ადამიანის უფლებების ჰელსინკის ფონდი

ადამიანის უფლებების  მონიტორინგი

ეს წიგნი დაიბეჭდა ევროკომისიისა და იტალიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს მონაწილეობით ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტების და ადამიანის უფლებების ოფისის პროექტის - «ადამიანის უფლებების მონიტორინგის ტრენინგი»

ფარგლებშიადამიანის უფლებების ეს სახელმძღვანელო არის ექსპერტთა დიდი

კოლექტივის შრომის შედეგი. ადამიანის უფლებების ჰელსინკის ფონდი

მადლობას უხდის ყველას, ვინც გაგვიზიარა თავისი გამოცდილება,

ცოდნა და მოგვაწოდა კრიტიკული შენიშვნები, რომელთა გარეშეც ამ წიგნის შექმნა შეუძლებელი იქნებოდა.

წინასიტყვაობა

სახელმძღვანელო ეძღვნება საკუთარი ქვეყნის ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა (ამ შემთხვევაში ადამიანის სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებს ვგულისხმობთ) კლასიკური მონიტორინგის ჩატარების საკითხებს.  თუმცა, ეს ტექნიკა სოციალური უფლებების, გარემოს დაცვის და ა.შ. თვალის სადევნებლადაც გამოიყენება. მონიტორინგი, ჩვენი აზრით, საზოგადოებრივი ინტერესების დამცავი ქმედებების ერთ-ერთი კომპონენტია.

სახელმძღვანელო უპირველეს ყოვლისა განკუთვნილია წატცჰ-დოგ-ის  ტიპის არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის, მაგრამ ასევე შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს სახელმწიფო ორგანოებისათვის, რომელთა ფუნქციაა ადამიანის უფლებათა დაცვაზე კონტროლი. კერძოდ, ომბუდსმენის ბიურო, საპარლამენტო კომისიები და ა.შ.

პოლონეთის არასამთავრობო ორგანიზაციების (განსაკუთრებით, ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის დ აუჰფ), პოლონეთის სახელმწიფო კონტროლის ორგანოების (ადამიანის უფლებათა რწმუნებულის ბიურო, უმაღლესი საკონტროლო პალატა), აგრეთვე იმ საერთაშორისო ორგანიზაციების მუშაობის გამოცდილებიდან გამომდინარე, რომლებიც ადამიანის უფლებათა

მონიტორინგს ახორციელებენ (წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი, წამების,

არაადამიანური ან ღირსების შემბღალავი მოპყრობის ან სასჯელის საწინააღმდეგო კომიტეტი, ევროპის უშიშროების და თანამშრომლობის თათბირი), ჰელსინკის ფონდმა შეიმუშავა მომზადების პროგრამა მათთვის ვინც მიზნად ისახავს მონიტორინგის დაგეგმვას, ორგანიზებას და ჩატარებას. 1998-99

წლებში მონიტორინგის კურსები ჯერ პოლონეთის არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის გაიმართა, შემდგომში რუსეთის, უკრაინის, და ბელორუსის ადამიანის უფლებათა დამცველთათვის, სამხრეთ კავკასიის (სომხეთი,

აზერბაიჯანი, საქართველო) ქვეყნებისათვის, შუა აზიის ქვეყნებისათვის (

ყაზახეთი, ყირგიზეთი, უზბეკეთი, ტაჯიკეთი). ჰელსინკის ფონდმა ასევე გამართა სასწავლო კურსები რუსეთის ფედერაციის და უკრაინის ადამიანის უფლებათა რწმუნებულის ბიუროს თანამშრომელთათვის, ასევე რუსეთის ადამიანის უფლებათა რეგიონული კომისიის თანამშრომელთათვის. ზემოთ აღნიშნული კურსების მონაწილეთა გამოთქმული შენიშვნები და ინფორმაცია დაგვეხმარა პროგრამის სრულყოფასა და შევსებაში.

თუმცა სახელმძღვანელო ვერ ცვლის პირად მონაწილეობას სასწავლო კურსში,

რომლის მნიშვნელოვანი ნაწილია მრავალფეროვანი აქტიური მეცადინეობები,

გვინდა ვირწმუნოთ, რომ სახელმძღვანელო სარგებლობას მოუტანს ყველას, ვინც საზოგადოებრივი ინტერესების სადარაჯოზე დგას.

ქართული გამოცემის წინასიტყვაობა

ეს სახელმძღვანელო პოლონეთის ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდში შეიქმნა. ამ ორგანიზაციას კარგად იცნობენ ჩვენი უფლებადამცავი არასამთავრობო ორგანიზაციებიც, რომელთა წევრების მნიშვნელოვან ნაწილს მიღებული აქვთ მონაწილეობა ჰელსინკის ფონდის მიერ ორგანიზებულ ადამიანის უფლებათა ყოველწლიურ სკოლებში თუ სხვა ღონისძიებებში.

ამ ორგანიზაციის უზარმაზარი გამოცდილება აღნიშნულ სფეროში, მისი წევრების ღრმა კომპეტენტურობა და ავტორიტეტი სხვადასხვა დონის მსოფლიოს უფლებადამცავ ორგანიზაციებს შორის ეჭვს არ იწვევს. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ამ ორგანიზაციის უცვლელი თავმჯდომარე, ბირთვული ფიზიკის სპეციალისტი, ფილოსოფოსი, მენეჯერი და, რა თქმა უნდა, ადამიანის უფლებათა ცნობილი დამცველი პროფესორი მარეკ ნოვიცკი, რომლის ბრწყინვალე ლექციები საქართველოში ბევრს აქვს მოსმენილი.

ადამიანის უფლებები ჩვენს ქვეყანაში ჯერ კიდევ ბოლომდე გაუზრებელი სფეროა, მითუმეტეს შეიძლება ეს ითქვას ადამიანის უფლებათა მონიტორინგზე,

რომლის ჩატარების ცალკეული შემთხვევები ჩვენთან ემპირიულ ცოდნაზეა დამყარებული. არადა, ეს სახელმძღვანელო გვაჩვენებს, რომ მონიტორინგის სწორი დაგეგმვა, ჩატარება და მისი შედეგების გამოყენება შეუძლებელია ამ სფეროში დაგროვილი სისტემური ცოდნის გარეშე. ყველა ვინც ამ სახელმძღვანელოს წაიკითხავს ამაში იოლად დარწმუნდება. ხელისუფლებამაც უნდა იცოდეს, რომ ჩვენს მიერ ჩატარებული მონიტორინგის მიზანი არსებული რეალობის უკეთესობისკენ შეცვლაა და ამ გზაზე ჩვენთვის დაბრკოლებების შექმნა, საბოლოო ჯამში, თავად ხელისუფლებისათვის აღმოჩნდება საზიანო.

წიგნის გამოცემაში გაწეული კონსულტაციებისათვის და გულისხმიერებისათვის გულწრფელ მადლობას ვუხდით Eევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების საქართველოს ოფისის წარმომადგენლებს – ქალბატონებს: მონიკა სომერ დიურსტს, ნანა კალანდაეს და ევგენია ავეტისოვას ქართულ გამოცემაში ორიგინალური ფოტომასალის გამოყენება გადავწყვიტეთ.

ფოტომასალის უანგაროდ მოწოდებისა და გულისხმიერებისათვის გულწრფელ მადლობას ვუხდით: გაზეთის – ,,ახალი შვიდი დღე” რედაქციას; არასამთავრობო ორგანიზაციას ,,ყოფილი პოლიპატიმრები ადამიანის უფლებებისათვის”;

ფოტოხელოვან გოგი ცაგარელს; არასამთავრობო ორგანიზაციას – ,,ქალთა კლუბი პეონი”; საქართველოს გაეროს ასოციაციას.

სახელმძღვანელო განკუთვნილია ადამიანის უფლებათა დამცველი არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის, ჰუმანიტარული ფაკულტეტების სტუდენტებისათვის, ომბუდსმენის ინსტიტუტის თანამშრომლებისა და შესაბამისი საპარლამენტო კომიტეტებისათვის.

ვფიქრობთ, რომ სახელმძღვანელო სასამართლოს მუშაკებს და ჩვენს სამართალდამცავებთაც გამოადგებათ.

ფრიდონ საყვარელიძე

წინასიტყვაობა

სახელმძღვანელო ეძღვნება საკუთარი ქვეყნის ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა (ამ შემთხვევაში ადამიანის სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებს ვგულისხმობთ) კლასიკური მონიტორინგის ჩატარების საკითხებს.1  თუმცა, ეს

ტექნიკა სოციალური უფლებების, გარემოს დაცვის და ა.შ. თვალის სადევნებლადაც გამოიყენება. მონიტორინგი, ჩვენი აზრით, საზოგადოებრივი ინტერესების დამცავი ქმედებების ერთ-ერთი კომპონენტია.

სახელმძღვანელო უპირველეს ყოვლისა განკუთვნილია წატცჰ-დოგ-ის2  ტიპის არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის, მაგრამ ასევე შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს სახელმწიფო ორგანოებისათვის, რომელთა ფუნქციაა ადამიანის უფლებათა დაცვაზე კონტროლი. კერძოდ, ომბუდსმენის ბიურო, საპარლამენტო კომისიები და ა.შ.

პოლონეთის არასამთავრობო ორგანიზაციების (განსაკუთრებით, ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის დ აუჰფ), პოლონეთის სახელმწიფო კონტროლის ორგანოების (ადამიანის უფლებათა რწმუნებულის ბიურო, უმაღლესი საკონტროლო პალატა), აგრეთვე იმ საერთაშორისო ორგანიზაციების მუშაობის გამოცდილებიდან გამომდინარე, რომლებიც ადამიანის უფლებათა მონიტორინგს ახორციელებენ (წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი, წამების,

არაადამიანური ან ღირსების შემბღალავი მოპყრობის ან სასჯელის საწინააღმდეგო კომიტეტი, ევროპის უშიშროების და თანამშრომლობის თათბირი), ჰელსინკის ფონდმა შეიმუშავა მომზადების პროგრამა მათთვის ვინც მიზნად ისახავს მონიტორინგის დაგეგმვას, ორგანიზებას და ჩატარებას. 1998-99

წლებში მონიტორინგის კურსები ჯერ პოლონეთის არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის გაიმართა, შემდგომში რუსეთის, უკრაინის, და ბელორუსის ადამიანის უფლებათა დამცველთათვის, სამხრეთ კავკასიის (სომხეთი,

აზერბაიჯანი, საქართველო) ქვეყნებისათვის, შუა აზიის ქვეყნებისათვის (

ყაზახეთი, ყირგიზეთი, უზბეკეთი, ტაჯიკეთი). ჰელსინკის ფონდმა ასევე გამართა სასწავლო კურსები რუსეთის ფედერაციის და უკრაინის ადამიანის უფლებათა რწმუნებულის ბიუროს თანამშრომელთათვის, ასევე რუსეთის ადამიანის უფლებათა რეგიონული კომისიის თანამშრომელთათვის. ზემოთ აღნიშნული კურსების მონაწილეთა გამოთქმული შენიშვნები და ინფორმაცია დაგვეხმარა პროგრამის სრულყოფასა და შევსებაში.

თუმცა სახელმძღვანელო ვერ ცვლის პირად მონაწილეობას სასწავლო კურსში,

რომლის მნიშვნელოვანი ნაწილია მრავალფეროვანი აქტიური მეცადინეობები,

გვინდა ვირწმუნოთ, რომ სახელმძღვანელო სარგებლობას მოუტანს ყველას, ვინც საზოგადოებრივი ინტერესების სადარაჯოზე დგას.

ქართული გამოცემის წინასიტყვაობა

ეს სახელმძღვანელო პოლონეთის ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდში შეიქმნა. ამ ორგანიზაციას კარგად იცნობენ ჩვენი უფლებადამცავი არასამთავრობო ორგანიზაციებიც, რომელთა წევრების მნიშვნელოვან ნაწილს მიღებული აქვთ მონაწილეობა ჰელსინკის ფონდის მიერ ორგანიზებულ ადამიანის უფლებათა ყოველწლიურ სკოლებში თუ სხვა ღონისძიებებში.

ამ ორგანიზაციის უზარმაზარი გამოცდილება აღნიშნულ სფეროში, მისი წევრების ღრმა კომპეტენტურობა და ავტორიტეტი სხვადასხვა დონის მსოფლიოს უფლებადამცავ ორგანიზაციებს შორის ეჭვს არ იწვევს. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ამ ორგანიზაციის უცვლელი თავმჯდომარე, ბირთვული ფიზიკის სპეციალისტი, ფილოსოფოსი, მენეჯერი და, რა თქმა უნდა, ადამიანის უფლებათა ცნობილი დამცველი პროფესორი მარეკ ნოვიცკი, რომლის ბრწყინვალე ლექციები საქართველოში ბევრს აქვს მოსმენილი.

ადამიანის უფლებები ჩვენს ქვეყანაში ჯერ კიდევ ბოლომდე გაუზრებელი სფეროა, მითუმეტეს შეიძლება ეს ითქვას ადამიანის უფლებათა მონიტორინგზე,

რომლის ჩატარების ცალკეული შემთხვევები ჩვენთან ემპირიულ ცოდნაზეა დამყარებული. არადა, ეს სახელმძღვანელო გვაჩვენებს, რომ მონიტორინგის სწორი დაგეგმვა, ჩატარება და მისი შედეგების გამოყენება შეუძლებელია ამ სფეროში დაგროვილი სისტემური ცოდნის გარეშე. ყველა ვინც ამ სახელმძღვანელოს წაიკითხავს ამაში იოლად დარწმუნდება. ხელისუფლებამაც უნდა იცოდეს, რომ ჩვენს მიერ ჩატარებული მონიტორინგის მიზანი არსებული რეალობის უკეთესობისკენ შეცვლაა და ამ გზაზე ჩვენთვის დაბრკოლებების შექმნა, საბოლოო ჯამში, თავად ხელისუფლებისათვის აღმოჩნდება საზიანო.

წიგნის გამოცემაში გაწეული კონსულტაციებისათვის და გულისხმიერებისათვის გულწრფელ მადლობას ვუხდით Eევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების საქართველოს ოფისის წარმომადგენლებს – ქალბატონებს: მონიკა სომერ დიურსტს, ნანა კალანდაეს და ევგენია ავეტისოვას ქართულ გამოცემაში ორიგინალური ფოტომასალის გამოყენება გადავწყვიტეთ.

ფოტომასალის უანგაროდ მოწოდებისა და გულისხმიერებისათვის გულწრფელ მადლობას ვუხდით: გაზეთის – ,,ახალი შვიდი დღე” რედაქციას; არასამთავრობო ორგანიზაციას ,,ყოფილი პოლიპატიმრები ადამიანის უფლებებისათვის”;

ფოტოხელოვან გოგი ცაგარელს; არასამთავრობო ორგანიზაციას – ,,ქალთა კლუბი პეონი”; საქართველოს გაეროს ასოციაციას.

სახელმძღვანელო განკუთვნილია ადამიანის უფლებათა დამცველი არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის, ჰუმანიტარული ფაკულტეტების სტუდენტებისათვის, ომბუდსმენის ინსტიტუტის თანამშრომლებისა და შესაბამისი საპარლამენტო კომიტეტებისათვის.

ვფიქრობთ, რომ სახელმძღვანელო სასამართლოს მუშაკებს და ჩვენს სამართალდამცავებთაც გამოადგებათ.

ფრიდონ საყვარელიძე

1. მონიტორინგი, როგორც საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისაკენ მიმართულ ქმედებათა ერთ-ერთი კომპონენტი

ბოლო წლებში სიტყვა ,,მონიტორინგი” მოდაში შემოვიდა. მას იყენებენ სხვადასხვა სახის გამოკვლევების, შემოწმებების, ინფორმაციის შეკრების და ა.შ.

აღსანიშნავად. ტრადიციულად მონიტორინგი ხანგრძლივი დაკვირვებაა,

რომელიც ტარდება უწყვეტად ან პერიოდულად. ჩვენს სახელმძღვანელოში ამ ტერმინს გამოვიყენებთ სოციალური სინამდვილის ერთჯერადი გამოკვლევის აღსანიშნავად.

1.1. რა არის მონიტორინგი

ჩვენს სახელმძღვანელოში მონიტორინგი გულისხმობს სოციალური სინამდვილის გარკვეული ფრაგმენტის გეგმაზომიერ, სისტემატურ, გარკვეული სქემით ჩატარებულ შესწავლას.

ამასთან, მონიტორინგი არსებული სინამდვილის ძალადობის გარეშე შეცვლისათვის ქმედებათა ერთ-ერთი კომპონენტია.

ქმედებათა მიზნის შერჩევას და მონიტორინგის თემას ჩვეულებრივ წინ უსწრებს გარკვეული წინასწარი შეხედულების შექმნა სოციალური სინამდვილის ამა თუ იმ

ფრაგმენტზე, რომელიც შედის მოცემულ ორგანიზაციის ინტერესების სფეროში.

ასეთი შეხედულება ყალიბდება პრესის, ორგანიზაციაში შემოსული საჩივრების,

სახელმწიფო დაწესებულებების ინტერვენციური მონახულებების, ამ დაწესებულებებთან მიწერ-მოწერის, კვლევითი ინსტიტუტების მიერ ჩატარებული გამოკვლევების, მაკონტროლებელი ორგანოების გამოქვეყნებული ანგარიშების,

ან, რაიმე სხვა, ხელმისაწვდომი წყაროებიდან მიღებული სხვადასხვა საიმედოობის მქონე მონაცემების საფუძველზე. შექმნილი ვითარების ასეთ წინასწარ, ძირითადად სპონტანურ სურათს, რომელიც ხშირად არასაკმარისად საიმედო ინფორმაციაზე დაყრდნობით იქმნება, ვერ დავარქმევთ მონიტორინგს.

ჩვენს სახელმძღვანელოში მონიტორინგი გულისხმობს შეგნებულად და აქტიურად განხორციელებულ დაგეგმილ კვლევას.

ადამიანის უფლებების მონიტორინგი გულისხმობს:

?მოცემულ რეგიონში ადამიანის უფლებების დარღვევის ხასიათთან და მასშტაბებთან დაკავშირებული მონაცემების გააზრებულ და აქტიურ შეგროვებას.

Aაღნიშნული დარღვევები შეიძლება გამოწვეული იყოს, როგორც თვით სამართლებრივი ნორმებით (მათ შორის სხვადასხვა ინსტრუქციებით, რომლებიც მათი შესრულების წესს განსაზღვრავს), ასევე ამ ნორმების პრაქტიკული გამოყენებით;

?მიღებული მონაცემების დამუშავებას და მათ შედარებას კონსტიტუციის,

რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებების და შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მიერ დადგენილ სტანდარტებთან -

სამართლებრივი ნორმების იერარქიის გათვალისწინებით;

?მოცემულ რეგიონში ადამიანის უფლებების დარღვევათა მიზეზების დადგენას და იმის განსაზღვრას, თუ რა ცვლილებები უნდა გატარდეს შექმნილი მდგომარეობის გამოსასწორებლად;

?შემდგომი მოქმედებისათვის (სამართლებრივი, პოლიტიკური ან საზოგადოებრივი) აუცილებელი მასალების შეგროვებას სისტემური ცვლილებების განხორციელების მიზნით;

ადამიანის უფლებების მონიტორინგს სხვადასხვა ფუნქციის შესრულება შეუძლია:

ა. შემეცნებითი ფუნქცია. არც თუ იშვიათად, საწყისი ინფორმაცია მიგვანიშნებს ხელისუფლების მხრიდან ადამიანის უფლებების დარღვევაზე, თუმცა უცნობი რჩება არა მხოლოდ დარღვევათა მასშტაბი, არამედ ისიც, თუ რა უნდა შეიცვალოს სახელმწიფოს ფუნქციონირებაში ამ დარღვევების თავიდან ასაცილებლად.

დამხმარედ გვევლინება მონიტორინგი, რომელიც საშუალებას გვაძლევს მივიღოთ დოკუმენტური მონაცემები ადამიანის უფლებების დარღვევის მასშტაბების შესახებ და განვსაზღვროთ, რა ცვლილებებია საჭირო კანონმდებლობაში ან პრაქტიკაში მსგავსი დარღვევების მნიშვნელოვნად შესაზღუდად.

ბ. დამხმარე ფუნქცია. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა დარღვევათა ხასიათი და მასშტაბები საკმარისად კარგადაა ცნობილი და ვიცით რა ცვლილებებია საჭირო (სამართლებრივი ნორმა, ნორმის გამოყენების პრაქტიკა, სახელმწიფო დაფინანსების ფორმა) დარღვევების თავიდან ასაცილებლად, მონიტორინგის განხორციელება გვეხმარება ფაქტობრივი მასალის შეგროვებაში, დარღვევათა მტკიცებულებებისა და არგუმენტების მოპოვებაში, რათა დავარწმუნოთ სახელისუფლებო სტრუქტურები ცვლილებათა აუცილებლობაში.

გ. პროფილაქტიკური ფუნქცია: ისეც ხდება, რომ მონიტორინგის მთავარი მიზანი არ არის ადამიანის უფლებების დარღვევის თაობაზე ცოდნის გაღრმავება და გაფართოება, ისევე როგორც მათი არსებობის მტკიცებულებების მოპოვება.

მონიტორინგი შეიძლება ჩატარდეს იმისთვისაც, რომ თვით დაკვირვებისა და კონტროლის ფაქტმა გავლენა იქონიოს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებზე და აიძულოს ისინი დაიცვან ადამიანის უფლებები. ასეთ შემთხვევაში ტერმინი ,,მონიტორინგი” იცვლება სიტყვით ,,დაკვირვება”.

ასეთი დაკვირვების დამახასიათებელი მაგალითია არჩევნებზე ან რომელიმე მნიშვნელოვან სასამართლო პროცესზე დაკვირვება. ღიად, ხშირად კი დემონსტრაციულად განხორციელებული დაკვირვება ადამიანის უფლებების დარღვევის თავიდან აცილებას უნდა ემსახურებოდეს. ამასთან, აფრთხილებდეს ხელისუფლებას, რომ მის ქმედებას გულდასმით აკვირდებიან სანდო მოწმეები.

მონიტორინგის ,,გვერდითი” ეფექტი შეიძლება იყოს აქტიური ზემოქმედება იმ ვითარებაზე, რომელიც არის კვლევის საგანი. ხელისუფლება, რომელიც გაფრთხილებულია მოსალოდნელი მონიტორინგის თაობაზე, დადებითი შეფასების მიღების მიზნით ხშირად მიმართავს ზომებს ადამიანის უფლებების

დაცვის კორექტირების მიმართულებით. სასწრაფოდ შემოღებული ცვლილებები ხშირად ძალაში რჩება მონიტორინგის დასრულების შემდეგ - სწორედ ასე უწყობს მონიტორინგი ხელს შექმნილი ვითარების საერთო გაჯანსაღებას.

განსაზღვრების თანახმად, ადამიანის უფლებების მონიტორინგი ემსახურება სოციალური სინამდვილის გამოსწორებას და არა მხოლოდ მის აღწერას, ან დიაგნოსტირებას. ეს არ ნიშნავს, რომ ამ ტიპის კვლევა შეიძლება ტენდენციურად ჩატარდეს წინასწარი თეზისის დადასტურების მიზნით. პირიქით, მონიტორინგის შედეგად მიღებული, პატიოსნად შეგროვებული ობიექტური ინფორმაცია შეიძლება საფუძვლად დაედოს შექმნილი ვითარების გამოსწორებისათვის ქმედებათა დაგეგმვას. როგორც წესი, მის გარეშე შეუძლებელია ამ ქმედებათა რეალიზაცია.

ამგვარად, მონიტორინგი ხდება საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისათვის ქმედებათა ერთ-ერთი კომპონენტი.

1.2. ქმედების სახეები საზოგადოებრივი ინტერესების

დაცვისათვის

ზომები, რომელსაც არასამთავრობო ორგანიზაციები იღებენ, რათა ძალადობის გარეშე იქნას მიღწეული ადამიანის უფლებების უფრო მკაცრი დაცვა, მეტი ეფექტურობა სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნაში, დისკრიმინაციის თავიდან აცილება, გარემოს დაცვის გაუმჯობესება, ან სისტემური ცვლილებები სახელმწიფოს ფუნქციონირებაში, შეიძლება დავყოთ სამ ნაწილად:

სამართლებრივი, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი. როგორც წესი, ყველა ეს ქმედება ხორციელდება ერთდროულად, ვინაიდან პრობლემათა უმრავლესობის გადაჭრა შეუძლებელია ერთი ტიპის ქმედებათა ჩარჩოებში.

1.2.1. სამართლებრივი ქმედებები

პირველ რიგში, მათ რიცხვში შედის სტრატეგიული სასამართლო დავა,

სხვანაირად რომ ვთქვათ, შეგნებული, დაგეგმილი სასამართლო პროცესის წარმოება არსებული სამართლებრივი ნორმის ინტერპრეტაციის გადასინჯვის ან სამართლებრივი სისტემიდან ცუდი ნორმების აღმოფხვრის მიზნით.

კონსტიტუციასთან ან რატიფიცირებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან წინააღმდეგობის ან შეუსაბამობის აღმოჩენისას, არასამთავრობო ორგანიზაციები აღწევენ ცვლილებებს უზენაესი სასამართლოს, საკონსტიტუციო სასამართლოს,

ადამიანის უფლებების ევროპის სასამართლოს, ან გაეროს იმ კვაზისასამართლოების გადაწყვეტილებების საფუძველზე, რომლებშიც დაშვებულია ინდივიდუალური საჩივრები (ადამიანის უფლებების კომიტეტი,

წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი, რასობრივი დისკრიმინაციის ლიკვიდაციის კომიტეტი).

ცალკეულ შემთხვევებში, სამართლებრივი ქმედებები თანამდებობის პირების წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმის აღძვრაზე დაიყვანება.

Aამ კატეგორიაში შედის აგრეთვე ქმედებები, რომლებიც მიმართულია საზოგადოებაში სამართლებრივი კულტურის, ზოგადსამართლებრივი ხასიათის და ადამიანის უფლებების ცოდნის გავრცელებისაკენ, ისევე როგორც ამ უფლებათა დამცავი პროცედურების პრაქტიკაში გამოყენების უნარის შეძენისაკენ.

ამ მიზნის მისაღწევად, კლასიკური მეთოდების გარდა, შეიძლება სხვადასხვა კონკურსების გამოყენება (მაგალითად, სკოლის, კლუბის კონსტიტუციის კოლექტიური შემუშავება), თამაშები სასამართლო პროცესების იმიტაციით,

ცნობარების გავრცელება ადამიანის უფლებებზე და მათი დაცვის პროცედურებზე (ავადმყოფების, მოხუცებულთა, ბავშვების და ახალგაზრდების, პატიმართა,

ამომრჩეველთა, დანაშაულში ეჭვმიტანილთა და ა.შ. უფლებები).

1.2.2 პოლიტიკური ქმედებები

პოლიტიკური ქმედებები, ძირითადად, პოლიტიკოსებს შორის მოკავშირეების მოძებნას გულისხმობს. ჩვენი ინტერესების სფეროში, ეროვნული ან საერთაშორისო პარლამენტის წევრები არიან (ევროპარლამენტი, ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეა). ასევე, შესაძლებელია პოლიტიკური ზეწოლა მთავრობაზე. ის შეიძლება იყოს პირდაპირი, ან ირიბი - საერთაშორისო ორგანიზაციების შესაბამისი წარმომადგენლების მეშვეობით (გაერო,

ევროკავშირი, ეუთო). ასეთი ღონისძიებების მიზანია ცვლილებების მიღწევა სამართლებლივ სისტემაში, ან სახელმწიფო ორგანოების პრაქტიკულ საქმიანობაში. ქმედებები შესაძლებელია განხორციელდეს, როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე საზღვარგარეთ.

ჩვენს შიდა საქმიანობაში, პრობლემის ხასიათის გათვალისწინებით,

მხარდაჭერა უნდა ვეძებოთ იმ პოლიტიკოსებს შორის, რომლებიც ახორციელებენ საკანონმდებლო ან აღმასრულებელ ხელისუფლებას ადგილობრივ ან ზოგადსახელმწიფოებრივ დონეზე. იგულისხმება მრავალფეროვანი ზეწოლის ფორმები პარლამენტის წევრებზე ამომრჩევლების ჯგუფების მეშვეობით,

რომელთა ხმებისთვისაც უნდა იბრძოლონ მათ წინასაარჩევნო კამპანიის დროს.

ამ ჯგუფებმა უნდა აიძულონ დეპუტატები ხმა მისცენ ან არ მისცენ რაიმე კანონს,

გამოვიდნენ ამა თუ იმ საკანონმდებლო ინიციატივით ან გამოიყენონ საქმიანობის სხვა ფორმა, მაგალითად - სადეპუტატო შეკითხვა. ასეთი ზეწოლა უფრო ეფექტურია ისეთ ქვეყნებში, სადაც მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემაა და პარლამენტის წევრის განმეორებითი არჩევნების დანიშვნა ამომრჩეველთა ნებაზეა დამოკიდებული. ზეწოლა ნაკლებად ეფექტურია იქ, სადაც მოქმედებს პროპორციული საარჩევნო კანონი და კანდიდატის მომავალი პარტიის ხელმძღვანელობის მიერ პარტიულ სიაში მისთვის წინასწარ განსაზღვრულ ადგილზეა დამოკიდებული. ხშირად, ცვლილებებისათვის მებრძოლი არასამთავრობო ორგანიზაციების ბუნებრივ მოკავშირედ გვევლინება საპარლამენტო ოპოზიცია და საერთოდ, ხელისუფალთა ის პოლიტიკური მოწინააღმდეგეები, რომელთა წინადადებები არ სარგებლობს სამთავრობო სტრუქტურების მხარდაჭერით. ასეთ შემთხვევაში პოლიტიკოსებზე ზეწოლა უშუალოდ ხორციელდება (მაგალითად, პრესის მეშვეობით, ან საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით - მეზობლები, ოჯახის წევრები, ნაცნობები და ა.შ.). ასეთი მეთოდები წინასაარჩევნო კამპანიის მსვლელობისას უფრო ქმედითია, ვიდრე არჩევნების შემდეგ. ზოგჯერ შესაძლებელია წარმატებული ზეწოლის ირიბად განხორციელება: საზოგადოებრივი ზეწოლის სამიზნედ სამართლის სუბიექტები იქცევიან, რომელთაც, სხვადასხვა მოსაზრების, მაგალითად, ეკონომიკურის გამო ანგარიშს უწევენ პოლიტიკოსები (პოტენციური ინვესტორი ფირმა მოცემულ რეგიონში). ასევე, ვცდილობთ პოლიტიკოსის ან მისი დაჯგუფების დარწმუნებას,

რომ ჩვენს მიერ შეთავაზებული ცვლილებების შემოღება დიდ პოლიტიკურ სარგებელს მოუტანს მათ (ან უფრო მცირე დანაკარგებს მაინც), ვიდრე სტატუს-

კვო-ს შენარჩუნება.

საერთაშორისო დონეზე პოლიტიკური ქმედების მიზანი შეიძლება იყოს რეზოლუციის მიღება გაეროს ადამიანის უფლებების კომისიის მიერ, რომელშიც გაკიცხული იქნება ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევები მოცემულ რეგიონში, ან რომელიმე სახელმწიფოს წინააღმდეგ ისეთი პროცედურების

გატარება, როგორიც არის 1503 ან 12353 . შესაძლებელია აგრეთვე,

საერთაშორისო ორგანიზაციებისათვის ოფიციალური სამთავრობო საანგარიშო მოხსენებების საპირწონედ ჩრდილოვანი ანგარიშის წარდგენა. ეს ანგარიშები გაეროს იმ კომიტეტებს მიეწოდება, რომლებიც იცავენ გაეროს ძირითად კონვენციებს (ადამიანის უფლებების კომიტეტი, წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი, რასობრივ დისკრიმინაციასთან ბრძოლის კომიტეტი, ყველა სახის ქალთა დისკრიმინაციასთან ბრძოლის კომიტეტი, ბავშვის უფლებების კომიტეტი,

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი). ასევე,

პოლიტიკურ ქმედებებს განეკუთვნება სპეცმომხსენებლების და სამუშაო ჯგუფების ჩართვის მცდელობა იმ საქმეში, რომელსაც ვიძიებთ. ასევე შესაძლებელია ევროპის საპარლამენტო ანსამბლეაში ან ევროპარლამენტში ლობირება, რათა მოხდეს საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ ადამიანის უფლებების დარღვევათა გაკიცხვა. ანალოგიური ზომები მიიღება მესამე ქვეყნებში -

მაგალითად, რიგი პარლამენტების მიერ ჩინეთის ხელისუფლების მხრიდან ტიბეტში ადამიანის უფლებების დარღვევის თაობაზე მიღებული რეზოლუციები.

ამასთან, დიდი მნიშვნელობა აქვს საერთაშორისო და საზღვარგარეთულ მასმედიასთან და უფლებადამცველ ორგანიზაციებთან კონტაქტებსა და თანამშრომლობას.

ჩვენი ძირითადი მიზანი არ არის ადამიანის უფლებების დამრღვევი მთავრობების გაკიცხვის მიღწევა - შესაძლებელია, აგრეთვე, რომ ჩვენი მოქმედების მიზანი იყოს ამ უფლებების დაცვის ახალი ნორმების შემოღება.

ჩვენმა მცდელობამ შეიძლება ხელი შეუწყოს ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის მიერ რეზოლუციის ან რეკომენდაციის მიღებას, ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტის მითითების ან ევროპარლამენტის რეზოლუციის მიღებას,

ან გარკვეულ ფორმულირებას ეუთო-ს დოკუმენტებში. შედეგების მიღწევისას ,,რბილი” საერთაშორისო სამართლის სახით (რეზოლუციები,

რეკომენდაციები), შესაძლებელია ვცადოთ მისი გადატანა იურიდიულად სავალდებულო საერთაშორისო შეთანხმებების ენაზე. ამ გზით შეიძლება მივაღწიოთ, მაგალითად, საერთაშორისო სამართალში ისეთი დებულებების ჩართვას, რომლებიც არასამთავრობო ორგანიზაციების დაფინანსებისას საგადასახადო შეღავათების აუცილებელ შემოღებას ითვალისწინებს,

განსაზღვრავს თავისუფალი არჩევნების სტანდარტს ან საზოგადოების მხრიდან სპეცსამსახურების კონტროლის მინიმალურ დონეს.

1.2.3. საზოგადოებრივი ქმედებები

მათი არსი მდგომარეობს ხელისუფლებაზე სხვადასხვა ფორმის ორგანიზებული,

უფრო ხშირად კოლექტიური ზემოქმედების გამოყენებაში, რომელთაც აქვთ საზოგადოებრივი აქციების სახე, ძალადობის გამოყენების გარეშე (ნონ-ვიოლენტ პუბლიკ აცტიონ):

პროფესიული მიდგომის შემთხვევაში ყოველ მათგანს მსგავსი დინამიკა ახასიათებს:

ა. მიზნის შერჩევა, ანუ გადაწყვეტილების მიღება იმასთან დაკავშირებით, თუ რომელ საზოგადოებრივ პრობლემაზე ვიმუშავებთ (იხ. თავი 2.3.).

ბ. ინფორმაციის შეგროვება. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებული ინფორმაციის, ფაქტების, ადამიანის უფლებათა დარღვევის მტკიცებულებების შეგროვება და აქციის მოსამზადებლად აუცილებელი არგუმენტების მომზადება.

საჭიროების შემთხვევაში ამ ეტაპზე ტარდება მონიტორინგი.

გ. ქმედებათა სტრატეგიის შემუშავება, უფრო კონკრეტულად: პოტენციური მომხრეებისა და მოწინააღმდეგების იდენტიფიკაცია. იმ კონკრეტული, რეალური მოთხოვნების ზუსტი განსაზღვრა, რომელთა შესრულებასაც მოვითხოვთ ხელისუფლებისაგან; იმის გარკვევა, თუ ფაქტიურად ვისზეა დამოკიდებული გადაწყვეტილების მიღება; ინფორმაციული აქციის თანმიმდევრობის ორგანიზაცია და პირდაპირი ზეწოლის ფორმების განსაზღვრა.

დ. ხელისუფლების ინფორმირება იმის თაობაზე, თუ რა ცვლილებებს ველით მათგან კანონმდებლობაში ან პრაქტიკაში. ხელისუფლების ორგანოები ამ ეტაპზე იშვიათად თანხმდებიან ცვლილებებს. ისინი ამას მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოიმოქმედებენ, თუ ძლიერ საზოგადოებრივ ზეწოლას იგრძნობენ, ან მიხვდებიან,

რომ ეს ცვლილებები მათ საკუთარ ინტერესებშია.

ე. ინფორმაციული აქციების მიზანია, რათა აღნიშნულ საკითხს საზოგადოების მაქსიმალურად დიდი და მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოეხმაუროს. ჩვენ ვეძებთ მოკავშირეებს, რომლებიც მზად არიან მხარი დაგვიჭირონ და დადგნენ ჩვენს გვერდით. აქციებმა შეიძლება მიიღოს სხვადასხვა ფორმა - ე.წ. საკადრო (რომელიც მოითხოვს სპეციალურად მომზადებულ შემსრულებლებს. მაგალითად:

ქუჩის თეატრი, სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა) და კოლექტიური (პეტიცია,

მარში, დემონსტრაცია, მიტინგი, ჰეპენინგი და ა.შ.). როგორც წესი, ისინი ვერ ახდენს გავლენას სახელმწიფო სისტემის ფუნქციონირებაზე. მიუხედავად ამისა,

ხდება ფსიქოლოგიური ზეწოლა პოლიტიკოსებზე, რომლებიც სულ უფრო მეტად აცნობიერებენ პრობლემის მნიშვნელობას და მისთვის ყურადღების მიქცევის აუცილებლობას. ტოტალიტარულ სახელმწიფოში ინფორმაციული აქციები აღიქმებოდა, როგორც ძირგამომთხრელი და უკანონოდ ითვლებოდა.

ვ. მოკავშირეების ძებნის პროცესის დასრულებისას შეიძლება წამოვაყენოთ ულტიმატუმი – გავაფრთხილოთ ხელისუფლება, რომ თუ მოცემულ ვადაში არ გადაიდგა კონკრეტული ნაბიჯები აღნიშნული პრობლემის გადასაჭრელად (ისინი კი, როგორც წესი ჩვენს მიერ მკაფიოდაა განსაზღვრული), ჩვენ იძულებული ვიქნებით მოვახდინოთ პირდაპირი ზეწოლა.

ზ. პირდაპირი ზეწოლის კოლექტიური აქციები, ანუ უშუალოდ პოლიტიკური სისტემის წინააღმდეგ მიმართული ქმედებები ძალადობის გამოყენების გარეშე.

ისინი ძირითადად გულისხმობს:

в?სახელმწიფოსა და მოქალაქეებს შორის კავშირების გაწყვეტას, როცა მოქალაქეები უარს ამბობენ სახელმწიფოსთან თანამშრომლობაზე: გაფიცვები,

ბოიკოტი (არჩევნების, სახელმწიფო საგანმანათლებო და კულტურული ორგანიზაციების, სხვადასხვა დაწესებულებების), უარი სამხედრო სამსახურზე,

გადასახადების გადახდაზე, საბანკო შენატანების მასობრივი გამოტანა და ა.შ.

в?სახელმწიფო დაწესებულებათა საქმიანობის შეფერხების გამოწვევა:

ტელეფონების ბლოკირება, შენობის მშვიდობიანი ოკუპაციის სხვადასხვა ფორმები, განცხადებებისა და საჩივრების მასობრივი შეტანა, რაც შლის შესაბამისი დაწესებულების ნორმალურ ფუნქციონირებას; იმ წესებისა და ნორმების ზუსტი შესრულების მოთხოვნა, რომლებიც, ჩვეულებრივ, ხშირად ირღვევა (მაგალითად შრომის დაცვის ნორმები), სამოქალაქო უფლებების მასობრივი გამოყენება და  ა.შ.

ყველა ამ აქციის ამოცანაა ხელისუფლებას ჩვენთან მოლაპარაკების დაწყება ვაიძულოთ. ჩვენი აქციებით უნდა დაზარალდნენ არა თანამოქალაქეები, არამედ - მმართველობის აპარატი; მათი მიზანია - დავაკარგინოთ აპარატს კონტროლი სახელმწიფო საქმიანობის იმ სფეროზე, რომელსაც მისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს. სასურველია, რომ აქციები შემოიფარგლოს ისეთი ზომებით, რომლებიც არ არის აკრძალული კანონმდებლობით, რათა უარეს შემთხვევაში მივიღოთ საზოგადოებრივი წესრიგის მცირე დარღვევები ტექნიკური მიზეზებით. თუმცა ეს ყოველთვის არ არის შესაძლებელი (მაგალითად: სავალდებულო სამხედრო სამსახურზე უარის თქმის შემთხვევაში), ასეთ შემთხვევაში უნდა ვიცოდეთ, რომ სასჯელის მოხდა მოგვიწევს.

თ. მოლაპარაკებები ხელისუფლების წარმომადგენლებთან კონკრეტული ცვლილებების განხორციელების ფორმებზე და მეთოდებზე.

საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისათვის მოქმედების განსაკუთრებული ფორმაა სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა. თავისი არსით იგი არის იმ კანონის აშკარა და საჯარო დარღვევა, რომელსაც აქციის ჩამტარებელი თვლის არასწორად, ამორალურად, ან ზიანის მომტანად. იმის გათვალისწინებით, რომ სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა გამოიყენება პრინციპების დასაცავად და არა პირადი სარგებლის მისაღებად, მისი დამახასიათებელი ნიშანი ის არის, რომ ამა თუ იმ კანონის დამრღვევი პირი მზადაა წარსდგეს სასამართლოს წინაშე და მოიხადოს სასჯელი. სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა, როგორც წესი,

სამართლებლივ სახელმწიფოებში გამოიყენება, ხოლო პირი, რომელიც მიმართავს პროტესტის ამ ფორმას, სცნობს სახელმწიფო ხელისუფლებას და კონსტიტუციური სისტემის კანონიერებას. დაუმორჩილებლობა მოწოდებულია ემსახუროს პოლიტიკური სისტემის სრულყოფას, და არა მის დამხობას. ისინი ვინც სახელმწიფოს

თვლიან უცხოდ, ხოლო ხელისუფლებას - თავსმოხვეულად, იატაკქვეშ არღვევენ კანონს და ცდილობენ თავი აარიდონ დევნას და სასჯელს ხელისუფალთა მხრიდან, რადგანაც არ სცნობენ მათ ლეგალურობას (მაგალითად: კომუნისტურ სახელმწიფოში დემოკრატიული ოპოზიციის წარმომადგენელი, რომელმაც გამოსცა არალეგალური გაზეთი, არ მოახსენებდა ამის თაობაზე პროკურატურას კუთვნილი სასჯელის მიღების მიზნით, ვინაიდან არ სცნობდა ამ სახელმწიფოს. თუ მის სახელმწიფოში ჩატარდა მართლაც თავისუფალი არჩევნები და ხელისუფლებაში მოვიდა დაჯგუფება, რომელთა შეხედულებები მიუღებელია ზემოთ ნახსენები პირისათვის, იგი ვალდებულია ღიად იმოქმედოს. ახალგაზრდა ამერიკელები, რომლებიც კანადაში იმალებოდნენ, რათა თავი აერიდებინათ ვიეტნამის ომში მონაწილეობისათვის, არ იყენებდნენ სამოქალაქო დაუმორჩილებლობას. მათ კი, ვინც ღიად ანადგურებდა გაწვევის უწყებებს,

საჯაროდ უარს ამბობდა სამხედრო სამსახურზე და ამისთვის ციხეში ხვდებოდა,

მოგვცეს სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის კლასიკური მაგალითი).

სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა შეიძლება იყოს ინდივიდუალური და კოლექტიური. პირველ შემთხვევაში, როცა სასჯელს იხდის ერთი პირი და ამასთან, ის ცნობილი ადამიანია, სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა საზოგადოების შემდეგ გამოძახილს იწვევს: ,,თუ ისიც კი მზად არის თავისი იდეისათვის იჯდეს ციხეში, იქნებ ეს მართლაც მნიშვნელოვანი საქმეა?“. იწყება

კოლექტიური ქმედებები მისი განთავისუფლების მოთხოვნით. სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის კოლექტიური აქციები (სამხედრო ბილეთის საჯარო დაწვა,

უარის თქმა სამხედრო სამსახურზე, სახელმწიფოსთვის უარის თქმა მოსავლის ნაწილის გადაცემაზე, როგორც ეს კომუნისტურ და ფაშისტურ ქვეყნებში ხდებოდა და ა.შ.) შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც პირდაპირი ზეწოლის აქცია. ხშირად ისეც ხდება, რომ კანონის წინააღმდეგ პროტესტი მორალური შეხედულებებითაა გამოწვეული, ხოლო კანონი ჩვენ არ გვეხება, აქედან გამომდინარე, ჩვენ არ შეგვიძლია მისი დარღვევა. Aამ შემთხვევაში ვარღვევთ სხვა კანონს, რომელიც ასე თუ ისე სქემატურად დაკავშირებულია მოცემულ პრობლემასთან.

ჩვენი მოქმედების ფორმა დამოკიდებულია სტრატეგიაზე, რომელიც უნდა შევიმუშავოთ აქციის დაწყებამდე. სტრატეგიის დაგეგმვა და სხვადასხვა ქმედებების განხორციელება შეუძლებელი ადამიანის უფლებების და თავისუფლების დაცვის მდგომარეობის საფუძვლიანი ცოდნის გარეშე. ასევე,

აუცილებელია ვიცოდეთ, თუ რა მიზეზით ირღვევა ადამიანის უფლებები. მათ მიეკუთვნება: ცუდი კანონი, მოცემული დებულების ფართო ინტერპრეტაცია,

ხელისუფლების ორგანოების უსამართლო, უკანონო, მაგრამ ფართოდ მიღებული მოქმედების პრაქტიკა. მხოლოდ მაშინ, როცა ზუსტად განვსაზღვრავთ, თუ რა ექვემდებარება გადასინჯვას - კანონი, კანონქვემდებარე აქტი, თუ პრაქტიკული საქმიანობა (ვთქვათ ადმინისტრაციული ორგანოების), და მივხვდებით, თუ რომელ სახელმწიფო ორგანოებზეა საჭირო ზეწოლის მოხდენა, შეგვიძლია შევიმუშავოთ სტრატეგია და ავირჩიოთ ზემოქმედების შესაბამისი ფორმა.

ზოგჯერ, აზრი აქვს კონკრეტული წინადადებების მომზადებას აღნიშნული პრობლემის გადასაჭრელად. გარკვეულ ეტაპზე, საქმის ბოლომდე მისაყვანად, ეს წინადადებები შეიძლება შევთავაზოთ ხელისუფლების ორგანოებს (მაგალითად,

კანონპროექტი ან მისი ძირითადი დებულებები). ასეთი პროექტების შემუშავებისას ექსპერტები უზრუნველყოფილი უნდა იყვნენ შეძლებისდაგვარად აქტუალური და ამომწურავი ინფორმაციით. არასამთავრობო ორგანიზაციები ხშირად წარმოჭრიან საკითხებს, რომელიც, მათი აზრით, მოითხოვს განხილვას, ხოლო როგორ უნდა გაკეთდეს ეს ტექნიკური თვალსაზრისით - ეს თვით ხელისუფლების პრობლემაა. ტექნიკურ გადაწყვეტათა ძიება არ შედის არასამთავრობო ორგანიზაციების კომპეტენციაში და ხშირად მათ შესაძლებლობებსაც აღემატება.

გადაწყვეტილების პროექტი უნდა შეესაბამებოდეს მოცემული სახელმწიფოს სამართლებლივ სისტემას მთლიანობაში, რაც, ხშირად, რიგი კანონების გადასინჯვას მოითხოვს. ასე მაგალითად, არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის

რთულია შეაფასონ ამა თუ იმ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებული დანახარჯები და მათი გავლენა ბიუჯეტზე. ამის გამო, უმჯობესია იმ პრობლემაზე მითითებით შემოვიფარგლოთ, რომელიც მოითხოვს განხილვას, ხოლო კონკრეტული პროექტების მომზადება სპეციალიზებულ სახელმწიფო ორგანოებს მივანდოთ.

1.3. მონიტორინგის ჩატარება და ქვეყანაში შექმნილი პოლიტიკური ვითარება

საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისათვის ქმედებათა შერჩევისას, ასევე,

მონიტორინგისა და კვლევის მეთოდების შერჩევისას განმსაზღვრელია ქვეყანაში შექმნილი პოლიტიკური ვითარება.

1.3.1. ტოტალიტალური ან ავტორიტარული სახელმწიფო

ტოტალიტარული ან ავტორიტარული რეჟიმის პირობებში საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისათვის მოქმედება თავისი შინაარსით ან არადემოკრატიული სისტემის დამხობისაკენაა მიმართული, ან მმართველი კლანის ხელისუფლებიდან ჩამოშორებისაკენ. სახელმწიფოში, რომელიც მოკლებულია დემოკრატიას და დემოკრატიულ მართლწესრიგს, მონიტორინგი ხშირად არალეგალურად ან ნახევრად ლეგალურად ტარდება (მაგალითად, დამტკიცებული სამეცნიერო კვლევითი თემატიკის არაოფიციალური გაფართოების ხარჯზე). ეს, არც თუ ისე იშვიათად, არსებული კანონმდებლობის გვერდის ავლით და სხვადასხვა არაოფიციალური მეთოდების გამოყენებით კეთდება. თვით ადამიანის უფლებების თემის შერჩევა ზოგიერთ ქვეყნებში დანაშაულად ითვლება. აქ ზუსტად უნდა განვსაზღვროთ, რა უფრო სასარგებლოა ასეთ პირობებში - ღიად მოქმედება (მაგალითად: მოსკოვის ჰელსინკის ჯგუფი სამოცდაათიან წლებში,

კარტა 77 ჩეხოსლოვაკიაში), თუ - იატაქვეშა საქმიანობა (მაგალითად,

პოლონეთის ჰელსინკის კომიტეტი 80-იან წლებში, ან ადამიანის უფლებებისათვის ბრძოლა ტიბეტში, რომელიც ახლაც მიმდინარეობს).

თუკი მთავარია საზოგადოებისათვის იმის ჩვენება, რომ არსებობენ ადამიანები,

რომლებსაც არ ეშინიათ რეჟიმის, საჭიროა არჩევანი ღიად მოქმედებაზე შევაჩეროთ. თუმცა, ასეთ არჩევანს აქვს თავისი უარყოფითი მხარეები: ღიად მოქმედი ჯგუფის წინააღმდეგ წარმოებულ რეპრესიებს ხშირად ამ ჯგუფის საქმიანობა თავდაცვაზე დაჰყავს – მასალების უდიდესი ნაწილი ეხება აღნიშნული

ჯგუფის წევრების დევნას. როდესაც ვიღებთ გადაწყვეტილებას მომავალი ქმედებების შესახებ, უნდა გავითვალისწინოთ, არსებობს თუ არა ქვეყანაში საზოგადოების წინააღმდეგობა ტოტალიტარული რაჟიმისადმი და როგორია მისი მასშტაბები. თუ ოპოზიციაში ღიად ან ნახევრად ღიად ბევრი ადამიანი მოქმედებს,

ადამიანის უფლებების დარღვევის მსხვერპლმა კარგად იცის, სად უნდა მიმართოს და ვისი მეშვეობით შეატყობინოს მომხდარის შესახებ იატაქვეშა უფლებადამცავ ორგანიზაციას. ასეთ როლს ოდესღაც საქველმოქმედო ორგანიზაციები თამაშობდნენ (რომლებიც იქმნებოდა, მაგალითად,

ეკლესიებთან. Aასეთი იყო რწმენის გამო დაპატიმრებულთა და მათი ოჯახების დახმარების კომიტეტი პოლონეთის კათოლიკური ეკლესიის პრიმასის ეგიდით,

რომელიც 80-იან წლებში მოქმედებდა). თუ ასეთი სტრუქტურები არ არსებობს,

ღიად მოქმედება სჯობს, რათა მოქალაქეებმა იცოდნენ, თუ ვის უნდა მიაწოდონ ინფორმაცია. იატაკქვეშა მოქმედების სასარგებლო არგუმენტი შეიძლება იყოს რეპრესიების სისასტიკე (კუბა, ტიბეტი). რეპრესიების რისკი რამდენადმე მცირდება, თუ ღიად მოქმედ ჯგუფში საქმიანობისათვის მოზიდული არიან საერთაშორისო დონეზე ცნობილი პირები (მეცნიერები, მსახიობები), ან ისინი,

ვინც ავტორიტეტით სარგებლობენ ხელისუფლების წინაშე განსაკუთრებული დამსახურებებისათვის (მაგალითად: ა. სახაროვი საბჭოთა კავშირში, ადვოკატები,

რომლებიც პოლონეთში სასამართლო პროცესებზე იცავდნენ კომუნისტებს მეორე მსოფლიო ომამდე და ა.შ.). არსებობს რიგი სხვა ფაქტორებიც, რომლებზეც არის დამოკიდებული საქმიანობის ფორმების შერჩევა ტოტალიტარულ და ავტორიტარულ ქვეყნებში.

1.3.2. სახელმწიფო გარდამავალ პერიოდში

სახელმწიფოებში, რომლებიც ტოტალიტარიზმიდან დემოკრატიისაკენ გარდამავალ პერიოდში იმყოფებიან, სადაც მოქალაქეთა ცხოვრება ძველებურად ნაწილობრივ მოქმედი, ნაწილობრივ კი მკვდარი ტოტალიტარული კანპონმდებლობით რეგულირდება, როგორც წესი, არ არსებობს ეფექტური პროცედურები, რომლებიც მოქალაქეებს საკუთარი უფლებების დაცვის საშუალებას მისცემს. ამ ეტაპზე საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისათვის ქმედებას ორი მიზანი აქვს: გარკვეული პრიორიტეტების დაცვა მიმდინარე გარდაქმნების თანმიმდევრულობაში და კონტროლი მათ ხარისხზე. სახელმწიფო დაწესებულებები, რომლებიც ჯერ არ არიან მიჩვეული კონტროლს

საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მხრიდან, შეიძლება შეეწინააღმდეგოს მონიტორინგის ჩატარებას. ასეთ სახელმწიფოში, ისევე როგორც სტაბილური დემოკრატიისას, მაშინაც კი, როცა კანონი არასრულყოფილია, უნდა ვიმოქმედოთ კანონთან შესაბამისობაში და ვისწრაფოდეთ კანონის პატივისცემის დამკვიდრებისაკენ (საზოგადოებაშიც და სახელისუფლებო სტრუქტურებშიც).

საჭიროა ხელისუფლებასთან მიღწეული შეთანხმებების შესრულება. თუ მივიღებთ თანხმობას ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებში გარკვეული პათოლოგიების მოკვლევაზე, ამა თუ იმ საავადმყოფოს მონახულებისას მხოლოდ აღნიშნული პათოლოგიების კვლევით უნდა შემოვიფარგლოთ. ცხადია, რომ ჩვენ არა ვართ ვალდებული დავთანხმდეთ ყველა წინადადებას, რომელიც ზღუდავს მონიტორინგის არეს, ან მიღებული ინფორმაციის გამოყენების შესაძლებლობას.

ზოგჯერ ჯობია უარით ვუპასუხოთ ხელისუფლების წინადადებას და საჯაროდ განვაცხადოთ, რომ მას ეშინია მონიტორინგის, ესე იგი რაღაც აქვს დასამალი.

მით უმეტეს, რომ ასეთი რექცია არ ნიშნავს მონიტორინგზე უარის თქმას: ჩვენ მოგვიწევს უფრო შრომატევადი და ნაკლებად ზუსტი კვლევის მეთოდების გამოყენება და მაინც მივიღებთ რეალობის ობიექტურ სურათს, მიუხედავად იმისა,

რომ ხელისუფლება შეეცადა დაემალა ის ჩვენთვის.

1.3.3. დემოკრატიული სახელმწიფო

სტაბილური დემოკრატიის ქვეყნებში, სადაც სახელმწიფო დაწესებულებები ერთმანეთს აკონტროლებენ, მონიტორინგი ტარდება ღიად და კანონთან შესაბამისობაში სახელმწიფო დაწესებულების ხელშეწყობით, ხანდახან კი – მათი თხოვნითაც. საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისათვის ქმედებისას, ჩვენი მიზანია კონკრეტულ სფეროებში სახელმწიფოს ფუნქციონირების სრულყოფა.

ჩვენ ვცნობთ მის პოლიტიკურ წყობას და სამართლებრივ სისტემას. ასეთ სახელმწიფოებში ადამიანის უფლებების დაცვისათვის ქმედება ხშირად დაიყვანება დისკრედიტირებული უმცირესობების წარმომადგენელთა დაცვაზე,

რომლებიც ძალიან სუსტები არიან (საზოგადოებრივი ან ეკონომიკური თვალსაზრისით), რის გამოც არ შეუძლიათ თავის დაცვა დამოუკიდებლად.

ამ სახელმძღვანელოში განხილულია მხოლოდ ის საქმიანობა, რომელიც მიმართულია ისეთი სახელმწიფოს სტრუქტურების ფუნქციონირების

გასაუმჯობესებლად, რომლის პოლიტიკური და სამართლებრივი სისტემაც ჩვენთვის მისაღებია.

1.4. მონიტორინგი და სამეცნიერო კვლევები

მონიტორინგი შესაძლებლობას გვაძლევს შევამოწმოთ ეჭვები (დაფუძნებული ყოფით შეხედულებებზე, საგაზეთო მასალებზე და ა.შ.), რომლის მიხედვით საზოგადოებრივი ცხოვრების რომელიღაც სფეროში ადგილი აქვს ადამიანის უფლებების დარღვებას, შევკრიბოთ ასეთი დარღვევების მტკიცებულებები, ასევე მოსაზრებები და მონაცემები, რომლებიც ადასტურებს შემდგომი მოქმედების აუცილებლობას. მონიტორინგი რამდენადმე განსხვავდება კლასიკური სოციალური კვლევებისაგან.

1.4.1. კვლევა ვითარების შეცვლის მიზნით

მონიტორინგის ჩარჩოებში ჩატარებული კვლევის მიზანია მდგომარეობის შეფასება და არა უბრალო აღწერა. მეცნიერული მოღვაწეობის დროს, მკვლევარი თავის სამუშაოს ანგარიშის მომზადებით ასრულებს. მეცნიერი აქვეყნებს მიღებულ შედეგებს და ხანდახან სასურველი ცვლილებების რეკომენდაციებსაც.

მონიტორინგის ჩამტარებელი უფლებადამცავი ორგანიზაციის ლიდერისათვის ანგარიში საწყისი წერტილია შემდგომი ქმედებისათვის, რომელმაც უნდა მიგვიყვანოს საზოგადოებაში ვითარების შეცვლამდე. მეცნიერი შეიძლება იყოს კონსულტანტი ან ექსპერტი, მაგრამ, მაშინაც კი, როცა მისი ანგარიში ხდება ბიძგი ცვლილებებისათვის, ინიციატივა ეკუთვნის არა მეცნიერს, არამედ ვიღაც სხვას.

უფლებადამცველი, რომელიც ატარებს გამოკვლევას, ინსტრუმენტს იმზადებს შემდგომი ქმედებისათვის, ზოგჯერ კი, უკვე კვლევის პერიოდში, თვითონ იქცევა ცვლილებების კატალიზატორად.

1.4.2. მონიტორინგი, როგორც ვითარების შეცვლის იარაღი

საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა სოციალური კვლევის ჩატარების ერთ-ერთი მთავარი წესია. მონიტორინგის ჩატარებისას, ხშირად მივდივართ არსებული წესრიგის დარღვევაზე და ხანდახან სწორედ ასეთ ამოცანასაც ვისახავთ. ამ შემთხვევაში, მონიტორინგი იქცევა არა მხოლოდ არსებული რეალობის შეცნობის მეთოდად, არამედ, ასევე, ცვლილებების მიღწევის მექანიზმადაც. მაგალითად,

შეგვიძლია ანონიმურად, შეუმჩნევლად დავაკვირდეთ სასამართლო პროცესის მსვლელობას, თუკი მხოლოდ იმის გაგება გვინდა თუ როგორ ტარდება ის

ჩვეულებრივ. მაგრამ, თუ ჩვენ დაინტერესებული ვართ სასამართლო პროცედურის დაცვაში კონკრეტული სასამართლო გარჩევის დროს, ჩვენ ვაცნობებთ მოსამართლეს დამკვირვებლების სასამართლო დარბაზში ყოფნის თაობაზე. როდესაც გვაქვს ციხეების მონახულების უფლება, ჩვენ შეგვიძლია მოულოდნელად მივიდეთ იქ. ასევე, შეგვიძლია გავაფრთხილოთ ციხის ადმინისტრაცია მოსალოდნელი ვიზიტის თაობაზე, იმის იმედად რომ ისინი მიმართავენ გარკვეულ ცვლილებებს (მაგალითად რემონტს), რომლის შედეგებიც საგრძნობი იქნება ჩვენი წამოსვლის შემდეგაც. ამ შემთხვევაში მონიტორინგი სცდება დაკვირვების საზღვრებს და იქცევა საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისაკენ მიმართულ ქმედებად.

მონიტორინგი უნდა ჩატარდეს ობიექტურად და პროფესიულად. მან უნდა მოგვცეს სარწმუნო დასკვნების გაკეთების შესაძლებლობა.

უფლებადამცველისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს როგორც არსებული ვითარების შესწავლას, ასევე დაკვირვებას იმაზე, თუ როგორ ცვლილებების გატარებას აპირებს ხელისუფლება ჩვენი მოქმედების დაწყებამდე და რას ტოვებს უცვლელად. მონიტორინგის მსვლელობისას ძნელი არ არის იმის აღმოჩენა, რომ მოსალოდნელი მონიტორინგის თაობაზე ადმინისტრაციის ინფორმირებამ შეიძლება თავიდან აგვაცილოს ადამიანის უფლებების დარღვევები. მაგალითად,

არჩევნების პროფესიულად მომზადებულმა, მასობრივმა მონიტორინგმა შეიძლება აიძულოს ხელისუფლება უარი თქვას არჩევნების შედეგებით მანიპულაციაზე. ამის მაგალითია სლოვაკეთის 1998 წლის საპარლამენტო არჩევნები.

1.4.3. ხარისხიანი ინფორმაციის მაღალი ხვედრითი წილი

მონიტორინგის დროს, ხარისხიანი კვლევის წილი უფრო მაღალია, ვიდრე სოციალური კვლევისას. მონიტორინგის ჩატარებისას უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს კონკრეტულ შემთხვევას, კაზუსს - ერთი ადამიანის დაწვრილებით აღწერილ ისტორიას ან შემთხვევას, რომელიც შეიძლება გამოვიყენოთ სამართლებრივი ქმედების ან საინფორმაციო კამპანიის ჩარჩოებში.

განსხვავებულია სტატისტიკური შერჩევის კრიტერიუმებიც. სამეცნიერო კვლევისას შერჩევა ხშირად საზოგადოების სტატისტიკურ სტრუქტურას ასახავს, იმ მახასიათებლების გათვალისწინებით, რომლებიც მეცნიერის აზრით გავლენას ახდენს კვლევის შედეგებზე. მონიტორინგის დროს შერჩევა ხშირად არ ასახავს

მთელი პოპულაციის სტრუქტურას. ჩვენ ვცდილობთ შემოვიფარგლოთ მხოლოდ იმ ერთობლიობით, რომელშიც მოსალოდნელია ადამიანის უფლებების მნიშვნელოვანი დარღვევები. ამგვარად, ჩვენი დასკვნები მოცემულ პრობლემასთან დაკავშირებით, როგორც წესი, ეხება მხოლოდ ჩვენს მიერ შერჩეულ შემთხვევათა ჯგუფს და არა პოპულაციას მთლიანობაში. ჩვენ ვამბობთ,

რომ 15 საპატიმროს შემოწმებით, აღმოვაჩინეთ და დოკუმენტურად დავასაბუთეთ ციხის პერსონალის მიერ პატიმართა ცემის 25 შემთხვევა.

1.4.4. ინფორმაციის შეგროვების მეთოდები

ადამიანის უფლებების მონიტორინგის ჩატარებისას გამოიყენება როგორც სოციალური კვლევის მეთოდები, ასევე - საგამოძიებო მეთოდები. სოციალური კვლევის მეთოდები გამოიყენება იმ შედარებითი მონაცემების შესაგროვებლად,

რომლებიც აღწერს მოცემული შემთხვევის ხასიათს და საშუალებას გვაძლევს შევაფასოთ მისი მასშტაბები. საგამოძიებო მეთოდები, თავის მხრივ, ემსახურება ადამიანის უფლებების და თავისუფლებების დარღვევის კონკრეტული შემთხვევების შესწავლას და ცალკეულ საქმეებზე სარწმუნო ინფორმაციის შეგროვებას.

ინფორმაციის შეგროვებისას ასევე ვიყენებთ მონაცემებს ცოდნის სხვადასხვა სფეროებიდან (მედიცინა, კრიმინალისტიკა, სასამართლო გარჩევის მეთოდები,

ფიზიკური პარამეტრების გაზომვა და ა.შ.). კრიმინალისტიკის მეთოდებს მივმართავთ ადამიანის უფლებების ისეთი მძიმე დარღვევების დროს,

როგორიცაა დანაშაული ჩადენილი ,,უცნობი პირების” მიერ, ან წამების გამოყენება (ამ დროს აუცილებელია გამოვიყენოთ ასევე სასამართლო სამედიცინო ექსპერტიზა). სხვადასხვა მეთოდები უნდა ავსებდეს ერთმანეთს და უზრუნველყოფდეს მაქსიმალურად სრული და საიმედო ინფორმაციის მიღებას.

ამის გამო, მონიტორინგის ჩატარებისას, სულ მცირე შესაძლებლობის არსებობისასაც კი, რეკომენდირებულია მეცნიერების, სპეციალისტების მოზიდვა ამ სფეროებიდან.

1.4.5. ინფორმაციის დოკუმენტური წყაროები

მონიტორინგსა და სოციალური მეცნიერების სფეროში ჩატარებულ კვლევას შორის სერიოზული განსხვავება ინფორმაციის წყაროების მიმართ მიდგომაში

მდგომარეობს. სამეცნიერო კვლევებში ინფორმაციის წყაროები, როგორც წესი,

რჩება ანონიმური. მონიტორინგის ჩატარებისას, უფრო ხშირად, აუცილებელია დოკუმენტური ინფორმაცია (მაგალითად, განცხადება დაზარალებულთა ან მოწმეთა ხელმოწერით). ხშირად ინფორმატორთა სახელები არა მხოლოდ შიდა მოხმარების მასალებში, არამედ საბოლოო ანგარიშებშიც ჩნდება.

1.5. მონიტორინგის კონცეფცია და ქმედებათა სტრატეგია

საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვისათვის

როგორც უკვე ითქვა, მონიტორინგი - არა თვითმიზანი, არამედ ვითარების შეცვლისაკენ მიმართულ ქმედებათა უფრო ფართო წრის ნაწილია.

მონიტორინგის კონცეფცია დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ უნდა გამოვიყენოთ მისი შედეგები.

დავიწყოთ მონიტორინგით, რომლის შედეგები, უპირველეს ყოვლისა,

გამოყენებულ იქნება სამართლებრივი ქმედებებისათვის. მაგალითად,

ადგილობრივ სასამართლოებში პროცესების აღსაძვრელად კანონის ამა თუ იმ დებულების არაკონსტიტუციურობის დამტკიცების მიზნით, ანდა საერთაშორისო სასამართლო ინსტანციებში იმის საჩვენებლად, რომ კანონის კონკრეტული დებულება არღვევს მოცემული სახელმწიფოს მიერ რატიფიცირებულ საერთაშორისო კონვენციას. ამ შემთხვევაში საჭიროა დავიწყოთ იმ საქმის ძებნით, რომელიც გარკვეულ კრიტერიუმებს შეესაბამება. შევეცადოთ, თუმცა ეს სრულიადაც არაა ადვილი, და სტრატეგიული დავისათვის «სუფთა» შემთხვევები შევარჩიოთ, იმ ზედმეტი გართულებების გარეშე, რომლებიც პრობლემის არსის გაგებას აძნელებს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უნდა შეირჩეს ადამიანის უფლებათა დარღვევის «აშკარა» შემთხვევები. Aამასთან, სასურველია, რომ დაზარალებული სარგებლობდეს საზოგადოების სიმპათიით და ადამიანები იღებდნენ და ითავისებდნენ მის პრობლემებს.

ხოლო თუკი საზოგადოებრივ ქმედებებს ვგეგმავთ და საინფორმაციო ნაწილში გათვალისწინებული გვაქვს მიტინგები და შეკრებები დაზარალებულთა და მათი ოჯახის წევრთა მონაწილეობით, მაშინ საჯაროდ გამომსვლელი პირები არამარტო სიმპათიას უნდა იწვევდნენ, არამედ ორატორული ნიჭითაც უნდა იყვნენ დაჯილდოებულნი. კონკრეტულ პირთა ისტორიები - ე.წ. «კაზუსები» -

აუცილებელია მასმედიაში კამპანიის ჩასატარებლად. მათ საფუძველზე დაწერილ სტატიებსა და რეპორტაჟებს შეუძლია გაზარდოს ჩვენი მოკავშირეების რიცხვი.

სტატისტიკა და ციფრული მონაცემები განსაკუთრებით ფასეულია პროექტებსა და მონახაზებში, რომლებიც ეგზავნება სპეციალისტებს და განკუთვნილია პარლამენტში წარსადგენად ან მთავრობასთან მოლაპარაკებებისათვის. თუმცა,

არ შეიძლება იმის დავიწყება, რომ საპარლამენტო გამოსვლაშიც კი, ან ჩრდილოვან ანგარიშში ხშირად დიდ შთაბეჭდილებას ახდენს დეტალური და უტყუარი ინფორმაცია კონკრეტულ შემთხვევაზე. მონიტორინგის განმავლობაში ჩვენს მიერ მიღებული ციფრობრივი მონაცემები, როგორც წესი, თვალსაჩინოს ხდის მოცემული მოვლენის გავრცელების ქვედა ზღვარს, ხოლო თუ რა სივრცეს მოიცავს ის სინამდვილეში, ჩვენთვის უცნობი რჩება. ამა თუ იმ მოვლენათა მასშტაბის საანგარიშო შეფასება სასარგებლო საქმეა, თუკი გვინდა დავასაბუთოთ თეზისი, რომ ადამიანის უფლებათა მასობრივ დარღვევებს სახელმწიფო პოლიტიკის ხასიათი აქვს. ასეთი შეფასების გარეშე აზრი არა აქვს იმის მცდელობასაც კი, რომ ავამოქმედოთ პროცედურები გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისიის ჩარჩოებში. ასეთი ქმედებების დაწყებისას აუცილებელია ზუსტად და ნათლად აღვწეროთ მოცემული მოვლენის მასშტაბის განსაზღვრის მეთოდი.

ზოგჯერ მონიტორინგს შეუძლია მოკავშირეთა მოძებნაში დაგვეხმაროს.

მონიტორინგის მსვლელობისას შეგვიძლია გავარკვიოთ, თუ ჩვენთვის მნიშვნელოვან რომელ ცვლილებებს უჭერენ მხარს თანამდებობის პირები და რომელს არა. მონიტორინგის დაწყებამდე ეს ყოველთვის არაა ნათელი.

საჭიროა ყურადღება მივაქციოთ უფლებადამცავი ორგანიზაციებისათვის დამახასიათებელ ერთ შეცდომას - ისინი გეგმავენ და ატარებენ კვლევებს იმის მკაფიო წარმოდგენის გარეშე, თუ როგორ გამოიყენონ შედეგები და ივიწყებენ,

რომ მონიტორინგი თავისთავად თითქმის არასდროს შეიძლება იყოს მიზანი,

არამედ მხოლოდ მისი მიღწევის ერთ-ერთი გზა. შემდეგ კი ირკვევა, რომ დრო და ფული დახარჯულია უსარგებლო მონაცემების მიღებაზე, ხოლო იმ ინფორმაციის შესახებ, რომლის შეგროვებას შეეძლო სერიოზული დახმარება გაეწია შემდგომ საქმიანობაში, არავის უფიქრია.

1.6. რა ექვემდებარება მონიტორინგს

მონიტორინგის კონცეფცია და მისი ჩატარების მეთოდების შერჩევა დამოკიდებულია კვლევით თემაზე. არ შეიძლება იმის დავიწყება, რომ ადამიანის უფლებათა პრობლემატიკა ძალიან ფართოა და ვერც ერთი კვლევა ვერ შეძლებს მის სრულად მოცვას. განვიხილოთ სოციალური სინამდვილის სხვადასხვა ჭრილის რამდენიმე მაგალითი ადამიანის უფლებათა თვალთახედვით.

მონიტორინგის გამოყენება შემდეგ სფეროებშია შესაძლებელი:

ა. კონკრეტული უფლების დაცვა გარკვეულ გეოგრაფიულ რეგიონში (მაგალითად: უარი წამების გამოყენებაზე, სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების სხვადასხვა ასპექტები, უფლება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობაზე, სიტყვის თავისუფლება და სხვა).

ასეთ შემთხვევებში ჩვენს წინაშეა მონიტორინგის ჩასატარებლად გეოგრაფიული რეგიონის ამორჩევის ამოცანა. ქვეყნის მთელი ტერიტორიის მომცველი კომპლექსური კვლევები შეიძლება აღემატებოდეს ჩვენს შესაძლებლობებს. ერთგვაროვან სახელმწიფოში (ისეთში, როგორიც პოლონეთია), სადაც არ არსებობს სერიოზული საზოგადოებრივი ან ეკონომიკური განსხვავებები რეგიონთა შორის (მაგალითად, არაა მხარეები, სადაც ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენლები ჭარბობენ), რამდენიმე ამორჩეულ რეგიონში ადამიანის უფლებათა დაცვის დონის შემოწმება სრულიად დამაჯერებელ შედეგებს მოგვცემს. ქვეყნებში, სადაც დიდი შინაგანი სხვადასხვაგვარობაა და,

განსაკუთრებით, ფედერალური სტრუქტურის სახელმწიფოებში, სადაც მთელი რიგი, ადამიანის უფლებათა თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი დებულებები ადგილობრივ დონეზე დგინდება, საქმე სულ სხვაგვარადაა (მაგ. შეერთებული შტატები.).

ბ. სოციალური უმცირესობების წევრთა უფლებების დაცვა (მაგალითად,

ეროვნული, ეთნიკური, რელიგიური უმცირესობის, ლტოლვილთა, მიგრანტთა,

გასტარბაიტერთა (გასტარბაიტერი – სუსტად განვითარებული ქვეყნიდან განვითარებულ ქვეყანაში შემოსული იაფი მუშახელი – რედაქტორის შენიშვნა),

სექსუალურ უმცირესობათა, განსაზღვრული საცხოვრებელი ადგილის არმქონე პირთა, ხელმოკლეთა, ინვალიდთა, გონებრივად ჩამორჩენილთა, შიდსით ინფიცირებულთა, ნარკომანთა, ალკოგოლიკთა, მეძავთა და სხვა).

ასეთ შემთხვევაში მონიტორინგი ორიენტირებულია, უპირველეს ყოვლისა, იმ უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვაზე, რომელიც რაიმე სახით დაკავშირებულია ძირითად მახასიათებელთან, რომელიც მოცემულ ჯგუფს საზოგადოების დანარჩენ წევრთაგან ანსხვავებს. ასე მაგალითად, თუ ლაპარაკია

სექსუალურ უმცირესობაზე, არა აქვს აზრი იმის შემოწმებას, თუ რამდენადაა დაცული მშობლიურ ენაზე განათლების მიღების უფლება, რაც ასე მნიშვნელოვანია ეროვნული უმცირესობებისათვის. და პირიქით, ამ შემთხვევაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების დაცვას.

გ. დახურული ან ღია ტიპის დაწესებულებებში მყოფ პირთა ყველა ან ცალკეული უფლების დაცვა (პოლიციის უბნები, წინასწარი დაკავების საკნები, საგამოძიებო იზოლატორები, შრომა-გასწორებითი დაწესებულებები, გამოსაფხიზლებლები,

საავადმყოფოები, ფსიქიატრიული სამკურნალოები, სამხედრო ნაწილები,

ბავშვთა სახლები, აღმზრდელობითი კოლონიები, მოხუცთა თავშესაფრები,

მუშათა და სტუდენტთა საერთო საცხოვრებლები, შორეული ნაოსნობის გემები და ყველა სხვა ადგილი, სადაც ადამიანები ნებით ან იძულებით ერთად იმყოფებიან).

ასეთი მონიტორინგის ჩატარებისას მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ აზრი აქვს იმის გამოკვლევას, თუ მოცემულ დაწესებულებებში როგორაა დაცული საერთოდ ადამიანის, და არა მარტო იქ მოთავსებულ პირთა უფლებები (პატიმართა, ავადმყოფთა, წვევამდელთა, ბავშვთა და ა.შ.) ასეთი სტრატეგიის ამორჩევა საჭიროა ორი მიზეზის გამო. ჯერ ერთი, საკმაოდ ხშირად შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ ასეთი ტიპის დაწესებულებებში ასევე ირღვევა იქ მომუშავე თანამდებობის პირთა ან პერსონალის უფლებები - ეს ხდება ცუდი სამართლებრივი ნორმების გამო ან ზემდგომი ორგანოების მიზეზით. მეორე,

მონიტორინგის ჩატარება გაგვიადვილდება, თუ დაწესებულებათა თანამშრომლები გაიგებენ, რომ ჩვენ მათი უფლებებიც გვაინტერესებს. ასეთი განწყობისას დაკვირვებები უფრო ობიექტური ხდება, ხოლო ხანდახან მონიტორინგის ჩამტარებელს უფრო უადვილდება შემჩნეულ დარღვევათა მიზეზების აღმოჩენა.

დ. ადამიანის უფლებათა დაცვა სახელმწიფო დაწესებულებების წარმომადგენლებთან შემთხვევითი კონტაქტისას (მაგალითად, დაკავებისას,

პირადი ჩხრეკისას ან ხელისუფლების წარმომადგენელთა მიერ ბინის ჩხრეკისას,

სხვადასხვა საკითხების გამო სახელმწიფო ადმინისტრაციისა და თვითმმართველობის ორგანოებში მისვლისას, პოლიკლინიკაში ექიმთან მიღებისას, სასამართლო პროცესში მონაწილეობისას, ქონების დაყადაღებისას,

გამოსახლებისას, სახელმწიფო შეკვეთაზე ვაჭრობისას, კონცესიების მიცემისას და ა.შ.).

ასეთ შემთხვევებში თვალყურს ვადევნებთ თანამდებობის პირების,

ჩინოვნიკებისა და სახელმწიფო ორგანოთა სხვა წარმომადგენლების მოქმედებათა პროცედურას მატერიალური და საპროცესო უფლებების დაცვის თვალსაზრისით.

ე. სახელმწიფო დაწესებულებებთან ხანგრძლივ კონტაქტში მყოფ ჯგუფთა წევრების უფლებათა დაცვა (მაგალითად, მოსწავლეების, ავადმყოფების,

სტუდენტების, სოციალური დახმარების მიმღები პირების, საზოგადოებრივი დაკვეთის მიღების მომლოდინე დაწესებულებების და სხვა).

ვ. ადამიანის უფლებათა დაცვა კანონმდებლობით გათვალისწინებულ კვაზიპოლიციური პროფესიების წარმომადგენლებთან (შემთხვევითი)

კონტაქტისას (კერძო დეტექტივებთან, მაღაზიების, კლუბების, რესტორნების დაცვასთან, საზოგადოებრივ ტრანსპორტში ბილეთის კონტროლიორებთან,

პოლიტიკოსთა პირად დაცვასთან, ფულის გადამტან ბადრაგთან და სხვა).

ამ პროფესიის ადამიანებს კანონითაც აქვთ მინიჭებული განსაკუთრებული უფლებამოსილებანი მოქალაქეთა მიმართ, ხოლო მათ საქმიანობას საკმაოდ იშვიათად აკონტროლებენ სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები. მათი მხრიდან აღნიშნული უფლებამოსილებებით ბოროტად სარგებლობას შეუძლია საზოგადოების სერიოზული უკმაყოფილება გამოიწვიოს.

ზ. ადამიანის უფლებათა დაცვა სხვადასხვა დაწესებულებების მიერ (პოლიციის,

საზღვრის დაცვის, საბაჟოს, ტყისა და წყლის დაცვის, საგადასახადო პოლიციის,

საგადასახადო სამმართველოების, სასამართლო ბოქაულთა, ადგილობრივი სახელმწიფო ადმინისტრაციისა და თვითმმართველობის ორგანოების და სხვა).

დ. პუნქტისაგან განსხვავებით მოცემულ შემთხვევაში შესასწავლი საგანია მთელი დაწესებულების ფუნქციონირება და არა ცალკეული პროცედურები,

რომელთა ამოქმედება ხდება ამა თუ იმ დაწესებულებაში რაიმე საკითხზე მისულ მოქალაქეებთან კონტაქტის დროს, ან იმ პირებთან კონტაქტისას, ვისგანაც სახელმწიფოს წარმომადგენლები რაიმეს ითხოვენ.

თ. ადამიანის უფლებათა დაცვა სახელმწიფო დაწესებულებების მიერ კონკრეტული ერთჯერადი აქციების ჩატარებისას (არჩევნები, მოსახლეობის ევაკუაცია, სტიქიური უბედურებები, ბინადართა გამოსახლება, მაგალითად,

ავტოსტრადის მშენებლობასთან დაკავშირებით და სხვა).

ი. ადამიანის უფლებათა დაცვა სამართალდამცავი ორგანოების მიერ კანონის დარღვევით მიმდინარე საპროტესტო აქციებს აღკვეთისას (ტრასებისა და

რკინიგზების ბლოკადა, სამთავრობო შენობების ოკუპაცია და სხვა), ანდა მასობრივი ღონისძიებების მონაწილეთა მხრიდან კანონის დარღვევის ხელის შეშლისას (საფეხბურთო მატჩები, როკ-კონცერტები, რომის პაპის ვიზიტები და სხვა).

კ. გარკვეული კანონის გავლენა ადამიანის უფლებათა დაცვაზე (მაგალითად,

კანონი ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე, კანონი პერსონალური მონაცემების დაცვაზე,

კანონი უცხოელების შესახებ, შრომითი და სისხლის სამართალი და სხვა).

ასეთი მონიტორინგი, როგორც წესი, ტარდება კანონის ძალაში შესვლიდან გარკვეული დროის შემდეგ (ვთქვათ, ერთი წლის), რათა იყოს იმის აღწერის შესაძლებლობა, თუ როგორ მოქმედებს ის ადამიანის უფლებათა დაცვის თვალსაზრისით.

ლ. მოცემული ქვეყნის პარლამენტის, მთავრობის, ასევე საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების მიერ მიღებულ კანონმდებლობათა შესაბამისობა კონსტიტუციასთან ან ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტებთან. მონიტორინგის მსვლელობისას ხშირად ხდება ანგარიშის წარდგენა, რომელიც ადგენს თუ რამდენად შეესაბამება მიღებული კანონმდებლობა ხელისუფლების საკონსტიტუციო შეზღუდვებს ანდა სახელმწიფოს მიერ ნაკისრ საერთაშორისო ვალდებულებებს. რაც უფრო დაბალია გასაანალიზებელი აქტების რანგი, მით უფრო ფასეულია ანალიზი,

რადგანაც სტანდარტების დარღვევა უფრო ხშირად დაბალი რანგის იურიდიულ აქტებში ვლინდება. ამასთან, სწორედ ეს აქტები (მაგალითად, დაწესებულებათა შინაგანაწესი, თანამდებობის პირთა მოვალეობანი) არცთუ იშვიათად უფრო დიდ გავლენას ახდენს სინამდვილეზე, ვიდრე კონსტიტუცია ან საპარლამენტო კანონები.

ამგვარი ანალიზი უფრო მნიშვნელოვანია სამართლებრივ სახელმწიფოში,

სადაც დარწმუნებით შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ხელისუფალთა მოღვაწეობის პრაქტიკა არ ეწინააღმდეგება სამართალს. თუმცა, ხშირად ვაწყდებით იმ ქვეყნების მცდარ შეფასებებს, სადაც სამართლებრივი სახელმწიფო პირველ ნაბიჯებს დგამს, ან უბრალოდ, ჯერ არც ჩამოყალიბებულა - სამართლებრივი სისტემის აღწერას ასეთ ქვეყნებში სინამდვილის სურათად იღებენ.

საჭიროა იმის ხაზგასმა, რომ მონიტორინგის ანგარიშებში, როგორც წესი, არის სამართლებრივი ანალიზისადმი მიძღვნილი განყოფილებები. მაგრამ ეს სოციალური სინამდვილის აღმწერი ანგარიშის ნაწილთაგან მხოლოდ ერთ-

ერთია. ასეთი გამოკვლევები თავისთავად ჯერ კიდევ არაა მონიტორინგი, რადგან

მონიტორინგი - ეს სოციალური სინამდვილის გამოკვლევაა, და არა მხოლოდ იმ სამართლებრივი სივრცისა, რომელშიც ეს სინამდვილე არსებობს.

აქ მოყვანილი ჩამონათვალი ვერ ამოწურავს კვლევათა შესაძლებლობებს მონიტორინგის ფარგლებში. სოციალური სინამდვილის შესასწავლი კვლევების მიმართულებები ანდა ჭრილთა არჩევანი დამოკიდებულია ბევრ ფაქტორზე -

სახელმწიფოს პოლიტიკურ სისტემაზე, ჩვენს ინტერესებზე, განსახილველ პრობლემათა ხასიათზე. სინამდვილის ჭრილები თანაიკვეთება. ასე რომ, ამა თუ იმ ჯგუფის წარმომადგენლის მსგავსი ინტერვიუები შეიძლება განსხვავებული მიზნებით მიმდინარე კვლევებში გამოვიყენოთ.

2. ქმედებათა სტრატეგიის შემუშავება

2.1. სპეციალიზაცია – გზა პროფესიონალიზმისაკენ

მთელ მსოფლიოში ტოტალიტარიზმის ხუნდებიდან თავდაღწეულ სახელწიფოებში იქმნება დაზარალებულთა დამხმარე ორგანიზაციები.

დახმარებას შეიძლება ჰქონდეს იურიდიული ხასიათი, ანდა გამოიხატოს სახელმწიფო ადმინისტრაციისადმი მიმართვაში ტოტალიტარული რეჟიმის მსხვერპლთა ინტერესების დასაცავად. ასეთი ორგანიზაციები არ არიან დაკავებული, მკაცრად რომ ვთქვათ, ადამიანის უფლებების დაცვით – ისინი დახმარებას უწევენ ყოველგვარი ყოფითი პრობლემის მოგვარებისას, რომელიც ხშირად არც Aარის დაკავშირებული ადამიანის უფლებათა დარღვევასთან.

პოლიტიკურ გარდაქმნათა პერიოდში ისინი, არცთუ იშვითად, საკმაო წარმატებით საქმიანობენ, იყენებენ პირად ნაცნობობას და გავლენას ახალი სახელისუფლებო ელიტის წარმომადგენლებზე ან სხვადასხვა დაწესებულებათა ორიენტაციადაკარგულ ჩინოვნიკთა დაბნეულობას. პირველ ხანებში ასეთი ორგანიზაციები იშვიათად მიმართავენ სამართლებრივ პროცედურებს, რადგან,

ჯერ ერთი, ამას დიდი დრო სჭირდება, და ამასთან, მათ არ ჰყავთ იურისპრუდენციის სხვადასხვა სფეროს სპეციალისტ-იურისტთა კადრები.

პრობლემები, რომლებსაც ისინი აწყდებიან სამართლის განსხვავებულ სფეროებს ეხება: სისხლის სამართალს, სისხლისა და აღმასრულებელ სამართალს,

სამოქალაქო, ადმინისტრაციულ და შრომის, ასევე სოცუზრუნველყოფის მარეგულირებელ სამართალს და სხვა. ორგანიზაცია თავის ამოცანებს მანამ

ართმევს თავს, სანამ დაზარალებულთა და მათ საქმეთა რაოდენობა არ აღემატება მის ძალებს.

ასეთი მდგომარეობიდან გამოსავლის ძებნისასა ორგანიზაციათა უმრავლესობა უარს ამბობს გარკვეული ტიპის პრობლემათა განხილვაზე. შემოსასვლელ კარზე ჩნდება განცხადება: ,,არ ვუწევთ დახმარებას საოჯახო, საბინაო და შრომით საკითხებში». საქმე იოლდება, მაგრამ არცთუ დიდი ხნით. დროთა განმავლობაში ორგანიზაცია მიდის იმ დასკვნამდე, რომ ის ყველა დარჩენილ პრობლემასაც ვერ ერევა და იწყებს თავისი პრიორიტეტების განსაზღვრას. თუ ამასთან ორგანიზაცია უპირატესობას მიანიჭებს ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებთან დაკავშირებულ პრობლემებს, მაშინ «ყოველმხრივი დახმარების»

ორგანიზაციიდან ის გარდაიქმნება ადამიანის უფლებათა დამცავ ორგანიზაციად.

სპეციალიზაციების მატებასთან ერთად, ძველი ორგანიზაციები ხშირად იყოფიან,

ხოლო ახლები თავის ინტერესთა წრეს ერთი ან რამდენიმე ამორჩეული უფლებით ან განსაზღვრული სოციალური ჯგუფის უფლებებით ზღუდავენ. მზარდი სპეციალიზაციის პროცესს ადგილი ჰქონდა მსოფლიოს ყველა კუთხეში, ყველგან,

სადაც შენდებოდა დემოკრატია და სამართლებრივი სახელმწიფო. დასავლეთ ევროპის და ამერიკის განვითარებულ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში «ადამიანის უფლებათა დაცვით» დაკავებულ ორგანიზაციათა რიცხვი ძალიან მცირეა, და ისინიც ზღუდავენ თავის საქმიანობას პიროვნებისა და პოლიტიკური უფლებებით4 . ორგანიზაციები ხშირად ისახავენ სტრატეგიულ მიზნებს, სხვა სფეროებში კი ადამიანის უფლებების დაცვაზე ზოგად დაკვირვებათა ჩარჩოებს მიღმა არ გადიან. ამ ქვეყნებში ხომ ათობით სპეციალიზირებული ორგანიზაცია მოქმედებს. ასევე არაა არასამთავრობო ორგანიზაციები საერთაშორისო არენაზეც, რომლებიც დაკავებული იქნებოდა «ადამიანის უფლებების დაცვით».

ამავე დროს არსებობს მთელი რიგი სპეციალიზებული ორგანიზაციები: Aმნესტყ Iნტერნატიონალ (სინდისის პატიმრები, წამება, სიკვდილით დასჯა), Aრტიცლე 19

(სიტყვის თავისუფლება), Mინორიტყ ღიგჰტს Gროუპ (სხვადასხვა უმცირესობების უფლებები), Pენალ ღეფორმ Iნტერნატიონალ (ციხეები) და სხვა.

2.2. სისტემური ცვლილებებისაკენ მიმართული ქმედებები

პრობლემათა წრის შემოფარგვლა ქმედებათა ახალ მეთოდებზე გადასვლას ნიშნავს. თავიდან ორგანიზაცია ცდილობს ხელი გაუწოდოს ადამიანის უფლებათა

დარღვევების ყველა მსხვერპლს, რომელიც მას დახმარებისათვის მიმართავს. თუ მის მიერ მიღებული ზომები ეფექტურია, მას მსგავს სიტუაციაში აღმოჩენილი სულ უფრო მეტი ადამიანი მიმართავს. დროთა განმავლობაში ნათელი ხდება, რომ შეუძლებელია დაეხმარო ყველას, ვისაც ეს სჭირდება. იწყება ამგვარი პრობლემების წარმოშობის მიზეზების ძიება:L ცუდი კანონი, სამართლებრივი ნორმის მცდარი ინტერპრეტაცია, ხარვეზი კანონმდებლობაში ანდა საყოველთაოდ მიღებული ადმინისტრაციული პრაქტიკა. პრობლემის მიზეზის გაგების შემდეგ შეიძლება გადაიდგას ნაბიჯები მის აღმოსაფხვრელად. ადამიანის უფლებათა დარღვევების წყაროს ლიკვიდირებისას, როგორც წესი,

მოქალექეებისათვის გარკვეული ზიანის მიყენების ერთ-ორ კარგად არგუმენტირებულ, ემოციური რეაქციის გამომწვევ მაგალითს ვიყენებთ. თუ,

ამასთან, ჩვენ ვირჩევთ სამართლებრივ ქმედებათა ფორმას, აუცილებელია ყველაზე კვალიფიცირებულ ექსპერტთა დახმარების უზრუნველყოფა. მაგრამ მთავარი იმედის საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ქმედებებზე დამყარების შემდეგაც, მაინც უნდა მოვახდინოთ კონცენტრირება ადამიანის უფლებათა დარღვევის რამდენიმე თვალსაჩინო მაგალითზე და არა სტატისტიკაზე, ან ნაკლებად დამაჯერებელ და უფრო რთულ სიტუაციებზე, როცა დაზარალებული ჩათრეულია მთელ რიგ სხვა სამართლებრივ პრობლემაში. ამგვარად, ერთი პირის ან რამდენიმე ადამიანის საქმეზე მუშაობისას, შეგვიძლია დახმარება გავუწიოთ ბევრ ადამიანს და მივაღწიოთ ადამიანის უფლებათა მოცემული ტიპის დარღვევათა ლიკვიდირებას ან შეზღუდვას.

მოქმედებათა სფეროს შემოფარგვლა – სტრატეგიის შემუშავების ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპია. უმჯობესია კონკრეტული ჩარჩოების მქონე გარკვეულ თემატიკაზე სპეციალიზება (სიტყვის თავისუფლება, ბავშვის უფლებები,

სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება, პატიმართა უფლებები და სხვა).

საჭიროა ავირჩიოთ სინამდვილის ფრაგმენტი, რომელიც ცვლილებებს საჭიროებს და მივაღწიოთ პროგრესს ამ უბანზე და ამით ირიბად შევუწყოთ ხელი პრობლემის, როგორც ასეთის, გადაჭრას. ეს ძალიან რთული სტრატეგიაა – ყველა ქვეყანაში უამრავი პრობლემა წარმოიშვება და ყველა მათგანი «ყველაზე მნიშვნელოვანი» ჩანს. სტრატეგიული დაგეგმვისას ლიდერებს ცივი ანგარიშიანობა და ტაქტიკური აზროვნების უნარი სჭირდებათ.

2.3. ქმედებათა მიზნების არჩევის სტრატეგია

როგორც სტრატეგიული, ასევე ტაქტიკური დაგეგმვის ყოველ ეტაპზე აუცილებელია ქმედებათა თითოეული ეტაპისათვის სასურველი მიზნების ძალიან ზუსტი ფორმულირება, და არა მხოლოდ საბოლოო, არამედ შუალედურისაც.

ყველაზე გავრცელებული შეცდომა – ძალიან ფართო მიზნის დასახვაა, რასაც ან შედეგების სრულ არქონამდე, ანდა, უკეთეს შემთხვევაში, იმდენად სუსტ ეფექტამდე მივყავართ, რომ ჩვენ თვითონ, ჩვენი მხარდამჭერნიც და სპონსორებიც დარწმუნებული ვართ, რომ ორგანიზაცია დამარცხდა.

პროფესიულად მოქმედმა ორგანიზაციამ უნდა დაგეგმოს თავისი მუშაობა,

ზუტად განსაზღვროს გრძელვადიანი (სტრატეგიული), ხოლო მის ფარგლებში მოკლევადიანი (ოპერატიული) მიზნები და სასურველი შედეგების მისაღწევი სტრატეგია შეიმუშაოს.

მაშასადამე, საზოგადოებრივ ინტერესთა დასაცავად ქმედებათა დაგეგმვა იწყება მიზნის არჩევით, ე.ი. იმის განსაზღვრით, თუ სახელდობრ რისი შეცვლა გვინდა ჩვენ მოცემულ სახელმწიფოში ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში.

ადამიანის უფლებადამცავი პროფესიული ორგანიზაციებისათვის (და საერთოდ ჭატცჰ-დოგ-ის ტიპის ორგანიზაციებისათვის) დამახასიათებელია სამართლის ან მისი გამოყენების პრაქტიკის სისტემური ცვლილებებისაკენ სწრაფვა. როგორც ზემოთ ვამბობდით, თავისი მიზნის მისაღწევად ისინი იყენებენ სამართლებრივ,

პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ქმედებებს, ცალ-ცალკე ანდა სხვადასხვა კომბინაციებში. პროფესიული ორგანიზაციები არ იფარგლებიან ადამიანის უფლებათა დარღვევის შედეგებთან ბრძოლით, ანუ დახმარების აღმოჩენით მათი მსხვერპლისათვის, რადგან ესმით, რომ პრობლემების სისტემური გადაჭრა დაზარალებულთა რიცხვის შემცირებას იწვევს. ადამიანის უფლებათა დარღვევების მსხვერპლთათვის აღმოჩენილ დახმარებას, რომელიც არაა განმტკიცებული სისტემური ღონისძიებებით, ჩიხში შევყავართ. მაშინაც კი, თუ შევძლებთ მივაღწიოთ ზარალის ანაზღაურებას ერთი ადამიანისათვის, მის კვალდაკვალ საჩივრით მოგვმართავს უსამართლობის რამდენიმე სხვა მსხვერპლი.

ადამიანის ამა თუ იმ უფლების დარღვევისაგან დაზარალებულთათვის დახმარების სისტემატურ აღმოჩენას, როგორც საქმიანობის ერთადერთ მიზანს,

დაუსრულებლობისა და უიმედობის შეგრძნებამდე მიჰყავთ როგორც თვით

უფლებადამცავნი, ასევე მათი სპონსორები, მაშინაც კი, თუ მათ მუშაობას გარკვეული შედეგები მოაქვს. თუნდაც მცირე, მაგრამ სისტემური პრობლემის გადაჭრა იმედს ნერგავს მაშინ, როცა უკვე ჩადენილი ბოროტების გამოსწორების მცდელობები, რომლებიც არაა განმტკიცებული სხვა ღონისძიებებით,

მოგვაგონებს არარენტაბელური მაღაროს სუბსიდირებას, რომელშიც გვიწევს ახალ-ახალი თანხების ჩადება გაუმჯობესების მიღწევის ყოველგვარი პერსპექტივის გარეშე. ამიტომ, წარმატებაზე მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეგვიძლია ვილაპარაკოთ, როცა ვახერხებთ საქმის მიყვანას თუნდაც ვიწრო სფეროში სისტემურ ცვლილებებამდე (კანონის დებულების ან მისი პრაქტიკული გამოყენების გადასინჯვა), ე.ი. პრობლემის გადაჭრამდე - მის შედეგებთან უსასრულო ბრძოლის ნაცვლად.

ჩვენ, ბუნებრივია, ძალიან ბევრის შეცვლას ვისურვებდით, მაგრამ წინ უახლოესი მიზანი უნდა დავისახოთ. ის ძალიან კონკრეტული და მკაფიოდ ჩამოყალიბებული უნდა იყოს. არაა აუცილებელი ვითავოთ ყველაზე მნიშვნელოვანი უფლებადაცვითი პრობლემა ჩვენს ქვეყანაში. (მნიშვნელოვნების კრიტერიუმები,

სიტყვამ მოიტანა და, ძალიან ხშირად გაურკვეველია: რა უფრო მნიშვნელოვანია –გადავჭრათ ნაკლებ მტკივნეული პრობლემა, რომელიც ბევრს ეხება თუ ხელი მოვკიდოთ აღმაშფოთებელ უსამართლობას, რომლისგანაც იტანჯება რამდენიმე?).

2.3.1. რეალური მიზანი

კონკრეტული, მკაფიოდ მონიშნული და ჩამოყალიბებული მიზნის მიღწევას დიდი მნიშვნელობა აქვს ყველასათვის: ჩვენთვის, ჩვენი თანამგძნობებისა და სპონსორებისათვის. ეს საშუალებას გვაძლევს ჩვენი შრომის აზრი ვირწმუნოთ.

წარმატებული საქმიანობა პატივისცემას იწვევს ხელისუფლების მხრიდანაც.

აშკარა ხდება, რომ ჩვენს აზრსა და მოთხოვნებს ანგარიში უნდა გაეწიოს, ეს კი გაგვიადვილებს მუშაობას მომავალში. ხელისუფალნი იგნორირებას გაუწევენ იმ ორგანიზაციას, რომელიც არ ისახავს მკაფიო მიზანს, ანდა არ ძალუძს დასახული მიზნის მიღწევა. ეს გარდაუვალია. თუნდაც მცირე, მაგრამ ხელშესახებ შედეგთა მიღწევას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ახალი ორგანიზაციების იმიჯის შესაქმნელად და პოზიციის განსამტკიცებლად. მაგალითად, თუკი ჩვენ მასობრივი საინფორმაციო საშუალებებით საჯაროდ გამოგვაქვს ჩვენი მუშაობა სასამართლო დავების ფორმით – სასამართლო პროცესების აღძვრა უმაღლეს სასამართლო

ინსტანციათა მიერ პრეცედენტის ხასიათის მქონე გადაწყვეტილების მიღების მიზნით - ძალიან მნიშვნელოვანია რამდენიმე პირველი საქმის მოგება. თუ ჩვენ წავაგებთ, ვთქვათ, მეოთხე შემთხვევაში, არაფერი დაშავდება, რადგან ჩვენ უკვე ცნობილნი ვიქნებით, როგორც პასუხისმგებლიანი და წარმატებული ორგანიზაცია;

საქმის წაგება აღქმული იქნება, როგორც «წარმოების დანაკარგები». ხოლო თუ ვერ შევძლებთ პირველი ორი საქმის მოგებას, მესამის განხილვისას სერიოზულად არავინ მიგვიღებს.

იმ თავდაპირველი პრობლემების არჩევისას, რომელთა გადაჭრასაც ჩვენ გვინდა მივაღწიოთ სასამართლოში, მნიშვნელოვანია ანგარიში გავუწიოთ იმას,

თუ რამდენად დიდია წარმატების შანსები. დროთა განმავლობაში შესაძლებელი იქნება თავს მივცეთ უფრო რისკიანი ნაბიჯების გადადგმის უფლება, ანდა წავიდეთ იმ საქმის აშკარა წაგებაზე, რომელიც ჩვენ ავირჩიეთ მოცემული საკითხის სააშკარაოზე გამოსატანად და მის საჯარო დისკუსიების თემად გადასაქცევად. თუ ჩვენს მიერ ორგანიზებული პირველი საზოგადოებრივი ქმედებების გავლენით (დემონსტრაციები, პროპაგანდისტული ღონისძიებები და პირდაპირი აქციები) სახელისუფლებო სტრუქტურები დათმობაზე წავლენ და ჩვენს მოთხოვნებს შეასრულებენ, მომავალში ჩვენ გაგვიადვილდება მოკავშირეთა პოვნა და ხელისუფლებაც ჩვენს პროტესტებსა და წინადადებებს უფრო სერიოზულად მოეკიდება. თუკი პირველი ძალისხმევა წარუმატებელი აღმოჩნდება, ჩვენი პოზიციები მომავალში მნიშვნელოვანწილად შესუსტდება.

მორალური სიმართლის გრძნობას შეეძლო დისიდენტთა დაკმაყოფილება, დღეს კი ადამიანის უფლებადამცავი ორგანიზაციებისაგან შედეგიან ქმედებებსაც ელიან. რა ხეირია ჩვენს სიმართლეში, თუკი ცნობილია, რომ ვერ ვაღწევთ ეფექტს და არ გვეხერხება გამარჯვება.

2.3.2. «მცირე ნაბიჯების» სტრატეგია - ოპერატიული მიზნების შემუშავება

ხელისუფლებას არ უყვარს მკვეთრი, ღრმა ცვლილებები. ეს მას არ ახასიათებს.

ამიტომ კარგი სტრატეგი აიძულებს მას ჯერ წვრილმან დათმობებზე წავიდეს.

თუნდაც სულ მცირე, მაგრამ კონკრეტული ცვლილებები აჩენს იმედს და იწვევს საზოგადოებრივ აქტივობას. ისტორია გვასწავლის, რომ ტოტალიტარული რეჟიმები ძალაუფლებას მანამ ინარჩუნებს, სანამ მმართველნი არ შეუდგებიან

«ლიბერალიზაციის» პოლიტიკას. როგორი წვრილმანი დათმობებიც არ უნდა მოხდეს, მათზე რეაქცია მზარდი სამოქალაქო შემართება და არდათმობის სურვილი იქნება. ეს პრინციპი ეხება არა მარტო ტოტალიტარიზმს. დემოკრატიულ სახელმწიფოებში მთავრობაც და საზოგადოებაც უფრო ადვილად მიდის მცირე ცვლილებებზე. ავიღოთ, მაგალითად, ბრძოლა ,,გარიყულთა»

(არაკეთილგანწყობის, ზოგჯერ კი საზოგადოების ზიზღის გამომწვევ ჯგუფთა)

უფლებებისათვის. თუ შევძლებთ და მივაღწევთ დისკრიმინაციის ლიკვიდირებას რომელიმე ვიწრო სფეროში ან საზოგადოებრივი ცხოვრების კონკრეტულ უბანზე,

ის, როგორც ჩანს, ვერც სხვა სფეროებს შემორჩება დიდხანს.

ასე მაგალითად, აშშ შავკანიანი მოსახლეობის დამცავი მოძრაობის (მარტინ ლუთერ კინგის მეთაურობით) გარდამტეხი აქცია იყო 1962 წლის კამპანია ბირმინგემში. მან, ბოლოს და ბოლოს, უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილების საფუძველზე ალაბამას შტატში რასობრივი სეგრეგაციის გაუქმება გამოიწვია.

აქციის (რომელიც ბოიკოტით, მჯდომარე გაფიცვებით და მარშებით გამოიხატებოდა) უშუალო მიზანი იყო რასობრივი სეგრეგაციის გაუქმება მხოლოდ ქალაქის ცენტრის სავაჭრო და გასტრონომიულ პუნქტებში. ამ, ერთი შეხედვით უმნიშვნელო ქმედებებმა, სულ უფრო სერიოზულ და შორს მიმავალ ამოცანათა დასახვა გამოიწვია. და, ბოლოს და ბოლოს, ქმედებათა საზოგადოებრივი,

სასამართლო და პოლიტიკური ფორმების გაერთიანების წყალობით შესაძლებელი გახდა შეერთებულ შტატებში რასობრივი სეგრეგაციის ლიკვიდირება.

ამგვარადვე, ერთი შეხედვით სრულიად უმნიშვნელო ზომებმა, რომლებითაც იწყებოდა განდის კამპანია, როგორც, მაგალითად, ბრძოლა ინგლისის მონოპოლიასთან მარილზე, დროთა განმავლობაში ინდოეთის მიერ დამოუკიდებლობის მიღება გამოიწვია; მაშინ როცა სეპარატიზმისა და დამოუკიდებლობისათვის ან დისკრიმინაციის წინააღმდეგ მებრძოლთა მრავალრიცხოვანი მოძრაობანი, რომლებიც მცირე შუალედურ მიზნებს არ ისახავდნენ, უფრო ხშირად მარცხით მთავრდებოდა.

უფრო ფართო საზოგადოებრივი პრობლემის გადაჭრისადმი სწრაფვისას აუცილებელია სხვადასხვა მოკლევადიანი მიზნის ამორჩევა. ჩვენი ქმედებების წარმატება მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია შუალედური (ოპერატიული)

მიზნების უნარიან დასახვაზე. ყველა პრობლემა, აგურებისაგან ამოყვანილი კედლის მსგავსად, მთელი რიგი ელემენტებისაგან შედგება. თუ ჭკვიანურად ამოვირჩევთ აგურს, რომელიც პირველ რიგში უნდა ამოვაგდოთ, შეიძლება კედელი ერთი დარტყმით დავშალოთ ან თუნდაც შევარყიოთ. თუ არჩევანი მცდარი გამოდგება, მოგვიწეევს შემდგომი აგურების ამოგდება, რომელთაგან თითოეული არანაკლებ მტკიცედაა ჩასმული, ვიდრე პირველი. მას შემდეგ, რაც მარტინ ლუთერ კინგმა შეძლო რესტორნებში დიკრიმინაციის გაუქმებისათვის მიეღწია, მან (დისკრიმინაციამ) ვეღარ გაძლო სასურსათო მაღაზიებშიც;

აბანოებში სეგრეგაციის ლიკვიდირების შემდეგ აზრი არ ქონდა მის შენარჩუნებას ავტობუსებში. თუკი ციხეებში პატიმართა ყოფის გაუმჯობესებისათვის ბრძოლაში,

ჩვენ დღიური სასურსათო ნორმის გაზრდას მოვითხოვთ, ეს არ აისახება ციხის სანიტარულ მდგომარეობაზე. ხოლო, თუკი ჩვენ შევძლებთ გავაუქმოთ მითითებები, რომლებიც პენიტენციალურ დაწესებულებებში არასამთავრობო,

საქველმოქმედო, კულტურული, საგანმანათლებლო, რელიგიური და სხვა ორგანიზაციების წარმომადგენლების დაშვებას აფერხებს, ჩვენ ამით შევცვლით მთელ საპატიმრო სისტემას. ციხე, რომელშიც ყოველდღიურად მიდიან სახელმწიფო აპარატისაგან დამოუკიდებელი ადამიანები, იქცევა იმ ადგილად,

სადაც, ალბათ, საქმე არ მივა ადამიანის უფლებების სერიოზულ დარღვევებამდე.

2.3.3. ოპერატიული მიზნის სტრატეგიული გაფართოება

ოპერატიული მიზნის ფორმულირებისას ჩვენ ვავიწროვებთ სტრატეგიულ მიზანს.

საზოგადოებრივი ცხოვრების ვიწრო სფეროებში ცვლილებათა შესატანად ბრძოლის დროს, ვცდილობთ ცვლილებების განხორციელებას უფრო ფართო მასშტაბით (როგორც კინგი, ან განდი).

ისეც ხდება, რომ ჩვენი (ძალიან ვიწრო) მიზნის მიღწევისათვის განსხვავებულ სოციალურ ჯგუფთა მხარდაჭერის ძიებაში გადავაწყდებით ხოლმე ამ მიზნის გაფართოების აუცილებლობას იმისათვის, რომ ჩვენი ქმედებებისადმი მხარდაჭერა სხვა ჯგუფების ინტერესებსაც შეესაბამებოდეს. ასე მაგალითად,

მიზანი «ჰომოსექსუალური ორიენტაციის პირთა პარტნიორული ურთიერთობის ლეგალიზაცია», რომელიც საზოგადოებაში ნეგატიურ რეაქციას იწვევს, შეიძლება შემდეგნაირად გავაფართოოთ: «ერთად მცხოვრებ და საერთო მეურნეობის მქონე პირთა პარტნიორული ურთიერთობის ლეგალიზაცია». ასეთი ფორმულირებისას მიზანი არა მარტო ჰომოსექსუალებს ეხება, არამედ

ჰეტეროსექსუალ პირებსაც, რომელთაც არა აქვთ გაფორმებული თავიანთი ურთიერთობები კანონიერად; პირებს, რომლებიც მუდმივად უვლიან ინვალიდებს და სხვა. ამგვარად, საკუთარი პრობლემის გადაჭრის მცდელობით ჰომოსექსუალები ეხმარებიან სხვა სოციალურ ჯგუფებს და გარკვეულწილად შეუძლიათ მათი დახმარების იმედი იქონიონ.

2.3.4. პრობლემის არსის განსაზღვრა - მიზეზების გამოყოფა შედეგებისაგან

მიზნის ნათელი და ზუსტი ჩამოყალიბება შეუძლებელია პრობლემის არსის სათანადო განსაზღვრის გარეშე. ეს კი ნიშნავს მიზეზების შედეგებისაგან გამოყოფის უნარს. ჩვენი კლიენტებისათვის მთავარი პრობლემა შეიძლება იყოს ის ფაქტი, რომ საწარმო მათ არ უხდის ხელფასს. ჩვენი საქმიანობა სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების დასაცავად და სამართლებრივი სახელმწიფოს შესაქმნელად მათ შეიძლება აბსტრაქტული მოეჩვენოთ და,

სიმართლეს თუ ვიტყვით, ზედმეტიც;  მაშინ, როცა სასამართლო პროცესზე გარანტირებული უფლების გარეშე, რომლის შემადგენელი ნაწილია იმ ორგანოთა ქმედებების ეფექტურობა, რომლებსაც სასამართლო გადაწყვეტილებები სისრულეში მოჰყავთ, ამ პრობლემის გადაჭრა შეუძლებელია (მხოლოდ ძალადობას თუ მივმართავთ). ხელფასის დავალიანების ლიკვიდირება შესაძლებელია ან სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულებით, ანდა რევოლუციური გზით. რამდენადაც რევოლუცია არ შედის ადამიანის უფლებადამცავი ორგანიზაციების სტრატეგიაში, ზემოთ ნაჩვენები პრობლემის გადასაჭრელად ჩვენი ძალისხმევა მიმართული უნდა იყოს ისეთი ზომებისაკენ,

რომლებიც თითოეულს სასამართლო განხილვის უფლების გარანტიას აძლევს.

სოციალური უფლებებისაგან განსხვავებით, ადამიანთა სამოქალაქო და პოლიტიკურმა უფლებებმა, რომლებიც ჩამოყალიბებულია ორ ძირითად საერთაშორისო დოკუმენტში - ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია5  და სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი, მკაფიო ფორმულირება ჰპოვეს საერთაშორისო სასამართლო (ან კვაზისასამართლო)

ორგანოების გადაწყვეტილებებში. სასამართლო ორგანოების დამოუკიდებლობის სამართლებრივი სტანდარტი ერთნაირია ყველა ქვეყნისათვის, აი, შრომისათვის ღირსეული ანაზღაურების ერთიანი სტანდარტი კი არ არსებობს. სახელმწიფოსაგან ძირითად სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა გარანტირებული დაცვის მიღწევის მცდელობისას (სიტყვის

თავისუფლება, დამოუკიდებელი სასამართლო, შეკრებების თავისუფლება), ჩვენ გზას ვუკაფავთ სოციალური უფლებებისათვის ბრძოლას, რამდენადაც ვქმნით სამართლებრივ და პოლიტიკურ მექანიზმებს, ურომლისოდაც ასეთი ბრძოლა განწირულია ჩაშლისათვის. ზოგს მიაჩნია, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს შეიძლება მივსდიოთ მხოლოდ სოციალური უფლებების გარანტირებული უზრუნველყოფის შემდეგ. ასეთი მიდგომა სრულიად არარელურია. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების გარანტირებული დაცვის გარეშე საზოგადოების სოციალურ მისწრაფებათა განხორციელების გზა ჩაკეტილია. მხოლოდ ძალადობას თუ მივმართავთ.

უფლებადამცავი ორგანიზაციების მიერ გამოყენებული მეთოდები, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სამართლებრივი, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ქმედებები საზოგადოებრივ ინტერესთა დასაცავად, მიზნად ისახავს ხელისუფლებაზე ზეწოლას და არა საზოგადოებრივ შეხედულებათა პირდაპირ შეცვლას,

სტერეოტიპებთან ბრძოლას ან ცრურწმენათა გადალახვას. მას შეუძლიათ, რა თქმა უნდა, მიგვიყვანოს კანონის დებულების მიღებამდე, რომელიც არბილებს შეუწყნარებლობისა და ქსენოფობიის წინააღმდეგობას. და მაინც, ადამიანის უფლებადამცავი ორგანიზაციების საქმიანობის არსი მდგომარეობს საჯარო ხელისუფლებაზე და არა საზოგადოებაზე ზეწოლაში. ასეთ ორგანიზაციებს შეუძლიათ ებრძოლონ ხელისუფლების ორგანოების ქმედებებში გამოვლენილ დისკრიმინაციას, მიაღწიონ სამართლის იმ ნორმების გაუქმებას ან შეცვლას,

რომლებიც ითვალისწინებს საზოგადოებრივ დისკრიმინაციას, ანდა «მკვდარ»

ნორმათა გამოყენებას (მაგალითად, უფრო მძიმე სასჯელს რასობრივი მოტივებით ცემის გამო). მაგრამ ისინი ვერ შეძლებენ ბოშათა, ჰომოსექსუალების,

მეძავთა ან ნარკომანთა წინააღმდეგ უარყოფითი განწყობის დაძლევას. ეს მხოლოდ რუდუნებითა და ორგანული შრომით მიიღწევა, კერძოდ კი ფართო მასებთან მუშაობით, რომელიც სულ სხვა მეთოდებსა და უნარს მოითხოვს.

შემწყნარებლობა ინერგება სკოლაში, თეატრში, კინოში, სპორტკლუბში, ჯარში,

სკაუტების ორგანიზაციებში, დისკოტეკებზე, და არა სასამართლოში, ანდა პარლამენტის სხდომაზე.

2.3.5. ადამიანის უფლებების დარღვევათა ხასიათი და დიაპაზონი, როგორც მიზნის არჩევაზე მოქმედი ფაქტორები

მიზნის არჩევაზე გავლენას ახდენს ასევე ადამიანის უფლებათა დარღვევების ხასიათი და დიაპაზონი. მორალურ წინაპირობებთან ერთად არსებობს

პრაგმატული არგუმენტები. საზოგადოებრივი აზრის მობილიზება უფრო ადვილია ემოციური რეაქციის გამომწვევი დრამატული შემთხვევების გარშემო. მეორე მხრივ, თუ რომელიმე უფლების დარღვევა, თუნდაც არცთუ ძალიან სერიოზული,

საყოველთაოდ გავრცელებულია, თუ ბევრი გრძნობს თავს მის პოტენციურ მსხვერპლად, გაცილებით ადვილია პოტენციურ მოკავშირეთა პოვნა ჩვენი ქმედებებისათვის. ყველა არ მოხვდება ციხეში, მაგრამ ადრე თუ გვიან ვერავინ ასცდება სააავადმყოფოს. ამიტომ, უფრო მარტივია მხარდაჭერის პოვნა ავადმყოფის უფლებებისათვის ბრძოლაში, ვიდრე პატიმართა ღირსების დაცვისას. ადამიანის უფლებების დამცავი ქმედებები თითქმის მთელი საზოგადოების ჩუმი მხარდაჭერით სარგებლობს არასამართლებრივ სახელმწიფოებში, სადაც მოქალაქეთა უმრავლესობა ხვდება, რომ შეიძლება რეპრესიათა მსხვერპლი გახდეს. იქ, სადაც დემოკრატია სტაბილურია და სამართლებრივი სახელმწიფო მყარ ნიადაგზე დგას, ადამიანის უფლებადამცავი ორგანიზაციები იმ პირებს იცავენ, რომლებიც სხვადასხვა უმცირესობებს მიეკუთვნებიან და რომლებიც, არცთუ იშვიათად, მოქალაქეთა უდიდესი ნაწილის მხარდაჭერით აწყდებიან საზოგადოების არაკეთილგანწყობილ დამოკიდებულებას და დისკრიმინაციას ხელისუფალთა მხრიდან. ამ შემთხვევაში ვიწყებთ უმცირესობის დაცვას უმრავლესობისაგან, და არა როგორც ადრე –

უმრავლესობისა უმცირესობისაგან. რაოდენ პარადოქსულიც უნდა იყოს,

უფლებადამცავი აქციების ჩატარება სამართლებრივ სახელმწიფოებში უფრო ძნელია, ვიდრე იმ ქვეყნებში, სადაც უფლებებს არ იცავენ; და ამიტომ, თუ წარმატების მიღწევა გვინდა, უნდა დავიწყოთ უფრო ფართოდ გავრცელებული და ნაკლებ წინააღმდეგობრივი პრობლემებით, მაგალითად, ავადმყოფის უფლებებით, ხოლო მოგვიანებით, საზოგადოებრივი მხარდაჭერით უზრუნველყოფილნი, გადავიდეთ ისეთ ნაკლებ პოპულარულ საკითხებზე,

როგორიცაა ნარკომანთა უფლებების დაცვა. უფრო ხანგრძლივი ქმედებებისას მიზანშეწონილია მონაცვლეობით გადავდგათ უმრავლესობის მდგომარეობის გაუმჯობესებისაკენ მიმართული ნაბიჯები და მივიღოთ ზომები უმრავლესობის არაკეთილგანწყობის გამომწვევ ჯგუფთა დასაცავად.

ჩვენი არჩევანის განმსაზღვრელი ძირითადი კრიტერიუმებია - რელიზმი და მიზნის რაციონალური შეფასება. თუკი, ამასთან, განსხვავებული მიზნები თანაბრად მნიშვნელოვნად გვესახება, საჭიროა სხვა ფაქტორების გათვალისწინება.

2.3.6. მიზნის არჩევაზე მოქმედი სხვა ფაქტორები

ა. პოლიტიკური ვითარება ქვეყანაში ქვეყანაში არსებულ ვითარებას შეუძლია ხელი შეუწყოს ან შეუშალოს გარკვეული ზომების მიღებას. წარმატების შანსები, კერძოდ, დამოკიდებულია საზოგადოებრივ ატმოსფეროზე, ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული კონკრეტული პრობლემების საჯარო აღქმაზე (ზოგი თემა შეიძლება განსაკუთრებით საჩოთირო იყოს), მმართველი დაჯგუფებების პოლიტიკურ მოთხოვნილებებზე (იმიჯი, რომლის შექმნაც მათ სურთ ქვეყნის შიგნით თუ საზღვარგარეთ), და ასევე მინისტრებისა და სხვა გავლენიანი პოლიტიკოსების პიროვნულ თვისებებზე. რამდენიმე თანაბარმნიშვნელოვანი მიზნიდან ერთის ამორჩევისას საჭიროა მთელი რიგი მსგავსი ფაქტორების გათვალისწინება.

ბ. პოლიტიკური კალენდარი

მიზნის ამორჩევისას ხშირად ვითვალისწინებთ პოლიტიკურ მოვლენებს ქვეყანაში. მაგალითად, საპარლამენტო ან ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების არჩევნებს, რეფერენდუმებს, პარლამენტის მუშაობის განრიგს (მნიშვნელოვანი საპარლამენტო დებატები). ჩვენს მუშაობაზე გავლენას ახდენს აგრეთვე მთავრობის მიერ ცალკეულ საერთაშორისო შეთანხმებათა შესრულების ანგარიშების წარდგენის ვადები, სხვადასხვა საერთაშორისო მისიების დაგეგმილი ვიზიტები, მაგალითად, წამების აღკვეთის ევროპული კომიტეტისა და სხვა.

გ. ორგანიზაციის რეალური შესაძლებლობები აუცილებელია საღად შეფასდეს ჩვენი ორგანიზაციის პირადი,

ინტელექტუალური, ფინანსური და ტექნიკური პოტენციალი, რათა შეუსრულებელი ამოცანა არ დავისახოთ მიზნად.

დ. დაფინანსების წყაროები თუ არჩევანი ჯერ კიდევ არ არის გაკეთებული, გადამწყვეტი როლი შეიძლება იქონიოს იმის შეფასებამ, თუ რომელი ვარიანტისათვის უფრო ადვილია სპონსორის პოვნა. და მაინც, არჩევანი არ უნდა დავუქვემდებაროთ მხოლოდ სპონსორს. თუ ხელმძღვანელებიც და ორგანიზაციის წევრებიც არ არიან

დარწმუნებულნი გადაწყვეტილების სისწორეში, ხოლო ინიციატივა მოდის არა მათგან, არამედ გარედან, პროექტის წარმატება ნაკლებ სარწმუნოა სრულად უზრუნველყოფილი ბიუჯეტითაც კი.

ე. სხვა არასამთავრობო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობა სტრატეგიის შემუშავებისას საჭიროა გავითვალისწინოთ არასამთავრობო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობა. ყოველთვის აქვს აზრი სხვა ორგანიზაციების მოძებნას, რომლებიც შესძლებდნენ ჩვენს მხარდაჭერას მოცემული მიზნის განხორციელებაში. მათი საკუთარი ამოცანების რეალიზების მსვლელობაში ჩვენი მიზანი შეიძლება შუალედური აღმოჩნდეს და მაშინ ისინი ჩვენი ბუნებრივი მოკავშირენი ხდებიან. განსხვავებული ორგანიზაციები ხშირად ისახავენ ანალოგიურ მიზნებს. ურთიერთმხარდაჭერა ამ დროს სრულიად ბუნებრივია. ასეთ შემთხვევაში საჭიროა განსხვავებულ ორგანიზაციათა სინქროული მოქმედება და პლუსების პოვნა იმაში, რომ ერთი მიზნისაკენ სწრაფვისას ორგანიზაციები მათთვის დამახასიათებელი, სრულიად განსხვავებული საშუალებებით სარგებლობენ. ერთნი შეეცდებიან საზოგადოების ემოციური რეაქციის გაღვიძებას, მეორენი – საპარლამენტო კაბინეტებში უხმაუროდ მოქმედებას,

მესამენი კი – იმ საქმეთა წარმოდგენას, რომელიც პრობლემის პრინციპული გადაწყვეტის, ეროვნულ და საერთაშორისო სასამართლოებში განსახილველად მისი გადაცემის აუცილებლობაზე მეტყველებს. ქმედებათა ფორმების მრავალფეროვნების, მისიათა და მიღებულ მეთოდთა თავისებურებების უნარიანად გამოყენებით შეიძლება ხელისუფლებაზე ძალინ ძლიერი ზეწოლა.

ზოგჯერ, აზრი აქვს რამდენიმე ორგანიზაციის ურთიერთქმედების საჯაროობას,

თუმცა, უფრო ხშირად, უმჯობესია ისე მოქმედება, რომ გარეგნულად დამოუკიდებელი აქციები სხვადასხვა მხრიდან ახდენდეს ზეწოლას და ემსახურებოდეს ერთი პრობლემის გადაჭრას.

არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებიც ნაცვლად იმისა რომ ავსებდნენ და აძლიერებდნენ ერთმანეთს, მტრობენ და კონკურირებენ, საზოგადოების არაკეთილგანწყობას და სპონსორთა უნდობლობას იწვევენ. არასამთავრობო ორგანიზაციებს გაცილებით მეტი საქმე აქვთ, ვიდრე შესაძლებლობები. ის ორგანიზაციები კი, რომელთაც საერთო სამოღვაწეო ასპარეზი აქვთ, მოკავშირენი უნდა იყვნენ და არა მეტოქენი.

2.3.7. სტრატეგიული მიზნებიდან ოპერატიულისაკენ

თუკი ნამდვილად მივაქცევთ ყურადღებას ყველა ზემოთ ნახსენებ ფაქტორს,

მაშინ აღარ დავისახავთ მეტისმეტად ფართო ამოცანას, როგორიცაა «ჩვენს ქვეყანაში ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში ვითარების გამოსწორება».

პროფესიულად მოქმედი ორგანიზაციისათვის სტრატეგიული მიზანი (ერთადერთი ან ერთ-ერთი რამდენიმედან) შეიძლება იყოს მაგალითად:

სახელმწიფო დაწესებულებების მიერ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის გარანტირებული შესრულება, ასევე მოცემულ მუხლში დათქმული თავისუფლებების დარღვევის საფრთხის შემთხვევაში სახელმწიფო ზომათა ეფექტურობის ამაღლება.

ასეთი ფორმულირებისას ქმედებათა მიზანი, თუნდაც ევროპული კონვენციის ერთ სტატიამდე დაყვანილი (წამების და სხვა არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობისა და სასჯელისაგან თავისუფლება), ინარჩუნებს მნიშვნელოვან დიაპაზონს, ხოლო მისი მიღწევა ითხოვს გააზრებულ გრძელვადიან სტრატეგიას. ამიტომ, აუცილებელია დასაწყისშივე განისაზღვროს კერძო - ოპერატიული მიზნები, რომლებიც სტრატეგიული მიზნის მიღწევაში დაგვეხმარება თანდათან, «მცირე ნაბიჯებით». «მცირე ნაბიჯები» - სწორედ ესაა ოპერატიული მიზნები. თუმცა სტრატეგიის შემუშავებისას ჩვენ არ შეგვიძლია შემოვიფარგლოთ ოპერატიული მიზნების განსაზღვრით. ყველა ზემოაღნიშნული ფაქტორის მხედველობაში მიღების გამო, მათი განხორციელების რიგითობა უნდა დავსახოთ.

ჩვენი სტრატეგიული მიზნისათვის შეიძლება ოპერატიული მიზნების შემდეგი ერთობლიობის შეთავაზება:

წამების და სხვა არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობისა და სასჯელის საწინააღმდეგო ზომების გაძლიერება შემდეგ ადგილებში:

?თავისუფლების აღკვეთის ადგილები (საგამოძიებო იზოლატორები,

გამოსასწორებელი დაწესებულებები, ფსიქიატრიული სამკურნალოები და სხვა);

მუდმივი ან ხანგრძლივი ადგილსამყოფელის დაწესებულებები (ინტერნატები,

ბავშვთა სახლები, მოხუცთა თავშესაფრები და სხვა);

?იძულების სახელმწიფო აპარატის წარმომადგენელთა მოქმედების ადგილები (პოლიცია, საქალაქო დაცვა, სასაზღვრო სამსახური და სხვა);

?კვაზიპოლიციური პროფესიების წარმომადგენელთა მოქმედების ადგილები,

რომელთა მოღვაწეობას კანონი არეგულირებს (პირადი დაცვა, ბილეთის კონტროლიორები, კერძო დეტექტივები და სხვა);

?სახელმწიფოს სხვა წარმომადგენელთა და სახელმწიფო და მუნიციპალური ხელისუფლების ორგანოთა მიერ დაქირავებულ პირთა მოქმედების ადგილები (მოსამსახურენი, მასწავლებლები, მოსამართლეები და სხვა);

?და სხვა.

ადამიანის უფლებადამცავი ორგანიზაციის სხვა სტრატეგიულ მიზნებს მიეკუთვნება, მაგალითად:

?ჰუმანური პირობების გარანტიები პატიმართათვის, რომლებიც სასჯელს იხდიან;

ადამიანის უფლებების სფეროში დისკრიმინაციის გამოვლენათა აღმოფხვრა სხვადასხვა უმცირესობების წარმომადგენლების მიმართ და აფირმაციის (ლოგიკაში - უარყოფითი, ნეგატიური მოსაზრებებისაგან განსხვავებით -

დადებითი პოზიტიური მოსაზრებების სისტემა – რედაქტორის შენიშვნა) სისტემის შექმნა გარკვეულ ჯგუფთა წევრებისათვის ადამიანის ზოგიერთი უფლებების გამოყენებისას იმ შემთხვევებში, როცა ასეთი მიდგომა ისტორიულადაა გამართლებული ანდა შექმნილი სიტუაციიდან გამომდინარეობს;

?პოლიციის სისასტიკის შეზღუდვა

4-6 სქემებზე წარმოდგენილია რამდენიმე ოპარატიული მიზანი თითოეული მითითებული სტრატეგიული მიზნისათვის. ამ ჩამონათვალთა შინაარსი შეიძლება იცვლებოდეს და ივსებოდეს თითოეული ორგანიზაციის მოღვაწეობის სტრატეგიისა და ქვეყანაში მდგომარეობის მიხედვით.

სტრატეგიული მიზნის ამორჩევა, როგორც წესი, ხორციელდება არსებული ზოგადი ტიპის ინფორმაციის, ასევე მოცემული ორგანიზაციისა და მასთან დაკავშირებულ პირთა გამოცდილების საფუძველზე. მაგრამ, როცა საქმე მიდის სტრატეგიის შემუშავებამდე, ოპერატიული მიზნების ფორმულირებასა და კონკრეტულ ქმედებათა წინასწარ დაგეგმვამდე, აუცილებელია მოცემულ თემაზე საიმედო დეტალური ინფორმაციის შეკრების დაწყება. სიტუაციის წინასწარი დიაგნოზის დასმის შემდეგ შეგვიძლია დავიწყოთ ოპერატიულ მიზანთა და მათი

მიღწევის მეთოდების შერჩევა. სწორედ ამ ეტაპზე წყდება მონიტორინგის აუცილებლობის საკითხი.

2.4. ვითარების წინასწარი დიაგნოზი

წინასწარ დიაგნოზში იგულისხმება სინამდვილის ამორჩეული ფრაგმენტის მდგომარეობის წინასწარი განსაზღვრა, რომლის საფუძველზე შეიძლება ქმედებათა სტრატეგიის გეგმის მონახაზის გაკეთება. ამ მიზნით მიმდინარეობს ინფორმაციის შეკრება შედარებით ადვილად ხელმისაწვდომი წყაროებიდან.

დიაგნოზი აფართოებს ჩვენს ცოდნას მოცემული თემატიკის შესახებ და გვიადვილებს პოტენციურ პრობლემებში ორიენტირებას. ხშირად ის საშუალებას გვაძლევს შევამჩნიოთ გარემოებანი, რომელთა შესახებ ადრე ვერც კი ვხვდებოდით. მის შედეგებზეა დამოკიდებული, ჩავატარებთ თუ არა მონიტორინგს. და მაინც, ასეთი ანალიზი – ეს ჯერ კიდევ არაა მონიტორინგი.

ამ ეტაპზე ჩვენ დაკავებული ვართ ინფორმაციის წყაროების ძებნით. მათ მიეკუთვნება:

?ექსპერტებთან საუბრები (ექსპერტებთან, სპეციალიზირებული არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლებთან, იურისტებთან ან სხვა პირებთან,

რომლებიც დაკავებული იყვნენ ან ახლა არიან დაკავებული ამ პრობლემით;

?ფოკუსირებული ჯგუფური ინტერვიუ მოცემულ პრობლემატიკასთან დაკავშირებულ პირთა მონაწილეობით, რომლებიც მას სხვადასხვა კუთხით განიხილავენ (თანამდებობის პირთა, დაზარალებულთა ან მათ ნათესავთა,

არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლების და სხვა);

?იმ სამართლებრივი ფორმების წინასწარი ანალიზი, რომლებიც სინამდვილის ამორჩეულ ფრაგმენტს ეხება (შიდასახელმწიფოებრივი და საერთაშორისო სამართალი);

?სამეცნიერო-კვლევითი ანალიზი, რომელსაც სხვადასხვა ინსტიტუტები და უნივერსიტეტები ატარებენ;

?სხვა კვლევათა ან კონტროლის შედეგების ანალიზი, რომელსაც სხვადასხვა ორგანიზაციები ატარებენ – სახელმწიფო (მაგალითად, კონტროლის უმაღლესი პალატა, არასამთავრობო (Hუმან ღიგჰტს ჭატცჰ), ანდა საერთაშორისო (მაგალითად, წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი);

?მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების ცნობების წინასწარი ანალიზი,

საუბრები ჟურნალისტებთან, რომლებიც მოცემულ პრობლემატიკაში სპეციალიზდებიან;

?ჩვენთვის საინტერესო საკითხზე სხვადასხვა დაწესებულებასა და ორგანიზაციაში (ადამიანის უფლებათა რწმუნებულის ბიურო, სპეციალიზებული არასამთავრობო ორგანიზაციები, საადვოკატო კანცელარია და სხვა)

მოქალაქეებისაგან შემოსულ საჩივართა ანალიზი;

?დაწესებულებების, თავისუფლების აღკვეთის ადგილების, სხვადასხვა ვადით ბინადრობის დაწესებულებების (სასამართლო, ფსიქიატრიული სამკურნალო,

საბავშვო სახლი და სხვა) მონახულება, რომელიც საშუალებას მოგვცემს უკეთ გავერკვეთ პრობლემაში და მონიტორინგის კონცეფცია შევიმუშავოთ.

წინასწარი დიაგნოზი გვაძლევს ზოგად ცნობებს მოცემულ სფეროში ადამიანის უფლებათა დაცვის შესახებ. ზოგჯერ ის საშუალებას იძლევა წამოვაყენოთ ჰიპოთეზა ადამიანის უფლებათა დარღვევების მიზეზების შესახებ. მიღებული ცოდნის წყალობით ჩვენ შევძლებთ ოპერატიული მიზნების შემუშავებას და მათი მიღწევის რიგითობის დადგენას. ამას გარდა, ჩვენ შევძლებთ განვსაზღვროთ შესაბამისი პოლიტიკური, საზოგადოებრივი და სამართლებრივი ქმედებების ხასიათი და შევუდგეთ მათ დაგეგმვასა და რეალიზებას.

თუმცა, უფრო ხშირად, მხოლოდ წინასწარი დიაგნოზის დასმის შემდეგ შეგვიძლია გავიგოთ, ზუსტად რისი ცოდნა გვაკლია პოლიტიკური,

სამართლებრივი ან საზოგადოებრივი ქმედებების დასაგეგმად. და მაშინ, ჩვენი სტრატეგიის პირველი ელემენტი მონიტორინგი ხდება. მხოლოდ მონიტორინგის შედეგების და კვლევის მსვლელობისას მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე დავიწყებთ ცალკეული ღონისძიებების და კონკრეტული აქციების გეგმის შემუშავებას. ნებისმიერი ზემოხსენებული მიზნის მიღწევა საეჭვო იქნებოდა კეთილსინდისიერი მონიტორინგის გარეშე.

ზოგიერთ სიტუაციაში ჩვენ შეგვიძლია დავგეგმოთ და განვახორციელოთ ოპერატიული და სტრატეგიული მიზნებიც კი მონიტორინგის ჩატარების გარეშე.

მიუხედავად ამისა, უტყუარი ინფორმაცია ამაგრებს ჩვენს პოზიციებს და გვიადვილებს არგუმენტების ფორმულირებას ხელისუფლებასთან მოლაპარაკებების დროს ჩვენთვის სასურველი ცვლილებების შესახებ (როგორც

საზოგადოებრივი, ასევე პოლიტიკური ქმედებების ფარგლებში). კარგად დაგეგმილი კვლევა ასევე გვეხმარება შესაბამისი შემთხვევების - «კაზუსების»

შერჩევაში სამართლებრივი ქმედებებისათვის.

3. მონიტორინგი ნაბიჯ-ნაბიჯ

ქმედებათა სტრატეგიული მიზნების მკაფიოდ განსაზღვრის, წინასწარი დიაგნოზის დასმის და ოპერატიული მიზნების ამორჩევის შემდეგ ჩვენ შეგვიძლია შევუდგეთ მონიტორინგის დაგეგმვას.

მონიტორინგის პროექტი, როგორც წესი, ითვალისწინებს რამდენიმე ერთმანეთთან დაკავშირებულ ეტაპს. როგორც სქემა 2-დან ჩანს, რამდენიმე მათგანი შეიძლება ერთმანეთს ფარავდეს ან ერთდროულად ტარდებოდეს.

3.1. კვლევითი ამოცანის ამორჩევა და ფორმულირება

კვლევითი ამოცანის ხასიათი დამოკიდებულია მიღებულ ოპერატიულ მიზანზე.

აუცილებელია იმ სფეროს განსაზღვრა, რომელსაც უნდა დავაკვირდეთ ინფორმაციის, ფაქტებისა და «კაზუსების» მისაღებად, რომელიც უზრუნველყოფს დასახული მიზნის მიღწევას. რამდენიმე შესაძლო ამოცანიდან, როგორც წესი,

ვირჩევთ ერთს. ამასთან ვსარგებლობთ იმავე კრიტერიუმებით, რითაც მიზნის ამორჩევისას.

როდესაც ვცდილობთ «გამოვასწოროთ მდგომარეობა რაიონულ სასამართლოებში ადამიანის უფლებების დაცვის შესახებ ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის შესრულების სფეროში», შეიძლება განსხვავებული ამოცანები დავისახოთ: განვსაზღვროთ, ძალიან ხომ არ იწელება საქმის მოსმენის ვადები;

თვალი მივადევნოთ, თუ რამდენად არის დამოუკიდებული სასამართლო წარმოება; შევამოწმოთ, იძლევა თუ არა შენობათა მდგომარეობა, ასევე მატერიალური და ფინანსური პირობები, რომლებშიც სასამართლოები მუშაობენ მოცემული სამართლებრივი ნორმის შესრულების საშუალებას ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლში გათვალისწინებული სტანდარტების შესაბამისად და ა.შ.

3.2. სამართლის ანალიზი

ანალიზი მოიცავს როგორც შიდასახელმწიფოებრივ, ასევე საერთაშორისო სამართალს და ტარდება მონიტორინგის განმავლობაში, ე.ი. შედეგების წარდგენის მომენტამდე.

სამართლის ანალიზის მიზანია გამოარკვიოს, თუ რამდენად შეესაბამება სინამდვილის მოცემული ფრაგმენტის მარეგულირებელი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა კონსტიტუციასა და საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, რომელსაც ჩვენი სახელმწიფოსათვის სავალდებულო ძალა აქვს. მისი დახმარებით ასევე შესაძლოა დადგინდეს, თუ რომელი სამართლებრივი ნორმები შეიძლება იყოს ადამიანის უფლებათა დარღვევების წყარო.

სამართლის ანალიზის ჩატარებისას ყოველთვის ვითვალისწინებთ სამართლის წყაროების კონსტიტუციით განსაზღვრულ იერარქიას. Aანალიზი სწორედ კონსტიტუციით იწყება. შემდეგ განიხილება საერთაშორისო ხელშეკრულებები,

საპარლამენტო კანონები, პრეზიდენტის ბრძანებულებები (თუ მას მათი გამოცემის უფლება აქვს), სახელმწიფოს ადმინისტრაციის დადგენილებები და განკარგულებები, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა სამართლებრივი აქტები, კანონქვემდებარე აქტები, შინაგანაწესი და შესაბამის დაწესებულებათა წესდებები (მაგ. ბავშვთა სახლები, სასამართლოები) და სხვა.

საერთაშორისო სამართლის განხილვისას აუცილებელია არა მარტო იმ ხელშეკრულებათა გაანალიზება, რომელთა დაცვა ივალდებულა ჩვენმა სახელმწიფომ, როდესაც მათი რატიფიცირება მოახდინა, არამედ ე.წ. რბილი სამართლის დოკუმენტებისაც, ე.ი. საერთაშორისო ორგანიზაციების რეკომენდაციების, რეზოლუციების, დეკლარაციების და ა.შ.

3.3. კონკრეტული პრობლემების განსაზღვრა ამორჩეული ამოცანის ფარგლებში

ყოველი ამოცანის ჩარჩოებში განვსაზღვრავთ მთელ რიგ უფრო დეტალურ პრობლემას. დაგეგმვის ამ ეტაპზე მოგვიწევს ჩვენი არჩევანის შემოფარგვლა რამდენიმე კონკრეტული პრობლემით.

თუ მიზნის - «გამოვასწოროთ მდგომარეობა რაიონულ სასამართლოებში ადამიანის უფლებების დაცვის შესახებ ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის შესრულების სფეროში» - რეალიზაციის თვალსაზრისით ჩვენს მიერ ამორჩეულია

ამოცანა - «შევამოწმოთ შენობათა მდგომარეობა, ასევე რაიონული სასამართლოების მატერიალური და ფინანსური პირობები» - მაშინ შეიძლება განვიხილოთ შემდეგ პრობლემები:

შენობების მდგომარეობის შემოწმების ფარგლებში: სასამართლოს შენობა,

სხდომათა დარბაზები, სამდივნო, დაპატიმრებულთა საკნები, არქივი,

მოსამართლეთა კაბინეტები და სხვა;

მატერიალური პირობების შემოწმების ფარგლებში: შენობათა გაწყობა ავეჯით, სასამართლოს დაცვა, პროფესიული ლიტერატურის და ბეჭდვითი სიტყვის ხელმისაწვდომობა, კომპიუტერიზაცია და სხვა;

ფინანსური პირობების შემოწმების ფარგლებში: მოსამართლეთა და სასამართლოს პერსონალის ხელფასები, ფინანსური საშუალებები ექსპერტიზისა და მთარგმნელთა მომსახურებისათვის და ა.შ.

3.4. კითხვები კონკრეტული პრობლემების მიხედვით

მონიტორინგის კონცეფციის შემუშავების ამ ეტაპზე გადავდივართ სამეთვალყურეოდ ამორჩეული პრობლემების შესახებ საკმაოდ დეტალურ კითხვებზე. მეთვალყურეობა დაგვეხმარება მათზე პასუხების პოვნაში. დასმულ კითხვებს შეიძლება ზუსტად შევურჩიოთ კვლევის მეთოდები, რაც აუცილებელი ინფორმაციის მიღებას უზრუნველყოფს. მეთოდების ამორჩევისას ასევე მოვამზადებთ აუცილებელ კვლევით ინტრუმენტებს.

პრობლემის ირგვლივ - სხდომათა დარბაზი - ასეთი კითხვები შეიძლება დავსვათ:

როგორია დარბაზის ზომები?

როგორია შენობის აკუსტიკა, განათება, ვენტილაცია, გაწყობა?

არის თუ არა ადგილი დამსწრეთათვის?

ხედავს თუ არა მოსამართლე თავისი ადგილიდან შემოსასვლელ კარს?

ესაზღვრება თუ არა სხდომის დარბაზს სათათბირო ოთახი?

არის თუ არა ტრიბუნა მოწმეთათვის?

სად იმყოფებიან გამოძახების მომლოდინე მოწმეები?

და სხვა.

3.5. კვლევის მეთოდებისა და მათი გამოყენების ფორმების შერჩევა,

ინსტრუმენტების მონტაჟი ინფორმაციის შესაგროვებლად

გამოყენებულ მეთოდთა გამა ძალიან მდიდარია. მონიტორინგის ჩატარებისას ვსარგებლობთ, კერძოდ, სოციალური კვლევის მეთოდებით, ასევე საგამოძიებო და კრიმინალისტიკური მეთოდებითაც კი. განსაკუთრებით სახიფათო პირობებში (მაგალითად, ტოტალიტარულ სახელმწიფოში მოქმედებისას ხელისუფალთა აკრძალვის მიუხედავად) გვიწევს იატაკქვეშა მეთოდების გამოყენება.

ყველა დასმულ კითხვაზე პასუხი უნდა ვეძებოთ რამდენიმე წყაროში და,

შეძლებისდაგვარად, განსხვავებული მეთოდიკის გამოყენებით. ჩვენ ვცდილობთ შევამოწმოთ ყველა ინფორმაცია, რათა უზრუნველვყოთ ჩვენი მუშაობის შედეგების მაქსიმალური უტყუარობა.

ინსტრუმენტების კვლევისათვის მომზადებისას ერთდროულად ვაყალიბებთ იმ მონაცემთა დამუშავების სისტემას, რომლებიც მიღებული იქნება მონიტორინგის მსვლელობისას, აგრეთვე შედეგების წარდგენის ფორმასაც.

3.6. მონიტორინგის ჩამტარებელი ჯგუფის შემადგენლობის წინასწარი დაგეგმვა,

ქმედებათა გრაფიკისა და ბიუჯეტის შედგენა

ჯგუფის შერჩევის კრიტერიუმები დამოკიდებულია დაგეგმილი მონიტორინგის ხასიათზე. მათ შორის უმნიშვნელოვანესს უეჭველად განეკუთვნება პროფესიული მომზადება, მონაწილეთა კვლევითი გამოცდილება, ზოგჯერ, ასევე, სქესი და ფსიქოლოგიური თავისებურებანი – ურთიერთობის უნარი ფსიქიურად დაავადებულებთან და დამნაშავეებთან (ყოველ შემთხვევაში, მათ წინაშე შიშის არქონა), გადაწყვეტილების მიღების, ჯგუფთან მუშაობის უნარი და სხვა.

მეთოდების, ინსტრუმენტების და შერჩევის პრინციპების განსაზღვრის დასრულების შემდეგ შეიძლება ჩავატაროთ ხარჯების წინასწარი შეფასება.

საჭიროა გავიაზროთ, თუ რამდენ ხანს გაგრძელდება მონიტორინგი, რამდენი ადამიანი იქნება დაკავებული, რა სახის აპარატურა დაგვჭირდება, რა თანხა დაიხარჯება ტრანსპორტისა და კავშირის საშუალებებზე და სხვა.

3.7. პილოტაჟური კვლევები, მიღებული ინფორმაციის წინასწარი დამუშავება

პილოტაჟური კვლევები უფლებას გვაძლევს პრაქტიკაში შევაფასოთ ინსტრუმენტებისა და არჩეული მეთოდიკის ეფექტურობა. ამასთან, თავს იჩენს სირთულეები, რომელთა წინასწარი განსაზღვრა შეუძლებელი იყო მომზადების პერიოდში, მოწმდება მონიტორინგის ხანგრძლივობის შესახებ ჩვენი გაანგარიშების რეალურობა და ამით, მისი ბიუჯეტისაც.

საჭიროა პილოტაჟური კვლევების განმავლობაში მიღებული მონაცემების შესწავლა მონიტორინგის შედეგების დამუშავების ჩვენს მიერ მიღებული სისტემის შემოწმების მიზნით. ასეთი საცდელი დამუშავება, არც თუ იშვიათად, აღმოაჩენს ხოლმე წინასწარ მომზადებული ინსტრუმენტების მინუსებს.

3.8. მონიტორინგის კონცეფციის კრიტიკული შეფასება და კორექტირება პილოტაჟური კვლევის შედეგების საფუძველზე

პილოტაჟური კვლევის შემდეგ იწყება მეთოდების, ინსტრუმენტებისა და მონაცემთა დამუშავების ხერხების კორექტირება. სხვაობა დაახლოებით გაანგარიშებებსა და ფაქტიურ მოთხონილებებს შორის (ვადები, ფინანსური სახსრები, პერსონალი) ზოგჯერ მნიშვნელოვანია. ასეთ შემთხვევაში აუცილებელია გრაფიკისა და ბიუჯეტის გადასინჯვა, ხოლო თუ ეს შეუძლებელია -

მონიტორინგის მასშტაბების შეცვლა.

3.9. ჯგუფის მომზადება მონიტორინგის ჩასატარებლად

მომზადებაში იგულისხმება: მონიტორინგის თემის გაცნობა, იმ კვლევის მეთოდებისა და ინსტრუმენტების დაუფლება, რომლითაც ჯგუფს მოუწევს სარგებლობა, ინფორმაციის შეკრებისა და დოკუმენტირების მეთოდების დაუფლება (რათა გარანტირებული იყოს მათი შეჯერება) და სხვა, ასევე მოცემულ თემატიკასთან დაკავშირებული კანონმდებლობის (კონსტიტუციისა და

საერთაშორისო ხელშეკრულებებიდან აღმასრულებელ აქტებამდე)

საგულდაგულო შესწავლა. საჭიროა, ასევე, ჯგუფს ვასწავლოთ არატიპობრივ სიტუაციებზე რეაგირება, რომელიც პრაქტიკულად ყველა მონიტორინგის დროს იჩენს თავს.

ჯგუფის ყველა წევრს მთლიანობაში უნდა ესმოდეს ამოცანები და მონიტორინგის ჩატარების მეთოდები, ისევე როგორც მონაცემთა დამუშავების გათვალისწინებული ფორმები. ამგვარი ცოდნის გარეშე მონიტორინგის მონაწილე ვერ მოახერხებს იმ ცნობების მოპოვებას, რომელსაც შეიძლება ჰქონდეს პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა დასახული მიზნის მისაღწევად.

3.10. კვლევის ჩატარება

კვლევის მსვლელობისას აუცილებელია დავიცვათ შემდეგი პრინციპები:

?გულმოდგინედ გამოვაცალკევოთ ფაქტები მოსაზრებებისა და ჰიპოთეზებისაგან;

?ვიყოთ მაქსიმალურად ობიექტურნი;

?თავი ავარიდოთ სიტუაციაზე ემოციურ რეაგირებას, ნუ მოვარგებთ სინამდვილის თანდათან გამოკვეთილ სახეს წინასწარ მოცემულ წარმოდგენებს;

?ნუ შევპირდებით დახმარებას კერძო პრობლემათა მოგვარებაში ცალკეულ პირებს, რომლებთან შეხვედრაც მოგვიწევს მონიტორინგის დროს.

კვლევის ჩატარება ზოგჯერ დაკავშირებულია ეთიკურ დილემებთან.

მონიტორინგის ჩამტარებელი ხშირად ხვდება გაუთვალისწინებელ, არატიპობრივ სიტუაციაში. საჭიროა ჯგუფის მუშაობის ისეთი ორგანიზება, რომ მის წევრებს შეეძლოთ ერთმანეთთან კონსულტაცია და ურთიერთდახმარების გაწევა.

3.11. კვლევის შედეგების დამუშავება

მიღებული შედეგების დამუშავების ფორმა დამოკიდებულია კვლევის მეთოდებზე. თუ მონაცემთა შესაკრებად გამოიყენება სოციალურ მეცნიერებათა მეთოდები, მაშინ მათი დამუშავებაც უნდა შეესაბამებოდეს ამ სფეროში მოქმედ სტანდარტებს. მონიტორინგის მსვლელობისას მიღებული ინფორმაცია უნდა შედარდეს სხვა წყაროებიდან მიღებულ მონაცემებს (სამეცნიერო კვლევის

შედეგებს, სხვადასხვაგვარ სტატისტიკას და ანგარიშებს, საერთაშორისო ორგანიზაციებისადმი წარდგენილ სამთავრობო მოხსენებებს, პარლამენტისა და მინისტრების ანგარიშებს და სხვა).

თუ მიღებული მასალა ეხება კონკრეტულ შემთხვევებს, ,,კაზუსებს», რომელთა გამოყენებაც ჩვენ გვინდა, ვთქვათ, სტრატეგიულ დავებში, ის დამუშავებული უნდა იყოს საპროცესო დოკუმენტაციის მოთხოვნების შესაბამისად.

3.12. ანგარიშის შედგენა

შედეგების წარდგენის ფორმა დამოკიდებულია ადრესატზე. ანგარიში,

რომელიც გაეროს კომიტეტებისათვისაა განკუთვნილი ანდა სპეციალური მომხსენებლებისათვის, რომლებიც გაეროს თემატური და რეგიონალური პროცედურების ჩარჩოებში მოქმედებენ, სხვაგვარად ფორმდება, ვიდრე ის დოკუმენტი, რომელიც მიმართულია მთავრობის, პარლამენტის, დაბოლოს,

ჟურნალისტებისადმი, საჯარო დისკუსიის აღძვრის მიზნით.

დამოუკიდებლად იმისა, თუ ვისადმია მიმართული ანგარიში, მასში მოთავსებული მონაცემები გულმოდგინედ უნდა შემოწმდეს. ერთ არასწორ ნაბიჯს,

ერთ შეცდომას შეუძლია ეჭვქვეშ დააყენოს მთელი ანგარიშის უტყუარობა,

ჩატარებული კვლევის კეთილსინდისიერება და შედეგად - ჩვენი ორგანიზაციის ავტორიტეტი. მხედველობაში უნდა გვქონდეს, რომ დაწესებულებათა ხელმძღვანელები, ვისაც მათი შეცდომების დემონსტრირებას მოვუწყობთ,

შეიძლება შეეცადონ ჩვენი ანგარიშის დისკრედიტირებას, მისი არაობიექტურობის ჩვენებით, ან უზუსტობათა აღმოჩენით, რაც ჩვენს, როგორც მკვლევართა კომპრომეტირებას მოახდენს.

3.13. საზოგადოებრივი, პოლიტიკური და სამართლებრივი ქმედებების სტრატეგიისა და ტაქტიკის დეტალური შემუშავება

ამ ეტაპზე, ზოგჯერ კი უფრო ადრეც - მონაცემთა დამუშავების დროს, შეიძლება შევუდგეთ იმ საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ და სამართლებრივ ქმედებათა უფრო დეტალურ დაგეგმვას, რომელიც სასურველ ცვლილებამდე მიგვიყვანს.

შეიძლება დავინტერესდეთ ადამიანის უფლებათა დარღვევების კონკრეტული მაგალითებით, შერჩეული ინდივიდუალური შემთხვევებით, დავიწყოთ მიმოწერა

ხელისუფლების ორგანოებთან, აღვძრათ სასამართლო პროცესები და სხვა,

განსახილველი პრობლემის დოკუმენტირების მიზნით.

Aუცილებელია, ასევე, მოვამზადოთ ანგარიშის გავრცელების სტრატეგია, რათა ის სერიოზულად დაგვეხმაროს სხვა ქმედებებისას (ანგარიშის დაგზავნა პოლიტიკოსებისათვის ქვეყნის შიგნით და საზღვარგარეთ, შედეგების წარდგენა პრეს-კონფერენციებზე და ა.შ.).

მონიტორინგის დაგეგმვისას არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ დროისა და ენერგიის მეტი ნაწილი უნდა მოვახმაროთ მონიტორინგის მომზადებას. როგორც წესი,

მონიტორინგი რამდენიმე კვირის განმავლობაში მიმდინარეობს, ხოლო მომზადება შეიძლება რამდენიმე თვე გაგრძელდეს. მონაცემთა დამუშავებისა და ანგარიშის მომზადების ეტაპი ხშირად უფრო ხანგრძლივია, ვიდრე თავად კვლევა. მთელი ამ დროის განმავლობაში, მუშაობის ყველა ეტაპზე უნდა გვახსოვდეს დასახული მიზანი, რომლის მიღწევაშიც უნდა დაგვეხმაროს მონიტორინგი.

4. მონიტორინგის კონცეფცია

წარმოვიდგინოთ, რომ ნათლად ჩამოყალიბებული სტრატეგიული მიზანი გვაქვს.

ცნობილია ისიც, თუ რა სახის ოპერატიული ღონისძიებები უნდა განვახორციელოთ (ერთდროულად ან თანმიმდევრობით) ამ მიზნის მისაღწევად.

ასევე, წინასწარ არის ამორჩეული ოპერატიული მიზნების რეალიზებისათვის აუცილებელი საზოგადოებრივი ან პოლიტიკური ქმედებები. ასეთი ღონისძიების ჩატარება მოითხოვს კონკრეტულ ცოდნასა და ინფორმაციას, ასევე იმ საზოგადოებრივი ვითარების გააზრებას, რომელიც, ჩვენი აზრით ტრანსფორმაციას ექვემდებარება. აი, სწორედ აქ არის აუცილებელი მონიტორინგი. მონიტორინგის კონცეფციის შექმნისას საჭიროა ჩამოვაყალიბოთ კვლევითი ამოცანები და შემდგომ ვაწარმოოთ უფრო დეტალური დამუშავება,

გამოვყოთ კვლევითი პრობლემები და მოვახდინოთ იმ კითხვების დეტალური ფორმულირება, რომლებზეც უნდა გავცეთ პასუხი შემდგომი კვლევის პროცესში.

4.1. კვლევითი ამოცანის განსაზღვრა და შერჩევა

თუ ვითარების წინასწარი ანალიზი გვაჩვენებს, რომ მიზნის მისაღწევად აუცილებელია მონიტორინგი, უნდა დაიგეგმოს თუ კერძოდ რა უნდა გამოვიკვლიოთ, რა სახის ინფორმაცია დაგვჭირდება და რა უნდა იყოს სამართლებრივი, პოლიტიკური ან საზოგადოებრივი ქმედებების ამოსავალი წერტილი.

ჩვენი აზრით, საკვლევი ამოცანა მონიტორინგის თემაა და რეალობის იმ ფრაგმენტის განსაზღვრა, რომლის შესწავლასაც ვაპირებთ.

4.1.1. ოპერატიული მიზნებისა და კვლევითი ამოცანების მაგალითები ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მიხედვით

კვლევითი ამოცანა, როგორც წესი მჭიდროდ არის დაკავშირებული ოპერატიულ მიზანთან. თუმცა, ,,პოლიციის” მაგალითისაგან განსხვავებით, სადაც ოპერატიული მიზანი ფორმულირებულია როგორც ,,ადამიანის უფლებათა დაცვის გარანტია პოლიციის მიერ დაკავების შემთხვევაში”, ფორმულირებები ყოველთვის არაა ყოვლისმომცველი. მონიტორინგის ამოცანა კი ჟღერს ასე – ,,პოლიციელთა ქმედებების თვალყურის დევნება დაკავების დროს”.

წარმოვიდგინოთ, რომ ჩვენმა ორგანიზაციამ დაისახა სტრატეგიული მიზანი:

გამოასწოროს მდგომარეობა რაიონულ სასამართლოებში ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის შესაბამისად.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლი საკმაოდ მოცულობითია. ის მოიცავს სხვადასხვა საკითხებს, რომლებიც ეხება არა მხოლოდ სასამართლოებს, არამედ პოლიციასა და სხვა სახელმწიფო დაწესებულებებს. მონიტორინგის განსახორციელებლად ოპერატიული მიზნებისა და კვლევითი ამოცანების დასახვისას მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებების გაცნობა. იმ საკითხთა წრე,

რომლებსაც ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებები ეხება საკმაოდ ფართოა. აქ განიხილება მრავალრიცხოვანი საინტერესო პრობლემა, რომელიც კონვენციის მოცემულ მუხლს ეხება. მათ საფუძველზე შესაძლებელია დავგეგმოთ ე.წ. ,,მცირე ნაბიჯები”, რომლებიც ხელს შეუწყობს სამართლიანი სასამართლო გადაწყვეტილების გამოტანის უზრუნველყოფას მე-6 მუხლის შესაბამისად.

სამართლიანი სასამართლო გარჩევის უზრუნველსაყოფად მიმართულ ქმედებათა ოპერატიული მიზნები შესაძლებელია შემდეგნაირად წარმოვიდგინოთ:

სოციალური უმცირესობების დისკრიმინაციის აღკვეთა სამართლიანი სასამართლო გარჩევის უფლების განხორციელებისას;

სასამართლოების დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა;

სასამართლოების მიუკერძოებლობის პრინციპის უზრუნველყოფა;

ღია სასამართლო პროცესის შეზღუდვის დაშვება მხოლოდ მე-6 მუხლით გათვალისწინებული მოსაზრებებით;

ბრალდებულის უფლების უზრუნველყოფა სასამართლო დაცვაზე;

და ა.შ.

ყოველი ზემოთ აღნიშნული ოპერატიული მიზნის რეალიზება კეთილსინდისიერ მონიტორინგს მოითხოვს. როგორ შევარჩიოთ კვლევითი ამოცანები? მე-6

მუხლისა და ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებების ანალიზი წარმოგვიჩენს მთელ რიგ პოტენციურ ამოცანას მონიტორინგისათვის.

ამოვარჩიოთ ერთი ან რამდენიმე მათგანი, რომელიც ჩვენი ოპერატიული მიზნებისათვის და სამომავლო მოქმედების სტრატეგიისათვის უფრო მეტადაა შესაფერისი.

მუხლი 6

1. სამოქალაქო უფლებებისა და მოვალეობების ან ნებისმიერი სისხლის სამართლებრივი ბრალდების განსაზღვრისას ყველას აქვს უფლება მისი საქმის სამართლიან და საჯარო მოსმენაზე კანონის მიერ შექმნილი დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ დროის განსაზღვრულ ვადაში. განაჩენი გამოცხადდება საჯაროდ, მაგრამ პრესა და საზოგადოება შეიძლება არ ესწრებოდეს მთელ სასამართლო პროცესს ან მის ნაწილს, დემოკრატიულ სახელმწიფოში ზნეობის, საზოგადოებრივი წესრიგის ან სახელმწიფო უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, ან როდესაც ამას მოითხოვს არასრულწლოვანთა ინტერესები ან მხარეთა პირადი ცხოვრების დაცვა, ან მაშინ,

როდესაც სასამართლოს აზრით განსაკუთრებულ გარემოებებში ეს უკიდურესად აუცილებელია, რადგან საჯაროობამ შეიძლება ზიანი მიაყენოს მართლმსაჯულების ინტერესებს.

2. თითოეული პირი, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, მიიჩნევა უდანაშაულოდ, სანამ მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონის შესაბამისად.

3. ყველას, ვისაც ბრალი ედება სისხლის სამართლის დანაშაულში აქვს უფლებათა შემდეგი მინიმუმი:

ა) მისთვის გასაგებ ენაზე სასწრაფო წესით და დაწვრილებით შეატყობინონ მის წინააღმდეგ წაყენებული ბრალდების ხასიათი და საფუძველი;

ბ) მიეცეს საკმარისი დრო და საშუალებები დაცვისათვის მოსამზადებლად;

გ) დაიცვას თავი პირადად ან მის მიერ არჩეული დამცველის დახმარების მეშვეობით, ან თუკი მას არა აქვს საკმარისი სახსრები მისი სამართლებრივი დახმარების ასანაზღაურებლად, როცა მართლმსაჯულების ინტერესები ამას მოითხოვს, დახმარება მას უსასყიდლოდ გაეწევა;

დ) დაკითხოს მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი მოწმეები, ან ჰქონდეს იმის უფლება, რომ ეს მოწმეები იყვნენ დაკითხულნი და ჰქონდეს თავის მოწმეთა გამოძახებისა და დაკითხვის უფლება იმავე პირობებით, რომლებიც გამოიყენება მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი მოწმეების მიმართ;

ე) ისარგებლოს თარჯიმნის უფასო დახმარებით, თუკი მას არ ესმის სამართალწარმოების ენა.

აი, რამდენიმე კვლევითი ამოცანა, რომელიც უშუალოდ გამომდინარეობს მე-6

მუხლიდან, თუმცა არ ამოწურავს მის მიერ მოცულ პრობლემატიკაზე დაკვირვების ყველა საშუალებას.

კონვენციის მე-6 მუხლის პუქტი 1. ეხება როგორც სამოქალაქო, ისე სისხლის სამართლის საქმეებს:

ა) ,,თითოეულს აქვს უფლება...” – კანონისა და სასამართლო პრაქტიკის დონეზე გამოვარკვიოთ ხომ არ არის განსხვავება მე-6 მუხლით გათვალისწინებულ საპროცესო უფლებებში ცალკეულ სოციალური ჯგუფების წევრებს შორის, როგორიცაა: უცხოელები, რეციდივისტები, ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობები, ღარიბები, ,,განკიცხულთა” ჯგუფები (ბომჟები,

ნარკომანები, ფსიქიური ავადმყოფები და სხვა). პირველ ყოვლისა კი გამოვარკვიოთ, ხომ არ უსპობს კანონი და არსებული პრაქტიკა ზოგიერთ პირს შესაძლებლობას ისარგებლოს სამართლიანი სასამართლო გარჩევის უფლებით.

ბ) ,,საქმის სამართლიანი გარჩევა” – გამოვარკვიოთ, დაცულია თუ არა სამართლიანი სასამართლო გარჩევის კრიტერიუმები სამოქალაქო და სისხლის სამართლის პროცესებში (სასამართლოში მონაწილე მხარეების ,,თანაბარი შესაძლებლობების” პრინციპი, პროცესის შეჯიბრებითობა და სხვა).

გ) ,,საქმის გარჩევის საჯაროობა” – გამოვარკვიოთ, საზოგადოებისა და პრესის არდაშვება სასამართლო გარჩევაზე გამომდინარეობს თუ არა ყოველთვის მე-6

მუხლით გათვალისწინებული ვითარებებიდან (დემოკრატიულ სახელმწიფოში ზნეობის, საზოგადოებრივი წესრიგის ან სახელმწიფო უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, ან როდესაც ამას მოითხოვს არასრულწლოვანთა ინტერესები ან მხარეთა პირადი ცხოვრების დაცვა, ან მაშინ, როდესაც სასამართლოს აზრით განსაკუთრებულ გარემოებებში ეს უკიდურესად აუცილებელია, რადგან საჯაროობამ შეიძლება ზიანი მიაყენოს მართლმსაჯულების ინტერესებს), ანუ წარმოადგენს აუცილებელობას. ასევე შევამოწმოთ, ყოველთვის ცხადდება თუ არა ასეთ შემთხვევებში სასამართლო გადაწყვეტილება საჯაროდ.

დ) ,,სასამართლო გარჩევის გონივრული ვადები” – გამოვარკვიოთ, ტარდება თუ არა სასამართლო პროცესები გონივრულ ვადებში. ამავდროულად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებებში სამოქალაქო და სისხლის სამართლის საქმეებისათვის ,,გონივრული ვადების”

სხვადასხვა სტანდარტებია გათვალისწინებული. სისხლის სამართლის პროცესებში მსჯავრდებულებისათვის ბადრაგის მეთვალყურეობის ქვეშ ყოფნის აუცილებლობა ამწვავებს ,,გონივრული ვადების” კრიტერიუმებს. საინტერესო პრობლემაა, აგრეთვე, ფსიქიურ ავადმყოფთა ქმედუუნაროდ აღიარების საქმეები.

სამოქალაქო საქმეებზე თვალყურის დევნებისას აუცილებლად უნდა მიექცეს ყურადღება სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულების ვადებს, რადგანაც ამ შემთხვევაში ,,გონივრული ვადების” ცნება ეხება აღსრულების ვადას და არა გადაწყვეტილების გამოტანის ვადას.

ე) ,,დამოუკიდებელი” – გამოვარკვიოთ, დაცულია თუ არა სასამართლოების მიერ დამოუკიდებლობის პრინციპი. ამოცანის ამგვარი ფორმულირებისას ჩვენ მოგვიწევს შემოწმება, ხომ არ არის სასამართლო დამოკიდებული სახელმწიფო ადმინისტრაციაზე, შეუძლია თუ არა აღმასრულებელ ხელისუფლებას სასამართლოზე ზეწოლა და ცნობილია თუ არა ასეთი შემთხვევები.

ვ) ,,მიუკერძოებელი” – როგორ ხდება სასამართლოების მიუკერძოებლობის უზრუნველყოფა (ხომ არ არის ოჯახური ან პირადი კავშირის შემთხვევები

მოსამართლეებსა და ადვოკატებს, პროკურორებს, პროცესში მონაწილე მხარეებს შორის, მაფიასთან კონტაქტი, შანტაჟი და ა.შ.).

ზ) ,,სასამართლო(...) შექმნილი კანონის საფუძველზე” – გამოვარკვიოთ,

პასუხობს თუ არა სასამართლოს კრიტერიუმებს (ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებების მიხედვით) ყველა დაწესებულება, რომელსაც გამოაქვს გადაწყვეტილება სამოქალაქო უფლებებთან და მოვალეობებთან დაკავშირებულ საკითხებზე, ასევე დანაშაულის შემცველ საქმეებთან დაკავშირებით. შევამოწმოთ,

შექმნილია თუ არა ყველა სასამართლო კანონის საფუძველზე. მათ მიეკუთვნება,

მაგალითად, კოლეგიები წვრილი სამართალდარღვევების შესახებ, სადამსჯელო-

დისციპლინარული სასამართლო არმიაში, კორპორაციული სასამართლოები (ექიმთა, ადვოკატთა, მოსამართლეთა), სადამსჯელო სისტემები დახურული ტიპის დაწესებულებებში (ფსიქიატრიული საავადმყოფო, გამოსწორებითი კოლონია) და ა.შ.

კონვენციის მე6 მუხლის 2 და 3 პუნქტები ეხება იმ ადამიანთა უფლებებს,

რომელთაც ბრალად ედებათ დანაშაულის ჩადენა.

თ) ,,თითოეული ბრალდებული მიიჩნევა უდანაშაულოდ, სანამ მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონის შესაბამისად”. გამოვარკვიოთ დაპატიმრების მართლზომიერება (მოხდა თუ არა დაპატიმრება კანონის შესაბამისად, თუ ის გამოყენებულია დამსჯელი ღონისძიების სახით, როგორ ექცევიან პატიმარს, რომელიც ამ პუნქტის მიხედვით უდანაშაულოდ ითვლება).

ი) გამოვარკვიოთ, იღებს თუ არა ბრალდებული ინფორმაციას - ,,დაუყოვნებლივ -

- ,,დაწვრილებით”

- ,,მისთვის გასაგებ ენაზე”

- ,,ბრალდების საფუძვლის შესახებ” (რა ქმედებისათვის წარედგინა ბრალდება)

კ) გამოვარკვიოთ, ეძლევა თუ არა ბრალდებულს ,,საკმაო დრო და შესაძლებლობა დაცვისათვის მოსამზადებლად” (სამუშაო ადგილი დაცვისათვის მოსამზადებლად, საქმის მასალებისა და იურიდიული ლიტერატურის ხელმისაწვდომობა, იურისტებთან კონტაქტი, მოწმეთა დადგენისა და გამოძახებისათვის შუამდგომლობების აღძვრის შესაძლებლობა, ექსპერტის

დანიშნის თხოვნა, ექსპერტიზის ხარჯების ანაზღაურება და ექსპერტის შერჩევა და ა.შ.)

ლ) გამოვარკვიოთ, რამდენად არის დაცული ბრალდებულის უფლება დაცვაზე - ,,პირადად”

- ,,მის მიერ არჩეული დამცველის მეშვეობით”

- ,,დანიშნული დამცველის მეშვეობით” (რამდენად არადამაკმაყოფილებელი უნდა იყოს ბრალდებულის მატერიალური მდგომარეობა, რომ მას სჭირდებოდეს დანიშნული დამცველი, მატერიალური მდგომარეობის შეფასების პროცედურა; დანიშნული დამცველის მუშაობის ხარისხი).

მ) გამოვარკვიოთ, რამდენადაა დაცული ბრალდებულის უფლება ,,დაკითხოს მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი მოწმეები, ან ჰქონდეს იმის უფლება, რომ ეს მოწმეები იყვნენ დაკითხულნი და ჰქონდეს თავის მოწმეთა გამოძახებისა და დაკითხვის უფლება იმავე პირობებით, რომლებიც გამოიყენება მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი მოწმეების მიმართ”;

ნ) გამოვარკვიოთ, რამდენადაა დაცული ბრალდებულის უფლება ,,ისაგებლოს თარჯიმნის უფასო დახმარებით” (უცხოელები, ეროვნულ უმცირესობათა წევრები და სხვა)

4.2. კვლევითი პრობლემების განსაზღვრა არჩეული კვლევითი ამოცანის ფარგლებში

კვლევითი პრობლემების გამოყოფა ადრე ფორმულირებული ამოცანის ფარგლებში ჩვენს სამუშაოს უფრო ზუსტსა და მიზანმიმართულს გახდის. ხშირად,

ერთი რომელიმე უფლების დაცვის მდგომარეობის შემოწმება დაკავშირებულია რამდენიმე სახელმწიფო დაწესებულების მოღვაწეობასთან, ანდა, ამა თუ იმ ჯგუფის ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს მოიცავს.

კვლევითი პრობლემა – კვლევის დავიწროვებული სფეროა

მონიტორინგისათვის არჩეული კვლევითი ამოცანის ფარგლებში.

ამ ეტაპზე, ჩვენ ხშირად ვამბობთ უარს ყოვლისმომცველი პრობლემების კვლევაზე ერთი ან რამდენიმე სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი პრობლემის სასარგებლოდ. მე-3 მუხლის მაგალითზე (წამება და სხვა არაადამიანური ან

ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელი) ჩანს თუ სახელმწიფო დაწესებულებების რამდენად დიდ რიცხვს შეიძლება შეეხოს ადამიანის ერთი რომელიმე უფლების დაცვა. კონცეფციის მომზადებისას (რომელიც ზღუდავს მონიტორინგის საგანს) მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, თუ რომელი პრობლემების თვალყურის დევნებაა აუცილებელი და შესაძლებელი ჩვენს პირობებში. თითოეულ პრობლემას შესაძლებელია ცალკე გამოკვლევა მიეძღვნას. ჩვენს სტრატეგიაზეა დამოკიდებული თუ რა გზით წავალთ: ავირჩევთ ერთ პრობლემას (მაგალითად, მე-3 მუხლის შემთხვევაში – ერთ დაწესებულებას)

და მას ღრმად შევისწავლით, თუ მონიტორინგის საშუალებით რამდენიმე პრობლემას მოვიცავთ, მაგრამ ამას უფრო ზედაპირულად გავაკეთებთ.

4.3. კვლევითი კითხვების განსაზღვრა ცალკეული

პრობლემების მიხედვით

ამ ეტაპზე ხდება კითხვების დაწვრილებითი ფორმულირება, რომელთა საფუძველზეც ვახდენთ კვლევითი ინსტრუმენტების მონტაჟს და ხარისხიანი და რაოდენობრივი ინფორმაციის მოწესრიგებულ შეკრებას. მნიშვნელოვანია, რომ ამ ეტაპზე კითხვებს საკუთარ თავს ვუსვამთ და არა ჩვენს მომავალ თანამოსაუბრეებს კვლევის პროცესში.

კვლევითი კითხვები მოცემული პრობლემის მაჩვენებლების ენაზე გადაყვანის საშუალებას იძლევა.

ჩვენს მიერ დასმული შეკითხვები კვლევითი პრობლემის სრულყოფილ სურათს უნდა იძლეოდეს. ეს შეკითხვები არ არის შერჩეული შემთხვევით. ყოველ კითხვას უშუალო კავშირი უნდა ჰქონდეს პრობლემის არსთან, ხოლო პასუხები კვლევით ამოცანასთან დაკავშირებული ახალი ფასეული ინფორმაციის წყარო ხდება.

ავიღოთ, მაგალითად მონიტორინგი თემაზე ,,ადამიანთა თანასწორობა კანონის წინაშე” და კვლევითი პრობლემა: ,,სასამართლოთა მიუკეძოებლობა”. ამ შემთხვევაში შეკითხვა ,,რამდენი მოსამართლეა კორუმპირებული” არ არის სწორად დასმული კვლევითი კითხვა. ჯერ ერთი, ნებისმიერ ქვეყანაში შეუძლებელია ზუსტი რიცხვის მიღება (კორუფციის განსაზღვრა მხოლოდ ხარისხობრივად არის შესაძლებელი, მისი რაოდენობა კი არ ექვემდებარება ზუსტ აღრიცხვას). მეორე, შეკითხვიდან არ ჩანს, თუ რას

ვგულისხმობთ ,,კორუმპირებულობაში”. რამდენჯერ უნდა აიღოს ქრთამი, ან რა ღირებულების ნივთები უნდა აიღოს მოსამართლემ, რომ კორუმპირებულთა კატეგორიაში აღმოჩნდეს? როგორ დავამტკიცოთ ეს? მესამე, რომც დავუშვათ,

რომ ამ შეკითხვაზე შესაძლებელია მეტ-ნაკლებად სარწმუნო პასუხის მიღება,

მოსამართლეთა მიუკერძოებლობის შესახებ არსებულ ინფორმაციას ის სერიოზულს ვერაფერს შემატებს. თუკი მაინც დავინტერესდით კორუფციით,

თუმცა, უნდა ითქვას, რომ სტრატეგიისა და წარმატებული ცვლილებების მოხდენის შესაძლებლობის თვალსაზრისით ეს არ არის საუკეთესო თემა (ძნელი იქნება მხარდამჭერთა პოვნა მოსამართლეთა შორის), ღირს რომ მისი გამომწვევი მიზეზები გამოვიკვლიოთ. რამდენად არის დაშვებული ან წახალისებული კორუფცია მოქმედი სამართლის და კანონქვემდებარე აქტების მიხედვით? კორუფციის მთავარი მიზეზი ხშირად დაწესებულების ფუნქციონირების ფორმასა და მის სტრუქტურებში ძევს. კორუფციის დონე სახელმწიფო ადმინისტრაციაში პირველ ყოვლისა იმაზეა დამოკიდებული, თუ გადაწყვეტილებათა რა რაოდენობაა კონკრეტული ჩინოვნიკების კომპეტენციაში და როგორია მისი ფინანსური შედეგები (მაგალითად: ყველა სახის კონცესია სამეურნეო მოღვაწეობაზე, როგორც წესი კრიმინოგენულია).

მონიტორინგის კონცეფციის შემუშავებისას მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ინფორმაციის მიღების მეთოდები. კვლევითი ამოცანის ფორმულირებისას უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, თუ როგორ მივიღებთ საჭირო ინფორმაციას და შევძლებთ თუ არა მის შემოწმებას. თუ არ არსებობს ზოგ კვლევით საკითხზე პასუხის მიღების რეალური შესაძლებლობა, სჯობს უარი ვთქვათ მათზე და ვეძებოთ სხვა მაჩვენებლები ჩვენთვის საინტერესო მოვლენის შესახებ.

მონიტორინგის კონცეფციის შემუშავებისას, სხვა მეცნიერებების მსგავსად,

შესაძლებელია წინასწარი ჰიპოთეზების ფორმულირება ადამიანის უფლებათა დარღვევის თემაზე არჩეულ სფეროში. შემდგომში ისინი უნდა გადამოწმდეს ჩვენი გამოკვლევის შედეგების დახმარებით და ან დავამტკიცებთ მათ, ან უარვყოფთ.

ამასთან, მონიტორინგის მიზანი არ უნდა იყოს მოცემული თეზისის დადასტურება.

ჩვენმა გამოკვლევებმა შეიძლება გამოავლინოს ადამიანის უფლებათა დაცვის უკეთესი საშუალებები, ვიდრე ამას ჰიპოთეზა ითვალისწინებდა.

5. სამართლებრივი ანალიზი მონიტორინგის

საჭიროებისათვის

პროფესიული მონიტორინგის ჩატარება შეუძლებელია სამართლებრივი რეგულირების ყველა დონეზე იმ ნორმების ღრმა გააზრების გარეშეE, რომელიც სოციალური რეალობის ამ ფრაგმენტს ეხება. მონიტორინგის ჩასატარებლად საჭირო კანონმდებლობის ანალიზი მისი კონცეფციის შემუშავების პარალელურად იწყება და გრძელდება ანგარიშის შედგენის დასრულებამდე.

ხშირად, უკვე კვლევის პროცესში ვეცნობით დაბალი დონის ახალ სამართლებრივ აქტებს (წესდებები, შინაგანაწესები და ა.შ.), რომელთა შესწავლა გზადაგზა გვიწევს. ზოგიერთი ნორმა კვლევის პროცესში იცვლება (განსაკუთრებით იმ ქვეყნებში, სადაც სახელმწიფო წყობის ტრანსფორმაცია ხდება). ამგვარ ცვლილებებს თვალყური უნდა ვადევნოთ და მათზე რეაგირება მოვახდინოთ.

ამავე პერიოდში, შესაძლებელია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლომ, საკონსტიტუციო სასამართლომ და ა.შ. მიიღონ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები.

მონიტორინგის ჩატარების უზრუნველსაყოფად სამართლებრივი ანალიზის ფარგლებში ვატარებთ:

?ადამიანის უფლებათა დაცვის სტანდარტების შედარებას საერთაშორისო და შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის მიხედვით: მას შემდეგ რაც დავადგენთ თუ როგორ ხდება საერთაშორისო სამართლის მიხედვით ადამიანის უფლებათა დაცვა მონიტორინგით განსაზღვრულ სფეროში, აუცილებელია შევამოწმოთ,

შეესაბამება თუ არა შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის ნორმები იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, რომელთაც კანონის ძალა აქვთ მოცემულ ქვეყანაში. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი არ იძლევა საერთაშორისო სამართალზე ნაკლებ გარანტიებს. პირიქით, მან შეიძლება მეტი გარანტიებიც მოგვცეს. ასეთი ანალიზი, არსებითად,

მონიტორინგის ნაწილია, ვინაიდან ამ სფეროში ადამიანის უფლებათა დარღვევებზე თვალყურის დევნება იმ სამართლებრივი ნორმების გამოვლენით იწყება, რომლებიც თავად არღვევს, ან უშვებს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების სისტემატურ დარღვევებს.

?განსაზღვრას - არის თუ არა შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი ერთიანი;

დამყარებულია თუ არა დაბალი რანგის ნორმატიული აქტები იმ დებულებებზე,

რომლებიც მაღალი რანგის კანონმდებლობითაა მიღებული: საერთაშორისო და შიდასახელმწიფოებრივი სტანდარტების შედარების შემდეგ გადავდივართ

შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის ანალიზზე. სხვადასხვა რანგის სამართლებრივი აქტების შესაბამისობის კვლევისას ხშირად აღმოჩნდება, რომ რაც უფრო დაბალი რანგისაა აქტი, მით უფრო დაშორებულია ის ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო სტანდარტებისაგან. ასევე ვამოწმებთ დაბალი რანგის სამართლებრივი აქტების კონსტიტუციასთან შესაბამისობას – ადამიანის ცხოვრების რა ფრაგმენტებს არეგულირებს ის და რა ხარისხით. ვამოწმებთ მის შესაბამისობას კანონთან – არეგულირებს თუ არა ის კანონით განსაზღვრულ საკითხებს და ხომ არ სცილდება კანონის ჩარჩოებს.

?ჩვენთვის საინტერესო სფეროში ადამიანის უფლებათა დაცვის სტანდარტების დეტალურ აღწერას: მონიტორინგის კონცეფციის მკაფიოდ შესამუშავებლად აუცილებელია ჩვენთვის საინტერესო სფეროში მოქმედი სამართლებრივი სტანდარტების კარგი ცოდნა. ამ საკითხებში ორიენტირება დაგვჭირდება, ასევე,

მონიტორინგის ფარგლებში კვლევის ტაქტიკის დასაგეგმად. საკანონმდებლო სტანდარტები განსაზღვრულია საერთაშორისო (დაცვის მინიმალური სტანდარტი)

და შიდასახელმწიფოებრივი სამართლით, რომელსაც შეუძლია გააფართოოს აღნიშნული საერთაშორისო სტანდარტი.

5.1. სამართლებრივი ანალიზის მიზნები

5.1.1. მონიტორინგის კონცეფციის შემუშავება

სოციალური სინამდვილის ჩვენთვის საინტერესო ფრაგმენტში მოქმედი სამართლებრივი ნორმების ცოდნა საშუალება გვაძლევს მოქმედების ოპერატიული მიზნების და კვლევითი ამოცანების შეგნებული არჩევანი გავაკეთოთ და, ბოლოს, ზუსტად დავგეგმოთ მონიტორინგის ცალკეული ეტაპები.

სამართლებრივი ნორმების დაუფლების გარეშე შეუძლებელია კვლევითი პრობლემებისა და ამოცანების პროფესიული ფორმულირება. კვლევების ჩატარების ტაქტიკა და ინფორმაციის შეგროვების მეთოდების შერჩევა დამოკიდებულია აგრეთვე იმაზე, თუ რეალობის მოცემულ ფრაგმენტში რა არის დაშვებული კანონით და რა იკრძალება.

5.1.2. კვლევის მომზადება და ჩატარება მონიტორინგის ფარგლებში

დახურული ტიპის დაწესებულებების და ადამიანის უფლებათა თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი სხვა დაწესებულებების მონიტორინგის კონცეფციის შემუშავებისას უნდა გავეცნოთ ამ დაწესებულებებში მოქმედ შინაგანაწესს და გამოვარკვიოთ რა სახის დოკუმენტაცია უნდა აწარმოონ აქ შიდა მოთხოვნებისა და ანგარიშგებისათვის (მაგალითად: სხვადასხვა ანგარიშები, უწყისები,

ჟურნალები და ა.შ.). აუცილებელი დოკუმენტაციის წრე სწორედ საკანონმდებლო ნორმებით რეგულირდება. მაგალითად, დაკავებულ პირთა უფლებების დაცვის მონიტორინგისას პოლონეთის კანონმდებლობის ანალიზის საფუძველზე ჩვენთვის ცნობილი გახდა, რომ ყოველ დაკავებულს უნდა წარედგინოს შესაბამისი ოქმი, რომ პოლიცია ვალდებულია აწარმოოს როგორც დაკავებულ პირთა აღრიცხვა, ასევე წინასწარი დაკავების ადგილების საკანთა ექიმის მიერ მონახულებისა და შესანახად მიღებული ნივთებისა და ფულის აღრიცხვა.

კანონმდებლობის ანალიზის საფუძველზე ჩვენთვის წინასწარ არის ცნობილი რა მონაცემები უნდა იყოს დოკუმენტებში და აღარ გვჭირდება კვლევის პროცესში ამ დოკუმენტების თავიდან ათვისება. დახურული ტიპის დაწესებულებებში დიდი მოცულობის დოკუმენტაცია არსებობს, როელთაგანაც ჩვენ ბევრს ვიგებთ ადამიანის უფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში.

მონიტორინგის ჩამტარებელი ჯგუფის ყველა წევრმა კვლევით პრობლემასთან დაკავშირებული ძირითადი სამართლებრივი ნორმები მაინც უნდა იცოდეს.

ზოგიერთი სამართლებრივი ნორმის ზედმიწევნით კარგი ცოდნაა საჭირო, ხშირად კი კვლევის ჩატარებისას მისი თან ქონაც აუცილებელია (მაგალითად, კანონი არჩევნების შესახებ არჩევნების მონიტორინგისას). მონიტორინგით მოცული რეალობის ფრაგმენტის სამართლებრივი ანალიზი უნდა გახდეს მონიტორინგის სპეციალისტების მომზადების ნაწილი. სამართლებრივი ინფორმაცია უნდა ჩაიდოს სასწავლო მასალებში, რომლებსაც მიიღებენ ჩვენი თანამშრომლები კვლევის დაწყებამდე.

5.1.3. ანგარიშის მომზადება და ქმედებები საზოგადოებრივი ინტერესების დასაცავად

ანგარიშთა უმეტესობაში გადმოცემულია სამართლის ანალიზი –

კონსტიტუციიდან და ,,მკაცრი” და ,,რბილი” საერთაშორისო სამართლიდან დაწყებული და წესდებებით და ყველაზე დაბალი რანგის სხვა აღმასრულებელი

აქტებით დამთავრებული. მოცემულ სფეროში ადამიანის უფლებათა დაცვის პრაქტიკის სამართლებრივ სტანდარტებთან შედარებისას აზრი აქვს იმ სამართლებრივი ნორმების ციტირებას, რომელსაც ვიმოწმებთ.

ასეთი ანალიზი გვაჩვენებს არის თუ არა განსხვავება შიდასახელმწიფოებრივ სამართალსა და საერთაშორისო სტანდარტებს შორის და დაგვეხმარება გავიგოთ, თუ რა უნდა შეიცვალოს მასში. ეს საწყისი მასალა დაგვეხმარება მონიტორინგის ჩატარებასა და საზოგადოებრივი ინტერესების დამცავი ქმედებების (უპირატესად სამართლებრივი) განსაზღვრაში, თუმცა მთელ რიგ დაბალი რანგის აქტებს ჩვენ მხოლოდ კვლევის პროცესში გავეცნობით.

მონიტორინგის დროს ჩვენ ,,კაზუსების” ძებნითაც დავკავდებით, რომლებიც სტრატეგიული სასამართლო დავის პროცესში გამოგვადგება. სამართლის პროფესიული ანალიზი საშუალებას მოგვცემს გამოვყოთ იმ კრიტერიუმების ჩამონათვალი, რომელსაც უნდა პასუხობდეს სტრატეგიული დავისათვის,

როგორც სამართლებრივი ქმედებისათვის გამოსადეგი ,,კაზუსი”,

სამართლებრივი ნორმის ან მისი გამოყენების პრაქტიკის შეცვლის მიზნით.

5.2. სამართლის წყაროების იერარქია

სამართლის ანალიზი სამართლის წყაროს ცნებას უკავშირდება. სამართლის წყაროების იერარქიას, რომლის ფარგლებშიც ყოველი სამართლებრივი აქტი უნდა შეესაბამებოდეს უფრო მაღალი დონის ყველა აქტს, როგორც წესი, ადგენს კონსტიტუცია.

კონსტიტუციაა, ჩვეულებრივ სამართლის უმაღლესი წყარო.

მას მოსდევს რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებები. უფრო დაბალ საფეხურზეა პარლამენტის მიღებული კანონები, რომლებიც უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციასა და რატიფიცირებულ ხელშეკრულებებს. მას მოსდევს აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ გამოცემული სამართლებრივი აქტები: მაგალითად, მთავრობის მიერ გამოცემული დადგენილებები და განკარგულებები, ან პრეზიდენტის ბრძანებულებები (თუკი ეს უკანასკნელი გათვალისწინებულია კონსტიტუციით). აღმასრულებელ ხელისუფლებას შეუძლია ნორმატიული აქტების გამოცემა, რომელიც სავალდებულოა ყველა

მოქალაქისათვის და არა მხოლოდ სახელმწიფო მოხელეთა მოცემული ჯგუფისათვის, თუკი ასეთი შესაძლებლობა ცალსახადაა გათვალისწინებული კანონით ან კონსტიტუციით. დემოკრატიულ სამართლებრივ სახელმწიფოში ხომ აღმასრულებელი ხელისუფლება მოქმედებს არა მხოლოდ კანონის ფარგლებში,

არამედ მხოლოდ და მხოლოდ კანონის საფუძველზე. ტექნიკური ხასიათის აქტები, რომლებიც სახელმწიფო მოხელეთა მუშაობას არეგულირებს, შეიძლება გამოიცეს კანონზე დაყრდნობის გარეშე.

კონსტიტუცია ხშირად ამბობს, რომ მის დებულებებსა და ნორმებს, რომლებიც მოცემულია რატიფიცირებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებში, უშუალო მოქმედება აქვთ. ამგვარად, თუ კანონი ან კანონქვემდებარე აქტი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის ან საერთაშორისო ხელშეკრულების დებულებას,

სწორედ ეს უკანასკნელი უნდა გამოვიყენოთ. მაგრამ პრაქტიკაში ეს არც ისე ადვილია. კონსტიტუციისა და საერთაშორისო ხელშეკრულებების დებულებები იყოფა აღმასრულებელი ძალის მქონედ (სელფეხეცუტინგ) და არმქონედ (ნონ-

სელფეხეცუტინგ). ასე მაგალითად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულება ,,ადამიანის უფლება სიცოცხლეზე დაცულია კანონით” (მუხლი 2) არ შეიძლება გამოყენებულ იქნას უშუალოდ მკვლელის დასასჯელად. თუნდაც იმიტომ, რომ უცნობია, თუ სასჯელის რა ზომა უნდა გამოვიყენოთ. ამგვარი დებულებები დაწვრილებით შემუშავებულ კანონებს საჭიროებს. მოცემულ შემთხვევაში ასეთი კანონია სისხლის სამართლის კოდექსი. ამასთან ერთად,

წამებისაგან თავისუფლება (მუხლი 3) აღმასრულებელი ძალის მქონე დებულებაა.

ის თავისუფლებები, რომლებიც, ხელისუფლების აზრით, აკრძალვითი ხასიათისაა, როგორც წესი, აღმასრულებელი ძალის მქონეა, მაშინ როდესაც უფლებებს, რომელთა რეალიზაცია მოითხოვს ქმედით ღონისძიებებს სახელმწიფო დაწესებულებების მხრიდან თავისთავად არა აქვთ ასეთი ძალა,

ვინაიდან სახელმწიფომ უნდა განსაზღვროს, თუ როგორ უნდა განახორციელოს ეს უფლებები.

ქვემოთ მოყვანილია სამართლის წყაროთა იერარქიის სამი მაგალითი:

პოლონეთის (უნიტარული სახელმწიფო), რუსეთის (ფედერალური სახელმწიფო)

და უკრაინის (სახელმწიფო, რომლის ტერიტორიაზე ერთი ავტონომიური რესპუბლიკაა).

5.2.1. სამართლის წყაროების იერარქია პოლონეთის სამართლებრივ

სისტემაში

საყოველთაოდ სავალდებულო სამართლის წყაროებს, რომელიც შეიძლება საფუძვლად დაედოს სახელმწიფო ორგანოების სახელისუფლო ქმედებებს მოქალაქეთა და სხვა სუბიექტების მიმართ განეკუთვნება: კონსტიტუცია,

რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებები, კანონები და განკარგულებები.

სამართლის წყაროების სისტემაში უმაღლესი საფეხური უკავია 1977 წელს მიღებულ პოლონეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციას. კონსტიტუციის დებულებებს პირდაპირი მოქმედება აქვთ მასში დათქმული განსაკუთრებული შემთხვევების გარდა. სამართლის წყაროთა სისტემაში კონსტიტუციის უზენაესობა ნიშნავს, რომ ქვეყანაში მოქმედი ყველა სამართლებრივი აქტი უნდა შეესაბამებოდეს ძირითად კანონს. კონსტიტუციის უზენაესობა სამართლის გამოყენების პროცედურებსაც ეხება, ანუ სამართლებრივი ნორმების ინტერპრეტაცია ხელისუფლების ყველა ორგანოს მიერ მაქსიმალურად უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციის დებულებებსა და პრინციპებს. არსებობს განსაკუთრებული ორგანო, რომელიც მოწოდებულია უზრუნველყოს ძირითადი კანონის პრიორიტეტი სამართლებრივ სისტემაში. ეს საკონსტიტუციო სასამართლოა.

სამართლებრივი სისტემის შემდეგი ელემენტია რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებები. რატიფიკაციისა და ,,საკანონმდებლო მაცნეში” (,,Dზიენნიკ Uსტაწ”) გამოქვეყნების შემდეგ საერთაშორისო ხელშეკრულება ქვეყნის შიდა სამართლის ნაწილი ხდება. მას შეიძლება ჰქონდეს პირდაპირი მოქმედება (მაგ. სასამართლო გარჩევის დროს) იმ შემთხვევებში,

როდესაც არ შეიცავს აღმასრულებელი ძალის მქონე ნორმებს, ანუ არ საჭიროებს შესაბამისი კანონის მიღებას.

საერთაშორისო ხელშეკრულების ორი სახე არსებობს. პირველს მიეკუთვნება პრეზიდენტის მიერ რატიფიცირებული დოკუმენტები პარლამენტის წინასწარი თანხმობის გარეშე, რომელიც კანონის ფორმითაა ჩამოყალიბებული. ასეთ შეთანხმებებს არა აქვთ პრიორიტეტი კანონთან შედარებით. მეორეში შედის კანონის ფორმით ჩამოყალიბებული საერთაშორისო ხელშეკრულებები,

რომელთა რატიფიცირება პრეზიდენტის მიერ შესაძლებელია მხოლოდ პარლამენტის წინასწარი თანხმობის საფუძველზე. ასეთ ხელშეკრულებებს მაღალი ,,ხვედრითი წონა” აქვს. ეს ეხება, კერძოდ: სამხედრო ხელშეკრულებებს,

სამოქალაქო უფლებებსა და თავისუფლებებს, ან პოლონეთის წევრობას საერთაშორისო ორგანიზაციებში. თუ საერთაშორისო ხელშეკრულება ეწინააღმდეგება კანონის ნორმას, უპირატესობა ეძლევა მას და არა კანონს7 .

ახალი კონსტიტუციის ძალაში შესვლამდე რატიფიცირებულ და გამოქვეყნებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს ასევე ენიჭებათ უპირატესობა კანონთან შედარებით, თუ მათი შინაარსი დაკავშირებულია კონსტიტუციაში დათქმულ კატეგორიებთან. ასეთი შეთანხმების მაგალითია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია. საკონსტიტუციო სასამართლოს შეუძლია განიხილოს საერთაშორისო ხელშეკრულების შესაბამისობა კონსტიტუციასთან რატიფიკაციამდე და მის შემდეგ.

სამართლის შემდეგი წყარო, რომლის საყოველთაო აღსრულება სავალდებულოა არის პარლამენტის მიერ მიღებული კანონები (სეიმი და სენატი),

რომლებიც ხელმოწერილია პრეზიდენტის მიერ განსაკუთრებული საკანონმდებლო პროცედურის თანახმად. კანონის ძალაში შესვლის აუცილებელი პირობაა მისი ოფიციალური გამოქვეყნება ,,საკანონმდებლო მაცნეში”. Kკანონი უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას და იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს,

რომელიც რატიფიცირებულია პარლამენტის წინასწარი თანხმობის საფუძველზე.

ზოგიერთი საკითხი შესაძლოა მხოლოდ კანონით რეგულირდებოდეს (კანონის განსაკუთრებულობის პრინციპი), მაგალითად ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა შეზღუდვა ან სახელმწიფო აპარატის ძირითადი სტრუქტურა.

კანონი, თავისი შინაარსით, საყოველთაოდ სავალდებულო სამართლის ძირითადი წყაროა. მასში განისაზღვრება როგორც დადგენილებისა და განკარგულებების (კანონქვემდებარე აქტები), ასევე თვითმმართველობის ორგანოების გამოცემული ადგილობრივი სამართლის აქტების რეგულირების საზღვრები.

კანონის რანგის საკანონმდებლო აქტის მიღებისას პარლამენტის განსაკუთრებულობის პრინციპიდან გადახვევის ერთადერთი შემთხვევაა პრეზიდენტისათვის მიცემული შესაძლებლობა გამოსცეს განკარგულებები მთავრობის წინადადებით. ასეთი ვითარება შესაძლებელია მხოლოდ სამხედრო მდგომარეობის დროს. კანონის ძალის მქონე განკარგულებებს შემდგომში ამტკიცებს სეიმი.

განკარგულება – სამართლის საყოველთაოდ სავალდებულო აქტია, რომელიც კონსტიტუციით გათვალისწინებული აღმასრულებელი ორგანოების მიერ გამოიცემა: პრეზიდენტის, პრემიერის, მთავრობის, მინისტრების, აგრეთვე

ტელევიზიისა და რადიომაუწყებლობის სახელმწიფო საბჭოს მიერ.

განკარგულება გამოიცემა მხოლოდ კანონით დეტალურად ფორმულირებული უფლებამოსილების საფუძველზე - კანონის, როგორც ასეთის, აღსრულების მიზნით. სტატუტურ უფლებამოსილებებში უნდა მიეთითოს განკარგულების გამოცემის უფლების მქონე ორგანო (მას არ შეუძლია საკუთარი კომპეტენციის სხვა ორგანოსთვის გადაცემა), რეგულირებისათვის გადაცემულ საკითხთა წრე და მითითებებიც კი აქტის შინაარსის შესახებ. განკარგულება უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას, რატიფიცირებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს და ყველა მოქმედ კანონს. განკარგულება, რომელიც არ პასუხობს ამ მოთხოვნებს შეიძლება უარყოფილ იქნას საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ, ხოლო სასამართლოებმა,

რომელთაც გამოაქვთ გადაწყვეტილება კონკრეტულ საქმეზე, შეიძლება უარი თქვან მის გათვალისწინებაზე. განკარგულება ძალაში შედის მისი გამოქვეყნების შემდეგ ,,საკანონმდებლო მაცნეში”.

საყოველთაოდ სავალდებულო წყაროს მიეკუთვნება, აგრეთვე, სამართლის ადგილობრივი აქტები, მაგრამ ის მოქმედებს მხოლოდ მათი გამომცემელი ორგანოს გამგებლობაში მყოფ ტერიტორიაზე, და, ისევე როგორც განკარგულებას, უნდა ჰქონდეს საკანონმდებლო საფუძველი. ადგილობრივი სამართლის აქტები გამოიცემა რაიონული საბჭოების, ,,პოვიატების” (მაზრების),

ადგილობრივი მცირე სეიმების (ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები), ასევე სახელმწიფო ადმინისტრაციის ადგილობრივი ორგანოების (მაგალითად ვოევოდის) მიერ. ადგილობრივი სამართლის აქტების ამოქმედების წინაპირობა მათი გამოქვეყნებაა. კონსტიტუცია ითხოვს ადგილობრივი სამართლის აქტების მასთან, რატიფიცირებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან და მოქმედ კანონებთან შესაბამისობას.

საყოველთაოდ სავალდებულო სამართლის წყაროების გარდა არსებობს, ასევე,

შიდა სამართალი. ამ კატეგორიას განეკუთვნება სახელმწიფო და თვითმმართველობის ორგანოს მიერ მიღებული ყველა დადგენილება და ბრძანებულება. ისინი სავალდებულოა მხოლოდ ამ აქტების გამომცემ ორგანოთა გამგებლობის ქვეშ მყოფი ორგანიზაციული ქვეგანაყოფებისათვის. ამ აქტების შესაბამისობას საყოველთაოდ სავალდებულო სამართალთან სასამართლოები აკონტროლებს.

5.2.2. სამართლის წყაროების იერარქია რუსეთის სამართლებრივ სისტემაში

სამართლის წყაროების სისტემაში მთავარი პოზიცია რუსეთის ფედერაციის 1993

წელს მიღებულ კონსტიტუციას უჭირავს. რუსეთისათვის სავალდებულო სამართლის ყველა სხვა აქტი უნდა შეესაბამებოდეს რფ-ის კონსტიტუციას. ეს დებულება ეხება არა მხოლოდ ფედერალურ სამართალს, არამედ ფედერაციის სუბიექტების მიერ მიღებულ სამართლებრივ აქტებსაც.

რფ-ის კონსტიტუცია ავალდებულებს სახელმწიფოს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას, რადგან აღიარებს მათ უმაღლეს ფასეულობად. რფ-ის კონსტიტუცია ასევე იმოწმებს საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს, რაც, შეიძლება ითქვას, ღიას ხდის მას საერთაშორისო სამართლისადმი მიმართებაში და საკონსტიტუციო დებულებების ინტერპრეტაციის მეტად საინტერესო მექანიზმს ქმნის. კონსტიტუციის მიხედვით ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვა დაშვებულია მხოლოდ ფედერალური კანონების მეშვეობით და მხოლოდ იმ ზომით, რამდენადაც ეს აუცილებელია კონსტიტუციური წყობილების, ზნეობის, ჯანმრთელობის,

სამართლისა და სხვა პირების სამართლებრივი ინტერესების დასაცავად, ასევე,

ქვეყნის თავდაცვისა და სახელმწიფოს უსაფრთხოებისათვის.

კონსტიტუციის შესაბამისად (მუხლი 15) რფ-ის საერთაშორისო ხელშეკრულებები, ისევე როგორც საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპები და ნორმები, მისი სამართლებრივი სისტემის განუყოფელი ნაწილია. რფ-ის კონსტიტუციაში ნათქვამია: თუკი რფ-ის საერთაშორისო ხელშეკრულებით დადგენილია კანონისაგან განსხვავებული წესები, ამ შემთხვევაში საერთაშორისო ხელშეკრულებით დადგენილი წესები გამოიყენება (მუხლი. 15). კონსტიტუციის ამ დებულებას დიდი მნიშვნელობა აქვს,

ვინაიდან საერთაშორისო ხელშეკრულების უშუალო გამოყენების საშუალებას გვაძლევს იმ შემთხვევაში, როცა კანონი განსხვავდება მისგან. ამრიგად, რფ-ის სამართლის წყაროების სისტემაში უმაღლესი იურიდიული ძალა აქვს ფედერალურ კონსტიტუციას, შემდეგ საფეხურზეა საერთაშორისო ხელშეკრულებები (და საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპები), მათ მოსდევს ფედერალური კონსტიტუციური კანონები,

ფედერალური კანონები, პრეზიდენტის განკარგულებები, ფედერალური მთავრობის სამართლებრივი აქტები და ფედერაციის სუბიექტების სამართლებრივი აქტები.

რ.ფ.-ის კონსტიტუციას და საერთაშორისო ხელშეკრულებებს მოსდევს ფედერალური კრების მიერ მიღებული ფედერალური კონსტიტუციური კანონები,

რომლებიც არეგულირებს სახელმწიფოს ფუნქციონერების ყველაზე მნიშვნელოვან სფეროებს, მაგ. სასამართლო წყობილება (მუხლი 76).

ფედერალური კანონები, რომლებიც აგრეთვე პარლამენტის მიერ მიიღება, არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს კონსტიტუციასა და საერთაშორისო ხელშეკრულებებს.

კონსტიტუციაში დათქმულია, რომ ზოგიერთი სფერო მხოლოდ და მხოლოდ ფედერალური სამართლის გამგებლობაშია (იხ. მაგალითად, მუხლი 71, პუნქტი ო:

სასამართლო მოწყობა, პროკურატურა, სისხლის სამართლის და სისხლის სამართლის საპროცესო, სისხლის სამართლის აღმასრულებელი კანონმდებლობა; ამნისტია და შეწყალება, სამოქალაქო და სამოქალაქო საპროცესო კანონმდებლობა). სამართლის იმ სფეროებში, რომელიც რუსეთის ფედერაციისა და ფედერაციის სუბიექტების ერთობლივ გამგებლობას მიეკუთვნება (მაგ. ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვა, განათლების საკითხები, საგადასახადო პრინციპები, გარემოს დაცვა, სახელმწიფო ადმინისტრაციის ადგილობრივი ორგანოებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის სისტემა და ა.შ.) ფედერალური სუბიექტის მიერ მიღებული ყველა კანონი და სხვა სახის ნორმატიული აქტი ფედერალურ კანონებს უნდა შეესაბამებოდეს. ეს მეტად მნიშვნელოვანი გარანტიაა იმისა, რომ ფედერაციის სუბიექტების მიერ სამართლის დონეზე არ გამოიცეს რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციისა და ფედერალური კანონების საწინააღმდეგო სამართლებრივი აქტები.

რფ-ის სამართლის წყაროების იერარქიაში უფრო დაბალ დონეზეა პრეზიდენტის მიერ გამოცემული განკარგულებები და ბრძანებულებები. ისინი სავალდებულოა აღსასრულებლად რუსეთის ფედერაციის მთელს ტერიტორიაზე,

ამასთან, არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს რფ კონსტიტუციას და ფედერალურ კანონებს.

კიდევ უფრო დაბალ დონეზეა რფ-ის მთავრობის მიერ გამოცემული სამართლებრივი აქტები, კერძოდ, დადგენილებები და ბრძანებულებები. ის გამოიცემა რფ-ის კონსტიტუციის, ფედერალური კანონების და პრეზიდენტის განკარგულებების საფუძველზე. მთავრობის დადგენილებები და ბრძანებულებები შეიძლება გაუქმდეს პრეზიდენტის მიერ, თუკი ეწინააღმდეგება რფ-ის კონსტიტუციას, ფედერალურ კანონებს ან პრეზიდენტის განკარგულებებს.

უკანასკნელი დებულება წარმოადგენს დამატებით სანქციას, რომელიც უშუალოდ აიძულებს მთავრობას არ გასცდეს კონსტიტუციის ჩარჩოებს.

იმ საკითხების გარშემო, რომელსაც კონსტიტუცია რფ-ის სუბიექტების გამგებლობას მიაკუთვნებს (რესპუბლიკები, მხარეები, ოლქები, ფედერალური მნიშვნელობის ქალაქები, ავტონომიური ოლქები, ,,ოკრუგები”) ეს უკანასკნელნი საკუთარ კანონებსა და ნორმატიულ აქტებს იღებენ. ეს სამართალი მოქმედებს კონსტიტუციის მიერ ფედერაციის სუბიექტებისათვის დათქმულ ფარგლებში მაშინაც კი, როცა ის ეწინააღმდეგება ფედერალურ კანონს. მაგრამ კონსტიტუცია ადგენს, რომ რფ-ის არცერთი საკანონმდებლო აქტი არ შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს ძირითად კანონს. ეს დებულება ვრცელდება ფედერაციის სუბიექტების საკანონმდებლო აქტებზეც. ამგვარად, ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები არ ექვემდებარება შეზღუდვებს რფ-ის სუბიექტების მიერ მიღებული კანონმდებლობის ფარგლებში.

5.2.3. სამართლის წყაროების იერარქია უკრაინის სამართლებრივ სისტემაში

უკრაინის სამართლის წყაროების სისტემაში უმაღლესი იურიდიული ძალა აქვს 1996 წელს მიღებულ კონსტიტუციას. კონსტიტუციურ ნორმებს პირდაპირი მოქმედება აქვს. უკრაინაში სავალდებულო კანონები და სხვა ნორმატიული აქტები კონსტიტუციას უნდა შეესაბამებოდეს.

უკრაინის უმაღლესი რადის თანხმობით რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებები მისი სამართლებრივი სისტემის განუყოფელი ნაწილია.

საკონსტიტუციო სასამართლომ შეიძლება განიხილოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესაბამისობა კონსტიტუციასთან რატიფიკაციამდე ან მის შემდეგ. ამასთან, უკრაინის კონსტიტუცაში არ არის დებულება, რომლიდანაც ცალსახად გამომდინარეობს რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებების უზენაესობა შიდასახელმწიფოებრივი კანონების მიმართ ამ სამართლებრივ აქტებს შორის წინააღმდეგობის არსებობის შემთხვევაში. ამ პრინციპის არარსებობამ შეიძლება იქამდე მიგვიყვანოს, რომ უკრაინული სასამართლოები უპირატესობას მიანიჭებენ შიდასახელმწიფოებრივ კანონს და არა საერთაშორისო ხელშეკრულებას, რაც ადამიანის უფლებების დაცვის შესუსტებას გამოიწვევს (რუსეთის ფედერაციისა და პოლონეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციები უზრუნველყოფს საერთაშორისო ხელშეკრულების უზენაესობას შიდასახელმწიფოებრივი კანონების მიმართ). ამ შემთხვევაში შესაძლო გამოსავალი შეიძლება იყოს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის (კონსტიტუციის მული 1) და საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ

აღიარებული პრინციპების და ნორმების დამოწმება, რომლის მიხედვითაც დაუშვებელია ისეთი სამართლებრივი ნორმების არსებობა, რომელიც ეწინააღმდეგება რატიფიცირებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს (ასეთი წინააღმდეგობის შემთხვევაში პრიორიტეტი საერთაშორისო ხელშეკრულებას ენიჭება).

კანონებს იღებს უკრაინის უმაღლესი რადა. კონსტიტუციით დადგენილია, რომ ზოგი საკითხი, მაგ. ადამიანის და მოქალაქის უფლებები და თავისუფლებები, ამ უფლებათა გარანტიები და ა.შ. შეიძლება რეგულირდებოდეს მხოლოდ პარლამენტის მიერ მიღებული კანონებით. კანონი, რომელიც ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას, შესაძლებელია გასაჩივრდეს საკონსტიტუციო სასამართლოში.

კონსტიტუცია უფლებას აძლევს უკრაინის პრეზიდენტს გამოსცეს განკარგულებები და ბრძანებულებები. მათ სავალდებულო ძალა აქვს მთელი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე და არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს კონსტიტუციასა და კანონებს.

უკრაინის მთავრობა საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში გამოსცემს დადგენილებებსა და ბრძანებულებებს, რომლებიც სავალდებულოა აღსასრულებლად. მთავრობა მოქმედებს კონსტიტუციის, კანონების და პრეზიდენტის მიერ მიღებული ნორმატიული აქტების საფუძველზე. მთავრობის მიერ მიღებული აქტები ზემოთ ჩამოთვლილ ნორმებს უნდა შეესაბამებოდეს.

პრეზიდენტს შეუძლია გააუქმოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების გადაწყვეტილებები, თუკი ისინი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას,

კანონებს, პრეზიდენტის ან მთავრობის ნორმატიულ სამართლებრივ აქტებს.

ყირიმის ავტონომიურ რესპუბლიკას კონსტიტუციის მიერ დადგენილ საზღვრებში შეუძლია მიიღოს საკანონმდებლო აქტები, რომლებიც სავალდებულოა მის ტერიტორიაზე. რესპუბლიკას აქვს საკუთარი კონსტიტუცია, რომელიც მიღებულია 1998 წელს უკრაინის კონსტიტუციის საფუძველზე.

ყირიმის საკანონმდებლო ორგანოა ყირიმის ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭო. ყირიმის უზენაესი საბჭოს გადაწყვეტილებები და დადგენილებები სავალდებულოა რესპუბლიკის მთელს ტერიტორიაზე და არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს რესპუბლიკის და უკრაინის კონსტიტუციებს და მის კანონმდებლობას. ეს დებულება ვრცელდება ყირიმის ავტონომიური რესპუბლიკის მინისტრთა საბჭოს სამართლებრივ აქტებზეც. თუ არსებობს ეჭვი,

რომ ყირიმის უზენაესი საბჭოს მიერ მიღებული აქტი წინააღმდეგობაშია უკრაინის

კონსტიტუციასთან ან მის კანონებთან, პრეზიდენტს უფლება აქვს შეაჩეროს აქტის მოქმედება და მიმართოს საკონსტიტუციოს სასამართლოს ამ აქტის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დადგენის მიზნით.

უკრაინის კონსტიტუციაში დათქმულია, რომელი მიმართულებებით და რა საზღვრებში შეუძლია მიიღოს განსაკუთრებული სამართლებრივი აქტები უკრაინის უმაღლესმა რადამ. აქ შედის, მაგალითად, სოფლის და სატყეო მეურნეობა, ტერიტორიული დაგეგმვა, საზოგადოებრივი ტრანსპორტი და ა.შ.

ყირიმის ავტონომიური რეპუბლიკის კომპეტენციაში ასევე შედის საკითხები,

რომლებიც დაკავშირებულია რესპუბლიკის ფუნქციონირებასთან, მათ შორის ადგილობრივი რეფერენდუმების ორგანიზებასთან, რესპუბლიკის საკუთრების მართვასთან და ა.შ. კანონის მიხედვით უკრაინის უმაღლეს რადას შეუძლია გააფართოოს ყირიმის ხელისუფლების კომპეტენციის ფარგლები.

5.3. ინფორმაციის წყაროები საერთაშორისო და შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის განმარტებისათვის

მონიტორინგისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ადამიანის ჩვენთვის საინტერესო უფლებების დაცვასთან დაკავშირებული საერთაშორისო და შიდასახელმწიფოებრივი სტანდარტების დადგენას. სამართლებრივი აქტების მხოლოდ წაკითხვა საკმარისი არ არის მის არსში ზედმიწევნით გასარკვევად, ანუ იმის გასაგებად, თუ როგორ გამოიყენება კონკრეტული ნორმები. ადამიანის უფლებათა დაცვის სტანდარტი ასევე ემყარება საერთაშორისო სასამართლოების და საერთაშორისო კვაზისასამართლო ორგანოების (მაგ. გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი) გადაწყვეტილებებს და ე.წ. რბილი საერთაშორისო სამართლის აქტებს.

Aადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის სტანდარტების გამომუშავებისას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას. მისი დებულებების ინტერპრეტაცია ხდება ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებებში. ამ გადაწყვეტილებათა ბაზაზე გამომუშავებული დაცვის სტანდარტები დაცილებით ფართოა, ვიდრე ეს თავად კონვენციის პრინციპებიდან გამომდინარეობს. ამდენად, სამართლის კონკრეტული სფეროს ანალიზისას, საჭიროა მხედველობაში გვქონდეს არა მხოლოდ კონვენციის მიერ მიღებული ნორმები, არამედ მისი ორგანოების გადაწყვეტილებებიც. ისინი იმ ვალდებულებათა ინტეგრალური ნაწილია,

რომელსაც საკუთარ თავზე იღებენ კონვენციის ხელმომწერი სახელმწიფოები.

სტრასბურგში მიღებული გადაწყვეტილებები ძალიან სწრაფად სცვლის ერთმანეთს. ამიტომ, ყურადღებით უნდა ვადევნოთ თვალი სასამართლოს ახალ გადაწყვეტილებებს, რომლებშიც ან ახალი პრობლემებია გადაჭრილი, ან ფართოვდება კონვენციით გათვალისწინებული დაცვის საზღვრები8 . ძალზედ საინტერესოა ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა შეზღუდვის დასაშვები პირობების ინტერპრეტაციები, განსაკუთრებით კი ისეთი ცნებებისა,

როგორიცაა ,,აუცილებლობა დემოკრატიულ სახელმწიფოში” და პროპორციულობის პრინციპი.

ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებების მაგალითები, რომლებიც ადამიანის უფლებების დაცვის სტანდარტს განსაზღვრავენ.

რიბიჩი ავსტრიის წინააღმდეგ (1995 წლის 4 ივლისის გადაწყვეტილება) –

კონვენციის მე-3 მუხლის საფუძველზე.

არავინ შეიძლება გახდეს წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან სასჯელის მსხვერპლი.

სასამართლომ დაადგინა, რომ თუ ამა თუ იმ პიროვნებამ დაზიანება მიიღო საპოლიციო უბანზე ყოფნის დროს, სახელმწიფომ უნდა დაამტკიცოს, რომ დაზიანებები გაჩნდა არა პოლიციელების მიერ დაკავებულისადმი შეუფერებელი მოპყრობის გამო, არამედ სხვა მიზეზით.

დაჯონი დიდი ბრიტანეთი წინააღმდეგ (1998 წლის 22 ოქტომბრის გადაწყვეტილება) – კონვენციის მე-8 მუხლის საფუძველზე:

1. ყველას აქვს უფლება მოითხოვოს თავისი პირადი და საოჯახო ცხოვრების,

საცხოვრებლის შეუვალობის ან კორესპოდენციის საიდუმლოების პატივისცემა.

2. დაუშვებელია სახელმწიფო ხელისუფლების ჩარევა ამ უფლების განხორციელებაში, იმ შემთხვევების გარდა, როცა კანონის შესაბამისად ეს დასაშვებია და როცა ეს აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში სახელმწიფო უსაფრთხოების, საზოგადოებრივი წესრიგის ან ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესებიდან გამომდინარე, უწესრიგობის ან სისხლის სამართლის დანაშაულის აღკვეთისათვის, ჯანმრთელობისა და მორალის ან სხვების უფლებებისა და თავისუფლებათა დასაცავად.

სასამართლომ დაადგინა, რომ ბრიტანული სამართლის ნორმები, რომლებიც მოზრდილ მამაკაცებს შორის ნებაყოფლობით სექსუალურ კავშირებს 21 წლის ასაკის ზემოთ განიხილავენ როგორც დანაშაულს, წარმოადგენს თანმიმდევრულ და გაუმართლებელ ჩარევას პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლებაში.

კაია თურქეთის წინააღმდეგ (1998 წლის 19 თებერვლის გადაწყვეტილება) –

კონვენციის მე-2 მუხლის საფუძველზე:

1. ადამიანის უფლება სიცოცხლეზე დაცულია კანონის მიერ. არავის სიცოცხლე შეიძლება ხელყონ განზრახ გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც სრულდება სასამართლოს განაჩენი პიროვნების დამნაშავედ აღიარების შემდეგ და როცა ასეთ სასჯელს ითვალისწინებს კანონი.

2. სიცოცხლის წართმევა არ ჩაითვლება ამ მუხლის საწინააღმდეგო ქმედებად,

თუ იგი წარმოადგენს ძალის გამოყენების შედეგს, რომელიც არ სცილდება აბსოლუტური საჭიროების გარგლებს:

ა) ნებისმიერი პიროვნების უკანონო ხელყოფისაგან დასაცავად;

ბ) რათა მოხდეს კანონიერი დაპატიმრება ან აღიკვეთოს კანონიერად დაკავებული პირის გაქცევა;

გ) ამბოხებისა და ჯანყის ჩასახშობად კანონიერად მიღებული ზომების დროს.

სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვეციის ამ მუხლის მე-2 პუნქტის გ) ქვეპუნქტით გათვალისწინებულ შემთხვევბშიც კი, როდესაც პიროვნების სიცოცხლის ხელყოფა, სახელმწიფოს აზრით, გამოწვეულია აბსოლუტური აუცილებლობით,

სახელმწიფო ვალდებულია ჩაატაროს მომხდარის ოფიციალური, საჯარო და სრულფასოვანი გამოძიება, რათა გაირკვეს გამართლებული იყო თუ არა ძალის გამოყენება მოცემულ კონკრეტულ ვითარებაში.

მაშასადამე, სამართლის ანალიზის დროს, ჩვენ უნდა მივმართოთ ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს. საჭიროა, აგრეთვე, თვალი ვადევნოთ გაეროს ადამიანის უფლებათა საკითხებში ჟენევის კომიტეტის ქმედებას, თუმცა მისი იურისდიქცია არ არის იმდენად მრავალმხრივი, როგორც სტრასბურგის სასამართლოსი.

ადამიანის უფლებათა დაცვის მონიტორინგი უნდა ეფუძნებოდეს, აგრეთვე,

რბილ საერთაშორისო სამართალს. ამ ტერმინში იგულისხმება ისეთი

საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ მიღებული სხვადასხვა დეკლარაცია,

პრინციპების კრებული და რეკომენდაცია, როგორიცაა გაერო, ევროსაბჭო,

ევროკავშირი, ეუთო და სხვა. «რბილი» საერთაშორისო სამართალი დროთა განმავლობაში შესაძლებელია გარდაიქმნას ჩვეულებრივ სამართლად (ჩომმონ Lაწ - საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული ნორმები) და გახდეს ისეთივე აუცილებელი სახელმწიფოსათვის, როგორიცაა კლასიკური საერთაშორისო ხელშეკრულებები. ასეთი სტატუსი მიიღო მრავალ ქვეყანაში 1948

წელს მიღებულმა გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციამ.

«რბილი» საერთაშორისო სამართალი, რომლის მიღებაც არ მოითხოვს უმეტესი სახელმწიფოების თანამოაზრეობას ან მხარდაჭერას, ხშირად ემსახურება ადამიანის უფლებათა დაცვასთან დაკავშირებულ პრობლემათა წრის მნიშვნელოვან გაფართოებას სავალდებულო («ხისტ») სამართალთან შედარებით.

მონიტორინგის ფარგლებში სამართლის ანალიზი უნდა ითვალისწინებდეს მოცემული ქვეყნის სასამართლოების, განსაკუთრებით კონსტიტუციური და უზენაესი სასამართლოების გადაწყვეტილებებს.

სამართლის განმარტებისათვის სასარგებლო ინფორმაციის წყაროდ გამოდგება ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში ცნობილი ავტორიტეტების აზრები.

არსებობს ვრცელი ლიტერატურა როგორც ადამიანის უფლებათა დაცვის თემაზე ზოგადად, ისე ცალკეული სახეობების მიხედვით. მონიტორინგთან დაკავშირებული პრობლემების უკეთ გაგების მიზნით რეკომენდებულია სამამულო და საზღვარგარეთული ასეთი პუბლიკაციების გაცნობა.

5.4. სამართლის წყაროების კატალოგი

ჩვენი შემდგომი მსჯელობა დაფუძნებულია მონიტორინგის კონცეფციის კონკრეტულ მაგალითზე.. დავუშვათ, პოლონეთში მოქმედმა არასამთავრობო ორგანიზაციამ, რომელიც შეისწავლის პოლიციის ქმედებებს, მიზნად დაისახა:

შეზღუდოს პოლიციის სისასტიკე. ოპერატიული მიზანი – უზრუნველყოს ადამიანის უფლებების დაცვა დაკავების დროს. ამ შემთხვევაში კვლევითი ამოცანა მდგომარეობს დაკავებულების მიმართ პოლიციის ქცევის თვალყურის დევნებაში.

ამ საკითხების მარეგულირებელი სამართლის ანალიზის დაწყებამდე უნდა შევადგინოთ სამართლებრივი აქტების კატალოგი, რომელიც მეტად

საყურადღებოა. ვინაიდან ეს პრობლემატიკა რეგულირდება როგორც საერთაშორისო, ისე შიდასახელმწიფოებრივი სამართლით, ამიტომ ვისარგებლოთ ორივე წყაროთი.

5.4.1. კონსტიტუცია

როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, კატალოგის შექმნა უნდა დაიწყოს კონსტიტუციიდან (ჩვენს შემთხვევაში პოლონეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციიდან). ის განსაზღვრავს შიდასახელმწიფოებრივი და საერთაშორისო სამართლის იერარქიას სამართლებრივ სისტემაში. კონსტიტუცია წარმოადგენს ამოსავალ წერტილს ადამიანის უფლებათა დაცვაში სტანდარტების ანალიზის დროს, რადგანაც იგი შეიცავს მოქალაქეების უფლებათა და თავისუფლებათა ჩამონათვალს. მონიტორინგის მიზნებისათვის უპირველესად გვაინტერესებს:

მუხლი 7 – ხელისუფლების ორგანოების ქმედება მხოლოდ კანონის საფუძველზე და ფარგლებში;

მუხლი 30 – სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების მხრიდან ადამიანური ღირსების პატივისცემა;

მუხლი 31 – ადამიანის თავისუფლების სამართლებრივი დაცვა და ამ დაცვის დასაშვები შეზღუდვები;

მუხლი 32 – კანონის წინაშე თანასწორობა;

მუხლი 38 – სიცოცხლის უფლება;

მუხლი 40 – წამების ან დამამცირებელი მოპყრობისა და დასჯის აკრძალვა;

მუხლი 41 – თავისუფლებისა და პირადი ხელშეუხებლობის უზრუნველყოფა;

          – ხელისუფლების ვალდებულება გადაუდებლად და დაკავებულისთვის გასაგები ფორმით შეატყობინოს მას დაკავების მიზეზი;

          – დაკავებულის მიერ მითითებული პირებისთვის მისი დაკავების შესახებ გადაუდებელი შეტყობინების უფლება;

          – დაკავებულის გადაცემა სასამართლოს განკარგულებაში დაკავების მომენტიდან 48 საათის განმავლობაში;

          – დაკავებულის უფლება განთავისუფლებაზე, თუ სასამართლოში წარდგენის მომენტიდან 24 საათის განმავლობაში მას არ გადაეცემა სასამართლოს დადგენილება დროებითი დაპატიმრების შესახებ ბრალდების წარდგენასთან ერთად;

          – დაკავებულის მიმართ ჰუმანური მოპყრობა;

          – თავისუფლების უკანონო აღკვეთის გამო ზარალის ანაზღაურების უფლება;

მუხლი 42 – უდანაშაულობის პრეზუმფცია;

მუხლი 50 – საცხოვრებლის ხელშეუხებლობა და მისი დასაშვები შეზღუდვები;

          – დაკავების რაიმე განსაკუთრებული ასპექტის კვლევის შემთხვევაში კონსტიტუციის სხვა საჭირო დებულებები (მაგალითად, კაცებისა და ქალების თანაბარი უფლებები).

5.4.2. საერთაშორისო სამართალი

აღნიშნული მონიტორინგის მომზადების დროს საჭიროა, კერძოდ,

გავითვალისწინოთ აუცილებელი, «ხისტი» საერთაშორისო სამართლის შემდეგი წყაროები:

საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებების შესახებ (გაერო 1966 წ.)

ევროპული კონვენცია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის შესახებ (1950 წ.)

კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის ფორმებისა და დასჯის შესახებ (გაერო 1984 წ.)

ევროპის კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის ფორმებისა და დასჯის წინააღმდეგ (გაერო 1987 წ.)

კონვენცია ბავშვის უფლებების შესახებ (გაერო 1989 წ.)

თუმცა, ეს ჩამონათვალი უპირობოდ არ ამოწურავს გასაანალიზებელი სამართლის მნიშვნელოვანი წყაროების კატალოგს, მასში წარმოდგენილია ყველაზე მნიშვნელოვანი დოკუმენტები.

შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს რბილი საერთაშორისო სამართლის შემდეგი დოკუმენტებიც.:

დეკლარაცია პოლიციის შესახებ (ევროსაბჭოს რეზოლუცია 1979 წ.)

წესრიგის დამცველ თანამდებობის პირთა ქცევის კოდექსი (1979 წ.)

დროებითი პატიმრობა (გაეროს მერვე კონგრესის რეზოლუცია 1990 წ.)

წესრიგის დამცველ თანამდებობის პირთა მხრიდან ძალისა და ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების ძირითადი პრინციპები (გაეროს მერვე კონგრესის რეზოლუცია 1990 წ.)

ამა თუ იმ ფორმით დაკავებული ან დაპატიმრებული ნებისმიერი პირის დაცვის პრინციპების კრებული (1988 წ.)

განსაკუთრებულ როლს თამაშობს რატიფიკაციას დაქვემდებარებული ხელშეკრულებები, რომლის რატიფიცირებაც ჩვენმა სახელმწიფომ არ მოახდინა.

მათი მოტანა შეიძლება ანგარიშში, რათა ვაჩვენოთ, რაოდენ მნიშვნელოვნად განსხვავდება ჩვენი მიდგომები პრობლემებთან «ცივილურ» სამყაროში მიღებულისგან.

საჭიროა ყურადღების გამახვილება ჩვენს სახელმწიფოში მიღებულ სამართლებრივ გადაწყვეტილებებსა და დემოკრატიული ტრადიციების მქონე ზოგიერთ სახელმწიფოში, ანდა ჩვენზე უკეთეს მდგომარეობაში მყოფ მეზობელ ქვეყნებში არსებულ ვითარებას შორის განსხვავებაზე. თუ ჩვენი სახელმწიფო ეპაექრება მეზობლებს, მაშინ არგუმენტი, რომ ისინი რაღაცაში გვჯობნიან,

შეიძლება უფრო ქმედითი აღმოჩნდეს, ვიდრე შორეული ქვეყნების წარმატებების დამოწმება.

5.4.3. შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი

წარმოვადგენთ შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის აქტებს იერარქიული წესით. მოცემულ შემთხვევაში კატალოგი უნდა მოიცავდეს:

კანონს პოლიციის შესახებ (6.04.1990 წ.)

კანონებს: სისხლის სამართლის კოდექსი, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, სისხლის სამართლის აღმასრულებელი კოდექსი, კოდექსი უფლებადარღვევების შესახებ და საპროცესო კოდექსი უფლებადარღვევების შესახებ კანონს არასრულწლოვანთა საქმეების განხილვის შესახებ (26.10.1982 წ.)

კანონს ფსიქიკური ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ (19.08.1994 წ.)

მინისტრთა საბჭოს განკარგულებას დოკუმენტების შემოწმების წესის,

ცალკეული პირების დაკავების, პირადი ჩხრეკის, ამასთან ერთად პოლიციელების მიერ ბარგის დათვალიერებისა და ტვირთის შემოწმების თაობაზე (17.09.1990 წ.)

მინისტრთა საბჭოს განკარგულებას პოლიციელების მხრიდან პირდაპირი იძულების გამოყენების შემთხვევების, პირობებისა და ფორმების შესახებ (17.09.1990 წ.)

შინაგან საქმეთა მინისტრის განკარგულებას პოლიციის ბავშვთა კამერაში მცირეწლოვანთა შენახვის წესის თაობაზე (7.05.1983 წ.)

შინაგან საქმეთა მინისტრისა და ადმინისტრაციის განკარგულებას დაკავებული პირების საექიმო გამოკვლევის ჩატარების თაობაზე (24.06.1997 წ.)

პოლიციის მთავარი კომენდანტის ბრძანებას დაკავებულთა მოსათავსებელი სათავსოს მოწყობისა და ტექნიკური აღჭურვის შესახებ (10.11.1994

წ.)

მონიტორინგის ჩასატარებლად ხშირად დიდი მნიშვნელობა აქვს ადგილობრივი სამართლის აქტებს. კვლევის წარმოების განმავლობაში ჩვენ გავეცნობით ახალ-

ახალ აღმასრულებელ აქტებს, სხვადასხვა დაწესებულებათა შინაგანაწესსა თუ სხვადასხვა თანამდებობის პირთა ინსტრუქციებსაც კი და სხვ.

ადამიანის უფლებების შესახებ ევროპის კონვენციაში, მუხლი 5, მკაფიოდაა განსაზღვრული, რომ ნებისმიერ ადამიანს აქვს თავისუფლებისა და პირადი ხელშეუხებლობის უფლება, ხოლო თავისუფლების აღკვეთა შესაძლოა განხორციელდეს მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში და სამართლით დადგენილი წესით. სიტყვა «სამართალი» აქ უნდა გავიგოთ, როგორც კანონის რანგში მყოფი სამართლებრივი აქტი. კონვენციაში ჩამოთვლილია ექვსი სიტუაცია, რომლებშიც დაკავება გამართლებულია. ამის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავიდან აიცილოს დაკავება კონვენციაში ჩამოთვლილისგან განსხვავებულ სიტუაციებში.

შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი რეგულირება (კანონი პოლიციის შესახებ, სისხლის სამართლის საპროცო კოდექსი და სხვ.) ადამიანის უფლებათა სფეროში უნდა შეესაბამებოდეს კონვენციის დებულებებს.

საერთაშორისო და შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის სხვა ნორმები ადგენს,

კერძოდ, რომ დაკავებულს აქვს უფლება:

? მიიღოს შეტყობინება მისთვის გასაგებ ენაზე დაკავების მიზეზებისა და მისდამი წარდგენილი ბრალდების შესახებ;

? აღძრას სასამართლოში სარჩელი დაკავების შესახებ თავისუფლების აღკვეთის კანონიერების შემოწმების მიზნით (ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გადაწყვეტილებები განსაზღვრავს ამ უფლების განხორციელების ვადებს);

? შეატყობინოს ახლობლებს დაკავების შესახებ;

? მიიღოს სამედიცინო დახმარება;

? იმყოფებოდეს სათანადო სოციალურ-ყოფით პირობებში;

? არ განიცადოს წამება ან არაადამიანური მოპყრობის სხვა ფორმა;

? და სხვ.

როგორც წესი, დაკავებული პირის უფლებები დაკავშირებულია პოლიციელის გარკვეულ ვალდებულებებთან.

სამართლებრივი აქტების ანალიზის ჩატარება მათი იერარქიის გათვალისწინებით საშუალებას მოგვცემს პოლიციის მიერ რომელიმე პირის დაკავების შემთხვევაში განვსაზღვროთ სტანდარტი ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხში. მონიტორინგის კონცეფციის გამომუშავებისას, თუ ჩვენ, ვთქვათ,

დავკონკრეტდებით დაკავებული პირის საკუთარი მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის მიღების უფლებაზე, სამართლებრივი აქტებისა და სასამართლოს გადაწყვეტილებათა დაწვრილებითი ანალიზი დაგვეხმარება ზუსტად ჩამოვაყალიბოთ კვლევითი კითხვები.

5.5. რამდენიმე პრაქტიკული რჩევა სამართლის ანალიზთან დაკავშირებით

სამართლის ანალიზის ჩასატარებლად უეჭველად დაგვჭირდება იურისტი,

ხოლო რა უნდა გააკეთოს მან, რა უნდა ეძებოს სამართლებრივ აქტებში, ჩვენი გადასაწყვეტია. ჩვენ კი ვახორციელებთ მონიტორინგს სიტუაციიის წინასწარი დიაგნოზის შედეგად მიღებულ მონაცემთა საფუძველზე.

განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაეთმოს დაბალი რანგის სამართლებრივ აქტებს (ინსტრუქციებს, წესდებებს, შინაგანაწესებს, გადაწყვეტილებებს,

ცირკულარებს და სხვ.), რადგანაც სწორედ მათში გვხვდება უფრო ხშირად სტანდარტების დარღვევა ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხში.

სტანდარტები ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებში – ეს არაა დოგმა. ისინი განიცდის ცვლილებას. ამიტომ, ჩვენ არა მარტო მოქმედი სამართლებრივი რეგულირება უნდა ვიცოდეთ, არამედ სასამართლო გადაწყვეტილებათა და მათი განმარტებების საქმის კურსშიც უნდა ვიყოთ.

ყველაზე ხშირად აღიარებენ (იხ. ევროპული კონვენცია), რომ უფლებები და თავისუფლებები შესაძლოა შეიზღუდოს მხოლოდ კანონით და მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როცა ეს აუცილებელია დემოკრატიულ სამართლებრივ

სახელმწიფოში მისი უსაფრთხოების, საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის ან დანაშაულის პრევენციის, ჯანმრთელობისა და ზნეობის, ანდა სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვისთვის. თავისუფლების შეზღუდვის სამივე წინაპირობა უნდა სრულდებოდეს ერთდროულად: შეზღუდვა უნდა იყოს დადგენილი კანონით, ის უნდა იყოს აუცილებელი და უნდა სრულდებოდეს მკაცრად განსაზღვრული მიზნებით. მხოლოდ ასეთ ვითარებაშია შესაძლებელი შეზღუდვის ლეგალურობის აღიარება. ერთ-ერთი წინაპირობის არშესრულება შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანის უფლებათა დარღვევად.

ხშირად ავიწყდებათ დასკვნითი და გარდამავალი დებულებების მნიშვნელოვანი როლის შესახებ. ისინი განსაზღვრავს თუ როდის შედის ძალაში მოცემული სამართლებრივი აქტი, ხოლო საერთაშორისო ხელშეკრულებების რატიფიკაციის შესაბამისი კანონების შემთხვევაში შეიცავს განცხადებებს ზოგიერთი მუხლის განმარტებისა და დათქმის შესახებ. აქვეა ჩვენი კვლევებისთვის ეგზომ ძვირფასი დებულებები სხვა კანონებში არსებული ნორმების გაუქმების თაობაზე.

უფლებამოსილების კანონიერი გადაცემის საფუძველზე გაცემული სამართლის აქტის ანალიზის დროს აუცილებელია შემოწმდეს ამ უფლებამოსილებათა მოცულობა, რათა დარწმუნებული იყოთ, რომ მოცემული აქტი არ სცილდება კანონით დაშვებულ ფარგლებს.

6. ინფორმაციის შეკრებისა და დამუშავების

მეთოდები

მონიტორინგის კონცეფციის დაგეგმვის ეტაპზე ჩვენ განვსაზღვრეთ რა სახის ინფორმაცია გვჭირდებოდა. ახლა კი საჭიროა გადავწყვიტოთ, თუ რა მეთოდებით მიიღწევა ამ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა. ინფორმაციის ნაწილი «თავისთავად» გვივარდება ხელში ჩვენს იურიდიულ კონსულტაციაში -

კლიენტების წერილების, ბეჭდვითი ცნობების, სხვა ორგანიზაციების ანგარიშების სახით. მაგრამ თუ ვაპირებთ მონიტორინგის ჩატარებას, ე.ი. სისტემატურ,

გეგმაზომიერ კვლევებს, მაშინ საჭირო იქნება ინფორმაციის აქტიური მოგროვების, შერჩევისა და დამუშავების სისტემის შექმნა. მონიტორინგი არ შეიძლება შემოიფარგლოს ოფისში პასიური ჯდომითა და შემთხვევითი მონაცემების დამუშავებით.

სოციალური მეცნიერებები კვლევის მეთოდების მთელ გამას გვთავაზობს.

ავირჩიოთ მათგან ისეთები, რომლებიც შეესაბამება ჩვენს შესაძლებლობებს და ჩვენს მიერ არჩეულ კვლევით პრობლემებს. როგორც ზემოთ იყო ნათქვამი,

მონიტორინგის ჩატარების დროს ვიყენებთ ისეთ მეთოდებსაც, რომლებიც არ გამოიყენება სოციალურ მეცნიერებებში. თუ ჩვენ ყურადღებას ვამახვილებთ მეცნიერულ მეთოდებზე, მაშინ ინსტრუმენტებიცა და მონაცემთა დამუშავებაც უნდა შეესაბამებოდეს ხსენებულ მეცნიერებაში მიღებულ სტანდარტებს.

6.1. ძირითადი ცნებები

დავიწყოთ ძირითადი ცნებების დეფინიციით.

მეთოდი – ეს არის ინფორმაციის მოგროვებისა და მიღებულ მონაცემთა დამუშავების ხერხი, მაგალითად, პრესის ანალიზი, ფიზიკური ზომების განსაზღვრა, სტატისტიკურ მონაცემთა მეორადი შედარებითი ანალიზი,

დოკუმენტების შესწავლა (სასამართლოში ან დაწესებულებაში), საჩივრების ანალიზი, კრიმინოლოგიური ექსპერტიზა, მოვლენათა აღდგენა, ფოკუსირებული ჯგუფური ინტერვიუ (ფოკუს-ჯგუფი), სტრუქტურირებული ინტერვიუ, ინტერვიუ კითხვარით (დახურული ან ღია კითხვებით, ანდა შერეული ტიპის), ანკეტა,

დაკვირვება, ექსპერიმენტი და სხვ.

ინსტრუმენტები – ეს არის ტექნიკური საშუალებები, რომლებიც ჩაწერის ან გაზომვის საშუალებას გვაძლევს, მაგალითად გამოკითვის ფურცელი, ანკეტა,

სცენარი-ინტერვიუ, დაკვირვების ბარათი, გამოძიების გეგმა, ექსპერტიზის მოცულობის განსაზღვრა, დოკუმენტების შესწავლის კითხვარი, დაკვირვებათა გეგმა და სხვ.

6.2. ინფორმაციის შეკრების სპეციფიკური, სოციალურ მეცნიერებებში მიღებული სტანდარტებისაგან განსხვავებული პრინციპები მონიტორინგის ჩატარებისას

უპირველეს ყოვლისა, არსებობს განსხვავება მონიტორინგის მიზანსა და ამოცანებს შორის, რომლებიც დგას სოციოლოგებისა ან სოციალური ფსიქოლოგების წინაშე. მონიტორინგმა უნდა მოგვცეს თვით ობიექტური ფაქტების ცოდნა, და არა ის, რაც ამ ფაქტების შესახებ არის ცნობილი ან რას ფიქრობს ამაზე ხალხი. მონიტორინგის შედეგი უნდა იყოს მოვლენათა ზუსტი აღწერა და არა მათ შესახებ მოწმეთა მეხსიერებაში დარჩენილი შთაბეჭდილებები. კვლევის შედეგებს მოვიყვანთ კილოგრამებში, მეტრებში ან აბსოლუტურ რიცხვებში (მაგალითად,

დემონსტრანტების რაოდენობა). ჩვენ არ გვაინტერესებს, გამოკითხულთა რა პროცენტული რაოდენობა თვლის, რომ საგანი იყო მსუბუქი ან მძიმე, მაგრამ გვინდა ვიცოდეთ, რომ დემონსტრაციაში მონაწილეობდა ორი, ხუთი თუ ათი ათასი ადამიანი. ჩვენ გვაინტერესებს, თუ რამდენი ადამიანი შეიკრიბა იქ სინამდვილეში.

მონიტორინგის საგანს, უპირველეს ყოვლისა, წარმოადგენს ობიექტური,

მატერიალური სინამდვილე.

ზოგიერთ შემთხვევაში ჩვენს კვლევებს თან ერთვის ექსპერტთა აზრი. ამასთან,

ჩვენ მივმართავთ არა მარტო მოცემული პრობლემატიკით დაკავებულ მეცნიერს,

არამედ იმ პირებსაც, რომლებსაც მონიტორინგი უშუალოდ ეხება.

მოსამართლეების ან პოლიციელებისადმი კითხვით მიმართვა იმის თაობაზე, თუ მათი აზრით, რა წარმოადგენს მათი დაწესებულების ხელისშემშლელ ფაქტორებს და რა ცვლილებები (მაგალითად, ორგანიზაციული) გამოსაწორებდა საქმის ვითარებას, უპრიანია მხოლოდ ერთ შემთხვევაში. ჩვენ უნდა ვფლობდეთ ობიექტურ ინფორმაციას ამ დაწესებულებაში საქმის ჭეშმარიტ ვითარებაზე.

დაინტერესებული პირების მიერ სინამდვილის სუბიექტური შეფასება მონიტორინგში დამატებით როლს თამაშობს.

6.2.1. კვლევითი ამოკრეფის შერჩევა

უკვე ავღნიშნეთ, რომ კვლევითი ამოკრეფის შერჩევა მონიტორინგისთვის ტარდება იმავე პრინციპებით, როგორც სოციალურ მეცნიერებებში. მიუხედავად ამისა, იმასთან დაკავშირებით, რომ მონიტორინგის მიზანს, გარდა ადამიანის უფლებათა დარღვევის ტიპისა და მასშტაბის განსაზღვრისა, წარმოადგენს აგრეთვე მსგავსი დარღვევების შემცველი კონკრეტული შემთხვევების დოკუმენტური დადასტურება. მონიტორინგის ჩამტარებელი ხშირად იქცევა,

როგორც გამომძიებელი და არა, როგორც მეცნიერი, რაც მჟღავნდება კვლევის ობიექტის არჩევისასაც და ინფორმატორის ძიების დროსაც.

კვლევითი ამოკრეფის შერჩევის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება მძიმე საქმეა. ავიღოთ, მაგალითად, ბავშვთა სახლები. ბავშვთა სახლების რა ნაწილის მონიტორინგი უნდა ჩავატაროთ, რათა შეგვეძლოს იმისი მტკიცება, რომ ვფლობთ მონაცემებს ადამიანის უფლებათა დაცვის თემაზე პოლონეთის ბავშვთა სახლებში? ნახევრის? თუ ასეა, მაშინ როგორ უნდა შევარჩიოთ ეს ბავშვთა

სახლები? ასეთივე კითხვები წარმოიშვება რომელიმე სოციალურ ჯგუფს მიკუთვნებული პირების უფლებათა მონიტორინგის დროს. რამდენი ადამიანი უნდა გამოიკითხოს და რა კრიტერიუმით შეირჩევიან ისინი?

გადაწყვეტილება ხშირად დამოკიდებულია ჩვენს ფინანსურ და საკადრო შესაძლებლობლებზე. თეორიულადაც რომ შეგვეძლოს მთელი დაწესებულებების გამოკვლევა, დროისა და ადამიანური თუ ფინანსური რესურსების დაზოგვის მიზნით მათი გულმოდგინედ შერჩეული ნაწილით შემოვიფარგლებით. ჯერ მოვიფიქრებთ, მოცემული დაწესებულების რა მახასიათებლები ახდენს გავლენას ადამიანის უფლებათა დაცვაზე ჩვენთვის საინტერესო სფეროში. დაწესებულებათა მონიტორინგის დროს ასეთ მახასიათებლებს განეკუთვნება:

? გეოგრაფიული მდებარეობა (ცენტრთან ახლოს თუ გარეუბანში);

? რაოდენობა (თანამშრომელთა ან მომსვლელთა);

? დაწესებულების მდებარეობა ეთნიკურად ერთგვაროვან თუ შერეულ რეგიონში;

? სხვა; მაგალითად მოცემული დაწესებულების ადგილი აღმასრულებელ იერარქიაში.

შერჩეული მახასიათებლების საფუძველზე ვქმნით ქვეყნის ზოგადი სტრუქტურის თანხვედრ ამოკრეფას. თუ პოლონეთის ბავშვთა სახლების 5% მდებარეობს შერეული ეთნიკური შემადგენლობის ტერიტორიაზე, მაშინ ჩვენს ამოკრეფაში ბავშვთა დაწესებულებები ასეთი რეგიონებიდან უნდა ადგენდნენ 5%. მსგავს ამოკრეფას ვუწოდებთ რეპრეზენტაციულს9  (ამასთან ყოველთვის მივუთითებთ მახასიათებლებს).

ასეთი ამოკრეფის შექმნას გარკვეული აზრი აქვს – ეს მოგვცემს მონიტორინგის განმავლობაში აღმოჩენილი მოვლენების საყოველთაობის დაკვირვების საშუალებას. ჩვენ მიჩვეული ვართ რომ ადამიანის უფლებათა დარღვევა ცალკეული პირების უფლებებისა თუ თავისუფლებების დარღვევების სახით განვიხილოთ. ჩვენთვის ყოველთვის არა აქვს მნიშვნელობა, თუ ვინ ჩაიდინა მორიგი დარღვევა – ხელისუფლების წარმომადგენელმა თუ სხვამ - ჩვენ გვაინტერესებს დაზარალებული. მაგრამ, თუ ჩვენ გვსურს შევცვალოთ გარემომცველი სინამდვილე და მის რომელიმე ფრაგმენტში მივაღწიოთ ადამიანის უფლებათა დარღვევების შემცირებას, საჭიროა დავაკვირდეთ

სინამდვილეს მკვლევარის თვალით. ეს ნიშნავს, რომ უნდა შევაგროვოთ ინფორმაცია იმის თაობაზე, თუ უფლებათა და თავისუფლებათა რა დარღვევებთან გვაქვს საქმე, რაოდენ ხშირია ის, რაოდენ დიდია იმ პირთა ჯგუფი,

ვისაც ეს ეხება, არღვევს ხელისუფლების წარმომადგენლების დიდი ჯგუფი თუ მხოლოდ ზოგიერთი, და ბოლოს, რისი შედეგია ეს – ცუდი კანონის, არასწორი პრაქტიკის (ე.ი. ხელისუფლების წარმომადგენლის ქმედების), მათი არასაკმაო მომზადების, ხელისუფლების წარმომადგენლებზე დამოუკიდებელი კონტროლის არარსებობის, ან სხვა მიზეზებით. რეპრეზენტაციული ამოკრეფით მონიტორინგის ჩატარება საშუალებას მოგვცემს შევაგროვოთ უფრო სანდო მონაცემები საკვლევი მოვლენის თაობაზე.

შეიძლება აგრეთვე ყურადღების კონცენტრირება სპეციალურად შერჩეული ერთეულების (ცალკეული პირი ან დაწესებულება) კვლევაზე, რომლებიც წარმოადგენენ განსაკუთრებულ ინტერესს მონიტორინგის თვალსაზრისით (მაგალითად, ბავშვთა სახლები პატარა დასახლებულ პუნქტებში ან ბოშების მდგომარეობა პოლონეთის სამხრეთში).

დაბოლოს, ჩვენ შეგვიძლია შეგნებულად ავწიოთ გარკვეული მახასიათებლების მქონე ერთეულთა რიცხვი – თუ გვინდა, ერთი მხრივ მივიღოთ მონაცემები მოვლენის მასშტაბზე, ხოლო მეორე მხრივ მოვძებნოთ რაც შეიძლება მეტი «კაზუსი». ოღონდ, ამ შემთხვევაში საჭიროა ერთმნიშვნელოვნად აღინიშნოს ამის შესახებ ანგარიშში, და არ გავასაღოთ მიღებული მონაცემები რეპრეზენტაციულად მთელი პოპულაციისთვის.

ახლა ვნახოთ, რა შეიძლება მოჰყვეს ამოკრეფის არასწორ შერჩევას იმ შემთხვევაშიც კი, როცა მისი რეპრეზენტატულობა შეგნებული კი არა,

შემთხვევითია.

წარმოიდგინეთ, რომ ჩვენ გვსურს ვიცოდეთ დაცულია თუ არა სასამართლო პროცედურა რაიონულ სასამართლოებში. ვიღებთ გადაწყვეტილებას, რომ დავაკვირდეთ ქალაქ იქსის რაიონულ სასამართლოებში 100 სხდომას სისხლის სამართლის საქმეზე. ამ ქალაქში მოქმედებს 5 რაიონული სასამართლო, ხოლო თითოეულში 4 მოსამართლე მუშაობს სისხლის სამართალში. ჩვენ არა მარტო იმის წარმოდგენა გვინდა, არის თუ არა ამ სასამართლოებში საპროცესო დარღვევები, არამედ იმის შეფასებაც, თუ რამდენად არის გავრცელებული ეს მოვლენა ქალაქ იქსის სისხლის სამართალში მომუშავე მოსამართლეებში. მეტიც,

ხომ არ არის ეს დარღვევები ქალაქის ყველა სასამართლოში. მსგავსი მიდგომის დროს აზრი აქვს გავაანალიზოთ თითოეული სასამართლოს ერთნაირი

რაოდენობის (ვთქვათ 20) საქმე, რომელიც მიჰყავს იგივე რაოდენობის მოსამართლეებს (ოთხ-ოთხს) და იმდენივე სხდომა ჩვენგან შერჩეულ ერთ მოსამართლეზე (ხუთ-ხუთი).

თუ 100 სხდომას დავაკვირდებით რომელთაგან 60 იქნება ჩატარებული ერთ სასამართლოში მხოლოდ ორი მოსამართლის მიერ, ხოლო 40 სხდომა დანარჩენ ოთხ სასამართლოში, თითოში – 10, თანაც, აღნიშნულ სასამართლოში ჩვენი დაკვირვების ქვეშ მყოფი ორი მოსამართლიდან თითოეული ჩაატარებს ხუთ სხდომას, მაშინ, რომც დავუშვათ რომ ამ ოთხ სასამართლოში მოსამართლეებს პროცედურიდან რაიმე გადახრა არ ჰქონიათ, ხოლო პირველი სასამართლოდან ორი მოსამართლე მრავალჯერ არღვევდა გამოდის, რომ მონიტორინგის ზოგადი შედეგების თანახმად ჩვენს ქალაქში სისხლის სამართლის საქმეთა 60 პროცენტი საპროცესო დარღვევებით მიმდინარეობდა. ეს კი აშკარა არასწორია.

სრულიად შესაძლებელია, რომ ჩვენ სინამდვილეში ჩავატაროთ კვლევები,

რომლებიც მოიცავს 60 პროცესს ერთ სასამართლოში და 40 – სხვა დანარჩენებში (ჩვენ ამაზე უკვე ვწერდით, როცა ვლაპარაკობდით მიზნობრივ ამოკრეფაზე),

მაგრამ ეს უნდა გავაკეთოთ შეგნებულად და მხედველობაში უნდა მივიღოთ ასეთი შერჩევიდან გამომდინარე შეზღუდვები. ასეთ ტაქტიკას მიმართავენ ხოლმე მაშინ,

როცა წინასწარ ცნობილია ერთ კონკრეტულ სასამართლოში ხშირი საპროცესო დარღვევების შესახებ. ამ შემთხვევაში სხვა სასამართლოებში დაკვირვებების ჩატარებას აქვს საკონტროლო ზონდირების აზრი, რომლის საშუალებითაც,

მაგალითისათვის, ჩვენ გვსურს შევამოწმოთ – ხომ არ გვეშლება, როცა ვთვლით,

რომ დანარჩენ სასამართლოებში სასამართლო პროცედურა დაცულია.

მიუხედავად ამისა, ანგარიშის შედგენისას ჩვენ სრულიად ნათლად უნდა აღვწეროთ, თუ როგორ შეირჩა ამოკრეფა და ავხსნათ, თუ რატომ გადავწყვიტეთ პროცესების მნიშვნელოვანი სიჭარბე შეგვექმნა ერთ სასამართლოში, და აგრეთვე შედეგები მოგვეყვანა ცალ-ცალკე ორივე საკვლევი ჯგუფის მიხედვით.

ადვილი შესაძლებელია, რომ დაგვჭირდეს კვლევის ჩატარება შემთხვევით რეპრეზენტაციულ ამოკრეფაზე – რათა გვქონდეს იმის მტკიცების უფლება, რომ კვლევისას აღმოვაჩინეთ აღნიშნული მოვლენის, მაგალითად, ადგილობრივი ადმინისტრაციის დაწესებულებაში მოქალაქეთა ღირსების შელახვის საყოველთაობა. თუ მოვინდომებთ ჩვენი შედეგების განმტკიცებას კვლევისთვის შემთხვევით შერჩეული მოქალაქეებისაგან მიღებული ინფორმაციით, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ შემთხვევითი ამოკრეფის შერჩევა არ დაიყვანება ქუჩაში

ყოველი მესამე ან მეხუთე «შემთხვევითი» გამვლელის გაჩერებაზე. პირთა ჯგუფის შერჩევა, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს «შემთხვევითი რეპრეზენტაციული ამოკრეფა», რთულ სტატისტიკურ ოპერაციებთან არის დაკავშირებული – ამ შემთხვევაში უმჯობესია დახმარებისთვის სპეციალისტებს მივმართოთ (სოციოლოგებს, სტატისტიკოსებს) და იმათ დავავალოთ ეს ამოცანა. ამ დავალების შესასრულებლად, კერძოდ, მათ უნდა გააჩნდეთ აღნიშნული პოპულაციის შემადგენლობაში შემავალი კომპონენტების სრული ჩამონათვალი (მაგალითად, აღნიშნულ ტერიტორიაზე მაცხოვრებლების, ჩვენს ინტერესებში მყოფი დაწესებულებების, ვთქვათ სასამართლოების ან პოლიციის უბნების,

გარკვეული ტიპის სკოლების ან ორგანიზაციების და ა.შ.), უნდა იცოდნენ შემთხვევითი რიცხვების ტაბულებით სარგებლობა და ასევე სათანადო გამოთვლებისათვის გარკვეული სტატისტიკური ფორმულები. თავად არ უნდა ვაკეთოთ ეს (თუ, რა თქმა უნდა, ჩვენს შორის არ არის მსგავსი კვლევების გამოცდილების მქონე სოციოლოგი). უმჯობესია დავავალოთ ეს სამუშაო სპეციალისტებს და ამით ავიცილოთ საყვედურები ხელისუფლების მხრიდან,

თითქოს ჩვენ ვუწოდებთ შემთხვევითს ისეთ კვლევას, რომელიც ასეთი არ არის.

ამოკრეფის შერჩევის პრინციპის განსაზღვრა – მონიტორინგის დაგეგმვის შემადგენელი ნაწილი – დამოკიდებულია კვლევის ჰიპოთეზებზე (ზუსტად რომელი ფაქტორები ახდენენ გავლენას დარღვევის სიხშირეზე) და კვლევის მიზანზე.

მონიტორინგის მიმდინარეობის დროს შეიძლება, რა თქმა უნდა, აღმოჩნდეს, რომ გავლენა აქვს ისეთ ფაქტორებს, რომლებზეც არ გვიფიქრია, ხოლო რომლებსაც ვითვალისწინებდით, იმათ მნიშვნელობა არ ჰქონიათ. პილოტაჟური კვლევები აფართოებენ ჩვენი გონების არეს და ხშირად გამოაჩენენ, რომ ამოკრეფის შერჩევის დროს, თურმე, რაღაც მნიშვნელოვანი მახასიათებელი გამოგვრჩენია.

რაც შეეხება ამოკრეფის ზომებს, გაზომვის სიზუსტის თვალსაზრისით, ზოგადად შეიძლება ასე ითქვას: რაც უფრო უკეთესად არის ამოკრეფა შესრულებული, მით უფრო მცირეა ის, მაგრამ თუ ჩვენ შედეგების დათვლის დროს გვსურს ვისარგებლოთ სტატისტიკური მეთოდებით, ამოკრეფა უნდა შეიცავდეს არანაკლებ 30 შემთხვევისა (დაწესებულებას, პირს, ქალაქს, სასამართლო პროცესს და ა.შ.). ამგვარად, უკეთესია გქონდეს ამოკრეფა არანაკლებ 50-სა.

ყოველივე ეს ინტუიციას მოითხოვს, მაგრამ მის გამომუშავებამდე სჯობს რჩევისთვის სოციოლოგს ან სტატისტიკოსს მივმართოთ.

პოლონეთში რაიონული სასამართლოების მუშაობის პირობების მონიტორინგის მსვლელობისას გამოკვლეული იყო 39 სასამართლო, ე.ი. პოლონეთის სასამართლოების სრული რაოდენობის 13,5 პროცენტი. ამოკრეფა რეპრეზენტაციული იყო ზომების (მოსამართლეთა რიცხვი აღნიშნულ სასამართლოში) და გეოგრაფიული მდებარეობის თვალსაზრისით. მთლიანობაში 290 სასამართლო დაყოფილი იყო მცირე (10 მოსამართლემდე), საშუალო (11-30

მოსამართლე) და დიდ (30-ზე მეტი მოსამართლე) კატეგორიებად. თითოეულში სასამართლოთა რაოდენობის პროპორციულად იყო ჩატარებული 14 მცირე, 18

საშუალო და 7 დიდი სასამართლოს მონიტორინგი.

პოლონეთის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებსა და სოციალური დახმარების სახლებში ადამიანის უფლებათა მონიტორინგის  ჩატარებისას ამოკრეფაში შევიდა 10 საავადმყოფო (ქვეყნის ყველა საავადმყოფოსა და ფსიქიატრიული განყოფილებების 10 პროცენტი) და 8 სოციალური დახმარების სახლი ღრმად მოხუცებულთათვის (7 პროცენტი). ამოკრეფა განისაზღვრა შემთხვევითი შერჩევის მეთოდით.

სლოვაკეთში არჩევნების მონიტორინგის დროს დაკვირვებები ტარდებოდა 108

საარჩევნო უბანზე (დაახლოებით 2 პროცენტი). ამოკრეფა იყო რეპრეზენტაციული გეოგრაფიული მდებარეობის (8 რეგიონის – ადმინისტრაციული ერთეულის შესაბამისად), საარჩევნო უბნების შესაბამისი დასახლებული პუნქტების ზომებისა და ცალკეული რეგიონების ეთნიკური შემადგენლობის თვალსაზრისით.

დამატებით წარმოებდა დაკვირვება არასტანდარტულ საარჩევნო უბნებზეც (საავადმყოფოები, ღრმად მოხუცებულთა სახლები, სამხედრო ნაწილები და ა.შ)

ანგარიშში დასაბუთებული უნდა იყოს ამოკრეფის შერჩევის ზომები და კრიტერიუმები, აგრეთვე ისიც, თუ რამდენად გვაძლევს ეს საშუალებას გავაკეთოთ უფრო ვრცელი განზოგადებები. თუ ჩვენს კვლევაში სპეციალისტების მიერ არ იყო შერჩეული რეპრეზენტაციული ამოკრეფა, დასკვნები უნდა ეხებოდეს მხოლოდ დაკვირვებაწარმოებულ შემთხვევებს და არა პოპულაციას მთლიანად.

სხვა პრობლემაა - რესპოდენტების შერჩევა ინტერვიუსათვის საკვლევ დაწესებულებაში ან სოციალურ გარემოში. ამ შემთხვევებში მივმართავთ გამოძიების მეთოდებს: ვეძებთ მორიგ «მოწმეებს», რომელთა გამონათქვამები დაგვეხმარება მოცემული დაწესებულებისა თუ სოციალური გარემოს ფუნქციონირების ობიექტური სურათის მიღებაში. ხშირად ეფექტური აღმოჩენილა,

მაგალითად, ინფორმაციის წყაროების სრული ამოწურვის პრინციპი.

ინფორმატორების გარკვეული ჯგუფის წევრებთან საუბარი მანამ მიმდინარეობს,

სანამ არ იწყება მიღებული ინფორმაციის მუდმივი გამეორება. როგორც კი დავრწმუნდებით, რომ ახალს ვერაფერს ვმატებთ ჩვენს კვლევებს, ვწყეტთ საუბარს ამ ჯგუფთან. რესპოდენტების შერჩევისას ხელსაყრელია თოვლის გუნდის მეთოდით სარგებლობა. თითოეულ მოსაუბრეს ეძლევა კითხვა: მისი აზრით კიდევ ვისთან ღირს გასაუბრება? და ამგვარად ჩვენი მოქმედების სფეროში ახალი სახეები ჩნდება. ინფორმაციის წყაროს ძიების დროს გამოვდივართ შემდეგი წესიდან: ყველაზე მეტად გვაინტერესებს სწორედ ის, რასაც გვიმალავენ, რასაც ხელისუფლება ჩვენამდე არ უშვებს. დაწესებულებაში მონიტორინგის ჩატარებისას ყურადღება მიაქციეთ ადამიანებს, რომლებიც კონფლიქტში არიან ხელისუფლებასთან. არქივში ყურადღებას ვაქცევთ სქელ საქაღალდეებს,

ვცდილობთ გავიგოთ რაიმე იმ ადამიანებზე, რომლებსაც პრობლემები აქვთ (მაგალითად, ცუდი ჯანმრთელობა ან ფსიქოლოგიური არამდგრადობა), ხშირად წერენ საჩივრებს და ამიტომაც დაწესებულების წარმომადგენლები მათ განსაკუთრებულად ადევნებენ თვალყურს. ინფორმაციის ამგვარი წყაროები,

თუმცა ყოველთვის არ არის უტყუარი, მაგრამ ჩვენს ყურადღებას მიაპყრობს აღნიშნული დაწესებულების განსაკუთრებით «ცხელ წერტილებს».

6.2.2. შემთხვევათა დოკუმენტირება

მონიტორინგის მეთოდიკის განსაკუთრებულობა მდგომარეობს ადამიანის უფლებათა დარღვევების დოკუმენტირებულ შემთხვევათა შეკრებაში, რომელიც ერთი მხრივ ამდიდრებს მოცემული მოვლენის სურათს, მეორე მხრივ კი შესაძლებელია მისი გამოყენება საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვის საქმეში სხვადასხვა ქმედებებისთვის, რომელიც ტარდება ჩვენთვის საინტერესო სფეროში ადამიანის უფლებათა დაცვის გაუმჯობესების მიზნით.

საოცარი, მარჯვე მაგალითი შეიძლება გამოვიყენოთ მასმედიასთან მუშაობაში.

საზოგადოებრივი აზრი უფრო მძაფრად რეაგირებს კონკრეტული ადამიანის

მიმართ დაშვებულ უსამართლობაზე, ვიდრე უსახო სტატისტიკურ მონაცემებზე.

ამიტომ, თუ გვსურს მოვიპოვოთ მოკავშირეები და მივაღწიოთ საზოგადოების თანაგრძნობას, უნდა ვიმოქმედოთ კონკრეტული, დოკუმენტირებული საქმეებით.

შემთხვევები, რომლებიც ასრულებს მითითებულ კრიტერიუმებს, აუცილებელია სამართლებრივი ქმედებისათვისაც. თუ მოვახერხებთ საქმის საკონსტიტუციო ან ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლომდე მიყვანას, შეიძლება საჭირო გახდეს კანონის გადახედვა, ხოლო შემდგომ საკითხის სისტემური გადაწყვეტა.

სრულიად ნათელია, რომ შერჩევის პირველი, უპირობო კრიტერიუმი უნდა იყოს დაზარალებულის თანხმობა მის საქმეზე სამართლებრივი ქმედებების ჩატარებაზე. სხვა მნიშვნელოვანი ასპექტებია:

? საქმე უნდა წარმოადგენდეს ადამიანის ამა თუ იმ უფლების დარღვევის «სუფთა» მაგალითს და არ უნდა იყოს დამძიმებული რაიმე იურიდიული გართულებებით, რაც გააბუნდოვნებდა სრულ სურათს;

? დაზარალებული უნდა იწვევდეს სიმპათიას, რადგანაც საჭირო იქნება საზოგადოებრივი აზრის მხარდაჭერის მოპოვება;

? დაზარალებულის მიმართ ჩადენილი უსამართლობა არ უნდა წარმოადგენს რაიმე განსაკუთრებულს, უნდა არსებობდნენ სხვა დაზარალებულებიც –

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უსამართლობა გარკვეული მოვლენის მაგალითი უნდა იყოს;

? დაზარალებულმა უკვე გამოიყენა ყველა ხელმისაწვდომი სამართლებრივი საშუალება, დროულად წერდა საჩივრებს და სხვ.;

? უნდა არსებობდეს საქმის მოგების იმედი საკონსტიტუციო ან ადამიანის უფლებების ევროპის სასამართლოში.

«კაზუსები» უნდა შეიკრიბოს კვლევის მიმდინარეობისას. ისინი გამოდგება ანგარიშის ილუსტრირებისთვის, ზოგიერთი კი, შესაძლოა გამოვიყენოთ სამართლებრივი, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ქმედებებისათვის. საქმეები გულმოდგინედ უნდა იყოს დოკუმენტირებული. ზოგჯერ ოფიციალური დოკუმენტები საკმარისი არაა და საჭიროა დამატებითი ინფორმაციის მოპოვება,

მოწმეთა ჩვენებებისა და ექსპერტიზის მონაცემების შეკრება, შემთხვევის სურათის აღდგენის ჩატარება და სხვ.

6.2.3. ,,კაზუსების კულტივირება»

ზოგჯერ ძნელდება «სუფთა» შემთხვევების მოძიება, განსაკუთრებით სასამართლო დავისათვის. ხშირად აღმოჩენილა, რომ დაზარალებულებმა სრულად არ გამოიყენეს იურიდიული შესაძლებლობები, არ იცავდნენ კანონით გათვალისწინებულ ვადებს, წამოიწყებდნენ ხოლმე ქმედებებს, რომლებიც უმცირებდნენ მათ საქმის მოგების შანსებს ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოში (მაგალითად, არ ცხადდებოდნენ სასამართლოს მიერ დადგენილ გამოკვლევებზე ან სასამართლო სხდომებზე, მაშინ როდესაც განზრახული ჰქონდათ ადამიანის უფლებათა დარღვევების გასაჩივრება სასამართლო გარჩევის გონივრულ ვადებზე).

ამგვარ შემთხვევებში უნდა წამოვიწყოთ კარგი საქმის «კულტივირება». ამ მიზნით ვუთანხმდებით დაზარალებულ მხარეს და ზედმიწევნით შერჩეული პროფესიული არგუმენტების გამოყენებით ვეხმარებით ყველა საჩივრის, წერილის და სხვა ქაღალდების შედგენაში, ამავე დროს არ არის აუცილებელი ვაცნობოთ ამის შესახებ ხელისუფლების ორგანოებს. ვაგროვებთ ადმინისტრაციის პასუხებს,

ხშირად განსაცვიფრებლად არაკომპეტენტურს და ამგვარად ვქმნით დოკუმენტაციის სრულ კომპლექტს, რაც გვაძლევს შესაძლებლობას ვაჩვენოთ, თუ რა მოსდის ბედის ანაბარად დატოვებულ უსამართლობის მსხვერპლს, თუნდაც მან გამოიყენოს ყველა შესაძლო საშუალება და არგუმენტი. მიღებული დოკუმენტაცია შესაძლოა კიდეც გამოგვადგეს პოლიტიკური და საზოგადოებრივი აქციების დროს, განსაკუთრებით მასმედიასთან მუშაობისას. ხშირად აღმოჩენილა, რომ «გამოგვიზრდია» შესანიშნავი საქმე ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოში წარსადგენად.

6.2.4. ინფორმაციის წყაროების დოკუმენტირება

მონიტორინგის მსვლელობისას უმეტესად ვქმნით დოკუმენტებს ინფორმაციის წარმოშობის შესახებ. ცალკე აღნიშვნის ღირსია ანგარიშში მოყვანილი წყაროების გამჟღავნების საკითხი. პასუხი ხშირად დამოკიდებულია კვლევის მიზნებსა და ჩატარების პირობებზე. პრინციპში, ჩვენი შიდა დოკუმენტაცია უნდა შეიცავდეს მონაცემებს ინფორმაციის წყაროზე, რაც მასთანვე უნდა იყოს შეთანხმებული. სხვა შემთხვევაა, როცა ინფორმაცია მოდის თავად პასუხისმგებელი პირისგან, ჩვენ კი ვატარებთ ოფიციალურ მონიტორინგს.

ჩვენ ხშირად ვაგროვებთ ჩვენებებს ადამიანის უფლებათა დარღვევის მოწმეებისა და დაზარალებულებისაგან საკუთარი ხელმოწერით. ასეთი

დოკუმენტის საფუძველზე შესაძლოა გამოიცეს ინფორმაცია ანგარიშში (ეს სრულიადაც არ ნიშნავს, რომ მოგვყავს ინფორმატორის ჩვენებები ან პირადი მონაცემები). ძალზე სარისკოა ანგარიშში მხოლოდ ზეპირ ცნობებზე დაყრდნობა,

და ამას, პრინციპში, თავი უნდა ავარიდოთ. წერილობითი ჩვენებების ჩამორთმევას აქვს ერთი პლუსი – აზრების ქაღალდზე გადმოცემისას ადამიანები საკუთარი სიტყვების მიმართ გრძნობენ დიდ პასუხისმგებლობას. უკეთესია,

სთხოვეთ მოწმეს ჯერ გადმოსცეს დანახული წერილობითი სახით, მხოლოდ ამის შემდეგ გაესაუბრეთ და დაამატეთ დაწერილს. თუ უკუმიმდევრობით ვიმოქმედებთ, მოწმე, რომელიც საუბრისას მიეცა ფანტაზიას, საერთოდ უარს იტყვის წერილობითი ჩვენების მოცემაზე, რათა არ აღმოჩნდეს უხერხულ მდგომარეობაში.

თუ ჩვენ ვართმევთ საკუთარი ხელმოწერით შესრულებულ ჩვენებებს და ვიძლევით გარანტიას, რომ მათ დაუკითხავად ეს ჩვენებები არ წარედგინება ხელისუფლებას, ამით მორალურ პასუხისმგებლობას ვიღებთ ჩვენებების შენახვაზე.

6.2.5. მონაცემთა შემოწმება:

ინფორმაციის წყაროები და კვლევის მეთოდები

მონიტორინგის ჩატარებისას იშვიათად ვსარგებლობთ ერთი რომელიმე მეთოდით. ინფორმაციის შეგროვება სხვადასხვა მეთოდების შეზავებით –

ბუნებრივი საქმეა. დაკვირვება, ხალხთან საუბარი სხვადასხვა არატიპურ ვითარებაში, წერილობითი წყაროების ანალიზი – ყველაფერი ეს ერთდროულად ხდება. სხვადასხვა მეთოდებით მიღებული ინფორმაციის დამუშავების შემდეგ წარმოჩინდება ზოგადი სურათი.

სკოლის მოსწავლეთა უფლებების დაცვის კვლევის დროს  მონიტორინგის მონაწილეები გაესაუბრნენ მასწავლებელს, რომელიც დიდხანს და დამარწმუნებლად ყვებოდა ამ სკოლის მოსწავლეთა უფლებებზე. შემდეგ შევიდნენ კლასში ანკეტების დასარიგებლად. მასწავლებელმა დაიწყო სიის ამოკითხვა და ამასობაში მოასწრო ბევრი მოსწავლის დამცირება ან შეურაცხყოფა, გამოამჟღავნა უპატივცემლობა მათი ღირსების მიმართ. ეს ყველაფერი სულ რამდენიმე წუთი გაგრძელდა, მაგრამ შეასრულა მდიდარი ინფორმაციის წყაროს როლი ამ სკოლაში ადამიანის უფლებათა დაცვის საქმეში.

ინფორმაცია შეიძლება სხვადასხვა გზით მოვიპოვოთ. ამასთან, ერთადერთი აუცილებელი პირობაა – ობიექტურობა (ჩვენ ვიკვლევთ სინამდვილეს, როგორიც არის და არა როგორიც გვინდა) და კვლევის ეთიკა: ჩვენმა ქმედებებმა არ უნდა დააზარალოს ის ადამიანები, ვის დახმარებასაც ვცდილობთ. სხვა საქმეა, თავად თუ წავლენ რისკზე.

მეთოდიკის არჩევისგან დამოუკიდებლად არავინ არის დაზღვეული შეცდომისაგან. შესაძლოა შესცდე ინფორმაციის შეგროვების დროს, შესაძლოა მისი ინტერპრეტაციისას. შესაძლოა არასწორად მოახდინო დოკუმენტის შინაარსის ინტერპრეტაცია (მაგალითად, ანკეტის რუბრიკის სათაური მისი შემვსები დაწესებულების თანამშრომლებისაგან განსხვავებულად გაიგო).

შეიძლება არ გეშლებოდეს ანკეტის შინაარსი, მაგრამ გეგონოს, რომ ოფიციალურ დოკუმენტში წარმოდგენილია ობიექტური სინამდვილე. დოკუმენტების კვლევისას ჩვენ შეგვიძლია ობიექტური კონსტატაცია მასში მოცემული შინაარსისა, და არა იმისა, თუ რა მოხდა სინამდვილეში. ამიტომ, საჭიროა გავითვალისწინოთ თითოეულ გამოყენებულ მეთოდთან დაკავშირებული ცდომილებები. კვლევის სხვადასხვა მეთოდის შეთავსებით მიიღება უფრო ობიექტური შედეგები,

რადგანაც ერთი მეთოდის სისუსტეები კომპენსირდება სხვა მეთოდის ძლიერი მხარეებით. ყველაზე სარწმუნოა ის ინფორმაცია, რომელიც დასტურდება რამდენიმე წყაროდან.

რამდენადაც შესაძლებელია, პრობლემა უნდა გაანალიზდეს ყველა დაინტერესებული მხარის თვალსაზრისით. ამდენად, მცირდება შეცდომის დაშვების ალბათობა, რადგანაც ცალმხრივი შეფასებები, როგორც წესი,

სუბიექტური და უტრირებულია. სკოლაში ჩვენ ვაძლევთ კითხვებს არა მარტო მოსწავლეებს, არამედ მასწავლებლებსაც; სასამართლოში – არა მარტო პროცესის მონაწილეებს, არამედ მოსამართლეებსაც, ხოლო საავადმყოფოში –

ავადმყოფებსაც და სამედიცინო პერსონალსაც.

სკოლის, სასამართლოს, საავადმყოფოს ან საპატიმროს ტიპის დაწესებულების გამოკვლევისას აზრი აქვს კვლევის თემის გაფართოებას: ის უნდა მოიცავდეს არა მარტო მოსწავლეებს, ბრალდებულებს, ავადმყოფებს ან პატიმრებს, არამედ დაწესებულების პერსონალსა და პასუხისმგებელ პირებს. ასეთი მიდგომის დროს ჩვენ ვატარებთ ადამიანის უფლებათა დაცვის მონიტორინგს მოცემულ დაწესებულებაში და არ ვიზღუდებით იმის დემონსტრაციით, რომ ერთი ჯგუფი არღვევს მეორის უფლებებს, არამედ გამოვდივართ დაწესებულებასთან სისხლხორცეულად დაკავშირებული ყველა ჯგუფის უფლებების დასაცავად. ამის

შედეგად უფრო ეფექტური ხდება ინფორმაციის მოგროვება, მარტივდება გასაუბრება, ფართოვდება მოკავშირეთა წრე. ცნობილია, რომ თითოეულ დაწესებულებაში ადამიანთა ჯგუფი, რომლის ხელშიცაა თავმოყრილი ძალაუფლება, უფრო ხშირადაა ადამიანის უფლებათა დამრღვევის როლში,

ვიდრე დაზარალებულების. მაგრამ ხდება ისეც, რომ ცუდი სამართლებრივი ნორმებით ან ფინანსური უსახსრობით გამოწვეული დარღვევები ეხება მოცემულ დაწესებულებასთან დაკავშირებულ ყველა სოციალურ ჯგუფს. მრავალ საპატიმროში, ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში თუ არმიაში ხშირად ვითარდება ისეთი მოვლენები, რომელსაც შეუძლია საფრთხე შეუქმნას მედდების,

პასუხისმგებელი პირების ან სამხედრო მოსამსახურეების ჯანმრთელობასა და სიცოცხლესაც კი.

6.2.6. კვლევის მეთოდების შერჩევის კრიტერიუმები

კვლევის თითოეული საკითხის განხილვის დროს უნდა შევარჩიოთ შესაბამისი მეთოდები და პროცედურები, რათა მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე შესაძლებელი იყოს, მაგალითად, საორიენტაციო გათვლები. მეთოდი თითოეულ საკითხზე ინდივიდუალურად შეირჩევა. ჩვენი გონების სისხარტესა და მოვლენების პროგნოზირების უნარზეა დამოკიდებული მიღებული პასუხების უტყუარობა, და, აგრეთვე, შრომატევადობა და კვლევის ღირებულება.

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უნდა ვეცადოთ რაც შეიძლება სწრაფად, იაფად და მარტივად მივიღოთ ყველაზე სარწმუნო პასუხი კვლევით კითხვაზე. მეთოდის არჩევისას მხედველობაში მიიღება სხვადასხვა კრიტერიუმი:

? იძლევა თუ არა მიღებული მონაცემები პირდაპირ პასუხს დასმულ კითხვაზე,

თუ ეს მხოლოდ საფუძველია ხარისხიანი შეფასების ან საორიენტაციო გათვლისთვის;

? რამდენად სარწმუნოა მიღებული ინფორმაცია (პირველწყაროდან თუ გაგონილიდან, სიზუსტის ხარისხი და ა.შ.);

? ეკონომიკური ეფექტურობა (დახარჯული შრომისა და სახსრების თანაფარდობა მიღებული ინფორმაციის ფასეულობასთან)

? რეალურობა (გაგვაჩნია თუ არა ძალები და სახსრები მოცემული მეთოდის გამოყენებისათვის);

? კომპლემენტარობა (შეუძლია თუ არა არჩეულ მეთოდს შეავსოს და შეამოწმოს სხვა მეთოდების საშუალებით მიღებული მონაცემები);

? ეთიკური კრიტერიუმები, რომლებიც შეესაბამება მონიტორინგის პირობებსა და დასახულ მიზნებს (მაგალითად, ნაწამები პატიმრის შესახებ ინფორმაციის შეგროვების დროს შეგვიძლია ვისარგებლოთ იმ მეთოდებით, რომლებიც გაუმართლებელი იყო მოსწავლეებთან);

? ვითარების გარდაქმნა გამოყენებული მეთოდიკის ზემოქმედებით (რამდენადაც მონიტორინგი გულისხმობს შეგნებულ ზემოქმედებას სინამდვილეზე, ერთ-ერთი, სხვა კრიტერიუმების თვალსაზრისით ტოლფასი მეთოდის არჩევისას, დარწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ ჩვენს მიერ გამოწვეული ვითარების ცვლილება შეთანხმებული იქნება ჩვენს მიზნებთან, კერძოდ ადამიანის უფლებათა დაცვის გაუმჯობესებასთან);

? რისკი – იმ შემთხვევებში, როცა მონიტორინგის ჩატარება იკრძალება,

ხოლო აკრძალვის დარღვევას შეიძლება მოჰყვეს რეპრესიები.

6.3. ინფორმაციის წყაროები მონიტორინგის ჩატარების დროს

ინფორმაციის წყაროები შეიძლება დავყოთ სამ ძირითად კატეგორიად:

წერილობით, პერსონალურ და მონიტორინგის შედეგებიდან გამომდინარე.

6.3.1. წერილობითი წყაროები

ა. ნორმატიული აქტები: როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მონიტორინგის ფარგლებში ვაანალიზებთ არა მარტო ძირითად სამართლებრივ აქტებს, არამედ ყველაზე დაბალი რანგის აღმასრულებელ აქტებსაც (შინაგანაწესი,

განკარგულებები და სხვა გადაწყვეტილებები, რომლებიც არეგულირებენ დაწესებულების შიდა ცხოვრებას); ბევრ მათგანს ვეცნობით მონიტორინგის დროს;

ბ. დაწესებულების შიდა დოკუმენტაცია: მაგალითად, საბუღალტრო წიგნები,

პატიმართა პირადი საქმეები (საპატიმროში), შემოსული და გასული კორესპონდენციების წიგნები, საჩივრის წიგნი, მონაცემები მძიმე შემთხვევების შესახებ (დახურული და ნახევრადდახურული დაწესებულებები – საპატიმრო,

გამოსასწორებელი სახლი, ბავშვთა სახლი და სხვ.), აგრეთვე ყველა სახის ბლანკი;

გ. მოცემულ დაწესებულებებში შედგენილი დოკუმენტები «საგარეო»

გამოყენებისათვის, მაგალითად, სასამართლო განაჩენები, შეჩერების ოქმები,

ადმინისტრაციული გადაწყვეტილებები, პერიოდული ანგარიშები, შეტყობინებები,

ექსპერტიზები და ა.შ.;

დ. მიმოწერა მოქალაქესა და ადმინისტრაციულ ორგანოებს, ანდა სხვა სახელმწიფო დაწესებულებებს შორის (სასამართლო, საავადმყოფო,

ადგილობრივი თვითმმართველობა და ა.შ.);

ე. საჩივრები, რომლითაც მოქალაქენი მიმართავენ სახელმწიფო დაწესებულებებს (იხ. ზემოთ), დახურულ და ნახევრადდახურულ დაწესებულებებში მყოფი პირების საჩივრები ამ დაწესებულებათა ხელმძღვანელებისადმი,

დამოუკიდებელი ორგანიზაციებისადმი მიმართული საჩივრები (სახელმწიფოს რწმუნებული ადამიანის უფლებათა საკითხებში, არასამთავრობო ორგანიზაციები და ა.შ.);

ვ. მასალათა კომპლექტები: სტატისტიკა, საუწყებო ანგარიშები, სამეცნიერო კვლევის შედეგები და ა.შ.;

ზ. მასმედია: პრესა, ინტერნეტი და ა.შ.;

თ. სხვა დოკუმენტები: მაგალითად, დაწესებულების კედლებზე გაკრული ინფორმაცია (სასამართლო, საარჩევნო უბანი, პოლიციის უბანი, საავადმყოფო და ა.შ.)

6.3.2. პერსონალური წყაროები

სახელმწიფო დაწესებულებათა კვლევის დროს წყაროს ეს სახე მოიცავს:

ა. დაწესებულების ხელმძღვანელობას;

ბ. სხვადასხვა დონისა და განყოფილებების მუშაკებს: არა მარტო პროფესიულ შემადგენლობას (მაგალითად, ექიმები, მოსამართლეები,

აღმზრდელები, მასწავლებლები), არამედ ტექნიკურ პერსონალსაც (მდივანი,

დამლაგებელი, მძღოლი) და სხვა იქ მომუშავე პირებსაც (ფსიქოლოგი,

სასულიერო პირი, მიმწოდებელი და მისთანანი);

დ. სხვადასხვა დაწესებულებათა მნახველებსა და მეურვეობაში მყოფებს (პატიმრები, დაკავებულები, ავადმყოფები, ბავშვთა სახლის აღზრდილები,

სასამართლოში მისული მნახველები და მისთანანი). განსაკუთრებით ფასეულ ინფორმატორები არიან მოცემულ დაწესებულებასთან კონფლიქტში მყოფი

პირები (მათი მოძიება შეიძლება პირადი საქმეებიდან და სხვა გამოკითხულთა საშუალებით); მასში ხანგრძლივი სტაჟის მქონე პირები; მასთან ახლახან შეჯახებული პირები (რომელთაც შოკში აგდებთ ის, რასაც დიდი ხნის მეურვეობაში მყოფნი ისე მიეჩვივნენ, რომ ვეღარც კი ამჩნევენ); პირები, რომლებიც მრავალ მსგავს დაწესებულებას შეჯახებიან (იცის, რას შეადაროს); პირები, რომლებმაც სულ ახლახანს დატოვეს ან სტოვებენ ამ დაწესებულების კედლებს (არ ეშინიათ,

რომ გულწრფელი პასუხები მათ ავნებს);

სხვადასხვა სოციალურ ჯგუფებს მიკუთვნებულ პირთა უფლებების დაცვის გამოკვლევის დროს ინფორმაციის წყაროები შეიძლება შეიცავდეს:

ე. მოცემული ჯგუფის წევრების ან მხარდამჭერების მიერ შექმნილ ორგანიზაციათა ხელმძღვანელებს. ასეთ პირებს შეუძლიათ არა მარტო მოგვაწოდონ ინფორმაცია, არამედ დაგვეხმარონ კიდეც კვლევის ჩატარებაში. ეს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს მაშინ, როცა საქმე გვაქვს განცალკევებულ ჯგუფებთან (ნარკომანები, სექსუალურ უმცირესობები, ღატაკები და ა.შ.),

რადგანაც მათი წევრების გამოვლინება და მათთან კონტაქტის დამყარება უზარმაზარ პრობლემაა. პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება და პოლონეთში მოქმედი კანონი პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ პრაქტიკულად გვისპობს შესაძლებლობას ვისარგებლოთ ასეთი ჯგუფების წევრებთან მომუშავე დაწესებულებათა კარტოთეკებით (სოციალურად დასახმარებელ პირთა, სხვადასხვა სახის ავადმყოფთა, გამოსაფხიზლებელში მოხვედრილ ინვალიდთა და მისთანათა სიები);

ვ. არაფორმალურ, ქარიზმატულ ავტორიტეტებს ჯგუფის შიგნით:

ინტელექტუალებს, ლიდერებს და ა.შ.;

ზ. ჯგუფის წევრებს: აქტიურებს და პასიურებს, აგრეთვე ჯგუფის გარეთ –

საკუთარი სურვილით ან ჯგუფისგან განდევნილებს;

თ. სასულიერო პირებს, რომლებიც დაკავშირებული არიან ამ ჯგუფთან ანდა სოციალურ პრობლემასთან (მაგალითად, საპატიმროს ან სამხედრო ნაწილების მღვდლები, გარკვეული სოციალური წრეების მოძღვრები და ა.შ.);

ი. ექიმებს, ჯანდაცვისა და სოციალური დახმარების მუშაკებს, პოლიციელებს,

განათლების ორგანოების წარმომადგენლებს: იმ ჯგუფის ხასიათის მიხედვით,

რომელშიც მონიტორინგი მიმდინარეობს;

კ. ჩინოვნიკებს, რომლებსაც თავისი ვალდებულებებიდან გამომდინარე უწევთ ჩვენთვის საინტერესო პრობლემასთან შეხება;

ლ. მეცნიერებს, ჟურნალისტებს, რომლებიც მუშაობენ ამ პრობლემაზე;

მ. უბრალო ადამიანებს, რომლებიც არ შედიან მოცემული ჯგუფის შემადგენლობაში (მეზობლები, თანამშრომლები, ნაცნობები და მისთანები).

6.3.3. დაკვირვებებისა და გაზომვების ჩატარება

ამგვარად ხდება შესაძლებელი ინფორმაციის მოგროვება:

ა. პირებზე: გარეგნული სახე, ჯანმრთელობის მდგომარეობა, სასამართლო-

სამედიცინო გასინჯვა, საქციელი გასაუბრებისა და სხვა ვითარების დროს,

რეფლექტორული რეაქცია (მაგალითად, ბავშვის რეაქცია, რომელიც იმაზე მეტყველებს, რომ მას ხშირად სცემდნენ) და ა.შ.;

ბ. მონიტორინგის ობიექტზე: შენობის მდგომარეობა, სათავსოს მდგომარეობა (ფართი, დაწესებულებაში მუდმივი თუ ხანგრძლივი ყოფნის დროს ერთ კაცზე მოსული კუბატურა, განათება, ვენტილაცია, ავეჯი, საწოლი და ა.შ.);

გ. საგნებზე: პატიმრების გადასაყვანი ავტოტრანსპორტი, პირდაპირი იძულების გამოყენებასთან დაკავშირებული საგნები (ხელჯოხი, ხელბორკილი, ქამრები,

აგზნებული ან აგრესიული პირების იმობილიზაციის საშუალებები) და ა.შ.;

დ. მოვლენებზე: ისეთებზე, რომლებსაც არ ვგეგმავდით, მაგალითად, არჩევნები,

სასამართლო პროცესი ან დემონსტრაცია; ისეთებზე, რომლებსაც ვგეგმავდით,

მაგალითად, ექსპერიმენტი (ხელისუფლებისაგან გარკვეული ინფორმაციის მიღების მცდელობა, გამოსვლები ამა თუ იმ უფლების ან უფლებამოსილების დაცვის მოთხოვნით, ვთქვათ, მოთხოვნა გამოეყოს პირადი იურიდიული ან ფიზიკური დაცვა დაზარალებულს ან პირს, რომელსაც საფრთხე ემუქრება);

ისეთებზე, რომლებსაც არ ვგეგმავდით, მაგრამ წინასწარვჭვრეტდით,

მაგალითად, პოლიციის მიერ არაფხიზელ მდგომარეობაში პირის დაკავება და ისეთებზე, რომელთა წინასწარჭვრეტა შეუძლებელია, მაგალითად,

ხელისუფლების ორგანოების რეაქცია სტიქიურ უბედურებაზე.

6.4. წერილობითი წყაროებიდან ინფორმაციის

მიღების მეთოდები

6.4.1. ნორმატიული აქტების ანალიზი

როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ნორმატიული აქტების ანალიზი თითოეული მონიტორინგის მეტისმეტად მნიშვნელოვანი ელემენტია. მეხუთე თავში

ჩამოყალიბებულია უფლების წყაროები და მისი განმარტების პრინციპები.

ანალიზისათვის საჭირო ყველა ნორმატიული აქტი და პუბლიკაცია იურიდიულ ბიბლიოთეკებშია განთავსებული. სამართლებრივ სახელმწიფოებში და იმ ქვეყნებში, რომლებმაც აირჩიეს ეს გზა, ყველა საყოველთაოდ სავალდებულო ნორმატიული აქტი (როგორც შიდასახელმწიფოებრივი, ისე ამ სახელმწიფოს მიერ რატიფიცირებული საერთაშორისო აქტი) გამოიცემა იურიდიული დოკუმენტების ოფიციალურ კრებულში (პოლონეთში ეს არის საკანონმდებლო მოამბეები, რაც, როგორც წესი, ითვლება მათი ძალაში შესვლის პირობად.

ყოველწლიურად გამოიცემა საგნობრივი საძიებლები, რომლებიც აადვილებს საჭირო სამართლებრივი აქტის მოძებნას. პერიოდულად, უზენაესი და საკონსტიტუციო სასამართლოები გამოსცემენ ნორმატიული აქტების განმარტებებს.

საერთაშორისო სამართლებრივი აქტების შესახებ ინფორმაციის შესანიშნავ წყაროდ ითვლება ინტერნეტი. ცალკეული საერთაშორისო ორგანიზაციების საიტებზე მოყვანილია ტექსტები ყველა მიღებული დოკუმენტის შესახებ და მათზე ხელმომწერი და რატიფიკაციის მომხდენი სახელმწიფოების ვინაობა. მალიმალ გამოეფინება იქ დოკუმენტების თარგმანები ინგლისურისგან განსხვავებულ ენებზე (მაგალითად, რუსულად). ინტერნეტში შესაძლოა მოიძიოთ ადამიანის უფლებათა საკითხებში ევროპის სასამართლოს დადგენილებები , ცალკეული სახელმწიფოების კონსტიტუციები და სხვა სამართლებრივი აქტები. თუ თქვენ გაინტერესებთ სხვა სახელმწიფოს შიდა სამართლის კონკრეტული აქტი,

რომელიც არ არის ინტერნეტში, რეკომენდებულია მიაკითხოთ აღნიშნული ქვეყნის საელჩოს. ზოგიერთი სახელმწიფოს პარლამენტი (მაგ., რუსეთის)

აქვეყნებს თავის საიტზე ახალი კანონების პროექტებს.

არსებობს აგრეთვე კომპიუტერული პროგრამები, რომელიც შეიცავს ქვეყანაში მოქმედ ყველა სამართლებრივ აქტს სტატუტური კანონის და განკარგულებების დონეზე. კერძო ფირმები ამუშავებენ მონაცემთა ბაზას და მოიძიებენ კონკრეტულ დოკუმენტებს მომხმარებლის შეკვეთის მიხედვით, მაგრამ ყველა არასამთავრობო ორგანიზაციას არ მიუწვდება ხელი ასეთ მომსახურებაზე.

სამართლებრივ სახელმწიფოში, აქტები რომლებიც ეხება მოქალაქეთა უფლებებსა და ვალდებულებებს, შეიძლება გამოქვეყნდეს მხოლოდ კანონით დაშვებული უფლებამოსილების საფუძველზე. თუმცა სახელმწიფო დაწესებულებებს უფლება აქვთ გამოაქვეყნონ მათი მუშაობის მარეგულირებელი

შიდასამართლებრივი აქტები. საერთოდ კი, ინფორმაცია მოცემული დონის სამართლებრივი აქტების შესახებ უნდა შედიოდეს უფრო მაღალი დონის აქტებში.

სამართლის ანალიზის მეთოდიკა მდგომარეობს ცალკეული აქტების შინაარსის შედარებაში მის იერარქიასთან, ასევე სასამართლო გადაწყვეტილებებთან.

სამართლის ანალიზის ინსტრუმენტად შეიძლება გამოდგეს კვლევითი კითხვების ჩამონათვალი, რომლის საფუძველზეც განისაზღვრება ჩვენს ქვეყანაში მოქმედი სამართლებრივი სტანდარტი. ის შეიძლება დაიყოს:

ა. კონსტიტუციით გარანტირებული სტანდარტად;

ბ. ჩვენს ქვეყანაში მოქმედ საერთაშორისო სტანდარტად;

გ. შინაგანი სტანდარტად; ჩვენ კრიტიკულად ვააანალიზებთ მის შესაბამისობას კონსტიტუციასთან და საერთაშორისო სტანდარტთან, შინაგან მთლიანობასა და სამართლის იერარქიის პრინციპის დაცვას.

კვლევის მიმდინარეობისას გარემომცველ სინამდვილეს ვადარებთ მოცემულ სტანდარტს და ამასთან ვანსხვავებთ არსებული სამართლიდან გადახვევით გამოწვეულ ადამიანის უფლებათა დარღვევასა და იმ შემთხვევებს შორის, როცა დარღვევა გამოწვეულია ცუდი სამართლებრივი ნორმების გამოყენებით.

6.4.2. სტატისტიკური მონაცემების მეორადი შედარებითი ანალიზი

ეს მეთოდი მდგომარეობს სხვადასხვა წყაროებიდან მიღებული მდგრადი სტატისტიკური მონაცემების შემოწმებაში, რომლებიც აღწერენ კვლევითი მოვლენის სხვადასხვა ასპექტს. ამგვარად, ჩვენ ვაანალიზებთ სხვადასხვა დაწესებულებების ან სახელმწიფო ორგანოების მიერ ზემდგომ მაკონტროლებელ ინსტანციებში (სამინისტრო, პარლამენტი და მისი კომისიები და ა.შ.) წარდგენილ ყველანაირ გათვლებში, ანგარიშებში და მოხსენებებში მოყვანილ რიცხობრივ მონაცემებს. ვაანალიზებთ, აგრეთვე, სახელმწიფო სტატისტიკურ, სამმართველოს პუბლიკაციებსა და დამოუკიდებელი დაწესებულებების (სამეცნიერო ინსტიტუტები, უნივერსიტეტები და ა.შ.) კვლევის შედეგებს.

რეალური სიდიდეების დასადგენად და გასათვლელად ერთმანეთს ვადარებთ ერთი და იგივე მოვლენის შესაბამის მონაცემებს. ასეთი ანალიზი ხელს უწყობს «ნევრალგიური წერტილების» გამოაშკარავებას, ესენია ინფორმაციის

ელემენტები, რომლებიც აღნიშნულმა დაწესებულებამ ან საერთოდ არ წარმოგვიდგინა, ან კიდევ, ეს ნაკლები ხალისით გააკეთა. როგორც წესი, სწორედ აქ იჩენს თავს აზრთა მაქსიმალური სხვადასხვაობა.

ამ ტიპის ანალიზი, ჩვეულებრივ, წინასწარი დიაგნოზის ფარგლებში ტარდება.

ამგვარად მდიდრდება ჩვენი ცოდნა აღნიშნული პრობლემის შესახებ და ფართოვდება კვლევითი კითხვების წრე.

სხვადასხვა წყაროების მონაცემთა შედარებით ან, ვთქვათ, იმის განსაზღვრის მცდელობისას (თუნდაც ერთი წყაროს ფარგლებში), თუ როგორ იცვლება მოცემული პარამეტრი დროში, ჩვენ ჯერ უნდა დავრწმუნდეთ, რომ საქმე გვაქვს შედარებად მონაცემებთან. ერთი მოვლენის სხვადასხვაგვარმა დეფინიციამ შეიძლება გამოიწვიოს განსხვავებული დოკუმენტების მიღება. ამასთან, თავად დეფინიციებიც შეიძლება იცვლებოდეს დროში, მათ შორის სამართლებრივებიც.

ის, რაც გუშინ განიხილებოდა, როგორც შეცდომა, დღეს კვალიფიცირდება,

როგორც დანაშაული და პირუკუ.

მოვლენების შედარების დროს დარწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ საქმე გვაქვს იდენტურ დეფინიციებთან და გაზომვის მეთოდებთან.

რეკომენდებულია მსგავსი კვლევების ჩატარება იურისტისა და სტატისტიკოსის ერთობლივი ძალისხმევით. მონაცემებში არსებული მრავალი განსხვავება გამომდინარეობს თავად მაჩვენებელთა სტრუქტურიდან და სტატისტიკური დამუშავების მეთოდებიდან.

80-იან წლებში იყო მცდელობა შეედარებინათ სხვადასხვა ქვეყნებში ციხიდან გაქცევების რიცხვი. პარამეტრად გამოიყენეს გაქცევისთვის, როგორც დანაშაულისთვის მისჯილების რიცხვი. მალე აღმოჩნდა, რომ პოლონეთში,

მაგალითად, გაქცევა კვალიფიცირდება დანაშაულად, ხოლო გდრ-ში არ მიიჩნეოდა დანაშაულად, თუ გაქცეული ნებაყოფლობით ჩაბარდებოდა პოლიციას. თავის მხრივ, შვეიცარიაში ითვლება, რომ პატიმარს აქვს უფლება ისწრაფვოდეს თავისუფლებისკენ, სახელმწიფო კი ვალდებულია უყარაულოს მას.

იქ ციხიდან გაქცევა დანაშაულად არ ითვლება.

ხანდახან ერთნაირი დეფინიციის შემთხვევაში სხვადასხვა ინტერპრეტაციაა შესაძლებელი.

დამნაშავეობის პოლონურ სტატისტიკაში მოცემულია მკვლელობების და მკვლელობის მცდელობების საერთო რაოდენობა. მიუხედავად ამისა, ქმედება,

რომელიც ერთი წლის წინ კვალიფიცირებული იქნა როგორც მკვლელობის მცდელობა, შემდეგ წელს შეფასებული იყო როგორც ყაჩაღობა ან შეტაკებაში მონაწილეობა. ყველაფერი დამოკიდებული იყო მიმდინარე წლის «კრიმინალისტურ პოლიტიკაზე». სისხლის სამართლის ორგანოებსა და პოლიტიკოსებს საჭიროების მიხედვით შეეძლოთ ელაპარაკათ მკვლელობათა რაოდენობის ზრდაზე ან შემცირებაზე.

მოცემული მოვლენის პარამეტრების ცვლილება შეიძლება დაკავშირებული იყოს მისი რეგისტრაციის ეფექტურობის ცვლილებებთან. თუ რომელიმე მოვლენა არალეგალურ ხასიათს იღებს, მაშინ ნაკლებ საიმედო ხდება ოფიციალური რეგისტრაცია (მაგალითად, ფეხმძიმობის ხელოვნური შეწყვეტა – აბორტები).

მეორეს მხრივ, თუ რომელიმე პრობლემა განხილვის საგნად იქცევა – ვთქვათ,

ჩვენს მიერ ტარდება ჯანმრთელობის დაცვის ორგანოების მხრივ ადამიანის უფლებათა დაღვევების წინააღმდეგ ბრძოლის კამპანია, – დაზარალებულები აცნობიერებენ იმ ფაქტს, რომ დარღვევის მსხვერპლნი გახდნენ და შეიძლება წარმატებით მოახდინონ თავიანთ უფლებათა რეალიზაცია. ისინი უფრო გაბედულად მოქმედებენ და, შესაბამისად, სახელმწიფო ორგანოების ან არასამთავრობო ორგანიზაციების მხრიდან სულ უფრო მეტი რაოდენობით ხდება მსგავსი შემთხვევების რეგისტრაცია. სტატისტიკური მონაცემების ანალიზის დროს ამის გათვალისწინება აუცილებელია. როდესაც თვალყურს ვადევნებთ ცალკეული ციხეებიდან პატიმართა მიერ არასამთავრობო ორგანიზაციებში გაგზავნილი საჩივრების რიცხვს, ვამჩნევთ, რომ ისინი ერთიმეორეზე მიყოლებულ ტალღებს ჰგავს. ეს სრულიადაც არ ნიშნავს, რომ კონკრეტული თავისუფლების აღკვეთის ადგილზე მკვეთრად გაუარესდა პატიმართა საარსებო პირობები. გამორიცხული არ არის, რომ მათ მხოლოდ ახლა შეიტყვეს ორგანიზაციის მისამართი, ანდა მან მოახერხა ერთ-ერთი იქაური პატიმრისათვის დახმარების აღმოჩენა.

მოცემული დაწესებულების ანგარიშის კითხვისას საჭიროა გავერკვეთ, რა მიზანს ემსახურება მათში მოყვანილი მონაცემები – შეფასებას ზემდგომი ორგანიზაციისაგან თუ საზოგადოების მხრიდან. მკაცრი იერარქიული სისტემის მქონე დაწესებულებებში, განსაკუთრებით კი მაშინ, როდესაც ისინი დაკავშირებული არიან საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვასთან, ანგარიშები გამოიყენება ხელმძღვანელობის მიერ მოცემული დაწესებულების მუშაკთა

შეფასების საფუძვლად. ასეთ შეფასებაზეა დამოკიდებული ჯილდოების მთელი სისტემა, სამსახურეობრივი წინსვლა და ა.შ. გარკვეული დონის ყოველი დაწესებულება ცდილობს დააკმაყოფილოს ზემდგომი ინსტანციის (რომელიც,

თავის მხრივ, მასზე მაღლა ინსტანციას ემორჩილება) მოთხოვნები და საკუთარი თავი საუკეთესო სახით წარმოადგინოს. ასეთ დაწესებულებებში ყველა ცდილობს წინასწარ გაიკითხოს, თუ რას ელოდებიან ხელქვეითებისაგან «ზევით». იციან აგრეთვე, თუ რა სახით უნდა წარმოადგინონ ვითარება – მისი შეფასება არც მეტისმეტად დადებითი, მაგრამ არც მეტისმეტად უარყოფითი უნდა იყოს.

თუ პოლიციის მუშაობა ფასდება გახსნილ დანაშაულობათა მიხედვით, მაშინ შემცირებული იქნება სამართალდარღვევათა რიცხვი. განსაკუთრებით ისეთებისა,

რომელთა გახსნადობაც დაბალია – ჯიბის ქურდობა, ავტომობილიდან რადიომიმღების მოპარვა და მისთანანი. ასეთ ვითარებაში პოლიცია შეეცდება დაზარალებულებზე ისეთი ზემოქმედების მოხდენას, რომლის შედეგადაც ისინი არ შეიტანენ ოფიციალურ განცხადებებს დანაშაულის ჩადენის შესახებ.

ანგარიშის სანდოობა შეიძლება დამოკიდებული იყოს აგრეთვე იმაზე, სჭირდება თუ არა ანგარიშის წარმდგენ პირსა თუ დაწესებულებას ანგარიშში მოყვანილი ინფორმაციის შემოწმების შესაძლებლობის გათვალისწინება. თუ მონაცემების შემოწმებისა და არასწორი ინფორმაციის მოწოდებისათვის სახეზე არ არის სანქციების სისტემა, მაშინ ინფორმაციას ძალზე ფრთხილად უნდა მოვეკიდოთ,

განსაკუთრებით კი იმ შემთხვევაში, თუ მას დაწესებულების ხელმძღვანელობის კომპრომეტირება შეეძლო. როდესაც დოკუმენტებს ვეცნობით, უნდა გავითვალისწინოთ, თუ ვისა აქვს მოცემულ დაწესებულებაში მათი ნახვის უფლება, რამდენად ფართოდ ვრცელდება ინფორმაცია და ა.შ.

როგორც წესი, შიდა მოხმარებისათვის გათვალისწინებული ინფორმაცია უფრო სანდოა, ვიდრე ის მონაცემები, რომლებიც დაწესებულების გარეთ გადის.

სტატისტიკური მონაცემების შედარებითი ანალიზი მდგომარეობს სხვადასხვა წყაროებიდან მიღებული ციფრობრივი ინფორმაციის, სტატისტიკური პუბლიკაციებისა და იმ გამოკვლევების შედარებაში, რომლებიც ირიბად არის დაკავშირებული ჩვენი ინტერესის საგნებთან. ერთმა პოლონურმა არასამთავრობო ორგანიზაციამ დაასახელა ბავშვთა დაღუპვის შემთხვევების რაოდენობა ერთი წლის განმავლობაში მშობელთა და მეურვეთა მხრიდან არაადამიანური მოპყრობის შედეგად. ანგარიშის შემდგენლებს ყურადღების

მიღმა დარჩათ ის, რომ მათ მიერ მოყვანილი რიცხვი აღემატებოდა ამავე პერიოდსა და ასაკობრივ ჯგუფებში ბავშვთა სიკვდილიანობის საერთო მონაცემებს. ჯერ კიდევ 70-იან წლებში, როდესაც ცდილობდნენ საექსპლუატაციოდ გადაცემული ბინების რაოდენობის შეფასებას, ეკონომისტები აჯერებდნენ ოფიციალურ მონაცემებს ინფორმაციასთან, რომელიც საშენი მასალების წარმოებას ეხებოდა, ისეთების, როგორებიცაა მინა ფანჯრებისათვის,

კარსაკეტები, პარკეტის საფარი და მისთანანი, რათა ამ გზით შეეღწიათ წარმატებების პროპაგანდის ეპოქის სტატისტიკის საიდუმლო საცავებში.

სანამ რაიმე მონაცემს გამოვაქვეყნებდეთ, საჭიროა მისი შედარება სხვა მონაცემებთან და იმის დადგენა, შეესატყვისება თუ არა იგი სინამდვილეს საერთოდ. აუცილებელია აგრეთვე ჩვენს მიერ მოყვანილი სიდიდის მკაფიო განსაზღვრა. ყველაზე უკეთესია ოპერატიული დეფინიციის წარმოდგენა, ე.ი.

გაზომვებისა და გამოთვლების ჩატარების იმ მეთოდის ზუსტი განსაზღვრა,

რომელმაც მიგვიყვანა კონკრეტული ციფრული სიდიდის მიღებამდე.

მთავრობის (ჰოლანდია, 1990 წ.) შეკვეთით ევთანაზიის თემაზე ჩატარებულ გამოკვლევებში გამოყენებულ იქნა აღწერითი (დესკრიპციული – რედ.)

დეფინიცია, რომელიც შეიცავდა ევთანაზიის შემდეგ ფორმებს:

- ექიმის მიერ ავადმყოფისათვის სიცოცხლის აქტიური მოსწრაფვა ავადმყოფის თხოვნით;

- ექიმის მიერ ავადმყოფისათვის სიცოცხლის აქტიური მოსწრაფვა ავადმყოფის თანხმობის გარეშე;

- ავადმყოფის სიცოცხლის გაგრძელებისათვის აუცილებელი მკურნალობის შეწყვეტა, ანდა ასეთ მკურნალობაზე უარის თქმა ავადმყოფის თხოვნით;

- ავადმყოფის სიცოცხლის გაგრძელებისათვის აუცილებელი მკურნალობის შეწყვეტა, ანდა ასეთ მკურნალობაზე უარის თქმა ავადმყოფის თანხმობის გარეშე;

- ექიმის მიერ მორფიუმის მსგავსი ტკივილგამაყუჩებელი საშუალებების სასიკვდილო დოზების გამოყენება ავადმყოფის თანხმობის გარეშე;

ამ დეფინიციის თანახმად ევთანაზია ყოველწლიურად ჰოლანდიელთა 19,4%-ის მიმართ გამოიყენება. თუ ევთანაზიის განსაზღვრებას დაექვემდებარებოდა მხოლოდ ავადმყოფის თხოვნით სიცოცხლის აქტიური მოსწრაფვის შემთხვევები,

მაშინ შედეგის გამომსახველი რიცხვი ათჯერ უფრო ნაკლები იქნებოდა.1 3

სტატისტიკური მონაცემების მეორადი ანალიზის ინსტრუმენტია კითხვების ნუსხა ციფრობრივი მონაცემებისადმი, რომელიც დაკავშირებულა ჩვენს კვლევით პრობლემასთან. საჭიროა, რა თქმა უნდა, ადგილის დატოვება კითხვარით გაუთვალისწინებული ახალი ინფორმაციისათვის. აუცილებელია ყოველი გასაანალიზებელი დოკუმენტის სრული დასახელების, მისი გამომცემის მონაცემების (დაწესებულება ან სახელმწიფო ორგანო), გამოცემის თარიღის,

მონაცემებით მოცული პერიოდის ზუსტი ფიქსირება. თუ საქმე გვაქვს უფრო დიდი მოცულობის პუბლიკაციასთან, საჭიროა სრული ბიბლიოგრაფიული მონაცემების ჩაწერა მაშინაც კი, თუ მათ გამოქვეყნებას არ ვაპირებთ.

6.4.3. სასამართლო ან ადმინისტრაციული საქმეების კვლევა

უმეტესწილად საუბარია იმ საქმეთა საარქივო მასალების შესწავლაზე,

რომლებიც განიხილებოდა სასამართლოების ან ადმინისტრაციული ორგანოების მიერ. ჩვენთვის საჭირო საქმეების ძებნის მეთოდები დამოკიდებულია საარქივო კატალოგების წარმოების ორგანიზაციასა და წესებზე. მაგალითად, რომელიმე სასამართლოში საქმეთა სვლის ვადების გამოკვლევისას შეიძლება დავინტერესდეთ ყველა საქმით (ამ საქმეთა ერთი გარკვეული ტიპით), რომლებიც დაწყებული იყო მოცემულ პერიოდში და დავაფიქსიროთ მათი განხილვის დაწყების თარიღები. მეორეს მხრივ, შეიძლება შევაგროვოთ ყველა იმ საქმის მასალები, რომელთა განხილვაც ამ პერიოდში დაიწყო და თვალყური მივადევნოთ დამთავრებულ საქმეთა რაოდენობასა და ვადებს. შედეგები განსხვავებული იქნება და, ამის გამო, აუცილებელია მკაფიოდ აღინიშნოს გამოკვლევის ჩატარების მეთოდი. თუ ჩვენ გვაინტერესებს სისხლის სამართლის საქმეთა რაოდენობა ერთ-ერთი მეუღლის მიმართ არაადამიანური მოპყრობის შესახებ, მაშინ სასამართლო არქივებში უნდა მოიძებნოს ინფორმაცია იმ პროცესების შესახებ, რომლებიც სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლით იქნა აღძრული და შემდეგ კი ამოირჩეს ის საქმეები, რომლებშიც ქმარი ან ცოლი იყო ერთადერთი ან ერთ-ერთი დაზარალებული (გამოკვლევის მიზნის მიხედვით). საქმის საარქივო მასალებში შეიძლება მოინახოს აგრეთვე,

მაგალითისათვის, ისეთი მონაცემები, როგორებიცაა: ქალაქის სიდიდე,

მოსამართლის სქესი, ბრალდებულის საზოგადოებრივი მდგომარეობა, სასჯელის ზომა და ა.შ. და ვეცადოთ ამ ცვლადებს შორის კორელაციის დადგენა.

6.4.4. საჩივრების ანალიზი

]სახელმწიფო დაწესებულებებში ან არასამთავრობო ორგანიზაციებში მიღებული საჩივრების რაოდენობრივი ანალიზი შეიძლება მათ სამუშაო დატვირთვაზე მეტყველებდეს, მაგრამ იგი ადამიანის უფლებათა დარღვევის მასშტაბის საზომი არ არის.

ასეთი გამოვლენების ნამდვილი რიცხვი «იდუმალების ბურუსით» არის მოცული და შეუძლებელია იმის გაგება, თუ საჩივრების რა ნაწილზე ვიღებთ ჩვენ ინფორმაციას ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში.

ჩვენ ვიცით, რომ ეს ნაწილი დროში იცვლება (კერძოდ, იგი დამოკიდებულია ჩვენი ორგანიზაციის ავტორიტეტზე და მისი მოღვაწეობის საზოგადოებრივ შეფასებაზე), - ამიტომ ჩვენ არავითარი საფუძველი არა გვაქვს რაოდენობრივი ხასიათის დასკვნების გაკეთებისათვის. დადასტურებულია, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციებში შესული საჩივრების რაოდენობის მნიშვნელოვანი ზრდა ხდება მოცემული ტიპის ადამიანის უფლებათა დარღვევების მასშტაბის აშკარა შემცირების ფონზე. შენიშნულია აგრეთვე სიტუაციები საპირისპირო ტენდენციით.

სხვადასხვა სოციალური ჯგუფები – ადამიანის უფლებათა დაღღვევების მსხვერპლნი – საჩივრებს სხვადასხვა სიხშირით აგზავნიან. ცენტრალურ ევროპაში, მაგალითისათვის, ომბუდსმენთა ბიუროები და არასამთავრობო ორგანიზაციები იღებენ ძალზე ბევრ საჩივარს პენიტენციარული დაწესებულებებიდან და შედარებით ცოტას – ადამიანის უფლებათა დარღვევების მსხვერპლთაგან არმიაში, სკოლაში ან საავადმყოფოში (ბავშვები და ავადმყოფები თვითონ იშვიათად წერენ, მათი ოჯახების წევრებს კი შიში აქვთ,

რომ საჩივრით ზიანს მიაყენებენ თავიანთ ახლობლებს, რადგანაც ისინი,

ნათესავების აზრით, მასწავლებელთა და ექიმთა შეუზღუდავ ძალაუფლებას ექვემდებარებიან). ცხადია, რიცხობრივი პროპორციები არ ასახავს დარღვევათა ჭეშმარიტ მასშტაბს.

ანალოგიურად, საჩივართა რაოდენობა, რომლებსაც საერთაშორისო ორგანიზაციები, ისეთები, როგორც გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი ან ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, იღებენ, უფრო საზოგადოების სამართლებრივი კულტურის, მასში მოქმედი არასამთავრობო ორგანიზაციების ძლიერებისა და ეფექტურობის შეფასების საშუალებას იძლევა, ვიდრე ადამიანის უფლებათა დარღვევის მასშტაბებისა. ადამიანის უფლებათა გაეროს კომიტეტში

ყოველწლიურად ათობით საჩივარი შედის კანადის სახელისუფლებო სტრუქტურების წინააღმდეგ და მხოლოდ რამდენიმე - ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებიდან. ალბათ არ იქნებოდა გამართლებული აქედან იმ დასკვნის გაკეთება, რომ კანადაში ადამიანის უფლებათა დაცვის საქმე რამდენიმე ათეულჯერ უარესად არის, ვიდრე სსრკ-ს დაშლის შემდეგ აღმოცენებულ სახელმწიფოებში.

შესაძლებელია საჩივრების გამოკვლევა ექსკლუზიურად, თვისობრივი ანალიზის თვალსაზრისით. მათი დახმარებით უფრო ადვილად ვიპოვით «კაზუსებს»,

რომლებიც აუცილებელია სასამართლო პროცესების აღძვრისათვის სამართლებრივ სისტემაში ან მისი გამოყენების პრაქტიკაში ცვლილებების შეტანის მისაღწევად. ისინი შეიძლება იქცეს (რა თქმა უნდა, დარღვევის მსხვერპლთა თანხმობით) ინფორმაციის წყაროდ პრესისათვის.

6.4.5. დაწესებულების შიდა დოკუმენტების ანალიზი

ამ შემთხვევაში ვიყენებთ აუცილებელი ინფორმაციის ოფიციალურ დოკუმენტებში ძებნის მეთოდს. მოცემულ დაწესებულებაში მისვლის წინ უნდა ვიცოდეთ, თუ რა სახის დოკუმენტაციას აწარმოებს იგი და რისი პოვნა შეიძლება იქ. ჩვენ უფრო სერიოზულად შეგვხვდებიან, თუ კონკრეტული დოკუმენტების შესახებ ვისაუბრებთ და სათანადო ტერმინოლოგიას გამოვიყენებთ. გარდა ამისა,

გაძნელდება უარის თქმა ამ დოკუმენტების ჩვენთვის წარმოდგენაზე. ისეც ხდება,

რომ დაწესებულებაში არ არის სახეზე ის დოკუმენტი, რომელიც იქ უნდა იყოს.

ერთ-ერთ საბავშვო სახლში, სადაც მონიტორინგი1 4 ტარდებოდა, მონიტორინგის მონაწილეებმა დირექტორს საბავშვო სახლის წესდება სთხოვეს. დირექტორმა თაროდან ჩარჩო წესდება ჩამოხსნა (ნიმუში, რომლის შესაბამისადაც უნდა შედგეს საბავშვო სახლის წესდება) და თქვა, რომ ის მხოლოდ ამ დოკუმენტით სარგებლობს. მონიტორინგის ჩამტარებელ პირებს მოცემული საბავშვო სახლის ნამდვილი წესდება წინასწარ ჰქონდათ მიღებული იმ სახალხო განათლების განყოფილებაში, რომელსაც საბავშვო სახლი ემორჩილება. სხვათა შორის, ეს ძალიან კარგი წესდება იყო. იმ წესდების ასლის არქონა რომელიც თეორიულად საბავშვო სახლის ცხოვრებას არეგულირებს, იძლეოდა ეჭვის საფუძველს, რომ აქ სამართლებრივი ნორმები დაცული არ იქნებოდა.

ზოგიერთი დაწესებულება დიდი მოცულობის დოკუმენტაციას აწარმოებს და ამის გამო, წინასწარი დიაგნოზის ფარგლებში, მიზანშეწონილია შევადგინოთ ყველა დოკუმენტის ნუსხა და გამოვყოთ მასში ჩვენი ინტერესის ობიექტები.

ფართო დოკუმენტაცია იწარმოება, მაგალითად, პოლონეთის ციხეებში; ყოველ დოკუმენტს თავისი განსაკუთრებული დასახელება აქვს. სხვადასხვა დოკუმენტის (რომლებიც ერთი და იგივე შემთხვევის სხვადასხვა ასპექტებს ეხება) გააზრებული შეპირაპირებით ჩვენ ბევრის გაგებას შევძლებთ როგორც თვით მოვლენის, ასევე იმ ფაქტების შესახებ, რომელთა დამალვის წინააღმდეგიც ხელისუფლება არ იქნებოდა.

მოცემული დაწესებულების დოკუმენტების ანალიზის ჩატარების დროს ჩვენ უნდა ვიცოდეთ ენა, პირობითი აღნიშვნები და სპეციფიკური ლექსიკა, რომლითაც მისი მუშაკები სარგებლობენ. ამიტომ რეკომენდირებულია ჯერ კიდევ დაგეგმვის ეტაპზე შევხვდეთ ვინმეს, ვინც ეს დაწესებულება «შიგნიდან» იცის, ვინც დაგვეხმარება გამოკვლევების ჩატარებისათვის სათანადო მომზადებაში (მაგალითად «ციხეებისა დ საძიებო იზოლატორების დოკუმენტების ნუსხა...”

ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდისათვის პოლონეთის საპატიმროების უწყების მუშაკებმა შეადგინეს).

მონიტორინგის ჩამტარებელი სხვადასხვა ჯგუფის გამოცდილება გვიჩვენებს,

რომ ინფორმაციის მნიშვნელოვანი წყაროა მასპინძელი დაწესებულების კედლები, სახელდობრ კი მათზე გამოკრული განცხადებები, დადგენილებები და ა.შ.

ერთერთ საბავშვო სახლში, სადაც მონიტორინგი ტარდებოდა, კედლებზე გამოკრული იყო ფურცლები ბავშვთა გამონათქვამებით, რომლებიც მათთვის დამამცირებელ «თვითკრიტიკას” შეიცავდა. ეს იყო დასჯის თავისებური ფორმა ცუდი ქცევისათვის, რომლის შესახებაც სიტყვაც კი არ იყო ნათქვამი საბავშვო ბაღის წესდებაში.

დოკუმენტების გამოკვლევის დროს ყოველთვის დგას საკითხი მისი სანდოობის შესახებ. კრიტიკულად უნდა შევხედოთ ყველა დოკუმენტს და ყველანაირი ინფორმაცია შევამოწმოთ სხვა წყაროების საშუალებით. მაგალითად, შეიძლება მოვძებნოთ რამდენიმე ადამიანი, რომელთა შესახებაც არის ლაპარაკი დოკუმენტებში. თუ შეიტყობთ, რომ ციხე ყიდულობს ჟურნალ-გაზეთებს სამკითხველო დარბაზისათვის, ადგილზევე გაეცანით ამ პერიოდიკის

მდგომარეობას. ჯერ ერთი, შეიძლება მითითებული გამოცემები ადგილზე არ აღმოჩნდეს. ცნობილია, აგრეთვე, გაზეთების შენახვის შემთხვევები, როდესაც პატიმრებს არ ჰქონდათ მათი გაცნობის საშუალება. მონაცემები სააფთიაქო ყუთების შემცველობის, წამლების ყიდვის თარიღების და ა.შ. კარგი იქნებოდა შეგვეპირაპირებინა მათ ფაქტიურ მდგომარეობასა და წამლების გაცემის უწყისთან. ყველაფერს რა თქმა უნდა ვერ შევამოწმებთ, მაგრამ მიუხედავად ამისა, შერჩევითი კონტროლი საშუალებას მოგვცემს შევაფასოთ დოკუმენტაციის,

როგორც ასეთის, სანდოობა.

კიდევ ერთი პრობლემა – ეს არის ზოგიერთი დოკუმენტის დაცვა-შენახვის შანსი.

დაწესებულებათა მუშაკები ძალზე კარგად არიან ორიენტირებულნი იმაში, თუ რომელი დოკუმენტი უნდა შეინახონ და რომელი გადააგდონ. ჩვენ უნდა ვიცოდეთ, დაფიქსირდა თუ არა ყველა დოკუმენტის დაცვა და არის თუ არა ეს დოკუმენტები რეალურად დაცული. თუ პასუხი უარყოფითია, მაშინ უნდა გავერკვეთ, რატომ წარმოგვიდგინეს სწორედ ეს და არა სხვა დოკუმენტები.

თუ რომელიმე მოვლენის რეგისტრაციის კეთილსინდისიერება ეჭვს იწვევს,

მაშინ ჩვენ უნდა ვეცადოთ ფაქტიურ ციფრებზე ირიბად გადასვლას იმ მონაცემებით, რომლებიც სხვა მოვლენებს ეხება, მაგრამ კავშირშია ჩვენს მოვლენასთან. თუ ჩვენ გვსურს ციხეში თვითმკვლელობათა და თვითმკვლელობის მცდელობათა რაოდენობის დადგენა, ვამოწმებთ გაურკვეველ ვითარებაში სიკვდილის შემთხვევების რეესტრს, უცაბედი სიკვდილის შემთხვევების რეესტრს, სასწრაფო დახმარების გამოძახებებს (მათი რეგისტრირება ხომ ციხის გარეთაც ხდება) და მისთანანი. თუ ჩვენ გვაინტერესებს დემონსტრანტების რაოდენობა, რომლებზედაც პოლიციამ ფიზიკური ზემოქმედება მოახდინა, მაშინ აზრი აქვს სასწრაფო დახმარების გამოძახებათა წიგნში ჩახედვას. რამდენჯერ გამოიძახა სასწრაფო დახმარება უბნის პოლიციამ?

ძალის გამოყენებით დემონსტრაციის დაშლის შემდეგ უნდა გავეცნოთ მორიგე საავადმყოფოების დოკუმენტაციას – როგორც ამბულატორიული დახმარებისა,

ასევე მისაღები პუნქტისა და ა.შ.

6.4.6. მასმედიის ანალიზი

პრესა ასახავს სინამდვილეს ისე, როგორც მას ჟურნალისტები ხედავენ. პრესის ანალიზის შემთხვევაში რამდენადმე განსხვავებული პრინციპები მოქმედებს.

მასმედიის ცნობები ორგვარად შეიძლება გავაანალიზოთ:

1. როგორც მოვლენების შესახებ ინფორმაციის პირველი წყარო;

2. როგორც დოკუმენტი, რომელიც საზოგადოებრივ აზრს, შეხედულებებსა და განწყობილებებს ასახავს და როგორც საზოგადოებრივი აზრის ფორმირების საშუალება მოცემული სოციალური გარემოს მხრიდან (გაზეთის მფლობელები,

პოლიტიკური პარტია და მისთანანი).

პრესით, როგორც ინფორმაციის პირველწყაროთი ვსარგებლობთ იმ შემთხვევაში, როდესაც ძალზე ცოტა ვიცით ჩვენთვის საინტერესო პრობლემის შესახებ (ვითარების წინასწარი დიაგნოსტირების დროს) ანდა გართულებულია ინფორმაციის სხვა წყაროებით სარგებლობა (ვთქვათ, პოლიტიკური მიზეზებით).

სხვადასხვა წყაროებიდან მიღებული ინფორმაციის შეპირაპირების პრინციპი აქაც ძალაში რჩება (პრესის გარდა არსებობს, აგრეთვე, საინფორმაციო სააგენტოების ცნობები. სხვადასხვა პოლიტიკური ორიენტაციის პერიოდული გამოცემების გაცნობისას (მთავრობის მხარდამჭერი, ოპოზიციური და «ექსტრემისტული»

პრესა), ჩვენ ვამოწმებთ, თუ როგორ აშუქებს ამა თუ იმ მოვლენას სხვადასხვა ჟურნალისტი. ვამოწმებთ აგრეთვე, რის შესახებ არ არის მიღებული წერა – რა სახის ინფორმაციაა სისტემატური ბლოკირების საგანი.

აუცილებელია პრესის საშუალებით მიღებული ინფორმაციის შემოწმება.

შეიძლება მოინახოს ხალხი, რომელთაგანაც მეტს შევიტყობთ. თუ ეს ვერ მოვახერხეთ და მოგვიხდა აღნიშნული სახის ინფორმაციით სარგებლობა,

საჭიროა მისი წყაროს მითითება და ხაზგასმა, რომ ჩვენ ვერ შევძელით მისი დადასტურება. ბევრის გაგება შეიძლება ინფორმაციის მომწოდებელ ჟურნალისტთან კონტაქტის დამყარებით. მან, როგორც წესი, გამოქვეყნებულზე გაცილებით მეტი იცის და მის განკარგულებაშია იმ პირთა მისამართები და ტელეფონები, რომლებიც უშუალოდ არიან დაკავშირებული მოცემულ მოვლენასთან.

მონიტორინგის ჩატარებისას ჩვენ გაცილებით უფრო ხშირად აღვიქვამთ პრესას,

როგორც საზოგადოებრივი აზრის ფორმირების საშუალებას, რომელიც სპეციფიკურად ასახავს სოციალურ სინამდვილეს. ჩვენ გვაინტერესებს,

მაგალითად, თუ როგორ შუქდება პრესაში სიკვდილით დასჯა ან სხვა, ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული თემები. ამას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს სიტყვის შეზღუდული თავისუფლების მქონე ქვეყნებში, სადაც მასმედია

მონოპოლიზებულია ხელისუფლების სტრუქტურების მიერ. ასეთი ანალიზი მოქმედებათა სტრატეგიის დაგეგმვის დროს გამოგვადგება. მისი დახმარებით ჩვენ შევიტყობთ თუ რა სახის სტერეოტიპია გარკვეულ მოვლენასთან ან სოციალურ ჯგუფთან დაკავშირებული, მოვნახავთ პოტენციურ პარტნიორებს ჟურნალისტებს შორის, ვისწავლით ინფორმაციის წარმოდგენას ისე, რომ იგი საინტერესო აღმოჩნდეს კონკრეტული რედაქციისათვის და ა.შ.

Yყველანაირი მოქმედება (საზოგადოებრივი, სამართლებრივი და პოლიტიკური) საზოგადოებრივ აზრთან მუშაობას მოითხოვს. ამისათვის განსაკუთრებული მომზადებაა საჭირო.

დავიწყოთ იმ გამოცემათა ჩამოთვლით, რომელზედაც ჩვენ თვალყურის დევნება გვსურს. მიზანშეწონილია «სერიოზული» პრესის შედარება «ექსტრემისტულთან».

ამ დროს ყურადღება უნდა მივაქციოთ ცალკეული გამოცემების მკითხველს, ე.ი. იმ სოციალურ ფენას, რომელზედაც ამ გამოცემებს გავლენის მოხდენა შეუძლია.

საჭიროა აგრეთვე დროითი საზღვრების დადგენა. თავისთავად იგულისხმება,

რომ შეპირაპირებული ინფორმაცია დროის ერთი და იგივე პერიოდს უნდა მიეკუთვნებოდეს.

შემდგომ ამისა განვსაზღვრავთ კატეგორიებს, რომელთა მიხედვითაც ბეჭდვითი მასალების მოწესრიგება და შეპირაპირება იწარმოებს (გაზეთის ან ჟურნალის დასახელება, გამოცემის თარიღი, დარღვეული უფლება ან თავისუფლება,

დაწესებულება, სოციალური ჯგუფი, რომელთაც ინფორმაცია ეხება და ა.შ.).

ვახდენთ ყოველი სტატიის კოდირებას სპეციალურად შემუშავებული ინსტრუმენტის – კოდის გასაღების საშუალებით. კოდირება გვეხმარება ანალიზისათვის საჭირო სტატიების მონახვაში აღნიშნული კატეგორიებით.

კოდები შეიძლება შეყვანილი იქნას მონაცემების საკომპიუტერო ბაზაში, რაც აგრეთვე მნიშვნელოვნად ამსუბუქებს სამუშაოს. ასეთი ბაზა აუცილებელია პრესის სისტემატიური გამოკვლევების ჩატარების შემთხვევაში, ვიწრო, კონკრეტულ თემატიკაზე მუშაობის დროს და მისთანანი. ჩვენს გამოცდილებაზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სტატიების მცირე რაოდენობის შემთხვევაში (200-მდე)

უკომპიუტეროდ მუშაობა უფრო ნაკლებ დროს საჭიროებს და უფრო ადვილია.

კატეგორიათა ინტერპრეტაციაში გაუგებრობათა თავიდან ასაცილებლად სტატიების კოდირება უნდა ხდებოდეს ერთი პირის ან კარგად მომზადებული ჯგუფის მიერ. კატეგორიები ღია უნდა იყოს გაუთვალისწინებელი მოვლენის ან მახასიათებლის გამოჩენის შემთხვევისათვის. თუ ასეთი რამ მოხდა, გასაღებში

ახალი ელემენტი შედის, რომელიც მოიცავს, აგრეთვე, ადრე კოდირებულ მასალას.

როგორ ვიმუშაოთ მონაცემების ბაზასთან? ჩვენ გვაინტერესებს, ვთქვათ,

სიკვდილით დასჯა. ვნახულობთ ყველა სტატიას, რომლებიც აღნიშნულია ასოთი «A». ჩვენ Gგვსურს შევიტყოთ, თუ როგორი რეაგირება მოახდინა პრესამ 1998

წლის 12 ოქტომბერს მომხდარ ფაქტთან დაკავშირებით. ჩვენ განსაკუთრებით გვაინტერესებს გაზეთი «G», და ამიტომ სწორედ მის ფურცლებზე გამოქვეყნებულ ცნობებს მივმართავთ. და ასე შემდეგ კვლევითი დავალებების შესაბამისად.

ანალიზის მსვლელობისას ყურადღება უნდა მივაქციოთ ენას, მნიშვნელობა აქვს არა მარტო იმას, თუ რას წერენ გაზეთები, არამედ იმასაც, თუ როგორ წარმოადგენენ დაწერილს.

ზოგიერთ ქვეყანაში არსებობს კერძო ფირმები, რომლებიც ქმნიან მონაცემების დიდ ბაზებს პერიოდული გამოცემებიდან სტატიების მიხედვით. ისინი შემკვეთებს წარუდგენენ ამონაკრებებს საკვანძო სიტყვების საფუძველზე. თუ ჩვენ არა გვაქვს მონაცემების საკუთარი ბაზის შექმნის საშუალება, მაშინ მათი მომსახურებით მოგვიხდება სარგებლობა. საჭიროა საკვანძო სიტყვების გულდასმით შერჩევა და მოსაძებნი კატეგორიების ზუსტი განსაზღვრა (ტერმინი «ადამიანის უფლებები»

მეტისმეტად ზოგადია, უმჯობესია დავსვათ კითხვა «ქალთა უფლებების» ან «აბორტის» შესახებ – მაშინ ჩვენ მივიღებთ იმ სტატიებს, რომლებშიც აღნიშნული ტერმინებიდან ერთი მაინც გვხვდება). საფასურის გადახდა ხომ ყოველი სტატიისათვის გვიხდება.

6.5. პერსონალური წყაროებიდან ინფორმაციის

მიღების მეთოდები

6.5.1. არასტრუქტურირებული ინტერვიუ

ასეთი უბრალო ინტერვიუები ტარდება მაშინ, როდესაც არ გვყოფნის ცოდნა და «ჰორიზონტის» გაფართოვება გვსურს (ვითარების წინასწარი დიაგნოსტირებისას ან საცდელი კვლევის ფარგლებში). ისინი ხელს უწყობს პრობლემის დაზუსტებას,

გამოკვლევის მთავარი მიმართულებების მოწესრიგებას. ასეთი ინტერვიუს ჩატარებისას ზუსტად ფორმულირდება მხოლოდ ზოგადი თემა – თანამოსაუბრეს

უფლება აქვს ილაპარაკოს ყველაფერზე, რაც კი მნიშვნელოვნად მიაჩნია. ჩვენ ვირჩევთ «სიუჟეტს», რომელიც გვაინტერესებს და ვავითარებთ მას დამატებითი კითხვებით. ეს მეთოდი არ გულისხმობს ჩამწერი ინსტრუმენტების გამოყენებას.

იგი ჩვენგან მოითხოვს კარგ ინტუიციასა და იმის ,,დაჭერის» უნარს, რაც ჩვენს მიერ დასახული მიზნის თვალსაზრისით შეიძლება მნიშვნელოვანი აღმოჩნდეს.

ასეთი ინტერვიუების ჩატარება ძალიან ხშირად სასარგებლოა, ხანდახან კი აუცილებელიც არის სტრუქტურირებული ინტერვიუსა და ანკეტის ასაგებად.

თანამოსაუბრის შერჩევა ამ შემთხვევაში საკმაოდ მარტივია, როგორც ზემოთ იყო ნათქვამი, პირველ ეტაპზე ჩვენ ვაგროვებთ ინფორმაციას ადვილად ხელმისაწვდომი წყაროებიდან. ჩვენს ირგვლივ ვეძებთ ადამიანებს, რომლებიც ჩვენთვის საინტერესო ინფორმაციას ფლობენ და მზად არიან ჩვენთან ურთიერთობისათვის. ჩვეულებრივ, თანამოსაუბრე ჩვენთვის ინფორმაციის გადმოცემის წინააღმდეგი არ არის.

ურიგო არ იქნება ასეთი ინტერვიუს მაგნიტოფონზე ჩაწერა, თუ რა თქმა უნდა,

თანამოსაუბრე გვენდობა. მაშინ შესაძლებელია კონცენტრირება საკუთრივ მოსმენაზე და დამატებითი კითხვების დასმა ჩანაწერების გაკეთების გარეშე.

შემდგომში საჭირო იქნება კასეტიდან ინტერვიუს მთელი ტექსტის გადმოწერა.

ტექსტიდან ვირჩევთ იმ «სიუჟეტებს» რომლებიც ახალ ინფორმაციას გვაძლევს ან ახლებურად აშუქებს პრობლემას. ასეთი გზით ივსება საკვლევი საკითხების ნუსხა.

6.5.2. ფოკუსირებული ჯგუფური ინტერვიუ – ფოკუს-ჯგუფი

ეს არის «მიმართული ჯგუფური ინტერვიუ» (ინგ. ფოცუს გროუპ), ანუ ინტერვიუ,

რომელსაც რამდენიმე ადამიანისაგან ერთდროულად იღებენ. გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ მონაწილეთა რაოდენობა ექვსზე ნაკლები არ უნდა იყოს და თორმეტს არ უნდა აღემატებოდეს. ინტერვიუს ჩამტარებელი ხელმძღვანელობს საუბარს დისკუსიის სქემის შესაბამისად. ჯგუფის წევრები საუბრობენ განსაზღვრულ თემებზე, გამოთქვამენ აგრეთვე აზრს ინტერვიუს წინა მონაწილეთა გამონათქვამების თაობაზე, რაც დამატებითი სტიმულია.

Fშესაძლებელია ჯგუფური ინტერვიუს გამოყენება მონიტორინგის სხვადასხვა სტადიაზე. ამაზეა დამოკიდებული მონაწილეთა შერჩევის კრიტერიუმები. თუ ინტერვიუ ტარდება ვითარების წინასწარი დიაგნოზის ფარგლებში, მაშინ მონაწილეთა სპექტრი რაც შეიძლება ფართო უნდა იყოს (პროფესიული,

«ცხოვრებისეული» და ექსპერტად ყოფნის გამოცდილების თვალსაზრისით). თუ ეს

მეთოდი გამოიყენება როგორც ძირითადი მონიტორინგის ნაწილი, ჯგუფი შეირჩევა წინასწარ მოცემული კრიტერიუმებით და ხშირად არა მხოლოდ ერთი დისკუსია, არამედ დისკუსიების მთელი სერია ტარდება. ასეთი ინტერვიუთი შეიძლება ვისარგებლოთ მონაცემების დამუშავებისა და ანგარიშის მომზადების ეტაპზეც. ექსპერტთა ჯგუფს შეუძლია დაგვეხმაროს ანგარიშის სტრუქტურის შემუშავებასა და იმ ცოდნის მოწესრიგებაში, რომელიც ჩვენ გამოკვლევების დროს მივიღეთ.

ფოკუსირებული ჯგუფური ინტერვიუ, ისევე როგორც არასტრუქტურირებული,

შეიძლება გახდეს კარგი შესავალი რაოდენობრივ გამოკვლევათა პროექტირებისათვის. მათი დამთავრების შემდეგ კი შეიძლება გამოგვადგეს მიღებული რაოდენობრივი მონაცემების სწორი ინტერპრეტაციის ძებნაში.

ჯგუფური ინტერვიუს არსი იმაში მდგომარეობს, რომ მასში მონაწილეობის მისაღებად ვიწვევთ სხვადასხვა შეხედულებებისა და გამოცდილების მქონე ადამიანებს. ჩვენ მათ ვატყობინებთ შეხვედრის მიზანს. ინტერვიუ უნდა ჩატარდეს მყუდრო, მშვიდ და ნეიტრალურ ადგილას და მისი ხანგრძლივობა ორ საათს არ უნდა აღემატებოდეს. საუბარს წამყვანი ხელმძღვანელობს და თვალს ადევნებს,

რომ ყველამ შეძლოს აზრის გამოთქმა. ადამიანები დომინირების მოთხოვნილებით ყველა ჯგუფში აღმოჩნდებიან, შეიძლება დაიწყოს კამათი,

რომელიც ადვილად გადადის კინკლაობაში. წამყვანი მოდერატორის როლს თამაშობს.

მეტად მნიშვნელოვანია ინტერვიუს დაწყებისა და შესავლის მნიშვნელობა:

?მისალმება, მადლიერების გამოხატვა მოსვლისათვის;

?ორგანიზაციისა და მიმდინარე შეხვედრის მიზნების განმეორებითი წარდგენა;

?საუბრის წესების განსაზღვრა: პატივისცემა გამოთქმული აზრების მიმართ,

მოცემულ მომენტში ლაპარაკობს მხოლოდ ერთი ადამიანი, სწორი პასუხები არ გვაქვს, ყოველი თვალსაზრისი ერთნაირად მნიშვნელოვანია ჩვენთვის;

?თხოვნა მონაწილეებისადმი წარუდგნენ შეკრებილთ და მოკლედ აღწერონ საკუთარი გაცნობიერებულობა ჩვენთვის საინტერესო საკითხში (მაგალითად,

თემაში «პატიმართა უფლებები»:

ინსტრუმენტი დისკუსიის გეგმაა (ისევე როგორც მიმართული ინტერვიუს შემთხევაში – იხ. ქვემოთ), რომლითაც ხელმძღვანელობს წამყვანი. პირველ კითხვას ზოგადი, პრობლემების წრეში შემყვანი ხასიათი უნდა ჰქონდეს:

«როგორია თქვენი აზრით, პატიმართა მდგომარეობა ჩვენ ქვეყანაში?». დანარჩენ კითხვებს დისკუსიის გაშლის პროცესში შევეხებით, ზოგიერთი შეკითხვა თავისთავად წამოიჭრება» საუბრის მიმდინარეობისას. ისევე როგორც მიმართული ინტერვიუს შემთხვევაში, არ შეიძლება ზედმეტად ზუსტად მივყვეთ სქემას, საჭიროა მარჯვედ რეაგირება საუბრის მიმდინარეობაზე, ამასთან მნიშვნელოვანია არ გამოგვრჩეს, რომ ჩვენთვის საინტერესო ყველა თემას შევეხოთ.

დისკუსია შეიძლება ჩაიწეროს ფირზე ან ვიდეომაგნიტოფონზე (რა თქმა უნდა,

მონაწილეთა თანხმობით). ჩანაწერის გარეშე ჩვენ ვერ მოვახერხებთ მიღებული ინფორმაციის დამუშავებას. შეუძლებელია ასეთი ინტერვიუს დაკონსპექტება – ამ დროს დაიკარგებოდა მთელი რიგი, ერთმანეთს ძალზე სწრაფად მიყოლებული,

ხშირად ემოციური გამონათქვამები. თუ მონაწილენი ჩაწერაზე თანხმობას არ იძლევიან, უმჯობესია ამ მეთოდიკაზე უარის თქმა.

ფირზე ჩაწერილი გამონათქვამები იბეჭდება და ტექსტიდან იმ «სიუჟეტებს”

ვირჩევთ, რომლებიც შეიცავს ჩვენთვის ახალ ინფორმაციას ან პრობლემაზე ახალი თვალსაზრისის დემონსტრირებას ახდენს. შეიძლება მოკლე ციტატების ჩართვა ანგარიშში ილუსტრაციის სახით, როგორც წესი, ავტორის პერსონალური მონაცემების მითითების გარეშე. თუ იგი თანახმაა, მაშინ ჩვენ, რა თქმა უნდა,

შეგვიძლია ამ მონაცემების გახმოვანება. მაგრამ ასეთი მასალის შემთხვევაში მსგავსი ქმედება აუცილებელი არ არის.

ჯგუფური ფოკუსირებული ინტერვიუ უნდა განვასხვავოთ სამუშაო ჯგუფში დისკუსიისაგან ან «მრგვალი მაგიდისაგან». ასეთი ინტერვიუს მიზანი მონიტორინგის თემატიკასთან დაკავშირებული პრობლემების გამოვლენაა, რაც არანაირად არ გულისხმობს ძალისხმევას მათი ადგილზე გადაწყვეტისათვის.

მრავალმხრივი მოლაპარაკებები ან საჯარო დისკუსია გავლენიანი პირების მონაწილეობით, რომლებზედაც დამოკიდებულია გადაწყვეტილებების მიღება (ჟურნალისტების თანდასწრებით) – ეს უკვე კვლევის მეთოდი კი აღარ არის,

არამედ ქმედებებია, რომელთა მიზანიც სინამდვილის შეცვლაა.

6.5.3. მიმართული (ნაწილობრივ სტრუქტურირებული) ინტერვიუ

მონიტორინგში ეს ყველაზე ქმედითი, ყველაზე საიმედო მეთოდია. მკვლევარი მუშაობს ინსტრუმენტით – ინტერვიუს მითითებების ნუსხით (იხ. დანართი 4). ე.ი.

კვლევითი პრობლემებითა და კითხვებით, რომლებიც კონკრეტული თანამოსაუბრისათვის არის განკუთვნილი. როგორი თანმიმდევრობით უნდა გაიშალოს სხვადასხვა «სიუჟეტი» და რა თანმიმდევრობით უნდა იქნეს დასმული კითხვები, ამას მონიტორინგის ჩამტარებელი წყვეტს. ინტერვიუს ჩარჩოები არ არის მკაცრად შეზღუდული, მაგრამ თემატიკა უნდა ამოვწუროთ – უნდა ვეცადოთ პასუხის მიღებას ყველა კითხვაზე.

ნაწილობრივ სტრუქტურირებული ინტერვიუ ხარისხიანი ინფორმაციის მიღების საშუალებას იძლევა (დახურული ტიპის დაწესებულების ყოველდღიური ცხოვრების აღწერა, მოვლენათა მოწმეების გამონათქვამები და მისთანანი). მის ღირსებებს მიეკუთვნება ინფორმაციის შემოწმების შესაძლებლობა როგორც იმავე წყაროდან (მაგალითად, იმავე კითხვების გამეორებით, ოღონდაც შეცვლილი ფორმულირებით), ასევე სხვა წყაროებიდანაც (იმავე ფაქტების შესახებ სხვა პირებისათვის კითხვების დასმით). ამ გზით ჩვენ ვიღებთ შეპირაპირებად ინფორმაციას (მომდევნო ინტერვიუთა სტრუქტურა, რომლებიც იმავე სქემით ტარდება, მსგავსი უნდა იყოს, თუმცა კი შესაძლებელია ცალკეულ თემათა განხილვის თანმიმდევრობის შეცვლა): მეორეს მხრივ, ეს მეთოდი საკმაოდ ელასტიურია, იმისათვის, რომ შევძლოთ ახალი, მოულოდნელი ინფორმაციის მიღება, რომელიც საინტერესო იქნება კვლევითი ამოცანის თვალსაზრისით.

ამ მეთოდის გამოყენებისას რესპონდენტების შერჩევა უფრო რთულია. ჩვენ ვეძებთ კარგ ინფორმატორებს – პირებს, რომლებიც მნიშვნელოვან ინფორმაციას ფლობენ და განწყობილნი არიან მის გადმოსაცემად. ჩვენ უკვე მოგვიხდა ამონაკრების გაჯერებისა და თოვლის გუნდის პრინციპების გახსენება.

რესპონდენტებს იმგვარად ვარჩევთ, რომ ამოვწუროთ მოცემული მოვლენის ყველა ასპექტი და გავითვალისწინოთ თეორიულად შესაძლებელი ყველა შემთხვევა. ამიტომ ვირჩევთ როგორც «ტიპური», ასევე «განსაკუთრებული»

გამოცდილების მქონე პირებს. ვეძებთ აგრეთვე «კაზუსებს» მასმედიასთან მუშაობისა და ყველა სახით ქმედებათა განხორციელებისათვის –

სამართლებრივი, საზოგადოებრივი და პოლიტიკური.

გეგმიური ინტერვიუს ჩატარების გარდა, მნიშვნელოვანია აგრეთვე შემთხვევითი თანამოსაუბრეების მოძებნაც. ისინი, ძალიან ხშირად, საკმაოდ კარგი ინფორმატორები არიან.

ფსიქიატრიული საავადმყოფოების გამოკვლევის დროს მონიტორინგის ჩამტარებლებმა დაგეგმილ ინტერვიუებს შორის შეისვენეს და კლინიკის პარკში სკამზე ჩამოსხდნენ. მათ გვერდით მიუჯდა ავადმყოფი ქალი და საუბარი წამოიწყო. მას ხელში სამეურნეო ჩანთა ეჭირა. შეკითხვაზე ჩანთის შემცველობის შესახებ ქალმა უპასუხა, რომ თან დააქვს მთელი თავისი ავლადიდება, რადგანაც საავადმყოფოებში პირადი ნივთების (მაგალითად, რადიომაგნიტოფონის და მისთანანი) უსაფრთხო შენახვის საშუალება არ არის. გეგმით სრულიად გაუთვალისწინებელი ამ საუბრიდან მონიტორინგის ჩამტარებლებმა ბევრი რამ შეიტყვეს საავადმყოფოს ცხოვრების შესახებ.

სხვა საავადმყოფოში მონიტორინგის ჩამტარებლებმა დაინახეს ქალი, რომელსაც დალურჯებული და დაჟეჟილი ფეხები ჰქონდა. ის არ მიეკუთვნებოდა არც ერთ კატეგორიას, რომლის მიხედვითაც ინტერვიუს მონაწილეებს არჩევდნენ და არც იმ პალატაში იწვა, სადაც იგი უნდა ჩატარებულიყო. მიუხედავად ამისა, ჩვენი წარმომადგენლები გამოელაპარაკნენ მას და ჰკითხეს ფეხებზე დალურჯებული ადგილების გაჩენის მიზეზი. ქალმა განმარტა, რომ დაშავდა აბაზანის მიღების დროს – საავადმყოფოში არავინ იზრუნა სააბაზანოებში ავადმყოფთა უსაფრთხოებაზე. ქალი კარგი ინფორმატორი აღმოჩნდა საავადმყოფოში წოლის დიდი სტაჟის გამო.

ერთობ საჭიროა მოქნილობის გამოვლენა. მონიტორინგის ჩამტარებელს მუდამ უნდა ახსოვდეს მითითებები ინტერვიუსადმი და არაფორმალური, შემთხვევითი საუბრების დროსაც კი თავის კითხვებზე პასუხს ეძებდეს.

ერთ-ერთ საბავშვო სახლში მონიტორინგის ჩამტარებლებს გოგონა არ შორდებოდათ. ხელში სათამაშო ეჭირა – დათუნია. მონიტორინგის ჩამტარებლებმა მასთან დათუნიაზე დაიწყეს ლაპარაკი, შემდეგ ჰკითხეს, უყვარს თუ არა მას გადაცემა «ღამე მშვიდობისა, პატარებო», უყურებს თუ არა ამ გადაცემას და ვის თხოვს ნებართვას ტელევიზორის ყურებისათვის. როგორც გაირკვა, გოგონა უკვე მესამე საბავშვო სახლში ცხოვრობს და ცოცხალი გონებითა და დაკვირვების უნარით გამოირჩევა.

სხვა საბავშვო სახლში მონიტორინგის ჩამტარებლები შემთხვევით გამოელაპარაკნენ გონებრივად არასრულფასოვან გოგონას. მან ბევრი რამ თქვა ისეთი, რაზედაც სხვა ბავშვები არ ლაპარაკობდნენ. რა თქმა უნდა, მთელი ეს ინფორმაცია გადამოწმებას საჭიროებდა. საბოლოოდ გაირკვა, რომ გოგონა მართალს ამბობდა.

ინფორმატორები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან. ზოგიერთები თვითონ გვთავაზობენ სამსახურს და საუბარში ხალისით ერთვებიან. გამოჩნდებიან დაწესებულების ხელმძღვანელობისაგან მოგზავნილი პირებიც, რომლებსაც დავალებული აქვთ მისი მოღვაწეობის ნათელ ფერებში დახატვა. ხშირად ხდება,

რომ პირები, რომლებზეც ჩვენ ყურადღება სხვებმა მიგვაქცევინეს, როგორც ინფორმაციის საინტერესო წყაროზე, ჩვენთან კონტაქტს ერიდებიან. საჭიროა გვახსოვდეს, რომ ის ადამიანი, რომელიც საუბარს გაურბის, შეიძლება ისეთივე კარგი ინფორმატორი იყოს, როგორც საუბრის ნებაყოფლობით მონაწილე.

საერთოდ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ რაც უფრო მეტად არის ინფორმატორი დამოკიდებული ხელმძღვანელობაზე, მით უფრო მეტი შიში ექნება მას იმ ფაქტების გამხელისა, რომლებზე საუბარსაც ხელმძღვანელობა თავს არიდებს.

სახელმწიფოებში, სადაც კანონი უძლურია, ხოლო ადამიანთა ბედი ჩინოვნიკების ნებაზეა დამოკიდებული, შიში კიდევ უფრო ძლიერია. ეს ეხება დახურული ტიპის დაწესებულებებსაც (ციხე, საბავშვო სახლი). კარგი მაგალითია ჯანმრთელობის დაცვის სისტემა. როცა ჩვენი ბედი ექიმის ხელშია, ჩვენ ალბათ არ ვიქნებით მოსურნენი ვაკრიტიკოთ «ჩვენი» საავადმყოფო იმის გამო, რომ იქ ადამიანის უფლებები ირღვევა.

სწორედ აქ ჩნდება ინფორმატორის ანონიმობის საკითხი. ჩვენ შეგვიძლია რიგით თანამოსაუბრეს ანონიმურობის გარანტია მივცეთ. უნდა ვიცოდეთ, თუ რა სახის რისკზე მიდის იგი და საჭიროა თუ არა მისი დაცვა. ხანდახან, ჩვენს ანგარიშში აღმოჩნდება ციტატა პოლიციის უფროსის გამონათქვამიდან გვარის მითითებით. ზოგჯერ ჩვენ ძალზე მნიშვნელოვან ინფორმაციას ვიღებთ სპეცსამსახურების თანამშრომლისაგან, რომლის ვინაობის დაფარვაც გვჭირდება როგორც მისი პირადი უსაფრთხოებისათვის, ასევე შემდგომი ინფორმაციის მიღების შესაძლებლობის შესანარჩუნებლად. იმ შემთხვევებში, როდესაც

ლაპარაკია ადამიანის უფლებათა სერიოზული დარღვევების მსხვერპლთა ან მოწმეთა შესახებ – პოტენციალურ «კაზუსებზე», რომლებთანაც მუშაობა გვსურს,

ჩვენ ვთხოულობთ წერილობით განცხადებას ხელმოწერით. ჩვენ ვალდებული ვართ შევინახოთ ეს დოკუმენტები და გამოვიყენოთ ისინი ისეთნაირად, რომ ადამიანის უფლებათა დარღვევების მსხვერპლთ ზიანი არ მივაყენოთ (თუ ისინი,

ვთქვათ, თავად არ წავლენ რისკზე).

მონიტორინგის ჩამტარებელი უნდა გამოდიოდეს როგორც ნეიტრალური პირი.

დაუშვებელია ინტერვიუს მონაწილეთა მიერ მისი, როგორც ნებისმიერი ორგანიზაციის წარმომადგენლად აღქმა, რომელიც მოცემულ დაწესებულებასთან არის დაკავშირებული. საჭიროა აგრეთვე გარკვეული დისტანციის დაცვა თანამოსაუბრესთან მიმართებაში. ფორმალობის ხარისხი დამოკიდებულია იმაზე,

თუ ვისთან და რა თემაზე მიმდინარეობს საუბარი. სხვადასხვანაირად გამოიყურება საუბარი ციხის უფროსთან, უზენაესი სასამართლოს წევრ მოსამართლესთან ან საბავშვო სახლის პატარა აღსაზრდელთან. უნდა გვახსოვდეს საკუთარი (და ჩვენს მიერ წარმოდგენილი ორგანიზაციის) ღირსების დაცვის შესახებ და ამავდროულად თანამოსაუბრეთა ნდობაც უნდა მოვიპოვოთ.

ხელისუფლებასთან შეთანხმებული მონიტორინგის ჩატარებისას ჩვენ უნდა წარვუდგეთ ყოველ თანამოსაუბრეს პირადად, ავუხსნათ, თუ რომელ ორგანიზაციას წარმოვადგენთ და ვკითხოთ, არის თუ არა მოცემული რესპონდენტი თანახმა მონაწილეობა მიიღოს ინტერვიუში.

რამდენიმე წუთით საუბრის ჩატარების ტაქტიკაზე დავფიქრდეთ. ქვემოთ მოყვანილია უნდობლობისა და არაკომუნიკაბელურობის დაძლევის რამდენიმე ვარიანტი. მიუხედავად ამისა, უნდა ითქვას, რომ ინტერვიუს ჩატარების ტაქტიკისათვის მზა რეცეპტები არ არსებობს. ყველაფერი დამოკიდებულია რესპონდენტზე და ჩვენს პირად მიდრეკილებებზე. დროთა განმავლობაში ხდება ინდივიდუალური მეთოდების შემუშავება, რომლებიც შეესაბამება ჩვენს პიროვნულ თავისებურებებს, ამავდროულად არის ეფექტური და შეესაბამება მონიტორინგის ჩატარების ეთიკას. წარმატების საიდუმლო ადამიანის მიმართ ფაქიზ დამოკიდებულებაში მდგომარეობს.

ზოგიერთ შემთხვევაში უკეთესია, თუ საუბარს ორნი წაიყვანენ, ზოგჯერ კი –

ერთი, პირისპირ მოსაუბრესთან. ზოგიერთებს «მოწესრიგებული» საუბარი უყვართ, როდესაც მათ თანმიმდევრულად აძლევენ ქაღალდზე დაფიქსირებულ კითხვებს. სხვებისათვის «ქაღალდის» არსებობა აფორიაქების მიზეზი ხდება.

ერთნი წინააღმდეგნი არიან საუბრის კონსპექტირების ან მაგნიტოფონზე ჩაწერის.

მეორენი ყურადღებით ადევნებენ თვალს ჩანაწერების სიზუსტეს.

ორნი კარგად უძღვებიან საუბარს ხელმძღვანელობასთან. ერთ-ერთი წამყვანი თამაშობს იმ პრობლემების გამგებ «კეთილ ბიძიას», რომელთა გადაჭრაც უხდება დირექტორს, მეორე კი თავს ესხმის და არასასასიამოვნო შეკითხვებს იძლევა.

თანამოსაუბრე თავის მართლებას იწყებს, მხარდაჭერისათვის «კეთილ» წამყვანს მიმართავს და ამ დროს გვაწვდის დიდი მოცულობის ინფორმაციას.

ხანდახან კარგ შედეგს იძლევა «მონაცვლეობის ტაქტიკა» - ინტერვიუდან შედარებით თავისუფალ საუბარზე გადასვლა. ინფორმაციის ძიებისას წამყვანი საკუთარ სიძნელეებზე იწყებს ლაპარაკს. თანამოსაუბრეს საპასუხო მოთხოვნილება უჩნდება და მას უადვილდება თხრობა საკუთარი პრობლემების შესახებ. ისეც ხდება, რომ ამ დროს თანამოსაუბრე მაგნიტოფონის გამორთვასა და ჩანაწერების გაკეთების შეწყვეტას გვთავაზობს, «და მაშინ იგი სრულ სიმართლეს იტყვის» - ასეთი წინადადებების მიღება ყველა შემთხვევაში ღირს,

რადგანაც, თუ მიღებულ ინფორმაციას ანგარიშისათვის ვერ გამოვიყენებთ, იგი დაგვეხმარება საკვლევი პრობლემის შესახებ უფრო სრული წარმოდგენის შექმნაში.

«გადამღერებული ფირფიტის» მეთოდი ვარგისია იმ შემთხვევებში, როდესაც თანამოსაუბრე კითხვაზე პირდაპირი პასუხისაგან თავის არიდების მიზნით სიტყვების კორიანტელში გვახვევს ნებისმიერ თემაზე, რომელიც დაკავშირებული არ არის მოცემულ საკითხთან. ამ შემთხვევაში საჭიროა გაუღიზიანებლად,

მშვიდი, მაგრამ კატეგორიული ტონით გამეორება იგივე კითხვისა მანამ, სანამ პასუხს არ გავიგონებთ. ამ შემთხვევისათვის სანიმუშო ფრაზაა: “უკაცრავად,

მაგრამ თქვენ იმდენი სხვადასხვა რამ მომიყევით, რომ მე სულ მთლად დავიბენი.

თავიდან დაწყება ვცადოთ. თქვენ თქვით, რომ ...» ასეთი გზით შესაძლებელია დავუბრუნდეთ საუბრის ჩვენთვის საინტერესო მომენტს.

მნიშვნელოვანია ინტერვიუს ჩასატარებელი ადგილის გულდასმით შერჩევა.

დირექტორის კაბინეტში მისი ხელქვეითები ან მეურვეობის ქვეშ მყოფნი ინტერვიუს დაკითხვის მსგავსად აღიქვამენ. როგორც ცნობილია, ადამიანისათვის ყველაზე საიმედო ადგილი მისი სახლი ან საკუთარი ოთახია. ხანდახან უმჯობესია უფრო ნეიტრალური ადგილის პოვნა, იქნება ეს პარკი, სხვისი ბინა თუ კაფე.

საუბრის ადგილი არ უნდა იყოს ასოცირებული ჩვენი რესპონდენტის ოფიციალურ როლთან. ასეთ ადგილას ის უფრო მეტს გვეტყვის. იზოლაციისათვის განკუთვნილ დაწესებულებებში (საგამოძიებო იზოლატორი, ციხე, კაბინეტი დაწესებულებაში)

ჩნდება ფარული მოსმენის შიში (რომელიც ხანდახან საფუძველს მოკლებული არ არის).

საბავშვო სახლის დირექტორმა მონიტორინგის ჩამტარებლებს დასასვენებელი ოთახი შესთავაზა ბავშვებთან სასაუბროდ. შეკრიბა ყველა, დასვა თავიანთ ადგილებზე და თქვა: «ახლა კი, ბავშვებო, თქვენ ისაუბრებთ ჩვენს სტუმრებთან.»

თვითონ კარებში გაჩერდა და ისე უსმენდა საუბარს. თავისთავად იგულისხმება,

რომ ამან შეაშინა ბავშვები. მონიტორინგის ჩამტარებელმა ქალბატონმა ერთ-ერთ აღსაზრდელს მიმართა თხოვნით, ეჩვენებინა თავისი ოთახი და სათამაშოები.

ისინი სრულიად ბუნებრივად გავიდნენ დასასვენებელი ოთახიდან იქითკენ, სადაც აუღელვებლად შეიძლებოდა დალაპარაკება. ამავე სქემით კიდევ რამდენიმე ბავშვთან მოხერხდა გასაუბრება იმ დროს, როცა დასასვენებელ ოთახში «ოფიციალური საუბარი» ჭიანურდებოდა.

წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის წევრები სხვადასხვა ქვეყნებში ციხეების გაცნობისას პატიმრებთან ყოველთვის მათ საკნებში საუბრობენ. საკანში შედის არაუმეტეს 2-3 კაცისა (კომიტეტის წევრი, ექსპერტი და საჭიროების კვალობაზე თარჯიმანი). თანამოსაუბრეების შერჩევა დოკუმენტაციის საფუძველზე ხდება (ახალბედები, პატიმრები მოცემულ დაწესებულებაში ყოფნის მრავალი წლის სტაჟით და მისთანანი). საკანში შესვლისას პატიმარს ყოველთვის ეკითხებიან,

თანახმაა თუ არა ის საუბარზე. თანხმობის მიღების შემდეგ მონიტორინგის ჩამტარებლები წარუდგებიან მას და უხსნიან, თუ რა აინტერებთ მათ. ცდილობენ «სათქმელის თქმის» საშაულება მისცენ პატიმართ. ადამიანებს თავიანთ სატკივარზე საუბარი სურთ და მათ ამის საშუალება უნდა მივცეთ მაშინაც კი, თუ ნათქვამი არ ეხება ჩვენი ინტერესის საგანს.

უნდა შეგვეძლოს ყურადღებით მოსმენა. თავისუფალი საუბრიდან, რომელიც ხანდახან თემას არ ეხება, შეიძლება მნიშვნელოვანი ინფორმაცია ამოვიღოთ.

სპეციალურ ჟარგონზე ამას ჰქვია - ,,აჰყვე თანამოსაუბრეს» - ჩვენ მას ვაძლევთ უფლებას თავს მოგვახვიოს თემა, რომელიც საუბრის საწყისი პუნქტი ხდება.

ერთერთ ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში, სადაც მონიტორინგი ტარდებოდა,

პერსონალს სურდა მონიტორინგის ორგანიზატორებთან შეხვედრა და საჩივრის გამოთქმა ჯანდაცვის სისტემაში არსებული მძიმე მდგომარეობის თაობაზე. მათ სიამოვნებით მოუსმინეს, მით უმეტს, რომ საჩივართა დიდ ნაწილი ეხებოდა თვით საავადმყოფოში არსებულ ნაკლოვანებებს და აგრეთვე უშუალოდ მონიტორინგის თემას. ასეთ საუბრებში ბევრ რამეს შევიტყობთ, თუ ვფლობთ ინფორმაციისაგან ემოციების ჩამოშორების ხელოვნებას.

ბევრი რამ არის დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორ ვიძლევით კითხვებს.

კონტექსტს პასუხის პროვოცირება შეუძლია. არცთუ იშვიათად რესპონდენტები ცდილობენ გუმანით მიხვდნენ, თუ რა პასუხს ელოდებიან მათგან და სურთ «სწორი» პასუხის გაცემა. ამიტომ, მონიტორინგის ჩამტარებლებმა თავიანთი შეხედულებები არ უნდა გამოავლინონ. შესაძლებელია, მაგალითად, ასეთი ფრაზის გამოყენება: «ერთნი ასე ამბობენ, მეორენი პირიქით: თქვენ რას ფიქრობთ?» ენა უნდა იყოს ნეიტრალური და გასაგები ჩვენი თანამოსაუბრისათვის ყოველგვარი განმარტებების გარეშე. აუცილებელია მოცემული დაწესებულების ჟარგონის ცოდნა, რათა გავიგოთ ის, რასაც ჩვენ გვეუბნებიან. საჭიროა, აგრეთვე,

მხედველობაში გვქონდეს ინტერვიუს გეგმა და დავსვათ კითხვები ვითარების შესაბამისად.

თუ ჩვენ ფორმალურ კითხვებს ვიძლევით, პასუხებიც ფორმალური იქნება.

კითხვაზე, სარგებლობს თუ არა ავადმყოფი უფლებით, იქონიოს პირადი ნივთები ანდა გასაღებით დაკეტოს ტუმბო, რომელშიც არავინ შეიხედავს, საავადმყოფოს დირექტორი, თავისთავად ცხადია, დადებით პასუხს გაგვცემს. თუ კი ჩვენ მედდასთან თანაგრძნობას გამოვთქვამთ იმის თაობაზე, რომ ავადმყოფები ტუმბებში ათასნაირ წვრილმან-მსხვილმანს ინახავენ და მას უამრავ საქმე-

საზრუნავს უჩენენ, მაშინ იგი ხალისით დაგვიკრავს კვერს და დაიჩივლებს, რომ მას ყოველდღე უხდება ტუმბოების შემოწმება და იქიდან გაფუჭებული პროდუქტების გამოღება. საჭიროა აგრეთვე ვკითხოთ ავადმყოფებს, თუ რა სიხშირით ხდება მათი ტუმბოების გაწმენდა და ვინ არის ამით დაკავებული.

დასასრულ, საჭიროა რამდენიმე ტუმბოს დათვალიერება. ასეთი გზით ჩვენ მოვახერხებთ რაიმე მაინც შევიტყოთ ავადმყოფის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების დაცვის თაობაზე.

არცთუ იშვიათად, ჩვენი კითხვები არ ეხება უშუალოდ ადამიანის უფლებათა დარღვევებს და დაკავშირებულია რომელიმე მოვლენის სიხშირესთან.

მაგალითად, თუ ჩვენ გვაინტერესებს საბავშვო სახლის აღსაზრდელების პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების დაცვა, შეგვიძლია ვკითხოთ დირექტორს,

ხშირად განიხილავს თუ არა პედსაბჭო საკითხებს, რომლებსაც ბავშვები ეხებიან სახლში მიწერილ წერილებში.

თანამოსაუბრენი (თუნდაც ხელმძღვანელობის წინაშე შიშის გამო), ჩვენს კითხვებს ხშირად შაბლონურად პასუხობენ და ფაქტიური ვითარება მათ პასუხებში არ აისახება. ზოგჯერ უმჯობესია მოცდა, შემდეგ კი მშვიდად თქმა: «რასაც თქვენ ამბობთ, იმის შეტყობა გაზეთიდანაც შეიძლება. მითხარით, გეთაყვა, როგორ არის საქმე სინამდვილეში!»

ინტერვიუს ჩატარებისას უნდა შეგვეძლოს თვალსაზრისის განსხვავება ფაქტებისაგან. მონიტორინგის დროს ჩვენი კითხვები ყოველთვის ფაქტებს ეხება:

როდის, სად, ვინ ესწრებოდა ამას და მისთანანი. თვალსაზრისებისა და ემოციების გაჩენა ისედაც გარდაუვალია. კითხვა: «რას გრძნობდით თქვენ მაშინ?» თქვენ კონკრეტულ ინფორმაციას არ მოგაწოდებთ.

ადამიანის მეხსიერება არასაიმედოა. ადამიანები ვერ იხსენებენ ყველაფერს,

რის შესახებაც ჩვენ მათ ვეკითხებით. «უკანასკნელი თვის მანძილზე რამდენჯერ გახდით სხვა პატიმართა მხრიდან აგრესიის მსხვერპლი?» საჭიროა ამ ყველაფრის გახსენება და დათვლა – მიღებული ციფრი არასოდეს იქნება აბსოლუტურად ზუსტი. ადამიანის მეხსიერებაში განსაკუთრებული შემთხვევები ინახება, რომლებსაც იგი აფასებს როგორც მნიშვნელოვანს. ჩვენი თვალსაწიერიდან კი მნიშვნელოვანი შეიძლება აღმოჩნდეს შემთხვევითი საუბარი, რომელსაც ადგილი ჰქონდა რამდენიმე წლის წინ. შესაბამისი კონტექსტი თავიდან უნდა შეიქმნას, რათა მან მეხსიერება მოქმედებაში მოიყვანოს. დაგვჭირდება ლოდინი, სანამ მეხსიერებაში კონკრეტული დეტალები ამოტივტივდება. ამიტომ, აზრი აქვს მოგვიანებით კიდევ ერთხელ მივმართოთ მოწმეს – იქნებ მან გაიხსენა ფაქტები, რომლებიც პირველ ხანებში დავიწყებული ჰქონდა. მეხსიერება – ეს შემოქმედებითი მექანიზმია, გარკვეული სახის კონსტრუქციაა. ძველ გამოცდილებას ჩრდილავს ცოდნა იმისა, თუ «როგორ უნდა იყოს», და ადამიანები ამ კონსტრუქციას წარმოადგენენ ნაცვლად ფაქტისა,

სრულიად დარწმუნებულნი, რომ ყველაფერი მართლაც ასე იყო. ბევრს უძნელდება მოვლენების დროში მოწესრიგება – მეხსიერება «ცელქობს»,

შორეული ახლოს მოაქვს. მოვლენების დრამატიზირებას ახდენს, ამკვეთრებს კონტრასტებს და ა.შ.

სხვა პრობლემაა, თუ როგორ უნდა მოვიქცეთ შეგნებული ტყუილის შემთხვევაში.

ინტერვიუს მსვლელობაში არ არის რესპონდენტისათვის იმის დემონსტრირების აუცილებლობა, რომ იგი ცრუობს და რომ ჩვენ ეს ვიცით. ხშირად უმჯობესია გულუბრყვილობა გავითამაშოთ და შესამოწმებელი კითხვები დავსვათ, ე.ი. იგივე თემას სხვა მხრიდან მივუბრუნდეთ.

თუ ინტერვიუს ვიღებთ თანამდებობის პირთაგან ან ჩინოვნიკებისაგან, მაშინ აუცილებელია წინასწარ გავეცნოთ იმ დაწესებულების ორგანიზებისა და ფუნქციონირების სისტემას, რომელშიც ისინი მუშაობენ, აგრეთვე მასში წარმოებული დოკუმენტაციის ტიპებს, მის ენასა და სტილს – მიღებულ დასახელებებსა და ფორმულირებებს. რაც უფრო მეტად დარწმუნდება თანამოსაუბრე ჩვენს პროფესიონალიზმში, მით უფრო სერიოზულად განეწყობა ჩვენს მიმართ და მით უფრო ბევრს იტყვის.

მიღებული წერილებიდან და საუბრებიდან ჩვენ ვიგებთ კონკრეტული მოვლენების, ცალკეული შემთხვევების, დაწესებულების ყოველდღიური ცხოვრების (ჩვენთვის ცნობილია კერძების დასახელებები ციხის მენიუდან,

ტუალეტის მდგომარეობა მილიციის გამოსაფხიზლებელში, იმ ფილმების სახელწოდებები, რომლებიც აჩვენეს საბავშვო სახლის ბავშვებს და ა.შ) შესახებ.

ასეთი დეტალების მოხსენიება ვითომდა შემთხვევით, გაკვრით, ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, რომ ჩვენ გაცილებით მეტი ვიცით, ვიდრე სინამდვილეში. ჩვენი თანამოსაუბრე შეიძლება მივიდეს იმ დასკვნამდე, რომ ასეთი დაწვრილებითი ინფორმაციის მფლობელისაგან რაიმეს დამალვას აზრი საერთოდ არა აქვს.

ჩვენს თანამოსაუბრეებს შეიძლება ანგარება ამოძრავებდეთ. ინფორმაციას გადმოცემის სანაცვლოდ მათ სამაგიეროდ რაიმეს მიღება უნდათ. მონიტორინგის მსვლელობისას ხშირად ვხვდებით ადამიანთა უბედურებას, უსამართლობას,

ბედის ამაღელვებელ ზიგზაგებს. მონიტორინგის ჩამტარებლის პროფესიონალიზმი ცივი განსჯით შეფასებაშიც მდგომარეობს – შევძლებთ თუ არა ჩვენ მოცემულ შემთხვევაში დახმარების აღმოჩენას. არ უნდა დავუშვათ, რომ ყოველმა ისტორიამ გული აგვიჩუყოს. ჩვენი ამოცანაა დავეხმაროთ ადამიანებს,

მაგრამ არა ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში ჩარევის გზით. მიუხედავად ამისა, თუ

სერიოზულ დანაშაულს შევეჩეხეთ და ვმოქმედებთ სამართლებრივ სახელმწიფოში ან მართლწესრიგის გზაზე მდგარ სახელმწიფოში, ჩვენ ამის შესახებ პროკურატურას უნდა შევატყობინოთ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უნდა ვიმოქმედოთ გონივრულად და ყველანაირად ავარიდოთ თავი დაპირებას, რომ ჩვენ რაღაცას მოვახერხებთ. თუ დანაპირები ვერ შევასრულეთ, თანამოსაუბრე დაკარგვს ნდობას როგორც ჩვენი, ასევე ჩვენი ორგანიზაციის მიმართ. ზოგჯერ არის დაუყოვნებლივ ჩარევის შესაძლებლობა და აუცილებლობაც კი, მაგრამ ჩვენ გააზრებულად უნდა ვიმოქმედოთ, რათა დაზარალებულის მდგომარეობა არ გავაუარესოთ.

ზოგჯერ მონიტორინგის მსვლელობისას აღმოვაჩენთ თანამდებობის პირის მიერ ჩადენილი დანაშაულის მტკიცებულებებს. თუ მონიტორინგი ტარდება ზემდგომი ადმინისტრაციული ორგანოების თანხმობით, მაშინ აღმოჩენილი ფაქტები უნდა ვამცნოთ იმ პირს, რომელმაც თანხმობა მოგვცა, იმ ვარაუდით, რომ იგი შესაბამის ზომებს მიიღებს. გადაწყვეტილება პროკურატურისათვის დამოუკიდებლად შეტყობინების შესახებ მიიღება გარემოებათა გათვალისწინებით. მათ შორის არის ის შემთხვევაც, როდესაც დანაშაული ჩაიდინა სწორედ იმ პიროვნებამ რომელმაც თანხმობა განაცხადა მონიტორინგის ჩატარებაზე (ასეთ სიტუაციაში ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდი, როგორც წესი, საქმის კურსში აყენებდა კიდევ უფრო მაღალ ადმინისტრაციულ ინსტანციას საქმის სასამართლო ორგანოებში გადაცემის გარეშე). გადაწყვეტილება დამოკიდებულია აგრეთვე დანაშაულის ხასიათზე – სულ სხვადასხვანაირია რეაქცია წვრილმან ქურდობაზე, ერთის მხრივ,

და არასრულწლოვანთა გარყვნასა და წამების გამოყენებაზე, მეორეს მხრივ. თუ მონიტორინგი ტარდება ხელისუფალთა ნებართვის გარეშე ან აკრძალვის მიუხედავად, დანაშაულის ჩადენის მტკიცებულებები მოჰყავთ ანგარიშში, ხოლო გადაწყვეტილება სასამართლო ორგანოებისათვის შეტყობინებისა დამოკიდებული იქნება პოლიტიკური სიტუაციასა და ჩვენი ორგანიზაციის სტატუსზე. იატაკქვეშა ორგანიზაცია პროკურატურას არ მიმართავს, მაგრამ ამის გაკეთება თვით დაზარალებულებს შეუძლიათ, რომლებმაც ჩვენი გამოკვლევების წყალობით მიიღეს მტკიცებულებები მითითებებით, თუ ვინ ჩაიდინა მათ წინააღმდეგ დანაშაული და მისთანანი.

მიმართული ინტერვიუს დოკუმენტაცია – ეს არის დაწვრილებითი კონსპექტი ან (თუ თანამოსაუბრე წინააღმდეგი არ არის) მაგნიტოფონით გაკეთებული ჩანაწერი.

ჩანაწერი უფრო მოსახერხებელია, მაგრამ თუ რესპონდენტს ეს არ სურს, ზეწოლას

ნუ მოვახდენთ. ეს მხოლოდ გაართულებს დიალოგს და თანამოსაუბრის უნდობლობას გამოიწვევს. ინტერვიუირებისას ჩვენ ვცდილობთ მის კონსპექტირებას და რაც შეიძლება უფრო მეტი დეტალის ჩაწერას. თუ ინტერვიუს ორნი იღებენ, რესპონდენტი ჩვეულებრივ ერთ-ერთ მათგანს ირჩევს, მეორე კი აკონსპექტებს. საუბრის დასასრულს საჭიროა კონსპექტის შევსება დამატებითი დაკვირვებებითა და შენიშვნებით (საუბრის მსვლელობის, თანამოსაუბრის ქცევის შესახებ და მისთანანი), რომლებიც შეიძლება საინტერესო აღმოჩნდეს კვლევითი პრობლემის თვალსაზრისით. ყოველ ინტერვიუს თან ერთვის მინი-პასპორტი იმ პირის მონაცემებით, რომლისგანაც ჩვენ ინტერვიუს ვიღებდით. ხდება ისეც, რომ რესპონდენტი არ თანხმდება ჩაწერაზე არც მაგნიტოფონით, არც კონსპექტის სახით. ასეთ ვითარებაში უნდა ვცადოთ რაც შეიძლება უფრო ბევრის დამახსოვრება და ინტერვიუს დამთავრებისთანავე ჩვენი შთაბეჭდილებების ფირზე გადატანა. უმჯობესია მაგნიტოფონით ჩაწერა, ვიდრე მასალის წერილობითი სახით გადმოცემა – დროსაც დავზოგავთ და მეტი დეტალის შენახვასაც მოვასწრებთ. როგორც წესი, ინტერვიუს ჩატარებაზე ჩვენ უარს არ ვამბობთ მხოლოდ იმის გამო, რომ რესპონდენტმა საუბრის ჩაწერაზე თანხმობა არ მოგვცა. არასდროს არ ვაკეთებთ მალულ ჩაწერას – ეს ყოველთვის შეიძლება გამომჟღავნდეს და გამოიწვიოს როგორც ჩვენი, ისე იმ ორგანიზაციის კომპრომეტირება, რომელსაც წარმოვადგენთ.

მონაცემების დამუშავება: მაგნიტოფონზე გაკეთებულ ჩანაწერს ვაფიქსირებთ წერილობითი სახით (თავისუფალი საუბრის დამუშავებისაგან განსხვავებით) და ამავდროულად ვაწარმოებთ ტექსტის პირველად რედაქტირებას. ვაწესრიგებთ ტექსტს თეზისებისა და წინასწარ მოცემული სცენარების შესაბამისად.

ფრაგმენტები, რომელთაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ და ანგარიშში ციტირებისათვის არის გათვალისწინებული, სიტყვა-სიტყვით უნდა გადავწეროთ.

შემდგომში მასალას ვახარისხებთ რესპონდენტისა ან იმ ორგანიზაციის ტიპის მიხედვით, რომლის შესწავლაც ხდება. შეიძლება აგრეთვე ჩატარდეს მასალის წინასწარი დამუშავება ყოველი ორგანიზაციის ან ადგილის მიხედვით. ყოველი პროექტი უნდა შეიცავდეს პასუხებს ცალკეულ კვლევით კითხვებზე (რომელიც მოგვიანებით შეიძლება სხვა წყაროებიდან მიღებულ ინფორმაციას შევადაროთ).

მასალის პირველად დამუშავებას უნდა აწარმოებდეს თვით ინტერვიუერი.

მუშაობის მსვლელობისას მას შეუძლია მანამდე დაუფიქსირებელი დაკვირვებების შეტანა. შეცდომა იქნებოდა «ნედლი» მასალის შეგროვება და

«ცენტრალური» დამუშავება. ჩანაწერები შეიძლება დაბალი ხარისხის იყოს,

კონსპექტები – ძნელად გასარკვევი, ნაწილი ინფორმაციისა შეიძლება არასწორად იქნას გაგებული. ანგარიშის ავტორებმა მასალები პირველადი დამუშავების შემდეგ უნდა მიიღონ, სასურველია წინასწარ შემუშავებული სქემის მიხედვით.

6.5.4. ინტერვიუ კითხვარით (სტრუქტურირებული)

ასეთი ინტერვიუები ტარდება მაშინ, როდესაც პრობლემატიკაში იმდენად კარგად ვართ გარკვეული, რომ შეგვიძლია ზუსტი, დეტალური კითხვების ჩამოყალიბება.

მონიტორინგის ჩამტარებლის ინსტრუმენტი ამ დროს არის კითხვარი –

კონკრეტული კითხვების ნუსხა, რომლებსაც სწორედ ასეთ ფორმულირებით უსვამენ თანამოსაუბრეს ინტერვიუირებისას.

კითხვარი უზრუნველყოფს მიღებული მონაცემების შეპირაპირებადობის მაღალ ხარისხს.

კითხვარი, როგორც ინსტრუმენტი იქმნება წინასწარ ჩამოყალიბებული კვლევითი კითხვების საფუძველზე, რომლებიც იყოფა უფრო დეტალურ კითხვებად. კითხვარში შემთხვევითი კითხვები არა გვაქვს. საწყისი კითხვა ზოგადია: ჩვენთვის საინტერესო ინფორმაციის ხასიათის მხედველობაში მიღებისას, კითხვარისათვის დეტალურ კითხვებს ვაყალიბებთ. ყოველ მათგანზე დიდხანს ფიქრი გვიხდება – რა სახის ინფორმაციას მოგვიტანს პასუხი ამ კითხვაზე? რამდენად აუცილებელია იგი? არ დაგავიწყდეთ, რომ ლაკონურობა –

და არის ტალანტისა. ძალიან გრძელი კითხვარი დამქანცველია; ძნელდება კონცენტრირება ნუსხის ბოლო კითხვებზე. განსასჯელი პრობლემები უნდა იყოს მკაფიო, გასაგები და ცალსახა. ჩვენ გვჭირდება ცალსახა პასუხები, ჩვენი კითხვები არ უნდა იძლეოდეს სხვადასხვა ინტერპრეტაციის შესაძლებლობას.

კითხვარის შექმნისას წინასწარ უნდა განვჭვრიტოთ შედეგების დამუშავების ხერხები.

ყოველი კითხვარი უნდა შეიცავდეს:

?სათაურს (ორგანიზაციისა და მონიტორინგის პროექტის დასახელება);

?შესავალს (რამდენიმე სიტყვა გამოკვლევის ორგანიზებისა და მიზნების შესახებ – შედეგების გამოყენების მეთოდებზე, და შესაძლებელია, ამოკრეფის შერჩევის მეთოდზეც - ,,რატომ სახელდობრ თქვენ და არა სხვა პირი?»);

?საქმის არსთან დაკავშირებული კითხვების ჯგუფს;

?კითხვების ჯგუფს, რომლებიც საპასპორტო მონაცემებს ეხება (ასაკი, სქესი,

პროფესია, ოჯახური მდგომარეობა და მისთანანი – ვიძლევით მხოლოდ კვლევითი დავალების თვალსაზრისით მნიშვნელოვან კითხვებს)

?მადლობას გამოკვლევაში მონაწილეობის მიღებისათვის.

კითხვები კითხვარში შეიძლება იყოდ დახურული (ქვემოთ მოგყავს შესაძლებელი პასუხების ნუსხა):

1. ყოფილხართ თუ არა ოდესმე სასამართლოში?

(შემოხაზეთ საჭირო პასუხი)

ჰო არა

ან ღია (მონიტორინგის ჩამტარებელი მონდომებით იწერს პასუხს):

2. თქვენი აზრით რას წარმოადგენს ადამიანის უფლებები? (გთხოვთ შეავსოთ)

——————————————————————————————————————

———————————————————————-

——————————————————————————————————————

————————————-

——————————————————————————————————————

———————————

ნახევრადღია კითხვებში ვიძლევით პასუხების ნუსხას, მაგრამ არის აგრეთვე,

სხვა, გაუთვალისწინებული პასუხის ჩაწერის შესაძლებლობა:

3. რომელი ეროვნების ბავშვები სწავლობენ თქვენს სკოლაში? (შემოხაზეთ საჭირო პასუხები)

პოლონელები

უკრაინელები

გერმანელები

ბოშები

სხვები (გთხოვთ ჩამოთვალოთ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ყოველ კითხვას (ანდა მსგავსი ტიპის კითხვების სერიას) უნდა ერთვოდეს კითხვარის შესავსები ინსტრუქცია (მაგალითად, შემოვხაზოთ, შევავსოთ და ა.შ.).

იგი აადვილებს მონაცემების დამუშავებას. იმ შემთხვევებში, როდესაც კითხვა პასუხის ვარიანტების დიდ რაოდენობას ითვალისწინებს, შეგვიძლია გამოკითხულს წარვუდგინოთ ე.წ. «დამხმარე ბარათი» ვარიანტების მიმდევრობით ამოწერილი ნომრებით – ეს დაეხმარება მას პასუხების გააზრებაში.

მონაცემების დამუშავების მეთოდი დამოკიდებულია ამოკრეფის ზომასა და კითხვარში კითხვების რაოდენობასა და ხასიათზე. თუ ამოკრეფა პატარაა, ხოლო კითხვარი მოკლე, მონაცემების დამუშავებისათვის კალკულატორი საკმარისია.

თვისობრივი მონაცემები – პასუხები ღია კითხვებზე – დამუშავდება ისევე, როგორც ნაწილობრივ სტრუქტურირებული ინტერვიუს მასალები. თუ ამოკრეფა დიდია და კითხვარები გრძელი – ეს კი ნიშნავს, რომ განსაზღვრული ტიპის პასუხების სიხშირის გამოთვლა სრულიად არასაკმარისია – საჭირო ხდება სტატისტიკური ანალიზის ჩატარება. კითხვარის შემუშავებისას უნდა გავიაროთ კონსულტაცია სოციოლოგთან ან სტატისტიკოსთან. წინასწარ გადავწყვიტოთ, თუ როგორ დავამუშავებთ მონაცემებს და შესაბამისად მოვემზადოთ ამისათვის.

6.5.5. ანკეტირება

თუ გვსურს ინფორმაციის შეკრება ადამიანის უფლებების დარღვევის მასშტაბების (სიხშირის) შესახებ, შეგვიძლია ვისარგებლოთ, აგრეთვე,

ანკეტირებით. ისევე როგორც კითხვარი, ანკეტა გვაძლევს საშუალებას მივიღოთ კარგად შეპირაპირებადი, უმეტესწილად რაოდენობრივი მონაცემები.

ინტერვიუსაგან გამოკითხვის ეს სახე იმით განსხვავდება, რომ ინფორმატორი თვითონ იძლევა კითხვებზე პასუხს წერილობითი სახით.

საანკეტო გამოკითხვის საფუძველზე ჩვენ ვიღებთ შეჯამებულ მონაცემებს სტატისტიკური ანალიზისათვის. გამოვიყენოთ ეს მეთოდი მოცემული მოვლენის გავრცელების სიხშირის სტატისტიკური გაანგარიშებისათვის მაშინ, როდესაც სტატისტიკური ამონაკრეფი იმდენად დიდია, რომ მონაცემების კომპიუტერული დამუშავება გაამარტივებს ჩვენს სამუშაოს, ზედმეტად გართულების ნაცვლად.

ანკეტირება ძვირადღირებული, შრომატევადი გამოკვლევაა, რომელიც შესაბამის მეთოდურ მომზადებას მოითხოვს. ამიტომ ნუ მოვიხმართ მას, თუ გვაქვს საშუალება უფრო ეკონომიური მეთოდიკის გამოყენებისა. მხედველობაში გქონდეთ, რომ მონიტორინგის ყველაზე მნიშვნელოვანი თვისობრივი ინფორმაცია, კონკრეტული შემთხვევებია. ანკეტირებით ასეთი ინფორმაციის მიღების საშუალება ერთობ შეზღუდულია.

ინსტრუმენტად გვევლინება ანკეტა – კითხვარის განსაკუთრებული ფორმა,

რომელსაც ავსებს თვით ინფორმატორი. კითხვები და ინსტრუქცია უნდა იყოს ძალზე ზუსტი, ხოლო გრაფიკული გაფორმება უნდა აადვილებდეს ანკეტის შევსებას და მიღებული მონაცემების დამუშავებას.

ასეთი გამოკვლევის განსაკუთრებულ სახეს წარმოადგენს საფოსტო ანკეტა. იგი შეიძლება გამოვიყენოთ დიდი, ჩაკეტილი, ჩვენთვის მისაწვდომი ჯგუფების კვლევისას. ე.ი. ჩვენს განკარგულებაშია მისი წევრების მისამართები.

პოლონეთის რაიონულ სასამართლოებში შრომის პირობების მონიტორინგის დროს გამოიყენებოდა საფოსტო ანკეტები მოსამართლეთა აზრის შესასწავლად.

მონიტორინგის ჩამტარებელი მოსამართლეებს ურიგებდა ანკეტებს. ანკეტის ამ ნაირსახეობით სარგებლობა შეიძლებოდა იმის გამო, რომ მოსამართლეები ადვილად მისაწვდომ ჯგუფს წარმოადგენენ, ამავდროულად იგულისხმებოდა,

რომ ისინი გამოიჩენენ ინტერესს ანკეტისა და მისი შევსებისადმი. მონიტორინგის მიზანი ხომ მათი შრომის პირობების გაუმჯობესება იყო.

ანკეტების გაგზავნისას ჩვენ ვიმედოვნებთ, რომ ადრესატები მათ შეავსებენ და უკან გადმოგვიგზავნიან. როგორც წესი, ანკეტების 20-25 პროცენტი გვიბრუნდება.

ამას ანგარიში უნდა გაეწიოს.

ნუ დაივიწყებთ, რომ სწორედ ანკეტის უპასუხოდ დამტოვებელთა შორის შეიძლება იყვნენ (და არიან) ადამიანები, რომლებიც ჩვენთვის ინფორმაციის განსაკუთრებულად ღირებულ წყაროს წარმოადგენენ. სრულიად შესაძლებელია,

მაგალითად, რომ კორუპციის შესახებ საფოსტო ანკეტაზე არ გამოგვეხმაურება ის,

ვინც კორუმპირებულია.

ასეთ ანკეტას, შესავლის ნაცვლად, თან ერთვის ოფიციალური წერილი,

რომელშიც ჩვენ დაწვრილებით განვმარტავთ გამოკვლევათა მიზანს და ანკეტის შევსების მნიშვნელობას. ამ წერილს ხელს აწერს პირი, რომელიც მოცემულ ჯგუფში დიდი ავტორიტეტით, სიმპატიით და ა.შ. სარგებლობს. ანკეტისათვის განკუთვნილ კონვერტში იდება მარკიანი ცარიელი კონვერტი უკანა მისამართით.

მონაცემების დამუშავება ითვალისწინებს ანკეტის კითხვებზე პასუხების კოდირებასა და მონაცემების ბაზაში მათ შეტანას (პრესის ანალიზის მსგავსად იხ.

თავი 6.4.6.). ამისათვის ჩვენ დაგვჭირდება პროფესიული დახმარება, შესაბამისი მოწყობილობა და მისთანანი.

დიდ ამონაკრებებთან მუშაობისას ყველაზე რთულია ღია კითხვებზე პასუხების დამუშავება, ამიტომ სჯობს მათ თავი ავარიდოთ. ღია კითხვების სტატისტიკური დამუშავებისათვის მომზადება მდგომარეობს მათ «დახურვაში», ე.ი. მიღებული პასუხების ვარიანტების ნუსხის შედგენაში მათი შემდგომი კოდირებითა და მათი,

როგორც დახურული კითხვების გაანალიზებით. ამ მიზნით ვათვალიერებთ 20-30

შემთხვევით ამოკრეფილ ანკეტას და გადმოვწერთ იქიდან გამეორებად ან ძალზე მსგავს პასუხებს (გამარტივებული ფორმით). გარდა ამისა, ყოველთვის გვრჩება კატეგორია «და სხვა», სადაც შეგვაქვს არატიპური ერთეული პასუხები. ყოველ კითხვაზე პასუხების ვარიანტების ნუსხას ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად 2-3

ადამიანი უნდა ადგენდეს, ხოლო შემდეგ კი ერთობლივად უნდა შემუშავდეს ყველაზე ზუსტი და ობიექტური საბოლოო ვარიანტი.

6.5.6. რამდენიმე შენიშვნა მონაცემების სტატისტიკური დამუშავებისათვის

სტატისტიკური ანალიზი მოცემული სახელმძღვანელოს ფარგლებს სცილდება.1 5 მიუხედავად ამისა, მხედველობის არეში უნდა გვქონდეს

სტატისტიკის ყველაზე ზოგადი დებულებები, რომლებიც გაგვიადვილებს შედეგების დამოუკიდებლად გაანგარიშებას («კუსტარული მეთოდით», ანდა პოპულარული კომპიუტერული პროგრამების დახმარებით, მაგალითად,

პროგრამით Eხცელლ) განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ჩვენ ვიკვლევთ მცირე ამონაკრებს 60-დან 100-120-მდე შემთხვევის შემცველობით.

საჭიროა კიდევ ერთხელ გავუსვათ ხაზი, რომ თუ საქმე გვაქვს მხოლოდ არაპროფესიულად შერჩეულ სტატისტიკურ ამოკრეფასთან, მაშინ ყველა ჩვენი დასკვნა, გამონაკლისის გარეშე, უნდა ეხებოდეს ჩვენი დაკვირვებით დადგენილ შემთხვევას. ვთქვათ, ჩვენ გამოვიკვლიეთ 500 მოსწავლე ჩვენი ქვეყნის 26

საშუალო სკოლიდან და დავადგინეთ, რომ სკოლების ნახევარში მიმართავენ ფიზიკურ დასჯას. ეს ავტომატურად არ ნიშნავს იმას, რომ მსგავს მოვლენას ადგილი აქვს ქვეყნის ყველა სკოლის ნახევარში. მიუხედავად ამისა, უკანასკნელი თვის განმავლობაში სკოლებში ბავშვების ცემის 35 კონკრეტული შემთხვევა სერიოზული არგუმენტია ხელისუფლებასთან კამათისას იმისაგან დამოუკიდებლად, თუ როგორი იყო ანალოგიურ პერიოდში ასეთი შემთხვევების რიცხვი მთელი ქვეყნის მასშტაბით.

რისი დათვლა შეგვიძლია:

ა. Mარგინეს (იხ, შპირერ ანდ შპირერ 1993) – ე.ი, პასუხთა ჯამები, რომლებიც მივიღეთ ანკეტის მოცემულ კითხვაზე. ასე მაგალითად, 90 კაცისაგან შემდგარი ამოკრეფის გამოკვლევის მსვლელობაში მომდევნო კითხვას ვუსვამთ იმ რესპონდენტებს, რომლებიც ბოლო 5 წლის მანძილზე სასამართლო პროცესში მხარეებს წარმოადგენდნენ:

სარგებლობდით თუ არა ადვოკატის დახმარებით?

ა. ჰო ბ. არა გ. მიძნელდება პასუხის გაცემა

მიღებული პასუხების ჯამები (მარგინს):

ბ. შეგვიძლია აგრეთვე გავიანგარიშოთ უბრალო დამოკიდებულებები –

მაგალითად, თუ ჩვენს მიერ გამოკვლეულ 90 ადამიანში იყო 50 ქალი და 40

მამაკაცი, აზრი აქვს იმის შემოწმებას, სარგებლობდნენ თუ არა ქალები ადვოკატის მომსახურებით იმავე სიხშირით, როგორც მამაკაცები. ამისათვის საჭიროა ცალკე დავთვალოთ პასუხები ზემოთმოყვანილ კითხვაზე ქალთა ჯგუფსა და მამაკაცთა ჯგუფში. მიღებული შედეგები შეიძლება შემდეგნაირად წარმოვადგინოთ:

ზემოთ დადგენილი დამოკიდებულებიდან შეიძლება, მაგალითად, გავაკეთოთ დასკვნა, რომ იმ შემთხვევაში, როდესაც ოჯახს ჭირდება იურიდიული დახმარება,

ჩვენს მიერ გამოკვლეულ ჯგუფში ადვოკატს უმეტესად მამაკაცი მიმართავს.

შეიძლება სხვა დასკვნის გაკეთებაც: აღნიშნული დამოკიდებულება გამომდინარეობს იმ ფაქტიდან, რომ გამოკვლეულ პირთა შორის მამაკაცები ქალებზე უფრო ხშირად გადაწყვეტენ ხოლმე თავისი უფლებების სასამართლოში დაცვას. სწორი ინტერპრეტაციის არჩევისათვის საჭირო იქნებოდა დამატებითი კითხვების დასმა და ჩვენს მიერ შეკრებული მთელი მასალის გაანალიზება. თუ ჩვენ მოვისურვებდით იმის დადგენას, აქვს თუ არა ამ დამოკიდებულებას საყოველთაო ხასიათი, საჭირო იქნებოდა რეპრეზენტაციული გამოკვლევების ჩატარება.

ასეთივე გზით შეიძლება გამოვთვალოთ დამოკიდებულება ადვოკატისათვის მიმართვასა და გამოსაკვლევთა ასაკს, განათლებას, საცხოვრებელ ადგილსა (სოფელი, პატარა ქალაქი, დიდი ქალაქი) ან მინი-პასპორტის სხვა მონაცემებს შორის.

გ. გამოთვლას ექვემდებარება აგრეთვე სხვადასხვა არსებითი ხასიათის კითხვებზე პასუხებს შორის უბრალო დამოკიდებულებები. მაგალითად:

გაკმაყოფილებთ თუ არა პირველი ინსტანციის სასამართლოს

გადაწყვეტილება?

ა. გადაჭრით ჰო ბ. უფრო ჰო ვიდრე არა გ. უფრო არა ვიდრე ჰო დ. გადაჭრით არა ე. მიძნელდება პასუხის გაცემა

ამ გზით შეგვიძლია შევამოწმოთ, ვინ უფრო კმაყოფილია სასამართლოს გადაწყვეტილებით – ისინი, ვინც ისარგებლა ადვოკატის მომსახურებით თუ ისინი,

ვისაც მისთვის არ მიუმართავს. ამ ტიპის დამოკიდებულების შედეგები შეიძლება წარმოვადგინოთ ქვემოთ მოყვანილი ცხრილით:

მიღებული შედეგების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ იმ პირთა ჯგუფში, რომლებმაც ისარგებლეს ადვოკატის მომსახურებით, სასამართლოს გადაწყვეტილებით უკმაყოფილონი («გადაჭრით არა» ან «უფრო არა, ვიდრე ჰო») უფრო მეტნი არიან (საერთო ჯამში 63 პროცენტი) ვიდრე მათ შორის, ვისაც ადვოკატის მომსახურებით არ უსარგებლია (საერთო ჯამში 44 პროცენტი). რა სახის ინტერპრეტაცია შეიძლება მიეცეს ამ შედეგებს? მაგალითად, ასეთი:

პირველი ინსტანციის სასამართლოს განაჩენით უკმაყოფილო პირებს ადვოკატებმა დაუმტკიცეს და უჩვენეს აპელაციის შესაძლებლობა, რამაც მიღებული გადაწყვეტილებით კმაყოფილების ხარისხი ავტომატურად კიდევ უფრო შეამცირა;

?პირები, რომლებმაც ადვოკატის მომსახურებით ისარგებლეს, უფრო მეტად იყვნენ დარწმუნებულნი თავიანთ სიმართლეში – აქედან გამომდინარე მათ უფრო ხშირად უხდებათ იმედგაცრუების გადატანა;

?პირებს, რომლებიც ადვოკატის მომსახურებით სარგებლობენ, მეტი შანსი აქვთ სასამართლო პროცესის უკეთ გაგებისა – კერძოდ, ადვოკატს შეუძლია მათ ყურადღება გაამახვილებინოს პროცედურულ დარღვევებზე. ეს კი სასამართლოს მუშაობით საერთო უკმაყოფილებას იწვევს და, აქედან გამომდინარე,

გამოტანილი განაჩენითაც.

ნათქვამიდან გამომდინარეობს, რომ კვლევით ჯგუფში შედეგების ასეთი სახით განაწილების მიზეზები შეიძლება სხვადასხვანაირი იყოს. თუ რომელიმე მათგანი (და, შესაძლოა, არა მხოლოდ ერთი) გამოვლინდა ჩვენს გამოკვლევებში, ამის გაგებას ჩვენ შევძლებთ მორიგ კითხვებზე პასუხის მიღებისას:

რატომ ხართ უკმაყოფილო სასამართლოს გადაწყვეტილებით?

?კმაყოფილია თუ არა სასამართლოს გადაწყვეტილებით თქვენი ადვოკატი? (აქ შეიძლება გავიანგარიშოთ დამოკიდებულება ადვოკატებისა და მათი კლიენტების რეაქციას შორის).

?და სხვა.

შესაძლებელია აგრეთვე დამოკიდებულებათა «მრავალიარუსიანი»

გაანგარიშება, თუ ზემოთ მოთავსებულ ცხრილში მესამე ელემენტს – მაგალითად,

სქესს – ჩავრთავთ. დამოკიდებულებათა კონფიგურაციები უფრო რთული სჯობს,

მაგრამ მათი დამუშავება საჭიროა კომპიუტერითა და სოციოლოგის ან სტატისტიკოსის უწყვეტი ზედამხედველობით.

როგორც წესი. რაც უფრო მრავალრიცხოვანია ამოკრეფა, მით «მრავალიარუსიანია» გამოსათვლელი დამოკიდებულებები. თუ ორ კითხვას შორის – რომელთაგანაც თითოეული ოთხიდან ექვსამდე შესაძლო პასუხს გულისხმობს – მიღებულ დამოკიდებულებას კიდევ ერთ პარამეტრს დავადებთ,

მაშინ პატარა ამოკრეფის შემთხვევაში ცალკეული კატეგორიებით რიცხობრივი მნიშვნელობები შესაძლოა უმნიშვნელო გახდეს.

6.2.1. განყოფილებაში უკვე ითქვა იმის შესახებ, რომ პროცენტებში გაანგარიშება ხდება მხოლოდ მაშინ, თუ ამოკრეფა 30-40 შემთხვევას აღემატება. თუ ობიექტური მიზეზების გამო გამოკვლეულთა რაოდენობა ნაკლებია, ვთქვათ 15 – რადგანაც ჩვენს ქალაქში სულ 15 მოსამართლე მუშაობს – მაშინ საჭიროა ოპერირება ციფრებით და არა პროცენტებით. მაგალითად, მოსამართლეთა ნახევარი, ანუ 8

15-დან, ან თითქმის სულყველა, ე.ი. 14, ან თითქმის არავინ, ე.ი. სულ 1. ასეთ ვითარებაში პროცენტული გაანგარიშება: 33 პროცენტი (მაშასადამე 5 ადამიანი) ან მოსამართლეთა 80 პროცენტი (ე.ი. სულ 12) არასერიოზულად გამოიყურება.

ნებისმიერ შემთხვევაში ერთი რამ უნდა გვახსოვდეს. გამოკვლევისა და ანგარიშის ავტორები ვართ ჩვენ, და არა ჩვენს მიერ დაქირავებული სოციოლოგი ან სტატისტიკოსი და სწორედ ჩვენ უნდა განვსაზღვროთ თუ რანაირი დამოკიდებულებები გვაინტერესებს. უნდა ვიცოდეთ, თუ რა შეიძლება გავიგოთ მათი დახმარებით და რა შეიძლება გავაგებინოთ ჩვენს მკითხველებს.

თუ ჩვენი გამოკვლევები მოიცავს მცირერიცხოვან ობიექტებს და/ანდა ამოკრეფის შერჩევისას ჩვენ არ გვისარგებლია სპეციალისტის მომსახურებით,

საჭიროა მხედველობაში ვიქონიოთ, რომ რამდენიმე პროცენტში სხვაობა ჩვენი გაზომვების სტატისტიკური ცდომილების შედეგი შეიძლება აღმოჩნდეს და არა გამოსაკვლევი შემთხვევების ჯგუფთა შორის რეალურ განსხვავებათა კონსტატაცია. მაშასადამე, თუ აღმოჩნდება, რომ ადვოკატის მომსახურებით

სარგებლობა სურდა მამაკაცების 14 პროცენტსა და ქალთა 16 პროცენტს, ეს ნიშნავს მხოლოდ იმას, რომ გამოკვლევათა მსვლელობაში არ იქნა წარმოჩინებული დამოკიდებულება რესპონდენტთა სქესსა და ადვოკატის მომსახურებით სარგებლობის სურვილს შორის. ასეთი დამოკიდებულების არსებობაზე შეიძლება ვილაპარაკოთ, თუ მაჩვენებლებს შორის გაცილებით უფრო დიდი სხვაობა აღინიშნება, მაგალითად, მამაკაცების 25 პროცენტი და ქალთა 16 პროცენტი. ასეთ შემთხვევებში მიღებული მონაცემები მთელი რიცხვების სახით მოგვყავს – პროცენტის მეათედი ან მეასედი ნაწილების გარეშე,

რომელთაც არათუ მნიშვნელობა არა აქვთ, არამედ აღქმასაც უშლიან ხელს.

პროცენტის მეათედი ან მეასედი ნაწილები უნდა დავამრგვალოთ ისე, როგორც ეს მათემატიკასა და ბუღჰალტერიაში კეთდება: 0,5-დან ზევით, 0,5-მდე კი – ქვევით. ეს შენიშვნები არ ეხება იმ გამოკვლევებს, რომლებშიც რეპრეზენტაციული ამოკრეფა სტატისტიკოსმა შეარჩია (იგი ჩვენ შეგვატყობინებს, თუ რა სიდიდის სტატისტიკური ცდომილებაა გათვალისწინებული; კარგად შერჩეულ ამოკრეფაში ის არ უნდა აღემატებოდეს ?3%).

6.6. ინფორმაციის მიღების მეთოდები დაკვირვებისა და გაზომვის მეშვეობით

პრაქტიკულად ყოველ მონიტორინგში ჩნდება ისეთი კვლევითი კითხვები,

რომლებზეც დამაკმაყოფილებელი პასუხის გაცემა, თუ მხოლოდ დოკუმენტების ანალიზით და გამოკითხვის ჩატარებით შემოვიფარგლებით, შეუძლებელია.

არის ისეთი ფაქტები და მოვლენები, რომლებიც საკუთარი თვალით უნდა დაინახო. დაკვირვება, ექსპერიმენტი და გაზომვა, როგორც წესი, ეთანადება სხვა მეთოდებს, რის შედეგადაც იქმნება მიმდინარე მოვლენის უფრო რელიეფური სურათი. მიღებულ სურათს ვადარებთ იმას, რასაც ადგენს ნორმა და რასაც ამბობს ხალხი.

დაკვირვების კლასიფიკაცია ორი კრიტერიუმით შეიძლება.

პირველი კრიტერიუმია მოვლენის განმეორებადობა.

დაკვირვება შემთხვევით მოვლენებზე: დაკვირვების ეს სახე ეხება სიტუაციებს და მოვლენებს, რომლებსაც ჩვენ ვერ ვიწინასწარმეტყველებდით და არ შეგვიძლია ვთქვათ, რა სიხშირით განმეორდება (მაგალითად, სახელისუფლებო

სტრუქტურების მოქმედება სტიქიური უბედურების დროს). ასეთ შემთხვევაში ჩვენ არ შეგვიძლია მოვამზადოთ ინსტრუმენტი ან თუნდაც საწყისი მითითებები ჩამოვაყალიბოთ დაკვირვებისათვის. გვიწევს, დავეყრდნოთ საკუთარ ინტუიციას და ადამიანის უფლებების შესახებ ცოდნას.

ამგვარად, ჩვენ შევძლებთ დავაკვირდეთ ნებისმიერ საგანგებო სიტუაციას და გამოვიტანოთ შესაბამისი დასკვნები. სიტუაციის განსაკუთრებულობა გვათავისუფლებს მონაცემთა შეჯერების აუცილებლობისაგან და ა.შ. ანგარიშს ექნება ერთჯერადი ხასიათი ან გახდება ჩვენს ქვეყანაში ადამიანის უფლებათა დაცვის სრული ანგარიშის ნაწილი.

დაკვირვება განმეორებად მოვლენებზე: მათი მიმდინარეობის განჭვრეტა იოლია. ხშირად ეს განსაზღვრული სტანდარტებით რეგულირდება. განმეორებად მოვლენებს განეკუთვნება როგორც პერიოდულად განმეორებადი (მაგალითად,

არჩევნები), ასევე არარეგულარული (მაგალითად, პოლიციის ქცევა დაკავების დროს) მოვლენები. ასეთი დაკვირვებისათვის მომზადება შეიძლება მოქმედი სტანდარტების და კვლევითი კითხვების საფუძველზე ძირითადი მოქმედი სტანდარტების შემუშავებით. ასევე, შეიძლება, განმეორდეს დაკვირვება და შედარდეს მონაცემები, რომლებიც სხვადასხვა დროს მიიღეს (მაგალითად,

როგორ დაიცვა პოლიციამ დაკავებულის უფლებები ორი წლის წინ და როგორ აკეთებს ამას ახლა). დაკვირვების ჩატარება ისეთ მოვლენებზე ან ობიექტებზეც შეიძლება, რომელსაც მარტივი ხასიათი აქვს (მაგალითად, სასამართლოს შენობების ტექნიკური მდგომარეობა). ასეთი დაკვირვებები გულმოდგინედ უნდა მომზადდეს და მრავალჯერ განმეორდეს.

მეორე კრიტერიუმი – დამკვირვებლის მდგომარეობაა. განირჩევა ჩართული დაკვირვება (დამკვირვებელი სხვა მონაწილეების დაუკითხავად იღებს საკუთარ თავზე განსაზღვრულ როლს დასაკვირვებელი სიტუაციის ფარგლებში) და ჩაურეველი (უბრალო) დაკვირვება (დამკვირვებელი არ ერევა ვითარებაში, მას მხოლოდ აკვირდება – ღიად ან თავშესაფრიდან).

ინსტრუმენტად გამოიყენება დაკვირვების ბარათი – იმ კითხვების ჩამონათვალი, რომლებზეც პასუხის მიღებას ცდილობს დამკვირვებელი. მისი დახმარებით შეიძლება დაკვირვების სისტემატიზება და სხვადასხვა დამკვირვებლის მიერ მიღებული მონაცემების შეპირისპირება. ჩვეულებრივ, რაც

უფრო მეტი ვიცით მოცემული თემის შესახებ, მით უკეთესი ინსტრუმენტის შექმნას ვახერხებთ.

6.6.1. ჩართული დაკვირვება

ზოგჯერ, მოცემულ სიტუაციაზე დაკვირვებისას, დამკვირვებელმა მონაწილეობა უნდა მიიღოს პროცესში. როცა ის ამოწმებს, თუ როგორ იქცევა პოლიციელი საფეხბურთო მატჩის დროს, ჯობია თავად შეერიოს გულშემატკივრებს. ამ თუ იმ როლის შესასრულებლად აუცილებლად უნდა მოემზადო. დამკვირვებელი

სხვას არ უნდა მოხვდეს თვალში. საფეხბურთო მატჩზე უნდა გაიგზავნოს არა ასაკოვანი, ელეგანტური ქალბატონი, არამედ შესაბამისად ჩაცმული ახალგაზრდები. დაკვირვება ხალხიდან მოითხოვს დამკვირვებელთა ჯგუფის არსებობას – ერთი დამკვირვებელი მხოლოდ უახლოესი გარემოცვის დანახვას შეძლებს და ერთი პიროვნების მონაცემების საფუძველზე ვერ აღვადგენთ მომხდარის სურათს. საჭიროა ჯგუფში მყოფი რამდენიმე დამკვირვებლის მონაცემთა შეკრება.

შეკრებილი ცნობების გაანალიზებისას ზუსტად უნდა ვიცოდეთ დრო, როდის რა მოხდა, რაც საშუალებას გვაძლევს დავადგინოთ მომხდარის დინამიკა. ასე,

მაგალითად, 80-იან წლებში, სოლიდარობის ერთ-ერთ დემონსტრაციაზე ვარშავაში მილიციელების მიერ ქალაქის ქუჩების გადაკეტვისა და დემონსტრანტებზე შეტევის მიმართულების თაობაზე მიღებული ცნობების საფუძველზე მოხერხდა იმის დამტკიცება, რომ პოლიციის მიზანი იყო ხალხის შევიწროება-მიდენვა საბჭოთა საკონსულოსაკენ (იქ კი ხალხში შერეულმა პროვოკატორებმა ქვები დააყარეს საკონსულოს).

ჩართულ დაკვირვებაზე შეგვიძლია ვილაპარაკოთ, თუ დამკვირვებელი მონაწილეობს მოვლენაში, რომელიც მისი ნების გარეშე მიმდინარეობს;

მაგალითად,

ა) იმყოფება დემონსტრანტებს, ფეხბურთის გულშემატკივრებსა და როკ-

კონცერტის მაყურებლებს შორის პოლიციის ქვეგანყოფილებისა და აგენტურის მოქმედებისათვის თვალყურის მისადევნებლად.

ბ) ხმას აძლევს ან მონაწილეობს არჩევნებში, როგორც საარჩევნო კომისიის წევრი და ანგარიშს აბარებს იმის შესახებ, რაც ნახა.

გ) სტიქიური უბედურებით მოცულ ან საომარ რაიონში ცხოვრების შემთხვევაში საკუთარ შთაბეჭდილებებს დოკუმენტად აქცევს და აკვირდება ხელისუფლების ქმედებას (მოწმეთაგან იგი იმით განსხვავდება, რომ მოვლენათა მიმდინარეობას შეგნებულად აძლევს დოკუმენტის სახეს, ინიშნავს დროს, სახელებს,

ხელისუფლების წარმომადგენელთა მიერ მიღებულ კონკრეტულ ზომებს და ა.შ.).

6.6.2. ექსპერიმენტი

მდგომარეობას, როცა დამკვირვებელი თავად ქმნის მოცემულ სიტუაციას,

ხოლო შემდეგ იღებს მასში მონაწილეობას, ხშირად ექსპერიმენტს უწოდებენ.

მაგალითად,

ა) მოითხოვს ხელისუფლების წარმომადგენლებისაგან იმას, რაც ნებადართულია, მაგრამ ადამიანები არ არიან მის მოთხოვნას შეჩვეულნი;

ბ) მოითხოვს, რომ ხელისუფლების წარმომადგენლებმა უარი თქვან ქცევის ან ქმედების ისეთ ჩვეულ ფორმებზე, რაც კანონით აკრძალულია;

გ) მისი ქმედებები დაშვებულია კანონისა და მორალის თვალსაზრისით, მაგრამ მოულოდნელია ხელისუფლებისათვის;

დ) თავს იკავებს ქცევისა და მოქმედების იმ ფორმებისაგან, რაც არ ევალება სამართლით, მაგრამ მოქალაქეების მიმართ ხელისუფლების მხრიდან ჩვეულ მოთხოვნებში შედის;

ე) არღვევს წესებს ან იწვევს დარღვევის სიმულაციას, რათა შეამოწმოს თანამდებობის პირთა ან მოხელეთა რეაქცია ასეთ ვითარებაში.

ასეთი ტიპის ექსპერიმენტების მაგალითები:

?მცდელობა, მიღწეულ იქნას ტიპობრივი საქმეების გადაწყვეტა სხვადასხვა დაწესებულებასა და ორგანიზაციაში (ყველა დონის სახელმწიფო ადმინისტრაციისა და თვითმმართველობის ორგანოებში, პოლიციის უბნებში,

პოლიკლინიკებში, სოციალური დახმარების პუნქტებში, შრომითი მოწყობის ბიუროებში, საბაჟო სამმართველოებში, ბანკებში, სკოლებში, შრომის დაცვის ინსპექციებში და ა.შ.);

?სხვადასხვა დაწესებულებასა და ორგანიზაციაში ტიპობრივ მიმსვლელთა (პირები განსაზღვრული საცხოვრებელი ადგილის გარეშე, უცხოელი, დევნილი და ა.შ.) მხრიდან საქმეების გადაწყვეტის მცდელობა;

?საკუთარ უფლებათა და უფლებამოსილებათა მიღწევის დაჟინებული მცდელობა (მაგალითად, სახელმწიფო დაწესებულებების მუშაობის,

თანამდებობის პირთა იერარქიისა და მოხელეთა სახელების, საქმის მიმდინარეობის წესზე, მომსვლელთა უფლებებსა და მათ უფლებრივ სტატუსზე,

მოცემული დაწესებულების ორგანიზაციაზე, თანამდებობის პირთა შემოსავალსა და ა.შ. ინფორმაციის მიღების უფლება);

?მოხელეებისა და თანამდებობის პირებისათვის უარის თქმა იმ ინფორმაციის გაცემაზე, რაც უშუალოდ არ არის დაკავშირებული საქმესთან. ხელისუფალთა იმ უკანონო განკარგულებებისა და მოთხოვნებისადმი დაუმორჩილებლობა, რასაც ისინი ჩვეულებისამებრ აყენებენ კონკრეტულ ვითარებაში;

?სახელმწიფოს თანამდებობის პირების რეაქციის შესწავლა მოქალაქეთა იმ ღირსეულ ქმედებებზე, რასაც არ ახლავს გადაჭარბებული თავაზიანობა და პირფერობა (მოქალაქე მოხელესა ან ხელისუფლების წარმომადგენელს აღიქვამს, როგორც საზოგადოების სამსახურში მყოფ პირს და არა როგორც ყოვლისშემძლე მბრძანებელს);

?ხელისუფლების წარმომადგენელთა რეაქციის შესწავლა ქცევის სხვადასხვა არატიპობრივ ფორმაზე, რაც არ არის სამართლით აკრძალული (პიკეტზე,

ლოზუნგების გაშლაზე და ა.შ.);

?დაწესებულებაში ეროვნული უმცირესობის ენაზე კონტაქტის დამყარების მცდელობა;

?იმ რესტორნის მუშაკთა საქციელის შესწავლა, რომელთა შესახებაც ცნობილია,

რომ მხოლოდ ,,თეთრებს” ემსახურებიან, მაშინ როცა იქ გამოჩნდება ,,რომას”

(იგულისხმება ბოშები - რედაქტორის შენიშვნა) ეროვნების პირი;

?მცველების ან ბილეთის კონტროლიორთა საქციელის შესწავლა, როცა მგზავრი აცხადებს, რომ მას არც ფული აქვს და არც ბილეთი;

?ალკოჰოლური მოწამვლის სიმულირება, რათა მოხვდეს გამოსაფხიზლებელში;

?პოლიციის რეაქციის შესწავლა, როცა პიროვნებას არა აქვს დოკუმენტები.

ექსპერიმენტმა, პრინციპში არ უნდა დაარღვიოს კანონი, მაგრამ თუ კანონდარღვევა საჭიროდ მივიჩნიეთ, მაშინ ამ დარღვევისათვის განსაზღვრული სასჯელიც უნდა ავიტანოთ.

AM ამ ტიპის ბევრი ექსპერიმენტი მიმზიდველ მასალას გვაძლევს მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებისათვის – ამგვარად, შეიძლება განუმტკიცოთ საკუთარი ღირსების გრძნობა მოქალაქეებს, რომლებიც გარკვეულ ურთიერთობებში შედიან სახელმწიფოსთან. ხელისუფლების აბსურდული ქმედებების დემონსტრირება (რაც ცუდი სამართლებრივი ნორმების ან მათი არასწორი გამოყენების შედეგია), რასაც უმრავლესობა დიდი ხანია მიეჩვია,

აღმზრდელობით როლს თამაშობს მოქალაქეებისა და თანამდებობის პირებისათვის. ასეთი სიტუაციების საჯაროდ განხილვის შედეგად შეიძლება მივაღწიოთ სამართლებრივი ნორმების, უფრო ხშირად კი, მათი გამოყენების პრაქტიკის შეცვლას.

,,კაზუსთა კულტივირებაც”, რის შესახებაც 6.2.3. თავში ვსაუბრობდით, ასევე ექსპერიმენტია. სახელისუფლებო სტრუქტურებთან კონკრეტულ საქმეზე მიმოწერის დოკუმენტაციის მომზადებით ჩვენ, გარკვეულწილად, ვქმნით ვითარებას და ,,ვაშიშვლებთ” განსაზღვრულ სიტუაციაში ხელისუფლების მოქმედების მოდელს.

ჩართული დაკვირვება დამკვირვებლისაგან მოითხოვს განსაკუთრებულ ობიექტურობას, რადგან ადვილია ვითარებაში ,,ჩართვა” და ემოციის გავლენით ობიექტური სურათის დამახინჯება. საფეხბურთო მატჩის შემდეგ პოლიციის მიერ ნაცემი დამკვირვებლისათვის არც ისე ადვილია პოლიციის სისასტიკის ზომის ობიექტური შეფასება და ა.შ.

6.6.3. დაკვირვება ჩართვის გარეშე

დამკვირვებელი მოქმედებს ღიად (არ არის აუცილებელი – ოფიციალურად),

მაგრამ არ იღებს მონაწილეობას მიმდინარე პროცესში. Mმას შეუძლია გააფრთხილოს მოსამართლეები, რომ თვალყურს მიადევნებს პროცესს, ან არც არაფერი თქვას და ისე დაიკავოს ადგილი ,,პუბლიკაში”. არჩევანი დამოკიდებულია მინიტორინგის კონცეფციასა და იმ ამოცანაზე, რაც დგას ჩვენს წინაშე. დაკვირვების ჩატარებაზე უარის მიღებაც ხომ მნიშვნელოვანი ინფორმაციაა.

სლოვაკეთის საპარლამენტო არჩევნების დროს დამკვირვებლები მოქმედებდნენ ოფიციალური აკრედიტაციის გარეშე, საარჩევნო პუნქტში ყოფნის იურიდიული შესაძლებლობის საფუძველზე. Dდაკვირვების ჩატარებაზე საარჩევნო კომისიის წევრთა სამართლებრივად არასწორი უარი კარგად ასახავდა ხელისუფალთა მიზნებს.

დაკვირვების ეს სახე კარგად გამოიყენება შემდეგი მონიტორინგების დროს:

?არჩევნებზე;

?სასამართლო პროცესებზე;

?საზოგადოებრივ ადგილებში მიმდინარე პიკეტებისა და სხვა მოვლენების დროს;

?დემონსტრაციისას და შეკრულ წრეში პოლიციის ქვედანაყოფთა მოქმედების დროს;

?საავადმყოფოების მიმღებ განყოფილებაში;

?სასარჩელო დოკუმენტების მიმღებ ბიუროსა და სხვა დაწესებულებებში;

?არჩევნებში ამომრჩეველთა მონაწილეობის დროს (საარჩევნო უბნებზე დაკვირვება ჩართვის გარეშე).

ასეთ კვლევაში მონაწილეობა შეიძლება არ იყოს უსაფრთხო. Aარსებობს,

ასევე, შეგროვილი მასალებისა და დოკუმენტაციის კონფისკაციის მუქარა.

საჭიროა, ყურადღებით მოვიფიქროთ უსაფრთხოების საკითხები და უზრუნველვყოთ კავშირი ჯგუფის წევრებს შორის. საჭიროა, მოვიფიქროთ არატიპურ სიტუაციაში ქცევის სტრატეგია, სურათების, ვიდეოკასეტების და ჩანაწერების არჩევის სისტემა.

6.6.4. ფიზიკური გაზომვები

მონიტორინგის დროს ჩვენ გვიხდება მარტივი გაზომვების ჩატარება ან სინჯის აღება ანალიზისათვის. Dდაკავების ადგილების (ციხე, საავადმყოფო და ა.შ.)

მონიტორინგის დროს გვიხდება სათავსოს ფართობის, კუბატურის,

ტემპერატურისა და განათების გაზომვა. Uუფრო რთულია ობიექტურად შევაფასოთ ვენტილაციის ეფექტურობა ან, განვსაზღვროთ რადიოაქტივობა თუნდაც უმარტივესი მთვლელის საშუალებით (ბეტონის ზოგიერთი ტიპი რადიოაქტიურია). დაწესებულების მონიტორინგის დროს უნდა ავიღოთ წყლისა და საკვების სინჯი, ავწონოთ ულუფა და ა.შ. ასევე, ვითვლით ონკანის, პირსაბანის,

ტუალეტის რაოდენობას, რათა განვსაზღვროთ რამდენ ადამიანზეა ის გათვალისწინებული.

A ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის მიერ ქალთა დაკავების ერთ-ერთი ადგილის გამოკვლევისას აღმოჩნდა, რომ დილით, სამუშაოდ წასვლისას Pპატიმრები ტუალეტის რიგში 2 საათს ატარებდნენ, ვინაიდან 60 ადამიანზე გათვალისწინებული იყო 1 ტუალეტი.

Dდემონსტრაციის მონაწილეთა რაოდენობას დაახლოებით განვსაზღვრავთ, თუ ვიცით ხალხის მიერ დაკავებული მოედნის ფართობი და გამოვთვლით,

ადამიანთა რა რაოდენობა იმყოფება მოედნის კონკრეტულ, მცირე ფართობზე (სიმკვრივის განსაზღვრა). Uუფრო ზუსტი დათვლისათვის საჭიროა, გავზომოთ სიმკვრივის ცვლილება სხვადასხვა ადგილას, ანუ რამდენჯერმე ჩავატაროთ გამოთვლა.

6.7. მოვლენების მიმდინარეობის რეკონსტრუქცია და არატიპობრივი მეთოდები

სხვა საშუალებების არქონის პირობებში მომხდარის მიმდინარეობა შეიძლება აღვადგინოთ მოწმეთა ჩვენებების, მომხდარის ადგილას დარჩენილი კვალის, იმ დაწესებულების დოკუმენტების საფუძველზე, რომლებიც მონაწილეობდნენ მოვლენაში ან მისი შედეგების ლიკვიდაციაში (მაგალითად, სასწრაფო დახმარება, საავადმყოფოები ქუჩის დემონსტრაციების დარბევის შემდეგ).

Aამასთანავე, ჩვენ არსებითად ვატარებთ გამოძიებას და ვიყენებთ შესაფერის მეთოდებს. ანალოგიურად ვიკვლევთ ,,უცნობი პირების” მიერ ჩადენილ ცემისა და

მოტაცების შემთხვევებს – ვაგროვებთ დანაშაულის ჩადენისათვის გასამართლებული პირის უდანაშაულობის მტკიცებულებებს და ა.შ. ასეთი მეთოდებისა და სიმართლის ძიების მეთოდების აღწერა არ შედის ჩვენი სახელმძღვანელოს ამოცანებში.

6.8. Dდოკუმენტაცია და მონაცემთა შენახვა

ადამიანის უფლებათა მონიტორინგის დროს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება დოკუმენტაციისა და მონაცემების შენახვას. ადამიანის უფლებათა დარღვევის ჩვენს მიერ შეკრებილი დოკუმენტაცია ფასეული მასალაა და უნდა ველოდოთ,

რომ მოიძებნებიან მისი განადგურების მსურველნი - განსაკუთრებით არასამართლებრივ სახელმწიფოებში, სადაც არის საფრთხე, რომ შეკრებილი მასალის უცხო ხელში მოხვედრა სერიოზულ ზიანს მიაყენებს მონიტორინგის ჩამტარებლებსაც და მათ ინფორმატორებსაც. საკუთარი გამოცდილებით ვიცით,

რომ მდგრადი დემოკრატიის ქვეყნებშიც კი დაცული უნდა იყოს დოკუმენტები,

რომლებიც შეიძლება ხელისუფლებისათვის ,,უხერხული” აღმოჩნდეს (მაგალითად, ორგანიზაცია გრინპისის (გრეენპეაცე) დოკუმენტები ფრანგული ბირთვული იარაღის გამოცდის შესახებ ან ბრიტანული პრესის ცნობები დაზვერვისა და სპეცსამსახურების მიერ კანონის დარღვევათა შესახებ).

დემოკრატიულ სახელმწიფოებშიც, სახელისუფლებო სტრუქტურების თანხმობით მოქმედების დროსაც კი, აუცილებელია უზრუნველვყოთ მასალების დაცვა და ვიყოთ წინდახედული, როცა გავცემთ ნებართვას მათ გასაცნობად.

პირველწყაროები ინახება კიდევ რამდენიმე ხანს მას შემდეგაც, რაც მონაცემები დამუშავდება და ანგარიში გამოქვეყნდება. Yყოველთვის შეიძლება წარმოიშვას მტკიცებულებათა მოყვანის ან რაიმეს შემოწმების მოთხოვნილება. საარქივო შენახვისა და დოკუმენტირების მეთოდი დამოკიდებულია ინფორმაციის ხასიათზე, აგრეთვე იმაზე, თუ რა სახითაა ეს ინფორმაცია რეგისტრირებული.

მასალის შეკრებისა და არქივში მოთავსებისას უცვლელად მოქმედებს ერთი საერთო წესი: მონიტორინგის ჩამტარებელს უნდა ჰქონდეს მონაცემთა იდენტიფიცირების საშუალება. ჯგუფის ხელმძღვანელობამ უნდა შეიმუშაოს დოკუმენტების აღრიცხვის ისეთი სისტემა, რომელიც მოგვცემს კონკრეტული

დოკუმენტის, მაგნიტური ჩანაწერის, ფოტოს ან ფაილის პოვნის საშუალებას მონიტორინგის ჩატარებიდან დიდი ხნის შემდეგაც.

6.8.1. წერილობითი მასალები

ა. დოკუმენტების ასლები (მაგალითად, იმ დაწესებულებების შიდა დოკუმენტები,

სადაც მიმდინარეობს მონიტორინგი; ხელშეკრულებები, ფორმულარები,

ზემდგომი ინსტანციების წერილობითი ინსტრუქციები და ა.შ.).

ჩვენ ვცდილობთ მივიღოთ თითეული იმ დოკუმენტის ასლი, რომელიც შეიცავს ინფორმაციას ადამიანის უფლებათა დაცვის შესახებ ჩვენთვის საინტერესო სფეროში.

ზოგიერთი დოკუმენტი შეიძლება მოვიპოვოთ ,,ოფიციალურად”, სხვა დოკუმენტების მოპოვება გაცილებით რთულია, მით უმეტეს, თუ ისინი შეიცავს კომპრომატებს მოცემულ დაწესებულებაზე ან მის ხელმძღვანელობაზე. თუ შეუძლებელია ორიგინალის ან ქსეროასლის მოპოვება, მაშინ დოკუმენტების ფოტო უნდა გადავიღოთ ან უბრალოდ გადავიწეროთ.

ბ. მოქალაქის მიმოწერა ხელისუფლების ორგანოებთან

მაშინაც კი, როცა გვაქვს მოცემული საქმის დოკუმენტებისა და წერილების ორიგინალები, მაინც უნდა გადავიღოთ ქსეროასლები, რომლებსაც სხვაგან შევინახავთ. ფასეული დოკუმენტები შეიძლება დაზიანდეს ან საერთოდ გაქრეს Pპოლიტიკური ვითარებისაგან დამოუკიდებლად.

გ. განცხადება (ადამიანის უფლებათა დარღვევის მსხვერპლთა, მოვლენათა მოწმეების, ექსპერტების და ა.შ.).

შეგროვილი ინფორმაციის ნაწილს შეიძლება თან ახლდეს სხვადასხვა შენიშვნა მათი გამოყენების საჭიროების მიხედვით. ჩვენ არაერთხელ აღვნიშნეთ, რომ მონიტორინგის ჩატარებისას ვცდილობთ შევაგროვოთ დოკუმენტირებული ინფორმაცია, რომელშიც ხშირად მოცემულია ინფორმატორის პერსონალური მონაცემები. საიდუმლო ინფორმაციის პუბლიკაციამ შეიძლება გამოიწვიოს როგორც მონიტორინგის ჩამტარებელი ორგანიზაცის, ისე ინფორმაციის

მიმღებთა კომპრომეტირება. ჩვენ კი მორალურად პასუხისმგებელი ვართ იმათ ბედზე, ვინც ამ დროს შეიძლება დაზარალდეს.

დ. საკვლევი ინსტრუმენტების გამოყენება

თავიდან მათ ვამზადებთ დასამუშავებლად ხელით ან კომპიუტერით:

? ყოველ დოკუმენტზე ვსვამთ შესაბამის კოდს, რომელიც მოცემული ინსტრუმენტის იდენტიფიკაციის საშუალებას მოგვცემს. კოდი უნდა შეიცავდეს:

?ინსტრუმენტის ტიპის შემოკლებულ აღნიშვნას (თუ ჩვენ ვსარგებლობთ რამდენიმე ანკეტით, მაგალითად მოსამართლისთვის განკუთვნილი ანკეტით,

სასამართლო გარჩევის დროს მხარეებისთვის განკუთვნილი ანკეტით,

სასამართლოზე დაკვირვების ბარათით და ა.შ.);

?მოცემული ტიპის ინსტრუმენტის რიგითი ნომერი;

?იმ დაწესებულების შემოკლებული დასახელება, სადაც ტარდებოდა მონიტორინგი;

?იმ ადგილის ან რეგიონის შემოკლებული დასახელება, სადაც ტარდებოდა კვლევა;

?სხვა ინფორმაცია, რომელიც საჭიროა იდენტიფიკაციისათვის.

ინსტრუმენტები, როგორც წესი, ინახება რამდენიმე წელს, მონიტორინგის ანგარიშში შემავალი მონაცემების უტყუარობის დამტკიცების საჭიროებისათვის.

6.8.2. აუდიო და ვიდეოჩანაწერები, ფოტოსურათები

აუდიო და ვიდეოკასეტები, ასევე ფოტოფირები უნდა ინახებოდეს ისეთ ადგილას, სადაც დაცული იქნება დაზიანებისაგან. ინტერვიუს ჩანაწერები ინახება ისევე, როგორც მასში შემავალი ინფორმაციის დამუშავების შედეგად მიღებული ინსტრუმენტები. შესამუშავებელია სისტემა, რომლითაც მოხდება კონკრეტული მასალის იდენტიფიცირება. თუ ჩვენ დიდი რაოდენობით ჩანაწერებს ვფლობთ და გვსურს მათში სწრაფი ორიენტირება, შეიძლება მათი კატალოგი შევიტანოთ კომპიუტერის მონაცემთა ბაზაში.

6.8.3. ინფორმაცია ელექტრონულ ფორმატში

თანამედროვე ტექნიკა გვაძლევს ნებისმიერი ინფორმაციის ელექტრონულ ფორმატში შენახვის საშუალებას (წერილობითი, გრაფიკული, აუდიო, ვიდეო).

ნათელია საარქივო მასალების ასეთი ფორმით შენახვის პლიუსები.

შეგახსენებთ მხოლოდ ერთ მნიშვნელოვან გარემოებას, რომელიც ჩვენ გვავიწყდება ხოლმე: ყველა მასალას (სამუშაო მდგომარეობაშიც კი) ერთი სარეზერვო ასლი მაინც უნდა ჰქონდეს. უნდა უზრუნველვყოთ ინფორმაციის მატარებლის შენახვა და ნაკლებ ხელმისაწვდომი გავხადოთ რეგისტრირებული ინფორმაცია.

6.8.4. ნივთმტკიცებები

ყოველ სამხილს, რომელიც ადამიანის უფლებების დარღვევისას ბრალის დამტკიცებას შეიძლება ემსახურებოდეს, უნდა ახლდეს შესაბამისი დოკუმენტაცია და იმ პირთა განცხადება, რომლებმაც მოცემული სამხილი წარმოადგინეს (წარმომდგენის განცხადება). ასეთი დოკუმენტი შემდეგ ინფორმაციას უნდა შეიცავდეს:

?როდის მოიპოვეს და შეაგროვეს მასალები;. სად მოიპოვეს და შეაგროვეს;

?ვინ მოიპოვა, შეაგროვა;

?წარმომდგენის ხელმოწერა.

ნივთმტკიცებები დაცული უნდა იყოს განადგურებისაგან, დაზიანებისაგან ან მტკიცებულების თვისებების (მაგალითად, ფერის, შეფერილობის, ფორმის და ა.შ.)

დაკარგვისაგან. ამგვარად ჩვენ სამხილის ფაბრიკაციის ბრალდებისგანაც ვიცავთ თავს.

7. მონიტორინგის ლოგისტიკა

ყოველი ღონისძიების, მათ შორის მონიტორინგის წარმატება მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული კარგ ორგანიზაციაზე, მოქმედების მკაფიო გეგმაზე, სწორად შედგენილ და ჭკვიანურად გახარჯულ ბიუჯეტზე. თავისი მნიშვნელობით საორგანიზაციო სამუშაოები არ ჩამორჩება მონიტორინგის მომზადებისა და ჩატარების არც ერთ ელემენტს.

ლოგისტიკა ნიშნავს მოცემულ დროში, მოცემული მიზნის მისაღწევად მიმართული მცდელობის ოპტიმიზაციას. მონიტორინგზე საუბრისას ჩვენ მხედველობაში გვაქვს ვადებთან, კადრებთან და მოცემული პროექტის განსახორციელებლად აუცილებელ საშუალებებთან დაკავშირებული პრობლემები.

ყველა ეს საკითხი უნდა გვახსოვდეს მონიტორინგის დაგეგმვის, კონცეფციის შექმნის, მეთოდების შერჩევის, კვლევითი ინსტრუმენტების შედგენის დროს.

ყველაფერი კარგად უნდა გავიაზროთ და გავითვალისწინოთ, თუ რა ძალა და საშუალებები გვაქვს, რა დრო დაგვჭირდება მონიტორინგის ჩასატარებლად და ა.შ. კვლევის კონცეფციის შემუშავებისას უნდა დავსვათ კითხვები:

?ვინ შეასრულებს;

?რა დროში;

რა ეღირება (რა თანხებს გაიღებს ორგანიზაცია, რისი გაკეთება მოხერხდება მოხალისეთა ნებაყოფლობითი დახმარების ფარგლებში, რისი გადახდა მოგვიწევს და სად ვიშოვოთ ფული).

7.1. მოქმედების გეგმა

მონიტორინგის პროექტის განხორციელების ეფექტურობა მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული კარგად მიფიქრებულ გეგმაზე. მოქმედების გეგმა უნდა მოიცავდეს დაგეგმილი მოქმედებების ჩამონათვალს, მათი რეალიზაციისათვის პასუხისმგებელი პირების სიას, გრაფიკს.

კარგი გეგმა დაგვიცავს ქაოსისაგან. იგი იმ საორგანიზაციო ჩარჩოებს ქმნის,

რომლის არსებობაც წარმატების შანსს ზრდის. ყველას, ვინც მონიტორინგის ორგანიზებას აპირებს, ჯგუფური მუშაობის გამოცდილება უნდა ჰქონდეს.

მოქმედების გეგმა ერთი ადამიანის – პროექტის კოორდინატორის გამგებლობაში უნდა იყოს; ის არის პასუხისმგებელი მონიტორინგის ზუსტად წარმართვისათვის.

მუშაობა მოქმედების გეგმაზე მოითხოვს დიდ კეთილსინდისიერებას და განსაკუთრებულ გულმოდგინებას, ამავე დროს წარმოსახვის მდიდარ უნარს –

ჩვენ ხომ ყურადღება უნდა მივაქციოთ მრავალ წვრილმან პრობლემას,

რომლებზეც დამოკიდებულია მთელი მონიტორინგის ბედი. ისიც უნდა ვთქვათ,

რომ ყველა ეს თვისება ნაკლებად ახასიათებს ერთ რომელიმე კონკრეტულ ადამიანს. ამიტომ, პიროვნება, რომელიც საორგანიზაციო მხარეზეა

პასუხისმგებელი, სულაც არ არის აუცილებელი ,,მონიტორინგის შეფი” იყოს.

ზოგჯერ სჯობია კიდეც, როლები გაიყოს. ამის მიუხედავად, აუცილებელია,

მჭიდრო თანამშრომლობა კოორდინატორსა და იმ ხელმძღვანელს შორის,

რომელიც პასუხისმგებელია კვლევის ხარისხზე.

ხშირად გვავიწყდება, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია, მონიტორინგის ცალკეული მონაწილის პასუხისმგებლობის წრის თავიდანვე განსაზღვრა და ჯგუფისა და ქვეჯგუფების წევრებს შორის ინფორმაციის გადაცემისა და კონტაქტების მეთოდების შემუშავება, მათ შორის ისეთ ტექნიკურ ასპექტებში,

როგორიცაა შეკრებები, სატელეფონო კავშირი, რადიოკავშირი და ა.შ.

მოკლევადიანი მონიტორინგის ჩატარებისას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს მოქმედების ორგანიზაციას და გადაწყვეტილების მიღების წესს, რადგანაც იგი ზუსტ კოორდინაციას მოითხოვს (მაგალითად, არჩევნების მონიტორინგი) ან მაშინ, როცა მონიტორინგი საფრთხესთანაა დაკავშირებული. ასეთ შემთხვევაში აუცილებელია კავშირის ზუსტი სისტემის შემუშავება, არატიპობრივ სიტუაციებში ქცევის და მოქმედების სცენარის მომზადება, ჯგუფის სხვა წევრების უსაფრთხოებაზე და დოკუმენტაციის შენახვაზე პასუხისმგებელ პირთა დანიშვნა და სხვ. თუ არსებობს ჯგუფის წევრების დაპატიმრების საფრთხე, უნდა დაინიშნოს ადამიანი, რომელიც აწარმოებს მოლაპარაკებას პოლიციასთან. ეს ყველაფერი ეტევა ლოგისტიკის ჩარჩოებში.

მონიტორინგის დაგეგმვის დროს ყურადღება უნდა მივაქციოთ იმას, თუ რა პერიოდში ტარდება კვლევა და რამდენ ხანს გრძელდება ის. ასეთ დროს უნდა გავითვალისწინოთ პოლიტიკური და ქვეყანაში მიმდინარე სხვა მოვლენების კალენდარი (სასკოლო არდადეგები, სახელმწიფო და რელიგიური დღესასწაულები – მათ შორის ეროვნული უმცირესობების დღესასწაულები და სხვ.). აუცილებელია ასევე, გავითვალისწინოთ ქვეყნის ან რეგიონის აქტუალური მოვლენები, რომლებსაც შეუძლია გავლენა იქონიოს კვლევის ლოგისტიკაზე ან მის შედეგზე (მაგალითად, გზების ბლოკადა, გაძნელებული მიმოსვლა ან საზოგადოებრივი პროტესტის სხვა ფორმები).

საბავშვო სახლების მონიტორინგის ჩამტარებელმა ჯგუფმა ერთ-ერთი სახლის კვლევა დაიწყო მაშინ, როცა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში ფართოდ შუქდებოდა იქვე, ახლოს მდებარე მეორე საბავშვო სახლის აღმზრდელებისა და მუშაკთა გაფიცვა, რომელსაც დახურვა ემუქრებოდა. როგორც ბავშვები, ისე

მთელი პერსონალი ადამოანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის გამოჩენას უკავშირებდნენ ამ ბავშვთა სახლის შენარჩუნებისათვის ბრძოლას. მათ მიერ მოწოდებული მთელი ინფორმაცია ,,მიესადაგებოდა” სიტუაციას, ეს კი ამახინჯებდა საერთო სურათს. ასეთ დროს სასურველია, მოიცადო და უარი თქვა ახლომახლო განლაგებული დაწესებულებების მონიტორინგზე.

7.2. ბიუჯეტი

თითეული ღონისძიების შეფასება პირდაპირაა დამოკიდებული მისი განხორციელებისათვის საჭირო საშუალებებზე. უნდა ვეძებოთ ოპტიმალური გადაწყვეტა, რომელიც საშუალებას მოგვცემს მინიმალური საშუალებებითა და ძალებით მივიღოთ მაქსიმალური შედეგი. სპონსორი, რომელსაც მონიტორინგის განსახორციელებლად საჭირო თანხებისათვის მივმართავთ, აუცილებლად შეადარებს თანხის ოდენობას ჩვენი მუშაობის პოტენციურ შედეგებს.

ბიუჯეტის დაგეგმვისას აუცილებლად უნდა მივიღოთ მხედველობაში, რომ:

в?მონიტორინგის პროექტი არ უნდა იყოს განხილული, როგორც თავად ორგანიზაციის ან მონიტორინგის ხელმძღვანელი ჯგუფის ფინანსური გასაჭირიდან გამოყვანის საშუალება. ჩვენ განვსაზღვრავთ მხოლოდ პროექტთან დაკავშირებულ ფაქტიურ დანახარჯებს;

в? პროექტის ფასეულობა განისაზღვრება ორგანიზაციის და ჯგუფის მიერ პროექტის განსახორციელებლად გაღებული წილით ( მოხალისეთა ნებაყოფლობითი საქმიანობა, საკუთარი მოწყობილობა, სპონსორებიდან მიღებული სახსრებიდან ხარჯების ნაწილის დაფარვა – შენობა, სატელეფონო საუბრები და სხვ.), რაც იძლევა ამ პროექტის რეალიზაციით ჩვენი დაინტერესების ხარისხის განსაზღვრის საშუალებას.

в?პროექტის ჩარჩოებში შესრულებული პროფესიული, კეთილსინდისიერი შრომისათვის ადამიანებს უნდა გადავუხადოთ (კოორდინატორი, ინსტრუმენტების ავტორები, ანგარიშის შემდგენლები და სხვ.); განაკვეთი უნდა შეესაბამებოდეს ჩვენს ქვეყანაში მსგავსი სამუშაოს ანაზღაურების სტანდარტს.

в?ბიუჯეტის პროექტი კრიტიკულ განხილვას ექვემდებარება. ხდება იმ ელემენტების კორექტირება, რაც დასახულ მიზანთან შედარებით განსაკუთრებით დიდ ხარჯებს მოითხოვს.

მონიტორინგის ბიუჯეტი, როგორც წესი, შეიცავს შემდეგ კატეგორიებს (ჩამონათვალი ამოუწურავია, რადგან ის კვლევით ამოცანაზეა დამოკიდებული):

ა. პერსონალი . კოორდინატორი . ინსტრუმენტების ავტორები . დამხმარე მუშაკები (მდივანი და ა.შ.)

. რეალიზატორები – კვლევის ჩამტარებელი პირები . ანგარიშის შემდგენლები . მთარგმნელი . ბუღჰალტერია უნდა გვახსოვდეს სამუშაოზე მიღების ფორმები – შრომითი შეთანხმებების,

საავტორო, საიჯარო ხელშეკრულებების სხვადასხვა სახე და მათი გავლენა დამატებით საგადასახადო დაბეგვრაზე. როგორც ზემოთ ვთქვით, პერსონალის ნაწილის მუშაობა შეიძლება იყოს ორგანიზაციის მიერ გაღებული საკუთარი წვლილი, თუმცა, მატერიალური შეფასება მასზეც უნდა გავრცელდეს.

ბ. ადმინისტრაციული ხარჯები

?შენობის შერჩევა, სადაც მოხდება პირთა ინსტრუქტაჟი, ხორციელდება კვლევა (

საკუთარი ორგანიზაციის შენობა თუ გამოიყენება, მაშინ ეს დანახარჯი შეიძლება ,,საკუთარ წილს” მივაკუთვნოთ )

?სატელეკომუნიკაციო მომსახურება

?მიმოწერა (მათ შორის დანახარჯები ანგარიშის გაგზავნაზე)

?ქსეროასლების გადაღება

?თარგმანი

?დაზღვევა (მივლინების შემთხვევაში)

?საოფისე მასალები

გ. კვლევაში უშუალოდ გამოყენებული მასალები

?საკვლევი ინსტრუმენტების ქსეროასლები (ამ რუბრიკასთან, როგორც წესი, დიდი თანხებია დაკავშირებული; იგი განსაკუთრებულ გულმოდგინებას მოითხოვს)

?დიქტოფონების, ფოტოაპარატების, ვიდეოკამერების, ტელეფონების,

სპეციალური მოწყობილობების დაქირავება

?ელემენტები, ფოტო, კინო და მაგნიტური ფირები და სხვ.

დ. მივლინებები

?მგზავრობის ფასი (ბილეთები ან სატრანსპორტო საშუალებები)

?სასტუმროში ცხოვრება

?დღიური თანხა

ე. სხვა დანარჩენი

?ანგარიშის გამოცემა

?პრესკონფერენცია

?წარმომადგენლობითი ხარჯები – კვლევის ყველა მონაწილის დასკვნითი შეხვედრა

კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ, რომ ორგანიზაცია, რომელიც მოქმედებს საზოგადოებრივი ინტერესით, არ უნდა გაურბოდეს საზოგადოებრივ სამუშაოს ამ სიტყვის ფართო გაგებით, უფრო პირიქით. რაც უფრო ბევრი ადამიანი მოახმარს პროექტის შესრულებას მის ცოდნას, დროს, საშუალებებს, აპარატურას, მით მეტია წარმატების შანსი. საზოგადოებრივი ინტერესებისათვის წარმატებული ქმედება

წარმოუდგენელია ანგაჟირებისა და ენთუზიაზმის გარეშე – ჩვენ ხომ ,,შეკვეთით”

არ ვმუშაობთ.

სლოვაკეთის საპარლამენტო არჩევნების მონიტორინგის დროს (1998 წლის სექტემბერი) დამკვირვებელთა საერთაშორისო ჯგუფი იყენებდა ამ ქვეყნის მოქალაქეთა ავტომობილებს და ტელეფონებს. დამკვირვებელთა ჯგუფებთან მომუშავე მძღოლები და ადგილობრივი კონსულტანტები (უმაღლესი განათლების მქონე და და უცხო ენის მცოდნე ადამიანები) მუშაობდნენ საზოგადოებრივ საწყისებზე რამდენიმე დღის განმავლობაში. არც საერთაშორისო დამკვირვებლებს მიუღიათ ანაზღაურება. ამან გამოიწვია მონიტორინგის ფასის შემცირება და ადგილზე საზოგადოებრივი კავშირების განმტკიცება; ადამიანებმა იგრძნეს, რომ მათ შესძლეს საკუთარ ქვეყანაში დემოკრატიის განვითარებისათვის კონკრეტული საქმის გაკეთება.

7.3. პილოტაჟური კვლევები

პილოტაჟური კვლევების მიზანია მონიტორინგის კონცეფციის, არჩეული მეთოდიკის, საკვლევი ინსტრუმენტის და მონაცემთა დამუშავების მეთოდის შემოწმება. ასეთი კვლევები ტარდება ამორჩევით.

პილოტაჟური კვლევები გვაძლევს საშუალებას პრაქტიკულად შევამოწმოთ მონიტორინგის კონცეფციის და კვლევის ჩატარების გეგმის ღირსებები და ნაკლოვანებები – შესაძლებელია თუ არა, ასეთი წესით გამოვიკვლიოთ კონკრეტული პრობლემა. 7.3.1. პილოტაჟური კვლევის ფუნქციები

?საშუალებას იძლევა, უკეთ გავერკვეთ პრობლემატიკაში. შევამოწმოთ კვლევიდან გამომდინარე საკითხების დასმის სისწორე;

?საშუალებას იძლევა, შევამოწმოთ ინფორმაციის მიღების მეთოდები;

?ახდენს ინსტრუმენტების მოქმედების და სიზუსტის შემოწმებას, ეხმარება ინსტრუმენტების, მათ შორის კვლევისათვის აუცილებელი გრაფიკული ფორმების მოდიფიცირებაში;

?საშუალებას იძლევა, შევამოწმოთ, ესმით თუ არა ჩვენს თანამოსაუბრეებს ის ენა, რომლითაც ჩვენ ვსარგებლობთ;

?მოცემულ სოციალურ გარემოში ახდენს კვლევაზე რეაქციის დემონსტრირებას;

?ააშკარავებს კვლევის დროს წარმოქმნილ გაუთვალისწინებელ სიძნელეებს;

?საშუალებას გვაძლევს, გამოვცადოთ საკუთარი თავი მონიტორინგის ჩამტარებლის როლში;

?საშუალებას გვაძლევს, შევამოწმოთ მიღებული მონაცემების დამუშავების წესი;

?გვასწავლის ნაწილობრივი ანგარიშების შედგენას და ამოწმებს მათი ნიმუშების ხარისხს;

?აადვილებს ჯგუფში ვალდებულებების განაწილებას;

?საშუალებას იძლევა, დაზუსტდეს ცალკეული კვლევის ხანგრძლივობა და ამით შემოწმდეს გრაფიკი, ბიუჯეტი, ფინანსური საშუალებები და ა.შ.

პილოტაჟურმა კვლევამ ბავშვთა სახლებში აჩვენა, რომ ჩვენ მცირე დრო გაგვითვალისწინებია აღსაზრდელებთან სასაუბროდ (ბავშვის უნდობლობის გადალახვა, მასთან კონტაქტის დამყარება და მისგან სანდო ინფორმაციის მიღება). ჩვენი მითითებების შემოწმების შედეგად მოქმედების გეგმა სერიოზულად შეიცვალა.

პილოტაჟურმა კვლევებმა აჩვენა, რომ მომზადებული კვლევითი ინსტრუმენტი ვარგისია მხოლოდ უფროსი ასაკის ბავშვებთან ურთიერთობისათვის, ხოლო უმცროსებისათვის ზედმეტად რთული და ზოგადია. საჭირო გახდა გადაწყვეტილების მიღება – უარი ეთქვათ მოსაუბრეთა ერთ ჯგუფზე, თუ მოეხდინათ საკვლევი ინსტრუმენტის ისეთი მოდიფიცირება, რომ ის ვარგისი გამხდარიყო ყველა ასაკობრივი ჯგუფისათვის. მიიღეს მოდიფიცირების გადაწყვეტილება და ინტერვიუერებმა მიიღეს დამატებითი ინსტრუქციები.

პილოტაჟური კვლევები სახადასხვა მრავალმნიშვნელოვანი ინფორმაციის წყაროა. პილოტაჟური კვლევა უნდა ჩატარდეს ყოველი

შესაძლებლობისთანავე.

სასამართლოების სამუშაო პირობების მონიტორინგისათვის შემუშავებულ ინსტრუმენტებში შედის კითხვა: იწყება თუ არა სასამართლოს სხდომები ყოველთვის გრაფიკით დადგენილ დროს? პილოტაჟური კვლევების დროს

გაირკვა, რომ ამ პრობლემის შესასწავლად საჭირო იყო კიდევ ერთი დღე, რაც დაკავშირებული იყო დამატებით დანახარჯებთან. ამას გარდა, ეს საკითხი არ ეხებოდა მონიტორინგის უშუალო მიზანს. მიიღეს გადაწყვეტილება, რომ უარი ეთქვათ ამ ელემენტის გამოკვლევაზე, რამაც დაზოგა დრო და ხარჯები.

Pპილოტაჟური კვლევის მიმდინარეობისას აღმოჩნდა რაიონული სასამართლოების თავმჯდომარეების ადრე შეუმჩნეველი სამსახურებრივი დაქვემდებარება ვოევოდის(საოლქო) სასამართლოს თავმჯდომარისადმი.

რაიონული სასამართლოების თავმჯდომარეები მათ სასამართლოებში მონიტორინგის ჩატარებაზე თანხმობას ერიდებოდნენ. მონიტორინგის ორგანიზატორები იძულებული გახდნენ, კვლევის ჯგუფები აღეჭურვათ ვოევოდის სასამართლოს თავმჯდომარის სახელზე შედგენილი ოფიციალური წერილით;

ამგვარად გადაწყდა საკითხი და კვლევა განსაზღვრული მასშტაბით ჩატარდა.

Pპილოტაჟური კვლევები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, თუ მოცემულ ოლქში მონიტორინგი პირველად ტარდება. Eერთი ტიპის მონიტორინგის ბევრჯერ ჩატარებას თუ ვაპირებთ და ამასთანავე, არ გვსურს პილოტაჟური კვლევების ორგანიზება, მათი როლის შესრულება სწორედ პირველ მონიტორინგს შეუძლია.

Fფსიქიატრიული საავადმყოფოებისა და სოციალური დახმარების სახლების მონიტორინგის დროს არ იყო გათვალისწინებული პილოტაჟური კვლევები;

პირველი საავადმყოფოს მონიტორინგი კი განიხილებოდა, როგორც პილოტაჟური კვლევა. მისი ჩატარებისთანავე ინსტრუმენტების მოდიფიცირების შედეგად ჯგუფებმა შემდგომი კვლევების ტაქტიკა შეიმუშავეს.

სამწუხაროდ, ზოგიერთი სახის მონიტორინგის დროს არ შეიძლება პილოტაჟური კვლევების შესაძლებლობების გამოყენება. მხედველობაში გვაქვს მანიფესტაციის, არჩევნების ან გაუთვალისწინებელი მოვლენების - მაგალითად,

სტიქიური უბედურებების მონიტორინგი. ასეთ ვითარებაში საკუთარ ცოდნას,

გამოცდილებასა და ინტუიციას უნდა დავეყრდნოთ. ამ ტიპის პირველი

მონიტორინგები პილოტაჟური კვლევის როლს თამაშობს მომდევნო მონიტორინგებისთვის.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, პილოტაჟური კვლევები სასარგებლოა მონიტორინგის ბიუჯეტის საბოლოო ვერსიის შედგენისათვისაც; მათი მეშვეობით ვამოწმებთ, სწორია თუ არა ამოსავალი დებულებები. მათი ხელახალი შეფასებაც შეიძლება, იმის მიუხედავად, ხარჯების რომელ მუხლს მიეკუთვნება იგი – საკუთარ შენატანს თუ მონიტორინგის ღირებულებას.

შესაძლებლობის ფარგლებში, ჩვენ ვცდილობთ სპონსორს ბიუჯეტი გავუგზავნოთ პილოტაჟური კვლევების ჩატარების შემდეგ. Eეს გაგვიძლიერებს თავდაჯერებულობასა და ფინანსური უსაფრთხოების გრძნობას.

7.3.2. პილოტაჟური კვლევის მონაწილეები

ამ საკითხისადმი მიდგომა ორგვარია. ერთის მიხედვით, პილოტაჟური კვლევები იმ ხალხმა უნდა ჩაატაროს, ვინც არ მონაწილეობდა მონიტორინგის კონცეპტუალურ შემუშავებაში. ეს იძლევა ინსტრუმენტის მეთოდიკის ობიექტურად,

ემოციების გარეშე შეფასების საშუალებას. მეორეს მხრივ, ავტორზე უკეთ არავინ იცის, რა მიზნით იყო ფორმულირებული ესა თუ ის საკითხი; ეს კი მას ეხმარება მათი ქმედუნარიანობის უფრო საიმედო შემოწმებაში.

სრულიად ნათელია, რომ ოპტიმალურ გადაწყვეტილებად ითვლება პილოტაჟური კვლევის ჩატარება ორი ჯგუფით: პროგრამის შემქმნელებითა და იმ პირებით, რომელთაც აქვთ წინასწარ ჩამოყალიბებული შეხედულება პრობლემაზე. ასეთი მიდგომისას შესაძლებელია არჩეული მეთოდებისა და ინსტრუმენტების ობიექტური შეფასება და მოდიფიკაცია.

პილოტაჟური კვლევის ჩარჩოში შედის, აგრეთვე, მონაცემთა დამუშავების მეთოდის შემოწმება – ზოგჯერ დიდი რაოდენობით მონაცემთა დამუშავებისას ინსტრუმენტებში მცირეოდენი ცვლილებები სერიოზული სირთულეების დაძლევაში გვეხმარება.

მათ, ვინც დაამუშავებს მონაცემებს და შეადგენს ანგარიშს, უნდა ჰქონდეთ გავლენა ინსტრუმენტების საბოლოო ფორმის ჩამოყალიბებაზე.

იმ პირებმა, რომლებიც ატარებენ პილოტაჟურ კვლევებს, მონაწილეობა უნდა მიიღონ იმ ადამიანთა მომზადებაში, რომლებიც ჩაატარებენ მონიტორინგს –

რათა გაუზიარონ მათ საკუთარი დაკვირვებები და და მისცენ პრაქტიკული რჩევები.

7.4. კვლევის ჩატარების ტაქტიკა

პილოტაჟური კვლევის დახმარებით ასევე მოწმდება დაგეგმილი მონიტორინგის ტაქტიკა. მონიტორინგის ჩატარების ტაქტიკა, ეს არის ქცევის სქემა კვლევის დროს. ის მოიცავს მოქმედებების თანმიმდევრობას, მოვალეობების განაწილებას ჯგუფებში და სხვა ფორმალობებს, რომელიც უნდა შესრულდეს მონიტორინგამდე ან მისი მსვლელობის დროს (მაგალითად, შეტყობინება ხელისულებისათვის მონიტორინგის ჩატარების შესახებ). მონიტორინგში მონაწილე ყველა ჯგუფის ერთიანი ტაქტიკა უზრუნველყოფს მოქმედების ეფექტურობასა და მიღებული ინფორმაციის შეთანადებას.

მრავალი ორგანიზაცია და დაწესებულება, რომელიც ატარებს სისტემატურ ინსპექციას, კონტროლს ან მონიტორინგს, იყენებს მრავალწლიანი გამოცდილებით დადასტურებული კვლევის ჩატარების შემოწმებულ ტაქტიკას. რა თქმა უნდა, ბევრი რამ არის დამოკიდებული ორგანიზაციის ხასიათზე,

მონიტორინგის სახეზე, კვლევის ჩატარებაზე ხელისუფლების თანხმობაზე ან უარზე.

წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის ფორმებისა და დასჯის თავიდან აცილების ევროპული კომიტეტი სხვადასხვა ქვეყანაში ციხეების მონახულების წინ ადგენს ინსპექციის ჩატარების თარიღს. ჯგუფი ხვდება ხელისუფლების წარმომადგენლებს, ომბუდსმენს და არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენლებს. ადგილზე ჩასვლის შემდეგ მონიტორინგის ჩამტარებლები საუბრობენ ხელმძღვანელთან და პერსონალთან,

აანალიზებენ დოკუმენტაციას. შემდეგ ხდება შემოვლა კამერების მონახულებით,

მოწყობილობების დათვალიერება, მოწმდება კამერების განათება და ვენტილაცია, სანიტარული პირობები, პატიმრის მიერ დახმარების გამოსაძახებელი სასიგნალო სისტემა. ხდება სამზარეულოს, სასადილოს,

დასვენების ოთახის, სტადიონის, სახელოსნოს, სასეირნო ეზოს, შეხვედრის ოთახის და ა.შ. გაზომვა. ჯგუფის ნაწილი ამოწმებს საყოფაცხოვრებო პირობებს,

ნაწილი კი ინტერვიუს იღებს პატიმრებისაგან. ჯგუფის წევრები ყოველდღე ხვდებიან ერთმანეთს ინფორმაციის გასაზიარებლად.

მუშაკები, რომლებიც პოლონეთში წარმოადგენდნენ ადამიანის უფლების რწმუნებულის ბიუროს, ციხეს ალალბედზე არჩევენ და ატყობინებენ მის ხელმძღვანელობას ჩასვლამდე 24 სთ-ით ადრე. მონახულება იწყება ხელმძღვანელთან და მის მიერ მითითებულ პირებთან საუბრით. შემდეგ ხდება სხვადასხვა სათავსოს დათვალიერება (10-15 კამერა შერჩევით, აუცილებლად კარცერი, ამბულატორია, დასვენების ოთახი, საგუშაგო და ა.შ.). რესპონდენტები ინტერვიუსათვის სიიდან ალალბედზე ირჩევა . ამის შემდეგ გამოიკვრება განცხადება იმ საკითხთა ჩამონათვალით, რომელთა შესახებაც შეუძლიათ მიმართონ კვლევის ჩამტარებლებს.

A

ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის მიერ ფსიქიატრიული საავადმყოფოების მონიტორინგის დროს გადაწყვიტეს გაეთვალისწინებინათ გეოგრაფიული კრიტერიუმები. ყოველი ჯგუფი მუშაობდა პოლონეთის ერთ-ერთ რეგიონში. თითოეული ჯგუფის შემადგენლობაში შედიოდა ექიმი, იურისტი და ფსიქოლოგი. ჯგუფი ირჩევდა სამ სამედიცინო დაწესებულებას – დიდ საავადმყოფოს (800-1000 საწოლი), საშუალო საავადმყოფოს (300-400 საწოლი) და ფსიქიატრიულ განყოფილებას საერთო ტიპის საავადმყოფოში (დაახლ. 100

საწოლი). თავისი მისვლის შესახებ ჯგუფმა დირექციას წინასწარ შეატყობინა.

თავიდან ჯგუფი მთელი შემადგენლობით შეხვდა დირექტორს, ხოლო შემდეგ გაანაწილა როლები: იურისტი ამოწმებდა დოკუმენტაციას, ექიმი საუბრობდა პერსონალთან, ხოლო ფსიქოლოგი ავადმყოფებთან (15-10 საუბარი ყოველ განყოფილებაში).

ეუთო-ს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების ბიუროს წარმომადგენლები, რომლებიც სხვადასხვა ქვეყანაში სასამართლო პროცესების მონიტორინგს ატარებენ, მონიტორინგის ჩატარების ადგილზე, როგორც წესი,

ჩადიოდნენ განხილვამდე 2 დღით ადრე. მანამდე ისინი ეცნობიან ამ ქვეყნის კონსტიტუციას და სხვა სამართლებრივ ნორმებს, აგროვებენ ყოველგვარ ინფორმაციას პროცესის თემის ირგვლივ. მათ გააჩნიათ ფოტოაპარატი,

დიქტოფონი, საწერი საშუალებები, პატარა ქსეროგრაფი, ქაღალდი და ა.შ. მათ უნდა მიიღონ თანხმობა ბრალდებულთან შეხვედრასა და სასამართლოს დარბაზში დასწრებაზე (თუ პროცესი დახურულია). მონიტორინგის ჩამტარებლები ადგენენ პროცესის ყველა მონაწილის (ბრალდებულები, პროკურორი,

სასამართლოს შემადგენლობა) პერსონალურ მონაცემებს. განხილვის დროს მათ აინტერესებთ მხოლოდ და მხოლოდ საპროცესო საკითხები. განხილვის დამთავრების შემდეგ ისინი იღებენ ინტერვიუს ყველა მონაწილისაგან, მათ შორის მოსამართლისაგანაც.

სლოვაკიის საპარლამენტო არჩევნების მონიტორინგის დროს ჰელსინკის საერთაშორისო ფონდის ყოველი ჯგუფი მოქმედებდა განსაზღვრულ ადმინისტრაციულ ტერიტორიაზე. ყოველ ჯგუფს თან ახლდა კონსულტანტი –

ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაცის წევრი. მონიტორინგი იწყებოდა იმით, რომ ჯგუფი წარსდგებოდა საარჩევნო კომისიის წევრებთან და სთხოვდა თანხმობას დაკვირვების ჩატარებაზე. ჯგუფი რამდენიმე წუთით რჩებოდა საარჩევნო უბანზე, საუბრობდა საარჩევნო კომისიის წევრებთან, ათვალიერებდა შენობას და აკვირდებოდა ხმის მიცემის პროცესს. შემდეგ სტოვებდა უბანს და უბნის გარეთ მიმართავდა იმ ამომრჩევლებს, რომლებმაც უკვე მისცეს ხმა.

ტარდებოდა ასევე საუბარი ადგილობრივ მოსახლეობასთან,

თვითმმართველობის წარმომადგენლებთან, უფრო მაღალი რანგის საარჩევნო კომისიის წევრებთან და ა.შ.

კვლევის ჩატარების ტაქტიკის ზოგიერთი ელემენტი უნდა განისაზღვროს მონიტორინგის დაწყებამდე. ეს აუცილებელია ჯგუფის ყველა წევრისათვის (დაწესებულების მონახულება იწყება დირექტორთან საუბრით, განისაზღვრება გამოსაკითხ პირთა შერჩევის მიმდევრობა). გარდა ამ საერთო მითითებებისა,

ყოველი ჯგუფი იყენებს მონიტორინგის მსვლელობის დროს მიღებულ გამოცდილებას და გამოიმუშავებს თავის საკუთარ კონკრეტულ ტაქტიკას. თუმცა,

კოორდინატორმა თვალყური უნდა ადევნოს იმას, რომ ასეთმა ,,სიახლეებმა” არ დაამახინჯოს კვლევის შედეგები. ამიტომ საჭიროა ჯგუფების სხვადასხვა წევრთა შეხვედრის ორგანიზება და კოორდინატორთან მათი მჭიდრო კავშირის შენარჩუნება.

7.4.1. ხელისუფლების თანხმობის მიღება მონიტორინგის ჩატარებაზე

კვლევის (განსაკუთრებით დაწესებულების) ტაქტიკის მნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენს დაწესებულებასთან ხელმისაწვდომობა (ან დაწესებულებასთან მიწვდომის უზრუნველყოფა). თუ ჩვენ ვმოქმედებთ სამართლებრივ სახელმწიფოში, ან ქვეყანაში, რომელიც ადგას კანონიერების გზას, აუცილებლად უნდა ვეცადოთ მივიღოთ ხელისუფლების თანხმობა მონიტორინგის ჩატარებაზე –

უნდა მივმართოთ ზემდგომ ორგანოს (სამინისტრო, ციხეების სამმართველო,

გუბერნატორი) წერილით, რომელშიც გადმოცემულია მონიტორინგის მიზანი და თხოვნა, გამოხატოს თანხმობა მის ჩატარებაზე. წერილი უნდა შეიცავდეს ინფორმაციას ჩვენს ორგანიზაციაზე, მისი ხელმძღვანელი ორგანოების შემადგენლობაზე და საერთაშორისო ან ნაციონალური უფლებადაცვითი ორგანიზაციების წევრობაზე. თუ ჩვენ უკვე ჩაგვიტარებია მონიტორინგი რომელიმე სახელმწიფო დაწესებულებაში, სასურველია ამის მოხსენიებაც. ამან შეიძლება დაამშვიდოს ადრესატი. წერილმა იგი უნდა დაარწმუნოს, რომ მონიტორინგის მიზანია სიტუაციის გამოსწორება და არა კონკრეტულ პოლიტიკოსზე ან დაწესებულებაზე თავდასხმა. მასში ლაპარაკი უნდა იყო იმაზე,

თუ პოტენციურად რა სიკეთის მოტანა შეუძლია მონიტორინგს (არგუმენტები მოცემული დაწესებულების ბიუჯეტის გაზრდის სასარგებლოდ, ის სარწმუნო ინფორმაცია ამ ინსტანციის გამგებლობაში შემავალი ორგანიზაციების შესახებ,

რომელიც რაღაც მიზეზით არ მიდიოდა დაინტერესებულ პირებამდე -

მაგალითად, მაკონტროლებელი ორგანოების თავად ინსტანციის სტრუქტურაში განთავსების, შემოწმების დადებითი შედეგებით რევიზორების დაინტერესების ან შიდა კონტროლისადმი რუტინული მიდგომის გამო).

პოლონეთის ციხეების მონიტორინგის შესახებ ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის ერთ-ერთ ანგარიშში ყურადღება იყო მიქცეული ერთ-ერთი მოძველებული (მეცხრამეტე ს-დან შემორჩენილი) წესის უაზრობაზე, რომლის მიხედვით პატიმრები ვალდებულნი იყვნენ, ყოველ საღამოს, დერეფანში გამოეწყოთ აკურატულად დალაგებული ტანსაცმელი და ფეხსაცმელი. წესი,

რომელიც მხოლოდ იმიტომ იყო შემორჩენილი, რომ მას არც ერთმა ასეთ «წესრიგს” მიჩვეულმა რევიზორმა არ მიაქცია ყურადღება – გაუქმდა.

კარგი იქნება, თუ ხელისუფლებას დავპირდებით, რომ ისინი გაზეთებიდან კი არ გაიგებენ ჩვენს მიერ აღმოჩენილი უარყოფითი მოვლენების შესახებ, არამედ პირველები გაეცნობიან კვლევის შედეგებს და ექნებათ საშუალება დროულად,

შედეგების გამოქვეყნებამდე გამოასწორონ მდგომარეობა. ზოგჯერ, საკმაოდ იშვიათ შემთხვევაში, როცა ხელისუფლება მიმართავს არასამთავრობო ორგანიზაციებს თხოვნით, გამოიკვლიონ ესა თუ ის დაწესებულება ან მოვლენა,

შესაძლოა ანგარიში წარვადგინოთ მხოლოდ ზემდგომ ინსტანციაში და არ გავხადოთ ის ხელმისაწვდომი საზოგადოებრივი აზრისათვის. ამ გადაწყვეტილების მიღება შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა ღრმად ვართ დარწმუნებული, რომ მოცემული ინსტანცია ცდილობს განახორციელოს პირნციპული ცვლილებები და დაინტერესებულია საქმის ვითარების ობიექტური ცოდნით და არა თავისი გამჭვირვალობის და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობის პროპაგანდისტული დემონსტრირებით.

ხელისუფლებამ, რომელსაც ჩვენ მივმართავთ, უნდა იცოდეს, რომ ჩვენი მიზანია სიტუაციის გამოსწორება, რომ ამ მიზნის მისაღწევად ჩვენ მზადა ვართ მასთან ურთიერთქმედებისათვის (თუმცა არ არის აუცილებელი თანამშრომლობა), რომ ჩვენ არ ვეძებთ სენსაციებს და სკანდალებს.

თუ ჩვენ მაინც ვერ მოვახერხებთ თანხმობის მიღებას მონიტორინგზე, ეს არ ნიშნავს, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია მისი ჩატარება. დავალება, რა თქმა უნდა იქნება უფრო ძნელი და შრომატევადი. არსებობს ბევრი დაწესებულება, რომლის მონახულება და დაკვირვების წარმოება შეიძლება ყოველგვარი ნებართვის გარეშე (სასამართლოები, საარჩევნო უბნები და ა.შ.). ჩვენ ძველებურად (ჩვეულებრივად) გვაქვს საშუალება ვესაუბროთ იმ ადამიანებს, რომლებიც გათავისუფლდნენ პატიმრობიდან ან გამოვიდნენ ფსიქიატრიული საავადმყოფოდან, მათი ოჯახის წევრებს, ცალკეულ მუშაკებს და ა.შ.

ჰელსინკის საერთაშორისო ფონდი, როგორც დამოუკიდებელი საერთაშორისო ორგანიზაცია, ცდილობდა (სხვა ნაციონალურ და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან ერთად) მოეპოვებინა ოფიციალური აკრედიტაცია სლოვაკიის არჩევნებზე დასაკვირვებლად. სლოვაკიის მთავრობამ აკრედიტაცია მისცა მხოლოდ ეუთო-ს. რამდენადაც, ქვეყნის პოლიტიკური მდგომარეობის გამო,

აუცილებელი იყო დამოუკიდებელი დაკვირვება არჩევნების მიმდინარეობაზე,

ზემოთ აღნიშნულმა ორგანიზაციებმა გადაწყვიტეს ჩაეტარებინათ ეს ზემდგომი ორგანოების ნებართვის გარეშე. დაკვირვება საარჩევნო უბნებზე ტარდებოდა შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის იმ წესების მიხედვით, რომელიც არ

უკრძალავს მესამე პირს იმყოფებოდეს არჩევნებისათვის განკუთვნილ შენობაში,

თუკი ის ხელს არ შეუშლის ხმის მიცემის პროცესს. თუმცა, აკრედიტაციის არქონის გამო შეუძლებელი იყო დასწრებოდნენ ხმის დათვლის პროცესს. ამიტომ, ორმა ოპოზიციურმა პოლიტიკურმა პარტიამ, საერთაშორისო მეთვალყურეობით მოაწყო ხმების პარალელური დათვლის დამოუკიდებელი სისტემა. შეიქმნა ხმების ოფიციალური დათვლის ორმაგი კონტროლის სისტემა, რომელიც შეესაბამებოდა კანონს და ხელს არ უშლიდა არჩევნების პროცედურას.

სიტუაცია კიდევ უფრო რთულდება, თუკი ჩვენთვის საინტერესო კვლევა აკრძალულია და ხელისუფლების მხრიდან მოსალოდნელია რეპრესიები. ასეთ სიტუაციებში მონიტორინგის ჩატარების რამდენიმე მეთოდი არსებობს, მაგრამ ეს საკითხი არ შედის ჩვენი სახელმძღვანელოს თემატიკის ფარგლებში.

7.4.2. შეტყობინების პრობლემა მონიტორინგს დაქვემდებარებული დაწესებულების მონახულების თაობაზე

ცალკე ისმის კითხვა, საჭიროა თუ არა შევატყობინოთ კონკრეტული დაწესებულების ხელმძღვანელობას ჩვენი მისვლის შესახებ (თუკი ჩვენ ვმოქმედებთ ზემდგომი ინსტანციის თანხმობით), თუ უმჯობესია ვიმოქმედოთ მოულოდნელად (ანაზდად). ყოველ მიდგომას თავისი უპირატესობა აქვს. თუ ვირჩევთ მეორე გზას, ჩვენ ვიხილავთ დაწესებულების ნამდვილ, ყოველდღიურ ცხოვრებას. თუმცა ამ დროს, შესაძლოა ადგილზე არ დაგვხვდნენ დირექტორი ან სხვა თანამშრომლები, რომლებთანაც ვაპირებდით საუბარს. თუ ჩვენ ვაცნობებთ ხელმძღვანელობას ჩვენი მისვლის შესახებ, მაშინ უნდა ვიცოდეთ, რომ ის მოემზადება და სასწრაფოდ აღმოფხვრის ზოგიერთ დარღვევას, რათა უკეთესად წარმოადგინოს თავისი დაწესებულება. არ არის აუცილებელი ყოველთვის უარი ვთქვათ ასეთ რეაქციაზე. თუკი ჩვენი იქ მისვლით რაიმეთი გაუმჯობესდება ამ დაწესებულებაში მყოფი ადამიანების მდგომარეობა, ეს ძალიან კარგია – ჩვენც ხომ პირველ რიგში სწორედ ამისი მიღწევა გვინდოდა. როგორც წესი, იოლი მისახვედრია რომ დირექცია ცდილობს რაიმე დაფაროს ჩვენგან და წარმოგვიდგინოს დაწესებულების შელამაზებული სახე.

ერთ-ერთ გამოსასწორებელ დაწესებულებაში ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის წინასწარ გამოცხადებული ვიზიტის დროს შეიქმნა კომიკური სიტუაცია.

ყველა, ვინც კი დაწესებულებაში ჰყავდათ, შეკრიბეს ერთ ოთახში და ხელში

მისცეს კალამი და კროსვორდი. ეჭვს გარეშე იყო, რომ ეს კეთდებოდა მხოლოდ საჩვენებლად.

პრაქტიკულად, ზემდგომი ორგანიზაცია (განათლების საოლქო განყოფილება,

საოლქო სასამართლო), რომელსაც ჩვენ მივმართავთ თანხმობისათვის კონკრეტულ ორგანიზაციაში მონიტორინგის ჩასატარებლად, ისედაც გააფრთხილებს მას მოსალოდნელ ვიზიტთან დაკავშირებით. ამან შეიძლება გამოიწვიოს დაწესებულების ხელმძღვანელის საფრთხილე და ეს შეიძლება გახდეს გარკვეული ხელისშემშლელი ფაქტორი ჩვენს მუშაობაში. უნდა გავითვალისწინოთ მოვლენების ასეთი შემობრუნებაც. ასეთი რეაქცია შესაძლოა იყოს ასევე უეცარი მისვლის დროსაც.

Aადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდმა, რომელიც ატარებდა ციხეების მონიტორინგს, ვერ მოასწრო ერთ-ერთი უფროსის გაფრთხილება მორიგი მისვლის შესახებ. ჯგუფის წევრები შევიდნენ ციხის ტერიტორიაზე, შეხვდნენ უფროსს, აუხსნეს საიდან და რატომ ჩამოვიდნენ, აჩვენეს დოკუმენტი, რომელიც ნებართვას იძლეოდა მოენახულებინათ დაწესებულება და სთხოვეს მას თანხმობა. უფროსი ყველა თხოვნას დაეთანხმა, მაგრამ იყო ძალიან შებორკილი.

და მხოლოდ მაშინ, როცა ყველაფერი დამთავრდა, გაბედა ეკითხა, «ვინ გამოგზავნა სინამდვილეში ეს ინსპექცია?”. გაირკვა, რომ მთელი ამ ხნის განმავლობაში მას ეგონა, რომ საქმე აქვს ციხეების სამსახურის ცენტრალური სამმართველოს ინსპექციასთან.

არ არსებობს სხვადასხვა დაწესებულების მონიტორინგის ტაქტიკის ერთიანი რეცეპტი. საჭიროა იგრძნო სიტუაცია და დამოუკიდებლად გადაწყვიტო, რა უფრო სასარგებლოა მონიტორინგის გრძელვადიანი მიზნებისა და ორგანიზაციის მოღვაწეობისათვის. ამ განყოფილებაში მოყვანილი მაგალითებიდან ნათელია,

რომ ორგანიზაციების უმეტესობა – სხვადასხვა მიზეზით – ამჯობინებს აცნობოს დაინტერესებულ დაწესებულებას მოსალოდნელი ვიზიტის შესახებ. მაგრამ ეს არ არის უცვლელი წესი.

8. მონიტორინგის ჩამტარებელი ჯგუფი

ყოველი კოლექტიური დავალების განხორციელება უპირველესად დამოკიდებულია ხალხზე. ამიტომ, მონიტორინგის მომზადების დროს საჭიროა გულმოდგინედ შევარჩიოთ ისინი, ვინც გამოკვლევას ჩაატარებს. მათ უნდა აინტერესებდეთ მოცემული პრობლემა, ჰქონდეთ აუცილებელი ცოდნა და ჩვევები და შეეძლოთ ჯგუფში მუშაობა. ჯგუფის ყველა წევრი კარგად უნდა მომზადდეს მასზე დაკისრებული დავალების შესასრულებლად.

მონიტორინგის პროექტზე ხშირად მუშაობს იმ პირთა ვიწრო წრე, რომლებიც ანგაჟირებული არიან მოცემული პრობლემით და განზრახული აქვთ დამოუკიდებლად შეასრულონ თავისი პროექტი. ეს ოპტიმალური სიტუაციაა –

პირველი ნაბიჯებიდან ჩვენ ვმუშაობთ ადამიანებთან, რომლებიც საკუთარი თავს დასმულ ამოცანასთან აიგივებენ. ნათქვამი არ ნიშნავს იმას, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციის ხელმძღვანელობას არ შეუძლია, აუცილებლობის შემთხვევაში, საკუთარი ინიციატივით შექმნას მსგავსი ჯგუფი. თუმცა, ყურადღება უნდა მივაქციოთ, რომ ჯგუფის შემადგენლობაში შევიდეს მხოლოდ მოცემული პრობლემატიკით დაინტერესებული ხალხი.

ყოველ ჯგუფს უნდა ჰყავდეს კოორდინატორი, შეფი ან ლიდერი. თუ ჯგუფი სპონტანურად ყალიბდება, მაშინ დროთა განმავლობაში მასში გამოიკვეთება ლიდერი. თუ ჯგუფს ადგენს ორგანიზაცია, კოორდინატორი კომპეტენტური უნდა იყოს არა მარტო პრობლემის არსში, არამედ ინტერპერსონალურ საკითხებშიც.

8.1. ჯგუფის ხელმძღვანელი

ხელმძღვანელს აკისრია პასუხისმგებლობა პროექტის რეალიზაციისათვის მისი დაწყებიდან დასრულებამდე. ხშირად ხელმძღვანელის ფუნქცია ეკისრება ჩანაფიქრის ავტორს – ფაქტიურად პროექტის შემქმნელს. ზოგჯერ პროექტს ორი ადამიანი ხელმძღვანელობს: ერთი პასუხისმგებელია პროექტის არსის სისწორეზე, ხოლო მეორე – საორგანიზაციო სამუშაოზე. ორივე ხელმძღვანელი მჭიდროდ უნდა თანამშრომლობდეს ერთმანეთთან. საჭიროა მკაფიოდ გაიმიჯნოს მათი კომპეტენციები, განისაზღვროს გადაწყვეტილების მიღების თანმიმდევრობა და ინფორმაციის გადაცემის ფორმები. პროექტის ხელმძღვანელს ეკისრება პასუხისმგებლობა პროექტის წარმატებაზე და სტრატეგიული გადაწყვეტილებების მიღებისას.

იდეალური ხელმძღვანელები არ არსებობენ. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ისედაც ნათელია, მაინც საჭიროა გავიხსენოთ რა თვისებებს უნდა ატარებდეს მონიტორინგის ჩამტარებელი ჯგუფის ხელმძღვანელი:

в?კოლექტივის ხელმძღვანელობის უნარი (შეეძლოს მოტივირება, გაანაწილოს მოვალეობები და უფლებები ჯგუფში, იყოს კომუნიკაბელური, თავიდან აიცილოს და გადაჭრას კონფლიქტი ჯგუფის შიგნით და ა.შ.) სწორად აარჩიოს ხალხი.

ჯგუფის წევრებმა ის უნდა მიიღონ ხელმძღვანელად;

в?კომპეტენტურობა (ჯგუფის კოორდინატორი კარგად უნდა იყოს ორიენტირებული მონიტორინგის პრობლემატიკაში. «იგრძნოს» თემა, რათა უნარიანად დაგეგმოს და მოახდინოს პროექტზე მუშაობის ორგანიზება);

в?გადაწყვეტილების მიღების და მასზე პასუხისმგებლობის აღების უნარი.

ხელმძღვანელს შეიძლება ჰყავდეს მრჩეველები, თუმცა მას უნდა შეეძლოს გადაწყვეტილების სწრაფი და ერთპიროვნული მიღება. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ზოგიერთი მონიტორინგის ჩატარების დროს, ზოგჯერ კი რისკთანაც არის დაკავშირებული. არავის გააჩნია სრული ინფორმაცია და არავის შეუძლია იყოს 100%-ით გარანტირებული თავისი გადაწყვეტილების სისწორეში.

ზოგჯერ, გადაწყვეტილების მიუღებლობას მცდარი გადაწყვეტილების მიღება სჯობია. ხემძღვანელს უნდა შეეძლოს გარისკვა და შედეგებისათვის ანგარიშის გაწევა, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ ჩვენ ვმოქმედებთ ხელისუფლებასთან შეუთანხმებლად და ჯგუფის წევრებს ემუქრებათ რეპრესიები;

в?ორგანიზაციული უნარი (ცალკეული ღონისძიების დაგეგმვა, ლოგისტიკა,

ჯგუფის წევრების მუშაობაზე კონტროლი და ა.შ.).

8.2. ჯგუფი

მონიტორინგის კონცეფციის შემუშავებისას, ინფორმაციის შეგროვების მეთოდების შერჩევისა და დაგეგმვის დროს, აუცილებელია გავითვალისწინოთ ჩვენი საკადრო შესაძლებლობები. უბრალოდ, უნდა ვიცოდეთ, რამდენი ადამიანი და რა პირობებით (ფინანსები, დრო და ა.შ.) შეგვიძლია დავასაქმოთ პროექტზე სამუშაოდ. ჩვენს ჯგუფში მათი მოწვევისას (პილოტაჟური კვლევის, თავად მონიტორინგის ჩასატარებლად, მონაცემთა დასამუშავებლად, ანგარიშის შესადგენად) ჩვენ ვითვალისწინებთ სხვადასხვა კრიტერიუმს.

ჩვენ ვირჩევთ ადამიანებს, რომლებიც თავისი განათლებით, პროფესიით ან საწარმოო გამოცდილებით საკმარისად კომპეტენტურნი არიან მონიტორინგის ჩატარებაში. ჯგუფში უნდა შევიდნენ სხვადასხვა სპეციალობის წარმომადგენლები,

რომლებსაც აქვთ განსხვავებული მიდგომები მოცემული პრობლემატიკის მიმართ და ამავე დროს ავსებენ ერთმანეთს. ეს საშუალებას მოგვცემს მივიღოთ მიმდინარე პროცესის რელიეფური სურათი, თავიდან ავიცილოთ «პროფესიული გამრუდებები» და უზრუნველვყოთ კვლევის და მიღებული მონაცემების ინტერპრეტაციის ობიექტურობა.

სკოლის სპეციფიკის ნიუანსების დონეზე განხილვის დროს პროფესიონალებმა (მაგალითად, სკოლის მოსწავლეთა უფლებების მონიტორინგის მასწავლებლები)

შეიძლება მიიღონ ძალზე დეტალური ინფორმაცია, მაგრამ, ამავე დროს,

«პროფესიული სოლიდარობის» გამო ისინი მიდრეკილნი არიან გაამართლონ სხვადასხვა ნაკლოვანებები. ამიტომ, აუცილებელია ჯგუფის შემადგენლობაში შევიდნენ ადამიანები «გარედან», რომლებიც ყველაფერს ფართოდ გახელილი თვალებით უყურებენ და იძლევიან ცოდნისმოყვარე კითხვებს «... და რატომ?»

ერთ-ერთ ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში, სადაც მონიტორინგი ტარდებოდა,

მიმღები მდებარეობდა განყოფილებიდან ძალიან შორს. ღამით, როგორც წესი,

მორიგეობდა ერთი ექიმი და ერთი მედდა. როცა საჭირო ხდებოდა აღგზნებული ავადმყოფის განყოფილებაში გადაყვანა, ექიმი სარგებლობდა ნარკოლოგიური განყოფილების პაციენტთა დახმარებით, რადგან ღამით მიმღებში არ იყო სანიტარი. ექიმის ქცევა იოლი გასაგებია, თუმცა თვალნათლივ ირღვეოდა წესები,

რისთვისაც ყურადღება უნდა მიექციათ. პერსონალის უკმარისობის ან ფინანსური გასაჭირის გამო, ჩვენ არ უნდა დავხუჭოთ თვალები იმ აუცილებელი პროცედურების დარღვევაზე, რომლებიც ეხება ადამიანის იმ უფლებებს, რომლის მონიტორინგსაც ჩვენ ვატარებთ.

მონიტორინგის ყოველ ჯგუფში უნდა იყოს იურისტი. მისი ყოფნა აუცილებელია არა მარტო მოსამზადებელ ეტაპზე, არამედ კვლევის დროსაც, რადგანაც, ჩვენ,

მხოლოდ ადგილზე ჩასვლის შემდეგ ვეცნობით დაბალი რანგის სამართლებრივ აქტებს (დირექციის მიერ გამოშვებულ წესდებებს, შინაგანაწესებს, ცირკულარებს,

ინტრუქციებს და ა.შ.), რომელთა ანალიზი საქმის მსვლელობის დროს არის საჭირო.

ხდება ხოლმე, რომ ადამიანის უფლებების მონიტორინგის დროს აუცილებელია ექიმის ყოფნა, რომელიც შეძლებს შეაფასოს მაგალითად, რამდენად საფუძვლიანია ეჭვი წამების გამოყენებასა და არაადამიანურ დამოკიდებულებაზე.

ექიმი საჭირო იქნება დახურული ან ნახევრად დახურული ტიპის დაწესებულების მონიტორინგის დროს (ციხეების, საგამოძიებო იზოლატორების, ბავშვთა სახლების, ლტოლვილთა პუნქტების და ა.შ.), ასევე პოლიციის და უშიშროების სამსახურის მოქმედების დროს.

ბევრ ჯგუფს ესაჭიროება ფსიქოლოგი და სოციოლოგი. მათი გამოცდილება გვეხმარება კვლევითი მეთოდების და ინსტრუმენტების შემუშავებაში. ასევე,

შეიძლება გამოგვადგეს კვლევის დროსაც. ინსტრუქტაჟის დროს ისინი ჯგუფის სხვა წევრებს გაუზიარებენ თავის ცოდნას კომუნიკაციის, საუბრის ჩატარების თემებზე, ინფორმაციის მიღებასა და დამუშავებაზე.

ყოველთვის სასარგებლოა მონიტორინგში ჩავრთოთ სპეციალისტები. საბავშვო სახლების მონიტორინგისათვის დაგვჭირდება პედაგოგი, ციხეებისათვის –

ადამიანი, რომელსაც აქვს მსგავს დაწესებულებაში მუშაობის გამოცდილება,

პოლიციისათვის – ყოფილი პოლიციელი, ხოლო ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების მონიტორინგის დროს კარგი იქნება ჯგუფის შემადგენლობაში ადგილობრივი თვითმმართველობის წევრის შეყვანა და ა.შ.

კვლევისა და ჯგუფის შემადგენლობის დაგეგმვისას უნდა ვიზრუნოთ იმაზე, რომ არ შეიქმნას კონფლიქტური სიტუაცია, ანუ ჯგუფის წევრებმა არ ჩაატარონ მონიტორინგი იმ დაწესებულებაში, სადაც ისინი მუშაობენ.

ბავშვთა ბაღის მონიტორინგის დროს ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის ერთ-ერთი ჯგუფის წევრებმა მიმართეს განათლების საოლქო განყოფილებას,

რათა მიეღოთ ფორმალური თანხმობა კონკრეტული საბავშვო დაწესებულების მოსანახულებლად. ისინი აღმოჩნდნენ რთულ მდგომარეობაში, რადგანაც იყვნენ ფსიქოლოგიურ-პედაგოგიური კონსულტაციის თანამშრომლები და ემორჩილებოდნენ ამავე განყოფილებას. ამავე დროს, საოლქო განყოფილების თანამშრომლებმა სთხოვეს მათ «განსაკუთრებული ყურადღებით» შეემოწმებინათ ერთ-ერთი ბავშვთა სახლი, რომლის დირექტორის მოხსნაც მათ სურდათ. ძნელია «დახმარებაზე» უარი უთხრა საკუთარ უფროსს. ამ რაიონში მონიტორინგი სხვა ჯგუფს დაევალა.

პროექტის დაგეგმვისა და განხორციელების განსაზღვრულ ეტაპზე თანამშრომლობისათვის შეიძლება მოვიწვიოთ პირები, რომლებიც არ შედიან ჯგუფის შემადგენლობაში. ჩვენ ხშირად გვჭირდება იმ ექსპერტ-მრჩეველთა დახმარება, რომლებიც არ იღებენ უშუალო მონაწილეობას პროცესში, მაგრამ დაგვეხმარებიან პრაქტიკულად შევაფასოთ ჩვენი გეგმები ან მიღებული შედეგები. ხშირად საჭიროა ინფორმატიკის სფეროს სპეციალისტის ან სტატისტიკოსის დახმარება, რომელიც თავის თავზე აიღებს შედეგების სტატისტიკურ დამუშავებას.

საზღვარგარეთ მონიტორინგის ჩატარებისას მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ თარჯიმნები. იდეალური თარჯიმანი იცნობს გამოსაკვლევ პრობლემატიკას,

სპეციალურ ტერმინოლოგიას, აქვს ასეთი სამუშაოს შესრულების გამოცდილება და მისი ნდობა შეიძლება. უმჯობესია, თუ ადგილობრივ თარჯიმნებს არ მივმართავთ, ვინაიდან ვერ გავაკონტროლებთ მათ და ვერასოდეს გავიგებთ,

სინამდვილეში ვისზე მუშაობენ. თარჯიმანი უნდა იყოს სრულიად ნეიტრალური და არ უნდა ცდილობდეს გავლენა მოახდინოს მონიტორინგის მსვლელობაზე.

წამებისა და სასტიკი, არაადამიანური და ღირსების შემლახველი მოპყრობისა და სასჯელის საწინააღმდეგო ევროპული კომიტეტის სამდივნო არჩევს თარჯიმნებს სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების რეკომენდაციის საფუძველზე და არასდროს სარგებლობს იმ თარჯიმნების სამსახურით, რომელსაც რეკომენდაციას უწევს იმ სახელმწიფოს ხელისუფლება, რომლის ტერიტორიაზეც ტარდება მონიტორინგი.

ახლადშექმნილ ჯგუფში პირველ რიგში ვიწვევთ მათ, ვისთანაც უკვე გვიმუშავია.

ქვეჯგუფების შემადგენლობის დაგეგმვისას ვცდილობთ ,,ახალბედებისათვის”

გამოცდილი და შემოწმებული პარტნიორების დახმარების უზრუნველყოფას.

ადამიანის უფლებების მონიტორინგის ჩატარების დროს უნდა ვხელმძღვანელობდეთ უფრო მკაცრი ფსიქოლოგიური კრიტერიუმებით ვიდრე სოციოლოგიური ანკეტირებისას. მონიტორინგის ჩამტარებლები ხშირად ხვდებიან ვითარებაში, რომელიც კონფლიქტთან ან საფრთხესთან არის დაკავშირებული, ხდებიან ისეთი მოვლენების მოწმეები, რომელიც დიდ სულიერ სიმტკიცეს მოითხოვს. მონიტორინგის ჩამტარებელთა მონათხრობებიდან გამომდინარეობს, რომ ემოციური დატვირთვის გამო საკმაოდ გამოცდილებმაც

კი შეიძლება დაკარგონ მიდგომების მიუკერძოებლობა და ობიექტურობა. როცა ვხვდებით იმ დაწესებულების ტერიტორიაზე, სადაც ადამიანის უფლებები სისტემატიურად ირღვევა, ვიწყებთ მტკიცებულებების ძებნას, რომლებიც დამატებით ადასტურებს საშინელ მდგომარეობას და ვცდილობთ ეს დაწესებულებები რაც შეიძლება მუქ ტონებში წარმოვადგინოთ. ასეთი მიდგომა მეტად სახიფათოა. თუ საკუთარ თავს ასეთ რეაქციას შევამჩნევთ, საჭირო იქნება შევისვენოთ და გარკვეული დისტანცია აღვადგინოთ გამოსაკვლევი პირობებისადმი.

გამოკვლევები არ უნდა ჩაატარონ იმ პირებმა, რომლებსაც სუბიექტური დამოკიდებულება აქვთ მონიტორინგის მოცემული ტიპის მიმართ. არ შეიძლება საბავშვო სახლში გავაგზავნოთ ადამიანი, რომელიც საბავშვო სახლში გაიზარდა და მძიმე მოგონებები აქვს თავისი ცხოვრების ამ პერიოდზე. ფსიქიატრიული საავადმყოფოების მონიტორინგისათვის არ გამოდგებიან ადამიანები,

რომლებსაც სულით ავადმყოფები ეზიზღებათ. ალბათ, არ არის სასურველი ეროვნულ უმცირესობებს მიკუთვნებული პირების უფლებების დაცვის მონიტორინგის განხორციელება დავავალოთ პირს, რომელიც აშკარად უარყოფითად არის განწყობილი ამ უმცირესობისადმი.

საგანგებო სირთულის მონიტორინგის დროს, განსაკუთრებით როცა მასში მონაწილეობას რეპრესიები შეიძლება მოჰყვეს, შერჩევის კრიტერიუმები განსაკუთრებულად მკაცრი უნდა იყოს. თუ საინიციატივო ჯგუფი ხედავს რეალურ საფრთხეს (დაპატიმრება, ცემა და ა.შ.), მან ამის შესახებ უნდა გააფრთხილოს მონიტორინგის ყველა პოტენციური მონაწილე და მისცეს დრო იმის გადასაწყვეტად, მზად არის თუ არა იგი ასეთ პირობებში სამუშაოდ. ხშირად ჯგუფის წევრების არჩევის დროს სხვა კრიტერიუმების გათვალისწინებაც არის საჭირო, მაგალითად სქესისა. თუ ტარდება ქალთა პენიტენციარული დაწესებულებების მონიტორინგი, მაშინ ჯგუფში უმეტესწილად ქალები უნდა იყვნენ. ეს პატიმრებთან კონტაქტს ამსუბუქებს, გინეკოლოგიური კაბინეტის,

სამშობიარო განყოფილებისა და და ა.შ. დათვალიერების საშუალებას იძლევა.

ქალებმა უკეთ იციან რა უნდა შეამოწმონ, რით უნდა დაინტერესდნენ.

გავრცელებულია აზრი, რომ ქალები არ უნდა შევიდნენ მამაკაცთა ციხეებში,

ვინაიდან მათ მამაკაცი პატიმრების მხრიდან საფრთხე ემუქრებათ. სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების, მათ შორის ადამიანის უფლებების ჰელსინკის ფონდის გამოცდილება არ ადასტურებს ამ აზრს. ზოგადად კი, მონიტორინგის

თემისაგან დამოუკიდებლად, ყველაზე წარმატებულად შერეული ჯგუფები მუშაობენ.

როცა ტარდება ეროვნულ უმცირესობებს მიკუთვნებულ პირთა უფლებების მონიტორინგი, სასურველია ჯგუფში იყვნენ ამ უმცირესობის წარმომადგენლები.

ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, როცა ტარდება «ჩაკეტილი» ჯგუფების მონიტორინგი, რომელთა წევრები უმრავლესობისაგან მრავალი ნიშნით განსხვავდებიან (კულტურა, ცხოვრების წესი, რელიგია, ენა და ა.შ.) და იზოლაციაში ცხოვრობენ. ჯგუფში უნდა იყვნენ როგორც პირები, რომლებიც პრობლემის დაფარულ, ნამდვილ მიზეზს იცნობენ, ასევე – როგორც უკვე ითქვა, ის პირები, რომლებსაც მიუკერძოებელი მიდგომები აქვთ.

თუ კვლევის მეთოდებში შედის «ჩართული» (თანამონაწილეობით) დაკვირვება,

საჭიროა ჯგუფის წევრების შერჩევა იმ კრიტერიუმებიდან გამომდინარე,

რომლებიც მის გამოყენებასთან არის დაკავშირებული. ანარქისტული მანიფესტაციის დროს პოლიციის ქმედებებზე დაკვირვებისათვის მანიფესტანტებს ახალგაზრდები უნდა შეერიონ, უფროსი თაობის ხალხს შეუძლია ჩართვის გარეშე დაკვირვების გარედან ჩატარება.

8.3. ჯგუფის მომზადება კვლევის ჩასატარებლად

ჯგუფის კარგი მომზადება მონიტორინგის წარმატების საფუძველია. დრო არ უნდა დაგვენანოს იმ ხალხთან სამუშაოდ, რომლებთანაც უნდა ვითანამშრომლოთ. მონიტორინგის ჯგუფის წვრთნა ჩვეულებრივ გამოიხატება პილოტაჟური გამოკვლევების ჩატარებაში მონაცემების შემდგომი დამუშავებით უშუალოდ მონიტორინგის დაწყების წინ. წვრთნა შემდეგ ელემენტებს მოიცავს:

8.3.1. ფაქტობრივი ცოდნა მონიტორინგის სფეროში

მონიტორინგის ჩამტარებლებმა უნდა მიიღონ დეტალური ინფორმაცია ადამიანის უფლებების სფეროში მდგომარეობის შესახებ არსებული სინამდვილის გამოსაკვლევ ფრაგმენტში და აგრეთვე ინფორმაცია ყველაზე ტიპობრივი პრობლემების შესახებ. მათ განკარგულებაში უნდა იყოს სტატიები და სხვა დამუშავებული მასალები თემასთან დაკავშირებით, რომლებიც წვრთნის დროს დისკუსიების მასალად გამოიყენება.

ჯგუფის ყველა წევრმა მთლიანობაში უნდა იცოდეს მონიტორინგისკონცეფცია და ესმოდეს დასაგეგმი ქმედებების მიზანი.

ჯგუფის წევრს შეუძლია შემოქმედებითად იმოქმედოს, როდესაც ის ფლობს მონიტორინგის ტექნიკას და ესმის მისი მიზანი. მოგვიანებით, არატიპობრივ სიტუაციაში მოხვედრისას, როცა წინასწარ მომზადებული მეთოდები და ინსტრუმენტები «არ იმუშავებს», ჯგუფის წევრი შეძლებს კონსტრუქციულ რეაგირებას და მიაღწევს სასურველ შედეგს.

სკოლებში მოსწავლეების უფლებების დაცვის მდგომარეობის მონიტორინგის დროს წინასწარ მომზადებული ინსტრუმენტები ხანდახან გამოუსადეგარი ხდებოდა. არ გამოდიოდა ზოგიერთი ბავშვის საუბრით იმდენად დაინტერესება,

რომ მოხერხებულიყო წინასწარ გათვალისწინებულ ყველა კითხვაზე პასუხის მიღება. ამიტომ მონიტორინგის კონცეფციისა და მიზნების კარგად მცოდნე ჯგუფის წევრები ესაუბრებოდნენ ბავშვებს უფრო თავისუფლად და ბავშვებისათვის მიმზიდველად და ყოველი მათგანისაგან რაიმე ინფორმაციას იღებდნენ. მიღებულ ინფორმაციას ამოწმებდნენ სხვა წყაროებიდანაც. ასე რომ,

მიზანი მიიღწეოდა გათვალისწინებული მეთოდოლოგიის მრავალჯერადი ვარირების შედეგად.

8.3.2. სამართლის ანალიზი

ჯგუფის წევრები კარგად უნდა ფლობდნენ მონიტორინგის თემასთან დაკავშირებულ სამართლებრივ ნორმებს (შიდასახელმწიფოებრივსა და საერთაშორისოს). მათ თან უნდა ჰქონდეთ უმნიშვნელოვანესი სამართლებრივი ნორმებისა და სამართლის წინასწარი ანალიზის ტექსტები. ამის შემდეგ ჯგუფის წევრებმა უნდა ჩაატარონ სამართლის კოლექტიური ანალიზი, მიუთითონ სტანდარტების შესაძლო შეუსაბამობაზე და მათი დარღვევების პოტენციურ პრაქტიკულ საფრთხეზე. ამგვარად, ჯგუფი ისწავლის ყოველი კონკრეტული სიტუაციასადმი მიდგომას მოქმედი ნორმების გათვალისწინებით და შეჯერებული ინფორმაციის მოგროვებაც უზრუნველყოფილი იქნება.

დაწესებულების მონიტორინგის დროს ყველა მონაწილემ უნდა მიიღოს იმ შიდა დოკუმენტების ჩამონათვალი, რომლებსაც ადამიანის უფლებების კუთხით აქვთ

მნიშვნელობა. ჯგუფის წევრებმა ზუსტად უნდა იცოდნენ დოკუმენტების დასახელება, რა უნდა იპოვონ მასში და როგორ მოიპოვონ ისინი.

8.3.3. მეთოდები და ინსტრუმენტები

წვრთნების პროგრამაში უნდა შედიოდეს ინფორმაციის შეგროვების მეთოდები და ინსტრუმენტებთან მუშაობა. ჩვენი მიზანია მივიღოთ ინფორმაციის მაქსიმალური მოცულობა მისი თავსებადობის აუცილებელი პირობით. ამიტომ ჯგუფმა უნდა გაიაროს ინტრუქტაჟი ინფორმაციის მოსაპოვებლად, სისტემაში მოსაყვანად და მონაცემების საწყისი დამუშავებისათვის.

ზოგიერთ მეთოდზე ვარჯიში შეიძლება «სახელოსნოს» ჩარჩოებში (პრაქტიკული მეცადინეობა), როგორიცაა დადგმული სიტუაციები შემდგომი განხილვით. ასეთი გზით ვამზადებთ ჯგუფის წევრებს ინტერვიუს ჩასატარებლად, ვასწავლით რეაგირების მოხდენას შესაძლო პრობლემებზე, ვამუშავებთ არატიპობრივ სიტუაციებში ქცევის სტრატეგიას. ნიადაგ საჭიროა ყველასთვის ეთიკური პრინციპების შეხსენება.

დაწვრილებით ვიხილავთ ინსტრუმენტებს, ვუხსნით, როგორ უნდა მათი გამოყენება. ვჩერდებით ტექნიკური აღჭურვილობის მომსახურეობასა და მისი გამოყენების მეთოდებსა და პირობებზე. (მაგ. როდის გადავიღოთ ფოტოები,

როდის ვთქვათ გადაღებებზე უარი, როდის და რა ჩავიწეროთ ფირზე და ა.შ.).

8.3.4 პრაქტიკული ინსტრუქციები

გამოკვლევების დაწყების წინ ჯგუფის წევრებმა უნდა მიიღონ პრაქტიკული რჩევები მონიტორინგის ჩატარების თანმიმდევრობის შესახებ. მაგალითად,

მუშაობის პროცესში ინფორმაციის გადაცემისა და მუშაობის დამთავრების შემდეგ შედეგების გადაცემის მეთოდებზე, მოვალეობებისა და პასუხისმგებლობის განაწილებაზე (თუ მუშაობა მიმდინარეობს მცირე ქვეჯგუფებში, საჭიროა რომელიმე წევრის უფროსად დანიშვნა), ჯგუფში მუშაობის პრინციპებზე,

ხელმძღვანელობასთან კონსულტაციების შესაძლებლობაზე, სამუშაოზე ზედამხედველობაზე, საფრთხის შემთხვევაში ქცევის პრინციპებზე და ა.შ.

მონიტორინგის წევრებმა უნდა მიიღონ საბუთები, რომლებიც გამოკვლევის ჩასატარებლად მათ უფლებამოსილებას ადასტურებს, აგრეთვე ზემოთ ხსენებული წერილები ზემდგომი ორგანოებისადმი, აუცილებლობის შემთხვევაში უნდა

ჰქონდეთ ორგანიზაციის სახელწოდებიანი სამკერდე ნიშნები. ყველაფერი დამოკიდებულია მონიტორინგის სახესა და ქვეყანაში პოლიტიკურ ვითარებაზე.

8.4. რამდენიმე სიტყვა ჯგუფში მუშაობის ორგანიზების შესახებ

იმ ორგანიზაციების გამოცდილების საფუძველზე, რომლებსაც მონიტორინგის ჩატარების დიდი პრაქტიკა აქვთ, შესაძლებელია შემდეგი დებულებების ჩამოყალიბება:

ჯგუფის წევრები არიან მონიტორინგის თანაავტორები და არა ,,დაქირავებული ძალა”. საჭიროა მათთვის შემოქმედებითი მუშაობის პირობების შექმნა.

ერთობლივი მუშაობის ნათლად ჩამოყალიბებული პრინციპები, ჯგუფის წევრების მიერ მიღებული ,,თამაშის წესები” აადვილებს მუშაობის ორგანიზებას და ამაღლებენ მის ეფექტურობას.

გამოკვლევების დამთავრების შემდეგ საჭიროა დასკვნითი შეხვედრის მოწყობა, მთელი ღონისძიების შედეგების შეჯამება (რა გამოგვივიდა, რა - არა). ამ დროს, სანამ მონიტორინგის მონაწილეთა შთაბეჭდილებები ჯერ კიდევ ახალია,

უნდა შევაგროვოთ დამატებითი ინფორმაცია. აქვე გვექნება შესაძლებლობა ჩატარებული მუშაობისათვის ოფიციალური მადლობა გადავუხადოთ ჯგუფის წევრებს.

Mმონიტორინგის დროს ბევრი გვეხმარება საკუთარი, ხშირად უმძიმესი შრომით.

ვოლონტერებს, რომლებიც უფასოდ, ანდა სიმბოლური საფასურის სანაცვლოდ მუშაობენ, განსაკუთრებული მადლობა უნდა გადავუხადოთ (მაგალითად,

ანგარიშში, ან პრეს-კონფერენციაზე ოფიციალური გამოსვლისას).

როცა ხალხს ჩვენს საქმიანობაში ვრთავთ, ჩვენ მათ ვაჩვენებთ, რომ ,,ღირს რაიმეს გაკეთება”. თუ ისინი ჩვენს საქმეს ,,თავისად” მიიჩნევენ, მაშინ მათი სახით აქტიურ მოკავშირეებს მივიღებთ, ისინი ჩვენი მხარდამჭერები იქნებიან. თუ მათ ნდობას მოვიპოვებთ და თუ ისინი ერთხელ დაგვეხმარებიან, მაშინ მათი იმედი მომავალშიც შეიძლება გვქონდეს.

9. მონიტორინგის ანგარიში

სანამ ანგარიშზე, მის ფორმასა და შინაარსზე მუშაობას შევუდგებოდეთ, ურიგო არ იქნება გავიხსენოთ, თუ როგორ იკითხება ასეთი ტიპის დოკუმენტები.

კარგი ანგარიში საინტერესო, გასაგები, დამაჯერებელი, მკითხველის სააზროვნოდ განმწყობი და ქმედებების მასტიმულირებელი უნდა იყოს.

9.1. ანგარიშის მიზნები

მონიტორინგის დამთავრების შემდეგ ვადგენთ ანგარიშს, რომლის მიზანია:

ვითარების ისე წარმოჩენა და გაანალიზება, რომ მკითხველს წარმოდგენა შეექმნას მონიტორინგის ჩატარების სფეროში ადამიანის უფლებების დაცვის მდგომარეობის შესახებ.

რეკომენდაციების წარმოდგენა, რომლებიც განსაზღვრავს აუცილებელი ცვლილებების განსახორციელებლად პოლიტიკური, სამართლებრივი ან საზოგადოებრივი ქმედებების მიმართულებებს. ეს ცვლილებები დეტალურად უნდა დაიგეგმოს ანგარიშის საფუძველზე.

ანგარიში ასეთი ქმედებების ნაწილი უნდა გახდეს. ანგარიშის გააზრებულმა გავრცელებამ შეიძლება იმოქმედოს ვითარებაზე, რომლის გამოსწორებაც გვინდა.

მოკავშირეების მოზიდვა. ჩვენმა ანგარიშმა შეიძლება ბევრი დააინტერესოს ადამიანის უფლებების დარღვევების პრობლემით – როგორც კერძო პირები,

ასევე ორგანიზაციები. ანგარიშმა უნდა დაარწმუნოს ისინი, რომ აზრი აქვს ერთობლივ ქმედებებს.

წარმოადგინოს ადამიანის უფლებების დარღვევის კონკრეტული შემთხვევების დამადასტურებელი საბუთები, რომელთა გამოყენება შემდგომში შეიძლება იმ ქმედებების დასაგეგმად, რომელთა მიზანი ვითარების შეცვლა იქნება (უმთავრესად სტრატეგიული დავების აღძვრის დროს, მაგრამ არა მხოლოდ ამ დროს).

წარმოადგინოს მეთოდური მასალები. ანგარიშში მოყვანილი ადამიანის უფლებების დამცავი საერთაშორისო დოკუმენტები საგანმანათლებლო ფუნქციას ასრულებს. Aადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ პრობლემებში გაუთვითცნობიერებელ მკითხველსაც კი გამოუმუშავდება იმის გაგება, რომ ამ სფეროში საერთაშორისო სტანდარტები და მექანიზმები არსებობს.

გარკვეული გაგებით, ირიბად, გაამაგროს ორგანიზაციის პოზიცია.

კეთილსინდისიერად შედგენილი ანგარიში, რომელიც ასახავს ობიექტურ,

მიუკერძოებელ სურათს ფაქტებისა და მტკიცებულებების საფუძველზე, ამაღლებს უფლებების დამცველი ორგანიზაციის ავტორიტეტს მისი თანამშრომლების,

სპონსორებისა და საზოგადოების თვალში.

9.2. ანგარიშის კონცეფცია

ჩვენ უკვე ვახსენეთ, რომ ქმედებების სტრატეგიული დაგეგმარების ჩარჩოებში და მონიტორინგის კონცეფციის შემუშავების დროს უნდა წარმოიშვას ანგარიშის კონცეფციაც. უნდა ვიცოდეთ რაზე, როგორ და ვისთვის ვწერთ ანგარიშს.

Aანგარიშის კონცეფცია არის წინასწარი მონახაზი მისი შინაარსის, სტრუქტურისა და მთავარი ადრესატების შესახებ. ის გამომდინარეობს ჩვენს წინაშე მდგარი მიზნებისა და მონიტორინგის კვლევითი ამოცანისაგან.

მოსალოდნელი ქმედებებისა და შესაბამისად, ადრესატების გათვალისწინებით Gგანაწილდება აქცენტები და ამოირჩევა ანგარიშის ესა თუ ის ფორმა.

განსხვავებულად იწერება ჩრდილოვანი ანგარიში გაეროს მექანიზმებისათვის (მისი სტრუქტურა თანხვედრაში უნდა მოდიოდეს სახელისუფლებო ანგარიშებთან), განსხვავებულად – სამართლებრივი ქმედებების მხარდასაჭერი დოკუმენტი (საკონსტიტუციო საჩივარი, საჩივარი ადამიანის უფლებების ევროპის სასამართლოში და ა.შ.), განსხვავებულად – მასალა ჟურნალისტებისა და ფართო საზოგადოებისათვის (რომელთაც, ძირითადად აინტერესებთ ადამიანის უფლებების დარღვევის კონკრეტული მაგალითები, ანდა მართლაც შემაძრწუნებელი ციფრები), და სრულიად განსხვავებულად – ანგარიში პოლიტიკოსებისა და პარლამენტარებისათვის (მათთვის ძირითადად მიმზიდველია ადვილად გასაგები, მისახვედრი ლოზუნგები, რომლებიც შემდგომში შეუძლიათ თავისად გაასაღონ).

თითოეული მონიტორინგის შედეგების მიხედვით ჩვენ მხოლოდ ერთ ანგარიშს ვადგენთ, რომელიც აუცილებლად ორიენტირებულია მთავარ ადრესატზე.

ანგარიშის კონცეფციის დამუშავებისას საჭიროა მივმართოთ იმ ნაციონალური და საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და დაწესებულებების ანგარიშებს,

რომლებიც ჩვენთვის საინტერესო პრობლემებზე მუშაობენ. ეს, როგორც წესი,

კეთდება ან სიტუაციის წინასწარი დიაგნოზის ჩარჩოებში, ან მონიტორინგის დაგეგმვის საწყის სტადიაზე ინფორმაციის შეგროვებისდა მიხედვით. უმეტესად,

როგორც ნაციონალური, ასევე იმ საერთაშორისო ანგარიშების მოპოვება,

რომლებიც სახელმწიფო დაწესებულებების მიერ მზადდება, საკმაოდ ადვილია (მაგ.: ადამიანის უფლებების რწმუნებულის ანგარიში, ცალკეული სამინისტროების ანგარიშები, გაეროს სხვადასხვა კომიტეტებში გასაგზავნი პერიოდული ანგარიშები და სხვა). ასევე ადვილად შეიძლება მოვიპოვოთ სხვა სახელმწიფოების ხელისუფლების (მაგ.: აშშ სახელმწიფო დეპარტამენტის),

საერთაშორისო ორგანიზაციების (მაგ.: ეუთოს), საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ მომზადებული ანგარიშები. აზრი აქვს, აგრეთვე, ჩვენი ქვეყნის სხვა არასამთავრობო ორგანიზაციების ანგარიშების გაცნობას.

ანგარიშების უმეტესობა ინტერნეტში შეიძლება ვნახოთ, შესაძლებელია ბიბლიოთეკებისა და საელჩოების გამოყენებაც.

9.3. მასალების მომზადება

სანამ ანგარიშის შედგენას დავიწყებთ, უნდა შევიმუშაოთ შინაარსის ჩამონათვალის მსგავსი ჩონჩხი, სადაც ყოველ განყოფილებას თან ახლავს მოკლე თეზისები. ამავე დროს, აუცილებლად უნდა დავუბრუნდეთ მონიტორინგის კონცეფციას (ამოცანა, პრობლემები და კვლევითი საკითხები) და მისი სქემა ანგარიშში უნდა გავითვალისწინოთ.

მომზადებასა და მასალების დამუშავებას ვიწყებთ მონიტორინგის დამთავრებისთანავე. ამ დროს ჯერ კიდევ ახალია შთაბეჭდილებები,

დავიწყებული არ არის ინფორმაციის დეტალები და საჭიროა ამის ეფექტურად გამოყენება. არ შეიძლება შეუმცდარი მეხსიერების იმედით დროის გაწელვა,

მაგრამ არც მონაცემების დასამუშავებლად და ანგარიშის შესადგენად დროის დანანება ღირს.

საერთოდ, მონაცემთა დამუშავების ორი ხერხი არსებობს:

ცალკეული ქვეჯგუფების ნაწილობრივი ანგარიშები, რომლებიც წინასწარ დამუშავებული დაწვრილებითი სქემის მიხედვითაა შედგენილი;

მთელი მასალის სრული, ,,ცენტრალიზებული” დამუშავება.

ყველა მიდგომას თავისი პლუსი და მინუსი აქვს. ნაწილობრივ ანგარიშებზე მუშაობისას იზრდება სუბიექტივიზმისა და შესაბამისად ინფორმაციის ნაწილის დაკარგვის საფრთხე. ამის თავიდან ასაცილებლად საჭიროა ქვეჯგუფებისგან არა მხოლოდ ანგარიშები, არამედ პირველწყაროებიც შევაგროვოთ, რათა ინფორმაციის შემოწმებისა და შევსების საშუალება გვქონდეს.

საჭიროა ნათლად განისაზღვროს, თუ როგორ უნდა გამოიყურებოდეს ინფორმაციის წინასწარი გადამუშავება და ნაწილობრივი ანგარიში, რათა მონაცემები თანხვედრაში, ხოლო ანგარიში შეკრული იყოს. ჯგუფის წევრებმა უნდა იცოდნენ, რამდენად დეტალურად უნდა დამუშავდეს ინფორმაცია და როგორი ფორმა უნდა მიეცეს ნაწილობრივ ანგარიშს. ასეთი ანგარიშების სქემა მონიტორინგის დაწყებამდე უნდა შევიმუშავოთ. თუ ასე არ მოვიქეცით, ძნელი იქნება ნაწილობრივი ანგარიშების გაერთიანება, ხოლო მონაცემები თანხვედრილი არ აღმოჩნდება. ჯგუფების ნაწილი დაწერს დეტალურ, დიდი მოცულობის ანგარიშებს გამომდინარე პრინციპიდან – რაც მეტია, მით უკეთესი,

ნაწილი კი – კონდენსირებულ ანგარიშებს, რომლებშიც შეიტანენ მათი აზრით ყველაზე მნიშვნელოვანს.

თუ მონაცემები ცენტრალიზებულად მუშავდება, ისინი წინასწარ უნდა მოწესრიგდეს, შემოწმდეს აღრიცხულია თუ არა ყველა მასალა: საიდან არის მოწოდებული, რა არის მათში და ა.შ. საჭირო იქნება ნაკლული ინფორმაციის შევსება. ამიტომ რეკომენდირებულია მასალის მიღება პირადად მონიტორინგის ჩამტარებლებისაგან. უკეთესია მაშინვე შევამოწმოთ თუ რა აკლია, რა არის ბუნდოვანი და ვითხოვოთ განმარტებები.

რაოდენობრივი მონაცემები: როგორც უკვე ითქვა 6.5.4. თავში, მცირე რაოდენობის შერჩევისას მარტივი სტატისტიკური ამონაკრები დამოუკიდებლად კეთდება კალკულატორით. მონაცემთა დიდი რაოდენობა (მაგ. ანკეტების შედეგები ან სტრუქტურირებული ინტერვიუები) საჭიროებს კომპიუტერულ დამუშავებას. ამისათვის საჭიროა სპეციალისტის – სოციოლოგის ან სტატისტიკოსის მოწვევა. ყველაზე დიდი დრო სჭირდება ინფორმაციის გადატანას გამოკითხვის ფურცლებიდან მონაცემთა ბაზაში. ეს არ უნდა დაგვაიწყდეს ბიუჯეტისა და კვლევის გრაფიკის დაგეგმვისას.

ხარისხობრივი მონაცემები: ჩვენ ვეძებთ საკვლევ კითხვებზე პასუხს ყველა დოკუმენტში. განსაკუთრებულ ყურადღებას ვაქცევთ ციტატებს. მათ მაშინვე

ამოვწერთ, რათა ჩავრთოთ ანგარიშის შესაბამის განყოფილებაში.

მაგნიტოფონზე ჩაწერილი ინტერვიუები უნდა დაიბეჭდოს (ეს იმან უნდა გააკეთოს,

ვინც ინტერვიუ აიღო), ამის შემდეგ მათაც ისევე ვამუშავებთ, როგორც სხვა დოკუმენტებს.

არ დაივიწყოთ «კაზუსები”. შეგროვილი დოკუმენტაციის შეფასებისას, უნდა გადავწყვიტოთ, მოცემული შემთხვევა ანგარიშში შევა, თუ მას სამართლებრივი ან საზოგადოებრივი ქმედებების დროს გამოვიყენებთ. აუცილებლობის შემთხვევაში საჭირო ხდება დოკუმენტაციის შევსება. აუცილებელი არ არის, ყველა საინტერესო შემთხვევის ანგარიშში აღნიშვნა, ზოგიერთი უმჯობესია მოგვიანებით,

ან სხვა ფორმით გავახმაუროთ.

9.4. ანგარიშის აგება

როგორც წესი, ანგარიში შემდეგი კომპონენტებისაგან შედგება:

9.4.1. სარჩევი

ის ფაქტიურად გზამკვლევია და მკაფიო, გასაგები და საინტერესო უნდა იყოს.

თავებისა და ქვეთავების სათაურები არ უნდა იყოს ზოგადი, მკითხველისათვის არაფრის მთქმელი (მაგ. « პატიმრის მიმართ ძალადობა «, «პატიმართა გადაყვანის პირობები» და არა «ძალადობა», «ტრანსპორტი»). მკითხველთა უმრავლესობა დაკავებული ხალხია, ამიტომ უნდა დავეხმაროთ მათ მათთვის საინტერესო მასალა პოვნაში.

9.4.2. მადლობები

ძალიან მნიშვნელოვანია მადლობა გამოვუცხადოთ ყველას, ვინც ხელს უწ-

ყობდა ანგარიშის შექმნას. მადლობა ქვეყნდება სატიტულო ფურცლის უკანა მხარეს, შესავალში ან შესავლის წინ, ცალკე ფურცელზე. მადლობა უნდა გადაეხადოს რეცენზენტებს, იმ პირებს, რომლებმაც მონაწილეობა მიიღეს მონაცემთა დამუშავებაში, მონიტორინგის ჯგუფის წევრებსა და ვოლონტერებს.

ყველა გვარისა და სახელის აღნიშვნა ყოველთვის არ არის შესაძლებელი.

ზოგჯერ, თუ ჩვენ სახიფათო პირობებში ვმუშაობთ, ამის გაკეთება არ შეიძლება.

ასეთ შემთხვევებში საჭიროა მადლობა გადავუხადოთ «მონიტორინგის ჯგუფის

წევრებსა და ყველას, ვინც გვეხმარებოდა მუშაობაში და ვისი დახმარების გარეშეც ანგარიში ვერ შეიქმნებოდა».

9.4.3. შესავალი

ვიწყებთ ჩვენი ორგანიზაციის მოკლე წარდგენითა და მონიტორინგის მიზნებით.

ავხსნათ, რამ გადაგვაწყვეტინა ამ კვლევის ჩატარება, რა იყო მისი საგანი, რა დროს ტარდებოდა ეს კვლევა, რა შერჩევების საფუძველზე და ვინ ატარებდა მონიტორინგს. შესავალში საჭიროა მკითხველს გავაცნოთ მონიტორინგის მთავარი დასკვნები. კარგად დაწერილი შესავალი ყურადღებას იქცევს და განაწყობს მკითხველს ანგარიშის გასაცნობად. სხვათაშორის, თუკი ჩვენს მუშაობაში ბევრი ადამიანის მოზიდვა მოვახერხეთ, მაშინ შესავალში ამ ციფრების მოყვანაც ღირს. ეს ჩვენი ორგანიზაციის სიძლიერეზე მიუთითებს.

9.4.4. შედეგები

განყოფილება «შედეგები» მოკლე უნდა იყოს და უნდა შეიცავდეს უმნიშვნელოვანეს შედეგებს. ადრესატების უმრავლესობა მხოლოდ ამ ნაწილს წაიკითხავს, ამიტომ ის კარგად უნდა იყოს დაწერილი. ერთ ან მაქსიმუმ ორ გვერდზე. ვაყალიბებთ ძირითად პრობლემებსა და ადამიანის უფლებების დარღვევებს კვლევით სფეროში. ფრჩხილებში შეიძლება იმ გვერდების მითითება, სადაც ეს პრობლემა დაწვრილებით არის განხილული.

«შედეგების» შინაარსი და ფორმა, გულდასმით აწონ-დაწონილი, ობიექტური და საქმიანი უნდა იყოს, დამოკიდებულია ქმედებების მიზანზე, რომლების განხორციელებასაც ვაპირებთ და ანგარიშის მთავარ ადრესატზე.

9.4.5 ძირითადი ტექსტი

ანგარიშის ტექსტი იყოფა თავებად და ქვეთავებად, ძირითადად მონიტორინგის კონცეფციის შესაბამისად. ნომრები და სათაურები იბეჭდება სქელი შრიფტით ან გაიხაზება, რათა გაადვილდეს ანგარიშის კითხვა. უნდა მოვერიდოთ ქვეთავების სტრუქტურის ზედმეტ გართულებას, ვინაიდან ამან შეიძლება ანგარიში ნაკლებად გასაგები გახადოს.

სასარგებლოა ანგარიშში მოვიყვანოთ როგორც საერთაშორისო, ასევე შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი ნორმები. მორიგი პრობლემის განხილვა უმჯობესია დავიწყოთ ადამიანის უფლებების დაცვის შესაბამის საერთაშორისო სტანდარტებზე, კონსტიტუციასა და მოქმედ სამართლებრივ აქტებზე მითითებით.

მკითხველთა უმრავლესობამ ზეპირად არ იცის ის ნორმატიული აქტები,

რომლებითაც ვხელმძღვანელობთ. შესაბამისი სტატიების მოძებნა საკმაოდ შრომატევადი შეიძლება იყოს მაშინაც კი, თუ ისინი დამატებაშია მოცემული.

ამიტომ, საჭიროა სამართლებრივი აქტების ციტირება, თუკი მათ შინაარსს არსებითი მნიშვნელობა აქვს კონკრეტული საკითხის გასაგებად.

ადამიანის უფლებების რწმუნებულის პოლონეთის ბიუროს თანამშრომლებმა,

რომელთა ანგარიშები პირველ რიგში ჟურნალისტებისა და პარლამენტარებისათვის არის განკუთვნილი, იციან, რომ ფორმულირება «ადამიანის უფლებების რწმუნებულმა მიმართა მეათე დაწესებულებას იმის მტკიცებით, რომ Y კანონის 157-ე სტატიის 3, პუნქტი 16, არის უფლებების აშკარა დარღვევა...» ადრესატისათვის სრულიად გაუგებარი დარჩება მისთვის კანონის შინაარსის გაცნობის გარეშე. მას ისიც უნდა ავუხსნათ, თუ რაში მდგომარეობს ადამიანის უფლებების დარღვევა.

მკითხველის მიერ კარგად აღქმულ ილუსტრაციად შეიძლება გამოდგეს ადამიანის უფლებების დარღვევის კონკრეტული მაგალითები. ხშირად ისინი მკითხველისათვის უფრო მრავლისმთქმელია, ვიდრე ზოგადი უხვსიტყვიანი მსჯელობა. ამ დროს უნდა ვეცადოთ თავიდან ავიცილოთ ზედმეტი ემოციები –

ფაქტები თავად მეტყველებს საკუთარ თავზე.

თუკი ჩვენ ვაპირებთ ჩვენს ქმედებებზე ხელისუფლების რეაქციის აღწერას,

კარგად უნდა გავაცნობიეროთ, რომ სწორედ ანგარიშის ეს ნაწილი მიიქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას. ამიტომ დიდი მნიშვნელობა ექნება პროპორციების დაცვას და ანგარიშში არა მარტო უარყოფითი, არამედ დადებითი რეაქციის წარმოდგენასაც. საჭიროა, აგრეთვე, ვიყოთ ობიექტურები და თავი ავარიდოთ ემოციებს. მეათე დაწესებულების წარმომადგენლის სკანდალურ რეაქციაზე საუბრის ნაცვლად, უმჯობესია კონკრეტული ფაქტის აღწერა. თანამდებობის პირთა ქმედებები ხშირად საკმაოდ შთამბეჭდავია და კომენტარს არ საჭიროებს.

თუ მონიტორინგის დროს ინტერვიუ ტარდებოდა, უკეთესია რესპონდენტის გამონათქვამების ციტირება. ამასთან, უნდა ვიყოთ კეთილგონიერები და აუცილებლობის შემთხვევაში არ დავივიწყოთ ინფორმატორების დაცვა. ციტატები შეიძლება ემოციურ გამონათქვამებს შეიცავდეს, მაგრამ ისინი ანგარიშის ტექსტისაგან აშკარად უნდა გამოიყოფოდეს.

თუ ანგარიშში ვათავსებთ სტატისტიკურ მონაცემებს, ისინი მკაფიოდ და ნათლად უნდა იყოს წარმოდგენილი. ქაოსმა შეიძლება ციფრული მონაცემების არასწორი აღქმა გამოიწვიოს. ხანდახან შეიძლება მათ ნაწილზე უარის თქმაც კი მოგვიხდეს, რათა ანგარიში არ გადაიტვირთოს. ამ შემთხვევაში არ ღირს ამაზე წუხილი. გამოუყენებელი მონაცემები მომავალში გამოგვადგება. ნუ ეცდებით ანგარიშში ყველა შეგროვილი მონაცემის უცილობლად ჩასმას, თუკი ამის გამო ის ნაკლებად მკაფიო და ლოგიკური გახდება. უნდა მოვახდინოთ მონაცემების შერჩევა და დასახული მიზნის მისაღწევად ყველაზე არსებითით შემოვიფარგლოთ. უნდა ვიზრუნოთ იმაზეც, რომ არ მოვახდინოთ მხოლოდ ჩვენი ჰიპოთეზის დამადასტურებელი მონაცემების ციტირება, ჩვენ უნდა ვაჩვენოთ საკვლევი პრობლემის ჭეშმარიტი სახე.

ციფრული მონაცემების მოყვანისას არ დაივიწყოთ, რომ:

მონაცემები მკაფიოდ და ნათლად უნდა იყოს წარმოდგენილი გრაფიკების,

ცხრილების, დიაგრამების, სვეტებისა და ა.შ. სახით;

ტექსტში, გარდა აღწერისა, მოყვანილი უნდა იყოს ცხრილების,

გრაფიკების, დიაგრამებისა და ა.შ. ნომრები და სახელწოდებები;

სტატისტიკური მონაცემები უნდა წარმოვადგინოთ თანმიმდევრულად ერთიანი სქემით - ცხრილების, გრაფიკების ან სვეტების სახით. მონაცემების ნაწილის გრაფიკების, ნაწილის კი ცხრილების ან სვეტების სახით წარმოდგენა ტექსტის აღქმას უშლის ხელს;

ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში უნდა მივუთითოთ სიმრავლეების ზომები და სტატისტიკური შერჩევები (ჯგუფისა, რომელიც გამოკვლევის ობიექტი იყო).

9.4.6. წინადადებები და რეკომენდაციები

ანგარიში შეიძლება შეიცავდეს წინადადებებს კონკრეტულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით, რომლებიც შესაძლებელს გახდის მოცემულ სფეროში მდგომარეობის გაუმჯობესებას. რეკომენდაციების ადრესატი

შეიძლება იყოს როგორც მოცემული ქვეყნის ხელისუფლება (საკანონმდებლო,

აღმასრულებელი ან სასამართლო), ასევე - მონიტორინგის თემიდან,

პოლიტიკური ვითარებიდან და ჩვენი ქმედებების სტრატეგიიდან გამომდინარე –

საერთაშორისო ორგანიზაციები. საჭიროა მკვეთრად გავმიჯნოთ დასკვნები წინადადებებისაგან. დასკვნები ფაქტებს ეფუძნება, ხოლო წინადადებებსა და რეკომენდაციებში ანგარიშის ავტორების აზრებიც არის გათვალისწინებული.

განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს მათ კონკრეტულობასა და სისხარტეს.

9.4.7. რეზიუმე უცხო ენებზე

ანგარიშის გადათარგმნას ნამდვილად აქვს აზრი ინგლისურ ენაზე მაინც. ეს საზღვარგარეთ მისი გამოყენების საშუალებას მოგვცემს. რეზიუმე უნდა შეიცავდეს ანგარიშის შემდეგ კომპონენტებს: შინაარსს, შესავალს, შედეგებს,

რეკომენდაციებს.

ძნელია თარგმანის ხარისხის მნიშვნელობის გადაფასება.

ცუდად თარგმნილი ანგარიში ჩვენი გამოკვლევების ხარისხს ეჭვქვეშ დააყენებს,

უარეს შემთხვევაში კი უცხოელი მკითხველის თვალში ჩვენი ორგანიზაციის ავტორიტეტს შელახავს. თუ იგეგმება საერთაშორისო ქმედებები, უმჯობესია ანგარიში მთლიანად ითარგმნოს.

9.4.8. ლიტერატურა

ტექსტს თან უნდა ახლდეს კვლევის ჩატარების დროს გამოყენებული ყველა გამოცემისა და სტატიის ჩამონათვალი. ტექსტში გამოყენებულ ყველა ციტატას უნდა ახლდეს სქოლიოები. კარგად შედგენილი ლიტერატურის ჩამონათვალი დაეხმარება მკითხველს მისთვის საინტერესო პუბლიკაციის პოვნაში.

9.4.9. დანართები

ყველა მასალა, რომელიც ხელს უწყობს კვლევითი პრობლემების არსისა და მათი შესწავლის მეთოდების გაგებას, ანგარიშში დანართების სახით უნდა შევიდეს. მაგალითად:

?საკვლევი დაწესებულებების ან ორგანიზაციების სიები (თუ საჭიროდ მიგვაჩნია მათი გამოქვეყნება)

?კვლევის ჩამტარებელთა სიები (იხ. ზემოთ)

?ინსტრუმენტების ნიმუშები ?სამართლებრივი აქტების სრული ტექსტები ?მოცემული სფეროს კვლევასთან დაკავშირებული დოკუმენტები ?ექსპერტიზები ?გარემოს სამუშაო გეგმა საგნებისა და ნივთმტკიცებების ფოტოსურათები ?სხვადასხვა

9.4.10. საგნობრივი საძიებელი

ანგარიშს საკმაოდ იშვიათად ურთავენ საგნობრივ საძიებელს. ის კი საგრძნობლად აადვილებს საჭირო ინფორმაციის მოძებნის პროცესს. ადამიანის უფლებების რწმუნებულის პოლონეთის ბიუროს თანამშრომლები, რომლებიც პარლამენტარებისათვის ყოველწლიურ ანგარიშებს ამზადებენ, ხაზგასმით აღნიშნავენ, რომ აზრი აქვს საგნობრივი საძიებლის შედგენას, თუმცა ეს საკმაოდ შრომატევადი საქმეა და საჭიროებს თანამედროვე კომპიუტერულ მოწყობილებას (ტექსტური რედაქტორი).

9.5. ანგარიშის სანდოობა

ანგარიშში თავსდება მხოლოდ სანდო ინფორმაცია. ტექსტში მოხვედრამდე ყველა ციფრი რამდენჯერმე უნდა შემოწმდეს. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. ჩვენს მიერ წარმოდგენილი ინფორმაციის ნაწილი ხელისუფლებისათვის განსაკუთრებით წამგებიანი შეიძლება იყოს და ისინი შეეცდებიან მის ჭეშმარიტებაში ეჭვის შეტანას. წარმოდგენილი ფაქტი დოკუმენტირებული უნდა იყოს იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ინფორმაციის წყარო ტექსტში მოყვანილი არ არის.

თუ დარწმუნებული არა ვართ რომელიმე ინფორმაციის სისწორეში, უმჯობესია უარი ვთქვათ ანგარიშში მის მოყვანაზე. მაგრამ, თუკი ამ ინფორმაციას მაინც ვიყენებთ, მაშინ ცალსახად უნდა აღვნიშნოთ, რომ შეუმოწმებელ საგაზეთო ცნობებთან, ან ერთი მოწმის ჩვენებასთან გვაქვს საქმე.

იმ ციფრული მონაცემების წარმოდგენისას, რომელთა ზუსტი შეფასება შეუძლებელია (მაგ. პოლიციის მიერ ნაცემი დემონსტრანტების, ანდა ოჯახში ცუდი მოპყრობის მსხვერპლი ბავშვების რაოდენობა) საჭიროა წარმოვადგინოთ დოკუმენტირებული ციფრები და ჩვენი მიახლოებითი შეფასებები. ვთქვათ,

«ორგანიზაციის მიერ დოკუმენტირებულია მანიფესტაციის მონაწილეთა ცემისა და სასტიკი მოპყრობის 23 შემთხვევა. მოწმეთა ჩვენებებისა და საკუთარი დაკვირვებების საფუძველზე ჩვენ უფლება გვაქვს ვივარაუდოთ, რომ დაზარალებულთა რეალური რიცხვი ხუთჯერ მეტია».

დსთ-ს ქვეყნებიდან ერთ-ერთი ორგანიზაციის ანგარიშში მოყვანილია ინფორმაცია, რომ 1996 წელს 400 არასამთავრობო ორგანიზაცია იყო დელეგალიზებული, დაიხურა 900 დამოუკიდებელი რედაქცია და 10 000 კერძო ფირმას უარი ეთქვა რეგისტრაციაზე. ყველა ეს რიცხვი ნაკლებდამაჯერებელია,

იმიტომ რომ დამრგვალებულია. ასეთ შემთხვევაში უმჯობესია ქვედა ზღვრის მითითება, მაგალითად, «არანაკლებ 356” ან იმის აღნიშვნა, რომ რიცხვები დამრგვალებულია და იმ წყაროების მითითება, რომელთა საფუძველზეც არის ჩატარებული ჩვენი გათვლები.

შესაძლებელია მოვლენის მასშტაბის განზოგადება ან მიახლოებითი შეფასება ადამიანის უფლებების დარღვევის კონკრეტული შემთხვევების მცირე რაოდენობის საფუძველზეც კი, თუკი მოვახერხებთ მომხდარის მიზეზის დადგენას.

თუ მიზეზი გვეცოდინება, მის მიერ გამოწვეული შედეგების განსაზღვრაც შეგვიძლია. ასეთი მიზეზი შეიძლება იყოს ცუდი სამართლებრივი ნორმა,

საყოველთაოდ მიღებული პრაქტიკა, ფულადი სახსრების არარსებობა და ა.შ.

თუ ჩვენ ახლად შექმნილი ორგანიზაციის წარმომადგენლები ვართ და ჩვენს ორგანიზაციას არც ქვეყანაში და არც მის ფარგლებს გარეთ არ იცნობენ, უნდა ვეცადოთ, რომ ჩვენი ანგარიშის სანდოობა ჩვენს ქვეყანაში და მის ფარგლებს გარეთაც კარგად ცნობილმა მოღვაწემ ან ორგანიზაციამ დაადასტუროს.

9.6. ანგარიშის ფორმა

თუ ანგარიში გასაგები არ იქნა, ის ვერც თავის როლს შეასრულებს და ვერც შემდეგი ქმედებების ჩატარებაში დაგვეხმარება. შინაარსი, ყველაზე მნიშვნელოვანიც კი, საკმარისი არ არის. ინფორმაცია მკითხველისათვის ხელმისაწვდომი ფორმით უნდა იყოს წარმოდგენილი და გასაგები ენით უნდა იყოს დაწერილი. ყოველ ჩვენგანს ჰქონია შეხება საჭირო და მნიშვნელოვან წიგნთან ან ტექსტთან, რომელიც დიდი წვალებით იკითხება, ხოლო ზოგჯერ გაღიზიანებასაც კი იწვევს. ამიტომ, წარმოგიდგენთ რამდენიმე პრინციპს:

ვწეროთ მარტივად, მაგრამ მოვერიდოთ სალაპარაკო ენას;

?გამოვიყენოთ სპეციალური ტერმინოლოგია, მაგრამ არა ჟარგონი;

?მკვეთრად გავმიჯნოთ ფაქტები კომენტარებისაგან, დავიწყოთ ყოველთვის ფაქტებით;

?ნუ გაგვიტაცებს უცხო სიტყვები და გამოთქმები;

?თავი ავარიდოთ მოვლენის ემოციურ აღწერას;

?თავი ავარიდოთ არაზუსტ ფორმულირებებს.

ჩატარებული მონიტორინგის კარგი ანგარიში უნდა იყოს ლოგიკური, არც ისე გრძელი, უნდა შეიცავდეს ინფორმაციას, მოსაზრებებს, მტკიცებულებებსა და ფაქტების მოკლე ინტერპრეტაციას. ადრესატების უმეტეს ნაწილს რამდენიმე ასეულ გვერდიანი ანგარიშის წაკითხვის დრო არა აქვს. ოსტატობა აზრის მოკლედ, ნათლად და გასაგებად გადმოცემის უნარშია. არ არის აუცილებელი მოცემული თემის შესახებ ჩვენთვის ცნობილი ყველა ინფორმაციის აღწერა.

ინფორმაციის ნაწილი საზოგადოებას ან სხვა ადრესატს შეიძლება მიეწოდოს სხვა, საგანგებოდ შერჩეული ფორმით (მაგ. საგაზეთო პუბლიკაციები,

მოხსენებები სამეცნიერო კონფერენციებზე, ინტერვიუ და ა.შ.).

დიდი მნიშვნელობა აქვს ტექნიკურ სარედაქციო გასწორებას. უსისტემობა და არათანმიმდევრულობა ართულებს კითხვას და ხელს უშლის ჩევნი აზრების აღქმას.

9.7. ინფორმატორების დაცვა

ზოგ შემთხვევაში, ჩვენს მიერ გამოქვეყნებული ინფორმაციის ავტორებს ანონიმურობის შენარჩუნება სურთ. ზოგიერთ მათგანს შეიძლება საფრთხე დაემუქროს თუ მათი სახელები ხელისუფლებისათვის გახდება ცნობილი. ეს ხალხი გვენდო და ჩვენ არა გვაქვს უფლება მათი უსიამოვნების, დევნის მიზეზი

გავხდეთ, საფრთხეში ჩავაგდოთ მათი ჯანმრთლობა და სიცოცხლე. ასეთ ინფორმატორთა რიცხვს მიეკუთვნებიან ჯარისკაცები, რომლებიც სამხედრო გაწვევით მსახურობენ, პატიმრები და მათი ოჯახის წევრები, ბავშვთა სახლის აღსაზრდელები, ფსიქიატრიული საავადმყოფოს ავადმყოფები და ა.შ. პირველ რიგში კი ტოტალიტარული რეჟიმის სახელმწიფოების მოქალაქეები.

ასეთ შემთხვევებში ინფორმატორთა სახელი და გვარი კოდირდება, რათა თავიდან ავიცილოთ მათი ამოცნობის შესაძლებლობა. თუ საფრთხე დიდია, არ ისარგებლოთ ინიციალებითაც კი, უბრალოდ დაწერეთ «ერთ-ერთ პატიმარზე».

თუკი სიტუაციის მარტივი აღწერაც საკმარისია ინფორმატორის პიროვნების დასადასტურებლად და მისთვის საფრთხის შესაქმნელად, უარი უნდა თქვათ ამ სიტუაციის ანგარიშში შეტანაზე. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ინფორმატორი თანახმაა პუბლიკაციაზე, საჭიროა კარგად გავიაზროთ, ღირს თუ არა მისი საფრთხეში ჩაგდება.

საერთო წესის თანახმად ანგარიშში აღნიშნულია იმ ორგანიზაციის თანამშრომელთა სახელები და გვარები, სადაც ჩატარდა მონიტორინგი.

განსაკუთრებულ შემთხვევებში, თუ ინფორმაცია კონფიდენციალური იყო,

შესაძლებელია ამ წესიდან გადახვევა, რათა ინფორმატორს ზიანი არ მიადგეს.

9.8. პრაქტიკული შენიშვნები

ანგარიშის პირველ ვარიანტს თავდაპირველად მონიტორინგის ჯგუფის წევრები ეცნობიან, პირველ რიგში ისინი, ვინც უშუალოდ ატარებდა კვლევას. ეს საჭიროა,

რათა თავიდან ავიცილოთ დამახინჯება, აზრის პოტენციური ბოლომდე უთქმელობა და გავფანტოთ ეჭვები. შესწორებების შეტანის შემდეგ ხდება სრული ტექსტის რედაქტირება და კორექტირება. რამდენიმე დღის შემდეგ ტექსტს კიდევ ერთხელ ვკითხულობთ და შეგვაქვს ახალი შესწორებები და დამატებები.

ამის შემდეგ ანგარიშს რეცენზირებისათვის ვაძლევთ იმ პირებს, რომლებიც კვლევასთან არ იყვნენ დაკავშირებულნი. მიუკერძოებელი მიდგომა და მოცემულ სფეროში კომპეტენტურობა მათ რიგი მნიშვნელოვანი შენიშვნების საშუალებას აძლევს, ეს კი დადებითად აისახება ანგარიშის ტექსტზე.

ბოლოს კეთდება უკანასკნელი შესწორებაც და ანგარიში დასაბეჭდად გადაეცემა. მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ანგარიში ჩვენი ორგანიზაციის სავიზიტო ბარათია.

10. ანგარიშის გავრცელება

მოდით გავიხსენოთ: მონიტორინგი საზოგადოებრივი ინტერესების დასაცავად მიმართული ფართო ქმედებების კომპონენტია. ამ ქმედებებმა სხვადასხვა ფორმა შეიძლება მიიღოს – პოლიტიკური ქმედებები (საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე ზეწოლის სხვადასხვა ფორმები, ლობირება ქვეყნის შიგნით და მის ფარგლებს გარეთ), სამართლებრივი ქმედებები (ადგილობრივ და საერთაშორისო სასამართლოებში აღძრული სასამართლო პროცესები, რომელთა მიზანია ისეთი გადაწყვეტილებების მიღების მიღწევა,

რომელიც აღიარებს ზოგიერთი სამართლებრივი დებულების არაკონსტიტუციურობას ან მათ შეუსაბამობას რატიფიცირებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან. ამ პროცესების მიზანი მოქმედი ნორმის ახალი ინტერპრეტაციის მიღებაც შეიძლება იყოს) და საზოგადოებრივი ქმედებები (ხელისუფლებაზე ზეწოლა კოლექტიური საზოგადოებრივი აქციებისა და სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის ინდივიდუალური აქციებით). ხშირად,

კამპანიის დაგეგმვისას ჩვენ ერთმანეთს ვუხამებთ მეთოდებს, რომლებიც ერთი რომელიმე ქმედების ფორმას კი არ ახასიათებს, არამედ რამდენიმეს ერთად.

ანგარიშის გავრცელების პროცედურა იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორ იყო დაგეგმილი კამპანია.

10.1. ანგარიშის გამოყენება პოლიტიკური ქმედებებისათვის

პოლიტიკური ქმედებების დაგეგმვისას ადრესატების რიცხვში ვრთავთ მთელ რიგ დაწესებულებებსა და პირებს. აი, მათი მიახლოებითი ჩამონათვალი:

10.1.1. ანგარიშის ადრესატები საერთაშორისო დონეზე

в? ზოგიერთი სამთავრობო დელეგაციის მეთაური, რომელიც გაეროს ადამიანის უფლებებების კომისიის სხდომებში მონაწილეობს, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ანგარიში შეიძლება გახდეს 1503 ან 1235 პროცედურის გამოყენების საფუძველი;

в? გაეროს შესაბამისი სახელშეკრულებო კომიტეტის წევრები (ადამიანის უფლებების კომიტეტი, წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი და სხვა),

განსაკუთრებით, თუ ჩვენი ქვეყნის მთავრობა აპირებს ამ კომიტეტს წარუდგინოს ანგარიში ამ ხელშეკრულების შესრულების შესახებ;

в? სპეციალური მომხსენებლები, თემატური ან ტერიტორიული, რომლებიც გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის მიერ არიან დანიშნულნი;

в? პარლამენტის ის არჩეული წევრები, რომლებიც ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის მუშაობაში მონაწილეობენ და რომლებსაც,

რამდენადაც ჩვენთვის არის ცნობილი, დააინტერესებთ ანგარიშში წარმოდგენილი პრობლემები;

в? ევროპის პარლამენტის ის არჩეული წევრები, რომლებიც ანგარიშში წამოჭრილი პრობლემებით არიან დაინტერესებული;

? სამთავრობო დელეგაციები და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები, რომლებიც მონაწილეობენ ეუთოს კონფერენციებსა და სემინარებში (სემინარის ოფიციალური თემისაგან დამოუკიდებლად);

? შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ექსპერტთა კომიტეტის წევრები და გაეროს სხვა დაწესებულების წევრები, თუ ანგარიში მათი მოქმედების სფეროს ეხება;

? სხვა ქვეყნების მთავრობები, რომლებიც, რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია,

ანგარიშში წამოჭრილი პრობლემების გადაჭრის სურვილს გამოამჟღავნებენ (ამ ქვეყნის მთავრობისათვის ან საგარეო საქმეთა სამინისტროსათვის ანგარიშის უშუალოდ გაგზავნას სჯობია ანგარიში მათი საელჩოს საშუალებით გადავცეთ);

? პრესის საერთაშორისო სააგენტოები და ჩვენს ქვეყანაში აკრედიტებული უცხოელი კორესპონდენტები (თუკი ვიცით ჩვენი ქვეყნით ან ჩვენი კვლევის თემატიკით დაინტერესებული ცნობილი ჟურნალისტების სახელები, შეგვიძლია ანგარიში პირდაპირ მათ გადავუგზავნოთ ან მათი გაზეთების რედაქციებს გადავცეთ);

? მსხვილი ფირმებისა და კორპორაციების პრეზიდენტები, რომლებსაც ინვესტიციები აქვთ ან აპირებენ კაპიტალის დაბანდებას ჩვენს ქვეყანაში;

?ბიზნესმენთა ასოციაციები საზღვარგარეთ.

10.1.2. ანგარიშის ადრესატები შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე

? დაწესებულების ხელმძღვანელი, რომელმაც თანხმობა განაცხადა მონიტორინგის ჩატარებაზე;

?მოცემული თემის შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოები (მთავარი სასამართლო კოლეგია, ციხის სამმართველო, ცენტრალური საარჩევნო კომისია, ქვეყნის

მთავარი ექიმი, საექიმო კოლეგიები, პოლიციის უფროსი, საზღვრის დაცვის ორგანოს უფროსი და ა.შ.);

? ხელისუფლების წარმომადგენლები (პრემიერ-მინისტრი, მინისტრები,

რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან მოცემულ პრობლემატიკაზე);

?კონტროლის უმაღლესი პალატა და სახელმწიფო მაკონტროლებელი ორგანოები;

? ომბუდსმენი და სხვა ინსტიტუტების ხელმძღვანელები, რომლებიც ადამიანის უფლებებზე ზედამხედველობას აწარმოებენ;

?საპარლამენტო ფრაქციების ხელმძღვანელები, განსაკუთრებით ოპოზიციურისა;

?ტერიტორიული აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელმძღვანელები (ვოევოდები, გუბერნატორები, და ა.შ.), და, თუ საჭიროა, საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლების ორგანოების ხელმძღვანელებიც;

?პროფკავშირები;

?ეკლესიები;

?მოცემულ ქვეყანაში მსხვილი საერთაშორისო კორპორაციების წარმომადგენლები;

?ბიზნესმენთა ასოციაციები, მაგ.: Lიონ’ს ჩლუბ, ღოტარყ ჩლუბ.

ანგარიში ხელმისაწვდომი უნდა გავხადოთ სამეცნიერო საზოგადოების იმ ნაწილისათვის, ვინც მსგავს თემატიკაზე მუშაობს. პირველ რიგში კი მათთვის, ვინც საპარლამენტო და სამთავრობო ექსპერტების როლში გამოდის.

ადრესატის არჩევა ჩვენს მიზნებსა და ანგარიშის თემაზეა დამოკიდებული.

ზემოთ ჩამოთვლილი დაწესებულებები მხოლოდ მაგალითისათვის არის მოყვანილი.

10.2. ანგარიშის გამოყენება სამართლებრივი ქმედებებისათვის

ანგარიშის, როგორც მტკიცებულების გამოყენება შეიძლება სასამართლო პროცესზე, განსაკუთრებით მაშინ, როცა საქმე აღიძვრება საკონსტიტუციო ან უზენაეს სასამართლოში (როცა ჩვენ ვცდილობთ სამართლებრივი ნორმის ახალი ინტერპრეტაციის მიღწევას). ის შეიძლება სასარგებლო იყოს ადამიანის უფლებების ევროპის სასამართლოში ინდივიდუალური საჩივრების განხილვისას,

ვინაიდან განსახილველი საქმის უფრო ფართო ფონს წარმოაჩენს. ანგარიში

შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც მტკიცებულება საზღვარგარეთ გამართულ სასამართლო პროცესებზეც, მაგ. როცა საქმე ეხება ექსტრადიციას ან ლტოლვილის სტატუსის მინიჭებას.

ჩინური მართლმსაჯულებისა და ჩინეთის სამართალდამცავი ორგანოების პრაქტიკული მოღვაწეობის შესახებ წარმოდგენილ ანგარიშებზე დაყრდნობით პოლონეთის ადამიანის უფლებების ჰელსინკის ფონდმა მიაღწია უზენაეს სასამართლოში გადაწყვეტილების მიღებას, რომლის თანახმად იკრძალება იმ პირთა ჩინეთში ექსტრადიცია, რომლებიც იდევნებიან ჩინეთის ხელისუფლების მხრიდან. დამაჯერებლად არგუმენტირებული ალბათობა იმისა, რომ რომელიმე სახელმწიფოს ხელისუფლებას გადაცემული პირი აღმოჩნდება წამების ან არაადამიანური მოპყრობის მსხვერპლი, ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებში ნიშნავს ექსტრადიციის აკრძალვას მოცემულ ქვეყანაში, ვინაიდან ადამიანის უფლებების ევროპის კონვენცია არ ითვალისწინებს წამებისაგან თავისუფლების შეზღუდვას.

(ადამიანის უფლებათა ევროპის კონვენციის მე-3 მუხლი).

ანგარიშების საშუალებით ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლო შეიძლება დავარწმუნოთ, რომ ადამიანის უფლებების დარღვევის მსხვერპლს არ გააჩნია სამართლებრივი დაცვის ქმედითი საშუალება, ვინაიდან ფორმალურად არსებული საშუალება პრაქტიკაში არ ფუნქციონირებს. ასეთი მდგომარეობა ნიშნავს ევროპული კონვენციის მე-13 მუხლის დარღვევას. ანგარიში შეიძლება გახდეს იმის აღიარების საფუძველი, რომ საჩივრის წარმომდგენმა ამოწურა ყველა ხელმისაწვდომი იურიდიული საშუალება. ალბათ, უაზროა მოვითხოვოთ,

რომ დაზარალებულმა ისეთ საშუალებებს მიმართოს, რომელთა უშედეგობაც წინასწარ არის ცნობილი.

ანგარიშმა შეიძლება დააჩქაროს სასამართლოს გადაწყვეტილებების მიღება ახალი სამართლებრივი ნორმების შესაბამისად და მათი პრაქტიკული ინტერპრეტაცია.

მაგალითის სახით შეიძლება მოვიყვანოთ პოლონეთის ადამიანის უფლებათა ჰელსინკის ფონდის ანგარიში. ამ ანგარიშში გაანალიზებულია რამდენიმე ასეული სასამართლო პროცესი, რომლებიც საპარლამენტო წინასაარჩევნო კამპანიის დროს შედგა საარჩევნო კანონის ახალი მუხლის საფუძველზე. მუხლი

ითვალისწინებდა პარლამენტის წევრობის კანდიდატების სახელის შელახვისა და პირადი კეთილდღეობისათვის ზარალის მიყენების საქმეებზე განაჩენის გამოტანის დაჩქარებულ პროცედურას.

10.3. ანგარიშის გამოყენება საზოგადოებრივი ქმედებებისათვის

ასეთი ქმედებების ორგანიზაციის მნიშვნელოვან ეტაპს მოკავშირეების მოძიება წარმოადგენს. ანგარიში უნდა გაეგზავნოს იმ ორგანიზაციებს, რომლებიც პოტენციურ მომხრეთა შორის მოქმედებენ (გაერთიანებები, პროფესიული კორპორაციები, პროფკავშირები, ადგილობრივი თვითმმართველობა) და იმ პირებს, რომლებიც მოცემულ წრეებში საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებას ახდენენ. სულით ავადმყოფებისადმი მიძღვნილი ანგარიში უნდა მოხვდეს ექიმებისა და მედდების კორპორაციაში, ავადმყოფთა ასოციაციაში. მას ავადმყოფთა ახლობლები და მეგობრები უნდა გაეცნონ, აგრეთვე, ის ცნობილი მეცნიერები, მსახიობები, პოლიტიკოსები და სხვები, ვინც ამ პრობლემით შეიძლება დაინტერესდნენ.

10. 4. მასმედიასთან მუშაობა

მოკავშირეების მოძიებისას მთავარი როლი ეკისრებათ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს. მასმედიასთან კარგი თანამშრომლობა მათთან მუდმივ მუშაობას მოითხოვს. ორგანიზაცია მუდმივად უნდა თანამშრომლობდეს და მეგობრულ ურთიერთობებს ინარჩუნებდეს უმნიშვნელოვანესი გაზეთების,

ჟურნალების, რადიოსა და ტელევიზიის ამორჩეულ ჟურნალისტებთან.

ნუ ველოდებით, რომ პრესა მხოლოდ იმიტომ დაწერს ჩვენს საქმიანობაზე, რომ ეს საზოგადოებისათვისაა მნიშვნელოვანი.

გაზეთებში წერა ღირს უამრავ პრობლემაზე. უნდა ვითვალისწინებდეთ ჟურნალისტის მუშაობის ხასიათს. მისთვის ჟურნალისტიკა არსებობის საშუალებაა და ჩვენც არ უნდა დავივიწყოთ მისი ინტერესები. არასამთავრობო ორგანიზაციები ხშირად აწყდებიან შემთხვევებს, რომლებიც მასმედიისათვის მიმზიდველია და შეიძლება სენსაციაც კი გახდეს. ჩვენთვის კი, ჩვენი სპეციფიკიდან გამომდინარე,

მათში არაფერი განსაკუთრებული არ არის. აი, ამ დროს უნდა გავიხსენოთ «ჩვენი» ჟურნალისტები და საქმის კურსში ჩავაყენოთ. ამის შემდეგ უფრო გვექნება იმედი, რომ ისინიც დროდადრო გამოაქვეყნებენ ჩვენთვის დიდი მნიშვნელობის მქონე მასალას, რომლის გაშუქებაც მათი გაზეთის რედაქციის ან «რიგითი»

მკითხველისათვის ნაკლებად მიმზიდველია.

ხშირად მასმედიას ანგარიში პრეს-კონფერენციაზე გადაეცემა. არ დაგვავიწყდეს, რომ ის მოკლე უნდა იყოს. შესავალი და ანგარიშის წარდგენა 15-

20 წუთს არ უნდა აღემატებოდეს. ამდენივე დრო უნდა დავიტოვოთ კითხვებისათვის. ვინც ნამდვილად არის დაინტერესებული, ისედაც დარჩება ოფიციალური დახურვის შემდეგ დაწვრილებითი ინფორმაციის მისაღებად.

ყოველი ჟურნალისტი რჩება საკუთარი ინფორმაციის მისაღებად, რომელიც სხვისთვის მიუწვდომელია. იმ ჟურნალისტებს, ვისთანაც მეგობრული ურთიერთობა გაკავშირებთ, ან ზოგიერთ სხვა რჩეულსაც შეიძლება მიაწოდოთ სპეციალურად მათთვის მომზადებული, ანგარიშის თემიდან გამომდინარე კონკრეტული შემთხვევების აღწერები. მოცემულ მასალაზე «ექსკლუზიური»

უფლების შემთხვევაში ისინი უფრო მონდომებით დაწერენ მასზე.

ხანდახან, პრეს-კონფერენციის მოწყობას რამდენიმე შერჩეულ ჟურნალისტთან შეხვედრა ჯობია. მათთვის ჩვენი ექსპერტები სხვადასხვა კუთხიდან გააშუქებენ მნიშვნელოვან, ფართო განხილვის საგნად ქცეულ მოვლენებს. ამგვარად ჩვენი ორგანიზაციის პროპაგანდას კი არ ვახდენთ, არამედ ვთავაზობთ ჟურნალისტებს არგუმენტებს, ინფორმაციას და შეფასებებს, რომლებიც მათ შეიძლება მიიღონ როგორც საკუთარი.

10.5. რამდენიმე ზოგადი შენიშვნა

ანგარიშს შეიძლება დავურთოთ თანმხლები წერილი, რომელშიც მოკლედ აისახება პრობლემების არსი, ანგარიშის ძირითადი დებულებები და კვლევის ძირითადი შედეგები. ბევრი ჟურნალისტი მხოლოდ ამ წერილს გაეცნობა.

ანგარიშის საზღვარგარეთ და ბიბლიოთეკებში გაგზავნისას, მას უნდა დავურთოთ რეზიუმე ინგლისურ ენაზე. ანგარიში ინტერნეტში, ჩვენი ორგანიზაციის საიტზეც შეიძლება მოვათავსოთ. ზოგჯერ სასარგებლოა ფასიანი განცხადების მოთავსება პრესაში (განსაკუთრებით სპეციალიზებულ ჟურნალებში, რომლებიც იმ პროფესიული ჯგუფებისათვის არის განკუთვნილი, რომლებიც ჩვენი ანგარიშით

შეიძლება დაინტერესდნენ. მაგ. მოსამართლეები, ადვოკატები, ექიმები და ა.შ.).

განცხადებაში მკითხველს ანგარიშის გამოსვლასა და მისი მოპოვების შესაძლებლობებს ვატყობინებთ.

ანგარიშის საჯაროობა დამოკიდებულია არა მარტო დაბეჭდილი ეგზემპლარებისა და ადრესატების რაოდენობაზე, არამედ უფრო იმ პიროვნებათა მცირერიცხოვან ჯგუფზე, რომელიც მის ქმედითად გამოყენებას მოახერხებს.

პარლამენტის ყველა წევრისა და თვითმმართველობის ორგანოების ყველა წარმომადგენლისათვის ანგარიშის გაგზავნას აზრი არა აქვს. მათი უმრავლესობა ანგარიშს ხელში არასოდეს აიღებს.

ანგარიშის დაგზავნის ზოგადი პრინციპი ასეთია: ანგარიში კონკრეტულ ადამიანებს უნდა გაეგზავნოს და არა ორგანიზაციებს ან რედაქციებს. ჩვენ დაინტერესებული არა ვართ, რომ ანგარიში სამდივნოში დაიკარგოს და საერთოდ ვერ მიაღწიოს იმ პირებამდე, ვინც შეიძლება მისით დაინტერესდეს.

იმის მიუხედავად, თუ ანგარიშის დაგზავნის რომელ ფორმას ვირჩევთ ჩვენი კამპანიის გეგმის შესაბამისად, ყოველთვის აქვს აზრი ანგარიშის თითო ეკზემპლარის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში, უმნიშვნელოვანესი ეროვნული და უცხოური უნივერსიტეტების, სხვა უმაღლესი სასწავლებლების, პარლამენტისა და აშშ კონგრესის ბიბლიოთეკებში გაგზავნას. ყოველთვის აქვს აზრი ანგარიშის ამ პრობლემით დაინტერესებული საზღვარგარეთის ცნობილი არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვის, შემოქმედებითი ინტელიგენციისა და მსოფლიო სახელის მქონე იმ მეცნიერებისათვის გაგზავნას, რომლებიც, როგორც ჩვენთვის ცნობილია, ჩვენი ქვეყნით ან მონიტორინგის პრობლემატიკით არიან დაინტერესებულნი.

მნიშვნელობა აქვს, აგრეთვე რიგითობას, რომლითაც ჩვენი ანგარიში ადრესატებამდე მიაღწევს. პირველ ადგილზე უნდა იყოს ის სახელმწიფო დაწესებულება, რომელმაც კვლევების ჩატარებაზე თანხმობა განაცხადა. შემდეგ მოდის ის სახელმწიფო ორგანოები, რომელთათვისაც გვინდა ჩვენი ანგარიშის გაცნობა. უხერხული გამოვა, თუ პრემიერ-მინისტრი გაზეთებიდან გაიგებს, რომ ჩვენ მას წერილი გავუგზავნეთ ანგარიშთან ერთად. შემდეგი ადრესატი – თუმცა არსებობს აზრი, რომ სწორედ მათით უნდა დავიწყოთ ჩამონათვალი – იმ დაწესებულებების ხელმძღვანელობაა, რომელთა მუშაობაც მონიტორინგის

დროს გამოვიკვლიეთ. მხოლოდ ამის შემდეგ დგება ყველა სხვა მკითხველის ჯერი.