'llla, quae sic comprenendit sententiam, \ ,, . ,. ix- a- *. vocatur deut de msa etiam copulatione ludicetur, ) .

. . , , l proloquiorumdonec perveniatur ad summam . I) summaFere eadem dispositio dialecticae occurrit apud Martianum

Capellam , qui etiam illius hominis mentionem facit cuiusper libros disciplinarum et dialectica et artis nomina gram-maticis sequentium saeculorum tradita sunt. Martianus Dia-lecticam ipsam prodeuntem et sic exordientem inducit (IV335): 'ni Varronis mei inter Latiares glorias celebrati mihieruditio industriaque suppeteret, possem femina Doricaenationis apud Romuleae vocis examina aut admodura rudisaut satis barbara reperiri. quippe post Platonis aureumflumen atque Aristotelicam facultatem Marci Terentii primame in Latinam vocem pellexit industria ac fandi possibili-tatem per scholas Ausonias comparavit . . . quippe in dicionemea iureque consistunt sex normae, quis constant ceteraedisciplinae. nam prima est de loquendo, secunda de eloquendo,tertia de proloquendo, quarta de proloquiorura summa, quintade iudicando quae pertinet ad iudicationem poetarum etcarminum, sexta quae dicenda rhetoribus commodata est'.Quamquam Martianus Dialecticam laudantem facit VarronemRomanorum primum qui scripserit dialecticam, deinde easdempartes dialecticae atque Augustinus proponit, ut fons ex quo


32/72

28 uterque divisionem dialecticae sumpserit admodum apertusvideatur, nihilominus experiri debemus num certius quidstatui possit.

Martianus et Augustinus tertiam partem dialecticae nun-cupant de proloquendo, qaartam de proloquiorum summa;hoc loco ille unicus terminus 'proloquium' occurrit, quemiam vidimus ( 2) non reperiri nisi apud Varronem, Arno-bium, Martianum, Augustinum. Sed etiam alium terminum,quo secunda pars dialecticae vocatur 'de eloquendo' Augustinuset Martianus e Varronis libro sumpserunt. Martianus enimde hac parte dialecticae dicit (IV 391): 'sunt etiam sententiaequae quamvis constent ex nomine et verbo, adfirmari tamenaut negari non possunt. quae non proloquia sed eloquiadici non nullis placuit. ut est modus imperativus . . . et opta-tivus modus'. Cum autem Martianus affirmet hunc terminum'eloquium' nonnullis placuisse, id est hoc artis nomen a non-nullis adhibitum esse, aliquod vestigium saltem huius terminiapud alios exspectamus; sed, ut videtur, apud nullos hicterminus occurrit. Unde efficimus terminum 'eloquium' nonsecus ac terminum 'proloquium' peculiarem esse Varroniset ex eius dialectica excerptum. Dispositiones dialecticaeAugustini et Martiani usque ad huius quintam partem deiudicio poetarum et carminum et ad sextam partem, wquaedicenda rhetoribus commodata est', inter se conspirant.Utrum Martianus etiam has extremas partes e Varrone fontehauserit et qua de causa Augustinus eas omiserit, certumquidem iudicium proferre non audemus, nisi quod coniecturade hac re uti possumus. Martianus extremis partibus argu-menta dialecticae proponit, quae etsi ab Augustino in dia-lectica attinguntur l) tamen non per se tractantur. Eae igiturpartes, ut ita dicam, per abusionem in dispositione dialecticaeartis a Martiano numeratae sunt, de quibus bene disputaread facultatem dialectici pertinet, non autem ad dialecticam

1) August. dial. c. X p. 18, 13 eqs. et c. VII, ubi de vi verborumdisputatur. Ita etiam in Stoicorum dialectica hae partes attinguntur:cf. Diog. Laert. VII 42.


33/72

29 disciplinam l). Quam ob rem Martianus qui priores partesde loquendo, de eloquendo, de proloquendo, de proloquiorumsumma definit et earum particulas expedit, quintae et sextaepartis definitiones omittit et nullo sui libelli loco has partesrursum in quaestionem vocat. Coniciendum igitur est Mar-tianum in libro, quo ad componendam suam dialecticam ususest, has partes ad facultatem quidem dialectici, sed nonad dialecticam disciplinam pertinentes invenisse, atque eastemere dialecticae attribuisse dispositioni.

14-Partibus igitur dialecticae propositis Martianus ad enume-

randas et explicandas singulas res progreditur. Sequuntur 355 eqs. definitiones aequivoci, univoci, plurivoci verbi, et 364 epitome decem categoriarum, quae praedicationes nun-cupantur. Martianus ubicuraque in dialectica Varronis doc-trinam prae se fert ex eodem fonte atque Augustinus videturhausisse : ubi autem ex Apulei tcbq\ eQ^vstag libello et exPorphyrii isagoge doctrinam suam videtur ducere, conveni-entia cum Augustini dialectica inveniuntur nulla. VelutMartianus iisdem Varronianis partibus terminisque atqueAugustinus dialecticam divisit, tum statim huius divisionisparticulas ex alio fonte hausit. Ut autem rationem, quaeinter Martianum et eos intercedat, quibus magnam partemsui libelli qui est de dialectica debet, demonstremus, satisest docere, quid Martianus de prima parte dialecticae, quaeab Augustino quoquc maxima ex parte confecta est, agat.

In prima parte Martiani dialecticae de loquendo quae-ritur (IV 339): 'quid sit genus, quid forma, quid differentia,quid accidens, quid vero proprium, quid definitio, quid totum,quid pars, qui in dividendo modus, qui in partiendo, quidsit aequivocum, quid univocum, quid ut ita dicam pluri-vocum ?' . . . Inter primas has partes inveniuntur quae vocanturquinque voces 2) : genus forma differentia accidens proprium,

1) August. dial. V p. 8, 26.2) Cf. Prantl 1. 1. p. 584, 627, 673, 674.


34/72

30 quae ad Porphyrii yevog etdog dtacpoQav 6v^e^r]xbg %8iovredeunt !). Illas quinque voces Apuleius ita explicat (VI 270,ed. Thomas p. 182, 4): 'ergo unaquaeque propositio peromnes significationes reperienda est, an etiam conversa 2)congruat. nec universe verae sunt istae, sed quinque solae:aut enim proprietas declaratur alicuius aut genus aut diffe-rentia aut finis aut accidens'. Si exempla, quibus Apuleiusquinque voces illustrat cum Martiani exemplis comparaverimus.fere eadem invenimus.Apuleius explicat 'proprium' exemplo 'cachinnabile'

Martianus ( 348) 'risus'.Apuleius explicat 'genus' exemplo 'animai';

Martianus ( 344) 'animai\Apuleius explicat 'differentiam' exemplo 'rationale'

Martianus ( 346) 'rationabile'.Apuleius explicat 'definitionem' 3) exemplo 'animal rationalemortale 1 ;

Martianus ( 349) 'animal rationale mortale".Apuleius explicat 'accidens' exemplo 'orator'

Martianus ( 347) 'rhetorica'.Quamquam Apuleius, ut Prantl 1. 1. p. 579 probavit,

libellum Tteol eQ^irjvelag ex aliquo Graeco libro in usumscholarum transtulit 4), tamen probabile vicleri potest Apu-leium etiam Varronis libro de dialectica esse usum, quiaapud eum mentio fit Varronis termini 'proloquium' (I 265 ed.Thomas p. 176), quem praeter Arnobium Martianum Augusti-num nemo adhibuit. Sed neque Varronis termino Apuleius

1) Porphyrii Isagoge 1 : "Ovtog dvayxalov, Xqvgcxoqie, nal sig xr\vtcov naQcc 'AQiarortXEi yiarrjyoQtcov didaGxaliav tov yvcovat xi yivog nulxi diacpOQa. zi rs Eidog v.al zi idiov xori vi GvupEprjxos eqs.

2) De termino conversionis cf. Prantl 1. 1. p. 584. Terminus pri-mum in dialectica apud Apuleium apparere videtur, deinde apud Mar-tianum Capellam IV 378 et 397.

3) De termino definitionis quem Apuleius quinque vocibus inseritcf. Prantl 1. 1. p. 515 eqs.

4) Cf. etiam 0. Iahn comment. Ber. d. sachs. Gres. phil. II (1850)p. 283.


35/72

31 usus est nam e Peripateticorum artis vocabulo 'itQotatiistralatum terminum qui est 'propositio' adhibet neque exullo vestigio effici potest Apuleium e Varronis dialectica ali-quam partem descripsisse l ). Sed redeat unde deflexit disser-tatio, Augustinus qui post dispositionem dialecticae singulaspartes tractare sibi proposuerat, primam partem de loquendoad dimidium perduxit, quam nunc recenseamus.

15.Prima pars dialecticae de loquendo simplicia verba com-

prehendit; itaque Augustinus a definitione verbi orditur (Vp, 7, 6): 'verbum est uniuscuiusque rei signum, quod abaudiente possit intellegi, a loquente prolatum 2). Sequunturdefinitiones rei, signi, loquendi : 'res est quidquid vel sentiturvel intellegitur vel latet. Signum est quod et se ipsum sensuiet praeter se aliquid animo ostendit. Loqui est articulatavoce signum dare ; articulatam autem dico quae comprehendilitteris potest1 3). Quod autem ad articulatam vocem pertinet,vel sonum verbi, de hac Augustinus non vult disserere indialectica. Sed eius verba de hac re nos doceant (V p. 7,11): 'omne verbum sonat, cum enim est in scripto, nonverbum, sed verbi signum est; quippe inspectis a legentelitteris occurrit animo, quid voce prorumpat 4). quid enimaliud litterae scriptae quam se ipsas oculis et praeter sevoces animo ostendunt, ut paulo ante diximus signum essequod se ipsum sensui et praeter se aliquid animo ostendit,quae legimus igitur non verba sunt sed signa verborum. sedut, ipsa littera cum sit pars minima vocis articulatae, abuti-mur tamen hoc vocabulo, ut appellernus litteram etiam cum

1) Velut veriloquia prorsus omittuntur.2) De hac definitione agunt Prantl 1. 1. p. 663 et Steinthal 1. 1. I

p. 293.3) Cf. Diog. Laert. VII 56 et 57 ; L. Lersch 1.1. III p.45; H. Stein-

thal 1. 1. I 288, 291; A. Wilmanns 1.1. p. 5 eqs.; 0. Froehde 1.1. p. 65.4) Haec verba non intelleguntur nisi in animo habetur veteres non

tacentes legisse, sed articulata voce. Cuius rei testimonia raro inveni-untur; cf. E. Norden, Kunstprosa I p. 6 et in append.


36/72

32 scriptara videmus, quamvis omnino tacita sit neque ulla parsvocis sed signum partis vocis appareat : ita etiam verbumappellatur cum scriptum est, quamvis verbi signum id estsignura significantis vocis eluceat. Ergo ut coeperam dicereomne verbum sonat. Sed quod sonat nihil ad dialecticam.de sono enim verbi agitur, cum quaeritur vel animadvertitur,quanta vocalium vel dispositione leniatur vel concursionedehiscat, item consonantium vel interpositione nodetur velcongestione asperetur, et quod vel qualibus syllabis constet,ubi poeticus rhythmus accentusque a grammaticis solarumaurium tractantur negotia'.

Mirum est, quod Stoici totam hanc doctrinam quae sonumverbi comprehendit non ex dialectica eiecerunt, sed praeterhanc in dialectica etiam de barbarisinis et soloecismis age-bant. Apud Diogenem Laertium enim dialecticae distinguunturhae duae summae partes (VII 43): trjv dicdexTLxrjv di(UQEi6&aLeXg te tbv Tteoi tcov 6rj[iaLVO[ievcov xai trjg cpcovr)g tonov. Adsecundam partem, quae tbv tr)g cpcovr)g tbnov comprehenditet propria est dialecticae, pertinent haec (VII 44) : elvaL 8etr)g dLakextLxfjg 18lov tbitov xai tbv 7tQoeiQr]{ievov Tteoi avtr)gtr)g cpcovrjg, ev co delxvvtaL r) eyyQaîatog cpcoviq xai tiva tatov Xbyov {leQrj xai Tteoi 6okoL%L6{iov xai f$aQ(3aQL6[iov nai7tOLr]{idtG)v %ai dîcpLôhcjv xai %eoi eêlovg cpavr)g xaiTteQi [iov6Lxr)g xai iteoi oqcov xatd tLvag xai 8LaLQe6ecov xlkeêcov l). Qua autem de causa Augustinus a verbis tractan-dis sonum verborum, quem Stoici, ut ex verbis Diogenis co-gnovimus, proprium esse dialecticae appellabant, excluserit,nunc eruamus.

Augustinus discrimen facit inter verba quae articulatavoce pronuntiata et quae in scripto sunt et leguntur 2). Haecautem non verba, sed dumtaxat verbi signa nuncupat. Hocdiscrimen autem inter verbum pronuntiatum et verbum scri-ptum nescio quis grammaticus fecit, qui veriloquia vocabuli

1) Cf. etiam Diog. Laert. VII 55 et 57 ; Prantl 1. 1. I p. 414.2) Gf. 0. Froehde 1. 1. p. 62 eqs.


37/72

33 verbi in animo habebat, cuius origo a verberando aerem !)vel aurem vel a verum dicendo ducta est. Hanc etymologiama Varrone esse propositam tradidit Donatus (Goetzii etSchoellii 1. 1. p 238): 'verba a veritate dicta esse testis estVarro'. Quamquam alia etymologia vocabuli verbi nisi haecin Varronis traditis libris non invenitur, tamen Varronem hasalias etymologias non nescivisse facile conicimus. Sed aper-tius vestigium nos ad Varrorrianum fontem ducet atque etiamcausam, quapropter sonus verborum separatus sit a dialectica,patefaciet. *\ugustinus enim dicit loco laudato: 'sed ut, ipsalittera cum sit pars minima vocis articulatae, abutimur tamenhoc vocabulo, ut appellemus litteram etiam cum scriptamvidemus'. Ex eadem sententia defluxerunt verba Diomedis(G. L. I 420, 9), quae Varroni tribuerunt cum Wilmannsio(fr. 42) Goetzius et Schoellius (fr. 111 p. 228): 4 vox est, utStoicis videtur, spiritus tenuis auditu sensibilis, quantum inipso est. Fit autem vel exilis aurae pulsu vel verberati aerisictu. Omnis vox aut articulata est aut confusa : articulataest rationalis hominum loquellis explanata; eadem et litteralisvel scriptilis appellatur, quia litteris comprehendi potest;confusa est inrationalis vel inscriptilis, simplici vocis sonoanimalium effecta, quae scribi non potest, ut est equi hinni-tus, tauri mugitus'. Itaque hic versamur in Varronis doctrina,quae e libro est sumpta, quo de singularum litterarum vi acpronuntiatione accurate actum est. Ubi autem de sono ver-borum agendum sit, dicit Augustinus V p. 7, 18, quo locofere Varronis verba subaudire possumus, quibus legentes de-leget ad illum librum, quo de sono verborum uberius dispu-tare potuit quam in dialectica: 'de sono verbi agitur cumquaeritur vel animadvertitur, quanta vocalium vel dispositioneleniatur vel concursione dehiscat, item consonantium vel inter-positione nodetur vel congestione asperetur et quot vel quali-

1) Augustin. de magistro V 12: 'verbum autem quamvis a verberatuaeris dicatur'; de dial. c. VI p. 9, 6 eqs.; Lactant. de opif. d. 15, 1:'grammatici quidem et philosophi vocem esse definiunt aerem spirituverberatum, unde verba sint nuncupata'. Cf. Goetzii et Schoellii 1. 1.p. 237 adn. ad v. 36; Funaioli 1. 1. p.285; Prisciani exordium primi libri.

3


38/72

34 bus syllabis constet, ubi poeticus rhythmus accentusque agrammaticis solarum aurium tractantur negotia'.

Pluribus autem in libris Varro de litteris egit, velut inlibris de origine linguae Latinae (fr. 45, 46, 47 G. S. p. 200)aut in libris de antiquitate litterarum (fr. 4044 G. S. p. 199)aut denique in libris qui sunt de sermone Latino (G.S. p.203).Sed dubium est hisne in libris Varronis etiam. ut Augustinusdicit, poeticus rhythmus accentusque tractati sint. In unoautem libro Varronis scimus ex fragmentis omnia haec quaeex Augustini verbis colligi possunt disceptata esse, h. e. inlibro primo disciplinarum qui est de grammatica, ubi Varroquae ad scribendum legendum intellegendura probandum per-tinent tractavit (fr. 107 G. S.). Atque duae priores partesscribendi et legendi illam doctrinam de litteris et syllabiscomprehendunt, duae alterae partes intellegendi et probandipoeticum rhythmum et accentum. In reliquiis enim primilibri disciplinarum de grammatica (fr. 107 1 16 G.S. p.227 eqs.)et litteras et sonum l) et poeticura numerum (fr. 116) Varronemtractavisse, neque oratorium quidem numerum neglexissevideri 2), neque denique accentum, fr. 112 G. S. et fr. 76 et77 demonstrant 3 ). Varro igitur tum cum secundum librumdisciplinarum de dialectica scripsit, omnia quae ad sonumverbi pertinent iam in primo libro disciplinarum de gramma-tica tractaverat. Quam ob rem in secundo libro disciplina-rum de dialectica doctrinam de sono verborum denuo docerenoluit, sed eos qui in dialectica hanc doctrinam quaesiverunt.delegavit ad illum librum ubi de eadem re iam disseruerat.

Sed quid erat causae, quod Varro hac in re Stoicorumsententiam non sequeretur, qui, ut vidimus, sonum verborumet litteras subtiliter in dialectica tractabant? Scimus exUseneri quaestionibus 4) Tyrannionem gramraaticura scripsisselibrum, quo omnia quae tunc ad graramaticam revocabnntur

1) Cf. August. de ord. II 2, 35 (Migne vol. 32) p. 1012.2) De qua re Usenerus agit Act. ac. Bav. 1892 vol. IV p.642 adn. 3.3) Usenerus 1. 1. p. 604 probavit litteras aspiratas, quae ir. 112

tractantur, ad accentus pertinere.4) Useneri 1. 1. p. 639.


39/72

o5comprehendit. Cuius doctrina perquam viget in Varronislibris de antiquitatibus, de lingua Latina, imprimis in primolibro disciplinarum de grammatica, quo Varro ipse gramma-ticae artem in uno conspectu ponere conatus est 1). Tyran-nionis igitur est doctrina de quattuor partibus grammaticae 2)(fr. 107 et 109 G. S.) et doctrina de accentibus (fr. 84 G. S.),quam, quia res artissime inter se cohaerent, in libro degrammatica neglegere non potuit. Varro ergo Tyrannionem,qui illis temporibus proprietatem accentus optime perspexerat,secutus est, cum libro de grammatica materiam tribueretquam Stoici in dialectica tractare solebant.

16.Augustinus c. V p. 8, 4 eqs. expedit duo genera verbo-

rum, unum quod dicibile alterum quod dictio vocatur: 'quid-quid autem ex verbo non aures sed animus sentit et ipsoanimo tenetur inclusum, dicibile vocatur. Cum vero verbumprocedit non propter se sed propter aliud aliquid significan-dum, dictio vocatur'. Exemplis, ut poni assolent in scholis,verbum, dicibile, dictio, res illustrantur 3); deinde Augustinusprogreditur ad eam partem dialecticae, quae propter veri-loquia maxime Varronis doctrina imbuta esse videtur. Atqueoriginem verbi esse censet in etymologia (VI p. 9, 1): 'cumquaeritur unde ita dicatur, res mea sententia nimis curiosaet minus necessaria'. Quamquam origo verborum expediendamultum iuvare Augustino videtur, tamen ineptum esse dicit(VI 9, 4) : 'adgredi quod persequi profecto infinitum sit. Quisenim reperire possit, quidquid dictum fuerit unde ita dictumsit? Huc accedit quod ut somniorum interpretatio ita ver-borum origo pro cuiusque ingenio iudicatur'. Hoc iudiciumde origine verborum explicanda non modo Augustini aetate,sed iam antea viguisse videtur. Augustinus enim hanc deetymologia sententiam fulcit Ciceronis de Stoicorum etymo-

1) Cf. Useneri 1. 1. p. 641.2) Ibid. p. 638.3) Cf. H. Steinthal 1. 1. I p. 293, 294.

3*


40/72

36 logiis iudicio, cum diceret l) (VI p. 9, 2): 'neque hoc eo mihiplacuit dicere, quod Ciceroni quoque idem videtur. quis enimegeat auctoritate in re tam perspicua?' Probabile videtur.id quod Crecelius in adnotatione (p. 9, 18) affirmat, Augustino,cum haec scriberet, locum tertii de natura deorum libri(c. 24, 62) ante oculos esse versatum et alium ex perditislibris de gloria petitum, quem servavit Festus p. 202, 25 ed.Muelleri: 'oppidorum originem optime refert Cato. Cicerolib. I de gloria, eamque appellationem usurpationem appel-latam esse existimat, quod opem darent, adiciens 'ut imiteturineptiasStoicorum' 2). Exemplis etymologiae vocabuli 'verbum'Augustinus illustrare vult, quam lubrica et incerta veriloqui-orum doctrina sit (c. VI p. 9, 6): 'ecce enim verba ipsaquispiam ex eo putat dicta quod aurem quasi verberent 3 ).Immo, inquit alius, quod aerem. Sed quid nostra? Non magnalis est, nam uterque a verberando huius vocabuli originemtrahit Sed de traverso tertius vide quam rixam inferat.Quod enim verum nos ait loqui oportet odiosumque est naturaipsa iudicante mendacium, verbum a vero cognominatum est 4 ).Nec ingenium quartum defuit. Nam sunt qui verbum a veroquidem dictum putant, sed prima syllaba satis animadversasecundam neglegi non oportere. Verbum enim cum dicimus,inquiunt, prima eius syllaba verum significat, secunda sonum.. . . ergo verbum dictum est quasi a verum boando, hoc estverum sonando'.

Tum Augustinus sententiam Stoicorum de origine ver-borum explanat 5) (VI p. 9, 18): 'Stoici autumant, .. . nullumesse verbum, cuius non certa explicari origo possit. Et quiahoc raodo eos urguere facile fuit, si diceres hoc infinitumesse, quibus verbis alicuius verbi originem interpretaris, si

1) Cf. etiam VI p. 9, 18.2) Cf. etiam de offic. 1 7, 23 et L. Lersch 1. 1. p. 154 eqs.3) Diog. Laert. VII 55: Etfti 61 cpcovrj dr)g ntnXrjyiisvoq. Priscian.

VIII 1; H. Steinthal 1.1. I p. 291.4) Cf. Donati Ad. V 8, 29 (G. S. p. 238 ad v. 6): 'verba a veritate

dicta esse testis est Varro'.5) Cf. Steinthal 1. 1. I p. 332 eqs.


41/72

37 eorum rursus a te origo quaeratur, aiunt hoc quaerendumesse, donec perveniatur eo, ut res cum sono verbi aliqua siraili-tudine concinat, ut cum dicimus aeris tinnitum, equorumbinnitum, ovium balatura, tubarum clangorem, stridoremcatenarum. Perspicis enim haec verba ita sonare, ut ipsaeres quae his verbis significantur' !). Hanc onomatopoeiamAugustinus his exemplis illustrat: 'ut ipsum 'lene' cum dicimusleniter sonat. Quis item 'asperitatein' non et ipso nomineasperam iudicet? Lene est auribus cum dicimus 'voluptas",asperum cum dicimus 'crux', . . . 'niel' quam suaviter gustumres ipsa, . . . 'acre' in utroque asperum est. 'Lana' et 'vepres',ut audiuntur verba, sic illa tanguntur'. Hinc Augustinus adea verba progreditur quae ipsarum inter se rerum simili-tudinem significant, velut 'crux', quod ipsius verbi asperitascum doloris quem crux efficit asperitate concordet; 'crura',non propter asperitatem doloris, sed quod longitudine atqueduritie inter membra cetera sint ligno crucis similiora, sicappellata sint. Deinde Augustinus verba tractat, quae perabusionem sunt ficta (Katd%Qri(5iq) 2j : 'ut usurpetur nomennon rei similis sed quasi vicinae. Quid enim simile habetsignificatio 'parvi' et 'minuti', cum possit parvum esse,quod non modo nihil minutum sit sed aliquid etiam creverit?Dicimus tamen propter quandam vicinitatem minutum proparvo. . . . cum 'piscina' dicitur in balneis 3), in qua pisciumnihil sit nihilque simile piscibus habeat, videtur tamen apiscibus dicta propter aquam, ubi piscibus vita est'. . . . Tumverba per contrarium ficta (avtlcpQa6tg) velut: 'lucus' eodictus putatur quod minime luceat 4), 'bellum' quod res bellanon sit; -foederis' nomen quod res foeda non sit. 'Quodsi,ut Augustinus ait, foedus a foeditate porci dictum est, ....

1) Cf. Dionys. Halic. de coinp. verb. XVI (G. S. p. 238) ; Deonomatopoeia agit L. Lersch 1.1. III p. 129 eqs.; Fr. Muller 1.1. p. 55.

2) Cf. Steinthal 1. 1. I p. 333; Mentz 1. 1. p. 48 ad fr. 32.3) Cf. Donati art. gr. G. L. IV 400, 1 ; Festum p. 213 a 2; August.

de doctr. chr. III 29, 40; Fr. Muller 1. 1. p. 221.4) Cf. Aelii Stilonis veril. apud Funaioli 1. 1. p. 79 ; Mentz 1. 1. p. 13;

Steinthal 1. 1. I p. 353.


42/72

38 redit origo ad illam vicinitatem, cum id quod fit ab eo perquod fit nominatur'. Vicinitas in multas classes digeritur(VI p. 11, 2):

I per efficientiam l) (i. e. ab efficiente effectus) 'ut bocipsum a foeditate porci, per quem foedus efficiatur.

II per effecta (i. e. ab effectu efficiens), 'ut puteus, quodeius effectum potatio est'.

III per id quod continetur, 'ut urbem ab orbe appellatamvolunt, quod auspicato locus aratro circumduci solet *).

IV per id quod continetur, 'ut si quis borreum mutatalittera 3) adfirmat ab bordeo noininatum\V per abusionem 'ut cum borreum dicimus et ibi triticumconditur 1 ).

VI a parte totum, 'ut mucronis nomine quae summa parsgladii est, gladium vocamus\

VII a toto pars, 'ut capillus quasi capitis pilus'.Augustinus, postquam illis exemplis Stoicorum doctrinam

de origine verborum illustravit, tum de cunabulis quibusdamvel stirpe verborum, ultra quam quaeri originem Stoici vetant,agit. Stirpem vel cunabula verborum Stoici intellegunt inverbis velut: vafer velum vomis vulnus, illam syllabam, inqua crassus et quasi validus sonus litterae v cum vi illorumverborum congruat. Quam ob rem originem verborum ducunt(VI p. 11, 19):

I ex vicinitate, id est, per id quod efficiunt, velut : 'vincula'et 'vimen' dicta possunt videri quo aliquid vinciatur,'vites' quod adminicula quibus innituntur nexibus pren-dunt.

1) Cf. Reitzensteinii 1. 1. p. 74.2) Varro de ling. Lat. V 143.3) Varro de ling. Lat. V 6 : 'in consuetudine communi quot modis

litterarum commutatio sit facta qui animadverterit, facilius scrutari ori-gines patietur verborum : reperiet enim esse commutata, .... maximepropter bis quaternas causas. litterarum enim fit demptione aud addi-tione et propter earum traiectationem aut commutationem, item sylla-barum productione'.

4) Cf. ReitzeDsteinii 1.1. p. 74; Fr. Muller 1.1. 192.


43/72

39 II propter sirailitudinem, velut 'vietus' appellatur incurvus

senex, 'via' appellatur terra quae pedibus itinerantiumflexuosa et trita est.Sin autem , Augustinus addit , via , quod vi pedum

trita est, magis creditur dicta, redit origo ad illam vicini-tatem'.

Qua via ac ratione Stoici originem verborum indagaverint,Augustinus hoc exemplo illustrat (VI p. 12, 4): 'sed faciamusa similitudine vitis vel viminis hoc est a fiexu esse dictam.quaerit ergo a me quispiam: quare via dicta est? respondeo:a flexu, quod flexum velut incurvum vietum veteres dixerunt,unde vietos etiam quae cantho ambiantur rotarum lignavocant. persequitur quaerere, unde vietum flexum dicaturet hic respondeo a similitudine vitis. instat atque exigit,unde ita sit vitis nomen; dico, quod vinciat ea quae com-prehenderit; scrutatur, ipsura vincire unde dictura sit; dicemusa vi. vis quare sic appellatur, requiret; reddetur ratio, quodrobusto et quasi valido sono verbum rei quam significatcongruit. ultra quod requirat non habet'. Augustinus post-quam, ut ipse ait (VI p. 12, 10) et longum et minus quamilla quae dicta sunt necessarium *), Stoicorum doctrinam perse-cutus est, tum ad tractandam verborum vim progreditur;sed antequam hanc partem dialecticae perlustramus, nobisest inquirendum quae exempla ab Augustino proposita adStoicorum de etymologia doctrinam illustrandam in Varronislibris et fragmentis inveniantur.

17.Martianus Capella, cuius dialectica ad id, quod in scholis

illis temporibus tractatum est, maxime adaptata esse videtur,doctrinam de origine verborum prorsus neglexit. Praeter

1) Qua de re facile intellegitur Augustinum non dubitavisse singu-las rationes etymologica3 quae ad Stoicorum doctrinam pertinent, velutliTafts6iv et gvv&zolv, omittere ; cf. Steinthal 1.]. I p. 337 ; Mentz 1. 1.p. 12 et 13.


44/72

40 unum exemplum, quod 'contrarium' illustrat (IV 360) nulluminvenimus quod cum illis ab Augustino propositis compararipossit. Ubi autem Martianus 'contrarium' expedit, quo ter-mino Augustinus quoque in ea parte dialectica, qua de ori-gine verborum disputatur (VI p. 10, 22), usus est, fontemex quo uterque hauserit non iam eundem esse perspicimus.Nam apud illum non agitur de origine verborum, sed decommutatione verborum, quae aliqua ratione mutantur (IV359). Itaque Stoicorum doctrinam ab Augustino (c. VI)tractatam de origine verborum, quae per similitudinem, percontrarium ficta sunt, et quae ex toto partem aut ex partetotum significant, non, ut Augustinus in etymologiis, sed intropis enumerat.

Atque duae erant causae cur Martianus etymologiampraeteriret, primum quod magna ex parte libellum Apulei,qui etymologiam prorsus neglexerat, excerpserat, deinde quod,ut Usenerus (1. 1. p. 624) ostendit, omnino graramatici illistemporibus etymologiara valde neglegebant ! ). Verba, quorumde etymologia Augustinus disserit, raagna scilicet ex partee Varronis c>pia exeinplorum ducta sunt 2). Sed non omniaveriloquia, quae expedit, in libris Varronianis, qui quidemtraditi sunt, indagari possunt 3 ). Ex quattuor enim exemplis,quibus Augustinus originem vocabuli 'verbum' illustrat (c. VIp. 9, 6 17) unum a Varrone adhibitum esse testatur Donatus(Ad. V 8, 29) 4): kverba a veritate dicta esse testis est Varro'.Exempla, quibus Augustinus similitudinem verborum rebusquas verba significant illustrat (IV p. 10, 1 13), cum frag-mentis 111 et 113 ((j.S.) exVarronis primo libro disciplinarumde grammatica excerptis comparari possunt. Exerapla, quibusAugustinus abusionem vel catachresin (VI p. 10, 13) et con-

1) Cf. Augustini verba VI p. 9, quibus Stoicorum etymologias irridet.2) Cf. Wilmannsii 1. 1. p. 17.3) De ratione, quae inter Augustini et Varronis veriloquia inter-

cedat cf. Fr. Muller, de veterum imprimis Romanorum studiis etymo-logicis (Traiecti ad Rhen. 1910) p. 223.

4) Quem locum Goetzius et Schoellius 1. 1. in adn. collig. p. 238.


45/72

41 trarium (VI p. 10, 22) illustrat, partira in libris Varronis nonoccurrunt, partira cum Varronis exemplis non consentiunt.Velut Varro in V libro de lingua Latina ( 18) et VI libro( 79) aliis exemplis contrarium illustrat l). Quomodo aliaexempla Augustini et Varronis inter se conspirent, ex haccomparatione intellegi potest:

Augustinus proponit(VI p. 10, 22):

foedus : quod res foeda nonsit, vel : a foeditate porcidictum

(VI p. 11, 3):puteus: quod eius effectum

potatio est;

(VI p. 11, 4):urbs: ab orbe, quod auspicato

locus aratro circumducisolet.

(VI p. 11, 7):horreura : mutata littera ab

hordeo nominatum aut : perabusionem, ut cuin horreumdicimus et ibi triticum con-ditur.

Varro dicitde lingua Lat. V 86:

fetiales, quod fidei publicaeinter populospraeerant: namper hos fiebat ut iustumconciperetur bellum et indedesitum, ut foedere fidespacis constitueretur.

de ling. Lat. V 25:is si quamvis deorsum interra, unde sumi pote,puteus; nisi potius quodAeolis dicebant ut nvta^iovsic 7tvteov a potu, non utnunc cpQsao.

de ling. Lat. V 143:quare et oppida quae priuserant circumducta aratroab orbe et urvo urbs est.

de ling. Lat. VI 45tremo dictum a similitudinevocis . . . ut arista in spicahordei horrent; ibid. V 106:hordeum ab horrido.

Exempla, quibus Augustinus rationem Stoicorum illustrat,qua ad cunabula verborum pervenire sibi videntur, non sinemagno discrimine apud Varronem occurrunt

1) Cf. Mentz 1.1. p. 41 ad fr. 13; Muller 1.1. p. 223.


46/72

42 Velut Augustinus proponit

(VI p. 11, 20):violentum a vi ; 'vincula' et

'vimen 1 dicta possunt videriquo aliquid vinciatur et quiaviolenta sunt; 'vites' quodadminicula quibus innitun-tur nexibus prendunt;

(VI p. 12, 2):

vietus : propter similitudinem(vitis) incurvus senis appel-latur

(VI p. 12, 2):

via: terra, quaepedibus itine-rantium flexuosa et tritaest, via dicitur, vel: quodvi pedum trita est.

Varro dicitde ling. Lat. V 37 :

vineta ac vinea a vite multa.vitis a vino, id a vi; ibid.V 62 ... et horum vinctionisvis Venus. . . . non quod vin-cere velit Venus, sed vincire.ipsa Victoria ab eo quodsuperati vinciuntur. . . . ideohaec cum corona et palma.quod corona vinclum capitiset ipsa a vinctura diciturvieri, id est vinciri.

fr. 92 G. S. (ex libro deserm. Lat.):

viere enim conectere est.unde vimen dictura virgultispecies et viti in rotis.

de ling. Lat. V 22= (VI p. 12, 2):vias quidera iter, quod ea ve-hendo teritur 1); ibid. V 35:ut qua agebant actus, sicqua vehebant, [actus] viaedictae.

Etiamsi non omnia veriloquia ab Augustino prolata curaVarronianis consentiunt, taraen plurima Varronis esse nonpotest negari. Etenim non coguovimus nisi partem multorumveriloquiorum,quibusperditi HbriVarronispleni erant2); acceditquod, ut Muellerus praefatione suae editionis Varronis operisde lingua Latina (p. VII) evincit, Varronem diversa tradidissediversis locis constat. Itaque effici non potest Augustiniveriloquia, quae alio quodam modo libris Varronis non traditasunt, non esse Varroniana, sed potius coniciendum est Augusti-num haec e Varronis perdito libro de dialectica excerpsisse.

1) Cf. Steinthal 1. 1. I 2 p. 354.2) Cf. Goetzii 1. 1. act. ac. Sax. t. XXVII p. 68.


47/72

43 18-

Augustinus quaestiones sequens in quas verbum vocavit(VI p. 8, 29) primum de origine verbi disseruit, deinde devi verborum agit (VII p. 12, 12 eqs.). Eam partem dialecticaeReitzensteinius (1. 1. p. 70 eqs.) iam recensuit, ut hoc locoretractare supersedeamus. Agitur hac quaestione magis dearte rhetorica quam dialectica recteque Reitzensteinius affirmat(1. 1. p. 70), Augustinum Stoicorum doctrinam rhetoricamposterioris aetatis reddere. Duplex autem est consideratio,qua ratione Augustinus hanc doctrinam (VII p. 13, 15)distinguit 'partim propter explicandam veritatem, partimpropter conservandum decorem; quorum primum ad dia-lecticam, secundum ad oratorem maxime pertinet'. Qua dere 'nec disputationem deceat incomptam neque eloquentiamoporteat esse mendacem'. Disputatori ergo, ; si qua ei de-lectandi cura est, rhetorico colore aspergendum est, et ora-tori 'si veritatem persuadere vult' dialecticis quasi nervisatque ossibus esse roborandum.

Intellegimus ex eis verbis rhetoricae disciplina quamarte cum dialectica cohaereat. Martianus Capella, ut iamvidimus ( 13) eam partem, quae comprehendit 'quae dicendarhetoribus commodata est' (IV 338) dispositioni dialecticaeadiunxit. Qua de re conici potest Varronem in dialecticaetiam artem eloquentiae, quatenus illa ad 'bene disputandiscientiam' pertinet, attigisse. Iam Cicero dialecticam cumarte rhetorica coniungere conatus est, ut loci infra scriptidocent: de orat. I 128 'in oratore autem acumen dialecti-corum, scientia philosophorum .... est requirendum' ; ibid.II 111 'ambiguorum autem cum plura genera sunt, quae mihividentur ei melius nosse, qui dialectici appellantur, hi autemnostri ignorare, qui non minus nosse debeant, tum illud estfrequentissimum in omni consuetudine vel sermonis vel scripti,cum idcirco aliquid ambigitur, quod aut verbum aut verbasint praetermissa'. Orat. 113 'esse igitur perfecte eloquentisputo non eam solum facultatem habere, quae sit eius propria,fuse lateque dicendi, sed etiam vicinam eius atque finitumam


48/72

44 dialecticorum scientiam assumere. Quamquam aliucl videturoratio esse, aliud disputatio, nec idetn loqui esse quod dicere,ac tamen utrumque in disserendo est: disputandi ratio etloquendi dialeeticorum sit, oratorum autem dicendi et orandi' l).

Evinci scilicet non potest Augustinum, qui paulo post(p. 15, 18) Ciceronem laudat, hac parte dialecticae non secutumesse sententiam Ciceronis, cuius doctrinam rhetoricam inlibris de doctrina christiana in suum usum vertit ; tamenpropter dispositionem dialecticae apud Martianum Capellamprobabilius videtur illum coniunctas dialecticam et rhetoricamiam apud Varronem invenisse, qui fere decem annis postCiceronis mortem disciplinarum libros scripsit 2 ).

19.Sequuntur c. VIII impedimenta quae in veritate diiudi-

canda nascuntur ex vi verborum (p. 14, 4): 'impedit enimauditorem ad veritatem videndam in verbis aut obscuritasaut ambiguitas verborum. Inter ambiguum et obscurum hocinterest, quod in ambiguo plura se ostendunt, quorum quidpotius accipiendum sit ignoratur, in obscuro autem nihil autparum quod adtendatur apparet'. Hac re exemplo illustrataAugustinus de obscuritate verborum disputat, cuius tria generadistinguit (c. VIII p. 14, 12): 1. quod sensui patet, animoclausum est ; 2. ubi res animo pateret, nisi sensui clauderetur3. in quo etiam sensui absconditur, quod tamen si nudareturnihilo magis animo emineret, quod genus est omnium ob-scurissimum. Haec tria genera Augustinus exemplo obscuriverbi 'temetum 1 , quod Augustini aetate fere ignotum erat,illustrat. Antequam autem ad ambiguitatem verbi explicandamaccedit, sententiam dialecticorum, qui affirment ambiguumesse omne verbum 3), exemplo verbi 'magnus' illustrat. Demon-strat enim verbum 'magnus' e compage enuntiati solutum etnomen et pedem choreum et innumerabilia alia esse posse

1) Q,uem locum Reitzensteinius adnotavit p. 70.2) Cf. Ritschelii opusc. III p. 400.3) Diogen. Laert. VII 62; Gellius XI 12.


49/72

45cum autem nemo ambigua verba verbis ambiguis exjilicet,id quod a dialecticis affirmatum sit, omne verbum esse am-biguum, de verbis esse singulis dictum (IX p. 15, 20).

Ambiguitatis genera ab Augustino distinguuntur duo(IX p. 16, 7) 1 ): 1. in his quae dicuntur, 2. in bis quaescribuntur.Primum genus rursum dividi- Martianus Capella definifuni-tur (IX p. 16, 18):A. in univocis, quae non so-lum vocabulo uno sed unaetiam definitione contineriqueunt auttantum communitenentur vocabulo sed di-versis expeditionibus expli-cantur.

(X p.17, 13):B. in aequivocis, in quibus am-

biguitatum perplexio propeinfinita silvescit. Ambigui-tatum quae ab aequivocisveniunt prima genera triasunt:

vocum' (IV 356):Univocum est quando dua-rum aut plurium rerumunum nomen est et defini-tio ut 'vestis'.

Martianus Capella definit 'ae-quivocum' (IV 355):Aequivocum est quandomultarum rerum unum estnomen, sed non eadem de-finitio ut 'leo'.

1. ab arte2. ab usu > 3. ab utroque.

Fischer. De Augustini disciplinarium libro qui est de dialectica. 1912.

Documents

Transcript of Fischer. De Augustini disciplinarium libro qui est de dialectica. 1912.