Fen 5 (6 unite)

143

6. ÜNİTE

YAŞAMIMIZIN VAZGEÇİLMEZİ: ELEKTRİK

A. Ampullerin Parlaklığını Değiştirelim 1. Bir Devrede Neler Var? 2. Hangisi Parlak?

B. Sembollerle Gösterelim Devre Elemanlarının Sembolleri

144

Anahtar Kavramlar Pil Anahtar Ampul Basitelektrikdevresi Parlaklık

Bu bölümü tamamladığınızda;

● Basitelektrikdevresininhangidevreelemanlarındanoluştuğunuhatırlayarak,

● Basitelektrikdevresindeampulparlaklığınıetkileyendeğişkenleribelirlemekiçinet-kinlikleryaparak,çıkarımlardabulunacaksınız.

Daha parlak ışığı elde etmek için neler yapabiliriz?

BÖLÜM A

AMPULLERİN PARLAKLIĞINI DEĞİŞTİRELİM

145

1. Bir Devrede Neler Var?

Aşağıdaki çalışmayı yaparak basit elektrik devreleri ile ilgili öğrendiklerinizi hatırlayınız.

Öncekiyıllardabasitbirelektrikdevresindepil,ampul,bağlantıkablolarıveanahtarbulunduğunuöğrenmiştiniz.

Hatırlayalım

Aşağıdanumaralarıverilendevreresimleriniinceleyiniz.Hangidevrelerdekiampul-lerinışıkveripvermeyeceğinekararveriniz.Budevrelerdekiampullerinnedenışıkver-meyeceğiileilgilidüşüncelerinizidefterinizeyazınız.

Evde Yapalım

1

3

2

4

Yandaki fotoğrafta olduğu gibi ampulün ışık ve-rebilmesi için bağlantıların doğru yapılmış olması, devrede mutlaka pilin bulunması ve anahtarın ka-palı durumda olması gerektiğini hatırlayınız.

Evlerinizde lamba-ların ışık vermesi içinkullandığınız düğmeninbasit elektrik devre-sindeki anahtarın gö-revini yaptığını biliyormusunuz?

Bunları Biliyor musunuz?

146

2. Hangisi Parlak?

Basit elektrik devresindeki ampulün parlaklığını değiştirebilir misiniz?

Sizce yukarıdaki fotoğraflarda yer alan elektrik devrelerinde anahtarı kapattığınızda hangi devredeki ampul daha parlak ışık verir?

Bu soruya cevap verebilmek için aşağıdaki etkinliği yapınız.

Basit elektrik devresinde pilin görevi devreye enerji sağlamaktır. Sizce devrede bir pil ve bir ampul kullanıldığında mı yoksa bir pil, üç ampul kullanıldığında mı ampul ya da ampuller daha parlak ışık verir?

“Hangi Devrede Bulunan Ampulün Parlaklığı Fazla?” etkinliğinde pil sayısını sabit tutup am-pul sayısını değiştirdiniz. Sizin yaptığınız etkinlikteki gibi bir çalışmada sabit tutulan değişken-lere kontrol edilen değişken adı verilir. Böylece yaptığınız etkinlikteki pil sayısı kontrol edilen

Kullanılacak MalzemelerPil,pilyatağı,ampul(özdeş,3adet),duy(3adet)anahtar,bağlantıkablosu.

Etkinlik Basamakları● Aşağıdakiresimlerdeyeralandevrelerisıraylakurunuz.● Devreleriçalıştırdıktansonraherbirdevredekiampulsayısınagöreampullerinpar-

laklığınınnasıldeğiştiğinigözlemleyiniz.● Gözlemlerinizidefterinizenotediniz.

Sorular● ŞekilI,IIveIII’tehangidevreelemanınınsayısınıdeğiştirdiniz?● ŞekilI,IIveIII’tehangidevreelemanınınsayısınısabittuttunuz?● ŞekilI,IIveIII’tekidevrelerinhangisindeampullerdahafazlaışıkverdi?

Hangi Devrede Bulunan Ampulün Parlaklığı Fazla?

ŞekilI ŞekilII ŞekilIII

147

değişkendir. Etkinliğinizde ampul sayısını artırıp ampullerin parlak-lığını gözlemlemiştiniz. Ampul sayısı değiştirilen bir değişken oldu-ğu için bağımsız değişken adını alır. Etkinlikte de gözlemlediğiniz gibi bağımsız bir değişkene bağlı olarak değişimi incelenen değiş-ken ise bağımlı değişken olarak adlandırılır. Sizin etkinliğinizde ampul parlaklığının ampul sayısına bağlı olarak değişimi gözlendi. Yani bağımlı değişkeniniz ampul parlaklığı oldu. Tüm bunları aşa-ğıda verilen tablodaki gibi gösterebilirsiniz.

Etkinlikte ampul sayısının ampul parlaklığını etkilediğini göz-lemlediniz. Ampul sayısı arttıkça pilin sağladığı enerji, ampuller ta-rafından paylaşıldığı için devredeki ampuller daha az ışık vermeye başladı.

Peki pil sayısını değiştirdiğimizde ampul parlaklığı nasıl etkilenir?

Yandaki devrelerde anahtarı kapattığınızda hangi devredeki ampulün daha parlak ışık ver-diğini söyleyebilir misiniz?

Aşağıdaki etkinliği yaparak bu soruya cevap arayalım.

Kontrol edilen değişken

Bağımlıdeğişken

Bağımsızdeğişken

Pil sayısı Ampul parlaklığı Ampul sayısı

Kullanılacak MalzemelerAmpul,pil(özdeş,3adet),duy,pilyatağı(3adet),anahtar,bağlantıkablosu(5adet)

Etkinlik Basamakları● Aşağıdakiresimlerdeyeralandevrelerisıraylakurunuz.● Devreleriçalıştırdıktansonraherbirdevredekipilsayısınagöreampulünparlaklı-

ğınınnasıldeğiştiğinigözlemleyiniz.Gözlemlerinizidefterinizenotediniz.

Sorular

● ŞekilI,IIveIII’tehangidevreelemanınınsayısınıdeğiştirdiniz?● ŞekilI,IIveIII’tehangidevreelemanınınsayısınısabittuttunuz?● ŞekilI,IIveIII’tekidevrelerinhangisindeampuldahafazlaışıkverdi?

Pilleri Artıralım

ŞekilI ŞekilII ŞekilIII

148

“Hangi Devrede Bulunan Ampulün Parlaklığı Fazla?” etkinliğinde 1 pilin sağladığı enerjiyi, ampuller paylaştığında ampulün parlaklığının azaldığını gözlemlemiştiniz. “Pilleri Artıralım” et-kinliğinde ise pil sayısını artırma ile pillerin devreye sağladığı elektrik enerjisini artırmış oldu-nuz. Pil sayısı artmasına karşın devredeki ampul sayısı değişmediği için ampul daha parlak ışık verdi.

Yaptığınızetkinlikteampulsayı-sınıdeğiştirmediniz.Sayısınısabittuttuğunuzdeğişkenekontroledi-len değişken denildiğini hatırlayı-nız.

Bağımlıdeğişkenisepilsayısınagöredeğişi-minigözlemlediğinizampulparlaklığıoldu.

Yaptığınızetkinliktepilsayısınıisteğinize göre değiştirdiniz. Bunedenle bağımsız değişkeniniz pilsayısıoldu.

Model Oluşturalım

KonuAmpulparlaklığınıanahtarilekontroledebileceğimizbirdevreoluşturmak

Neler Kullanacağız?Özdeş2adetampul,özdeş2adetanahtar,özdeş2adetpil,pilyatağı,bağlantıkab-

loları

Nasıl Yapabiliriz?● Ampulparlaklığınıhangideğişkenlerinnasıletkilediğinibelirleyelim.● Malzemelerimizintümünükullanarakistediğimizzamanampulparlaklığınıanahtar

ilekontroledebileceğimizbirdevremodelitasarlayalım.● Tasarladığımızdevreninşeklinidefterimizeveyaçizgisizbirkâğıdaçizelim.● Çiziminiyaptığımızdevreyikuralım.Devremizinçalışıpçalışmadığınıkontroledelim.● Devremizçalışmıyorsanedeninibelirleyelim.● Hatamızıgidererekçalışmamızıtekrarlayalım.● Modelimizisınıfarkadaşlarımızlapaylaşalım.

149

NELER ÖĞRENDİK?

Herzaman Bazen Hiçbir

zaman

Basitelektrikdevresininhangidevreelemanların-danoluştuğunubiliyorum.

Basitelektrikdevresindeampulparlaklığınıetkile-yendeğişkenlerinnelerolduğunubiliyorum.

Aşağıdakitablokendinizideğerlendirmeniz içindüzenlenmiştir.Tabloyu inceleyiniz. “Herzaman”,“Bazen”,“Hiçbirzaman”seçeneklerindenkendiniziçinuygunolanıişaretleyiniz.“Ba-zen”ve“Hiçbirzaman”seçenekleriniişaretlediğinizdurumlarda,ilgilikonularıtekraretmenizgerektiğinisakınunutmayınız.

KENDİMİZİ DEĞERLENDİRELİM

A. Aşağıdabirbiriilebağlantılıdoğru(D)veyayanlış(Y)bilgilertanılayıcıdallanmışağaçtekniğinde bir çalışma olarak düzenlenmiştir. Her bir doğru veya yanlış karar bir sonrakimaddeyietkileyecektir.Bunagöreverilenifadelerindoğru(D)yadayanlış(Y)olduğunakararvererekkaçnumaralıçıkışaulaşabilirsiniz?

D

Y

1

2

D

Y

3

4

D

Y

5

6

D7

8

Pil, ampul, anah-tar ve bağlantı kablo-sundan oluşan dev re basit elektrik devre-sidir.

Bir etkinlikte sa-bit tutulan değişken kontrol edilen değiş-kendir.

Bir etkinlikte sa-yısını değiştirdiğimiz değişken bağımsız değişkendir.

Bir devrede pil sa-yısı artırılırsa ampul parlaklığı azalır.

Bir devrede am-pul sayısı artırılırsa ampullerin parlaklı-ğı azalır.

Bir devrede am-pul parlaklığı değiş-tirilebilir.

Pil olmadan da devredeki ampul ışık verebilir.

D

D

D

Y

Y

Y

Y

1

2

4

5

6

7

3

150

Anahtar Kavramlar Sembol Şema

Bu bölümü tamamladığınızda;

● Nedensembollerinkullanıldığınıkavrayacak,

● Basitelektrikdevresinisembollerlegösterebilecek,● Birelektrikdevresişemasıçizipbudevreyiçalıştırabileceksiniz.

BÖLÜM BSEMBOLLERLE GÖSTERELİM

Sembolleri neden kullanırız?

BÖLÜM B

SEMBOLLERLE GÖSTERELİM

151

Devre Elemanlarının Sembolleri

Trafik lambasında kırmızının "dur", sarının "hazır-lan", yeşilin "geç" anlamına geldiğini hepiniz biliyorsu-nuz. Bu renkler dünyanın bütün ülkelerinde aynı an-lama gelir. Trafik ışıklarının ve işaretlerinin anlamları her ülkede farklı olsaydı neler olabilirdi hiç düşündü-nüz mü?

Günlük yaşamınızda karşılaştığınız pek çok sem-bolün uluslararası iletişimi kolaylaştırdığını biliyor muydunuz? Aşağıdaki sembolleri birçok giysinizin içindeki etiketlerde görmüş olabilirsiniz. Bu sembol-ler o giysinin temizliği ile ilgili dikkat edilmesi gereken noktaları ifade eder. Ülkemizde alışveriş yapan birisi, hiç Türkçe bilmese bile satın aldığı giysiyi kaç derece selsiyus sıcaklıkta yıkaması gerektiğine bu sembolle-re bakarak karar verebilir.

Bir elektrik devresini oluşturan elemanları da yukarıdaki örneklerde olduğu gibi sembollerle gösterebiliriz.

Elektrikdevreelemanlarınısembollerlegöstermeninsağlayacağıyararlarınnelerol-duğunuarkadaşlarınızlatartışınız.Ulaştığınızsonuçlarıdefterinizenotediniz.

Tartışalım

Yıkama Elde Yıkama Hassas Yıkama Yıkanmaz

30

30 Dereceye KadarYıkanabilir

50


70


90


152

Yukarıdaki devrelerin her ikisi de basit elektrik devresidir. Aynı devre elemanları kullanılarak oluşturulan bu devrelerde devre elemanları farklı şekillerde gösterildiği için birbirinden farklı olduklarını düşünmüş olabilirsiniz. Sizin yanılgınız gibi başka insanların da yanılmamaları için devre elemanlarının gösteriminde aşağıdaki semboller kullanılır.

Yukarıdakitablodayeralansembollerikullanarak“HangiDevredeBulunanAmpulünParlaklığıFazla?”ve“PilleriArtıralım”etkinliklerdekurduğunuzdevrelerinşemalarınıdefterinizeçiziniz.

Evde Yapalım

Devre elemanı Fotoğrafı Sembolü

Anahtar

Bağlantı kablosu

Ampul

Pil

Açık Kapalı

153

Yandaki çizim pil, anahtar, ampul ve bağlan-tı kablolarından oluşan basit elektrik devresini göstermektedir.

Aşağıda gösterilen Şekil I'de aynı devre iki ampul kullanılarak, Şekil II'de ise iki pil kulla-nılarak çizilmiştir. Verilen devreleri inceleyiniz. "Evde yapalım" bölümünde çizdiğiniz devreleri tekrar kontrol ediniz. Hatalarınız varsa düzelti-niz.

Şimdi, aşağıdaki etkinliği yaparak size şematik çizimleri verilen devreleri kurup çalıştırmayı deneyiniz.

Şekil I Şekil II

Kullanılacak MalzemelerPil (özdeş, 4 adet), ampul (özdeş, 4 adet), duy (4 adet) anahtar, bağlantı kablosu

(9adet)

Etkinlik Basamakları● Aşağıdaşematikçizimleriverilendevrelerikurarak,çalışıpçalışmadıklarınıkontrol

ediniz.

Devrelerle Oynayalım

1 2

154

Sorular● Kurduğunuzdevrelerdenhangileriçalıştı,hangileriçalışmadı?● Çalışmayandevreleriçalışırhâlegetirebilirmisiniz?Nasıl?

3 4

5 6

Basit elektrik devresinin kablo bağlantıları sağlam, piller doğru bağlanmış ve anahtar kapalı olduğu durumlarda çalıştığını biliyorsunuz. Etkinliğinizdeki 3 numaralı devre, anahtar açık ol-duğu için 4 ve 6 numaralı devrelerde pil bağlantıları doğru yapılmadığı için çalışmaz.

Bu devrelerin çalışır hâle gelebilmesi için hataların giderilmesi gerekir. Bu hataların nasıl giderilebileceğini defterinize yazınız.

Meslekleri TanıyalımElektrik MühendisliğiElektrik devrelerini kurmak, çalıştırmak hoşunuza gidiyor mu? Gelecekte bunlarla ilgili bir

mesleğiniz olsun ister miydiniz? Elektrik mühendisliği elektrik enerjisinin üretim-iletim ve dağıtım sistemleri elektrik makineleri, bunların tasarım ve projelendirilmesi, kontrolü, ekonomisi ve yöne-tilmesi ile ilgili bilimsel ve teknolojik konuları kapsayan bir mühendislik dalıdır.

www.elk.itu.edu.tr.(Kısaltılarak verilmiştir)

155

Herzaman Bazen Hiçbir

zaman

Devreelemanlarının neden sembollerle gösterildi-ğinibiliyorum.

Devreelemanlarınınsembollerinitanıyorum.

Sembollerle gösterilmiş bir devreyi kurup çalıştı-rabilirim.

NELER ÖĞRENDİK?A.Aşağıdakidevreelemanlarıilesembollerinieşleştiriniz.

Aşağıdakitablokendinizideğerlendirmeniz içindüzenlenmiştir.Tabloyu inceleyiniz. “Herzaman”,“Bazen”,“Hiçbirzaman”seçeneklerindenkendiniziçinuygunolanıişaretleyiniz.“Ba-zen”ve“Hiçbirzaman”seçenekleriniişaretlediğinizdurumlarda,ilgilikonularıtekraretmenizgerektiğinisakınunutmayınız.

KENDİMİZİ DEĞERLENDİRELİM

156

sembol sabit pil artırmak azaltmak

C. Aşağıdakiçoktanseçmelisorularıokuyarakdoğruseçeneğiişaretleyiniz.

B. Aşağıdaki ifadelerinbaşındayeralanyayayracın içine,doğruolduğunudüşündüğünüzifade için "D", Yanlış olduğunu düşündüğünüz ifade için "Y" harfini yazınız. Yanlış olduğunudüşündüğünüzifadenindoğrusunudefterinizeyazınız.

A. Aşağıdakicümlelerdenoktalıyerleriverilensözcükveyasözcükgruplarındanuygunolan-larınıkullanaraktamamlayınız.

1. Yandaki elektrik devresinde numaralar ile ilgili hangi adlandırma yanlıştır?

A. 1 → Ampul

B. 2 → Anahtar

C. 3 → Duy

D. 4 → Bağlantı kablosu 2

4

3

1

2. Pil, ampul, anahtar ve bağlantı kablolarından oluşan bir elektrik devresine ikinci bir pil eklendiğinde ampul parlaklığı nasıl değişir?

A. Artar.

B. Azalır.

C. Değişmez.

D. Önce artar sonra değişmez.

1. Bir devrede . . . . . . . . . . . . devreye enerji sağlayan devre elemanıdır. 2. Ampul parlaklığını . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . için pil sayısını artırmak gerekir.3. Pil sayısı . . . . . . . . . . . . . . . . tutulup ampul sayısı artırılırsa ampullerin parlak-

lığı azalır.4. Basit elektrik devresini oluşturan devre elemanları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gösteri-

lebilir.

(. . .) 1. Duyvepilyatağıbasitelektrikdevresielemanlarıdır.

(. . .) 2. Birdevredepilolmazsaampulışıkvermez.

(. . .) 3. Anahtar,devreninaçılıpkapanmasınısağlayandevreelemanıdır.

(. . .) 4. Birdevredepilsayısıartarsaampulparlaklığıazalır.

(. . .) 5. Birdevredeampulsayısınınartmasıparlaklığıetkilemez.

(. . .) 6. Devreelemanlarışematikçizimlerdesembollegösterilir.

6. ÜNİTE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI

157

3. Yandaki elektrik devresinde ampullerden biri çıkartılır-sa kalan ampulün parlaklığı nasıl değişir?

A. Önce artar sonra azalır.

B. Önce azalır sonra değişmez.

C. Değişmez.

D. Artar.

8. Yanda verilen sembol hangi devre elemanına aittir?

A. Pil

B. Ampul

C. Bağlantı kablosu

D. Anahtar

5. Basit elektrik devresinde ampul sayısı sabit tutulup pil sayısı artırılıyorsa pil sayısı . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . değişkendir.

Yukarıdaki cümlede noktalı yere hangi sözcük gelmelidir?

A. Bağımlı B. Bağımsız

C. Kontrol edilen D. Sabit

4. I. Ampullerin birini çıkarmak

II. Devreye pil eklemek

III. Devredeki pillerden birini çıkarmak

Yandaki elektrik devresinde ampul parlaklığını artırmak için yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri yapılabilir?

A. Yalnız I B. Yalnız II C. Yalnız III D. I ve II

6. Aşağıda verilen devrelerin hangisinde ampul ışık verir?

A. B. C. D.

7. Aşağıdaki devrelerin hangisinde ampul veya ampuller en parlak ışık verir?

A. B. C. D.

158

DÜŞÜNELİM – EĞLENELİM

Aşağıda basit elektrik devresi elemanlarının sembolleri ile resimlerini birleştiren yollarkarışmış.Renklikalemlerleherbirdevreelemanınıresmiilebirleştiriniz.

Fen 5 (6 unite)

Education

Transcript of Fen 5 (6 unite)