Emakumeak Elizan

Erlijio Departamendua Lekaroz BHI

1

Elizako

Emakumeak


2

Sarrera

Aspalditik datorren kontua den

arren azken urteetan oso

modu gogorrean salatu izan da

emakumeak kristautasunean

eta bereziki Elizan betetzen duen eta bete izan duen papera. Anitzetan kanpotik

ematen diren iritzi kritiko horiek emakumezkoa baztertua, zanpatua eta mugatua

dagoela diote, kristau elkartean lan txikiak, gizonak egin nahi ez dituenak egitera

kondenatua: serora lanak egin, garbiketan aritu, katekesia eman, mezetan irakurri…

eta noski apaizgorako (eta jerarkian sartzeko) bidea erabat ertsita.

Ondoren datozen orrialde hauetan Itun zaharretik gaur egun arte itzelezko garrantzia

izan duten zenbait emakume ezugutuko ditugu. Haien testigantzarekin mundua

aldatzen saiatu diren emakumeak dira, bakoitzak bere garai eta testuinguru

historikoan.

Emakumea Itun Zaharrean…

Biblia arretaz irakurtzen badugu ohartuko gara

emazkumezkoek bertan duten garrantzia

itzelezkoa dela.

Eba da Liburu Santuaren zati honetan

zalantzarik gabe pertsonaiarik garrantzitsuena

izan ere historiako lehenengo emakumea da.

Bere irudia eta izena beti erruduntzat jo diren

arren ezin dugu akats horretan erori. Gizona,

Adan, Eba bezain errudun izan baitzen

deabruaren tentazioetan erortzerakoan.

Alde batera utzita mendeetan zehar Bibliako

zenbait pasarteri eman zaien kutsu eta

interpretazio matxista, egun erabat gainditua

degoena, ohar gaitezen Juith, Ester, Jael, Rut

edo Raab, bertzeak bertze, bezalako

emakumezko pertsonaiek daukaten garrantzia.

Israelgo herriari eredutzat jartzen zaizkio Itun

zaharrean eta haietako zenbaiten ekintzek (Judit edo

Jaelen kasuan) Israelgo herria salbatzeko balio izan

zuten. Bestalde aipa dezagun hainbertze gizonezkoren

artean profetesak ere izendatzen dituela Itun

Zaharrak, esaterako Debora edo Hulda.

Emakumezkoak protagonistatzat

dituzten zenbait pasarte eta

liburu:

- Ruten liburua

- Epaileak 5:23-27 (Jael)

- Esther-en liburua

- Judithen liburua

- Josuéren liburua (Raab)


3

… eta Itun Berrian

Bibliaren bigarren zati honetan uka ezina da emakumezkoen paperen garrantzia batez ere

Maria, Jesusen Ama eta Maria Magdalakoarengan jartzen badudu gure begirada, izan ere biak

dira, bakoitza bere momentuan, Kristoren bizitzako ekintza eta momentu gorenen lekuko

paregabe. Ikusi ditzagun bi kasuak:

Maria

Zalantzarik gabe historiako pertsonaiarik garrantzitsuenetako

bat, Jainkoaren Ama eta bizi garen guztiona. Bere baietzak ((Lk

1, 38) munduari esperantza eta salbaziorako bidea eman zion.

Neska gazte hark bere gain hartu zuen ardura Jainkoaren

Semea, Kristo bera, mundura ekarri eta zaintzekoa izan zen.

Pertsona guztientzat eredugarri erakutsi zuen xalotasun, indar,

fede eta adoreagatik. Bere semeak Berri Ona predikatzen zuen

bitartean bera beti han egon zen, bere ondoan, baina bigarren

maila batetan, isiltasunean aditu eta ikusten zituenak “gogoan

hartzen zituen, bere barruan hausnartuz” (Lk 2,19).

Gurutzean zegoelarik Jesusek Joan Postoluaren ama izateko agindu zion (Jn 19,27) eta Mariak

apostolu guztia bildu zituen ama bezala, Elizaren Ama bezala. Hemendik aintzinera Apostoluen

ekintzak eta Elizaren jaio berri haren bizitzan Maria present egongo da.

Maria Magdalakoa

Neska honen inguruan denetarik esan baldin bada ere

aldez aurretik garbi utzi dezagun ez zela, ebanjelioetatik

ulertu daitekeenaren arabera, emagaldua izan.

Dakigunagatik Jesusen

ikasle egin zen Honek

beragandik zazpi

deabru atera ondotik

(Lk 8,2). Maria

Magdalakoa, nahiz eta

12 apostoluen izenen

artean ez egon apostolutzat jo genezake. Kristoren hitz eta

ekintzen paregabeko lekuko izan zen eta lau ebanjelistek

erraten digutenez azken momenturaino egon zen Jesusen

ondoan, gurutzearen oinetan, beste guztiek alde egin

zutenean hantxe zegoen bera eta hirugarren egunean

hilobira joan zen hiru emakumetako bat izan zen Maria,

Jesusen Ama eta Maria Kleofasenarekin.

Kristo berak ere halako errekonozimendu bat eman nahi izan

zion berpiztuta agertu zitzaionean bera izan baitzen Jesus

berpiztuta ikusi zuen lehenengo pertsona eta hamabiengana

joan eta piztueraren berri eman zuena.

1969an Paulo VI. Aita Sainduak

Santutegitik Maria Magdalenari

“Penitente” hitza kentzeko

agindu zuen eta urte hartatik

aintzinera bere festaburuan ez

zen gehiago emagalduaren

(Lk 7,36-50) pasartea irakurri.


4

Elizako emakume haundiak

Mendeen joanean, Eliza hasi zenetik XXI. mende honetaraino

kontaezinak dira kristau elkarte unibertsal honetatik pasa

diren eta haien aztarna utzi duten emakumeak. Bakoitza bere

modura Jainkoaren nahia betetzen saiatu ziren eta bide

horretan mundua aldatzen ere saiatu. Asko historiara pasa

dira letra larriz haien hitz, ekintza eta idatziengatik. Haien lan

esparrua ez zen soilik Elizara mugatu, mundua izan zuten

haien lan eremu. Ikusi ditzagun batzuk:

Sainte Jeanne d'Arc

Guretzat akaso Juana de Arco bezala ezagunagoa. Orleansko

dontzeila izenez ere ezaguna. Mistika, militar eta Santua.

Frantziako heroi nazionala da. Haurra zelarik hasi zen esaten

Migel goiaingerua, Alexandriako Katalina santua eta bertze

hainbertze jende agertu egiten zitzaizkiola. Pertsonaia horiek

emandako mezuez sinesturik bere burua Jainkoaren izenean

Frantzia askatzeko gai ikusi zuen. 17 urte besterik ez zuela,

Karlos VII.a erregea konbentzitu zuen ingelesak kanporatzeko

gai zela eta honek bere

armadaren buruzagitza eman

zion jeneral izendatuz

Orleansko setioan, Patayko

gudan eta beste hainbat

borrokatan. Juanak

zuzendutako borroka guztiak

irabazi zituen erregearen

gudalosteak, Frantziako

herriak segituan hartu zuen

bere heroi bezala. Berak erran

zuenez nahiago izaten zuen

guduan estandartea eraman

inor ez hil behar izateko.

Frantzia 100 urteetako gudan

zegoen eta zenbait noble

frantziar ingelesen alde atera ziren. Ingelesek hilda ikusi nahi

zuten Juana eta hortarako Borgoindarrek, frantziar noble

ingelesezaleek, atzeman eta ingelesei entregatu zieten.

Ingeles eta borgoinoiz osatutako epaimahi erlijioso batek

heriotzera kondenatu zuen herejia eta traizioagatik. Ez zekien

BAZENEKIEN….?

• Elizak dituen santuen artean badaude

titulu berezi bat daukatenak, Doktoreak.

Horrela deitzen zaie haien idatzietan

aparteko irakaspenak ematen

dituztenei. Doktore hauen artean hiru

emakume daude: Santa Katalina

Sienakoa, Santa Teresa Jesusena eta

Santa Teresita Jesus Haurrarena

• Europako 6 patroi edo zaindarietatik 3

emazkumezkoak dira: Santa Katalina

Sienakoa, Santa Brigida Sueziakoa eta

Santa Teresa Benedikta Gurutzekoa.

Ameriketako patroiak ere veste horren

veste dira eta erdiak ere

emakumezkoak: Guadalupeko Ama,

Santa Rosa Limakoa eta Santa Mariana

Jesusena. Afrikako patroia Ama

Birjinarekin batera Santa Josefina

Bakhita da.

• Erromako kurian, Eliza gobernatzen

den lekuan, Joan Paulo II eta Benedikto

XVI. emakume aunitz jarri dituzte ardura

handiko dikasterioetan idazkari edo

kontsultore bezala. Kargu hauetan

aritzen diren gizonezkoak

artzapezpikuak izaten dira. Hona izen

batzuk: Sor Enrica Rosanna, Sharon

Holland, Paola Fabrizini, Mary Ann

Glendonn, María Cristina Carlo-Stella

edo Rocío Figueroa aunitzen artean.

• Vatikanoko web orriaren sortzailea eta

zuzendaria emakumea da Judith

Zobelein.

• 2012-X-21ean Kateri Tekakwitha neska

indiar amerikarra arraza honetako

lehenengo santua izanen da.


5

ez idazten ez eta irakurtzen ere, horrela

engainaturik bere sententziari baiezkoa eman zion

gurutze batekin sinatuz. Epaiketa osoa gezur haundi

bat izan zen: lekuko faltsuak, gezurrezko

leporatzeak… bizpahiru aldiz saiatu ziren neska

bortxatzen, birjina baitzen, kartzelan. Bizirik erre

zuten 19 urte bete berriak zituela. Eskatu zituen

gauza bakarrak hil aurretik mezara joan eta erretzen

ari zen bitartean bere aurrean gurutze bat izatea

besterik ez ziren izan. Urte gutxitara Calixto III Aita

Santu espainiarrak prozesua baliogabe utzi zuen,

epaileak eskumikatu eta Joanaren izena garbitu zuen.

1909 beatu egin zuen Pio X. eta 1920ean Benedikto XV Santu izendatu zuen Frantziako patroi

ere deklaratuz.

Santa Joana izaera sendoko emakumearen adibide aparta dugu. Inoiz ez zuen atzera egin ez

bere hitzetan, ez bere fedean, ez bere konbentzimendu eta ideietan ere nahiz eta honek

heriotzek krudel eta gogor batera zuzen eraman. Emakume borrokalaria, zentzu aniztetan,

aberriarekiko maitasuna eta Jainkoarenganako fideltasun eta amodioaren erakusle itzela dugu

Orleansko dontzeila.

Santa Teresa Jesusena

Santa Teresa Avilakoa, benetako izenez Teresa Sanchez de

Cepeda y Ahumada (Avila, Espainia, 1515 martxoaren 28 -

Alba de Tormes, Salamanca, 1582 urriaren 4a / 15a) erlijioso

karmeldar eta idazle izan zen. Karmel Mendiko Andre

Mariaren ordenako lekaime oinutsen ordena sortu zuen,

Done Joan Gurutzekoarekin batera karmeldarren ordenako

erreformatzaile garrantzitsuena izan zen. Horrez gainera,

Eliza Katolikoko doktore da.

Teresa Sanchez Cepeda Dávila y Ahumada zen bere benetako

izena, baina bere gaztaroan Teresa de Ahumada soilik erabili zuen, eta Erreforma

karmeldarraren ostean abizena kendu eta bere ordez Jesusena jarri zuen (Teresa Jesuserena,

alegia).

Txikitatik martirien testigantzek liluratu zuten, eta bere neba batekin batera musulmanen

lurraldera joatea erabaki zuen limosna eskatzera, horrela musulmanek hil eta martiri bihurtuko

zelakoan. Azkenean amets horiek albo batera utzi eta erlijiosa izateko gogoa piztu zitzaion.

Zaldunen historiak, “Libros de caballerías”, atsegin zituen txikitatik, baina bere aitaren ustez

horiek ez ziren neskatila batentzako gauza egokiak, eta ohitura hori ezabatzeko Avilako Santa

Mariaren konbentuan sartu zuen. Gaixoaldi baten ondoren, 1534an, profesa egin zen Avilako

Gizakundearen komentuan. Nahiz eta hasieran ez zuen monjaren bizitza ez gustoko ez eta ongi

Juana de Arcoren historiak lan artistiko eskerga

sortuarazi du. Kontaezinezko margolan pila,

eskulturak, antzezlanak, operak… Angelo

Branduardi italiarrak musikari bikainak bere

abesti ederrenetako bat eskaini zion ondoko

estekan entzun eta ikusi dezakezu zuzenean

abestua.

http://www.youtube.com/watch?v=C8RPHRLp5Q

M


6

eraman ere Jesus zigortuaren eskultura bat ikusita

jasotako inpresio gogorrak bizitza aldaketa sakona

ekarri zion.

Bere “Libro de la Vida”n kontatzen duenez, 1539an San

Joseren laguntzaz sendatu zen. Ordutik aurrera hainbat

aldiz aitortu zuen Jesu Kristo agertu zitzaiola. 1559-

1561 bitartean hainbat gainezkaldi edo extasi izan

zituen, modu honetan otoitz bizitzan sakonduz. Bitxia

San Frantzisko Borjakoarekin izandako elkarrizketa.

Teresa Frantziskori Jesusen agerpenak konatzten

zizkion, baita ikusi eta sentitzen zituen bertze gauza

askoren inguruko kontuak kontatu ere. Kezkaturik

galde egin zion “ Aita, hau Jainkoarena edo deabruarena ote da?” eta jesuitak erantzun

“Jainkoarena behar du, niri ere gauza bere gertatzen zait”. Urte horretatik aurrera konbentu

berriak sortzen hasi zen. Pio IV.ak Avilako San Joseren konbentua sortzeko baimena eman zion,

San Joseren monja karmeldar oinutsen ordenari hasiera emanez.

Lekaime hauek aurreko karmeldarrek baino

barau zorrotzagoak eta bizitza zurrunagoa egiten

zuten. Joan Gurutzekoaren laguntzarekin,

erreforma karmeldarra fraileetara ere hedatu

zen, eta behin Ordenako nagusien baimena

lortuta arin zabaldu zen Gaztela eta Andaluzian

zehar bereziki.

Borondate eta izaera aparteko emakumea izaki

jendearen maitasuna eta gorrotoa modu berean

lortu zituen. Bere idazki ederrak sutsuki jazartuak

izan ziren bera bizirik zela eta komentuak fundatzea galerazi zioten Avilako komentuan preso

utziz. Inoiz ez zuen amore eman, bere kontra esaten ziren gezur eta irain larriek ez zuten

sekula desanimatu eta bere gogo eta maitasuna Jainkoaren eskuetan utzi zuen beti.

Fisikoki nola zen ere badakigu. Bere konfesorearen deskribapen aparta gelditzen zaigu, baita

Fray Juan de la Miseria fraideak Teresari bertatik bertara egindako erretratu bat ere.

1582ko urriaren 4an hil zen Alba de Tormes hirian (Salamancako probintzia). 1614an Paulo

V.ak dohatsu izendatu zuen, 1622an Gregorio XV.ak santu egin zuen eta 1970ean Paulo VI.ak

Sienako Katalinarekin batera Eliza Katolikoko lehen emakume doktore izendatu zuen. Bere

erlikiak mundu osotik daude zabalduak. Anglikanoek ere santutzat jotzen dute.

Eliza katolikoan garai bat markatuta utzi zuen emakumea dugu Teresa, Jesusekiko maitasuna

barren-barrenetik bizi izan zuena, Kristoz benetan maitemindutako pertsona zen eta oraindik

jendearengan halako lilura uzten du bere historiak, lanak eta bizitzak. Joan Pablo II. Biziki

miretsi zuen.

“Vivo sin vivir en mí,

y tan alta vida espero,

que muero porque no muero.

Vida, ¿qué puedo yo darle

a mi Dios que vive en mí,

si no es el perderte a ti,

para merecer ganarle?

Quiero muriendo alcanzarle,

pues tanto a mi Amado quiero,

que muero porque no muero.”

St.Teresa.


7

Kalkutako Teresa Dohatsua

Teresa Kalkutakoa, jaiotzez Agnes Gonxha Bojaxhiu, (Skopje,

Mazedonia, Otomandar Inperioa, 1910eko abuztuaren 26a -

Kalkuta, India, 1997ko irailaren 5a) albaniar etniako eta indiar

nazionalitatekomoja katolikoa izan zen, Karitateko Misiolarien

kongregazioa sortu zuena. 40 urte baino gehiago egin zituen

Kalkutan (India) "behartsuen artean behartsuenak" zirenei

laguntzen. Horretarako, hainbat harrera etxe, ospitale eta abar

antolatu zituen, kaleetan hiltzen ari ziren behartsuak jaso eta

zaintzeko. 1979an Bakearen Nobel Saria jaso zuen eta Joan

Paulo II.ak 2003an dohatsu izendatu.

Albaniar jatorriko familia batean jaio zen Skopjen (gaur egun

Mazedoniako Errepublikako hiriburua). Bere aita politikaria zen,

albaniarren eskubideen alde lan egiten zuen, Teresa haurra zela

hil zen, askoren ustez bere arerioren batek pozoituta. Teresaren

amak bere seme-alabak erlijio katolikoan hezi zituen. Gaztetatik misiolarien historiak entzutea

gustatzen zitzaion, eta 12 urte zituenerako beraietakoa izatea erabaki zuen.

18 urte zituela, Loretoko Ahizpen kongregazioan sartu zen Irlandako komentu batean. Ordutik

ez zituen gehiago bere ama eta ahizpak ikusiko. Komentu hartan ingelesa ikasten aritu zen

buru belarri, moja horiek misio lurraldeetan zituzten ikastetxeetan hizkuntza horretan ematen

baitziren klaseak.

1929an Darjeelingera (India) bidali zuten andereño. Bertan egin zituen lehen botoak, eta bere

jatorrizko izena utzi eta Teresa izena hartu zuen, misioen zaindari zen Teresa Lisieuxekoaren

omenez. 1937an Kalkutako ikastetxe batera bidali zuten.

Teresari irakasle izatea gustatzen zitzaion arren, gero eta gehiago arduratzen zen bere

inguruan nagusi zen pobreziaz. Bereziki, 1943ko goseteak eragin zuen aldaketa sozialak bere

ikuskera aldatu zuen.

1946ko irailaren 10ean Teresak argi ikusi zuen pobreziaren aurrean zerbait egin behar zuela.

1948an Loretoko Ahizpen kongregazioko habitu luze ederra utzi eta beste zuri bat jantzi zuen,

marra urdinekin, geroago bizitza osoan zehar erabiliko zuena. Medikuntzako oinarriak ikasi

zituen eta gaixoak eta hil zorian zeudenak laguntzen hasi zen.

1950ean Aulki Santuak Karitateko Misiolariak izeneko kongregazioa osatzeko baimena eman

zion. Kongregazioaren helburua gosetiak, etxegabeak, legenardunak eta gizarteak baztertuta

zituenak jasotzea zen. 13 mojekin hasi zen kongregazio hau gaur egun mundu guztian zabaldu

da, eta 4000 moja baino gehiago ditu. 1952an Teresak "hiltzen zeudenentzako lehen egoitza"

zabaldu zuen. Bertan, kalean hiltzen ari zirenak jasotzen zituzten heriotza duina emateko,

bakoitzaren erlijioaren arabera.


8

1960tik aurrera, Karitateko Misiolariek mundu mailako arreta

bereganatu zuten. Ordena mundu zabalean hedatu zen, eta

aberats askok dohaintzak eskaintzen zituzten. Teresak bere

bizitza osoan zehar sekulako ospea izan zuen egiten zuen

karitate lanagatik. Urte batzuk geroago fundatutako misiolari

elkarteari gizonezkoen adarra gehitu zion Ama Teresak.

1983an Erroman zela, bihotzeko atake bat jasan zuen. 1989an

izan zuen bigarrena. 1991n pneumonia izurrite batek jo zuen

eta bihotzeko arazoak gehitu zitzaizkion. Beste gaixotasun larri

batzuk ere jasan behar izan zituen, hala nola, malaria,

bihotzeko ezker bentrikuluaren akatsa... 1997ko martxoaren

13an ordenako buruzagitza utzi zuen, osasun arazo larriok

zirela eta.

1997ko irailaren 5ean hil zen, 87 urte bete berritan. Hil

zenean mundu zabaleko hainbat agintari eta herritarrek

omenaldiak egin zizkioten. Besteak beste, Indiako gobernuak

Estatu hiletak antolatu zituen. Eliza Katolikoak 2003an

beatifikatu egin zuen eta gaur egun santu izateko bidean

dago.

Pentsaezinezko arazoei aurre egi n behar izan zien Jesusek

erakutsitakoa aurrera eramateko. Injustiziaren kontra

eguneroko borrokan eman zuen bere bizitza, “ahantziak”

bildu zitien, munduak baztertzen zituen horiek eta honek,

bere ahaleginak, erranak, indarrak jende askoren gezurrak sortuarazi zituen. Ama Teresak bere

lanaren kontrako mila gezur eta irain jasan behar izan zituen bina ez zuen sekula etsi.

XX.mendeko pertsonaia garrantzitsuenetako bat dugu egin zuen lanagatik eta Indian bere

izenak daukan esanahiagatik.

Bukatzeko

Ezingo genituzke hemen bildu Elizaren historian haien lanarekin Jainkoari aintza ematen dioten

emakume guztien izenak, ez eta modu berean munduari buelta ematen saiatu diren andrazko

katolikoenak ere.

Orrialde hauetan egin nahi izan dena hiru izen garrantzitsu hauek aditzera ematea bertzerik ez

da izan, jendeak ikusi dezan Elizaren barrenean emakumea ez dagoela preso, emakumeak

gauza aunitz egin ditzakeela eta gizonezko askok ez daukaten berezko adore hori daukala eta

horri esker, adibidez, Indian gero jende gutxiago hiltzen da kalean, bizitza erlijiosoak

perfekziorako bide zuzena dauka, New Yorkeko kaleetan ez dago umezurtzik, Ingelesek ez

zuten Frantzia konkistatu, behartsuek eskolara joateko aukera izan dute, inork ezer jakin nahi

ez zuenean gaisoek laguntza izan zuten izurriteen erdian… Joan Paulo II. Emakumeei idatzitako

eskutitzean ederki laburbiltzen zuen bezala “Mila esker Emakume, zarena zarelako!”.

Egunik ederrena? Gaur.

Trabarik handiena? Beldurra.

Gauzarik errazena? Huts egitea

Gaitz guztien iturria? Berekoikeria

Denbora galtzeko modurik onena?

Lana.

Porrotik handiena? Etsipena

Maisurik onenak? Haurrak

Gehien pozten nauena? Besteentzat

lagungarri suertatzea

Akatsik handiena? Umore txarra

Sentimendurik ustelena? Erresumina

Oparirik ederrena? Barkamena

Behar-beharrezkoena? familia

Sentsazionrik atseginena? Barne

pakea

Irtenbiderik onena? Baikortasuna

Atseginik handiena? Egin beharrekoa

egin izana

Munduko indarrik boteretsuena?

Fedea

Pertsonarik garrantzitsuenak?

Gurasoak

Munduan den gauzarik ederrena?

Maitasuna!

Teresa Kalkutakoa


9

BAZENEKIEN….? • Joan Paulo II. Bi dokumentu garrantzitsu dauzkala emakumearen inguruan? Mullieris Dignitatem entziklika

eta Emakumeei eskutitza. Ondoko loturetan dauzkazu:

- Mullieris Dignitatem:

http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/apost_letters/documents/hf_jp-

ii_apl_15081988_mulieris-dignitatem_sp.html

- Carta a las mujeres: http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/letters/documents/hf_jp-

ii_let_29061995_women_sp.html

Edo Joan Paulo II.ren orrialdean www.vatican.va webgunean

NAHI BADUZU….

- Bilatu ezazu Chiara Lubich, Sor Pascualina, Kateri Tekakwitha, Josefina Bakhita,

Juana Jugan, Dorothy Day, Matilde Canosa, Elizabeth Senton edo Mary Angeline

McCrory bezalako emakumeei buruzko informazioa, irakurri eta hausnartu.

- Bilatu ezazu Eliza katolikoko edozein santaren biografia, ea zer deritzozun.

- Emakume katolikoek daramatzaten zenbait blog bisitatu ditzakezu:

o Remedios Falaguera: http://infocatolica.com/blog/geniofemenino.php

o Mari Cruz Tasies: http://infocatolica.com/blog/deoomnis.php

o María Lourdes Quinn: http://infocatolica.com/blog/sarmientos.php

o Carmen Bellver: http://blogs.periodistadigital.com/dialogosinfronteras.php

o Eta informazio orri katolikoetan aurki daitezkeen hainbeste.

Emakumeak Elizan

Documents

Transcript of Emakumeak Elizan