چكيده:

345

418 ـــــــــــــــــــــــــ مجموعه مقالات همايش ملي سرمايه اجتماعي و توسعه اقتصادي

ايران – سمنان، پنجم اسفند ماه ١٣88 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 417

*

1

1

*

*

S

S

H

u

s

s

d

g

r

-

÷

÷

ø

ö

ç

ç

è

æ

+

=

ارایه یک مدل نظری با استفاده از مولفه های سرمایه اجتماعی برای ایجاد سازمان دانش محور:

راهکاری جهت بهبود عملکرد اقتصادی

دکتر علی اکبر امین بیدختی، هیأت علمی دانشگاه سمنان

ماشاالله نظری، کارشناس ارشد حوزه معاونت پژوهشی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان

چکیده:

در سال هاي اخير اهميت سرمايه اجتماعي به مثابه يك دارايي نامشهود سازماني، مورد توجه علاقه مندان مباحث سازمان و مديريت قرار گرفته است، زیرا تغییرات فراگیر همانند نیازهای فزاینده برای اطلاعات و آموزش، نیازهای ضروری برای نو آوری و خلاقیت، تغییر به سوی طراحی سازمانی مسطح و منعطف و ارتباط تنگاتنگ بین سازمان و شبکه های مشتریان، تامین کنندگان و رقبا ایجاب کرده است که رهبران سازمانها، سرمايه اجتماعي را به عنوان یک شایستگی سازمانی ایجاد کنند.

سرمایه اجتماعی یکی از قابلیتها و دارائیهای مهم سازمانی است که قادر است سازمانها را در خلق و تسهیم دانش مدد رساند. با توجه به نقش مولفههای سرمایه اجتماعی در خلق و تسهیم دانش این مقاله در صدد است تا با ارائه مدلی مشخص نماید که مدیران می توانند باتقویت مولفه های سرمایه اجتماعی در سازمان، آن را به یک سازمان دانشمحور تبدیل و از این طریق مولفه های سرمایه اجتماعی سازمانی را نهادینه نمایند، با نهادینه سازی این مولفه ها می توان عملکردهای اقتصادی را بهبود بخشید. با تحقق این مهم با توجه به ارتباط دو طرفه بین سرمایه اجتماعی و بهبود عملکرد اقتصادی، مولفه های سرمایه اجتماعی مورد نظر تحقیق تاثیر پذیرفته و باعث توسعه آنها خواهد شد. با انجام این امر مجددا چرخه ارتباط مولفه های تحقیق بطور مستمر تکرارمی شود و سازمانها می توانند یک مزیت رقابتی پایدار برای خود به وجود آورند.

کلمات کلیدی: اعتماد، مشارکت و همکاری، هویت، سازمان دانش محور، اقتصاد مبتنی بر دانش، فناوری اطلاعات

مقدمه:

سازمانها همواره در پی کسب دانش و استفاده از آن بوده اند. در این رابطه اهمیت دانش کسب شده درون سازمانها بیشتر از دانش محض است. تجربه نشان داده است که مدیران امروزه دو سوم اطلاعات و دانش خود را از طریق گفت وگو های رو در رو در یافت می کنند و تنها یک سوم از اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق مراجعه به نوشته ها و مدارک بدست می آورنند. اکثر کارکنان سازمانها در زمان نیاز به نظرات کار شناسی در مورد موضوعی خاص، با کسانی که از تجربه و دانش کافی برخوردارنیستند کمتر مشورت می کنند. دانش، سازمانها را به حرکت در می آورد و به پیش می راند. امروزه نیاز به بهره برداری هر چه بیشتر از دانش در سازمانها برای نیل به ارزش های بالاتر از اهمیت بیشتری در مقایسه با سال های قبل بر خودار گشته است.

با وقوع انقلاب فناوری اطلاعات، جامعه اطلاعاتی و شبکه ای و نیز پیشرفت سریع فناوری برتر از دهه 1990 الکوی رشد اقتصاد جهانی تغیر اساسی کرده است و امروزه دانش به عنوان مهمترین سرمایه محسوب می شود. در اقتصاد مبتنی بر دانش، محصولات و سازمانها بر اساس دانش زندگی می کنند و می میرند ، در این میان موفق ترین سازمانها ی آنهایی هستند که از این دارایی ناملموس به نحو بهتر و سریع تری استفاده کنند. مطالعات نشان داده اند که بر خلاف کاهش بازدهی منابع سنتی ( مثل پول، زمین، ماشین الات و غیره)، دانش در واقع منبعی برای افزایش عملکرد کسب و کار است. از دیدگاه استراتژیک، امروزه از دانش به منظور خلق و افزایش ارزش سازمانی استفاده می شود. (مشبکی و قلیچ لی، 1386)

یکی از قابلیتهای مهم سازمانی که می تواند سازمانها را در جهت کسب دانش یاری نماید سرمایه اجتماعی است زیرا خلق دانش سازمانی و یادگیری سازمانی مستلزم تسهیم دانش است و پیش نیاز تسهیم دانش نیز وجود مولفه های سرمایه اجتماعی از قبیل، اعتماد، مشارکت و همکاری در بین اعضای سازمان است . یافته های تحقیقات نشان داده است که ایجاد اعتماد، و وجود حس همکاری و مشارکت در بین افراد ضمن تسهیل و ترغیب تسهیم دانش منجر به خلق دانش سازمانی می گردد. (خائف الهی و متقی، 1386)

تاثیر سرمایه اجتماعی در توسعه دانش سازمانی و یادگیری سازمانی، سازمانها را به سازمان دانش محور تبدیل می کند. با ایجاد سازمانها به سازمانهای دانش محورمی توان مولفه های سرمایه اجتماعی سازمانی را در بین اعضای سازمان نهادینه کرد. با نهادینه سازی این مولفه ها می توان عملکردهای اقتصادی را بهبود بخشید. لذا این مقاله با توجه به مطالب فوق در پی آن است تا چگونگی ارتباط مولفه های ارایه شده این تحقیق را مشخص نماید.

سرمایه اجتماعی:

از مفهوم سرمایه اجتماعی تعاریف گوناگونی شده است که در جدول زیر چکیده این تعاریف آمده است.

نظریه پرداز

تعریف

کارکرد/ هدف

سطح تحلیل

پاتنام

شبکه های روابط اجتماعی که مشخصه آنها هنجارهای اعتماد و همیاری است

تسهیل کنش جمعی و کسب منفعت متقابل

مناطق، اجتماعات در مقیاس های ملی و بین المللی

بوردیو

منابعی که دسترسی به کالاهای جمعی را فراهم می سازد

تولید سرمایه اقتصادی

رقابت های طبقاتی

کلمن

جنبه هایی از ساختار اجتماعی که کنش های منطقی را تسهیل می کند

تولید سرمایه انسانی

افراد در زمینه های خانوار و دیگر اجتماعات

لین

دسترسی و استفاده از منابع نهفته در روابط و شبکه های اجتماعی

تولید منابع قدرت و حفظ آنها

افراد درشبکه ها و ساختار اجتماعی

فوکویاما

مجموعه ای از هنجارها یا ارزش های غیر رسمی

ترویج همکاری، کارایی اقتصادی

جوامع و فرهنگ ها

بیکر

منبعی که از طریق شبکه های فردی یا سازمانی قابل حصول اند

تقویت بده بستان و کنش متقابل

گروه ها و سازمان ها

پاکستون

پیوستگی های عینی و ذهنی بین افراد

افزایش ظرفیت و قابلیت کنش

خرد، کلان

گیدنز

روابط اجتماعی در مقیاس های محلی و فرا محلی مقوم نظم اجتماعی

نظم اجتماعی، کاهش فساد اجتماعی

محلی و جامعه

منبع: ازکيا و غفاری 1383

شاید اگر تعریف بانک جهانی را نیز به این تعاریف بیافزایم، در مجموع بتوانیم یک تعریف کلی و مشترک از

سرمایه اجتماعی به دست آوریم. در تعریف بانک جهانی آمده است که سرمایه اجتماعی به سازمانها، ارتباطات و هنجارهایی اشاره دارد که کم و کیف کنش های اجتماعی جامعه را سامان می بخشد. بر اساس مجموعه این تعاریف و در یک فصل مشترک، می توان گفت که سرمایه اجتماعی ویژگی موجود در ساخت و سازمان اجتماع است که به واسطه آن کم و کیف کنش های متقابل درون جامعه سامان یافته و صورتبندی می شود.

(2001Deker and Uslaner ,)

ابعاد، مولفه ها و شاخص های سرمایه اجتماعی:

جدول زیر مولفه ها و شاخص های سرمایه اجتماعی را در چهار بعد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نشان می دهد.

ابعاد

مولفه ها

سوالات شناسایی شاخص ها

اجتماعی

اعتماد

اعتماد به اکثر مردم، به همکاران، به دقت و صحت کار دیگران و .....

روابط متقابل

دوستی با همکاران، باور کمک به دیگران، شرکت در مراسم اجتماعی ...

مشارکت

تصمیم گیری در محل زندگی، شرکت در پروژ های محلی و....

آگاهی عمومی

تولید اطلاعات، میزان سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات و .....

اخلاقیات

میزان باور به صداقت، باور به عدالت، توجه به مصلحت عامه و...

مسئولیت اجتماعی

باور به جمع به جای فرد ، مسئول بودن در برابر دیگران و ....

فرهنگی

مقررات رفتاری

احترام به باورهای سایرین، باور به رعایت عرف، رعایت قوانین و ...

نرم ها و هنجارها

صرفه جویی، غرور، احترام به دیگران، نوآوری، مدرک تحصیلی و ....

ارزش ها

تحصیلات، وجود روحیه تعاون، باور به کرامت انسانی و ....

دین و ایدئولوژی

باور به دین، اعتقادات مذهبی، پایبندی و تعهد به دین و ....

نمادها

تا چه اندازه نمادها را می شناسید، سمبل ها چیستند ، و ....

جو و فضا

ترس عمومی، فرد گرایی، دموکراسی، پاسخگویی و ....

سیاسی

امنیت

امنیت محله، سابقه حمله در محیط، باور به امنیت اجتماعی و ....

قانون مداری

رعایت قانون، باور قانون، رعایت عدالت و ....

رسانه ها

نقش رسانه ها، سانسور در رسانه ها، باور مردم به رسانه ها و ...

اقتصادی

ارزش روز شرکت

قیمت ها، دارایی ها، بورس بازی، بازار رقابت و .....

میزان هزینه ها

میزان هزینه، بودجه، تخصیص منابع و ....

منبع : کاوسی ، 1385

کارکردهای سرمایه اجتماعی:

نارایان و پریت جت (1977) پنج مورد از کارکردهای سرمایه اجتماعی را به شرح زیر بیان می دارند.

ردیف

موردکارکرد

1

اصلاح توانایی جامعه در نظارت بر عملکرد دولت

2

افزایش امکانات برای فعالیت همگانی در حل مسایل

3

تسهیل در اشاعه نوآوری ها

4

کاهش نقصان های اطلاعاتی و گسترش سطح مکانیزم های تقویت و بنابراین افزایش معاملات در بازده، اعتبار زمین و بازارهای کار

5

افزایش بیمه غیر رسمی (یا شبکه های ایمنی غیر رسمی)

منبع : Hobbs , 2000) )

سرمایه اجتماعی سازمانی:

سرمایه اجتماعی سازمانی، به عنوان منبع ناشی از روابط اجتماعی درونسازمانی تعریف می شود که از طریق گرایش به هدف جمعی، و اعتماد مشترک سطوح اعضا مشخص شده است. سرمایه اجتماعی به عنوان ویژگی جمعی، محصول فرعی فعالیت های سازمانی دیگری است که مکمل عمل جمعی محسوب می شود، و به عنوان پدیده های مدیریتی دارای ویژگیهای اعتماد، ارزش ها، رفتارهای مشترک، ارتباطات، همکاری، تعهد متقابل، شناخت متقابل و شبکه ها است. علت توجه سازمانها به سرمایه اجتماعی در سالهای اخیر، اهمیت سازمان بر مبنای دانش و رشد اقتصادی شبکه ای شده، می دانند. (Leana , 1999).

سرمایه اجتماعی بنا بر ماهیت خود می تواند مزایا یی برای سازمان داشته باشد در اینجا مزایایی که کوهن و پروساک بدان اشاره کرده اند آورده می شود.

ردیف

مزیت

1

مشارکت بهتر در دانش، به علت ایجاد روابط اعتماد، چارچوب های مرجع مشترک و اهداف مشترک.

2

هزینه های اجرای کم تر، به علت سطح بالای اعتماد و روح همکاری (هم درون سازمان و هم بین سازمان و مشتریان و شرکا).

3

کاهش میزان ترک خدمت کارکنان، کاهش هزینه های جدایی و هزینه های به کار گیری و آموزش ، توجه به تغییرات پرسنلی دایمی و حفظ دانش سازمانی ارزشمند.

4

کوهن و پروساک اعتقاد دارند که افزون بر آثار مثبت یاد شده، تعهد، همکاری، وفاداری، استمرار و حتی ایثار از مزایای مهم سرمایه اجتماعی اند. آنان معتقدند سرمایه گذاری سنجیده در سرمایه اجتماعی می تواند به سازمانها کمک کند تا بتواند با چالشهای معاصر مواجه شوند ، و حتی آن ها را به مزیت تبدیل کنند (فقیهی و فیضی، 1385). محققین تا کنون چندین شاخص را برای سرمایه اجتماعی شناسایی کردهاند اما در این مقاله تنها 3 شاخص مهم از سرمایه اجتماعی سازمانی شامل اعتماد، مشارکت و همکاری و هویت به عنوان ابعاد موضوع انتخاب گردیده است.

اعتماد: اعتمادبه معنای باور به عملی است که از دیگران انتظار می رود این باور بر مبنای این احتمال است که دیگران کارهای به خصوصی را انجام می دهند یا از انجام آن پرهیز می کنند. فوکویاما اعتماد را به عنوان یک پیش نگری در داخل یک جامعه منظم، صادق و همراه با رفتار مشارکتی که بر اساس هنجارهای مشترک پایه ریزی شده است تعریف می کند. اعتماد از جمله مفاهیمی است که به تکرار در بحثهای: رهبری، تغییر، روابط انسانی، و مشارکت فعال افراد موردنظر بوده است.اعتماد برای ایجاد روابط انسانی مؤثر، برقراری و بهبود ارتباط سازمانی، اعمال رهبری مردمی و تحولی، تشکیل گروه و کار گروهی، ایجاد همکاری و ایجاد تغییر سازمانی موفقیت آمیز، ضروری و لازم است(علاقه بند، 1384 ). اعتماد بین افراد سازمان به عنوان یکی از مهمترین عامل موفقیت در مشارکت مطرح می باشد و باعث کاهش هزینه تعاملات، کاهش رفتارهای فرصت طلبانه، سهولت تسهیم دانش بین افراد سازمان می شود. اعتماد می تواند در طی زمان از طریق فرایند یادگیری توسعه یابد، این امر باعث تقویت روابط بین افراد، استحکام بیشتر روابط در مقابل با تضاد ها، تشویق تعاملات دانش و افزایش علایق بین افراد می گردد (Johanson ,1987).

در محیطی که سطح اعتماد بالا و درک افراد از یکدیگر زیاد باشد فرصت یادگیری و تسهیم دانش سهولت بیشتری دارد ( Killen , 2002). ایجاد اعتماد، رفتارهای فرصت طلبانه را محدود کرده و بازدهی سازمانی را افزایش می دهد .(Mueller , 2002) آنتونی گیدنز، اعتماد و تأثیر آن بر فرآیند توسعه را زیربنا و زمینهساز اصلی در جوامع مدرن میداند، هر جا که سطح اعتماد بالا باشد، مشارکت و همیاری مردم در عرضههای اجتماعی بیشتر و آسیبهای اجتماعی کمتر است (اکبری، 1383).

مشارکت: تاکنون از مشارکت تعاریف بسیاری به عمل آمده، گستردگی مفهوم مشارکت و تعبیرهای متعدد از آن یکی از ویژگیهای خاص این مفهوم است. محسن تبریزی در تعریف مشارکت، بر ارادی بودن فعالیت های مشارکتی تاکید نموده است از نظر وی مشارکت به آن دست از فعالیتهای ارادی دلالت دارد که از طریق آن اعضای یک جامعه در امور محله، شهر و روستا شرکت کرده و به طوری مستقیم یا غیر مستقیم در شکل دادن به حیات اجتماعی مشارکت دارند. مشارکت راهکاری سریع و منعطف جهت دست یابی به منابع و مهارت های مکمل می باشد. مشارکت، شکاف بین منابع موجود سازمان و الزامات مورد نیاز آینده را پر می کند و با ارایه دسترسی سازمان به منابع بیرونی و نیز با ایجاد هم افزایی، ترویج یاد گیری و تغییر سریع، رقابت جویی سازمان را افزایش می دهد( Mueller , 2002 ). مشارکت باعث تسهیم هزینه ها و مخاطرات، صرفه جویی اقتصادی، کسب دانش و مهارت برای سازمان می گردد. امروزه همکاری و مشارکت بین افراد در سازمان به عنوان یکی از ابزارهای مدیریت جهت بهبود رقابت پذیری سازمان بویژه در محیط های پیچیده در آمده است (Ireland ,2002). اهمیت مشارکت کارکنان در امور سازمان، سبب بهوجودآمدن مفهوم «مدیریت مشارکتی» به عنوان یک سبک مدیریتی در سازمانها گردیده است. این نوع مدیریت، بر همکاری و مشارکت علاقهمندانه اعضای سازمان در روند فعالیت، آن مبتنی است و میخواهد از ایدهها و نظریات نیروهای سازمان در جهت رفع مشکلات سازمانی بهره جوید.مشارکت وسیعتر، امکان ایجاد اعتماد بیشتری را فراهم میآورد و شرکتکنندگان در آن، تجربیاتی را بهدست میآورند و فرصت پیدا میکنند شاهد و ناظر خیرخواهی، قابلیت اعتماد، شایستگی، درستکاری و وسعتنظر شرکا و همکاران خود باشند. پاول، از این اعتماد فراوان جمعی، به عنوان سرمایه اجتماعی نام میبرد و با آن، مانند یک ثروت واقعی برخورد میکند (سلیمی، 1380).

هویت: فرایندی است که طی آن فرد خود را به عنوان فردی در کنار فرد یا گروهی از افراد دیگر می بیند این فرایند می تواند منتج از عضویت فرد در گروه باشد و یا نتیجه عملکرد گروه به عنوان "مرجع" برا ی آن فرد باشد که مطابق هنجار گروه مرجع، فرد ارزش ها و استانداردهای سایر افراد یا گروه ها را به عنوان چهار چوبی برای انطباق خود بر می گزیند. هویت با گروه موجب افزایش نتایج و فرایندها ی جمعی می شود و از طریق فرایند هویت سازی می توان به نوعی به سرمایه اجتماعی دست یافت و زمانی که این فرایند ایجاد می شود ، شانس تبادل اطلاعات و ارزیابی صحیح آنها نیز افزایش پیدا می کند.

همچنین این فرایند موجب افزایش همکاری و ارتباط متقابل میان افراد نیز می شود عکس این قضیه نیز می تواند صادق باشد. (Lesser ,2000 )

ایجاد سازمانهای دانشمحوراز طریق مولفه های سرمایه اجتماعی:

یادگیری سازمانی و دانش سازمانی از برنامههای مهم بهسازی سازمانی میباشند. این دو فرایند تغییر مرتبط به هم، معطوف به کمک به سازمانها برای توسعه و استفاده از دانش برای تغییر و بهبود مستمر خودشان می باشد. امروزه سازمانها در مواجهه با محیط پویا و رقابت جهانی برای بقا و رشد نیازمند یک مزیت رقابتی پایدار می باشند، برای داشتن چنین مزیتی ، فراهم کردن بستری لازم برای نیروی انسانی متخصص برای یاد گیری و ایجاد امکاناتی برای آنها در جهت خلق دانش امری ضروریست، زیرا یاد گیری سازمانی و دانش سازمانی هر دو نقش اساسی و استراتژیک در موفقیت سازمانها ایفاء می کنند سازمان را قادر می سازنند تا سریعتر و موثرتراز رقبا خود به تحصیل و به کار گیری دانش بپردازندکه این مهم منجر به خلق مزیت رقابتی پایداربرای سازمان می شود. به عبارتی یادگیری سازمانی و دانش سازمانی میتوانند سازمانها را در اکتساب و بکارگیری دانش سریعتر و اثربخشتر از رقبا و در نتیجه استقرار برتری رقابتی پایدار توانمند سازند. لذا با توجه به مطالب فوق، در این تحقیق منظور از سازمان دانشمحور سازمانی است که در آن یادگیری سازمانی و دانش سازمانی توسعه یافته باشد. حال به تعریف یادگیری سازمانی و دانش سازمانی و ارتباط آنها با سرمایه اجتماعی پرداخته میشود. در نهایت نقش حیاتی مولفه های سرمایه اجتماعی برای ایجاد سازمانهای دانش محور ارائه خواهد شد.

یادگیری سازمانی و ارتباط آن با سرمایه اجتماعی سازمانی:

یادگیری سازمانی از مفاهیم جدیدی است که در دهه های آخر قرن بیستم توجه بسیاری از صاحب نظران را به خود جلب کرده است. یاد گیری سازمانی فرایندی که امکان بهره گیری از تجربیات گذشته را برای انطباق سازمان با محیط پیرامونی را فراهم می کند و سازمان را یاری می رساند تا به فعالیتها ی خود تداوم ببخشد.

در سال 1900 میلادی هنگامی که تیلور موضوع انتقال یادگیری به دیگر کارکنان را برای افزایش کارایی و بهبود سازمان مطرح کرد، مفهوم یادگیری سازمانی شکل گرفت (Yeung and Ulrich ,1999).اما ریچارت سی یرت و جیمز مارچ اولین کسانی بودند که در سال 1963 دو واژه یادگیری و سازمان را در کنار هم قرار داده و یادگیری را به عنوان پدیده ای سازمانی مطرح کردند (Templeton , 2002) . در ادبیات مدیریت، تعاریف متعددی از یاد گیری سازمانی وجود دارد. مثلا گفته شده است که یادگیری سازمانی ابزاری است که به وسیله آن دانش در سازمان محافظت می شود، به طوری که افراد غیر از ایجاد کننده گان دانش نیز می توانند آن را به کار گیرند. به عبارت دیگر، یاد گیری سازمانی توسعه دانش و بینشهای جدید است که به طور بالقوه می تواند رفتار را تحت تاثیر قرار دهد .از نظر لوکاس و همکاران فرایند فهمیدن و کسب بینشهای جدید در هسته مرکزی یاد گیری سازمانی قرار دارد.(Sinkula ,1994)

سازمانها باید برای کارکنان خود فرصتهایی را ایجاد کنند که آنها بتوانند آموختههای جدید خود را به دیگران انتقال دهند و هنگامی ترغیب به یادگیری و انتقال آن به دیگران میشوند که شرایط مناسب و از جمله جو اعتماد، حس همکاری و مشارکت در سازمان ایجاد شود (Yang ,2004). شواهد محکمی وجود دارد که سازمانهایی که از سرمایه اجتماعی قدرتمندی سود میبرند، میتوانند به سرمایههای لازم برای کارآفرینی و فعالیتهای شجاعانه دست یابند، یادگیری سازمانی را بهبود بخشند، ازتوانایی یافتن متحدان استراتژیکی سود ببرند و از منابع خود در برابر پیشنهادهای غیردوستانه - تصاحب شرکت- به خوبی دفاع کنند. یک سرمایه اجتماعی سازمانی یک دیواره دفاعی برای دمکراسی است(بیکر، 1382).

با توجه به ادبیات فوق میتوان گفت که مدیران سازمانها می توانند با اتخاذ تدابیر لازم یعنی با ایجاد جو اعتماد، همکاری و مشارکت در بین اعضاء سازمان که از مولفههای سرمایه اجتماعی محسوب میشوند در تولید و انتقال دانش موفق بوده و یادگیری سازمانی را بهبود بخشند.

دانش سازمانی و ارتباط آن با سرمایه اجتماعی سازمان:

در سالهای اخیر، توجه فزاینده به نقش سرمایۀ اجتماعی موجب شده است اهمیت فرآیندهای یادگیری و ایجاد دانش تشریح شود. بر اساس تعریف سیوی ، دانش سازمانی هر آن چیزی است که افراد سازمان در باره فرایندها، محصولات، خدمات، مشتریان، بازار، و رقبای سازمان می دانند. بر اساس تعریف داونپورت وپروساک، دانش عبارت است از ترکیبی سیال از تجارب، ارزش ها، اطلاعات زمینه ای، و دانش تخصصی، که به صورت منسجم و یک پارچه چار چوبی را برای ارزیابی و کسب تجارب و اطلاعات جدید را فراهم می اورد این دانش از اذهان افراد سر چشمه می گیرد و توسط انان به کار برده می شود . در داخل سازمان ، این دانش نه تنها در مستندات و بانکهای اطلاعاتی سازمان جای دارد، بلکه در تمام فعالیتها، فرایندها، اقدامات، و نرمهای سازمان جاری و ساری است. همانند همین تعریف را لانگ ارایه می دهد. وی در توصیف خود از دانش سازمانی، افراد انسانی را اصلی ترین عنصر در خلق دانش می داند. چنین تعاریفی از دانش سازمانی اهمیت عنصر انسانی و نقش ارتباطات میان افراد در سازمان، در خلق و بکارگیری دانش سازمانی نشان میدهد. به عبارتی میتوان گفت که افراد در سازمان و ایجاد ارتباطات مناسب همراه با اعتماد و حس همکاری در آنان، اصلیترین عنصر در مدیریت اثربخش دانش سازمانی هستند. داونپورت وپروساک معتقدند که اعتماد، و وجود حس همکاری و مشارکت در بین افراد سازمان تأثیری مثبت بر رونق بازار دانش در سازمان دارد اعتماد باید گسترش یابد تا بازار دانش در سازمان رونق بگیرد.به عبارتی برای اجرای اثربخش فرآیندهای مدیریت دانش نوع تعاملات و ارتباطات انسانی حائز اهمیت است؛ چنانچه سازمانی بتواند هرچه بیشتر تعاملات اثربخش را در میان کارکنان خویش، در داخل گروهها و واحدهای سازمانی افزایش دهد، احتمال خلق دانش جدید در سازمان، انتقال و تبادل دانش میان افراد سازمان و در نتیجه مدیریت اثربخش دانش سازمانی نیز بیشتر خواهد بود. به دیگر سخن از الزامات دانش سازمانی ایجاد و گسترش فرهنگ و جوی در سازمان است که این ارتباطات و تعاملات را ترغیب و تسهیل کند. توجه به ارتباطات و تعاملات اثربخش میان افراد سازمان و ایجاد جوی آکنده از اعتماد متقابل و حس همکاری میان آنان، ما را به مفهوم سرمایه اجتماعی نزدیک میسازد. ادبیات فوق نشان می دهد که مدیران می توانند با ایجاد جو اعتماد، همکاری و مشارکت در بین اعضای سازمان در توسعه دانش سازمانی موفق بوده و آن را بهبود بخشند. در یک نتیجه گیری کلی می توان گفت با توجه به ارتباط مستقیم بین دانش سازمانی و یادگیری سازمانی مدیران می توانند، با توسعه آنها، از طریق مولفههای سرمایه اجتماعی، سازمان رابه یک سازمان دانش محور تبدیل نمایند.

نهادینهسازی مولفههای سرمایه اجتماعی از طریق سازمان دانش محور:

در این قسمت با تشریح ویژگیهای سازمان دانش محور به این موضوع پی خواهیم برد سازمانهایی که با تکیه بر مولفههای سرمایه ا جتماعی موردنظر تحقیق، به سازمانهای دانشمحور تبدیل شده اند. قادر هستند این مولفهها را در سازمان خود در بین اعضای سازمان نهادینه نمایند. سازمان دانش محور جایی است که الگوهای جدید تفکر رشد مییابند، اندیشههای جمعی و گروهی ترویج میشوند و افراد چگونگی آموختن را به اتفاق هم میآموزند. سازمانهای دانش محور دارای ویژگیهای گوناگونی هستند که آنها را از دیگر سازمانها متمایز می سازد. در سازمانها ی دانش محور مشارکت در دانش بهطور جدی به هستۀ ارزشی سازمان ارتباط دارد و این مشارکت از طریق تبادل اطلاعات بین کارکنان و سرپرستان جریان پیدا میکند و در همان حال از طریق مدیران ارشد حمایت میشود. دراین سازمانها بین کارکنان میل به همکاری تقویت شده و این امر موجب می شود که ارتباط روشنی بین مشارکت در دانش و حل مسائل و مشکلات وجود داشته باشد. در اینگونه سازمانها ، همسطحسازی دانش با اعتقاد به اینکه قدرت فرد از دانش اوست از طریق تشویق و آمادهسازی محیط یادگیری، به ویژه آموزش انفرادی و ارتقاء تحصیلی و مشارکت در یافتهها از طریق تبادلنظر فردی و گروهی اتفاق میافتد. با توجه به ویژگیهای سازمان دانش محور می توان گفت که این سازمانها میتوانند که اندیشههای جمعی و گروهی را در بین اعضاء سازمان گسترش دهند و به نوعی در کارکنان خود اعتماد، تمایل برای همکاری و مشارکت را نهادینهسازی نمایند .با نهادینه شدن این مولفه ها، جریان تبادل اطلاعات در بین اعضای سازمان و در بین شبکهها به سهولت انجام می پذیرد و اطلاعات مؤثر و به موقع و کافی به تمام افراد سازمان داده می شود. شایان ذکر است با فراهم آمدن چنین شرایط مناسب، به نوعی سازمان دانش محور قابلیت آن را دارد که سرمایه انسانی خود را هم توسعه دهد. به عبارتی با نهادینه سازی این مولفه ها افراد این سازمانها با برقراری تعاملات دوجانبه به دانش و مهارتهای یکدیگر دسترسی پیدا میکنند و از این طریق سرمایه انسانی آنها افزایش مییابد.

بهبود عملکردهای اقتصادی از طریق نهادینهسازی مولفههای سرمایه اجتماعی:

سرمايه اجتماعي از پديدههايجديد و عامليدر بهرهورياقتصاديمطرحاست. ايننوعاز سرمايهبهعنوانيکچارچوبغيررسميرابطهو همکاريبيندو يا چند فرد، عاملياستدر تقويتروابطاجتماعيکهتاثير بالقوهمثبتيبر سلامتيو ارتقاينيرو بهعنوانيکياز عواملبهرهوريدارد. بدينترتيببايد بهسرمايهاجتماعيبهعنوانيکعاملمثبتدر ارتقأ بهرهورياقتصاديدر جامعهنگريستو در کنار درکدرستاز اينپديده، راهکارهاييرا برايتقويتاينسرمايهو جلوگيرياز ابعاد منفيآنيافت.تحقیقات تجربی متعددی در کشورهای گوناگون از آمریکای جنوبی گرفته تا آفریقای شمالی و کشور های جنوب شرق آسیا و خاور میانه صورت گرفته است که نشان می دهد توسعه اقتصادی بالا، سیستم کار امد اقتصادی، برابری و توزیع عادلانه در آمدها و در آمد سرانه بالا، با میزان بالای سرمایه اجتماعی ارتباط معناداری دارد(تاجبخش، 1384). اقتصاد سرمایه داری، سرمایه اجتماعی را به کار می گیرد، آنرا تهيميسازد و باز آن را پر ميکند. اقتصاددانان نئو کلاسیک به اهمیت هنجارهای اجتماعی تعاونی در اقتصاد به خوبی واقفند و برای تبیین اینکه چگونه عناصر عقل گرای خود خواه به همکاری با یکدیگر روی می آورند، نظریه دقیقی دارند(Fukuyama , 1999). فوکویاما در کتاب اعتماد (1995) در خصوص اینکه چگونه سرمایه اجتماعی، اقتصاد جهانی معاصر را شکل داده، مثالهایی ارائه داده است. برای مثال کارگاه های خانوادگی را به موتور توسعه اقتصادی در مکان هایی از قبیل مراکز ایتالیا، هنگ کنگ و تایوان تبدیل کرده. است(Fukuyama,1999) ادبیات سرمایه اجتماعی، اهمیت این سرمایه را از لحاظ تجربی در برخی اقتصادها به اثبات رسانده و آن را برای تربیت و انباشت سرمایههای انسانی، دستیابی به توسعه مالی، کارایی سیاستهای دولت و اقدام به نوآوری، گردش اطلاعات و نیل به رشد اقتصادی لازم شمرده است.سرمایه اجتماعی هم بر روند توسعه، تأثیرگذار است و هم از آن تأثیر میپذیرد. به همین خاطر، با توسعه اقتصادی یک کشور، سرمایه اجتماعی آن کشور نیز باید توسعه یابد.به خاطر گستردگی مفهوم سرمایه اجتماعی، این مفهوم از مسیرهای مختلفی میتواند بر اقتصاد تأثیرگذار باشد(Iyer , et al , 2005). حال شایسته است که به چند مورد از مهمترین تاثیرات سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی به شرح ذیل اشاره گردد.

ردیف

نوع اثر

1

کاهش هزینه مبادلاتی در اقتصاد و در نتیجه کاهش هزینه تولید و افزایش سرعت مبادلات

2

تسهیل تامین مالی پروژه ها و سرمایه گذاری ها و عقد قردادها و در نتیجه امکان حمایت از خلاقیت ها و رشد نوآوری و فناوری

3

کاهش فساد مالی و اقتصادی از طریق بخش خصوصی رقابتی و نظارت بر حوزه عمومی

4

افزایش بهره وری نیروی کار از طریق آرامش حاصله و انگیزش مناسب در خانواده و گروه های کاری و اتحادیه ها

5

بالا رفتن هماهنگی دولت شهروندان و اثربخش بودن سیاست های اقتصادی دولت به دلیل اعتماد عمومی

منبع: خاندوزی، 1384

در نهایت می توان آثار سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی را به شرح: اثر بر رشد اقتصادی، اثر بر اقتصاد سیاسی و عملکرد دولت، اثر بر توسعه روستایی، اثربر سرمایه انسانی و فکری، اثر بر عملکرد بنگاهها و ساختارهای سازمانی، اثر بر بهداشت و سلامت بیان نمود .با توجه به ادبیات فوق میتوان گفت که یک رابطه معناداری بین سرمایه اجتماعی و بهبود عملکردهای اقتصادی وجود دارد. نکته حائز اهمیت این است که با صرف دانستن وجود رابطه معناردار بین آنها، نمیتواند برای بهره جستن از آن کارساز باشد، مهم آن است که چگونه میتوان مولفههای سرمایه اجتماعی را در بین اعضای جامعه و به ویژه با توجه به موضوع تحقیق آنها را در سازمانها نهادینهسازی نمود. به عبارتی تلاش نمود تا بتوان جوی آکنده از اعتماد، حس همکاری و مشارکت و مسئولیتپذیری را در بین اعضای سازمان بوجود آورد، تا از این طریق بتوان از آثار مثبت سرمایه اجتماعی در جهت بهبود عملکردهای اقتصادی بهره برد.بر این اساس تحقیق حاضر راهکاری را در جهت نهادینه کردن این مولفهها در بین اعضای سازمان را ارئه نمود. به عبارتی مقاله حاضر تا به اینجا نشان داد که از طریق مولفههای سرمایه اجتماعی سازمانی از قبیل اعتماد، مشارکت و همکاری و هویت مدیران می توانند یادگیری سازمانی و دانش سازمانی را توسعه دهند، با تقویت آنها، قادر بودهایم سازمان خود را به سازمانی دانش محور تبدیل نمائیم. سازمان دانش محور شدن باعث آن می شود که مولفههای سرمایه اجتماعی سازمانی مورد نظر تحقیق در بین اعضای سازمان نهادینه شوند. چنانچه اگر اکثریت سازمانهای امروزی تلاش نمایند تا خود را به صورت سازمان دانش محور تبدیل نمایند در سطح کل این امر موجب میشود که نهادینهسازی مولفهها سرمایه اجتماعی سازمانی صورت پذیرفته و از این طریق باعث بهبود عملکردهای اقتصادی خواهد شد. از طرفی پیشینه تحقیقات گذشته نشان می دهد که یک ارتباط دو طرفه بین مولفه های سرمایه اجتماعی و بهبود عملکرد های اقتصادی وجود دارد. لذا با بهبود عملکردهای اقتصادی مولفه های سرمایه اجتماعی تاثیر پذیرفته و باعث توسعه آنها خواهد شد. با تحقق این امر مجددا چرخه ارتباط مولفه های این تحقیق بطور مستمر ادامه می یابد و سازمانها می توانند یک مزیت رقابتی پایدار برای خود به وجود آورنند. با توجه به مطالب فوق مدل پیشنهادی تحقیق به شکل ذیل ارائه میشود.

نتیجه گیری و پیشنهادات:

در یک نتیجه گیری کلی می توان گفت که برای نایل شدن به آنچه که در متن مقاله ودر مدل پیشنهادی تحقیق نشان داده شد، امروزه سازمانها باید اغلب مدیرانی را استخدام نمایند که به سرمایه اجتماعی اعتقاد داشته و خود نیز دارای این سرمایه باشند. زیرا صداقت، اخلاق درست و اعتمادسازی به شرطی بوجود می آید که مدیران عالی سازمان سرمشق و الگوی دیگران باشند و با ایجاد مصادیق، آن الگو ها را در واحد ها و ادارات عملی سازند. با توجه به مطالب فوق در این صورت است که سازمانها می توانند با کمترین هزینه نسبت به دیگر منابع سازمانی که هزینه بر هستند، مولفه های سرمایه اجتماعی را از طریق مدیران خود ، از قبیل (جوی آکنده از اعتماد، حس همکاری و مشارکت، اخلاق درست و ...) را در بین اعضای سازمان تقویت نمایند. با تقویت این مولفه ها همانطور که در متن مقاله بیان گردید موجب توسعه یادگیری سازمانی و دانش سازمانی شده و سازمان ها را به سازمان دانش محورتبدیل و با توجه به ویژگیهای این سازمانها به نوعی این مولفه ها در بین اعضای سازمان نهادینه می گردد. با نهادینه سازی این مولفه ها سازمانها می توانند تا یک مزیت رقابتی پایدار برای خود به وجود آورنند و عملکرد های اقتصادی را بهبود بخشند. حال شایسته است با ارایه راهکارهایی برای مدیران، آنان را در جهت تحقق این مهم یاری رساند.

- مدیران سازمانها می توانند با ایجاد ارتباطات سازمانی مناسب برای تبادل سریع اطلاعات در بین اعضای سازمان مولفه های سرمایه اجتماعی را تقویت نمایند.

- مدیران سازمانها می توانند با پایبندی به اخلاقیات سرمایه اجتماعی ایجاد کنند. یعنی آنها با به کار گیری اصول اخلاقی در عملکردها و تصمیمات خود می توانند سرمایه اجتماعی را تقویت نمایند.

- مدیران سازمانها می توانند با اتخاذ تدابیری لازم از جمله با تاکید بر آموزش کارکنان، ایجاد فضای مبتنی بر تفاهم، صداقت، اعتماد و همکاری رضایت شغلی کارکنان را افزایش دهند، که این امر باعث تقویت سرمایه اجتماعی می شود.

- مدیران سازمانها می توانند از طریق عواملی همچون ترویج فعالیت های گروهی، پروژه ای و ... رابطه بین کارکنان و هنجار های گروهی را کنترل و سازماندهی نمایند که این باعث تقویت سرمایه اجتماعی می شود.

علاوه بر نتیجه گیری فوق محققین شایسته دیدند که در نهایت با توجه به هدف تحقیق که به دنبال دست یابی به راهکاری در جهت بهبود عملکرد اقتصادی است پیشنهادهایی برای تقویت سرمایه اجتماعی در حوزه اقتصاد ارایه نمایند . قبل ازپرداختن به پیشنهادها این نکته حایز اهمیت است که برقراری روابط دوستانه و ایجاد حس اعتماد عمومی و در نتیجه همبستگی میان مردم، مستلزم سیاست گزاری ها اتخاذ تصمیمات صحیح و اجرای برنامه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می باشد. دولت باید با کارآمدی خود در عرصه های مختلف احساس رضایت از ایرانی بودن را در همه آحاد ملت ایجاد کند. تا همه شهروندان با خیالی آسوده خود را در پناه حمایت های اجتماعی و امدادی بدانند و اعتماد و اعتقاد پیدا کنند که می توانند بر مبنای شایستگی، توانمندیهای ذهنی و فکری خود را در جامعه مشارکت دهند و خود را در قبال جامعه و همنوعان متعهد و مسئول بدانند. حال در این راستا پیشنهادها برای تقویت سرمایه اجتماعی در حوزه اقتصاد به شرح زیر ارایه می شود.

– مبارزه همه جانبه با فقر و رفع مشگل بیکاری تا مرز ریشه کن کردن آنها.

– تلاش در جهت امکان رشد و توسعه مناطق، متناسب و همگون با مرکز.

- تعدیل و توزیع عادلانه درآمدها به عنوان یکی از ابعاد و محور های اصلی توسعه انسانی.

– خصوصی سازی و واگذاری امور به مردم. زمانی که مردم تصدی امور و فعالیتهای اقتصادی را بر عهده گیرند خود را در جامعه ذینفع می دانند و زیان به جامعه را آسیب به خود تلقی می کنند بنابراین منافع و موقعیت خود را با جامعه پیوند می دهند وقتی فرد در جامعه برای خود منفعتی قائل شد، خود را در حاشیه احساس نمی کند بلکه در عرصه های مختلف جامعه مشارکت جدی پیدا می کند و حس مسئولیت و تعهد در وی ایجاد می شود.

- ایجاد و تاسیس تعاونی های اقتصادی. در تعاونی ها و فعالیتهای گروهی روحیه تعاون و همکاری در افراد ایجاد می شود، مراودات و روابط انسانی و اجتماعی شکل می گیرد و گسترش می یابد. افراد به هم نزدیک می شوند، شناخت پیدا می کنند و روابط دوستانه برقرار می گردد و در نهایت اعتماد و همبستگی میان آنها به وجود می آید.

منابع فارسی

1 - الوانی، سید مهدی (1377)، " سازمانهای یادگیرنده " مدیریت عمومی، تهران، نشر نی

2 - اکبری، امین (1383) " نقش سرمایه اجتماعی در مشارکت"، بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر مشارکت سیاسی – اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران

3 - ازکیا، مصطفی، غفاری، غلامرضا (1383)، " توسعه روستایی با تاکید بر جامعه روستایی ایران " تهران نشر نی

4- ابطحی، سید حسین و صلواتی ، عادل (1385) " مدیریت دانش در سازمان " انتشارات اسکوئی4

5 - پالسی، هرسی (1383) ، " مدیریت رفتار سازمانی " ترجمه علاقه بند ، تهران انتشارات امیر کبیر

6- تاجبخش، کیان ( 1384 ) " سرمایه اجتماعی و سیاست اجتماعی " فصلنامه رفاه اجتماعی ، سال سوم ، شماره 10 .

7 – خاندوزی، سید احسان ( 1384 ) " بازشناسی یک حوزه نو ظهور و نسبت آن با اقتصاد " فصلنامه پژوهشی موسسه فرهنگی یاس، شماره 3 ، پاییز .

8 - خائف الهی، احمد علی و متقی، پیمان (1386 ) " ارائه الگوی فرایندی خلق دانش سازمانی: تبین نقش اعتماد در خلق دانش " اولین کنفرانس ملی مدیریت دانش

9 - رهنورد، فرج ا لله (1378)، " یادگیری سازمانی و سازمان یاد گیرنده "، مجله مدیریت دولتی ، شماره 43

10- سنکه، پیتر (1375) " پنجمین فرمان: خلق سازمان فراگیر "، ترجمه کمال هدایت، حافظ و روشن، محمد، تهران

11 - سلیمی، محمد حسین ( 1380)، " مشارکت و مدیریت مشارکتی در آموزش و پرورش " مدیریت در آموزش و پرورش، شماره 28

12- علمی، زهرا، شارع پور، محمود (1384) " سرمایه اجتماعی و چگونگی تاثیر آ ن بر اقتصاد " مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 71

13 – فقیهی، ابوالحسن و فیضی، طاهره (1385 ) " سرمایه اجتماعی : رویکردی نو در سازمان " مجله دانش مدیریت، شماره 72

14 – کاوسی، اسماعیل، ( 1385 ) " طراحی و ارائه الگوی اندازه گیری سرمایه اجتماعی " پایان نامه دکتری مدیریت فرهنگی، دانشگاه آزاد اسلامی

15- مشبکی، اصغر و قلیچ لی، بهروز (1386) " مزیت رقابتی: تبین نقش سرمایه فکری و سرمایه اجتماعی "، دانشکاه تربیت مدرس

16- نجف بیکی، رضا، " سازمان و مدیریت " مرکز انتشارات علمی دانشگا آزاد اسلامی

17 - بیکر،واین (1382)، " مدیریت و سرمایه اجتماعی، ترجمه الوانی، سید مهدی و ربیعی مندجین، تهران، انتشارات سازمان مدیریت صنعتی

منابع انگلیسی

1 -Coleman, J . S.(1988) , " Social capital in the creation of human capital ". American Journal of S ociology , P. 95

2 - Chen, J. Zhu, Z. and Xie , H . Y. , ( 2004 ) , " Measuring intellectual capetal : anew model and empirical study " , Journal of intellectual capital , Vol . 5 , No . 1 . P .195

3- Certo , S . C . (1993) , Modern management , diversity , quality , ethics

and the global environment ; 6 . Ed . Allyn and Bocon .

4 – Yeung , A . K . Ulrich , D . O. (1999 ) , " Organizational Learning Capability" , New york , Oxford University Press

5 -Deker , P and Uslaner , E . M . ( 2001 ) , Social Capital and participation in eveeyday life , Routledge press . london and New york .

6 – Fukuyama , F . ( 1999 ) , Social Capital and civil society , Prepared For Delivery At IMF Confernce on Second generation Reform , Oct . 1

7 - Gues , A . ( 1997 )" The living company" , Boston : Harvard business prees

8 – Hobbs , Grahm , ( 2000 ) . What Is Social Capital Economic and social Research Foundation .

9 - Iyer S , Kiston M , and Toh B . (2005) , " Social Capital , Economic growth and regional development " , regional studies 39 .

10 - Ireland , R . D , Hitt , M . A , (2002 ) , Alliance , Management as source Of competitive Advantage . Journal Of manage ment.

11- James , C . R . ( 2003 ) , " Designing learning organizations" , rganizat onal Dynamics ; Vol . 32 , No . 1

12 – Johanson , J . and Mattsson , L. G . (1987 ) , " interorganizational relations in industrial systems : a network approach compared with the transaction cost approach. International studies of nanagement and organization.

13 – Killen , C . and, Hunt , R . ( 2002 ) strategic Alliances For world competitiveness . Int . J . technologe management .

14 -Leana , C . R . And Van Buren , H . J . (1999 ) , " organizational social capital and employment" practices . Academy of management Review , 24: P . 538

15 - Lesser , E . L . (2000 ) , " Leveraging Social capital in organizations " , In l Lesser , E . L . ( Ed ) Knowledge and Social capital : Founations and applications , Butter worth , Heine mann.

16 – Mueller , C. and , Herstutt , C . ( 2002 ) , " Inter firm cooperation : a brief overview of current theoretical Findings and issues for future research . Int . J . Human Resource Development and management.

17 - Templeton , G . F . Lewis , B . R . ( 2002 ) , " Development of a Measure for the Organizational Learning Construct " , Journal of Management Information Systems.

18- Sinkula , J . M (1994 ) , " Market Information Processing and Organizational Lerning " Journal of Marketing , Vol . 58, No , 1

19 - Yang, J . T . (2004 ) , " Qualitative knowledge capturing and organizational learning : two case studies in Taiwan hotels " , tourism management ; , No . 25

1

1

1

1

0

0

u

x

y

y

p

h

q

h

h

t

h

h

t

h

t

å

å

-

=

-

=

-

-

+

+

+

=

l

h

b

1

1

1

1

0

0

uxyy

p

h

q

h

hthhtht

ارائه ی مدلی برای تبیین تاثیر سرمایه اجتماعی

بر رشد اقتصادی

دكتررضاآقابابايي ، فرشته راستی

چکیده:

سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از ویژگی های سازمانهای اجتماعی مثل اعتماد، هنجارها و شبکه ها تعریف می شود که می تواند اثربخشی و بازدهی جامعه را بوسیله تسهیل، پرورش و توسعه فعالیتهای هماهنگ بهبود بخشد. مستندات علمی و شواهد موجود نشان می دهد که جوامعی که ازنظر سرمایه اجتماعی در سطوح بالاتری هستند، تجربه ی توسعه سریعتر اقتصادی را دارند و از نظر عملکرد سازمانی، وضعیت بهتری را دارا هستند. سرمایه اجتماعی در شکلی از اعتماد عمومی برای عملکرد موفق در پیشرفت اقتصاد یک عامل حیاتی است. به هر صورت، یکی از الزامات کلیدی تقویت سرمایه اجتماعی در نخستین گام مستلزم اندازه گیری درست و به موقع آن می باشد که براساس آن بتوان شناختی از وضعیت موجود کسب نموده و در جهت ارتقای آن با تاکید بر نقاط قوت و اجتناب از نقاط ضعف، برنامه ریزی آگاهانه و هوشمندانه انجام داد. در این حالت می توان میزان رشد و ارتقای سرمایه اجتماعی را به شکل مطلوب پایش و حوزه مسئولیت و پاسخگویی آنرا بصورت شفاف مشخص کرد. با عنایت به این ضرورت، داشتن رویکردی مناسب در اندازه گیری جامع و کامل سرمایه اجتماعی که کانون تاکید و توجه آن رشد اقتصادی باشد، از جمله شرط های لازم تلقی می شود. مقاله حاضر به دنبال ارائه چنین رویکردی جهت سنجش مناسب تاثیر سرمایه اجتماعی در رشد اقتصادی جامعه می باشد.

واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی، رشد اقتصادی، اعتماد، هنجار، فعالیت های مشارکتی.

1- مقدمه:

هر فعالیتی برای شروع حداقل نیازمند دو سرمایه است؛ سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی (نیروی کار). اما برای افزایش بهره وری نیازمند سرمایه دیگری می باشد که به سرمایه و روابط اجتماعی معروف است(شریفیان،1380؛ رحمانی، 1386؛ علمی، 1384). تعداد کثیری از جامعه شناسان تصدیق می کنند که سرمایه اجتماعی در بعضی از موارد با سرمایه انسانی شباهت دارد، مثل توانایی در ایجاد جریانی از مزایا در آینده. این مزایا شامل تسهیم اطلاعات و هماهنگ کردن افراد برای فرصتهای اقتصادی، بیمه و کمک دو جانبه است(چو؛ 2006). پاتنام در مقاله ای در سال 1993 بیان کرد که سرمایه اجتماعی یک نیروی کلیدی برای توسعه اقتصادی بلند مدت در شمال ایتالیا می باشد و این در حالی است که عدم حضور سرمایه اجتماعی در نقاط جنوبی کشور باعث عدم توسعه شده است. همچنین در دانمارک، تاثیر و نقش سرمایه اجتماعی بر تسهیل موفقیت کارهای روزمره و گسترش مشارکتی در سازمانها مورد تاکید قرار دارد. نارایان نیز بیان می کند که سرمایه اجتماعی اثر معنی داری در ایجاد انگیزش در افزایش درآمد خانوارهای روستاهای تانزانیا دارد(وود هاوس؛ 2006). بعضی محققان ،منابع سرمایه اجتماعی(بویژه شبکه های اجتماعی) را از نتایج آن -که می تواند وابسته به شرایط مثبت یا منفی باشد- مثل اعتماد، تحمل و همکاری جدا می دانند(چو؛ 2006). مبحث ارتباط سرمایه اجتماعی با رشد اقتصادی بر پایه این قضیه است که سرمایه اجتماعی می تواند شکلهای دیگر سرمایه را از طریق افزایش بهره وری افراد و گروه ها کاراتر و اثربخش تر کند. در درون یک تراکنش اقتصادی ساده میان دو شریک احتمال دارد که میان آن دو عدم تقارنی از اطلاعات وجود داشته باشد(وود هاوس؛2006). بدلیل وجود همین اطلاعات نامتقارن،قیمت ها دچار انحراف می شوند و کارکرد اصلی خود را در اقتصاد بازاری از دست می دهند. این مسئله باعث بروز مشکلاتی مانند انتخاب بد می شود و همچنین ممکن است باعث تخصیص نامناسب منابع شود. در نهایت اقتصاد را از هدف اصلی خود که اختصاص بهینه منابع محدود برای تامین نیازهای نامحدود است دور می سازد(علمی، 1384). این عدم تقارن از اطلاعات به علت عقلانیت محدود است؛ یک محدودیت برای پیش بینی رفتار شریک دیگر وجود دارد. برای خنثی کردن این وضعیت، فرایندهای اقتصادی از طریق قراردادها، ضمانتها و مشاوره های قضایی انجام میشوند که این، خود به عنوان هزینه های تراکنش است و قیمت انجام معامله را بدلیل نبود سرمایه اجتماعی و اعتماد افزایش می دهد. سرمایه اجتماعی هزینه های انجام معامله را کاهش داده و باعث سهولت در معاملات تجاری می دهد(وود هاوس، 2006). چون با افزایش سرمایه اجتماعی، رفتار افراد از قابلیت پیش بینی بیشتری برخوردار میشود.

بنابراین علاوه بر متغیرهای استاندارد اقتصادی، سرمایه اجتماعی بعنوان فاکتور مهمی در توجیه موفقیت اقتصادی در نظر گرفته می شود. پاتنام بیان می کند که سرمایه اجتماعی در شکلی از اعتماد عمومی برای عملکرد موفق در پیشرفت اقتصاد، یک عامل حیاتی است(بوگالسدایک؛ 2005). در ادامه مقاله، ابتدا به تشریح مفهوم سرمایه اجتماعی و دسته بندی و خصوصیات آن پرداخته می شود و در انتها فرمولی که نشاندهنده تاثیر سرمایه اجتماعی بر رشد اقتصادی است تجزیه و تحلیل می شود.

2- مفهوم سرمایه اجتماعی:

سرمايه اجتماعي را مي توان حاصل عوامل متعددی در يك سيستم اجتماعي دانست که براساس پژوهش حق شناس عبارتنداز: اعتماد متقابل؛ تعامل اجتماعي متقابل؛ گروه هاي اجتماعي؛ احساس هويت جمعي و گروهي؛ احساس وجود تصويري مشترك از آينده و كار گروهي(حق شناس؛1386). طبق نظر کلمن، سرمایه اجتماعی متشکل از هنجارها، شبکه های اجتماعی و روابط بین افراد است. از نظر او آموزش، قویترین عامل برای منابعی است که بوسیله ارتباطات، ارزشها و اعتماد که سرمایه اجتماعی را می سازند حاصل می شود. این منابع شامل تعهدات، کانالهای توزیع، انتظارات، هنجار ها و ضمانتهای اجرایی موثر است که باعث ایجاد یا تقویت رفتارهای خاص در نوجوانان می شود (چو؛ 2006) . از نظر پاتنام، سرمایه اجتماعی یک ویژگی زندگی اجتماعی است که شرکت کنندگان را قادر می سازد تا بر یکدیگر تاثیر بگذارند و اهداف مشترک را دنبال کنند. از دیدگاه ماسکل، سرمایه اجتماعی به ارزش ها و اعتقاداتی بر می گردد که شهروندان درکارهای روزمره خود از آن بهره می برند. او اعتقاد دارد که تشکیل سرمایه اجتماعی یک عمل عمدی نیست بلکه سرمایه اجتماعی تجمعی است درون یک جامعه که از طریق فرایندهای تعامل و یادگیری حاصل می شود (چو؛ 2006).

کلمن سرمایه اجتماعی را اینگونه توصیف می کند: سازمان اجتماعی سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهد که این سرمایه دستیابی به موفقیت را تسهیل می بخشد و در صورت عدم حضور سرمایه اجتماعی، سازمان یا به موفقیت دست نمی یابد یا در صورت دستیابی مجبور به پرداخت هزینه بیشتر است(دیندا؛ 2008). از نظر بوردیو و کلمن، سرمایه اجتماعی بعنوان منبعی است که می تواند برای دستیابی به اهداف گوناگونی استفاده شود. این منبع توسط گروهی از افراد از طریق فرایندهایی آگاهانه و سنجیده شده ایجاد میگردد که درگیر تعامل با دیگر افراد است. سرمایه اجتماعی یک سرمایه غیر ملموس است که در برگیرنده ویژگی های جامعه، پیوستگی، اتحاد، اعتماد، تحمل، جامعه پذیری و ارتباطات متقابل است. این ویژگی های جامعه برای اندازه گیری میزان سرمایه اجتماعی در نظر گرفته می شوند( وود هاوس؛ 2006).

طبق نظر پاتنام و کلمن، سرمایه اجتماعی یک نوع از اثرات مثبت گروهی می باشد که نتیجه سازمان اجتماعی است. از دید فوکویاما، سرمایه اجتماعی می تواند به عنوان یک مجموعه معین از قوانین و هنجارهای غیر رسمی تعریف شود که در میان کارکنان یک گروه به اشتراک گذاشته شده و اجازه همکاری میان آنها را می دهد. سرمایه اجتماعی؛ دانش، فهم، هنجارها، قوانین و انتظارات مشترک درباره الگوهای تراکنش است که گروه هایی از افراد را به فعالیت بر می انگیزد. سرمایه اجتماعی می تواند بعنوان ذخیره ارتباطات فعال میان افراد در نظر گرفته شود؛ یعنی اعتماد، فهم متقابل و رفتارها و ارزشهای مشترک که اعضای یک شبکه انسانی را برای همکاری با یگدیگر مقید می سازد. سرمایه اجتماعی به افراد اجازه می دهد که مشکلات مشترک را خیلی راحتتر حل کنند و افراد اغلب زمانیکه با هم همکاری می کنند نسبت به زمانی که هرکس به تنهایی کار خودش را انجام می دهد آسوده خاطر تر هستند(دیندا؛ 2008).

طبق تعریفی که بانک جهانی از سرمایه اجتماعی دارد؛ سرمایه اجتماعی به هنجارها و شبکه هایی اشاره دارد که فعالیتهای جمعی و اشتراکی را فعال می کند که این به نهادها، سازمانها، روابط و هنجارهایی اشاره دارد که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی جامعه را تشکیل می دهد (بوگالسدایک؛ 2005). کلمن(1988) و پاتنام (1993) بیان می کنند که سرمایۀ اجتماعی برخلاف دیگر شکل هاي سرمایه، از سرمایۀ فیزیکی و سرمایۀ انسانی گرفته تا سرمایۀ اقتصادي و سرمایۀ فرهنگی بی حضور دیگران نه پدید می آید و نه امکان پذیر است. سرمایۀ اجتماعی، در واقع، به هیچ کس و به هیچ چیز تعلق ندارد. این سرمایه یک کالاي عمومی می باشد. از این رو کنشگران تنها می توانند از کارکردهاي سرمایۀ اجتماعی بهره مند شوند و این کارکردها را در نهایت پشتوانۀ رفتارهاي هدفمند خود قرار دهند. اما آن ها هرگز قادر نخواهند بود این سرمایه را در مالکیت خصوصی خود محصور کنند و از آنِ خود سازند(اجتهادی؛ 1386).

از نظر بوردیو(1985) سرمايه اجتماعي حاصل انباشت منابع بالقوه و يا بالفعلي است كه مربوط به مالكيت يك شبكه بادوام از روابط كم وبيش نهادينه شده در بين افرادي می باشد كه با عضويت در يك گروه ايجاد مي شود. در جدول ذیل، عوامل موثر بر شکل گیری سرمایه اجتماعی خلاصه شده است(ناطق پور؛ 1385).

جدول 1- عوامل مؤثر بر شكل گيري سرمايه اجتماعي

ديدگاه نظري

عوامل مؤثر بر شكل گيري سرمايه اجتماعي

سرمايه اجتماعي يا عناصر مفهومي آن (متغير وابسته)

گليزر، لايسبون و ساكردوت،٢٠٠٠ گليزر،٢٠٠١

تحرك يا جابجايي محل اقامت، سن، مشاغل اجتماعي، مالكيت منزل مسكوني، آموزش، هزينه فرصت زمان، همگوني قومي و زباني، بعد فيزيكي مسافت در مسافرت، هزينه مسافرت

سرمايه اجتماعي

بِرِم و ران، ١٩97

حمايت و طرفداري سياسي، آموزش، درآمد واقعي خانوار، هزينه فرصت زمان(تماشاي تلويزيون، تعداد فرزندان مدرسه نرفته)،

خواندن روزنامه، اندازه شهر پاسخگويان، طول اقامت در شهر از سن ١٦ سالگي، زندگي در جنوب آمريكا، تجربيات طول زندگي

مشاركت مدني

اعتماد بين فردي عمومي

افه و فوش،

٢٠٠٢

درآمد خانوار، وضعيت شغلي شامل: امنيت شغلي،سطح درآمد و وقت اضافه، دين (دين باوري و تعهد ديني)، آموزش، سن، شهر در برابر حومه، اندازه خانوار، جنس، مشاركت بازار كار زنان

سرمايه اجتماعي

كريشنا و آُفف،

٢٠٠٢

خانوارهايي كه به حل مشكل اجتماعي پرداخته اند، تصميم گيري هاي به صورت جمعي داشتند، ذهنيت شفاف از قانونگذاري و ضمانت اجراي قانون، اطلاعات و مدرنيزاسيون

سرمايه اجتماعي

پاتنام، ١٩٩٥

٢٠٠٠

فشارهاي زماني و اقتصادي، ظهور خانواده هايي كه زن و شوهر هر دو شاغل اند، حومه نشيني يا حاشيه نشيني و پراكندگي شهر (صرف وقت به تنهايي در ماشين، تفكيك و همگوني در بافت هاي شهري و كاهش انگيزه مشاركت )، سرگرمي هاي الكترونيكی و تلويزيون،

تغييرات نسلي (جنگ، ركود اقتصادي، كاهش ميزان ازدواج، افزايش نرخ طلاق، كاهش تعداد فرزندان، كاهش نرخ دستمزد، جايگزيني سوپر ماركت ها، خريد الكترونيك، جايگزيني شركت هاي بزرگ به جاي شركت هاي محلي مبتني بر اجتماعات محلي)

سرمايه اجتماعي

با توجه به مطالب فوق می توان دریافت که، بطور کلی تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی ارائه شده است. نویسندگان اغلب بر این باورند که سرمایه اجتماعی مجموعه ای از خصوصیات شبکه های اجتماعی یک اقتصاد معین می باشد. برخی دیگر آنرا میزان اعتماد عمومی، آداب و رسوم قومی و ملی، تعهدات اجتماعی، هنجارها و ارتباطات متقابل درباره یک جامعه معین می دانند. با این وجود، مفهومی که در بین همه نویسندگان مشترک می باشد آن است که سرمایه اجتماعی به معنای سطح بالای رفاه، درآمد سرانه بیشتر و عملکرد بهتر اقتصادی می باشد(کرودلی؛ 2006).

3- خصوصیات کلیدی سرمایه اجتماعی

بطور کلی سرمایه اجتماعی در شکل مناسب و مطلوب خود دارای ویژگی هایی می باشد که می توان به مهمترین آنها به شرح زیر اشاره کرد:

1. سرمایه اجتماعی نوعی سرمایه است، زیرا یک ذخیره انباشته می باشد که از آن جریانی از مزایا و سود منبعث می شود. بنابراین سرمایه اجتماعی چیزی فراتر از مجموعه ای از سازمانهای اجتماعی یا ارزشهای اجتماعی است.سرمایه اجتماعی اغلب با بهبود بهره وری سایر منابع (سرمایه های فیزیکی و سرمایه های انسانی) باعث افزایش خروجی میگردد(چو؛ 2006). مصرف بيشتر سرمایه اجتماعی باعث افزايش آن شده و انباشت و ذخيره آن به دليل مصرف آن است(علمی؛ 1384).

2. ایجاد و فعال سازی سرمایه اجتماعی نیازمند حداقل دو نفراست.

3. سرمایه اجتماعی مانند سایر اشکال سرمایه برای تولید بی هزینه نیست و نیازمند صَرف کوشش و زمان است نه فقط پول.ایجاد اعتماد میان افراد، اغلب زمان زیادی را می طلبد. اعتماد خیلی آسانتر از ایجادش ،ویران می شود. بنابراین برای نگهداری سرمایه اجتماعی هزینه وجود دارد(چو؛ 2006) .زمان، هزينه اصلي تشكیل و تقويت سرمایه اجتماعی است(علمی؛ 1384).

4. رابطه بين سرمایه اجتماعی و سن ابتدا صعودي و سپس نزولي است(بصورت U وارونه می باشد).

5. هرچه مشاغل، تخصص و مهارت بالاتري نياز داشته باشند، سرمایه اجتماعی بالاتر است(علمی؛ 1384).

براساس تحقيقي كه در 5 اجتماع استراليا انجام شده است(بولن و انيكس، 1999) 8 عنصرِ معرف سرمايه اجتماعي به شرح زیر شناسايي گردید:

مشاركت در اجتماع محلي، پيوندهاي همسايگي، پيوندهاي خانوادگي و پيوندهاي كاري که به مشاركت و پيوندها مربوط مي شود و كنشگرايي در يك موقعيت اجتماعي، احساس اعتماد و امنيت، ظرفيت پذيرش تفاوتها و بها دادن به زندگي سنگ بناي سرمايه اجتماعي هستند (شریفیان؛ 1380).

از دیدگاه افتخاری (82)، سرمایه اجتماعی در قالب شاخصهای وفاداری، اعتماد، اتصالات شبکه ای، اقتدار فردی، هویت سازمانی، عمل متقابل، هنجارهای اجتماعی و اعتبار تجلی می یابد(موسوی؛ 1385).

4- سطوح و انواع سرمایه اجتماعی:

بطور کلی سرمایه اجتماعی می تواند در سه سطح به شرح زیر وجود داشته باشد:

1-4- سطح خرد: این نوع سرمایه اجتماعی در درون شبکه های فردی و یا خانوادگی وجود دارد. اثرات خارجی این تراکنشهای میانفردی ممکن است مثبت یا منفی باشد. برای مثال ممکن است تعامل بین افرادی که در یک شبکه قرار دارند برای افراد داخل شبکه به اندازه هزینه افرادی که در شبکه نیستند سودمند باشد(چو؛ 2006). از جمله اثرات منفي آن، منفعت طلبي بعضي گروه ها است كه در این وضعیت، سرمایه اجتماعی فقط به نفع اعضاي گروه است و به نفع افراد غير عضو نيست (علمی؛ 1384) . سطح خرد از دو جنبه سرمایه اجتماعی محدودکننده و پیوند دهنده بررسی می شود.

· سرمایه اجتماعی محدودکننده(درون گروهی) : این نوع سرمایه اجتماعی به نام درون گروهي نيز تعبير مي شود و ميان افرادي ايجاد مي شود كه ارتباط صميمانه و نزديكي با هم دارند مانند اعضاي خانواده یا همسايگان. از این رو، روابط ميان اعضاي آن غير رسمي است(علمی؛ 1384). این نوع سرمایه اجتماعی تنها در میان گروه های همجنس و همگون تشکیل می شود(بوگالسدایک؛ 2004).

· سرمایه اجتماعی پیوند دهنده(میان گروهی): ميان افرادي رواج دارد كه روابط دوستانه ولي خصوصيات مشترك كمتري دارند مثل گروه هاي سياسي- اجتماعي. اين نوع از سرمايه در جامعه اعتماد سازتر است (علمی؛ 1384) و می تواند بعنوان زنجیره های یک اتصال تعریف شود که در میان گروه های اجتماعی متنوع تشکیل می شود(بوگالسدایک؛ 2004).

سرمایه اجتماعی محدود کننده نقش کلیدی در تجمع سرمایه اجتماعی دارد و سرمایه اجتماعی پیوند دهنده باعث ایجاد اعتماد جمعی می شود که به توسعه مالی کمک می کند(چو؛ 2006). سرمایه اجتماعی پیوند دهنده ممکن است که رشد اقتصادی را افزایش دهد. در مدلی که اسمولدرز بررسی نمود، وی دریافت که نواحی ای که ساکنان آن خیلی مادی گرا هستند و ارزش زیادی به زندگی فامیلی را نسبت می دهند، از نظر سرمایه اجتماعی پیوند دهنده در سطح پایین تری هستند که این باعث کاهش رشد خروجی و نتایج می شود( بوگالسدایک؛ 2004).

2-4- سطح میانی: شامل پيوندها و روابط عمودي است. روابط بين گروه ها و سازمانها است(علمی؛ 1384). سطح میانی بیان می کند که سرمایه اجتماعی شامل انجمن ها و اتحادیه های افقی و عمودی در درون سازمانها و بین سازمانها است. این سطح از سرمایه اجتماعی شکل گیری شبکه های تحقیق و توسعه را تسهیل می کند(چو؛ 2006).

3-4- سطح کلان: وسیعترین دیدگاه سرمایه اجتماعی، سطح کلان است که شامل محیط اجتماعی و سیاسی می باشد و ساختار اجتماعی را شکل داده و هنجار ها را توسعه می دهد(چو؛ 2006) و شامل رسمي ترين روابط و ساختارهاي نهادي است. رژيم سياسي، سلطه قانون، نظام قضايي، آزادي هاي سياسي و مدني، نهادهايي است كه از طريق آنها سرمایه اجتماعی در سطح كلان شكل مي گيرد(علمی؛ 1384).

علاوه بر دسته بندی سرمایه اجتماعی از لحاظ سطوح مختلف، انواع آن نیز غالبا بر حسب نوع شناختی و ساختاری شناسایی و دسته بندی گردیده است. بر این اساس، سرمايه اجتماعی شناختي شامل ارزشها، اعتقادات رفتاری، هنجارهاي اجتماعي، ارزشهايي مثل اعتماد همبستگي و اتفاق نظر است(شریفیان؛ 1380). سرمایه اجتماعی شناختی، به ارزشها، گرایشات، هنجارهای مشترک، اعتماد متقابل و عقاید بر می گردد و مفهوم ذهنی و غیر ملموس دارد(چو؛ 2006). سرمایه اجتماعی شناختی به شناخت افراد نسبت به دیگران مربوط می شود(علمی؛ 1384). در مقابل، نوع دوم، سرمایه اجتماعی ساختاري بوده که تشكیل و عملكرد سازمانهاي رسمي و غير رسمي محلي را منجر مي شود و بعنوان ابزاري در جهت توسعه اجتماع تلقی می شود(شریفیان؛ 1380). سرمایه اجتماعی ساختاری، تسهیم اطلاعات و کنش جمعی و تصمیم گیری را از طریق نقشهای محرز شده و شبکه های اجتماعی که بوسیله قوانین، روالها و سوابق تکمیل شده است تسهیل می بخشد (چو؛ 2006) . بُعد ساختاری سرمایه اجتماعی ناظر بر کمیت آن و بعد شناختی ناظر بر کیفیت آن است (علمی؛ 1384) . به دلیل اینکه سنجش سرمایه اجتماعی بصورت کیفی است، فوكوياما يكي از راه هاي اندازه گيري آن را استفاده از آمارهاي انحرافات اجتماعي از قبیل جرايم، آمار طلاق، مصرف مواد مخدر، آمار طرح دعاوي در محاكم، خودكشي يا جرايم اقتصادي مثل فرار از پرداخت ماليات مي داند (تشکر؛ 1385).

5- اجزای سرمایه اجتماعی:

در این بخش بطور تفصیلی به بررسی اجزای اصلی سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد وفعالیتهای مشارکتی پرداخته می شود.

1-5- اعتماد:

اعتماد به معني ”اعتقاد به پايبندي ساير افراد به تعهداتشان در تعاملات اقتصادي و اجتماعي” است، که به عنوان عامل اصلي در تشکيل سرمايه اجتماعي محسوب می شود(رنانی؛ 1385). اعتماد و جریان اطلاعات مشترک در درون شبکه های اجتماعی، گزینه هایی را فراهم می آورد که می تواند به عنوان جانشینی برای نظام قانونی بکار رود. این نقش اعتماد به کاهش هزینه های تراکنش و کاهش پیاده سازی و اجرای سیستم اقتصادی مربوط است. بعلاوه اعتماد با آسان سازی تراکنش های پیچیده و غیر قطعی پیوند خورده است. اعتماد، عدم قطعیت این نوع تراکنشها را کاهش می دهد. از طریق روابط اجتماعی و اقتصادی در شبکه فراهم آوردن اطلاعات متنوع کم هزینه می شود. بنظر اَرو، برای افراد سودمند است که به یکدیگر اعتماد کنند. در صورت عدم وجود اعتماد، ترتیب دادن ضمانت ها و وثیقه های جایگزین ، خیلی هزینه بر خواهد بود و فرصتهای زیادی برای همکاری پر منفعت متقابل از بین خواهد رفت(بوگالسدایک؛ 2005). همچنین طبق بنظر باستانی، سن، جنسیت، میزان فعاليت و وضعيت تاهل بطور غیر مستقیم بر اعتماد تاثیر گذار است(باستانی؛ 1387).

2-5- مشارکت اجتماعی:

مشارکت اجتماعی در برگیرنده انواع مختلف کنشهای فردی و گروهی به منظور دخالت در تعیین سرنوشت خود و جامعه و تاثیر نهادن بر فرایندهای تصمیم گیری درباره امور عمومی است. این مشارکت می تواند در دو بعد مطرح شود: بعد ذهنی مشارکت که همان تمایل به مشارکت اجتماعی است که در نتیجه اعتماد ایجاد می شود و بعد عینی و رفتاری مشارکت اجتماعی که بصورت عضویت، نظارت، اجرا و تصمیم گیری بروز میکند که همان پیوند عینی افراد است(موسوی؛ 1385). پوتنام دریافت که تفاوت در ساختار اجتماعی بر عملکرد اقتصادی تاثیر گذار است.در مناطقی که ارتباطات اجتماعی بصورت افقی گسترده بوده و بر پایه اعتماد و ارزشهای مشترک است، مشارکت در سازمانهای اجتماعی خیلی بیشتر و سرمایه اجتماعی نیز بالاتر می باشد(بوگالسدایک، 2005).

در بخش فعالیتهای مشارکتی، دو گروه متفاوت فعال و منفعل را می توان در نظر گرفت که گروه فعال به کار داوطلبانه و غیر پولی(بدون