ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი

იურიდიული ფაკულტეტი

მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა::::

შედარებითიშედარებითიშედარებითიშედარებითი ანალიზიანალიზიანალიზიანალიზი დადადადა 2010 2010 2010 2010 წლისწლისწლისწლის საკონსტიტუციოსაკონსტიტუციოსაკონსტიტუციოსაკონსტიტუციო რეფორმარეფორმარეფორმარეფორმა საქართველოშისაქართველოშისაქართველოშისაქართველოში

გიორგი დავითური

თბილისი 2012

2

შინაარსიშინაარსიშინაარსიშინაარსი

შესავალიშესავალიშესავალიშესავალი ....................................................................................................................................... 3

1. 1. 1. 1. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის პოლიტიკურიპოლიტიკურიპოლიტიკურიპოლიტიკური პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კონცეფციაკონცეფციაკონცეფციაკონცეფცია დადადადა კლასიფიკაციაკლასიფიკაციაკლასიფიკაციაკლასიფიკაცია ........... 4

1.1 კონცეფცია ........................................................................................................................... 4

1.2 კლასიფიკაცია .................................................................................................................... 5

2. 2. 2. 2. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებები საპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტო

რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში ............................................................................................................................. 6

2.1 კაბინეტის ფორმირება და სოლიდარული პასუხისმგებლობა საპრეზიდენტო

რესპუბლიკაში ......................................................................................................................... 7

3. 3. 3. 3. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებები საპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტო

რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში ............................................................................................................................. 9

3.1 სახელმწიფოს მეთაური საპარლამენტო რესპუბლიკაში.......................................... 9

3.2 მთავრობის ფორმირება საპარლამენტო რესპუბლიკაში ........................................ 10

3.3 მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობა საპარლამენტო რესპუბლიკაში 11

4. 4. 4. 4. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებები ნახევრადნახევრადნახევრადნახევრად

საპრეზდენტოსაპრეზდენტოსაპრეზდენტოსაპრეზდენტო რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში ................................................................................................ 12

4.1 მთავრობის ფორმირება ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში ..................... 13

4.2 მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობა ნახევრად საპრეზიდენტო

რესპუბლიკაში ....................................................................................................................... 14

4.2.ა თანაცხოვრების მდგომარეობა ................................................................................... 15

5. 5. 5. 5. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : ანალიზიანალიზიანალიზიანალიზი საქართველოსსაქართველოსსაქართველოსსაქართველოს 2010 2010 2010 2010 წლისწლისწლისწლის

საკონსტიტუციოსაკონსტიტუციოსაკონსტიტუციოსაკონსტიტუციო რეფორმისრეფორმისრეფორმისრეფორმის ჭრილშიჭრილშიჭრილშიჭრილში .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 15151515

5.1 მთავრობის ფორმირების რეგლამენტაციის საკითხები .......................................... 16

5.2 უნდობლობის ვოტუმის რეგლამენტაციის საკითხები ........................................... 17

დასკვნადასკვნადასკვნადასკვნა ........................................................................................................................................ 19

ბიბლიოგრაფიაბიბლიოგრაფიაბიბლიოგრაფიაბიბლიოგრაფია .......................................................................................................................... 20

3

შესავალიშესავალიშესავალიშესავალი

კონსტიტუცია წარმოადგენს პოლიტიკურ-სამართლებრივ დოკუმენტს, რომელიც

გამოძახილია კონკრეტული სახელმწიფოს ისტორიული და არსებული პოლიტიკური

რეალობისა, თუ გემოვნებისა. ინდივიდუალიზმის მაღალი ხარისხის მიუხედავად,

თითოეულისთვის ნიშანდობლივია ხელისუფლების დანაწილების კონცეფცია, რაც,

თავის მხრივ, ნებისმიერი დემოკრატიული სახელმწიფოს ფუნდამენტური

ელემენტია, რომლის მიზანს წარმოადგენს, სახელისუფლებო ძალაუფლების

იერარქიულად დამოუკიდებელ სუბიექტებს შორის დეცენტრალიზაციით შექმნას და

შეინარჩუნოს ოქროს შუალედი ანარქიასა და ტირანიას შორის, ამასთან

უზრუნველყოს ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა

ყოფიერებისთვის სათანადო სამართლებრივი თუ პოლიტიკური ნიადაგის შექმნა.

კონსტიტუციონალიზმის დოქტრინამ ცხადყო ხელისუფლების დანაწილების

ტრადიციული მიდგომის დახვეწის აუცილებლობა, 1 კერძოდ, ჰორიზონტალური

ბალანსის მეშვეობით შესაძლებელი უნდა ყოფილიყო, სახელისუფლებო

სუბიექტიდან მომდინარე თვითნებობის საფრთხის თავიდან აცილება, ამასთან

სახელისუფლებო ერთიანობის უზრუნველსაყოფად აუცილებელი იყო

დამოუკედებლ შტოთა ურთიერთშეთანხმებული საქმიანობა. შედეგად

ურთიერთკონტროლისა და გაწონასწორების მექანიზმების შექმნა და მათი

კონსტიტუციური რეგლამენტაცია მივიღეთ. რომელთაგან, განსაკუთრებულ

ყურადღებას იმსახურებს მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ფორმები,

მათგან კი გამორჩეულია უნდობლობის ვოტუმი, რომელიც ნდობის ვოტუმის

საპირისპიროდ არსებობს და წარმოადგენს სამთავრობო პასუხისმგებლობის

მწვერვალს, ანიჭებს რა პარლამენტს შესაძლებლობას უფლებამოსილება შეუწყვიტოს

მთავრობის მოქმედ შემადგენლობას.

საქართველოში 2010 წლის 15 ოქტომბერს განხორციელებული საკონსტიტუციო

რეფორმა საფუძვლად დაედო ხელისუფლების დანაწილების განსხვავებული

ხედვის ჩამოყალიბებას. ძირეულად შეიცვალა მთავრობის კონსტიტუციური

სტატუსი და რეგულირება, განსაკუთრებით სახელმწიფოს მეთაურის

1შარლ ლუი მონტესკიეს (Charles-Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu) მიერ,

საყოველთაოდ ცნობილ ნაშრომში კანონთა გონი (The Spirit Of The Law) 1734 წ. ჩამოყალიბებული

ხელისუფლების დანაწილების თეორია განავითარა თომას ჯეფერსონმა უნთიერთკონტროლისა და

გაწონასწორების იდეით, ნაშრომში: Notes of the State of Virginia, 1784 წ. იხ. Encyclopedia of American

Government and Civics., checks and Balance, <http://www.iccsd.k12.ia.us/schools/west/faculty/neuzil

/we%20the%20people%20folder/readings/govreadings/checks%20and%20balances.pdf> [accessed:19/06/2012],

აგრეთვე. F. Manning., Separation of power as ordinary interpretation, <http://www.harvardlawreview.org

/media/pdf/vol124_manning.pdf> [accessed:19/06/2012] I. Modern Separation of Power Doctrine, 1950.

4

აღმასრულებელი ძალაუფლების მკვეთრი შემცირების ფონზე და სამთავრობო

პასუხისმგებლობის ორმაგი დონის ნაცვლად, მის ერთადერთ მაკონტროლებელ

ორგანოდ მოგვევლინა პარლამენტი. დამკვიდრდა კონსტიტუციური ინოვაცია,

უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის სახით, რომელიც დისკუსიის მთავარ

საგნად იქცა ჯერ კიდევ საკონსტიტუციო კომისიაში შემუშავებისას, 2 რეფორმის

შემდგომ კი გამოქვეყნებულ სტატიებსა თუ დასკვნებში.3

ნაშრომის ძირითად ნაწილში, მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობა

წარმოდგენილია, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების პოლიტიკური

კონტროლის ფორმა, შედარებით სამართლებრივი ანალიზის საფუძველზე კი

განხილულია მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობის საკითხები

სახელმწიფო მმართველობის სისტემიდან მომდინარე თავისებურებებათა ჭრილში,

განსაკუთრებით საპარლამენტო და ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკის

მაგალითზე. გავლებულია რამდენიმე პარალელი საქართველოს 2010 წლის

საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად რეგლამენტირებულ უნდობლობის

კონსტრუქციული ვოტუმის „არაორდინალურ ფორმულასთან“.

1111. . . . მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის პოლიტიკურიპოლიტიკურიპოლიტიკურიპოლიტიკური პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კონცეფციაკონცეფციაკონცეფციაკონცეფცია დადადადა კლასიფიკაციაკლასიფიკაციაკლასიფიკაციაკლასიფიკაცია

1.1 1.1 1.1 1.1 კონცეფციაკონცეფციაკონცეფციაკონცეფცია

მთავრობის, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების განმახორციელებელი

სუბიექტის პოლიტკური პასუხისმგებლობის საფუძველს მისი ანგარიშვალდებულება

წარმადგენს, რომელიც დიფერენცირებულია ლეგიტიმაციის საფუძვლისა და

ხარისხის, ანუ იმისდა მიხედვით, ვინ არის აღმასრულებელი ხელისუფლების

ფორმიერების წყარო. თუ საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში სახელისუფლებო შტოები

ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად იღებს მანდატს ხალხისგან, საპარლამენტო და

2 Summary of the Berlin Conference on the constitutional reform in Georgia, Berlin, 14-16 July 2010, Report

prepared by Dr. Wolfgang Babeck,

<http://www.parliament.ge/publicdebates/summary_ofthe_berlin_conference.pdf> [accessed:19/06/2012],

აგრეთვე, Venice Commission (European Commission For Democracy Through Law), Final opinion (No. CDL-

AD(2010)028) on the draft constitutional law on amendments and changes to the constitution of Georgia,

<http://www.venice.coe.int/docs/2010/CDL-AD(2010)028-e.asp> [accessed:19/06/2012]. 3 ირაკლი კობახიძე., კონსტიტუციური კანონის პროექტის მიმართ გამოთქმული კრიტიკული

შენიშვნები ანალიტიკური მიმოხლივა <http://www.osgf.ge/files/publications> [accessed:19/06/2012],

აგრეთვე, ვახტანგ ხმალაძე., ზურაბ ჯიბღაშვილი., საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილებებისა და

დამატებების შეტანის თაობაზე კონსტიტუციური კანონის პროექტის (2010წ) კომენტარი

<http://www.parliament.ge/publicdebates/khmaladze.pdf>[accessed:19/06/2012].

5

ნახევრად საპრეზიდენტო მოდელში აღმასრულებელი ხელისუფლება

ამომრჩევლისაგან დისტანცირებულია პირდაპირი გზით არჩეული

წარმომადგენლობითი ორგანოს საშუალებით და ეს უკანასკენელი წარმოადგენს

კაბინეტის ლეგიტიმაციის ერთადერთ წყაროს, შესაბამსად ანგარიშვალდებულია

პარლამენტის წინაშე, რომლის საკონტროლო ქმედუნარიანობა განაპირობებს

მთავრობის პოლიტიკურ პასუხისმგებლობას, რაც წარმოადგენს კონსტიტუციის

მთავარ საყრდენს. მინისტრები ინდივიდუალურად და კოლექტიურად

დაკავშირებულნი არიან ხალხის წარმომადგენლებთან და მათ წინაშევე არიან

ანგარიშვალდებულნი.4

მიზანი კი, როგორც უკვე აღვნიშენთ, აღმასრულებელი ხელისუფლების

თვითნებობის თავიდან აცილებასა და საკანონდმებლო ორგანოსთან

ურთიერთშეთანხმებული საქმიანობის აუცილებლობაში მდგომერეობს, რისითვისაც

პოლიტიკური ბალანსისა თუ შეხედულებების ცვლილება პარლამენტში ადექვატურ

ასახვას უნდა ჰპოვებდეს მინისტრთა კაბინეტის შემადგენლობაზე.

1.2 1.2 1.2 1.2 კლასიფიკაციაკლასიფიკაციაკლასიფიკაციაკლასიფიკაცია

განსხვავებით სამართლებრივი პასუხისმგებლობისგან, პოლიტიკური

პასუხისმგებლობა სამართლებრივი დასაბუთების აუცილებლობას მოკლებულია და

მისი გამოყენების საფუძველი ნებისმიერი პოლიტიკურად მოტივირებული, თუნდაც

ირაციონალური გადაწყვეტილება შეიძლება გახდეს.

თანამედროვე მსოფლიო კონსტიტუციურ მეცნიერებაში სამთავრობო

პასუხისმგებლობის სახეები კლასიფიცირდება ინდვიდუალური და სოლიდარული

(კოლეგიური), პასუხისმგებლობის ფორმებად. ეს უკანასკნელი წარმოადგენს

საკანონმდებლო ორგანოს საკონტროლო უფლებამოსილების უმაღლეს

გამოხატულებას, რომელიც უნდობლობის საკითხის კენჭისყრით მთავრობის

უფლებამოსილების შეწყვეტას გულისხმობს. აღნიშნული შინაარსის პროცედურული

რეგლამენტაციის თვალსაზრისით გამოიყოფა, უნდობლობის ორდინალური და

კონსტრუქციული ვოტუმი.

უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი, როგორც კონსტიტუციური ინოვაცია

დაამკვიდრა გერმნიის დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ, 1949 წელს, იმ სამათავრობო

არასტაბილურობის აღმოსაფხვრელად, რომელიც იმხანად სუფევდა სახელმწიფოში.

განმასხვავბელს ორდინალური ვოტუმისგან, რაც იმადროულად მისი უმთავრესი

4 David E. Smith., Clarifying the doctrine of ministerial responsibility as it applies the government and

parliament of Canada, Restoring Accountability – Research Studies: Volume 1 – Parliament, Ministers and

Deputy ministers, 102,

<http://publications.gc.ca/collections/Collection/GomeryII/ResearchStudies1/CISPAA_Vol1_4.pdf> [accessed:

19/06/2012].

6

ღირსებაა, წარმოადგენს უმთავრობო პერიოდის თავიდან აცილების შესაძლებლობა,

კერძოდ, პროცედურა გულისხმობს მთავრობის მოქმედი მეთაურისთვის

უნდობლობის გამოცხადებას მისი შემცვლელის არჩევის გზით. შედეგად კაბინეტის

ცვლილებიდან გამომდინარე არასტაბილურობა ნაკლებად მტკივნეულია

ქვეყნისათვის. 5 უნდობლობის ორდინალური ვოტუმი კი ყოველთვის შეიცავს,

არცთუ მცირე დროით, სახელმწიფოს აღმასრულებელი ხელისუფლების გარეშე

დატოვების საფრთხეს, ვინაიდან გამიჯნულია უნდობლობისა და კაბინეტის ახალი

შემადგენლობისთვის ნდობის რეზოლუციების მიღების პროცედურა.

2. 2. 2. 2. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებები საპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტო

რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

საპრეზიდენტო რესპუბლიკა თავისი კლასიკური გაგებით ამერიკის შეერთებულ

შტატებთან, როგორც პრეზიდეციალიზმის სამშობლოსთან ასოცირდება,

მმართველობის ამ სისტემაში ყველაზე უკეთაა გამოხატული ხელისუფლების

დანაწილების კონცეფცია, ვინაიდან ზღვარი სახელისუფლებო სუბიექტების

ძალაუფლებას შორის მკაფიოდაა გამოხატული, რაც ხელისუფლების ხისტი

გამიჯვნის წყალობით მიიღწევა და რის გამოც ხშირად ხელისუფლების დანაწილების

თეორიასთანაა გაიგივებული.6

აშშ-ს კონსტიტუციის მე-2 მუხლის პირველი ნაწილი 7 აღმასრულებელი

ძალუფებით აღჭურავს სახელმწიფოს მეთაურს, რაც განსაკუთრებით იმ ფონზე,

როდესაც მთავრობას კონსტიტუციური სტატუსი არ გაჩნია, აყალიბებს

აღმასრულებელი ხელისუფლების განოყოფელობის პრინციპს. საპრეზიდენტო

რესპუბლიკაში პრეზიდენტი ერთდროულად წარმოადგენს სახელმწიფოსა და

აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურს და დისტანცირებულია, როგორც

საკანონმდებლო ისე სასამართლო ხელისუფლებისგან.8 თანამდებობაზე აირჩევა არა

წარმომადგენლობითი ორგანოს მიერ, არამედ პლებისციტური არჩევნების გზით და

5 დღეისთვის უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი რეგლამენტირებულია 6 ქვეყანაში: გერმნია,

ესპანეთი, პოლონეთი, ლესოთო, ბელგია, უნგრეთი. სტატისტიკისთვის იხ.

<http://en.wikipedia.org/wiki/Constructive_vote_of_no_confidence> [accessed:19/06/2012]. 6 კონსტანტინე კანდელაკი., დავით ლოსაბერიძე., ზაზა რუხაძე., იური ტაბუცაძე., ვახტანგ ხმალაძე.,

ზურაბ ჯიბღაშვილი., კონსტიტუციური სისტემები და კონსტიტუციური პროცესი საქართველოში

(1995-2009 წწ) მისი განვითარების პერსპექტივა, თბილისი 2009, 17-18,

<http://www.osgf.ge/files/publications/2009/Final_Report_constitution.pdf> [accessed:19/06/2012]. 7 The constitution of united state, article 2, section 1, September 17, 1787. 8Mary-Len R. Macasaquit., Forming a government: parliamentary vs. presidential system, Philippine Institute

for Development Studies, Economic Issue of the Day, Vol. VI No. 2 (February 2006).

7

გააჩნია ლეგიტიმაციის მაღალი ხარისხი, რითაც განსხვავდება საპარლამენტო

რესპუბლიკისთვის დამახასიათებელი „სამოქალაქო პრეზიდენტისგან“, რომელიც,

როგორც წესი, წარმოადგენს ლეგისლატურის რჩეულს. საპრეზიდენტო სისტემის

პრეზიდენტი არის არამხოლოდ სახელმწიფოს, არამედ მთავრობის მეთაურიც, რაც

მას გამოარჩევს მმართველობის შერეული მოდელისგან, 9 გამომდინარე

განსხვავებულია აღმასრულებელი ხელისუფლების ფორმირების პროცესი (იხ. სქემა

#1).

საპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტო სისტემასისტემასისტემასისტემა საპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტო სისტემასისტემასისტემასისტემა

სქემასქემასქემასქემა ####1111 ამომრჩევლი, როგორც აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლების წყარო,

საპრეზიდენტო და საპარლამენტო სისტემაში. 10

2.1 2.1 2.1 2.1 კაბინეტისკაბინეტისკაბინეტისკაბინეტის ფორმირებაფორმირებაფორმირებაფორმირება დადადადა სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა საპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტო

რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში კაბინეტს კოლეგიური ორგანოს სტატუსი არ

გააჩნია, წარმოადგენს სახელმწიფო მეთაურის დამხმარეს აღმასრულებელი

ხელისუფლების განხორციელების პროცესში. მისი ფორმირება დანიშვნით ხასიათს

ატარებს, რაშიც პრეზიდენტის სუვერენული ნება გამადწყვეტია 11 არსებობობს

9 Cabinet Formation and Heads of the State, chapter 4, 76,

<http://www.pearsonhighered.com/assets/hip/us/hip_us_pearsonhighered/samplechapter/0205779727.pdf>. 10 იქვე. გვ 77. 11 აშშ-ს მაგალითზე კონსტიტუცია ითვლისწინებს სენატის თანხმობას მხოლოდ კაბინეტის წევრების

დანიშვნისას, თუმცა კანდიდატურის უარყოფა იშვიათად თუ ხდება, იხ. სქოლიო 5, აგრეთვე სქოლიო

12, გვ. 107. განსხვავებით ამერიკისგან არგენტინის პრეზიდენტი სრული დისკრეციული

საკანონმდებლო

ხელისუფლება

აღმასრულებელი

ხელისუფლება

ამომრჩეველი საკანონმდებლო

ხელისუფლება

აღმასრულებელი

ხელისუფლება

ამომრჩეველი

8

პრემიერ-მინისტრის თანამდებობა, მაგრამ თავისი ტრადიციული შინაარსისგან

დაცლილი ფორმით. მოიხსენიება, როგორც „ადმინისტრაციულ პრემიერი“.

აღნიშნული ტერმინი კი წარმოადგენს იმ პოლიტიკურ-სამართლებრივი სტატუსის

ნათელ გამოხატულებას, რითაც პრემიერ-მინისტრი საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში

სარგებლობს.

ვინაიდან სახელმწიფოს მეთაური ხელმძღვანელობს აღმასრულებელ

ხელისუფლებას, შესაბამისად, ურთიერთშეთანხმებული საქმიანობისა და

აღმასრულებელი განშტოების ჯეროვანი ფუნქციონირების მიზნიდან გამომდინარე,

უფრო მნიშვნელოვანია ნდობა არსებობდეს „მთავრობასა“ და პრეზიდენტს, ვიდრე

„მთავრობასა“ და პარლამენტს შორის. ნიშანდობლივია აღმასრულებელი

ხელისუფლების პოლიტიკური კონტროლის მექანიზმების სიმცირე და უცხოა

საპარლამენტო და ნახევრად საპრეზიდნეტო სისტემებისთვის დამხასიათებელი,

ნდობა-უნდობლობის პროცედურა. პრეზიდენტი, როგორც აღმასრულებელი

ხელისუფლების მეთაური უფლებამოსილია დაკავებული თანამდებობიდან

გადააყენოს, როგორც კაბინეტის ცალკეული წევრი, ისე კოლეგიური შემადგენლობა,

ყველა წევრის გათავისუფლების გზით. მოცემული მახაისათებელები

ერთობლიობაში წამოადგენს პოლიტიკური სისტემის საპრეზიდენტო რესპუბლიკად

კლასიფიკაციის მთავარ საფუძველს.12

ლეგიტიმაციის მაღალი ხარისხის მქონე ძლიერი სახელმწიფოს მეთაური,

ხელსუფლების ხისტი დანაწილება და აღმასრულებელი ხელისუფლების

განუყოფელობის პრინციპი 13 განაპირობებს „მთავრობის“ პოლიტიკური

პასუხისმგებლობის განსაკუთრებულ ხასიათს, რომელიც შემოსაზღვრულია

სიტყვით „პრეზიდენტი“ და რომლის ნებისმიერი გადაწყვეტილება კაბინეტის

პოლიტიკური კონტროლისა, თუ პასუხისმგებლობის სფეროში სამართლებრივი

ზედამხედველობის შესაძლებლობას მოკლებულია და შეფასებადია მხოლოდ

მიზანშეწონილობის კუთხით.

უფლებამოსილებით სარგებლობს მთავრობის წევრების შერჩევა დანიშვნისას, Susan Rose-Ackerman.,

Diane A. Desierto., Naralia Volsin., Huper-presidentialism: Separation of Powers without Checks and Balance

in Argentina and the Philippines, Berkeley Journal Of International Law {Vol. 29:1], 2011, 250. 12 Matthew S. Shugart., John M. Carey Presidents and Assamblies: Constitutional Designs and Electoral

Dynamics, Cambridge university press, 1992, 2. Defining regimes with elected presidents, 20. 13 იქვე. ე.წ One-person executive.

9

3. 3. 3. 3. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებები საპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტო

რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

საპარლამენტო სისტემა განიხილება, როგორც მმართველობის ყველაზე

დემოკრატიული ფორმა, ვინაიდან სახელმწიფოს ძირითად წარმმართველ ძალას

წარმოადგენს პარლამენტი, რომელიც უშუალოდ ხალხის მიერ არჩეული კოლეგიური

ორგანოა და მისი რაოდენობრივი მაჩვენებელი უზრუნველყოფს ამომრჩეველთა

პოლიტიკური შეხედულებების პროპორციულ ასახვას, თუმცა, როდესაც ვსაუბროთ

პარლამეტზე, როგორც წარმმართველ ძალაზე, რა თქმა უნდა, არ ვგულისხმობთ

ხელისუფელბის დანაწილების კონცეფციის დარღვევის ხარჯზე აღმასრულებელი

ხელისუფლების ფუნქციების მიტაცებას, წარმმართველი ხასიათი ძირითადად

მთავრობის ფორმირების საპარლამენტო გზასა და შემდგომი კონტროლის ფორმების

სიმრავლეში ვლინდება, რაც მკაფიოდაა გამოხატული სახელმწიფოს მეთაურის

ნეიტრალური არბიტრის სტატუსის ფონზე.

3.1 3.1 3.1 3.1 სახელმწიფოსსახელმწიფოსსახელმწიფოსსახელმწიფოს მეთაურიმეთაურიმეთაურიმეთაური საპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტო რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

საპარლამენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტს, არაპირდდაპირი არჩევიდან

გამომდინარე ლეგიტიმაციის დაბალი ხარისხის პარალელურად არ გააჩნია

საკანონმდებლო უფლებამოსილება, აღმასრულებელ ფუნქცები კი შეზღუდულია

კონტრასიგნაციის მექანიზმით,რომელიც აღმოცენდა მონარქის სუვერენობისა და

პარლამენტის უზენაესობის პრინციპის დაპირისპირების შედეგად14 და გულისხმობს

შემდეგს: სახელმწიფოს მეთაურის მიერ განხორციელებული ქმედება, რომელიც

სცილდება მისთვის წინასწარ დადგენილ უფლებამოსილებათა ჩარჩოს, იურიდიულ

შედეგებს წარმოშობს მხოლოდ პრემიერ-მინისტრის ან შესაბამისი მინისტრის

ხელმოწერის - კონტრასიგნაციის შემდეგ, შესაბამისად, მათვე ეკისრებათ ამგვარი

აქტიდან გამომდინარე პასუხისმგებლობაც. ყოველივე კი, ერთის მხრივ იცავს

აღმასრულებელ ხელისუფლებას პრეზიდენტის (მონარქის) თვითნებური

ჩარევისაგან, მეორეს მხრივ კი ხელს უწყობს მისი მორალურ-პოლიტიკური

ავტორიტეტის ჩამოყალიბებას.

საპარლამენტო სისტემაში გავლებულია მკვეთრი ზღვარი მთავრობის მეთაურსა

და სახელმწიფოს მეთაურს შორის,15 რომელსაც გააჩნია პოლიტიკურად ნეიტრალური

სტატუსი - თანამდებობაზე არჩევის შემთხვევაში წყვეტს პოლიტიკური პარტიის

წევრობას. მისი როლი განსაკუთრებით იზრდება სახელისუფლებო კრიზისების

14 გიორგი კვერენჩხილაძე., კონტრასიგნაციის ინსტიტუტი: ევროპული გამოცდილება და ქართული

პერსპექტივები, 1, <http://www.parliament.ge/publicdebates/article_5.pdf> [accessed:19/06/2012]. 15 Mary-Len R. Macasaquit., Forming a government: parliamentary vs. presidential system, Philippine Institute

for Development Studies, Economic Issue of the Day, Vol. VI No. 2 (February 2006).

10

დროს, როდესაც მთავრობა კარგავს საპარლამენტო უმრავლესობის მხარდაჭერას ან

მისი მუშაობა პარალიზდება პოლიტიკური დაჯგუფებების დაპირისპირების

შედეგად. ამ ვითარებაში ქვეყანაში რჩება ნდობით აღჭურვილი უმაღლესი

თანამდებობის პირი რომელსაც არ ეხება პროტესტის ტალღა, რაც აძლევს მას

შესაძლებლობას კონსტიტუციური გზით მოახდინოს კრიზისული მდგომარეობის

განმუხტვა.16 საპარლამენო სისტემის სახელმწიფოს მეთაურის უმთავრეს ფუნქციას

არა სახელმწიფოს მართვა, არამედ პოლიტიკური სტაბილურობის უზრუნვეყოფა

წარმოადგენს.

3.3.3.3.2 2 2 2 მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის ფორმირებაფორმირებაფორმირებაფორმირება საპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტო რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

საპარლამენტო სისტემაში საკანონმდებლო და აღმასრულებელ შტოს

ლეგიტიმაციის საფუძველს იდენტური ელექტორატი წარმოადგენს, 17 მთავრობა

ყალიბდება წარმომადგენლობითი ორგანოს მიერ მხარდაჭერილი პრემიერ-

მინისტრის მიერ. 18 საპარლამენტო არჩევნების შედეგად წარმომადგენლობით

ორგანოში აბსოლიტური, რიგ შემთხვევებში ფარდობითი უმრავლესობის მქონე

პოლიტიკური პარტიის ან კოლალიციური გაერთიანების ნების შესაბამისად

პრეზიდენტი წამოაყენებს პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურას, 19 რომელიც თავის

მხრივ შეარჩევს მინისტრთა კაბინეტის სხვა წევრებს და წარსდგება პარლამენტის

წინაშე ნდობის მისაღებად, თუმცაღა საპარლამენტო სისტემისთვის არ არის უცხო

ლეგისლატურის მონაწილების დაბალი ხარისხი მთავრობის სხვა წევრების

დანიშვნისას, მაგალითად, გერმანიის კონსტიტუციის 63-ე მუხლი ითვალისწინებს

ნდობის გამოცხადებს კანცლერისთვის, ხოლო 64-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის

მიხედვით ფედერალური მინისტრები ინიშნებიან და თავისუფლდებიან

თანამდებიბიდან ფედერალური პრეეზიდენტის მიერ კანცლერის წარდგინებით. 20

საკითხისადმი მსგავსი მიდგომით გამოირჩევა ესპანეთისა 21 და უნგრეთის 22

კონსტიტუცია. რაც რა თქმა უნდა არ ნიშნავს საპარლამენტო ნების აბსოლიტურ

16 იხ. სქოლიო 6, გვ. 13-16. 17 იხ. სქემა #1, გვ. 7. 18 Kozo Kato., Cabinet and presidency, Government and politics – Vol. I <http://www.eolss.net/Sample-

Chapters/C04/E6-32-02-03.pdf> [accessed:19/06/2012]. 19 Thomas O. Sargentich., The presidential and parliamentary models of national government, AM. U.J. INT’L L.

& POL’Y [Vol. 8:579], 580, <http://www.auilr.org/pdf/8/8-23-19.pdf> [accessed:19/06/2012]. 20 გერმანიის კონსტიტუცია, 1949 წ. 63-ე და 64-ე მუხლები (01/10/2010 წ. მდგომარეობით). 21 ესპანეთის კონსტიტუცია, 1978 წ. 99-ე და 100-ე მუხლები, (27/09/2011 წ. მდგომარეობით). 22 უნგრეთის კონსტიტუცია 2011 წ. მე-16 მუხლი მე-7 პუქტი (01/01/2012 წ. მდგომარეობით).

11

იგნოროს განსაკუთრებით მთავრობის წევრების ინდივიდუალური

პასუხისმგებლობისა და პარტიული დისციპლინის ფონზე.

სახელმწიფო მმართველობის საპარლამენტო მოდელისთვის დამახასიათებელია

წარმომადგენლობითი ორგანოს მონაწილეობის მაღალი ხარისხი აღმასრულებელი

ხელისუფლების ფორმირების პროცესში, მთავრობა წარმოადგენს საპარლამენტო

არჩევნების შედეგად მიღებული პოლიტიკური ბალანსის ნაყოფს და მჭიდროდ არის

დაკავშირებული საკანონმდებლო ორგანოსთან არამხოლოდ ფორმირების, არამედ

შემდგომი საქმიანობისა და არსებობის თვალსაზრისით.

3.3 3.3 3.3 3.3 მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა საპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტოსაპარლამენტო რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

სახელმწიფოს მეთაურის ნეიტრალური არბიტრის სტატუსიდან გამომდინარე

უუფლებოა აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე პოლიტიკური კონტროლის

განხორციელების თვალსაზრისთ. 23 ამ ფონზე მთავრობის ერთადერთ

მაკონტროლებელ ორგანოდ გვევლინება პარლამენტი, რომელიც წარმოადგენს

სუვერენს კაბინეტის ფორმირებისა და პასუხისმგებლობის საკითხებში 24 და

ზედამხედველობს მთავრობის საქმიანობას რათა, ერთის მხრივ, თავიდან იქნეს

აცილებული პარტიული დისციპლინის არარსებობის ან უგულებელყოფიდან

მომდინარე აღმასრულებელი ხელისუფლების თვითნებობის საფრთხე, მეორეს მხრივ

კი ლეგისლატურაში პოლიტიკური ბალანსის ცვლილებამ ადექვატური ასახვა

ჰპოვოს მთავრობის შემადგენლობაზე, რაც საციცოხლოდ მნიშვნელოვანია

საპარლამენტო სისტემის მქონე ნებისმიერი სახელმწიფოს პოლიტიკური,

ეკონომიკური თუ საციალური სტაბილურობისთვის.

ყოველივე მიიღწევა უნდობლობის ვოტუმის საშუალებით, რომელიც ნდობის

ვოტუმის საპირისპიროდ არსებობს და ორდინალური ან კონსტრუქციული

კენჭისყრის სახით რეგლამენტირებულია საპარლამენტო სისტემის მქონე

სახელმწიფოთა კონსტიტუციებში და გულისხმობს მთავრობის მოქმედი

შემადგენლობისთვის უფლებამოსილების შეწყვეტას. უნდობლობა ცხადდება

მთავრობსთან, როგორც, კოლოგიურ ორგანოსთან მიმართებით, თუმცა გარკვეული

თავისებურება ახასიათებს უნდობლობის კონსტრუქციულ ვოტუმს, რომელიც

დასრულებულად ითვლება პრემიერ-მინისტრის არჩევისთანავე.25

23 Aurel Croissant., Wolfgang Merkel., Political party formation in presidential and parliamentary system, 5,

<http://library.fes.de/pdf-files/bueros/philippinen/50072.pdf> [accessed:19/06/2012]. 24 იქვე გვ. 5. 25 გერმანიის კონსტიტუციის 67-ე მუხლის 1-ლი პუქტი., ესპანეთის კონსტიტუციის 113-ე მუხლი,

პოლონეთის კონსტიტუციის 158-ე მუხლი, სლოვენიის კონსტიტუციის 116-ე მუხლი, უნგრეთის

კონსტიტუციის 21-ე მუხლი.

12

აღნიშნული წარმოადგენს საკანონმდებლო ორგანოს საკონტროლო

ქმედუნარიანობის უმაღლეს გამოხატულებას და მთავრობა იძულებულია თავისი

პოლიტიკური კურსი მოაქციოს საპარლამენტო ნების ჩარჩოში, წინააღმდეგ

შემთხვევაში დაკარგავს პარლამენტის მხარდამჭერ უმრავლესობას, რომელზეც მისი

ეფექტური საქმიანობა და ზოგადად არსებობაა დამოკიდებული. განსაკუთრებული

მნიშვნელობა ენიჭება ნდობა უნდობლობის მექანიზმის სათანადო ფორმის შერჩევას,

რათა ერთის მხრივ არამყარმა პარტიულმა სისტემამ არ მიგვიყვანოს ქრონიკული

სამთავრობო კრიზისებამდე, მეორეს მხრივ, კი პარტიულმა დისციპლინამ და ერთ

საპარლამენტო ვადაში დომინანტი პარტიის არსებობამ არ გამოიწვიოს პარლამენტის

საკონტროლო ქმედუუნარობა.26

4. 4. 4. 4. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : კანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებებიკანონზომიერებები ნახევრადნახევრადნახევრადნახევრად

საპრეზდენტოსაპრეზდენტოსაპრეზდენტოსაპრეზდენტო რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

საფრანგეთის 1958 წლის, მეხუთე რესპუბლიკის კონსტიტუციამ დაამკვიდრა

მმართველობის ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემა, რომელიც ხშრად განიხილება

მმართველობის საპარლამენტო და საპრეზიდენტო ფორმების ოპტიმალური ნარევი,

ჰიბრიდი, რომელიც არ წარმოადგენს, არც საპარლამენტო და არც საპრეზიდენტო

სისტემას. 27 „ნახევრად საპრეზიდენტო“ რესპუბლკა, როგორც საფრანგეთის ახალი

პოლიტიკური სისტემის მაკვალიფიცირბელი ტერმინი აკადემიურ კონტექსტში

პირველმა შეიმუშავა ფრანგმა მეცნიერმა დიუვერჟემ 1970 წელს,28 რომელიც არ არის

ერთმნიშვნელოვნად აღიარებული და მკვლევარები გვთავაზობენ, განსხვავებულ

მიდგომებსა და შეხედულებებს.29

საფრანგეთისეულმა მოდელმა სწრაფად მოიპოვა პოპულარობა დემოკრატიის

მესამე ტალღის პირობებში, განსაკუთრებით, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ და

განიცადა გარკვეული მოდიფიკაცია, რაც „ძლიერი“ სახელმწიფოს მეთაურის

26 კონსტანტინე კანდელაკი., დავით ლოსაბერიძე., ზაზა რუხაძე., იური ტაბუცაძე., ვახტანგ ხმალაძე.,

ზურაბ ჯიბღაშვილი., კონსტიტუციური სისტემები და კონსტიტუციური პროცესი საქართველოში

(1995-2009 წწ) მისი განვითარების პერსპექტივა, თბილისი 2009, 15. 27 Matthew S. Shugart., Semi-Presidential system: Dual Executive and mixed Authority Patterns,

<http://www.palgrave-journals.com/fp/journal/v3/n3/full/8200087a.html>, [accessed:20/06/2012]. 28 Robert Elgie., The politics of semi-presidentialism, 3,

<http://fds.oup.com/www.oup.com/pdf/13/9780198293866.pdf> [accessed:19/06/2012]. 29 მაგალითისთვის: შუგარტი და კერი მმართველობის ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემას განიხილავს

როგორც „პრემიერ-პრეზიდენციალიზმი“, Matthew S. Shugart., John M. Carey Presidents and Assamblies:

Constitutional Designs and Electoral Dynamics, Cambridge university press, 1992, 2. Defining regimes with

elected presidents, other regime types. 24.

13

ინსტიტუტისა და „სუსტი“ პარლამენტის დაფუძნებაში გამოიხატა, ხოლო ამგვარი

„სიძლიერისა“ თუ „სისუსტის“ შესაბამსიად სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოიყოფა

ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემის რამდენიმე ქვეტიპი.30

მმართველობის ამ მოდელში პირდაპირი წესით არჩეული ძლიერი პრეზიდენტის

პარალელურად არსებობს მთავრობა, რომლის მეთაურია პრემიერ-მინისტრი, თუმცა

განსხვავებით საპრეზიდენტო რესპუბლიკისგან მთავრობა არ წარმოადგენს

პრეზიდენტის „სათათბირო ორგანოს“ და არც მისი მეთაურია ადმინისტრაციული

პრემიერი. ნიშანდობლივია, აღმასრულებელი ხელისუფლების ბივალენტურობა, რაც

გამოიხატება არამარტო სახელმწიფოსა და მთავრობის მეთაურს შორის

აღმასრულებელი ხელისუფლების განაწილებაში, არამედ კონსტიტუციის

ტრანსფორმირების შესაძლებლობაში, არსებული პოლიტკური მდგომარეობის

შესაბამისად განსაზღვროს აღმასრულებელი ხელისუფლების ფაქტობრივი მეთაური.

4.1 4.1 4.1 4.1 მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის ფორმირებაფორმირებაფორმირებაფორმირება ნახევრადნახევრადნახევრადნახევრად საპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტო რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში მთავრობის კონკრეტული

შემადგენლობა ნებისმიერ შემთხვევაში შეესაბამება საკანონმდებლო ორგანოს

ურავლესობის ნებას, საპარლამენტო რესპუბლიკისგან იმ განსხვავებით, რომ

პრეზიდენტი აქტიურად არის ჩაბმული მთავრობის ფორმირებაში. ჩართულობის

ფორმა და ხარსიხი ინდივიდუალურია კონკრეტული სახელმწიფოსთვის,

მაგალითად, საფრანგეთში რესპუბლიკის პრეზიდენტი ნიშნავს პრემიერ მინისტრს

და მისი წარდგინებით მთავრობის სხვა წევრებს საკანონმდებლო ორგანოს

მონაწილეობის გარეშე, 31 ხოლო რუსეთსა და სომხეთში კი აუცილებელია

წარმომადგენლობითი ორგანოს თანხმობა.32

თუმცა, ნებისმიერ შემთხვევაში, როდესაც სახელმწიფოს მეთაური სარგებლობს

წარმომადგენლობითი ორგანოს უმრავლესობის მხარდაჭერით, ჩამოყალიბებული

კაბინეტი წარმოადგენს საპრეზიდენტო და საპარლამენტო ნების ჰორიზონტალური

შერწყმის შედეგს. პრეზიდენტი, პოლიტიკური ბალანსის გათვალისწინებით, არჩევს

და ნიშნავს პრემირ-მინისტრს და მისი წარდგინებით მთავრობის სხვა წევრებს,

ხოლო პარლამენტი ნდობის ვოტუმის სახით გამოთქვამს მთავრობის ამ კონკრეტულ

შემადგენლობასთან თანამშრომლობის თანხმობას.

30 მალხაზ ნაკაშიძე., მმართველობის ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემის ცნება და კლასიფიკაცია,

ჟურნალი: მართლმსაჯულება და კანონი #1(24)’10, გვ. 69-78. 31 საფრანგეთის კონსტიტუცია 1958 წ. მე-8 მუხლი (2010 წლის მდგომარეობით) 32 რუსეთის კონსტიტუცია 1993 წ. 111- მუხლი, (2008 წლის მდგომარეობით), სომხეთის კონსტიტუცია

1995 წ. 55- მუხლი მე-4 პუქტი (2008 წლის მდგომარეობით)

14

4.2 4.2 4.2 4.2 მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა ნახევნახევნახევნახევრადრადრადრად საპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტოსაპრეზიდენტო

რესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაშირესპუბლიკაში

შესაძლებელია მმართველობის ჰიბრიდული მოდელის მქონე სახელმწიფოთა

კლასიფიკაცია სხადასხვა ქვეტიპებად, 33 რომლის საფუძველი ძირითადად

პრეზიდენტის უფლებამოსილების ხარისხობრივი მაჩვენებალია, რაც განსაზღვრავს

სახელმწიფოს მეთაურის მონაწილეობის დასაშვებ ზღვარს მთავრობის, როგორც

ფორმრიების ისე კონტროლის თვალსაზრისით.

ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკი პრეზიდენტის, მთავრობის ფორმირების

პროცესში აქტიური ჩართულობის ლოგიკურ გაგრძელებას წარმოადგენს მისი

მონაწილეობა მთავრობის პოლიტიკური კონტროლის საკითხებშიც, შესაბამისად

დამახასიათებელია მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ორმაგი დონე

პრეზიდენტსა და პარლამენტთან მიმართებით. მთავრობა სოლიდარულად

პასუხისმგებელია წარმომადგენლობითი ორგანოს წინაშე. ლეგისლატურა

აღჭურვილია უნდობლობის მექანიზმით და უფლებამოსილია მანდატი შეუწვიტოს

მთავრობის მოქმედ შემადგენლობას. თავის მხრივ პრეზიდენტს მართალია არ

გააჩნია მთავრობის მეთაურის სტატუსი, მაგრამ ის ახორციელებს ყოვედღიურ

ზედამხედველობას აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელების პროცესზე,

რომლის ხარსიხსაც ერთ შემთხვევაში განსაზღვრავს კონსტიტუცია, მაგალითად,

რუსეთის პრეზიდენტი უფლებამოსილია მიიღო გადაწყვეტილება მთავრობის

გადაყენების შესახებ 34 საფრანგეთის შემთხვევაში კი კონსტიტუცია პრეზიდენტის

საკონტროლო უფლებამოსილებების შესახებ დუმს.

ნახევარდ საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში, პრეზიდენტის დისკრეცია მთავრობის

პოლიტიკური პასუხისმგებლობის სფეროში გარკვეული თავისებურებებით

გამოირჩევა და მისი ფარგლები ყოველთვის არამხოლოდ კონსტიტუციურ წესრიგზე,

არამედ არსებულ პოლიტიკურ ვითარებაზეა დამოკიდებული, გამომდინარე

მმართველობის შერეულ მოდელში შეუძლებელია ვისაუბროთ პრეზიდენტის

საკონტროლო უფლებმოსილების ერთმნიშვნელოვან სტანდარტზე. მისი

გადაწყვეტილება მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის შესახებ არის

პოტენციური რისკი ლეგისლატურასთან დაპირისპირებისა, ამიტომ როდესაც

პრეზიდენტი სარგებლობს საპარლამენტო უმრავლესობის მხარდაჭერით,

სარგებლობს ფართო დისკრეციით სამთავრობო კონტროლის სფეროში, რომლის

ზღვარი პარტიულ დისციპლინაზე გადის, განსხვავებით თანაცხოვრების

ვითარებისგან.

33 იხ. სქოლიო 28, 29, 30 34 რუსეთის კონსტიტუცია 1993 წ, 83-ე მუხლი 1-ლი პუქტი გ. ქვეპუქტი (2008 წ. მდგომარეოებით).

15

4.2.ა თანაცხოვრების მდგომარეობა

ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში საპრეზიდენტო და საპარლამენტო

არჩევნების არაერთდროულობა და უფლებამოსილებათა განსხვავებული ვადები

შესაძლებლობას იძლევა საპარლამენტო უმრავლესობა და სახელმწიფოს მეთაური

წარმოადგენდეს განსხვავებულ პოლიტიკურ ძალებს. პრეზიდენტმა პატივისცემა

უნდა გამოიჩინოს ხალხის არჩევანის მიმართ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი

ხელისუფლების დაპირისპირების თავიდან აცილების მიზნით, 35 გამომდინარე მას

უწევს გარკვეულ დათმობაზე წასვლა. კომპრომისი, ერთის მხრივ, მთავრობის

ფორმირებაში ვლინდება, ვინაიდან ნაკლებად სავარაუდოა პარლამენტმა მხარი

დაუჭიროს სამთავრობო გუნდს რომელიც მისი უმრავლესობის რიგებიდან არ არის

ხელდასმული, ამიტომ პრეზიდენტის ორიენტირს პრემირ-მინისტრის

კანდიდატურის შერჩევისას წარმოადგენს საკანონმდებლო ორგანოს უმრავლესობის

ნება, მეორეს მხრივ, იმავეს თქმა შეგვიძლია მთავრობის პოლიტიკური კონტროლის

თვალსაზრისითაც, კერძოდ, კონფლიქტის თავიდან აცილების მიზნით, პრეზიდენტი

იძულებულია ითანამშრომლოს ოპოზიციურად განწყობილ მთავრობასთან, რაც მის

ძალაუფლებას ექსკლუზიურ უფლებამოსილებებსა და კონსტიტუციურ

ვალდებულებებამდე ამცირებს

პოლიტიკური თანაცხოვრების ისტორია საფრანგეთის 1986 წლის საპარლამენტო

არჩევნებიდან იწყება და მიტერანის სახელს უკავშირდება, რომელსაც სახელმწიფოში

პოლიტიკური სტაბილურობის შენარჩუნებისთვის მოუწია აღმასრულებელი

ხელისუფლების დათმობა, საგარეო საქმეებისა და თავდაცვის სფეროს გამოკლებით.36

5. 5. 5. 5. მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის სოლიდარულისოლიდარულისოლიდარულისოლიდარული პასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობაპასუხისმგებლობა: : : : ანალიზიანალიზიანალიზიანალიზი საქართველოსსაქართველოსსაქართველოსსაქართველოს 2010 2010 2010 2010 წლისწლისწლისწლის

საკონსტიტუციოსაკონსტიტუციოსაკონსტიტუციოსაკონსტიტუციო რეფორმისრეფორმისრეფორმისრეფორმის ჭრილშიჭრილშიჭრილშიჭრილში

2010 წლის 15 ოქტომბერს საქართველოში განხორციელდა ფართომასშტაბიანი

საკონსტიტუციო რეფორმა, რომლის მიზანს წარმოადგენდა “სახელისუფლებო

განშტოებათა ეფექტური სისტემისა და კონსტიტუციურ დებულებათა ახლებური

ხედვის“ საშუალებით სახელმწიფოს „მდგრადი და სტაბილური განვითარების...

სამოქალაქო საზოგადოებასა და სახელმწიფოს შორის ცივილური ურთიერთოებების

უზრუნველყოფისთვის შესაბამისი შინაარსის კონსტიტუციური კანონის პროექტის

35 Thomas Weishing Huang., The president refuses to cohabit: Semi-presidentialism in Taiwan, Pacific Rim Law

& Policy Journal Vol. 15 No.2, <http://digital.law.washington.edu/dspace-

law/bitstream/handle/1773.1/625/15PacRimLPolyJ375.pdf?sequence=1> [accessed: 20/06/2012]. 36 იქვე გვ. 11.

16

მომზადება“. 37 ახლებურად ჩამოყალიბდა სახელისუფლებო ძალაუფლების

ბალანსირების სისტემა, რამაც თავისი გამოხატულება, ძირითადად სახელმწიფოს

მეთაურის უფლებამოსილებათა მკვეთრ შეკვეცაში ჰპოვა. ტენდენციის ლოგიკურ

გაგრძელებს წარმოადგენდა მთავრობის ფორმირებისა და კონტროლის საკითხებში

პრეზიდენტის გადამწყვეტი როლის მინიმალიზირება. ამ ფონზე აღმასრულებელი

ძალაუფლების ვერტიკალმა საპარლამენტო გზით ჩმოყალიბებული მთავრობის

მხარეს გადაინაცვლა, რაც მკვეთრად გამოხატული პრეზიდენციალიზმიდან

საპარლამენტო სისტემისკენ გადადგმულ ნაბიჯად უნდა მივიჩნიოთ.38

5.1 5.1 5.1 5.1 მთავრობისმთავრობისმთავრობისმთავრობის ფორმირებისფორმირებისფორმირებისფორმირების რეგლამენტაციისრეგლამენტაციისრეგლამენტაციისრეგლამენტაციის საკითხებისაკითხებისაკითხებისაკითხები

საკონსტიტუციო ცვლილებების მიხედვით პრეზიდენტის დისკრეცია

აღმასრულებელი ხელისუფლების ფორმირების პროცესში ნულიფიცირებულია

წარმომადგენლობითი ორგანოს სუვერენული ნებით, საიდანაც გამომდინარეობს

სახელმწიფოს მეთაურის ვალდებულება წამოაყენოს საპარლამენტო არჩევნებში

საუკეთესო შედეგის მქონე საარჩევნო სუბიექტის მიერ მისთვის წარდგენილი

პრემირ-მინისტრის კანდიდატურა, ხოლო მთავრობის დარჩენილ წევრთა დანიშვნის

საკითხი პრეზიდენტის მონაწილეობის გარეშე წყდება.

ვენეცის კომისიამ წარმოდენილ დასკვნაში მთავრობის ფორმირების უმთავრეს

კრიტიკულ პუქტად მიიჩნია ვადები, 39 თუმცა რიგ შემთხვევაში გაკრიტიკებულია

კონსტიტუციის ჩანაწერი „საუკეთესო შედეგის მქონე საარჩევნო სუბიექტი“.

გამომდინარე არგუმენტაციიდან, რომ ციტირებული ტერმინი უყურადღებოდ

ტოვებს მთავრობის ფორმირებამდე, შესაძლო კოალიციური გაერთიანებისგან

შემდგარ უმრავლესობას, შესაბამისად ვერ უზრუნველყოფს საპარლამენტო

არჩევნების შემდგომ ლეგისლატურაში მიღებული პოლიტიკური ბალანსის რეალურ

ასახვას აღმასრულებელი ხელისუფლების ფორმირების პროცესზე.40

37 იხ. საქართველოს პრეზიდენტის #348 ბრძანებულება „სახელმწიფო საკონსტიტუციო დებულების

დამტკიცების შესახებ“, სსიპ „საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე“, 23/06/2009 წ, მე-2 მუხლი. 38 იხ. Venice Commission (European Commission For Democracy Through Law), Final opinion (No. CDL-

AD(2010)028) on the draft constitutional law on amendments and changes to the constitution of Georgia,

<http://www.venice.coe.int/docs/2010/CDL-AD(2010)028-e.asp> [accessed:19/06/2012], 52-ე, 59-ე, 63-ე, 82-ე,

110-ე პუქტები. 39იქვე. 69-ე პუქტი. 40 ირაკლი კობახიძე., კონსტიტუციური კანონის პროექტის მიმართ გამოთქმული კრიტიკული

შენიშვნების ანალიტიკური მიმოხლივა, 6 <http://www.osgf.ge/files/publications> [accessed:19/06/2012].

17

5.25.25.25.2 უნდობლობისუნდობლობისუნდობლობისუნდობლობის ვოტუმისვოტუმისვოტუმისვოტუმის რეგლამენტაციისრეგლამენტაციისრეგლამენტაციისრეგლამენტაციის საკითხებისაკითხებისაკითხებისაკითხები

საკონსტიტუციო რეფორმით, უნდობლობის ორდინალური ვოტუმის სანაცვლოდ

დამკვიდრდა უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი, რომლის პროცედურული

რეგლამენტაცია გახდა მსჯელობისა და აზრთა სხვადასხვაობის მთავარი ობიექტი,

როგორც საკონსტიტუციო კომისიაში, ისე რეფორმის შემდგომ გამოქვეყნებულ

სტატიებსა თუ დასკვნებში. ბერლინის კონფერენციაზე საკითხი განხილულ იქნა

პროცედურული ეტაპების, ვადებისა და ქვორუმის მიზანშეწონილობის

თვალსაზრისით.41

საქართველოს კონსტიტუციის 81-ე მუხლი ითვალისწინებს უნდობლობის

კონსტრუქციული ვოტუმის რეალიზების შემდეგ ეტაპებს: პარლამენტში

უნდობლობის პროცედურის საკითხის აღძვრის კენჭისყრაზე დაყენების მოთხოვნის

უფლება აქვს სიითი შემადგენლობის 2/5, საკითხი აღძრულად ჩაითვლება, თუ

მოთხოვნას მხარს დაუჭერს სიითი შემადგენლობის უმრავლესობა არაუადრეს 20 და

არაუგვიანეს 25 დღის შუალედში გამართულ კენჭისყრაზე. იმავე ვადის დაცვით

ხდება პარლამენტის არანაკლებ 2/5 ის მიერ წამოყენებული კანდიდატურის

კენჭისყრა, მსგვასად ესპანეთისა, 42 დასაშვებია ალტერნატიული კანდიდატის

წამოყენება, რომელიც ითვლება არჩეულად სიითი შემადგენლობის უმრავლესობის

მხარდაჭერის შემთხვევაში და წარედგინება პრეზიდენტს, ეს უკანაკნელი კი 5 დღის

ვადაში წამოაყენებს კანდიდატურას ან უარს ამბობს მის წამოყენებაზე, უარის

დასაძლევად საკმარისია არაუადრეს 15 და არაუგვიანეს 20 დღის შუალედით

ჩატარებულ კენჭისყრაზე პარლამენტის 3/5 უმრავლესობა რის შემდეგაც

პრეზიდენტი ვლადებულია 3 დღიანი ვადის დაცვით წამოაყენოს პრემიერის

კანდიდატურა, რომელიც 7 დღის ვადაში შეარჩევს მინისტრათა კაბინეტის სხვა

წევრებს და წარსდგება პარლამენტში ნდობის მისაღებად, რომლის სიითი

უმრავლესობის მხარდაჭერის შემთხვევაში უნდობლობის ვოტუმი მიღებული და

პროცედურა დასრულებულია. ყოველივე კი ხელოვნურად შექმნილი ბარიერების

შთაბეჭდილებას ტოვებს იმ ფონზე, როდესაც დამკვიდრებული პრაქტიკის

მიხედვით უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი რეალიზდება 3 ეტაპად:

უნდობლობის საკითხის კენჭისყრის მოთხოვნით სათანადო უმრავლესობის

41 Summary of the Berlin Conference on the constitutional reform in Georgia, Berlin, 14-16 July 2010, Report

prepared by Dr. Wolfgang Babeck, <http://www.parliament.ge/publicdebates/summary_of-

the_berlin_conference.pdf> [accessed:19/06/2012], section: 13.1. 42 იხ. ესპანეთის კონსტიტუცია, 1978 წ. 113-ე მუხლის მე-3 პუქტი (27/09/2011 წ. მდგომარეობით).

18

მიმართვა, 43 რომელიც შეიცავს პრემიერ მინისტრის კანდიდატის ვინაობას.

საპარლამენტო კენჭისყრა, რომლის ვადა არ აღემატება მიმართვიდან 7 დღეს. 44

პრეზიდენტის მიერ არჩეული კანდიდატურის დანიშვნა ყოველგვარი ალტერნატივის

გარეშე. უნდობლობის პროცედურა დამთავრებულია დანიშვნისთანავე და არა

არჩეული პრემიერ-მინისტრის მიერ მთავრობის ფორმირების შემდეგ. საგულისხმოა

პოლონეთის მაგალითი, სადაც აღმასრულბელი ხელისუფლების ორდინალური

ფორმირებისას სეიმი ნდობას უცხადებს მთავრობის მთელ შემადგენლობას, ხოლო

უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის შემდეგ მთავრობის დანარჩენი წევრები

ინიშნებიან პრეზიდენტის მიერ პრემიერ-მინისტრის წარდგინებით.45

განსაკუთრებული კრიტიკა წილად ხვდა პრეზიდენტის შესაძლებლობას, უარი

განაცხადოს პარლამენტის მიერ არჩეული პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურის

წამოყენებაზე. „ეს აძლევს ძალიან დიდ ძალაუფლებას პრეზიდენტს და აკნინებს, არა

მხოლოდ პარლამენტის ძალაუფლებას, არამედ პრემიერ-მინისტრის პოლიტიკურ

პასუხისმგებლობასაც, რაც უნდა იყოს ახალი სისტემის ქვაკუთხედი“. 46 თუმცა

შეფასებაუნარიანობას ვერ იქნება მოკლებული ის ფაქტი, რომ საკონსტიტუციო

რეფორმის შედეგად მიღებული სახელმწიფო მმართველობის მოდელი არ

წარმოადგენს კლასიკურს საპარლამენტო რესპუბლიკას. სახელმწიფოს მეთაური

არიჩევა პირდაპირი არჩევნების გზით და გამომდინარე ლეგიტიმაციის მაღალი

ხარისხი არის საფუძველი გარკვეული სახელისუფლებო ძალაუფლებისა,

პოლონეთში 47 ეს შეიძლება იყოს საკანონმდებლო ინიციატივა, პრეზიდენტი

უფლებამოსილია მოიწვიოს მინისტრთა საბჭო თავისი ხელმძღვანელობით, ასევე

გაფართოვებულია აქტების წრე, რომლებიც არ საჭიროებს კონტრასიგნაციას.

რუმინეთის სახელმწიფოს მეთაური უფლებამოსილია თავჯდომარეობდეს

მთავრობის სხდომას თუ რომელზეც განიხილება ეროვნული ინტერესების მქონე

საკითხები, ამასთან პრეზიდენტი გამოსცემს დეკრეტებს, რომლებიც კონსტიტუციით

43 რომელიც ესპანეთისა და პოლონეთის შემთხვევაში არის 1/10 (ესპანეთის კონსტიტუცია 1978წ. 113-ე

მუხლი. პოლონეთის კონსტიტუცია 1997წ. 158-ე მუხლი), უნგრეთი 1/5 (უნგრეთის კონსტიტუცია

2011წ. 21-ე მუხლი), სლოვენიაში საკმარისია 10 დეპუტატის სურვილი (სლოვენიის კონსტიტუცია

1991. 116-ე მუხლი ), ხოლო გერმანიაში ეს რაოდენობა კონსტიტუციურ დონეზე რეგლამენტირებული

არაა (გერმანიის კონსტიტუცია 1949 წ. 67-ე მუხლი). 44 გერმანია და სლოვენია 2 დღე, ესპანეთი 5 დღე, პოლონეთი 7 დღე, უნგრეთი არაუადრეს 3

არაუგვიანეს 8 დღისა. 45 პოლონეთის კონსტიტუცია, 1997 წ. 158-ე მუხლი პირველი პუქტი (29/05/2010 წ. მდგომარეობით). 46 იხ. სქოლიო 40, პუქტი 79. 47 პოლონეთის კონსტიტუციის 108-ე მუხლი 141-ე მუხლის 1-ლი პუქტი, 144-ე მუხლის მე-3 პუქტი.

19

პირდაპირ გათვალისწინებულ შემთხვევაში საჭიროებს კონტრასიგნაციას და არა

პირიქით.

კონსტიტუცია უნდა შეესაბამებოდეს კონკრეტული სახელმწიფოს სამოქალაქო

თუ პოლიტიკური განვითარების ხარისხს, ამასთან უნდა წარმოადგენდეს

სახელმწიფოს ყოველდღიური განვითარების მამოძრავებელ ძალას, შესაბამისად,

საკონსტიტუციო რეფორმის მიზნებისთვის აუციელებელი იყო გარკვეული

ნაბიჯების გადადგმა საპარლამენტო სისტემისკენ, მაგრამ მეორეს მხრივ არ იყო

მიზანშეწონილი სახელმწიფოებრივი სტაბილურობის აბსოლიტური

დამოკიდებულება, ქართული რეალობისთვის დამახასიათებელ არამყარ

პოლიტიკურ სისტემაზე (რაც მიიჩნევა საპარლამენტო სისტემის უმთავრეს

საფრთხედ).48 პრობლემიდან ამოსავალი კი სახელმწიფოს მეთაურის ინსტიტუტში

იქნა დანახული. საპირისპიროდ გასათვალისწინებელია პრობლემი მოგვარების

შესაძლებლობა წყაროსთანავე, პოლიტიკური პარტიების სტაბილურობის

სტანდარტის ამაღლებით,49 ამასთან სახელმწიფოს პარტიული სისტემის განვითარება

მჭიდროდ არის დაკავშირებული ლეგისლატურის ძალაუფლების ხარისხთან.50

დასკვნადასკვნადასკვნადასკვნა

ნაშრომის ძირითად ნაწილიში მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობა

განხილულ იქნა სახელმწიფო მმართველობის კლასიკურ ფორმებთან მიმართებით

და ხაზი გაესვა მის განსაკუთრებულ ადგილს ხელისუფლების ჰორიზონტალური

ბალანსის სიტემაში შემდეგი თავისებურებების გათვალისწინებით: კანონზომიერია

მთავრობის ფორმირების პროცესში ჩართული საელისუფლებო სუბიექტი

გარკვეული ხარისხით ყოველთვის მონაწილეობს მისი პოლიტიკური

პასუხისმგებლობის საკითხებშიც და პირიქით. ხოლო, რომელ სახელისუფლებო

სუბიექტს აქვს მთავრობის სოლიდარული კონტროლის შესაძლებლობა ხშირად

პირდაპირი მიგვითითებს სახელმწიფოს პოლიტიკურ რეჟიმზე. კერძოდ: კაბინეტის,

კონტროლის უფლება აქვს მხოლოდ პრეზიდენტს ან პარლამენტს - შესაბამისად

საპრეზიდენტო ან საპარლამენტო სისტემა. განსაკუთრებული თავისებურებით

48 Juan J. Linz., The Perelis of Presidentialism, Journal of democracy, 1/1 (Winter 1990) <http://xavier-

fim.net/teaching/cpd/readings/linz2.pdf> [accessed:19/06/2012]. 49 იხ. სქოლიო 43, პუქტი 13.7. 50 M. Steven Fish., Stronger Legislatures Stronger Democracies, Journal of Democracy, Volume 17, No. 1, Jan.

2006, <http://www.europarl.europa.eu/pdf/oppd/Page_8/Stronger_legislature%20_Stronger_democracies.pdf>,

[accessed:19/06/2012].

20

გამოირჩევა მმართველობის შერეული მოდელი, რომლისთვისაც დამახასიათებელია

მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობის ორმაგი დონე პრეზიდენტისა და

პარლამენტის წინაშე ხარისხობრივი დიფერენციაციით, „თნაცხოვრების“

მდგომარეობის, როგორც განსაკუთრებული პოლიტიკური ვითარებიდან მომდინარე

გამონაკლისის ჩათვლით. ყოველივეს გათვლასიწინებით შეფასებულ იქნა

საქართველოს 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმით რეგლამენტირებული,

უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის „არაოდინალური ფორმულა“, როგორც

სახელმწიფოს ისტორიული და არსებული პოლიტიკური გამოცდილებისა თუ

რეალობის შედეგი.

ბიბლიოგრაფიაბიბლიოგრაფიაბიბლიოგრაფიაბიბლიოგრაფია

გამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებული ნორმატიულინორმატიულინორმატიულინორმატიული მასალამასალამასალამასალა

• საქართველოს კონსტიტუცია 1995 წ. [2012 წლის მდგომარეობით];

• აშშ-ის კონსტიტუცია 1787 წ. [2009 წლის მდგომარეობით];

• რუსეთის კონსტიტუცია 1993 წ. [2008 წლის მდგომარეობით];

• ესპანეთის კონსტიტუცია 1978 წ. [2011 წლის მდგომარეობით];

• გერმანიის კონსტიტუცია 1949 წ. [2010 წლის მდგომარეობით];

• იტალიის კონსტიტუცია 1947 წ. [2007 წლის მდგომარეობით];

• სლოვენიის კონსტიტუცია 1991 წ. [2007 წლის მდგომარეობით];

• ავსტრიის კონსტიტუცია 1929 წ. [2006 წლის მდგომარეობით];

• პოლონეთის კონსტიტუცია 1997 წ. [2010 წლის მდგომარეობით];

• უნგრეთის კონსტიტუცია 2011 წ. [2012 წლის მდგომარეობით];

• საფრანგეთის კონსტიტუცია 1958 წ. [2010 წლის მდგომარეობით];

• სომხეთის კონსტიტუცია 1995 წ. [2008 წლის მდგომარეობით];

გამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებული სახელმძღვანელოებისახელმძღვანელოებისახელმძღვანელოებისახელმძღვანელოები

• F. Manning., Separation of power as ordinary interpretation, I. Modern Separation of Power

Doctrine <http://www.harvardlawreview.org/media/pdf/vol124_manning.pdf>

[accessed:19/06/2012].

• ოთარ მელქაძე., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი 2006 წ

21

• Matthew S. Shugart., John M. Carey Presidents and Assamblies: Constitutional Designs and

Electoral Dynamics, Cambridge university press, 1992.

გამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებული კვლევებიკვლევებიკვლევებიკვლევები სტატიებისტატიებისტატიებისტატიები დასკვნებიდასკვნებიდასკვნებიდასკვნები

• Summary of the Berlin Conference on the constitutional reform in Georgia, Berlin, 14-16 July

2010, Report prepared by Dr. Wolfgang Babeck,

<http://www.parliament.ge/publicdebates/summary_ofthe_berlin_conference.pdf>

[accessed:19/06/2012].

• Venice Commission (European Commission For Democracy Through Law), Final opinion (No.

CDL-AD(2010)028) on the draft constitutional law on amendments and changes to the

constitution of Georgia, <http://www.venice.coe.int/docs/2010/CDL-AD(2010)028-e.asp>

[accessed:19/06/2012].

• ირაკლი კობახიძე., კონსტიტუციური კანონის პროექტის მიმართ გამოთქმული

კრიტიკული შენიშვნები ანალიტიკური მიმოხლივა

<http://www.osgf.ge/files/publications> [accessed:19/06/2012].

• ვახტანგ ხმალაძე., ზურაბ ჯიბღაშვილი., საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილებებისა

და დამატებების შეტანის თაობაზე კონსტიტუციური კანონის პროექტის (2010წ)

კომენტარი <http://www.parliament.ge/publicdebates/khmaladze.pdf> [accessed:19/06/2012].

• David E. Smith., Clarifying the doctrine of ministerial responsibility as it applies the

government and parliament of Canada, Restoring Accountability – Research Studies: Volume 1

– Parliament, Ministers and Deputy ministers, 102,

<http://publications.gc.ca/collections/Collection/GomeryII/ResearchStudies1/CISPAA_Vol1_4.p

df>[accessed:19/06/2012].

• კონსტანტინე კანდელაკი., დავით ლოსაბერიძე., ზაზა რუხაძე., იური ტაბუცაძე.,

ვახტანგ ხმალაძე., ზურაბ ჯიბღაშვილი., კონსტიტუციური სისტემები და

კონსტიტუციური პროცესი საქართველოში (1995-2009 წწ) მისი განვითარების

პერსპექტივა, თბილისი 2009,

<http://www.osgf.ge/files/publications/2009/Final_Report_constitution.pdf> [accessed:

19/06/2012].

• Mary-Len R. Macasaquit., Forming a government: parliamentary vs. presidential system,

Philippine Institute for Development Studies, Economic Issue of the Day, Vol. VI No. 2

(February 2006).

• Susan Rose-Ackerman., Diane A. Desierto., Naralia Volsin., Huper-presidentialism: Separation

of Powers without Checks and Balance in Argentina and the Philippines, Berkeley Journal Of

International Law {Vol. 29:1], 2011.

22

• გიორგი კვერენჩხილაძე., კონტრასიგნაციის ინსტიტუტი: ევროპული გამოცდილება და

ქართული პერსპექტივები, <http://www.parliament.ge/publicdebates/article_5.pdf>

[accessed:19/06/2012].

• Kozo Kato., Cabinet and presidency, Government and politics – Vol. I

<http://www.eolss.net/Sample-Chapters/C04/E6-32-02-03.pdf> [accessed:19/06/2012].

• Thomas O. Sargentich., The presidential and parliamentary models of national government,

AM. U.J. INT’L L. & POL’Y [Vol. 8:579], <http://www.auilr.org/pdf/8/8-23-19.pdf>

[accessed:19/06/2012].

• Aurel Croissant., Wolfgang Merkel., Political party formation in presidential and parliamentary

system, <http://library.fes.de/pdf-files/bueros/philippinen/50072.pdf> [accessed:19/06/2012].

• ხუან ხოსე ლინცი., საპრეზიდენტო მმართველობის საფრთხეები, ჟურნალი

სოლიდარობა, #1(22), ორიგინალი იხ. Juan J. Linz., The Perelis of Presidentialism, Journal of

democracy, 1/1 (Winter 1990) <http://xavier-fim.net/teaching/cpd/readings/linz2.pdf>

[accessed:19/06/2012].

• M. Steven Fish., Stronger Legislatures Stronger Democracies, Journal of Democracy, Volume 17,

No. 1, Jan. 2006,

<http://www.europarl.europa.eu/pdf/oppd/Page_8/Stronger_legislature%20_Stronger_democrac

ies.pdf>, [accessed:19/06/2012].

• Matthew S. Shugart., Semi-Presidential system: Dual Executive and mixed Authority Patterns,

<http://www.palgrave-journals.com/fp/journal/v3/n3/full/8200087a.html>,

[accessed:20/06/2012].

• Robert Elgie., The politics of semi-presidentialism, ხელმისაწვდომია

<http://fds.oup.com/www.oup.com/pdf/13/9780198293866.pdf> [accessed:19/06/2012].

• მალხაზ ნაკაშიძე., მმართველობის ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემის ცნება და

კლასიფიკაცია, ჟურნალი: მართლმსაჯულება და კანონი #1(24)’10.

• Thomas Weishing Huang., The president refuses to cohabit: Semi-presidentialism in Taiwan,

Pacific Rim Law & Policy Journal Vol. 15 No.2, <http://digital.law.washington.edu/dspace-

law/bitstream/handle/1773.1/625/15PacRimLPolyJ375.pdf?sequence=1> [accessed: 20/06/2012].

გამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებულიგამოყენებული ინტერნეტინტერნეტინტერნეტინტერნეტ რესუსრებირესუსრებირესუსრებირესუსრები

• http://www.confinder.richmond.edu

• http://www.parliament.ge

• http://www.matsne.gov.ge

• http://www.library.tsu.ge/

• http://www.press.tsu.ge

23

• http://www.library.court.ge

• http://www.constcentre.gov.ge

• http://www.gyla.ge

• http://www.osgf.ge

• http://www.venice.coe.int