FARABI - cdn.islamansiklopedisi.org.tr · rabY tarafından icat edildiğine dair ifa delere...
Transcript of FARABI - cdn.islamansiklopedisi.org.tr · rabY tarafından icat edildiğine dair ifa delere...
FARABI
Beyrut 1405/1985; F. W. Zimmermann. Al·ra· rabi's Commentary and Short Treatise on Aris· tatele 's De lnterpratatione, Oxford 1981 ; Hanna el-Fahüri- Halil el-Cer, Tarihu'f.{else{eti'l'Arabiyye, Beyrut 1982, ll, 90·15S; Naciet-Tikriti, el.Pelse{etü'l·af].lak.ıyye'l·Eflatuniyye 'in· de mü{ekkiri'l·İslam, Beyrut 1402 / 1982, s. 302·317; Abdüsselam b. Abdülali, el·Felse{e· tü's·siyasiyye 'inde'l-Farabf, Beyrut 1982; Eba l'faşr el·Farabi {i ?ikra'l·el{iyye li·ve{atih (takdim İbrahim Medkür). Kahire 1403 / 1983; Bayraktar Bayraklı, Farabi'de Deulet Felsefesi, İs· tanbul 1983; F. Rosenthal, Merahicü 'l· 'ulema'i'l· müslimin (tre. Enis Feriha). Beyrut 1403/1983, s. 18, 54, 65, 137, 146, 180, 185; Mahmut Kaya, İslam Kaynakları lşığında Aristate/es ue Felsefesi; İstanbul 1983, s. 128·131, 242; Atıf el-lraki. Şevratü'l- 'ak.l {i ' l·felse{eti' l· 'Arabiy· ye, Kahire 1984, s . 87·118; N. Rescher, Tetau· vurü'l·mantık.ı'l·'Arabi(trc. Muhammed Mehran). Kahire 1985, s. 160, 295·307; H. Corbin, İslam Felsefesi Tarihi (tre. Hüseyin Hatemi), İstanbul 1986, s. 159·167 ; Hamid Tahir. el·Me· dinetü'l · {azıla beyne Efiatan ve'l·Farabf, Ka· hire 1406/1986; Necati Öner, Klasik Mantık, Ankara 1986, s. 164; M. Ali Ebü Reyyan, Tari· f].u 'f.{ikri'l-{else{f fi'l-İslam, İskenderiye 1986, s. 353·396; Muhammed Abid el-Ciibiri, l'laf:ı· nü ue 't· türiiş, Darülbeyza 1986, s. 55·86; a.mlf., Bünyetü 'l· 'ak/i'/- 'Arabf, Beyrut 1987, s. 418· 436; Macit Fahri, İslam Felsefesi Tarihi (tre. Kasım Turhan), istanbul 1987, s. 91·104; a.mlf., "The Ontological Argurnent in the Arabic Tradition: Case of Al-Fariibi", St/, LXVI (1986), s. 5·17; a.mlf .. "Felsefetü'l-Farabi el-J;ı.ull,Gy
ye ve şılatühii bi'l-al)liil,G'n-Nikomahya", el· Ebf:ıiiş, XXXVlll, Beyrut 1990, s. 41·61; a.mlf .. "Mantı~u Aristo beyne'l-Farabi ve İbn Rüşd", a.e., XL (ı 992), s~ 107 ·128; Mustafa Çağrı cı, İs· lam Düşüncesinde Ahlak, istanbul 1989, s. 73· 95; Uluslararası İbn Türk, Harezm[, Farabf, Beyrüni ve İbn Sina Sempozyumu Bildiri/eri, Ankara 1990 ; M. Galston, Politics and Excel· lence: The Political Philosophy o{ Al{B.rab[, Princeton 1990; M. Naci Bolay, Farabi ve İbn Sina'da Kavram Anlayışı, İstanbul 1990; Ahmed Şemseddin. el·Farabf, Beyrut 1411/1990; M. J. L. Young, Religion, Learning and Scien· ce in the Abbas id Period, Cambridge 1990, s. 378·388; ı. R. Netton, Al·tarabf and His School, London·NewYork 1992; Fahrettin Olguner, Fa· rabf, İzmir 1993; İbrahim Mustafa İbrahim, Me{hümü'l· 'ak.l fi'l·fikri'l-{else{f, Beyrut 1993, s . 71·72; Necip Taylan. İslam Düşüncesinde Din Felsefe/eri, istanbul 1994, s. 111·174; J. Lameer. Al·rarabi and Aristate/ian Syllogistics, Leiden 1994; Aydın Sayılı. "Farabi ve Tefekkür Tarihindeki Yeri", TTK Belleten, XV /57 (195 ı). s. 1·60; Ahmet Ateş, "Farabi'nin Eserlerinin Bibliyografyası", a.e., s. 175·192; Fuad Haddad, "Al-Farabi's Views on Logic and Its R,elation to Grammer", /Q, Xlll/4 (1969), s. 192 ·207; Halil Cerr, "Far abi «Füsı1sü'l- Hikem»in Yazarı rrudır?" (tre. Kifayet Özaydın), AÜİFD, XVIII (1970). s. 153·162; S. Pines, "İbn Sina ve Risiiletü 'l-füsı1s fi'l-hikme'nin Yazarı" (tre. Kifayet Özaydın). ae., XIX (1973), s. 193·196; Korkis Awad- Mihail Awad, "Ra'idü'd-dirase 'an Ebi Naşr el-Farabi", el·Mev· rid, fV / 3, Bağdad 1395 / 1975, s. 165·268; Emel Esin, "Farabi'yi Yetiştiren Kengeres Türk Muhitinin Kültür ve Sanatı" , İTED, Vl/3·4
162
(1976), s. 81·140; Mehmet Aydın. "Farabi'nin Siyasi Düşüncesinde Saadet Kavramı", AÜİFD, XXI (1976). s. 303·316; a.mlf., "Farabi'nin Ruhun Ölümsüzlüğüne Dair Görüşü İle İlgili Bazı Yanlış Anlamalar", Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam ilimleri Enstitüsü Der· gisi, sy. 5, Ankara 1982, s. 121 ·128; Refik eiAcem. "el-Mantı~ fi eb'iidihi'l-İsldrniyye ve'l'Arabiyye beyne'l-Farabi ve'l-Gazziili':, el· Ebf:ıiiş, XXXV, Beyrut 1987, s. 21·52; Muhsin Mehdi, "Al-Fariibi's Imperfect State", JAOS, CX/ 4 (1990). s. 691· 720; Cirar Cehiimi, "I:Iurı1fü'l-Farabi lugatü felsefiyye em felsefe tü luga", Havliyyatü {er'i'l-edebi 'l· 'Arabiyye, sy. 5, Beyrut 1990, s. 125·133; Rıdvan es-Seyyid, "Medinetü'l-~aha' ve medinetü'l- felasife" , el-İctihti.d, ll, Beyrut 1990, s. 123·132; S. Stroumsa, "Al Farabi and Maimonides on the Christian Philosophical Tra'dition", Isi., LXVlll (1991), s. 263·287; Kabir Ahmad Khan, "A Select Bibliography of Writings on alFiiriibi in English", Muslim World Book Re· view, XIII / 2, Leicester 1993; Alıdülhak Adnan, "Farabi", İA, N , 451· 469; Richard Walzer. "alFiiriibi", E/2 (İng.), Il, 778· 781.
~ MAHMUT KAYA
O MÜSİKİ. Felsefe dünyasında "Muallim- i Sanı· la kabı ile tanınan Farabi müsiki alanında da birçok tarihçi ve müsiki nazariyatçısı tarafından "Muallim-i Ewel" olarak kabul edilmiştir. Farabi müsiki nazariyatını Aristo, Themistius ve Euclides gibi ünlü alimierin Arapça'ya tercüme edilen eserlerinden tanımıştır.
Ayrıca Ya'küb b. İshak ei-Kindi'nin bu alandaki çalışmalarından da haberdardı. Daha sonra yazdığı eserlerde ve özellikle el-Musf~a'l-kebir'de Yunanlılar'ın nazariyatını şerhetmekle kalmamış, iyi bir fizikçi ve matematikçi olduğu için Yunanlılar'dan eksik şekilde intikal eden nazariyat bilgilerini tamamlamış, hatta birçok noktada onların hatalarını düzeltmiştir. Bundan başka çalgılarla ilgili ayrıntılı incelemeler yapmış olması ve ses fiziğiyle ilgili çalışmalarında Yunanlılar'ı aşması ona müsiki tarihinde müstesna bir yer kazandırmıştır.
Müsiki ilmini nazari ve arneli olarak iki bölümde ele alan Farabfnin el-Musi~a·ıkebir'i incelendiğinde onun sadece büyük bir nazariyatçı değil aynı zamanda müsiki sanatını fiilen icra eden bir sanatkar olduğu açıkça görülür. Müsiki nazariyatına olan vukufu sonucunda konuları büyük bir açıklıkla ifade edebilmesi, ancak onun bu sanattaki yüksek icracılığı ile açıklanabilir. Birçok kaynakta sözü edilen, Farabfnin bir mecliste saz çalarak orada hazır bulunanları önce güldürüp sonra ağiattığı ve sonunda herkesi uyutarak meclisten çıkıp gittiği şeklindeki rivayetin tamamıyla hayal mahsulü olmadığı düşünüise bile burada büyük bir abartmanın bulunduğu muhakkaktır. Ayrıca bazı eserlerde ud ve kanunun Fa-
Farabi'nin KiUibü iJ:ışa' i'l·f~ii 'at adlı ri salesinin ilk iki sayfası (Manısa lı Halk Ktp., Mecmua, n<. ı705 , v<. 59' ·60 '1
rabY tarafından icat edildiğine dair ifadelere rastlanmaktaysa da bu sazların Farabfden önce de kullanıldığı bilindiğine göre onun belki bu sazların düzeninde bazı hamleler yapmış olabileceğini kabul etmek gerekir.
Farabfnin mOsikiye dair eserleri şunlardır: 1. el-Musil,ca'l-kebir•. Asıl adı Kitabü Şınacati cilmi'l-mı1si~a olan bu eser İbn Ebu Usaybia'nın ifadesiyle elMı1si~a ·ı - k e bir adıyla şöhret bulmuştur (daha önce Kindi'nin eseri de bu adla anı l
maktayd ı ). İki bölümden meydana gelen el-Mı1si~a'l-kebir'in "ei-Medhal ila sı
naati'l-müslka" başlıklı ilk bölümünün bazı kütüphanelerde müstakil bir nüsha halinde yer alması, başta Henry George Farmer olmak üzere birçok araştırmacı
nın Farabi'nin bu adla ayrı bir eseri daha bulunduğunu ileri sürmesine sebep olmuştur. Özellikle Türkiye'de Farabi ile ilgili yayınlarda bu hataya sık sık rastlanmaktadır. Dünyanın çeşitli kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan (Shiloah, s. ı 06- 1 07) eser aattas Abdülmelik Haşebe tarafından neşredilmiştir (Kahire 1967). 2. Kitabü İ!J.şa'i'l-i~iicat. MOsiki usullerine dair olan bu eserin tek nüshası 1958 yılında Ahmet Ateş tarafından Manisa il Halk Kütüphanesi'nde tesbit edilmiştir (nr. 1705, vr. 59b· 92b)_ Eserde
~J.\:;j~.}o~l~l~;.,...ı"j,J.J";,')..l.-~dJ;.~~~I;J ~G ..... "j!}.1§..1.1~1~·
-~ J \ J_..~v,;.._;'f"?~-':.t,\J~~'}~~~~ J~,;\:Ç,.:,ı.:.l_ı~-:"~Jj.<iı\~~1\..J"j:ıii:.!J
.s"~o~ı_,;c;,e,:;;~.::,;:;ıı~:.ıw.~s;ıa' ~_ı)i,:,..)t-~ (\:. 1~~ J.t.~_,.JG;,ı;.IJ.;:.~
' ~~.ı-~~ .:.ll :~.ı,_..,.ıl.:;;ı..:;J.W.~~Jci\....t.F''Y ~ç;)~w~~~!# ı;;_;,t:Ge~..;.& J.;,j.:.ııı~y\....>AV... i.~i·;.SY'Jı.i•)
. <Jı....)i;~ir:..~(~~;ı5-ii~~:kı~J ~.:Ui.;l»t~4~i~I_,~JılıNB!}o ,ı..ç.j(, · ·-· ı · .. · ···' · · · r ':~ ı · ı · ~J~_}Çt"-.:....J'} 0:ü-' ·_r..\y>..>~·~"~'
~ü~.;~.;ıt: 'f) 1U-~i;ı-\J~~ i/}:.~ ... /.J'I.t!.U::"-'.,J :.ııl. ~ı_,..,.y.ı~,:.~\ J-.;r~ . ..:.l~~-'u.:;W..:..~,\4-~ . .Y&~
,._;,;,;ı(,...ci~~:,cf'JI\N~i,>~JI~ı:Ji.~'j
-~~c~lıt~u!;llc-.:.~~.u.~c.-~ll<'~! ~(_,ı;ı_,\.J.:.ı.,.;.ıj .\.::lı,.~::.,ıfe.l~'ıii•\:..P
~~·;4~w~ic~ı.~ı.,\J;ı_ı~~ · ~\.:.ıll•-"'c;:~...,,~Jü.ÜUI..\.J~i · u:~ .. ·,,~.. , · ·' :: .- ·, fl ' ... , .. , • . , . ,~ . !ı::;_j-_,.~j,-..-.:t-t>~\.. ._:., l_ı-'1.J~.l;4\.i ·:
Ykaın terkipleri, temel usullerin taksimatı ve tasnifi gibi konuları inceleyerek Ykaın arneli yönünü ele alan Farabi, ayrıca ishak ei-Mevsıli'nin Te'lifü'n-nagam adlı eserindeki bazı görüşleriyle, Arap usullerini bırakıp Yunanlılar'ın usulleriyle meş
gul olmasından dolayı Kindi'yi de tenkit etmiştir. 3. Kitab ti'l-i~ii cat. Farabi'nin usullere dair ikinci eseri olup burada Ykaın prensipleri üzerinde durulmuştur. Eserin tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndedir (l ll. Ahmed, nr. 1878, vr. 160b- J67").
Farabi mOsikiyle ilgili bu eserlerinin dışında İJ:ışc'i, ü '1- c ulı1m adlı risalesinde de mOsiki konusuna yer vermiştir.
Eserde melodilerin çeşitleri, nasıl terkip edildikleri, daha tesirli olmaları için ne gibi özelliklere sahip bulunmaları gerektiğini bilmeye yarayan bir ilim şek
linde tarif edilen mOsiki müşahede ve uygulama yolu ile öğrenilen, yani matematiğin kapsamında bulunan bir ilim olarak incelenmiştir.
Farabi'nin Avrupa'nın muhtelif kütüphanelerinde bulunan mOsikiye dair çeşitli yazıları , Henry George Farmer tarafından kısaltılmış İngilizce tercümeleriyle birlikte al-Fiirabi's Arabic-Latin Writings on Muşic adıyla neşredilmiştir (Giasgow 1934).
lshak b. ibrahim ei-Farabi'nin DTvanü 'L·
edeb adlı
eserinin ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp.,
Ayasofya,
nr. 4678)
BİBLİYOGRAFYA :
Farabi, Kitabü iJ:ışa'i'l·f~a'at, Manisa İl Halk Ktp., nr. ı 705, vr. 59b·92b ; a.mlf. , Kitab fi'/r~a'at, TSMK, lll. Ahmed, nr. 1878, vr. ı6ob. ı 67'; a.mlf.. el·MQsfka'l·kebtr (nşr. Gattas Abdü lmeli k Haşebe). K~hire ı967, 1·11; a.mlf., İh· sau 'l ·u/Qm (tre . Ahmet Ateş). istanbul 1989, s. ı04·106; Beyhaki, Tetimme, s.16·20; İ bn Ebü Usaybia. 'UyQnü'l ·enba', Beyrut, ts., s . 608; İbn Hallikan. Vefeyat, V, 153 ·157 ; H. G. Farmer. A History of Arabian Music to the Xllf'h Century, London 1929, s. 175 ·177; a.mlf .. The Sources of Arabian Music (nşr. Hüseyin Nassar). Kah ire 1957, s. 159 · 167; a .mlf. . "The Influence of Al-Farabi's Ihsa al-ı.num on the Writers on Music in Western Europa", JRAS, sy. 3 ( 1 932), s. 56 ı · 592; A. Shiloah , The Theory of Music in Arabic Writing's (c. 900· 1900), München ı 979, s. 101 ·1 08; Said Zayed, f'leva· bigu'l ·fikri'l · 'Arabf, Kahire 1980, s. 67; Müna Sancakdar Şa'rani. TarffJ.u' l ·mQsfka'l · 'Ara· b iyye ve alatiha, Beyrut 1987, s. 188·195; G. D. Sawa, Music Performance Practice in the Early 'Abbasid Era 132·320 AH/ 750·932 AD, Toronto 1989, s. 1·1 07; Eckhard Neubauer. "Die Theorie vom İqii'", Oriens, XXXN, Leiden 1994, s. 103·173; Abdülhak Adnan, "Farabi", İA, IV, 455 ·456.
[j,J ALA.EDDİN lEBRİNİ
L
FARABI, İshak b. İbrahim
( u-!G wı ~Ir.! ,y, ı.9b:...l ı Ebu İbrahim İshak b. İbrahim el-Farabi
(ö. 350/961 [?])
Arap dili alimi, lugatçı. _j
282'de (895) doğan dil alimi ve edip Ebu Mansar ei-Ezheri'nin akranı olmasına bakarak lll. (IX.) yüzyılın sonlarında veya IV. (X.) yüzyılın başlarında doğdu
ğu söylenebilir. Türkistan'daki Farab şehrine nisbetle anılır. Katib Çelebi, nisbesini yanlışlıkla Faryabi şeklinde kaydetmiştir (Keşfü'?·?unan, ı . 774). Meşhur lugatçı İsmail ei-Cevheri'nin dayısı ve hocası olan Farabi'yi büyük Türk filozofu Ebu Nasr ei-Farabi ile karıştıranlar olmuştur. Yemen'e gittiğine ve Divanü'ledeb adlı eserini orada yazdığına dair bilgiler doğru değildir. Divanü'l-edeb'in bir nüshasını' Ebü'I-Aia ei-Maarrl'den ikmal eden Yemenli bir şahsın Farabi ile karıştırılması sebebiyle onun Yemen'e gittiği zannedilmiştir. Muhtemelen ilk öğrenimini Farab'da yapan Farabi'nin daha sonraki tahsili ve hayatı hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Vefat tarihi de kesin olarak belli değildir. Ancak SüyQti 350' de (961) öldüğünü zikretmektedir.
Eserleri. 1. Divanü '1- ed eb. Arapça lugatların en önemlilerinden biridir. Bu eserde fiilierin türüne ve isiınierin kalıplarına göre bab ve fasıl sistemiyle bi-
163