103

4. ÜNİTE

IŞIĞIN VE SESİN YAYILMASI

A. IŞIĞIN YAYILMASI 1. Işık Nasıl Yayılır? 2. Işık Madde ile Karşılaşıyor 3. Gölge Oluşturalım

B. SESİN YAYILMASI1. Ses Kaynakları Nelerdir? Ses Nasıl Oluşur?2. Ses Hangi Ortamlarda Yayılır?3. Farklı Cisimler, Farklı Sesler4. Ses Aynı, Ortam Farklı

104

Anahtar KavramlarIşık kaynağıIşık ışınıYarı Saydam

Güneş tutulmasıDoğrusalOpak

Ay tutulmasıSaydamGölge

Bu bölümü tamamladığınızda;

● Bir kaynaktan yayılan ışığın nasıl bir yol izlediğini,

● Maddeleri ışık geçirgenliklerine göre nasıl gruplandırabileceğinizi,

● Tam gölgenin nasıl oluştuğunu,

● Tam gölgeyi nelerin, nasıl etkilediğini öğreneceksiniz.

Odalarınızın kapısı neden tahta vb. malzemeden yapılır?

BÖLÜM A

IŞIĞIN YAYILMASI

105

1. Işık Nasıl Yayılır?

Günlük yaşamınızdan çevrenizde pek çok ışık kaynağı olduğunu biliyorsunuz.

Güneş, diğer yıldızlar, ateş böceği, şimşek ve yıldırım gibi kendiliğinden ışık üreten varlıklar doğal ışık kaynağı olarak adlandırılır.

Mum, meşale, fener, ampul gibi insanlar tarafından yapılan ve kullanıldığı zaman ışık veren kaynaklar ise yapay ışık kaynağı olarak adlandırılır.

Bütün ışık kaynakları doğal ya da yapay oluşlarına bakılmaksızın çevremizi aydınlatır, yay-dıkları ışık sayesinde varlıkları görebilmemizi sağlar. Peki bir ışık kaynağından yayılan ışığı her koşulda görebilir miyiz? Işık nasıl yayılır?

Aşağıdaki etkinlikle bu sorulara cevap arayınız.

Kullanılacak Malzemeler1,5 - 2 cm çapında 25 cm uzunluğunda plastik boru, mum

Etkinlik Basamakları● Mumu yakıp masanın üzerine yerleştiriniz.● Mumun karşısına geçerek plastik boru ile mum alevini görmeye çalışınız.● Plastik boruyu orta kısmından kıvırarak hafifçe yukarı doğru kaldırınız. Bu durumda

tekrar mum alevini görmeye çalışınız.● Gözlemlerinizi defterinize not ediniz.

Soru● Hangi durumda mum alevini gözlemleyebildiniz? Neden?

Işığı Görelim

106

Kullanılacak MalzemelerMum veya el feneri, karton kutu, maket bı-

çağı.

Etkinlik Basamakları● Karton kutunun üzerinde maket bıçağı ile

küçük delikler açınız.● Mum veya el fenerinin ışık vermesini sağla-

yarak masanın üzerine yerleştiriniz.● Karton kutuyu ışık kaynağının üzerine ka-

patınız.● Işık kaynağını gözlemleyiniz. Gözlemlerini-

zi defterinize not ediniz.

Soru● Karton kutuyu ışık kaynağının üzerine kapattıktan sonra ışık kaynağından yayılan

ışığı gözlemleyebildiniz mi?

Işık Nerede?

En büyük ışık kaynağı Güneş’ten yayılan ışık, ağaçların arasından sanki çizgiler çizerek yayılıyor. Işık hüzmesi olarak tanımlanan bu gö-rüntülerin ışığın doğrusal yolla yayıldığını kanıt-ladığını biliyor muydunuz?

Etkinliğinizde de boruyu düz tuttuğunuz za-man mumun alevini görebilmeniz, ortasından hafifçe kıvırıp baktığınızda ise görememeniz ışığın doğrusal yolla yayıldığını kanıtlar.

Işık her yönde yayılır mı? Bu soruya cevap verebilmek için aşağıdaki etkinliği yapalım.

Yandaki şekli incelediğinizde mumdan gelen ışığın çizgiler ile gösterilen her yönde yayıldı-ğını söyleyebilirsiniz. Etkinliğinizde de ışık kay-nağınızın üzerine kapattığınız kutuda açtığınız bütün deliklerden ışığın yayıldığını gözlemledi-niz.

Işık, etkinliğinizde olduğu gibi bir engelle karşılaşmadığı sürece her yönde ve doğrusal olarak yayılır.

Yandaki gibi bir ışık kaynağından yayılan ışığın izlediği yol ışık ışını adı verilen doğru par-çaları ile gösterilir. Işık ışınları aslında var olmayan çizgilerdir. Sadece ışığın izlediği yolu gös-termek amacıyla kullanılır.

107

Kullanılacak Malzemeler20 cm x 20 cm karton, cam levha, tahta levha, buzlu cam, yağlı kâğıt, mum

Etkinlik Basamakları● Mumu ışık vermesini sağlayarak masanın üzerine yerleştiriniz.● Mumun ışığının önüne sırasıyla karton, cam levha, tahta levha, buzlu cam ve yağlı

kâğıdı koyunuz.● Her bir malzemenin ışığı geçirip geçirmediğini inceleyerek gözlemlerinizi defterini-

ze not ediniz.

Soru● Mum ışığının önüne koyduğunuz hangi malzemeler ışığı geçirdi, hangileri geçirmedi?

Işık bir engelle karşılaşırsa ne olur? Bu soruya cevap verebilmek için aşağıdaki etkinliği yapınız.

2. Işık Madde ile Karşılaşıyor

Hangisinde Geçer?

Yukarıdaki resimlerde “Işığı Görelim” etkinliğinde yaptığınız işlemler için ışık ışınları göste-rilmiştir. 1. resimde ışık kaynağından çıkan ışık ışınlarının gözünüze ulaştığına, 2. resimde ise ulaşamadığına dikkat ediniz.

1 2

Evlerinizin pencereleri cam yerine tahta veya plas-tik olsaydı fotoğraftaki çocuk gibi dışarıyı seyredebilir miydiniz?

Bu soruya hiç tereddüt etmeden hayır cevabını ve-rebilirsiniz. Çünkü günlük yaşamınızdan bazı madde-lerin ışığı geçirdiğini bazılarının ise ışığı geçirmediğini biliyorsunuz.

108

Etkinliğinizde bu bilginizi bilimsel yöntemlerle doğrulamış oldunuz. Kullandığınız tahta levha, karton gibi ışığı geçirmeyen maddeler opak (saydam olmayan) maddeler olarak adlandırılır.

Cam levha, su gibi maddeler ise ışığı geçirir. Bu tür maddelere saydam maddeler adı ve-rilir.

Etkinliğinizde kullandığınız yağlı kâğıt, buzlu cam gibi maddeler ise ışığın bir kısmını geçirir. Bu tür maddelere ise yarı saydam maddeler adı verilir.

Saydam maddeler olan su ve camın derinliği ve kalınlığı arttıkça saydamlık özelliğini kaybettiğini biliyor musunuz?

Bunları Biliyor musunuz?

Saydam, yarı saydam ve opak maddeler günlük yaşamımızda oldukça yaygın kullanım alanına sahiptir. Işığın geçmesini istediğimiz yerlerde saydam maddelerden, geçmemesini is-tediğimiz yerlerde ise opak maddelerden yararlanırız.

Yukarıdaki fotoğraflarda ışığı geçiren ve geçirmeyen maddelerin kullanıldığı yerler veril-mektedir. Siz de bu maddelerin kullanım alanlarına örnek verebilir misiniz?

Yandaki fotoğrafta yer alan çocuğun sorduğu bilmecenin cevabını biliyor musunuz?

Işık doğrusal yolla yayılır-ken karşısına opak bir mad-deden yapılmış cisim çıktı-ğında cismin arka tarafında karanlık bir bölge oluşur. Bu karanlık bölge de gölge ola-rak adlandırılır.

3. Gölge Oluşturalım Ben giderim o gider. Arkamdan tin tin eder.

109

Aşağıdaki etkinliği yaparak tam gölgenin nasıl oluştuğunu ve gölgenin durumunun nelere bağlı olarak değiştiğini inceleyiniz.

Yandaki fotoğrafta yer alan görüntüler in-san elinden geçemeyen ışığın, duvarda oluş-turduğu gölgelerdir.

Karagöz ve Hacivat’ın iki boyutlu tasvirlerle bir perdede oynatılan gölge oyunu olduğunu biliyor musunuz?

Bunları Biliyor musunuz?

Kullanılacak MalzemelerPinpon topu, kare şeklinde kalın mukavva, el feneri.

Etkinlik BasamaklarıI. Aşama● Sınıfınızda karanlık bir ortam oluşturunuz.● El fenerinin ışık vermesini sağlayınız.● Bir arkadaşınız el fenerinin ışığının önüne önce pinpon topunu daha sonra kare şek-

lindeki kalın mukavvayı tutsun.● Duvarda oluşan görüntüyü gözlemleyiniz.● Gözlemlerinizi defterinize not ediniz.II. Aşama● I. Aşamada yaptığınız işlemleri bu kez mukavvanın yerini sabit tutup el fenerini

yaklaştırıp uzaklaştırarak tekrarlayınız.

Sorular● I. Aşamada duvarda gözlemlediğiniz görüntü, cisimlere benziyor mu?● II. Aşamada duvarda gözlemlediğiniz görüntüde nasıl bir değişim oldu?

Gölgelerle Oynayalım

Işığın bir engelle karşılaşmadığı sürece doğrusal olarak ve her yönde yayıldığını öğrenmiştiniz. Işığı geçir-meyen maddelerin de olduğunu biliyor-sunuz.

Hatırlayalım

110

Yukarıdaki resimlerde yer alan çocuğu her iki resimdeki gölgesinin de kendisine benzediğini fark ettiniz mi? Bütün cisimlerin gölgesi resimlerde görüldüğü gibi kendisine benzer. Siz de etkinliğinizin I. aşamasında pinpon topu ve mukavvanın gölgelerinin kendilerine benzediğini gözlemlemiş olmalısınız. Peki yukarıdaki resimlerde gölge boyunun farklı olmasını nedeni ne olabilir? Güneş’in her iki resimdeki konumuna dikkat ediniz. Bu farklılık gölge boyunu etkilemiş olabilir mi?

Etkinliğinizde de benzer bir durumu gerçekleştirdiğinizi hatırlayınız. Cismi el fenerine yak-laştırıp uzaklaştırdığınızda ve el fenerini cisme yaklaştırıp uzaklaştırdığınızda duvardaki göl-genin boyunun değiştiğini gözlemlemiştiniz. Yukarıdaki resimlerde de gölge boyunun farklı olmasının sebebi Güneş’in konumudur. Sabah saatlerinde güneş ışınları Dünya’ya eğik bir şekilde geldiği için gölge boyu uzundur. Öğle saatlerinde ise Güneş ışınları dik geldiği için en kısa gölge oluşur.

Güneş’in konumuna göre gölge boyunun değiştiğini fark eden in-sanların bundan yararlanarak güneş saati yaptığını biliyor musunuz?

Bilinen ilk güneş saati MÖ 1500 yılında Mısırlılar tarafından kul-lanılmıştır.

Bunları Biliyor musunuz?

Aşağıdaki şekilde etkinliğinizde kullandığınız pinpon topunun gölgesinin oluşumu gösteril-miştir. Şekli inceleyerek etkinliğinizin I. ve II. aşamasındaki gözlemlerinize ait çizimleri defteri-nize yapınız.

111

Yukarıdaki şekilde duvar üzerindeki koyu renkli bölge tam gölge olarak adlandırılır. Tam gölgenin boyu cismin ve ışık kaynağının yerine bağlı olarak değişir. Işık kaynağı cisme yakla-şırsa gölgenin boyu uzar. Işık kaynağı cisimden uzaklaşırsa gölgenin boyu kısalır. Cisim ışık kaynağına yaklaştıkça gölgenin boyu uzar, uzaklaştıkça gölgenin boyu kısalır. Gölge oluşumu, ışığın bir engelle karşılaşmadığı sürece doğrusal yolla yayıldığını kanıtlar.

Güneş’in en büyük ışık kaynağımız olduğunu bi-liyorsunuz. Peki Güneş’ten yayılan ışık ışınları Dün-ya ile karşılaştığında da gölge oluşur mu? Güneş ile Dünya arasına güneş ışınlarına engel olacak şekilde bir gök cismi girerse ne olur hiç düşündünüz mü?

Yandaki fotoğrafta Güneş tutulması yer almaktadır. Güneş tutulması sırasında Dünya’nın bir bölümü gün-düz vakti olmasına rağmen güneş ışınlarını alamaz ve gün ortasında gece olmuşçasına bir karanlık yaşanır. Bu doğa olayının nedeni Ay’ın Dünya ile Güneş’in ara-

sına girmesi ve güneş ışınlarının Dünya'ya ulaşmasını engellemesidir. Güneş tutulması sıra-sında Dünya’nın bir bölümünde Ay’ın gölgesi oluşur.

Aşağıdaki şekilde Güneş tutulması olayı şematik olarak gösterilmiştir.

Ay tutulmasında ise Dünya, Ay ile Güneş arasına girer. Ay, Dünya’nın gölge konisi içerisin-de kaldığından Dünya’da geceyi yaşayan bölgelerde Ay gözlenemez.

Aşağıdaki şekilde Ay tutulması olayı şematik olarak gösterilmiştir.

112

NELER ÖĞRENDİK?

A. Aşağıdaki kavram haritasında boş bırakılan yerleri verilen sözcük veya sözcük gruplarını kullanarak uygun şekilde tamamlayınız.

(Işık ışını, ışık, saydam, doğrusal opak)

ile gösterilir.

kanıtıdır.

olabilir.

oluşturmaz. oluşturur.

olabilir.olabilir.

karşılaşabilir.

Madde

yarı saydam

gölge

yayılır.

Her zaman Bazen Hiçbir

zaman

Bir kaynaktan yayılan ışığın nasıl bir yol izlediğini biliyorum.

Işığın izlediği yolu çizimle gösterebilirim.

Maddeleri ışık geçirmezliklerine göre gruplandırabilirim.

Tam gölgenin nasıl oluştuğunu biliyorum.

Tam gölgenin durumunu etkileyen faktörleri biliyorum.

Aşağıdaki tablo kendinizi değerlendirmeniz için düzenlenmiştir. Tabloyu inceleyiniz. “Her zaman”, “Bazen”, “Hiçbir zaman” seçeneklerinden kendiniz için uygun olanı işaretleyiniz. “Ba-zen” ve “Hiçbir zaman” seçeneklerini işaretlediğiniz durumlarda, ilgili konuları tekrar etmeniz gerektiğini sakın unutmayınız.

KENDİMİZİ DEĞERLENDİRELİM

113

Anahtar Kavramlar Ses kaynağı Katı Sıvı Gaz Boşluk

Bu bölümü tamamladığınızda;

● Sesin hangi ortamlarda yayıldığını gösteren etkinlikler yapacak,

● Farklı cisimlerle sesler üretip bu sesleri gözlemleyecek,

● Aynı sesin farklı ortamlarda nasıl duyulduğunu deneyerek keşfedeceksiniz.

Sizce duyabilir mi?

Bağırsam sesimi duya-bilir mi?

BÖLÜM B

SESİN YAYILMASI

114

Kullanılacak MalzemelerPlastik cetvel, plastik kap, su.

Etkinlik Basamakları● Cetveli masanın kenarına resimde olduğu

gibi yerleştiriniz.● Masanın kenarına bir elinizle sabitlediğiniz

plastik cetvelin boşta kalan ucunu hafifçe çekip bırakınız.

● Su dolu kabın yüzeyindeki değişimi gözlem-leyerek defterinize not ediniz.

Soru● Sizce su yüzeyinde meydana gelen hareketlenmenin nedeni nedir?

Çevrenizdeki pek çok varlık ses çıkartır. Ses çıkartan varlıkları ses kaynağı olarak tanım-layabiliriz. Yukarıdaki fotoğraflarda yer alan ses kaynaklarının neler olduğunu söyleyebilir mi-siniz?

Küçük bir kâğıt parçasını ağzınıza doğru tutup üflerseniz ses çıkardığını görürsünüz. Kâğıt parçası sizin nefesinizle bir ses kaynağına dönüşebilir. Çev-renizdeki birçok varlığın bu şekilde ses kaynağına dönüşmesini sağlayabilirsiniz. Bunlara ise yapay ses kaynakları denir.

Evinizdeki keman, org, gitar gibi müzik aletleri ya-pay ses kaynaklarıdır. Yukarıdaki fotoğraflarda yer alan kuş, stadyumda bağıran insanlar ise doğal ses kaynaklarıdır.

Aşağıdaki etkinliği yaparak sesin nasıl oluştuğunu ve yayıldığını inceleyiniz.

1. Ses Kaynakları Nelerdir? Ses Nasıl Oluşur?

Ses Oluşturalım

115

Konuşurken Su ve Barış’ın yaptığı gibi ha-fifçe gırtlığınıza dokunursanız boğazınızdaki titreşimleri hissedebilirsiniz.

Etkinliğinizde de masanın kenarında tu-tup hafifçe çekip bıraktığınız cetvel, havayı oluşturan tanecikleri titreştirerek sesi oluş-turur. Bu sesin ne şekilde yayıldığını ise su dolu kabın yüzeyinde oluşan hareketlenme-den anlayabiliriz.

Etkinliğinizde su dolu kabın yüzeyinde yandaki fotoğraftakine benzer bir hareket-lenmeyi gözlemiş olmalısınız. Yaptığınız bu etkinlikle sesin dalgalar hâlinde yayıldığını kanıtlamış oldunuz?

Kuşların, çalan kapının, trafikte kor-na çalan araçların sesini duyabilirsiniz. Bunun nedeni havanın sesi iletmesi-dir. Öyleyse gazlar sesi iletir diyebiliriz. Peki katı ve sıvılar da sesi iletir mi?

Bu sorulara cevap verebilmek için “Hangisi İletilir?” ve “Kulağım Suyun İçinde” etkinliklerini yapınız.

Çıkardığınız seslerin akciğerleriniz-den gelen havanın gırtlağınızdaki ses tel-lerini titreştirmesiyle oluştuğunu biliyor musunuz?

Bunları Biliyor musunuz?

2. Ses Hangi Ortamlarda Yayılır?

Soluduğunuz havanın bir gaz karışımı olduğunu biliyor musu-nuz?

Bunları Biliyor musunuz?

Okulunuzun bahçesinde tenefüste oyun oynarken çalan ders zilini duyabilirsiniz. Benzer şekilde size seslenen arkadaşınızın sesini de duyabilirsiniz. Hava sesi iletmiyor olsaydı bu sesleri duyabilir miydiniz?

116

Seslerin, hava ortamını oluşturan tanecikler tarafından kulağınıza kadar taşındığını biliyor-sunuz. Buna göre sesi işitebilmeniz için ses kaynağı ile kulağınız arasında maddesel bir orta-mın olması gerektiğini söyleyebiliriz.

Katı ve sıvı ortamlarda sesin iletilmesini sağlayacak maddesel ortamlar olduğu için bu or-tamlarda yayılan sesleri duyabilir.

“Hangisi İletir?” etkinliğinde arkadaşınızın plastik bardağa doğru çıkardığı sesi duyabilme-nizi sağlayan iki bardağı birbirine bağlayan iptir. “Kulağım Suyun İçinde” etkinliğinde ise arka-daşınızın su içerisinde taşlarla çıkardığı sesi huni yardımıyla duyabildiniz. Yaptığınız etkinlikler sesin katı ve sıvı ortamlarda iletildiğini gösterir.

Kullanılacak MalzemelerPlastik bardak, ip (2 - 3 metre), iğne

Etkinlik Basamakları● Plastik bardakların tabanlarına birer delik açınız.● İpi bu deliklerden geçirerek ipin uçlarına düğüm atınız.● Bir arkadaşınızla bardakların birer tanesini elinize alarak ipin uzunluğu kadar birbi-

rinizden uzaklaşınız.● Biriniz bardağın ağız kısmına doğru normal ses tonu ile konuşsun. Diğeriniz bardağı

kulağına dayayarak arkadaşını dinlesin.● Bardağı bir kez de kulağınızdan uzakta tutarak sesi dinleyiniz.

Soru● Bardak kulağınıza dayalı iken mi yoksa kulağınızdan uzakta olduğunda mı sesi daha

iyi duydunuz?

Hangisi İletir?

Kullanılacak MalzemelerPlastik küvet, plastik hortum, huni (2 adet), balon, makas, ip, top (2 adet)

Etkinlik Basamakları● Balonu keserek hunilerden birinin geniş olan ağzını balonla kapatınız.● Plastik hortumu hunilere takınız.● Plastik küveti su ile doldurarak balon takılı huniyi suyun içerisine batırınız.● Bir arkadaşınız küvetin içerisinde taş parçalarını birbirine vurarak ses çıkartsın.● Siz de diğer huniyi kulağınıza dayayarak çıkan sesi duymaya çalışınız.

Soru● Arkadaşınızın su içerisinde taşlarla çıkardığı sesi duyabildiniz mi?

Kulağım Suyun İçinde

117

Etkinliğinizde hava boşaltma tulumbası ile cam fanusun içerisindeki havayı boşalttığınızda havasız ortam yani boşluk yaratmış oldunuz. Ses ancak maddesel ortamlarda yayılabileceği için çalar saatin sesini duyamadınız.

Su, sesi iletmeseydi denizlerin derinliklerini ölçen, balık sürülerinin yerini tespit eden ve daha pek çok araştırmada kullanılan sonar cihazının çalışmayacağını biliyor musunuz?

Bunları Biliyor musunuz?

Sesin yayılabilmesi için maddesel bir ortama gereksinim olduğuna göre ses uzayda yayılabilir mi?

Güneş’teki patlamaların, gezegenlerin hareket-lerinin, çarpışan gök cisimlerinin sesini duyamayız. Bunun nedeni uzayın maddesel ortam olmaması-dır. Şimdi aşağıdaki etkinliği yaparak maddesel ol-mayan bir ortamda sesi inceleyiniz.

Herhangi bir müzik aleti çalabiliyor musunuz? Eğer müzikle ilgileniyorsanız aynı parçayı farklı müzik aletleri ile çaldığınızda seslerdeki farklılığı fark etmişsinizdir.

Şimdi sıradaki etkinliği yaparak farklı cisimler-le farklı sesler çıkarabileceğinizi gözlemleyiniz.

3. Farklı Cisimler, Farklı Sesler

Kullanılacak MalzemelerÇalar saat, hava boşaltma tulumbası, cam fanus.

Etkinlik Basamakları● Çalar saati 5 dk. sonra alarmı çalışacak şekilde ku-

rup hava boşaltma tulumbasının üzerine yerleştiriniz.● Üzerini cam fanus ile kapatınız.● Hava boşaltma tulumbası ile fanusun içindeki ha-

vayı boşaltınız.● Çalar saatin çalmasını bekleyip sesini duymaya ça-

lışınız.

Soru● Çalar saatin sesini duyabildiniz mi? Bunu nasıl açıklarsınız?

Kendi Boşluğumuzu Yaratalım

118

Kullanılacak MalzemelerPaket lastiği, metal kaşık (2 adet), tahta kaşık (2 adet)

Etkinlik Basamakları● Paket lastiğini başparmağınızla işaret parmağınız arasına takınız.● Paket lastiğini hafifçe çekip bırakınız. Çıkan sesi dinleyiniz.● Metal kaşıkları birbirine vurarak ses çıkartınız.● Tahta kaşıkları birbirine vurarak ses çıkartınız.● Metal ve tahta kaşıkları birbirine vurarak ses çıkartınız.

Soru● Etkinlikte kullandığınız malzemelerin farklı sesler çıkarttığını söyleyebilir misiniz?

4. Ses Aynı, Ortam Farklı

Bütün Sesler Farklı

Çevrenizde pek çok ses kaynağı olduğunu ve bunların birbirlerinden farklı sesler ürettiğini biliyorsunuz. Peki fotoğ-raftaki kuşun sesini suyun içinde duyma olanağınız olsaydı hava ortamında işittiğiniz sesle aynı sesi mi işitirdiniz?

Ses kaynağını değiştirmeden sesin yayıldığı ortamı de-ğiştirirseniz ne olur? Aşağıdaki etkinliği yaparak bu soruya cevap arayınız.

Kullanılacak MalzemelerMetal kaşık (2 adet), huni (2 adet), plastik küvet, plastik hortum, balon, ip, makas

Etkinlik Basamakları● Balonu kesip hunilerden birinin geniş olan kısmına iple bağlayınız.● Plastik hortumu hunilere takınız.● Plastik küveti su ile doldurup balon takılı olan huniyi suya batırınız.● Metal kaşıkları havada birbirine vurarak ses çıkartınız.● Bir arkadaşınız metal kaşıkları su içerisinde birbirine vurarak ses çıkartsın.● Siz de plastik hortuma takılı huniyi kulağınıza dayayarak çıkan sesi dinlemeye çalı-

şınız.

Soru● Metal kaşıkların hava ve su ortamında çıkardığı seste bir farklılık duydunuz mu?

Bunu nasıl açıklarsınız?

Ortamı Değiştirelim

Sesin yayılması için maddesel bir ortama ihtiyaç olduğunu biliyorsunuz. Etkinliğinizde sesin yayılabildiği maddesel ortamlarda aynı sesin yayılmasını karşılaştırdınız. Metal kaşıkları hava ortamında birbirine vurarak çıkardığınız sesin su ortamındakinden daha farklı duyulduğunu gözlemlediniz.

119

A. Aşağıdaki ifadelerin başında yer alan yay ayracın içine, doğru olduğunu düşündüğünüz ifade için "D”, yanlış olduğunu düşündüğünüz ifade için "Y” harfini yazınız. Yanlış olduğunu düşündüğünüz ifadenin doğrusunu defterinize yazınız.

(. . .) 1. Ses her ortamda yayılır.

(. . .) 2. Farklı kaynaklar farklı ses üretir.

(. . .) 3. Kaynak değişmediği sürece ses değişmez.

(. . .) 4. Ses katı ortamlarda en iyi yayılır.

(. . .) 5. İnsan sesi doğal sestir.

(. . .) 6. Denizlerin derinliği radar adı verilen araçla ölçülür.

(. . .) 7. Ses titreşim sonucu oluşur.

(. . .) 8. Radyo ve televizyon gibi araçların sesi yapay sestir.

(. . .) 9. Ses uzayda yayılır.

(. . .) 10. Bütün müzik aletleri ile aynı sesi elde edebiliriz.

NELER ÖĞRENDİK?

Her zaman Bazen Hiçbir

zaman

Ses kaynaklarını sınıflandırmayı öğrendim.

Sesin hangi ortamlarda yayıldığını biliyorum.

Sesin boşlukta yayılmadığını öğrendim.

Her kaynağın farklı ses ürettiğini gözlemledim.

Aynı sesin farklı ortamlarda farklı duyulduğunu de-neyerek keşfettim.

Aşağıdaki tablo kendinizi değerlendirmeniz için düzenlenmiştir. Tabloyu inceleyiniz. “Her zaman”, “Bazen”, “Hiçbir zaman” seçeneklerinden kendiniz için uygun olanı işaretleyiniz. “Ba-zen” ve “Hiçbir zaman” seçeneklerini işaretlediğiniz durumlarda, ilgili konuları tekrar etmeniz gerektiğini sakın unutmayınız.

KENDİMİZİ DEĞERLENDİRELİM

120

kalınlık maddesel doğru

farklı aynı boşluk

ışık ışını yapay opak saydamlık

A. Aşağıdaki cümlelerde yer alan noktalı yerleri verilen sözcük veya sözcük gruplarından uygun olanlarını kullanarak tamamlayınız (Bazı sözcük ve sözcük grupları birden fazla yerde kullanılabilir).

1. Işık bir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . boyunca yayılır.

2. Tahta, duvar, karton gibi maddeler . . . . . . . . . . . . . . . . . olarak adlandırılır.

3. Su ve cam gibi maddelerin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . arttıkça . . . . . . . . . . . . . . . . . azalır.

4. Işığın yayılma doğrultusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ile gösterilir.

5. Müzik aletleri . . . . . . . . . . . . . . . . ses kaynaklarıdır.

6. Sesin yayılabilmesi için . . . . . . . . . . . . . . . . . . ortam gereklidir.

7. Aynı ses farklı ortamlarda . . . . . . . . . . . . . işitilir.

8. Ses . . . . . . . . . . . . . . . . . . yayılmaz.

B. Aşağıdaki ifadelerin başında yer alan yay ayracın içine doğru olduğunu düşündüğünüz ifade için “D”, yanlış olduğunu düşündüğünüz ifade için “Y” yazınız. Yanlış olduğuna karar ver-diğiniz ifadenin doğrusunu defterinize yazınız.

(. . .) 1. Işığı geçirmeyen maddeler saydam maddedir.

(. . .) 2. Işık kaynakları doğal ve yapay olarak ikiye ayrılır.

(. . .) 3.Işık dairesel olarak yayılır.

(. . .) 4. Işık opak maddelerin gölgesini oluşturur.

(. . .) 5.Dünya’nın, Ay ve Güneş’in arasında bulunması ile Ay tutulması oluşur.

(. . .) 6. Işık kaynağı cisimden uzaklaştıkça cismin gölgesi büyür.

(. . .) 7. Ses kaynakları titreşim sonucu ses oluşturur.

(. . .) 8.Ses sıvı ortamlarda en iyi yayılır.

(. . .) 9. Her ses kaynağı farklı ses üretir.

(. . .) 10. Sesin yayıldığı ortam sesi etkilemez.

4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI

121

1. Aşağıda verilenlerden hangisi doğal ışık kaynağı değildir?

A. Ateş böceği B. Mum

C. Güneş D. Şimşek

2. I. Gölge oluşumu

II. Güneş tutulması

III. Ay tutulması

Yukarıda verilen olaylardan hangisi veya hangileri ışığın doğrusal yolla yayıldığını gös-terir?

A. Yalnız I B. I ve III C. II ve III D. I, II ve III

3. Aşağıda verilen maddelerin hangisi ışığın bir kısmını geçirir?

A. Cam B. Su C. Yağlı kâğıt D. Mukavva

4. I. Saydam maddeler ışığı geçirmez.

II. Opak maddelerin gölgesi oluşur.

III. Kalınlığı artan camın, ışığı geçirme özelliği azalır.

Yukarıdaki ifadelerde yer alan bilgilerin hangisi veya hangileri doğrudur?

A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. II ve III

5. Bulunduğunuz ortamın daha fazla ışık almasını isterseniz pencerelerinizde aşağı-daki malzemelerden hangisini tercih etmeniz gerekir?

A. Buzlu cam B. Saydam cam

C. Siyah cam D. Beyaz cam

6. Aşağıdaki durumların hangisinde Güneş tutulması meydana gelir?

A. Ay, Dünya ve Güneş’in arasında olduğunda

B. Dünya, Güneş ve Ay’ın arasında olduğunda

C. Güneş, Dünya ve Ay’ın arasında olduğunda

D. Ay, Güneş ve Dünya’nın aynı doğrultuda olduğu her durumda

7. I. Kaynağın büyüklüğü

II. Engelin kaynağa uzaklığı

III. Engelin ekrana uzaklığı

Yukarıdaki durumlardan hangisi ya da hangileri gölge boyunu etkiler?

A. Yalnız I B. I ve II C. II ve III D. I, II ve III

8. Aşağıdakilerden hangisi doğal ses kaynağıdır?

A. Kuş B. Gitar C. Keman D. Radyo

C. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz.

122

9. Aşağıdaki maddelerden hangisi sesi en iyi iletir?

A. Su B. Beton duvar C. Hava D. Sünger

10. I. Farklı ses kaynaklarından çıkan sesler farklıdır.

II. Gaz ve sıvı ortamlarda ses iletimi olmaz.

III. Aynı ses farklı ortamlarda farklı işitilir.

Yukarıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur?

A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. I ve III

11.

Yukarıdaki öğrencilerin konuşmalarında kullanılan ■, ● ve ▲ sembollerinin yerine aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?

■ ● ▲

A. sıvı katı opak

B. katı gaz opak

C. katı opak gaz

D. opak sıvı gaz

12. Bir ortama ses girmesinin istenmediği durumlarda ses yalıtımı yapılır.

Aşağıdakilerden hangisi ses yalıtımı için diğerlerine göre daha uygun malzemedir?

A. Boşluk B. Pamuk C. Su D. Metal

13. Ses ile ilgili olarak aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

A. Ses boşlukta yayılmaz.

B. Ses titreşim sonucu oluşur.

C. Ses sıvılarda en iyi yayılır.

D. Yayılma ortamı değişmediği sürece ses değişmez.

14. Aşağıdakilerden hangisi ışık ve sesin ortak özelliğidir?

A. Her ikisi de boşlukta yayılır.

B. Her ikisi de camdan geçer.

C. Her ikisi de tahtadan geçer.

D. Her ikisi de duvardan geçer.

Sesi en iyi ■ maddeler iletir.

Işığı ● maddeler geçirmez.

Hava, ▲ madde olup sesi kötü iletir.