@elimo vam sretnu i uspje{nu Novu 2005. godinuOsnovna pravila za uspje{anu pripremu i realiza-ciju...

"VODA I MI"âsopis Javnog preduze}a za "Vodno podru~je slivova rijeke Save" Sarajevo

ht tp: /wwwhttp: /www.voda.ba.voda.ba

Izdava~:JP za “Vodno podru~je slivova rijeke Save”Sarajevo, ul. Grbavi~ka 4/IIITelefon: ++387 33 20 98 27Fax: ++387 33 20 99 93E-mail: [email protected]

Glavna urednica:Dilista Hrka{, dipl. ùrn.

Savjet ~asopisa: Predsjednik Mehmed Buturovi}, direktor JP; Zamjenikpredsjednika: Faruk Meki}, predsjednik Upravnog odbora JP;^lanovi: Ha{a Bajraktarevi}-Dobran, Gra|evinski fakultet Sarajevo; EnesSara~, direktor Meteorolo{kog zavoda; Enes Alagi}; Boò Kneèvi};Faruk [abeta.

Redakcioni odbor ~asopisa: Dilista Hrka{, Mirsad Lon~arevi}, AidaBezdrob, Elmedin Hadrovi}, Mirsad Nazifovi}, Salih Krnji}, Enes Alagi}.

Idejno rje{enje korica: DTP STUDIO Studentska {tamparija Sarajevo

Priprema za {tampu i filmovanje: Zoran Buleti}

[tampa: S.Z.R. “Birograf” Sarajevo

âsopis “Voda i mi” registrovan je kod Ministarstva obrazovanja, naukei informisanja Kantona Sarajevo pod rednim brojem: 11-06-40-41/01 od12. 03. 2001. godine.

S A D R @ A J

UVODNIKD. Hrkaš

AKTUELNOSTIZ. Mi~ivodaMONITORING VODA NA SLIVNOM PODRU^JU RIJEKESAVE U FBiH

KORI[TENJE VODAI. [tefati}BIOLO[KI PROCESI U POSTUPCIMA PRIPREME PITKEVODE

M. BezdrobREALIZACIJA PROJEKATA KOJI SU DONACIJANORVE[KE VLADE

S. Ukovi}MORSKA VODA - BUDU]NOST ÔVJEÂNSTVA!?

ZA[TITA VODAF. Meki}UTICAJ [UMSKIH EKOSISTEMA NA VODU

H. Resulovi}, I. êngi}GORENA TLA - SVOJSTVA I REVITALIZACIJA

S. Troì}-BorovacKVALITET VODE RIJEKE SPREÊ

A. î~i}KRA]I OSVRT NA KVALITET VODE RIJEKE MILJACKE

A. î~i}PRIMJERI INCIDENTNIH ZAGA\ENJA

VIJESTI I ZANIMLJIVOSTIS. êngi}, T. Kupusovi}BAZEN RIJEKE SAVE: ODR@IVO KORI[TENJE; UPRAV-LJANJE I ZA[TITA RESURSA

A. î~i}MALI PODSJETNIK NAJÊ[]E UPOTREBLJAVANIHOKOLINSKIH POJMOVA

D. Hrka{ODR@ANA PROMOCIJA KNJIGE “PRILOG HISTORIJIVODOPRIVREDE U BOSNI I HERCEGOVINI”

S. Osmanagi}, T. Kupusovi}PRIKAZ KNJIGE LJUDSKO PRAVO NA VODU

E. ôri}, T. Kupusovi}PRIKAZ KNJIGE INSTITUCIONALNA EKONOMIJA VODA

Autor kolor fotografija na koricama i srednjim stranama ~asopisa je Haris Kalajdìsalihovi}

jerovatno su mnogi od vas ve} bili u prilicida ~uju ili na~uju skra}enicu PR (izgovarase: pi ar, sa prigu{enim “r”), {to je u pu-nom obliku izraz na engleskom jeziku: Pu-

blic Relation. Prevedeno doslovno zvu~alo bi kao:Javni odnos. Medjutim, pod tim se izrazom podrazu-mijevaju odnosi sa javno{}u, odnosno upoznavanje(a trebalo bi i uklju~ivanje!) javnosti u procese odlu-~ivanja, planiranja, razvoja itd. u gotovo svim oblas-tima ljudskog, odnosno dru{tvenog djelovanja, a na-ro~ito u oblastima koje direktno ili indirektno mijenja-ju uslove i na~ine ìvota grupe ljudi ili {ire zajednice.

Takva je i oblast voda, odnosno upravljanja vo-dnim resursima u okviru koje se, mo`da vi{e nego iu jednoj drugoj, dogadjaju te promjene. U prilogovome samo }emo kratko podsjetiti da je sav razvojljudske civilizacije bio najdirektnije vezan za vodu ida je i danas tako, naravno sa ogromnom razlikom u~injenici da je danas situacija sa raspoloìvim koli~i-nama ~iste vode znatno druga~ija, naàlost kao {toznamo u negativnom smislu. To je dakako i razlog vi-{e da se u cijelom svijetu briga o vodi podigne naznatno vi{i nivo, a i da se u to uklju~e naj{iri dru{tve-ni slojevi.

Kada je rije~ o na{em blièm okruènju (drà-vnom i regionalnom), onda treba naglasiti da su ~e-tiri zemlje sa prostora ex Jugoslavije prije dvije godi-ne potpisale Okvirni sporazum o rijeci Savi (Sloveni-ja, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Srbija i Crna Go-ra), koji predvidja zajedni~ko i integralno upravljanjeslivom Save (o tome smo op{irno pisali u jednom odranijih brojeva ovog ~asopisa). Nadalje, tu je i Du-navska konvencija koju je Bosna i Hercegovina ratifi-kovala krajem 2004.godine, pa Mediteranski akcioniplan i niz drugih medjunarodnih dokumenata, ~ijombi dosljednom primjenom sada{nje stanje u oblastivoda trebalo popraviti najmanje u mjeri koja omogu-}uje normalan ìvot i razvoj nama ali i onima poslijenas.

E, sad gdje je tu PR, odnosno koliko ljudi u regi-onu, a posebno kod nas u Bosni i Hercegovini uop-{te znaju ne{to o svim tim sporazumima, ugovorimai sl. i obavezama koje iz njih proizilaze, odnosno mo-gu}nostima i na~inima njihovog implementiranja.Pretpostavljamo malo, iako njihova primjena donosi

zna~ajne promjene uslova i na~ina ìvota ljudi uodredjenom (slivnom) podru~ju. Stoga }emo baremmi u Javnom preduze}u putem ovog ~asopisa i na-{e internet stranice (www.voda.ba) poku{ati pruìtivi{e informacija o pomenutim temama. I to je jednaod na{ih zakonskih obaveza u dijelu aktivnosti kojise kod nas nazivaju odnosi s javno{}u i koji }e, vi{eje nego sigurno, u narednom periodu morati biti oz-biljnije shva}eni unutar svih struktura vodoprivrede.

Stoga }e i ovaj ~asopis ,kako planiramo, ve} odnarednog broja imati ne{to “novog ruha” koje }e, na-damo se, motivirati na{e redovne ~itaoce da to osta-nu i dalje, a oni koji to nisu, da postanu.

PO[TOVANIÎTAOCI,

3

Uvodnik

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 40

VAutori su u cjelosti odgovorni za sadràj i kvalitet ~lanaka.

@elimo vam sretnu i uspje{nu Novu 2005. godinu

Uvodrovo|enje procesa integralnog upravljanjavodnim resursima koji u sebi sadrì kom-ponente koordiniranog upravljanja i razvo-ja za{tite voda, kori{tenja voda i za{tite od

voda, je nezamislivo bez prikupljanja, obrade i, naodgovaraju}i na~in, kori{tenja svih podataka o reì-mu voda, bilo da se radi o prirodnom ili vje{ta~komstanju.

Proces prikupljanja odnosno monitoringa svihparametara reìma voda uklju~uju}i i parametre uti-caja promjena reìma voda na vodne i od vode zavi-sne ekosistema (u op{tem slu~aju na okoli{), zauzi-ma centralno mjesto i u novim pristupima u upravlja-nju vodama kakav je, na primjer, onaj u Okvirnoj di-rektivi o vodama Evropske Unije.

Prije rata u Bosni i Hercegovini je postojao sis-tem monitoringa uglavnom kvalitativnih i kvantitati-vnih komponenti reìma voda koji je, tokom rata, go-tovo potpuno razru{en. U nastojanju da se taj sistemrehabilituje i, na taj na~in, uhvati korak sa evropskimi drugim aktivnostima na unapre|enju monitoringareìma voda, Javno preduze}e za “Vodno podru~jeslivova rijeke Save” kao institucija odgovorna za ope-rativno upravljanje vodnim resursima je, u saradnji sadrugim institucijama zapo~ela, istina sa zaka{nje-njem, sistematske aktivnosti na uspostavi adekva-tnog monitoringa u Federaciji Bosne i Hercegovine.

Neke od tih aktivnosti poku{at }emo prikazati uovom ~lanku sa osnovnom namjerom da se ukaèna potrebu dobijanja jo{ ve}e podr{ke za njihovu re-alizaciju.

DefinicijeMonitoring. U ovom ~lanku pod monitoringom

voda se podrazumijeva proces trajnog (dugoro~nog)ili periodi~nog pra}enje parametara koji defini{u re-ìm voda, kao i procjena biolo{kih i ostalih ekolo{kih

promjena (parametara) zavisnih od reìma voda, ko-ri{}enjem odre|ene metodologije.

Sistem monitoringa. Sistem monitoringa se us-postavlja u cilju osmatranja i pra}enja izvora, prirode,kvaliteta, kvantiteta i disperzije identifikovanih {tetnihagenasa u ìvotnoj sredini.

Op{ti aspekti uspostave i realizacijeprograma monitoringaSaglasno prethodnim definicijama proizlazi da

plan i funkcionisanje programa monitoringa obuhva-ta mnoge aspekte (terenska mjerenja, uzorkovanje...) prikupljanja i analize podataka. (Tripkovi} i drugi,2003).

Osnovna pravila za uspje{anu pripremu i realiza-ciju programa monitoringa i analize stanja reìma vo-da su:1. definisati vrstu i obim potrebnih informacija i pro-

gram monitoringa prilagoditi tim potrebama2. sveobuhvatno razmatranje karaktera voda, pose-

bno prostorno-vremenske promjene vodnog reì-ma

3. pokazatelji, lokacije stanica, vrste uzoraka morajubiti odabrane u skladu sa potrebnim informacija-ma

4. oprema i ure|aji moraju biti u skladu sa specifi-~nostima potrebnih podataka

5. napraviti potpun i operativni pregled obrade po-dataka

6. kvalitet prikupljenih podataka redovno kontrolisa-ti

7. podatke prilagoditi i prezentirati donosiocimaodluka u obliku analiza i ocjene stanja sa prepo-rukama, rje{enjima i mjerama

8. monitoring povremeno ocjenjivati sa stanovi{tapotreba i iskustava, naro~ito ako su promjenjeniuslovi u reìmu voda ili se vide uticaji na isti (pri-rodni ili vje{ta~ki)

MONITORING VODANA VODNOM PODRU^JUSLIVOVA RIJEKE SAVE U FBiH

4

HAJRUDIN MIÎVODA, dipl. in`. ma{.

VODA I MI BROJ 40

P

Aktuelnosti

Monitoring do 1992. godine – kvalitet povr{inskih voda(Okvirna vodoprivredna osnova BiH, 1994. godina)

Redovnu kontrolu kvaliteta voda vodotoka u biv{oj Bosni i Hercegovini obavljao je Republi~ki hidromete-orolo{ki zavod Sarajevo na 58 profila (tabela u prilogu). Ova kontrola se zasnivala na slu~ajnim trenutnimuzorcima vode. Hemijski parametri su odre|ivani tri puta godi{nje (prolje}e, ljeto i jesen), a biolo{ki dva pu-ta godi{nje (ljeto, jesen).

Vodotoci i profili na kojima je vr{eno ispitivanje

5VODA I MI BROJ 40

Od standardnih fizi~ko-hemijskih parametara stalno su se odre|ivali slijede}i parametri: temperatura, iz-gled, pH, alkalitet, rastvoreni kiseonik i procenat zasi}enja, tvrdo}a, ukupne ~vrste i suspendovane materije,potro{nja KMnO4, BPK5, orto-fosfat, ukupno gvo`|e. Azotna jedinjenja (amonija~ni, nitritni i nitratni azot) re-dovno se kontrolisao samo na 10 profila.

Monitoring podzemnih voda, izuzev na podru~ju Semberije, kao i staja}ih voda (jezera i akumulacija) ni-je bio obuhva}en programom redovne kontrole.

Rijeka Sana kod Klju~a (novembar 2004.)Snimio: M. Lon~arevi}

6VODA I MI BROJ 40

Pregled monitoring stanica (hidrolo{kih i meteorolo{kih) do 1992. godine

Rijeka Jezernica u Fojnici (decembar 2004.)Snimio: M. Lon~arevi}

Evropska regulativaZa{tita povr{inskih voda Evrope je regulisana Di-

rektivama Evropske Unije. Okvirna direktiva o voda-ma EU (Water Framework Directive) treba da uspos-tavi okvir za za{titu povr{inskih, prelaznih, obalnih ipodzemnih voda na podru~ju EU. Glavni ciljevi ovedirektive su spre~avanje daljih pogor{anja, za{tita ija~anje statusa vodenih ekosistema, postizanje “do-brog statusa” (kvaliteta i kvantiteta) voda do 2015.godine, unapre|ivanje odrìve upotrebe voda i ubla-àvanje efekata poplava i su{a.

Okvirna direktiva o vodama je u setu “vodi~a” ra-zvila i vodi~ (guidance) broj 7. “Monitoring under theWater Framework Directive”, u kojem je dala instru-kcije i smjernice vezano za monitoring voda.

U okviru me|unarodne komisije za za{titu rijekeDunav (ICPDR) formirana je i posebna radna grupa,od predstavnika zemalja ~lanica, tzv. Monitoring, La-boratory and Information Management Expert Group(MLIM EG) koja je zaduèna za pitanja provo|enjamonitoringa u zemljama Dunavskog sliva. Bosna iHercegovina tako|er u~estvuje u radu ove stru~negrupe preko svojih imenovanih predstavnika.

Evropska agencija za okoli{ je kreirala posebnuEuroWaternet (EWN) monitoring mreù odre|enu zaprikupljanje podataka o statusu i trendovima vodnihresursa Evrope u pogledu kvaliteta i kvantiteta.

Po~etkom 2000-te godine uklju~ivanje Javnogpreduze}a u implementaciju i provo|enje zahtjevaEvropske legislative iz Okvirne direktive o vodama(ODV), uklju~ivanjem zaposlenih u rad ekspertnihgrupa pri me|unarodnoj komisiji za za{titu rijeke Du-nav (ICPDR) situacija i kod monitoringa voda se zna-~ajno popravlja. Uspostavljaju se potpuno nove au-tomatske monitoring stanice, stvaraju se baze poda-taka, podloge za izradu godi{njaka, karte, sve u ciljuispunjavanja zahtjeva koji se postavljaju pred Bosnui Hercegovinu u svrhu njenog priklju~ivanja EU.

Tako|er ja~a i saradnja institucija koje provodemonitoring, analiziraju i obra|uju podatke prikuplje-ne monitoringom. Uspostavlja se i po~etna saradnjanadle`nih institucija iz oba entiteta (FBiH i RS) kojesu zaduène za uspostavu i provo|enje monitoringavoda na slivu rijeke Save. Angaùju se i stru~no-nau-~ne institucije za provo|enje monitoringa za potrebeizrade strate{ke tehni~ke dokumentacije.

Stanje monitoringa voda – na slivnompodru~ju rijeke Save u FBiH – trenutnasituacijaPra}enje kvaliteta voda vodotoka su potpuno

prestala ratnim dejstvima u periodu od 1992. do1995. godine.

Prestankom rata “Vodoprivreda” aktivnije uzimau~e{}e u uspostavljanju osnovnih uslova za norma-lan ìvot u Bosni i Hercegovini, kao i na obnavljanjusvojih osnovnih djelatnosti.

Krenulo se skoro “od nule”, pa je tako i usposta-va kakvog-takvog monitoringa voda morala krenuti

od po~etka. Evidentan je bio nedostatak podloga(odgovaraju}ih karata), nedostatak terenskih osma-tranja i mjerenja.

Krenulo se sa organizovanjem osmatra~ke slu-`be na terenu (na pojedinim profilima), polako su seobnavljale vodomjerne letve, startalo se sa najosno-vnijim monitoringom – pra}enje nivoa vode.

Stabilizacijom situacije i uz pomo} stranih sred-stava-donacija “Vodoprivreda” – Javno preduze}e za“Vodno podru~je slivova rijeke Save” Sarajevo zna-~ajnije i intenzivnije ulazi u proces monitoringa, zaje-dno sa Meteorolo{kim zavodom u Sarajevu. Na svimzna~ajnijim profilima (vodotocima) uspostavljeni suosmatra~i za pra}enje nivoa, uspostavljaju se i prveautomatske stanice (za mjerenje nivoa vode) tzv. li-mnigrafi.

Monitoring stanice na vodnom podru~ju slivovarijeke Save kojim upravlja Javno preduze}e za “Vo-dno podru~je slivova rijeke Save” Sarajevo mogu sepodijeliti u nekoliko kategorija:

prema tipu staniceautomatske 32 stanicelimnigraf 2 staniceosmatra~ 11 (mjernih profila)

prema namjenihidrolo{ka - 36 stanica sa mjernim parametri-ma: nivo vode, temperatura vode, provodlji-vost, pH vrijednost, kiseonik, redoks potenci-jal,hidrometeorolo{ka 2 stanice sa mjernim pa-rametrima: nivo vode, temperatura vode,provodljivost, pH vrijednost, kiseonik, redokspotencijal, temperatura zraka, padavinemeteorolo{ka - 7 stanica sa mjernim parame-trima: temperatura zraka, padavine

7VODA I MI BROJ 40

Detalj sa rijeke Stup~anice kod Olova

Snimio: M. Lon~arevi}

8VODA I MI BROJ 40

Slika 1. Pregled postoje}ih monitoring stanica na slivu rijeke Save u Federaciji BiH

Monitoring – automatske staniceUspostavom automatskih mjernih stanica kao

trajnog monitoringa, pored pra}enja nivoa vode,mjerni parametri kojima se prati kvalitet vode su:

temperatura vode, provodljivost, pH vrijednost,kiseonik, redoks potencijal, mutno}a (na nekim sta-nicama)

Oprema za mjerenje na automatskim mjernimstanicama se sastoji od PLC (programabilni logi~kikontroler), senzora (sondi) i GSM modema (slika 2.).

U ormari}u na hidrolo{koj stanici je smje{ten je-dan dio opreme za mjerenje nivoa i kvaliteta vode.Drugi dio opreme (mjerni senzori/sonde) se nalazidirektno u vodotoku.

Napajanje strujom za rad kompletnog sistemavr{i se na nekoliko na~ina: elektri~nom energijom sagradske mre`e, preko solarnog panela - kori{tenjemsun~eve energije ili aku baterijama.

Na vodnom podru~ju slivova rijeke Save su tre-nutno u upotrebi automatske mjerne stanice od dvaproizvo|a~a: SEBA (software Demas) i OTT (soft-ware Hidras 3).

Mjerne stanice rade potpuno automatizovano, aprincip rada je slijede}i:

PLC pomo}u senzora (sondi) registruje podata-ke o stanju rijeke (nivo vode i parametare kvaliteta

vode), automatski iste proslije|uje korisniku putemGSM modema. Pomo}u odgovaraju}eg software-ainstaliranog na ra~unaru u instituciji nadle`noj zapra}enje i upravljanje, podaci se obra|uju i analizira-ju (slike 3. i 4.).

Slika 2. izgled dijela opreme za monitoring smje{tene u ormari}

9VODA I MI BROJ 40

Slike 3. i 4. prikaz pra}enja podataka na odgovaraju}em software-u

10VODA I MI BROJ 40

Na slikama 5. i 6. je prikazan tabelarni i grafi~ki pregled svih mjernih parametara prikupljenih podataka na jednoj od uspostavlje-nih hidrolo{kih mjernih stanica (temperatura vode, redox, provodljivost, pH, nivo vode, napajanje, kisik).

Monitoring podaci na InternetuRad Javnog preduze}a se bazira i na obavje{ta-

vanju javnosti o aktivnostima i poslovima koje provo-di ovo preduze}e, pa je tako i aktivnost oko monito-ringa prezentirana i na WEB stranici Javnog predu-ze}a www.voda.ba.

Po~etkom 2004. godine je ura|ena prezentacijasistema monitoringa na na{oj WEB stranici. Uspos-tavljena je automatska veza software za analizu po-

dataka sa serverom na kojoj je na{a WEB stranica.Prenos podataka se vr{i automatski i sistem je u stal-noj “on-line” vezi sa mjernim stanicama.

Prezentacija podataka na ovaj na~in (slika 7) jenaro~ito vrijedna i dokazuje svoju aktuelnost u vrije-me poplava kada su podaci dostupni {irem krugukorisnika (lokalnoj upravi, stanovni{tvu, civilnoj za{ti-ti ...).

U prilogu je dato nekoliko prikaza pomenuteprezentacije.

11VODA I MI BROJ 40

Tabelarni i grafi~ki prikaz mjernih parametara na uspostavljenoj automatskoj hidrolo{koj stanici

Jesenski pejsa` Une u Biha}u


Izborom odre|ene mjerne stanice i vremenskog perioda, mogu se dobiti trenutni podaci kao i pregleda-ti baza prikupljenih podataka. Podaci su dostupni u obliku tabelarnog prikaza svih mjernih parametara (nivoi kvalitet vode), dok za nivo vode postoji mogu}nost i grafi~ke prezentacije (slike 8. i 9.). Ovaj vid prezentaci-je monitoringa u Javnom preduze}u se stalno dora|uje, unapre|uje i {iri broj stanica ~iji podaci su dostupnii na Internetu.

12VODA I MI BROJ 40

Slika 7. prikaz prezentacije podataka sa monitoring stanica “on-line” na WEB stranici

Monitoring - problemiIako je situacija mnogo bolja vezano za monito-

ringa voda, u odnosu na prethodni period jo{ uvijeksu evidentni problemi koje treba {to prije prevazi}ida bi monitoring u sektoru voda u kompletnoj BiHdostigao potrebni nivo.

Ovo su neki od aktuelnih problema:Aktivnosti na monitoringu voda nisu jo{ uvijek udovoljnoj mjeri uskla|eni na nivou entiteta, na ni-vou institucija koje se bave monitoringom u Sekto-ru voda i drugih institucija koje imaju potreba zamonitoringom van Sektora voda (npr. elektropri-vrede ...)Nedovoljne aktivnosti na monitoringu voda (nedo-voljna u~estalost uzimanja uzoraka za kontrolukvaliteta, broj potrebnih parametara (fizi~ko-hemij-skih) koje treba pratiti ...)Nedostatak finansijskih sredstava za uspostavumonitoringa podzemnih voda, jezera ...Nedostatak finansijskih sredstava za odr`avanjeopreme i kontinuirano funkcionisanje uspostavlje-nog sistema monitoringaMjerenja biolo{kih parametara u skladu sa Okvir-nom direktivom o vodama nisu uspostavljenaPotreba za ponovnim vo|enjem godi{njih izvje{ta-ja i analiza Nedostatak operativnog i specijalizovanog stru-~nog kadra

Planirane naredne aktivnosti Potrebe za pra}enjem stanja vodotoka (monito-

ring rijeka) je jedan od prioritetnih zadataka koje pro-vodi Javno preduze}e. U skladu s tim Javno predu-ze}e u~estvuje u realizaciji aktivnosti na unapre|enjui daljnjem razvoju sistema monitoringa kroz nekolikoprojekata koji su trenutno u toku.

Jedan od tih projekata je projekat koji se provodina uspostavi 15 automatskih mjernih stanica naslivu rijeke Bosne, u saradnji sa Direkcijom voda izBijeljine. Ovaj projekat je finansiran od strane[panske vlade.U sklopu Programa CARDS 2003 koji je finansiranod strane Evropske Komisije u toku je projekat“Nabavka i isporuka opreme za Upravljanje kvali-tetom voda u Bosni i Hercegovini”

Projektom je predvi|ena nabavka opreme zaopremanje laboratrija za kontrolu kvaliteta voda uBiH, kao i nabavka opreme za monitoring povr{in-skih voda na prostoru ~itave Bosne i Hercegovine.

Planirana je nabavka automatskih monitoringstanica (hidrolo{kih, meteorolo{kih) i to:

Uspostava automatskih monitoring stanica zamjerenje nivoa i kvaliteta vode (temperatura vode,provodljivost, pH vrijednost, kiseonik, redoks po-tencijal); 23 komada

13VODA I MI BROJ 40

Tabelarni i grafi~ki prikaz mjernih parametara na Internet stranici

Dogradnja postoje}ih automatskih monitoringstanica (vr{e trenutno mjerenje samo nivoa vode)sa sondama za mjerenje kvaliteta vode (tempera-tura vode, provodljivost, pH vrijednost, kiseonik,redoks potencijal); 3 komadaUspostava novih automatskih meteorolo{kih sta-nica za mjerenje padavina, temperature zraka; 11komada

Trenutno se u Bosni i Hercegovini provode akti-vnosti u sklopu RANSMO projekta koga finansiraEU na uspostavi nacionalnog monitoringa i izvje-{tavanja u EIONET mre`u

EIONET – Evropska mre`a za osmatranje i infor-misanje o okoli{u, jedna je od glavnih monitoring sis-tema na nivou Evrope

14VODA I MI BROJ 40

Planirane monitoring stanice na slivu rijeke Bosne

RANSMO Projekat pokriva pet oblasti monitorin-ga: zrak, voda, otpad, zemlji{te i za{tita prirode.

U sklopu izrade projekta organizovano je nekoli-ko radionica i seminara za prezentaciju projekta.

Cilj projekta je uspostava strukture Nacionalnogsistema monitoringa okoli{a (zrak, voda, otpad, ze-mlji{te i za{tita prirode) tj. prijedlog EIONET struktu-re BiH - uvezivanje institucija koje vr{e monitoring iizvje{tavanje prema Evropskoj mre`i.

Okvir uspostavljanja EIONET programa monito-ringa voda je omogu}avanje pouzdanih, uporedivih ireprezentativnih informacija:

o stanju kvantiteta vodao fizi~ko-hemijskom stanju kvaliteta vodaprocjeni zna~ajnih, dugoro~nih trendova zaga|i-vanja kao rezultata ljudskih aktivnosti

Projekat bi trebao biti zavr{en sredinom 2005.godine.

Neke od informacija vezane za monitoring vodase mogu dobiti i na slijede}im WEB adresama:

www.voda.ba; www.voders.comwww.voda.hr; www.eionet.ei

LITERATURA:1. Okvirna vodoprivredna osnova Bosne i Hercego-

vine. Izdava~i: Javno vodoprivredno preduze}e“Vodoprivreda BiH” Sarajevo i Zavod za vodopri-vredu Sarajevo, 1994. Sarajevo

2. Tripkovi}, D. (2003) i drugi: Strategija monitoringakvaliteta povr{inskih voda. Izdava~: REC, kan-celarija u Srbiji i Crnoj Gori, Beograd

3. Okvirna direktiva o vodama EU, Direktiva2000/60/EC

15VODA I MI BROJ 40

Obnovljena crpna stanica “Svilaj” na rijeci Savi ponovo u funkciji


Uvodiolo{ki procesi imaju potencijal za uklanja-nje polutanata koji se ne mogu efikasnoukloniti primjenom konvencionalnog pos-tupka pripreme pitke vode. Ovo se prven-

stveno odnosi biorazgradive organske tvari, sintet-ske organske spojeve, amonijak, nitrate, èljezo imangan. Pomo}u bio-oksidacije organske tvari iamonijaka smanjuje se raspoloìvi supstrat za mogu-}i mikrobiolo{ki rast u sistemu distribucije pitke vo-de, pobolj{ava ukus i miris vode i smanjuje broj pre-kursora koji mogu formirati tzv.nus-produkte procesadezinfekcije vode. Uklanjanje odre|enih polutanatabiolo{kim procesima moè da produì period rada ilida pove}a kapacitet fizi~ko-hemijskih procesa kojinaknadno slijede u postupku pripreme pitke vode.

Podzemna voda je naj~e{}e takvog kvaliteta dasu zahtjevi za tretman minimalni, dok se za sirovu vo-du iz povr{inskog vodnog resursa na~elno zahtjevazna~ajan tretman zbog direktnog zaga|ivanja i/ilizbog trofi~nog stanja istog. Zaga|enje resursa zavodosnabdjevanje uslijed prisustva tzv.rasutih izvorazaga|enja, koja sadrè toksi~ne organske i neorgan-ske spojeve, kao i patogene bakterije i viruse, su je-dan od teku}ih problema u praksi pripreme pitke vo-de. Problem “organske kontaminacije vode” postaoje op{te poznat nakon dipozicije enormnih koli~inasintetskih organskih spojeva, a razvoj analiti~kih me-toda za njihovu detekciju rezultirao je u otkri}u broj-nih neorganskih i organskih mikropolutanata u siro-vim i tretiranim vodama. Iako se kvalitet povr{inskihvoda u Europi pobolj{ao u zadnjih nekoliko decenijas obzirom na pojedine parametre kvaliteta vode,ukupno optere}enje mikropolutantima se prakti~none moè zna~ajno smanjiti na postrojenjima za biolo-{ki tretman otpadnih voda. Pored toga, mnogi odrastvorivih organskih spojeva se slabo ili nikako ukla-njaju u konvencionalnim postupcima pripreme pitke

vode, odnosno mogu da dospiju u sistem organizira-nog vodosnabdjevanja stanovni{tva. Biolo{ki proce-si tretmana vode predstavljaju potencijalnu alternati-vu relativno skupim, a u pojedinim slu~ajevima i ne-efikasnim fizi~ko-hemijskim procesima za uklanjanjeorganskih polutanata, nitrogenih spojeva, te èljeza imangana. Prakti~na iskustva u pripremi pitke vodena postrojenjima u Europi su povoljna i ekonomskiprihvatljiva, mada procesi biolo{ke razgradnje nisu~esto bili osnovni cilj predvi|enih inènjerskih postu-paka.

Ukupni organski ugljikKoncentracije ukupnog organskog ugljika (Total

Organic Carbon = TOC) u podzemnim vodama su upodru~ju od 0.1 do 0.2 mg/L, a u povr{inskim voda-ma od 1 do 20 mg/L. Najve}i dio TOC u vodnim re-sursima koji se koriste kao izvor vodosnabdjevanjapotje~e iz prirodnih izvora (flora i fauna) i ~esto senaziva huminskom materijom koja se sastoji od kom-pleksnih poliaromatskih spojeva velike molekularneteìne. Njihovo prisustvo u vodi stabilizira prisutne~estice i predstavlja osnovni faktor za utvr|ivanje po-trebne doze koagulanta i projektiranje adsorbera sagranulisanim aktivnim ugljem. Mada nije poznato dapredstavljaju direktnu prijetnju zdravlju ljudi, ti spoje-vi mogu biti prekursori za stvaranje nepoèljih nus-produkata pri dezinfekciji vode ili da potpomaù mi-krobiolo{ki rast u sistemu vodosnabdjevanja. Malidio TOC (na~elno manji od 10%) ~ine sintetski or-ganski spojevi u koncentracijama koje su oko 1 mi-krogram/L, a poti~u od povr{inskog oticanja, neod-govaraju}e dispozicije industrijskog ili komunalnogotpada i/ili otpadnih voda.

Koli~inu biorazgradive organske materije je ~es-to vrlo te{ko utvrditi s obzirom da standardni test sabiohemijskom potro{njom kisika nije dovoljno osje-tljiv za niske koncentracije ugljika u pitkim vodama.

BIOLO[KI PROCESIU POSTUPCIMA PRIPREMEPITKE VODE

16

IVAN [TEFATI], dipl. in`.

VODA I MI BROJ 40

B

Kori{tenje voda

Koli~ina organskog ugljika koji se brzo asimilira (As-similable Organic Carbon = AOC), na osnovu rastapojedinih mikroorganizama ili mje{ane kulture hete-rotrofnih bakterija na organskim spojevima, daje in-dikaciju dijela TOC koji je brzo biorazgradiv. Ispitiva-nja vode nakon raznih faza tretmana pokazala su dapovr{inski vodotoci sadrè 3 do 500 g AOC/L, pod-zemne vode najmanje AOC, a vode nakon povr{in-ske retenzije najvi{e AOC.

Oligotrofni mikroorganizmi imaju veliki odnospovr{ine svoga tijela prema volumenu istog i poka-zuju veliki afinitet za organski supstrat. Oni mogu dakoriste ekstremno niske koncentracije (g/L) bioraz-gradive organske materije, a amonijak, èljezo imangan koji preostaju u vodi nakon tretmana su ta-ko|e povoljni supstrat za rast odre|enih vrsta bakte-rija. Koli~ina prisutnog AOC predstavlja jedan od in-dikatora potencijala vode da stimulira rast bakterija upostrojenjima za pripremu pitke vode. Utvr|eno jeda je koncentracija AOC od 50 g/L bila uzrok mikro-biolo{kog rasta u sistemima vodosnabdjevanja uHolandiji, odnosno da je do{lo do pojave koliformnihbakterije u sistemu distribucije vode iako su svi rezul-tati ispitivanja tih indikator mikroorganizama u eflu-entima postrojenja za pripremu pitke vode pokaziva-li negativne rezultate (odsustvo koliforma). Tako|erje utvr|eno da je prisustvo koliformnih organizama uvodovodnoj mreì na podru~ju ispitivanja protoka ukorelaciji sa koncentracijom AOC. Moè se zaklju~itida je biooksidiranje AOC jedan od na~ina postizanjabiolo{ki stabilnog efluenta iz postrojenja, te da se na

taj na~in smanjuje mogu}nost za ponovni rast mikro-organizama u sistemu za distribuciju vode. To zna~ida se moè sprije~iti pojava neprijatnih ukusa, mirisai obojenosti vode, te smanjiti koli~ina hlora potre-bnog za odràvanje reziduala u vodovodnoj mreì.Poznato je da su geosmin i metilizoborneol dva cija-nobakterijska metabolita koji su ~est uzrok pojaveneprijantnog ukusa i mirisa pitke vode.

Tokom dezinfekcije vode, hlor reagira sa organ-skom materijom u vodi i stvara trihalometane (THM)i druge halogenirane nus-produkte kao haloacetoni-trile, trihloracetatna kiselina, trihloraceton, hloriranealdehide, hlorfenole, te organske halide. Mnogi odovih halogeniranih organskih spojeva su potencijalnikarcinogeni ili mutageni i toksi~ni su pri velikim kon-centracijama. Uklanjanje TOC prije primjene nekogsredstva za oksidiranje u smislu dezinfekcije vodezna~ajno smanjuje potrebu za dezinfektantom i mo-gu}nost formiranja pomenutih {tetnih nus-produkatadezinfekcije. Mnogie sintetskie organske kemikalijese mogu bio-transformirati u odgovaraju}im uslovi-ma sredine, tako da se organski polutanti moguukloniti biolo{kim procesima u postupku pripremepitke vode.

Primjena biolo{kih procesa u postupku pripre-me pitke vode je relativno uobi~ajena u Europi. Svibiolo{ki reaktori koji se koriste su tipa biofilm-a, tj.uklanjanje TOC se provodi u biolo{kim filtrima, rea-ktorima sa fluidiziranim slojem, mikrobiolo{ki akti-vnim filtrima sa aktivnim ugljem u granulama (Granu-lar Activated Carbon = GAC), filtriranjem kroz obalni

17VODA I MI BROJ 40

dio vodotoka i infiltriranjem u pjeskovite dine (Holan-dija). Rezultati ispitivanja performansi pomenutihpostupaka pokazuju da se postiè efikasnost ukla-njanja TOC od 5% do 75%, s tim da je ve}ina proce-sa efikasna u smislu uklanjanja biorazgradivog TOC,AOC i organskih polutanata u tragovima. Pored toga,dodatna korist od biolo{kog tretmana vode je sma-njenje koli~ine mutagenih organskih spojeva.

Zna~aj biolo{ke aktivnosti u tzv.brzim pje{~animfilterima nije u potpunosti razja{njen, iako razvoj mi-kroorganizama u filterskom mediju uspostavlja vezuizme|u fizi~ko-kemijskih i biolo{kih procesa. Svaka-ko, postoje}a praksa kori{tenja relativno kratkog pe-rioda rada filtera izme|u dva pranja filterske ispune,te intenzivno povratno pranje istih, u zna~ajnoj mjerinaru{ava potencijalni mikrobiolo{ki rast u toj ispuni.Filtracija u filtrima sa ispunom od aktivnog uglja, na-kon filtera sa pje{~anom ispunom, odgovara zatzv.akumuliraju}e biofilmove zbog velike specifi~nepovr{ine medija (GAC). Posebne prednosti ima pos-tavljanje postupka biolo{kog tretmana vode za ukla-njanje TOC prije filtera sa aktivnim ugljem. U tomesmislu, GAC filteri sa mikrobiolo{kom aktivnosti mo-gu da se koriste kao potpuna ili djelimi~na zamjenaza pje{~ane filtere ili u postupku post-filtriranja, daklenakon filtera sa pje{~anom ispunom. Mogu}e je ko-ristiti GAC filtere u seriji, pri ~emu je prvi GAC filterbez regeneracije ispune (do 1m) i sluì za razvoj mi-krobiolo{ke aktivnosti, dok je drugi GAC filter sa re-generacijom ispune koja omogu}ava efikasnu pri-mjenu biolo{kog procesa tretmana vode. Proces bi-olo{ke razgradnje AOC i organske tvari koja se mo-è adsorbirati provodi se u prvom filteru i tako sma-njuje teret TOC koji odlazi na drugi filter, ~ime se mo-è produìti pogon toga filtera i optimizirati u smisluuklanjanja sintetskih organskih polutanata, slaborazgradivih tvari i mikrobiolo{kih produkata. Skorosav biorazgradiv supstrat se uklanja u prvom filteru,a kombinacija biorazgradnje sa procesom adsorbci-je u drugom filteru pove}ava stabilnost i pouzdanostprocesa u cjelini. Alternativa ovom postupku sa dvafiltera u seriji je da se jedan GAC filter sa ograni~e-nom mikrobiolo{kom aktivnosti postavi na po~etku adrugi GAC filter na kraju linije tretmana vode. Mogu-}e je i pristup u smislu zamjene pje{~ane ispune saGAC u cilju uspostavljanja biofilma u procesu brzogfiltriranja. Ispitivanja na postrojenjima su pokazala daGAC moè biti potpuna ili djelimi~na zamjena za pi-jesak, te da je efikasan kao i konvencionalni filterskimedij u smislu uklanjanja mutno}e ukoliko se predvi-di odgovaraju}a sloj i struktura filterskog medija.

Ve}ina postrojenja za pripremu pitke vode u za-padnoj Europi koristi GAC za uklanjanje TOC, pri ~e-mu se postiù prosje~ni efekti uklanjanja od 20-30%.Koncentracije TOC u sirovoj vodi vodozahvata suoko 9 mg TOC/L, tako da se konvencionalnim tre-tmanom moè smanjiti na 6 mg/L, a primjenomdvostepenih GAC filtera (30 minuta retenzije) na 3mg/L. Europska praksa pripreme pitke vode zahva-tom iz povr{inskih vodnih resursa implementira kon-

cept prevencije u smislu spre~avanja pojave trihalo-metana (THM) i uklanjanja TOC i sintetskih organ-skih kemikalija tokom cjelokupnog procesa tretma-na, dakle ne samo u GAC filterima. Na~elno se pri-hvata da kada se postiè 20-30% uklanjanje TOC naGAC filterima, da je koli~ina sintetskih organskih ke-mikalija u dovoljno smanjena u tretiranoj vodi (eflu-ent postrojenja). Brzine filtriranja u GAC filtrima su od10-20 m3/m2,~as i sa ukupnom visinom filterskeispune od oko 1.20 m, od ~ega je oko 0.5 m pje{~a-ni sloj na dnu filtera.

Spojevi nitrogenaNitrogen se pojavljuje u prirodnoj vodi kao or-

ganski nitrogen, amonijak, nitrit i nitrat, pri ~emu susve ove forme nepoèljne u pitkoj vodi, prvenstvenoamonijak i nitrati. Organski nitrogen se biolo{ki tran-sformira u amonijak, dok su nitriti relativno nestabilnii rijetko se nalaze u prirodnim vodama. Koncentraci-je amonijaka u vodozahvatima za potrebe vodosna-bdjevanja stanovni{tva rijetko prelaze vrijednost od 3mg NH4-N/L, dok je prosje~na koncentracija u po-vr{inskim vodama manja od 0.2 mg NH4-N/L. Najve-}e koncentracije amonijaka u povr{inskim vodamasu u zimskom periodu kada je process nitrifikacijezna~ajno usporen zbog niske temperature. Podze-mne vode na~elno imaju niske koncentracije amoni-jaka zbog kapaciteta tla za kationsku izmjenu, osimu slu~aju antropogenog unosa ovog nitrogenog spo-ja u tlo.

Uobi~ajene koncentracije amonijaka u sistemuvodosnabdjevanja ne predstavljaju direktan rizik zazdravlje korisnika toga sistema, me|utim, amonijakpotpomaè rast autotrofnih bakterija, a koncentracijeod 0.25 mg NH4-N/L je dovoljna da inicira rast nitrifi-kanata u postrojenjima za tretman voda i u distributi-vnom vodovodnom sistemu. Organske komponentekoje ispu{taju nitrificiraju}e bakterije i amonijak do-prinose stvaranju lo{eg ukusa i mirisa vode u vodo-vodu, dok prisustvo amonijaka zna~ajno pove}ava“potrebu vode za klorom” i smanjuje efikasnost de-zinfekcije stvaranjem kloramina. Zbog tih razloga,preporu~ena gornja granica koncentracije amonija-ka u pitkim vodama iznosi 0.5 mg NH4-N/L.

Uklanjanje amonijaka, nitrata i nitrite iz vode na-mjenjene za pi}e, pored fizi~ko-kemijskih procesa(ionska izmjena, reverzna osmoza, oksidacija), moèse posti}i i biolo{kim procesima nitrifikacije i denitri-fikacije. Fizi~ko-kemijski procesi se, zbog zna~ajnihinvesticionih i eksploatacionih tro{kova, smatrajumanje pogodnim za tretman vode namjenjene vodo-snabdjevanju stanovni{tva. S obzirom da je za pro-ces oksidiranja amonija~nog nitrogena potrebno 4.5kg O2/kg oksidiranog NH4-N, moè se o~ekivati da}e se ovaj process odigravati u postrojenjima sa kla-si~nim na~inom pripreme pitke vode (taloènje, filtri-ranje) pod uvjetom da je koncentracija amonija~nognitrogena manja od 1 mg NH4-N/L. Kada je ova kon-centracija ve}a od 1 mg NH4-N/L, klasi~ni na~in pri-preme pitke vode nemoè ispuniti uslove za obez-

18VODA I MI BROJ 40

bje|enje dovoljne koncentracije kisika za nitrifikatorete se primjenjuje postupak filtriranja na aktivnomuglju uz prethodno uno{enje ozona u vodu.

U slu~ajevima kada je velika koncentracija amo-nija~nog nitrogena, neophodna je primjena biorea-ktora sa postupkom oksigenacije i medijem na komese moè formirati tzv.biofilm (pri~vr{}eni rast nitrifika-tora). Medij moè biti pijesak, aktivnu ugalj u granu-lama ili specijalni materijal ~ija granulacija zavisi odmjesta postavljanja bioreaktora u postupku tretmanavode. Naime, granulacija je ve}a ukoliko se biorea-ktor postavlja na po~etku postupka tretmana vode(tretman podzemnih voda), odnosno, ukoliko se bi-oreaktor za nitrifikaciju postavlja nakon postupka ko-agulacije i taloènja, granulacija medija je manja (tre-tman povr{inskih voda sa zna~ajnim sadràjem su-spendirane materije). Dakle, bioreaktor je samo je-dna tretmanska jedinica ~iji mjesto u postupku tre-tmana vode prvenstveno zavisi od kvaliteta sirovevode. Uvo|enje psotupka ozoniranja omogu}ava za-si}enje vode kisikom koji je neophodan za nitrifikan-te ali i aktiviranje slabije razgradivih spojeva u vodi.Uklanjanje rezidualnog ozona provodi se u filterskojispuni od aktivnog uglja koji je ujedno i izvanredanmedij za rast nitrifikatora zbog velike specifi~ne po-vr{ine i stepena poroznosti. Brzine filtracije u praksiiznose od 6.5 do 15 m/~as, granulacije filterske ispu-ne su 20-40 mm, a visina ispune 1.7-2 m. Uklanjanjeamonija~nog nitrogena iznosi 4-5 mg NH4-N/L pribrzinama filtriranja ispod 10 m/~as. Investicioni tro-{kovi primjene bioreaktora ~ine 10% do 20% iznosatro{kova za fizi~ko-kemijski tretman.

Stepen prirasta i maksimalna brzina rasta bi-omase nitrificiraju}ih bakterija (nitrifikatora) je relat-vno mala u odnosu na aerobne heterotrofne bakteri-

je, tako da je potrebno duè vrijeme retenzije bioma-se, a {to se najbolje postiè kori{tenjem bioreaktorasa tzv.biofilmom (pri~vr{}en rast biomase). Povoljniuslovi procesa u bioreaktoru su: (1) velika specifi~napovr{ina za rast biofilma, (2) velik volumen i poro-znost medija u cilju minimiziranja gubitka biofilmauslijed trenja, te pojave za~epljavanja, i (3) odgova-raju}a koncentracija rastvorenog kisika u vodi s ob-zirom da je za oksidiranje 1 g NH4-N potrebno oko4.5 g O2. Raspoloìvi kineti~ki modeli biofilma odgo-varaju}e opisuju rezultate pogona bioreaktora na te-renu i ~ine solidnu osnovu za uspje{no projektiranjei pogon biolo{kog procesa tretmana na postrojenji-ma za pripremu pitke vode. Ovaj proces se koristi naniz postrojenja u zemljama zapadne Europe, pose-bno kao zamjena za postupak prethodne klorinacijesirove vode. Reaktori su tipa biofilma, a ostvareni re-zultati uklanjanja amonijaka iz sirove vode kre}u se upodru~ju od 80-100% u odnosu na ulaznu koncen-traciju. Kinetika procesa nitrifikacije je dobro pozna-ta, a operativno iskustvo pokazuje da se moù posti-}i efektivna kontrola uklanjanja amonijaka. Istraìva-nja se provode u cilju procjene uticaja povratnogpranja bioreaktora i gubitka biomase uslijed hidrauli-~kih otpora u mediju na rast biofilma. Pored toga, odinteresa je i mogu}nost ostvarenja ve}e koncentraci-je nitrifikanata na povr{ini nosivog medija na komese ostvaruje rast biofilma. Potrebna su nova sazna-nja u vezi kompetitivne i sinergetske interakcije izme-|u heterotrofnih bakterija i nitrificiraju}ih autotrofnihbakterija. Naime, mogu}a je korisna interakcija izme-|u ove dvije grupe bakterija u smislu da se organskiprodukti, formirani tokom rasta i metaboli~ke akti-vnosti nitrifikanata, koriste kao primarni supstrat zaaerobne heterotrofe. U slu~aju niskih koncentracija

19VODA I MI BROJ 40

ugljika u vodi tokom tretmana, aktivnost nitrifikanatamogla bi da pobolj{a rast heterotrofa i pove}a ste-pen sekundarnog kori{tenja organskih kontamina-nata koji su prisutni u tragovima u vodi. Ovo je poka-zano na biofilm reaktoru u laboratorijskim uslovimaispitivanja gdje je, u toku jedne godine, postignutostacionarno stanje uklanjanja s obzirom na processnitrifikacije.

Nivo koncentracije nitrata u povr{inskim vodamaje na~elno ispod 5 mg NO3-N/L zbog razre|enja pripovr{inskom oticanju, kori{tenju od strane biljaka iprocesa denitrifikacije. U podzemnim vodama je po-tpuno suprotno tj.nivo koncentracije nitrate je zna~aj-no ve}i zbog minimalnog kori{tenja od strane biljakai prakti~no nepostojanja organskog ugljika. Nitrit jeme|u-produkt pri procesu oksidacije amonijaka ilipri procesu redukcije nitrata u plinoviti nitrogen, temoè da se stvori ukoliko su nekompletne kemijskereakcije u ovim biolo{kim procesima. Nitratni ion jevrlo prokretljiv i putem ispiraanja u tlu brzo dospjevau podzemnu vodu. Povr{insko navodnjavanje ubrza-va proces ispiranja nitrata iz vje{ta~kih |ubriva,odnosno njihovo dospjevanje do podzemnih i/ili po-vr{inskih voda. Uklanjanje nitrite, koji nastaju kao in-termedijarni produkt tokom procesa nitrifikacije i de-nitrifikacije, je veoma va`no. Primjena filtera sa ispu-nom od granuliranog aktivnog uglja nakon procesadenitrifikacije moè u potpunosti da ukloni nitrite izvode. Pored toga, jedan od na~ina kontrole koncen-tracije nitrita je i oksidiranje nitrita u nitrate pomo}iklora ili ozona.

Savremena europska praksa koristi denitrifikaci-one bioreaktore u kojima su mikroorganizmi pri~-vr{}eni na granulisanom mediju. Kada su ove pre-~nici ovih granula manji od 1 mm, proces se moèprovoditi u fluidiziranom filtriraju}em sloju. Pogon fil-tera sa fluidiziranom ispunom je relativno sloèn, ta-ko da se proces denitrifikacije naj~e{}e provodi u fil-trima koji su sli~ni klasi~nim pje{~anim filtrima, sa si-laznim ili uzlaznim tokom vode, te sa granulacijom fil-terske ispune od 2-5 mm. Optimalna brzina filtriranjeje 10 m/sat. Niske temperature nisu ograni~avaju}ifaktor, kao ni eventualno prisutni rastvoreni kisik ukoncentraciji do 5 mg/L. Naime, prisustvo kisika sa-mo zahtjeva dodatnu dozu etanola kao izvora uglji-ka. Eventualno prisutni nitriti se prakti~no uklanjanjuzajedno sa nitratima. S obzirom da se takvi filteri naj-~e{}e koriste za tretman podzemnih voda, anoksi~nibiofilter predtsvlja prvu jedinicu u tretmanu, nakon~ega se primjenjuje aeriranje, filtriranje i dezinfekcijavode. Jedinice za denitrifikacuju koje su u pogonuna postrojenjima u Europi su prvenstveno anoksi~nibiolo{ki filteri i reaktori sa fluidiziraju}im slojem. Pro-ces denitrifikacije je integriran sa raznim jedinicamakonvencionalnog tretmana, nakon ~ega slijedi pro-ces reoksigenacije, filtri sa pje{~anom ispunom ili fil-tri sa ispunom od aktivnog uglja (ili oba ova filtra), tepostupak dezinfekcije. Ostvareni rezultati pokazujuda se efekti smanjenja koncentracije nitrata (u odno-su na ulaznu koncentraciju) kre}u od 50-100%. Pri

tome, utvr|eno je da reaktori sa fluidiziraju}im slo-jem omogu}avaju najve}e optere}enje po jedinicivolumena.

@eljezo i manganZna~ajne koncentracije èljeza i mangana se na-

~elno pojavljuju samo u podzemnim vodama i u vo-dama iz anaerobnog dijela hipolimnijuma stratificira-nih jezera. Uobi~ajene koncentracije èljeza u pod-zemnim vodama su od 1-10 mg/L, dok u povr{in-skim vodama, sa dobrom aeracijom i pri vrijednosti-ma pH od 5-8, te vrijednosti su od 0.05-0.2 mg/L. Uizvori{tima vodosnabdjevanja mogu}e je na}i koloi-dne spojeve èljeza zbog toga {to i dvovalentno i tro-valentno èljezo formira komplekse sa organskimmolekulama kao {to su huminske i taninske kiseline.Koncentracije èljeza ve}e od 0.3 mg/L stvaraju pro-blem estetskog kvaliteta vode tj. ukus i miris, pojavuobojenosti u vodovodnim instalacijama i obojenostodje}e koja se pere sa takvom vodom, te inkrustaci-ju u vodovodnim cijevima. Izraèn rast tzv.gvo`|evi-tih bakterija moè da oteà navedene probleme.Brojni mikroorganizmi, uklju~uju}i i filamentozne fe-ro-bakterije, povezane su sa rastvaranjem èljeza uvodi sistema za vodosnabdjevanje. U tome smislu,standard pitke vode u mnogim zemljama je definiansa 0.3 mg/L i prvenstveno se osniva na zahtjevu dapitka voda mora biti bez mirisa i estetski privla~na.@eljezo u formi Fe2+ moè da sluì kao energetskiizvor za bakterije kao {to su Crenothrix, Leptothrix iGallionella. Ove bakterije (èljezo-oksidiraju}e bakte-rije) su uobi~ajeno prisutne u aerobnim sredinamakao {to su bunari, postrojenja za pripremu pitke vo-de i distribucioni vodovodni sistemi gdje koncentra-cija rstvorenog èljeza prelazi koncentraciju od 0.2mg/L. Mirkobiolo{ka oksidacija Fe2+ i Fe3+ formiranerastvorne feri-oksi-hidrokside. Transferirana ener-gija tokom oksidacije je mala, tako da bakterije mo-raju za svoj rast oksidirati velike koli~ine èljeza.

Mangan se ne pojavljuje ~esto u prirodnim voda-ma, a kada je to slu~aj, koncentracije su uglavnomvrlo male. Predominantna forma je rastvoreni Mn2+,i to pri niskim i neutralnim pH vrijednostima. Uobi~a-jene vrijednosti koncentracija su u podru~ju od 0.1do 1.0 mg/L,mada se mogu pojaviti i ve}e koncen-tracije u vodama sa niskom pH vrijednosti. Maksi-malno dozvoljena koncentracija za mangan od 0.05mg/L usvojena je od strane Svjetske Zdravstvene Or-ganizacije (WHO), Europske Zajednice (EC) i Ameri-~ke Agencije za Za{titu Okoline (USEPA). Koncen-tracija mangana ve}a od 0.05 mg/L ili ukupna kon-centracija èljeza i mangana koja je ve}a od 0.3-0.5mg/L, moè biti problemati~na s obzirom da izazivapojavu neprijatnog mirisa. Pored toga, oksidiranimangan stvara tamno sme|i-crni precipitat koji mo-è da dovede do za~epljenja cjevovoda za vodu.Autotrofne bakterije, koriste}i mangan, rastu u rezer-voarima za vodu i distribucionom sistemu, {to moèdovesti do pojave lokalne korozije. Prisustvo reduci-ranih formi èljeza i mangana je nepoèljno u vodi

20VODA I MI BROJ 40

koja se dezinficira zbog toga {to se ove forme brzooksidiraju od strane kloramina, te se na taj na~in po-ve}ava “potreba vode za klorom”.

Bakterije koje oksidiraju mangan, kao Sphaerotilusvrste i Lepthotrix vrste, transformiraju Mn2+ u Mn4+,pri ~emu je manje u~estala oksidacija Mn2+ u Mn3+.

@eljezo i mangan se uobi~ajeno uklanjaju iz vo-de pomo}u oksidacije-aeracije (transformiranje u ne-rastvornu hidroksidnu formu), nakon koje slijedi pos-tupak filtriranja, ili pomo}u oksidacije rastvorenih tva-ri koje su se prethodno adsorbirale na filterski medij(MnO2). Kada sirova voda sadrì mangan, naj~e{}eje prisutno i èljezo, me|utim za efikasno uklanjanjemangana tada nisu dovoljni procesi precipitacije i fil-ltracije. U tome slu~aju potrebna je dovoljno brzi pro-ces oksidacije pomo}u klordioksida (ClO2), kalijum-permanganata (KmnO4) ili ozona (O3), dakle pro-cess u kome se moè posti}i transformacija Mn2+ uMn4+, odnosno precipitacija mangana u formiMnO2:

Mn2+ + 2ClO2 + 2H2O MnO2 + 2O2 + 2 Cl- + 4 H+

3Mn2+ + 2MnO4 + 2H2O 5MnO2 + 4H+

Mn2+ + O3 + H2O MnO2 + O2 + 2H+

Pri tome, od prakti~ne je vrijednosti imati u viduslijede}e podatke u vezi oksidiranja èljeza i manga-na:

Poznato je da se uklanjanje èljeza i mangana uprisustvu mikrobiolo{ke aktivnosti provodi u brzim isporim filtrima, reaktorima sa fluidiziraju}im slojem,filtrima sa aktivnim ugljem i u postupcima procje|iva-nja vode u tlu. Tako|e su poznate kemijske i biolo{kereakcije oksidiranja pomo}u kojih se u vodi provodiproces transformiranja rastvorenog èljeza i manga-na u nerastvorne forme. Me|utim, uloga i zna~aj mi-kroorganizama u ovim sistemima jo{ nije dovoljnopoznata.

Istraìvanja provedena u Europi koncem 80-tihgodina pro{log vijeka indicirala su da biolo{ko ukla-njanje mangana moè biti u bliskoj vezi sa nitrifikaci-jom. Nitrifikanti i mangan-oksidiraju}e bakterije dobi-jaju sli~nu koli~inu slobodne energije od svojih re-spektivnih oksidanata, zbog toga {to obje vrste mi-kroorganizama koriste kisik kao akceptor elektrona iugljendioksid kao izvor ugljika, te se stoga moèo~ekivati da imaju sli~ne brzine rasta. Prema tome,uslovi koji omogu}avaju akumuliranje nitrifikanatamogu isto tako da omogu}e akumuliranje mangan-oksidiraju}ih bakterija ukoliko je prisutna odgovara-ju}a koncentracija mangana (Mn2+). Europska pra-ksa pripreme pitke vode sugerira objedinjenu bioo-ksidaciju amonijaka (NH4

+) i mangana (Mn2+). Tako-zvano ”sazrijevanje” filterske ispune, u cilju efika-

snog uklanjanje mangana, moè da pospje{i stvara-nje povoljnih biolo{kih uvjeta. Biolo{ki proces nitrifi-kacije i oksidacije èljeza i mangana u jednom bi-ofilm reaktoru je prakti~no izvodiva, me|utim potre-bna su istraìvanja u vezi interakcije i stabilnosti pro-cesa sa ove dvije razli~ite grupe bakterija.

Ograni~enja u vezi biolo{kih procesaProvodivost i pouzdanost biolo{kih procesa u

postupku pripreme pitke vode, te postizanje sigur-nog kvaliteta vode, je od prvenstvenog zna~aja. Pro-mjenljivost karakteristika sirove vode, kao sadràjrastvorenog kisika, ukupni organski ugljik, organskimikropolutanti, koncentracija nutrienata, pH vrije-dnost i prisustvo raznih inhibitora doprinose pro-mjenljivosti u performansama tretmanskog postroje-nja. U procese denitrifikacije, izvor ugljika je kriti~anza odvijanje procesa, a neadekvatno doziranje moèrezultirati u visokim koncentracijama nitrata ili nitritau efluentu, dok predoziranje moè kontaminirati vo-du sa ugljikom ukoliko naknadni tretman nije odgo-varaju}i. To zna~i da je potrebno pa`ljivo pratiti/kon-trolirati odnos koli~ine ugljika prema koncentraciji ni-trata. Toksikanti, kao sintetski organski spojevi, kojeje te{ko detektirati, mogu {tetno da utje~u na mikro-biolo{ku aktivnost. Performanse tretamskog postro-jenja tako|e variraju u funkciji koncentracije kisika uvodi, odnosno, neodgovaraju}a koncentracija uspo-rava uklanjanje amonijaka i ukupnog organskogugljika (TOC). Pored toga, u biolo{kom procesu de-nitrifikacije vi{ak kisika pove}ava potrebu za izvoromugljika i inhibira uklanjanje nitrata.

Promjenljivost efikasnosti biolo{kih procesa ufunkciji je i temperature, odnosno brzina reakcija sesmanjuje pri niìm temperaturama. Ovo je posebnoproblem u slu~aju biolo{kog procesa uklanjanja ni-trata, kako u smislu provo|enja procesa, tako i s ob-zirom na ~injenicu da koncentracija nitrata u povr{in-skim vodama (vodozahvat) ima tendenciju pove}a-nja u zimskom periodu. Utvr|eno je da je smanjenjeefikasnosti procesa manje izraèna u slu~aju biolo-{kih sistema sa tzv. biofilmom u odnosu na sistemesa suspendiranim mikrobiolo{kim rastom.

U usporedbi sa fizi~ko-kemijskim tretmanskim je-dinicima, period uspostave biolo{kih procesa je na-~elno duè, a odràvanje nivoa i sastava biomase za-htjeva ve}i anga`man pogonskog osoblja. Perioduspo-stavljanja biolo{kog procesa tretmana zavisi odvrste bio-reaktora i mikrobiolo{ke populacije. U slu-~aju nitrifikacije, uspostavljanje procesa moè trajatimjesecima zbog sporog rasta nitrifikanata i njihove osjet-ljivosti na inhibitore. Svakako, period uspostavljanjaprocesa se moè zna~ajno skratiti ukoliko se primje-ni formirana biomasa sa nekog bioreaktora u pogo-nu. Osnovni problemi koje treba rije{iti odnose se nadefiniranje na~ina koncentracije biomase, maksimi-ranje po~etnog prijanjanja (biofilm), te uspostavljanjei odràvanje selekcioniranih mikrobiolo{kih vrsta.

Nepotpuno uklanjanje organskog ugljika tokomprocesa denitrifikacije vodi ka pove}anju koncentra-

21VODA I MI BROJ 40

mg O2 mg Cl2 mg KMnO4

mg ClO2

1 mg Fe2+ 0.14 0.62 0.91 1.21

1 mg Mn2+ 0.29 1.3 1.92 2.45

cije ukupnog organskog ugljika u kona~nom produ-ktu pripreme vode tj u pitkoj vodi. Ovo je posebnova`no razmotriti u slu~aju primjene metanola kaoizvora organskog ugljika s obzirom da je isti toksi~anza ljude. Zbog toga je povoljnije da se za proces de-nitrifikacije, u postupku pripreme pitke vode, koristietanol ili acetate i pored ~injenice da su manje eko-nomi~ni. Svakako, postupak deoksigenacije prijeprocesa denitrifikacije }e smanjiti potrebu za izvo-rom organskog ugljika, te smanjiti i stvaranje rastvo-rivih organskih produkata od strane biomase. Poredtoga, treba imati u vidu da stvaranje rastvorivih or-ganskih produkata i prisustvo preostalog organskogugljika dovodi do potrebe za ve}im dozama sredstvaza dezinfekciju u cilju spre~avanja naknadnog mikro-biolo{kog rasta u sistemu za distribuciju pitke vode.U slu~aju primjene klora za kona~nu dezinfekciju vo-de, mogu}e je i stvaranje nepoèljnih klor-organskihspojeva.

Biolo{ki procesi tretmana vode su mogu}i izvorpojave mikroorganizama u tretmanskim jedinicamakoje slijede nakon toga procesa. Procesi kojima se izvode uklanja ukupni organski ugljik (TOC), procesinitrifikacije i denitrifikacije, te procesi uklanjanja è-ljeza i mangana, involviraju u osnovi nepatogene ba-kterije. Ve}ina bakterija koje su identificirane u filter-skoj ispuni od granuliranog aktivnog uglja, i efluentuiz takvog filtera, su tipi~ne bakterije koje se pojavlju-ju u vodi i tlu, odnosno vrste Pseudomonas, Acineto-bakter, Bacillus i Corynebacterium, i to broju od 0 do600 kolonija/mL vode u efluentu pri procesnoj tem-peraturi od 20oC. Ove brzo-rastu}e bakterije, sasvestranim metabolizmom, prakti~no onemogu}ava-ju rast patogenih mikroorganizama. Me|utim, biolo-{ki procesi mogu da stvore povoljne uslove za rastpatogena, tako da je neophodno obezbjediti odgo-varaju}u dezinfekciju vode prije odvodnje u sistemjavne distribucije. Pored toga, ~est je slu~aj da se de-zinfekcija mora provoditi sa pove}anim dozama de-zinfektanta i duìm periodom dezinfekcije.

Zaklju~akIskustvo europske prakse u vezi postupaka pri-

preme pitke vode ukazuje da se biolo{ki procesi naj-bolje implementiraju u sklopu velikih tretmanskihpostrojenja koja uklju~uju fizi~ko-kemijske tretman-ske jedinice. Pojedini vodni resursi se mogu efikasni-je i ekonomi~nije tretirati primjenom biolo{kih proce-sa (npr.uklanjanje amonijaka i nitrata) nego fizi~ko-kemijskih procesa. Biolo{ki procesi se mogu koristitikao prethodna tretmanska jedinica u postupku pri-preme pitke vode, nakon kojih slijede fizi~ko-kemij-ske jedinice pomo}u kojih se pove}ava pouzdanosti koje obezbje|uju vi{estruke barijere za uklanjanjebiomase, ~vrstih ~estica, rastvorivih mikrobiolo{kihprodukata i nitrata. Me|utim, potrebno je uvjek ocje-niti mogu}i utjecaj mikrobiolo{ke aktivnosti na tre-tman vode koji slijedi nakon biolo{kog procesa. Pos-tupci biolo{kog uklanjanja pojedinih kontaminanataiz vode mogu da produè ukupan period tretmana

vode i kapacitet fizi~ko-kemijskih procesa koje slije-de, smanje potrebne doze sredstva za dezinfekcijupotrebne za kontrolu i spre~avanje rasta mikroorga-nizama u tretmanskim jedinicama postrojenja i distri-bucionom sistemu. Pri tome treba imati u vidu da or-ganski produkti mikrobiolo{kog metabolizma moguda disperziraju ili stabiliziraju ~vrste ~estice i da na tajna~in ometaju njihovo uklanjanje putem taloènja ifiltriranja.

U smislu investicionih tro{kova, primjena biolo-{kih procesa je na~elno povoljnija u odnosu na me-tode fizi~ko-kemijskog tretmana, a u mnogim slu~a-jevima i zna~ajno ekonomi~nija. Moè se o~ekivatirelativno malo pove}anje tro{kova u slu~aju inkorpo-riranja biolo{kog procesa u konvencionalni postu-pak pripreme pitke vode. Svakako, pri utvr|ivanjutro{kova biolo{kog tretmana potrebno je imati u viduciljeve koji se èle posti}i tretmanom vode tj. brojneparametre kojima se u savremenim uslovima definirakvalitet pitke vode.

22VODA I MI BROJ 40

Planina Vranica (decembar 2004.)

UVODorve{ka agencija za razvojnu saradnju(NORAD) je po~etkom 2001. godine upo-znala Federalno ministarstvo poljoprivre-de, vodoprivrede i {umarstva (FMPV[) oko

mogu}e pomo}i finansiranja konsultatnskih usluga,radova i opreme, kao i sanacije i pobolj{anje vodo-vodnih sistema u op}inama Kre{evo i Odàk. Zvani-~ni zahtjev Ministarstva za finansiranje radova u Kre-{evu je dostavljen u aprilu, a za Odàk u julu 2001.godine. U oktobru 2001. godine NORAD je informi-sao Ministarstvo i predstavnike op}ina da namjeravafinansirati predloène radove sa 20.000.000,00 NOK(oko 5.000.000,00 KM), odnosno svaki od pojedinihprojekata sa po 10.000.000,00 NOK. NORAD i Minis-tarstvo su 21.12.2001. godine potpisali bilateralnesporazume u vezi finansiranja konsultatnskih usluga,radova i opreme, kao i sanacije i pobolj{anje vodo-vodnih sistema u op}ini Kre{evo (BHZ 2027) i op}iniOdàk (BHZ 2032). Osim toga na sastancima tokomNORAD-ove misije u BiH u oktobra 2002. godine jeutvr|eno da je po zavr{etku radova u Mostaru preos-talo neutro{enih 2.500.000,00 NOK (oko 625.000,00KM) i predloèno je da se ta sredstva utro{e za pro-jekat u op}ini Bosanska Krupa. Zvani~ni zahtjev mi-nistarstva za finansiranje tih radova je bio u februaru2003. NORAD je zahtjev odobrio u aprilu 2003. godi-ne. Projekat je ozna~en sa brojem BHZ 1011.

U skladu sa tim sporazumom Ministarstvo jeimenovalo Javno preduze}e za «Vodno podru~je sli-vova rijeke Save» kao implementiraju}u agencijuodnosno Klijenta za realizaciju ovih poslova. Konsul-tant na ovim poslovima je bila norve{ka firma NOR-PLAN A.S.

Generalni cilj ovih projekata je obezbje|enje do-voljnih koli~ina pitke vode, pobolj{anje sanitarnihuvjeta ìvota i smanjenje rizika po zdravlje ljudi uop}inama Kre{evo ({to je kasnije pro{ireno i na su-sjedne op}ine Kiseljak i Fojnica), Odàk i Bosanska

Krupa, {to predstavlja uslov za odrìv povratak pro-gnanih i raseljenih lica.

Specifi~ni ciljevi u okviru navedenog sporazumasu:- sanacija i pro{irenje vodovodnih sistema u op}ina-

ma Kre{evo, Kiseljak i Fojnica, ja~anje instituci-onalnih kapaciteta komunalnih preduze}a i pove-}anje povrata tro{kova kroz sistem naplate pobolj-{anih usluga

- pobolj{anje kvaliteta vode koja se upu{ta u distri-butivnu mreù, obuka lokalnog osoblja za rad napostrojenju za tretman pitke vode, ja~anje lokal-nog komunalnog preduze}a i uvo|enje dodatnihkoli~ina vode u vodovodni sistem u op}ini Odàk

- dugoro~no obezbje|enje pitke vode za oko 5.000stanovnika op}ine Bosanska Krupa, gdje oko 50%doma}instava ~ine djeca i omladina i smanjenje ri-zika po zdravlje ljudi kori{tenjem vode dobrog kva-liteta

IZVEDENI RADOVI U OKVIRU IMPLEMENTACIJE PROJEKATA UKRE[EVU, FONICI I KISELJAKU (BHZ 2027), OD@AKU (BHZ 2032) I BOSANSKOJ KRUPI (BHZ 1011)

1. KRE[EVOProjektnu i tendersku dokumentaciju za radove

je pripremio NORPLAN A.S i njegovi podkonsultanti(Zavod za vodoprivredu Sarajevo i Institut za hidrote-hniku GF Sarajevo) uz koordinaciju, pregled i odobra-vanje od strane Javnog preduze}a za «Vodno podru-~je slivova rijeke Save» Sarajevo. Izvo|a~ radova naovim poslovima je bila firma Mili~evi} d.o.o. iz Kre{eva.

Originalni projekt je sadràvao sljede}e va`nijekomponente:

Izgradnja novog rezervoara Kre{evo zapremine V = 300 m3, i oko 230 m pristupnog puta do rezer-voara, uklju~iv{i i 30 m betonskog potpornog zida

REALIZACIJA PROJEKATAKOJI SU DONACIJANORVE[KE VLADE

23

MIRZA BEZDROB, dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 40

N

Spojni cjevovod novi rezervoar Kre{evo – distri-butivna mreà od PEHD cijevi 225 mm, NP 10 ba-ra, ukupne duìne 376 mIzgradnja glavnog cjevovoda od izvori{ta Kostaj-nica do izvori{ta [}ona od PEHD cijevi 160 mm,NP 10, 16 i 20 bara, ukupne duìne 2.711 m,uklju~uju}i i izgradnju dva zra~na ventila i jednogmuljnog ispusta na tom potezuSanaciju oba izvori{ta uklju~iv{i i ogra|ivanjeizvori{ta KostajnicaSanaciju i nasipanje {umskog puta u duìni odoko 1.900 mIzgradnja distributivne mreè od PEHD cijevi NP10 bara, 160 mm ukupne duìne oko 2.581 m, 140mm ukupne duìne oko 1.135 m i 90 mm ukupneduìne oko 1.554 m, za vodosnabdjevanje nase-lja Troska, Stoj{i}i, Polje, Alagi}i i Volujak, uklju-~iv{i i odgovoraju}e {ahtove sa zra~nim ventili-ma, muljnim ispustima i sekcionim zatvara~ima.Izgradnja i opremanje odgovaraju}om opremom imjernim ure|ajima tri hlorne stanice (u postoje-}im rezervoarima Orunj i Oklop, i novoizgra|e-nom Kre{evo), uklju~uju}i i snabdjevanje elektri-~nom energijom te tri lokacije (udaljenosti su 150m za Kre{evo, 280 m za Orunj i 250 m za Oklop)Druga faza projekta koja je odobrena u septem-bru 2003. godine, je radove pro{irla i na dvije su-sjedne op}ine Kiseljak i Fojnicu, i va`nije kompo-nente su bile sljede}e:u op}ini Kre{evo o Izgradnja cjevovoda do naselja Mratini}i od

PEHD cijevi NP 10 bara, 90 mm ukupne duì-ne 1.540 m

o Izgradnja druge komore postoje}eg rezervoaraMeljine zapremine V = 250 m3

u op}ini Fojnica o Izgradnja distributivne mreè od PEHD cijevi

110/90/63 mm, ukupne duìne oko 2.250 m zavodosnabdjevanje naselja Borak, [avnik-Tro-kut, Luke, Piplice, Muslinovac i Ragolska ]u-prija uklju~iv{i i prolaze ispod asfalta i pripada-ju}e betonske radove na spojnim {ahtovima

u op}ini Kiseljak o Sanacija postoje}e pumpne stanice (bunar,

pumpe i oprema) na lokalitetu «Park»o Izgradnja glavnog cjevovoda od pumpne stani-

ce do rezervoara Pale` od PEHD cijevi 160 mmukupne duìne 1.120 m

o Nabavka i montaà hlorne opreme u rezervo-aru Pale` uklju~iv{i i dovo|enje elektri~neenergije sa udaljenosti od 150 m

Nabavka i montaà 13 mjera~a protoka za moni-toring u sve tri op}ine (8 za Kre{evo, 4 za Kiseljaki jedna za Fojnicu)Kona~no je u oktobru 2004. godine odobreno ko-ri{tenje preostalih sredstava iz sporazuma i to zasljede}e radove u op}inama Kre{evo i Kiseljak(faza III):Sanacija postoje}e vodne komore i zatvara~kekomore rezervoara, izgradnja upojnih bunara i

nabavka i montaà hlorinatorske opreme u rezer-voaru Meljine uklju~uju}i i snabdjevanje elektri-~nom energijom sa udaljenosti od 500 m u op}i-ni Kre{evoIzgradnja horizontalne drenaè u cilju pove}anjakapaciteta bunara na lokalitetu «Park» u op}ini Ki-seljakOsim spomenutih, u navedenim op}inama suura|eni i sljede}i radovi u okviru institucionalnogja~anja komunalnih preduze}a:Nabavka kompjutera i ostale uredske opreme zakomunalna preduze}a u Kre{evu, Kiseljaku i Foj-niciNabavka i instalacija aplikativnog softvera za na-platu tro{kova pruènih usluga, uklju~iv{i i obukuosoblja komunalnih preduze}aNabavka tri testna mjera~a protoka (po jedan zasvako komunalno preduze}e), uklju~iv{i i obukuosoblja komunalnih preduze}aIzrada digitalnih korisni~kih mapa vodovodnih ikanalizacionih sistema u op}inama Kre{evo, Ki-seljak i Fojnica uklju~iv{i i obuku osoblja komu-nalnih preduze}aHidrauli~ko modeliranje vodovodnih sistema uKre{evu i Fojnici

2. OD@AKProjektnu i tendersku dokumentaciju za radove

je pripremio NORPLAN A.S i njegovi podkonsultanti(SODASO – Institut za hemijsko inìnjerstvo Tuzla,GEOISTRAGE d.o.o. Sarajevo i Zavod za vodoprivre-du Sarajevo) uz koordinaciju, pregled i odobravanjeod strane Javnog preduze}a za «Vodno podru~je sli-vova rijeke Save» Sarajevo. Izvo|a~i radova na ovimposlovima su bile firme AB Technics Sarajevo, Re-mont Montaà Tuzla i STH Engineering AS Trondhi-em Norve{ka.

Originalni projekat je sadràvao sljede}e tri gla-vne komponente:

Izgradnju postrojenja za tretman pitke vode di-menzija 16,0x12,0x5,0 m od prefabrikovanih be-tonskih elemenata, armirano betonski bazeni zaaeraciju (3,6x3,2x0,8 m), za aerisanu vodu dimen-zija (7,0x5,6x2,8 m) zapremine 85 m3 i za vodu zapranje filtera (9,9x2,0x2,8 m) zapremine 40 m3

Nabavku i montaù razne elektro opreme neop-hodne za rad postrojenjaNabavka i instalacija kompjuterske opreme i sof-tvera za rad postrojenja, testiranje, uklju~uju}i iobuku zaposlenihIzgradnju i opremanje nove laboratorije u blizinipostrojenjaIzrada i montaà 6 filtera, uklju~iv{i i filtersku ispu-nuIzrada i montaà aeratoraNabavka i montaà hidroma{inske opreme (pum-pi) {to uklju~uje tri bunarske pumpe ukupnog ka-paciteta 180 m3/h, dvije horizontalne pumpe (gla-vne pumpe u postrojenju), svaka kapaciteta 180

24VODA I MI BROJ 40

m3/h, jedna pupma za pranje filtera kapaciteta100 m3/h i tri pumpe za doziranje hlora i KmnO4kapaciteta 200 l/hNabavka i montaà jednog aeratora kapaciteta 4m3/min i tri tanka za pripremu rastvora NaOCl iKmnO4Nabavka i montaà unutra{njih (od ner|aju~eg~elika) i vanjskih (od PVC) cjevovoda sa pripada-ju~im fazonskim komadima, kao i oko 50 komadaraznih zatvara~a za kontrolu i upravljanje postro-jenjemNabavka i montaà mjernih ure|aja (mjera~i pro-toka, nivoa, pritiska i dr.)Nabavka i montaà laboratorijske opreme i mjer-ne opremeObuku osoblja na postrojenju i institucionalno ja-~anje komunalnog preduze}aDruga faza projekta odobrena u septembru 2003.godine sadràvala je:Hidro-geolo{ka istraìvanja i testiranja bunara uOdàkuIzgradnja novog bunara B-4 dubine 70,0 m, pre-~nika 780 mm uklju~iv{i i betonski {aht iznad nje-gaSpojni cjevovod duìne 200 m do postrojenja zatretman vodeNabavka i montaà 2 pumpe za bunar B-4 kapa-citeta 90 m3/hNabavka i montaà procesne opreme za uveziva-nje bunara B-4 u jedinstven sistem Izrada pristupnog puta i isu{ivanje mo~varnogpodru~ja du` spojnog cjevovoda.

U okviru institucionalnog ja~anja ura|eno je slje-de}e:

Nabavka 2 kompjutera i pripadaju}e uredskeopreme za komunalno preduze}eNabavka detektora za utvr|ivanje procurivanjavode i testnih vodomjera, kao i odgovaraju}aobuka osoblja za kori{tenje istogIzrada digitalnih korisni~kih mapa i hidrauli~komodeliranje vodovodnog sistema u op}ini Odàkuklju~iv{i i obuku osoblja komunalnih preduze}aPobolj{anje postoje~eg sistema za obra~un ina-platu tro{kova pruènih uslugaObuka zaposlenih komunalnog preduze}a za radna postrojenju za tretman vode

3. BOSANSKA KRUPAIzvo|a~ radova na ovom projektu je bila firma

BC-GRADNJA d.o.o. Bosanska Krupa. U okviru ovogprojekta izvedeni su sljede}i radovi:

Izgra|en je cjevovod za spajanje vodovodnih sis-tema Bosanska Krupa i Bosanska otoka od PEHDcijevi 225 mm, NP 10 bara, ukupne duìne od4.892 mIzgra|eno je 15 betonskih {ahtova za muljneispuste, zra~ne ventile, spojeve sa postoje}imcjevovodom, za prolaze ispod èljezni~ke pruge

Prelaze preko jednog mosta (28 m) i 3 propusta(duìna 24 m, 22 m i 13 m)Nabavljena je i montirana moderna hlorinatorskaoprema sa automatskim doziranjem, analizom re-ziduala, neutralizacijom i sistemom za uzbunjivanjeU daljoj fazi su preostala sredstva sa ovog proje-

kta utro{ena na nabavku fazonskih komada i arma-tura za rezervoar Ljusina kao i PEHD cijevi 225 mm,NP 10 bara, ukupne duìne od 2.000 m za spoj ovogrezervoara sa postoje}om pumpnom stanicom.

FAZE IMPLEMENTACIJE PROJEKTA

U okviru implementacije projekta u Kre{evu, Ki-seljaku i Fojnici, od decembra 2001. do novembra2004. mogu se identificirati sljede}e faze:a. decembar 2001. – februar 2002.: pregovori i po-

tpisivanje ugovora izme|u Javnog preduze}a za«Vodno podru~je slivovoa rijeke Save» Sarajevo iNORPLAN A.S

b. februar 2002. – juni 2002.: izrada glavnih projeka-ta i tender dokumentacije

c. juli 2002. – septembar 2002.: objava tendera, eva-luacije, pregovori, odabir najpovoljnijeg ponu|a-~a i potpisivanje ugovora za izvo|enje radova safirmom Mili~evi} d.o.o.

d. oktobar 2002. – novembar 2002.: NORAD-ova ra-zmatranja, komentari i kona~no odobrenje ugo-vora za izvo|enje radova

e. novembar 2002. – juli 2003.: izvo|enje i tehni~kiprijem faze I radova

f. avgust 2003. – decembar 2003.: ugovaranje iodobravanje faze II radova

g. decembar 2003. – juni 2004.: izvo|enje i tehni~kiprijem faze II radova

h. juli 2004. – septembar 2004.: predlaganje i odo-brenje za utro{ak preostalih sredstava (faza III)

i. oktobar 2004. – novebar 2004.: izvo|enje odo-brenih radova faze III i zavr{ne aktivnosti

Projekat u Odàku se implementirao u periodu de-cembar 2001. – septembar 2004 sa sljede}im fazama:a. decembar 2001. – februar 2002.: pregovori i po-

tpisivanje ugovora izme|u Javnog preduze}a za«Vodno podru~je slivovoa rijeke Save» Sarajevo iNORPLAN A.S

b. februar 2002. – juni 2002.: izrada glavnih projeka-ta i tender dokumentacije

c. juli 2002. – septembar 2002.: objava tendera, eva-luacije, pregovori, odabir najpovoljnijeg ponu|a-~a i potpisivanje ugovora za izvo|enje radova sasva tri izvo|a~a: AB Technics Sarajevo, RemontMontaà Tuzla i STH Engineering Trondheim

d. oktobar 2002. – januar 2003.: NORAD-ova razma-tranja, komentari i kona~no odobrenje ugovoraza izvo|enje radova

e. februar 2002. – juli 2003.: izvo|enje i tehni~ki pri-jem faze I radova

f. avgust 2003. – oktobar 2003.: ugovaranje i odo-bravanje faze II radova

25VODA I MI BROJ 40

g. decembar 2003. – juni 2004.: hidrogeolo{ka istra-ìvanja, izvo|enje i tehni~ki prijem faze II radova

h. juli 2004. – septembar 2004.: zavr{ne aktivnosti

Za projekat u Bosanskoj Krupi koji se izvodio u peri-odu od marta 2003. do novembra 2004. mogu seprepoznati sljede}e faze:a. februar 2003. – mart 2003.: odobravanje od stra-

ne NORAD-a za finansiranje ovog projektab. april 2003. – maj 2003.: izrada glavnih projekata i

tender dokumentacijec. juni 2003. – juli 2003.: objava tendera, evaluacije,

pregovori, odabir najpovoljnijeg ponu|a~a i po-tpisivanje ugovora za izvo|enje radova sa izvo|a-~em BC-GRADNJA Bosanska Otoka

d. avgust 2003. – oktobar 2003.: NORAD-ova ra-zmatranja, komentari i kona~no odobrenje ugo-vora za izvo|enje radova

e. novembar 2003. – decembar 2003.: nabavkakompletnog materijala i pripremni radovi

f. decembar 2003. – mart 2004.: prekid radovazbog zimskih uslova

g. mart 2004. – juni 2004.: izvo|enje i tehni~ki prijemradova

h. juli 2004. – oktobar 2004.: predlaganje i odobre-nje za utro{ak preostalih sredstava

i. oktobar 2004. – novembar 2004.: nabavka cijevi iarmatura (u okviru odobrenog kori{tenja preosta-lih sredstava) i zavr{ne aktivnosti

PROBLEMATIKA TOKOM IMPLEMENTACIJE PROJEKTA

Mnogi problemi, uobi~ajeni kod investicionih za-hvata ove vrste su se pojavili i kod ovih projekata, alisamo neki od njih su imali odre|ene efekte na dina-mi~ki plan ili cijenu ko{tanja. Ve}ina je rje{ena kroz re-dovne gradili{ne sastanke, gdje su problemi razma-trani i gdje su se donosile odgovaraju}e odluke. Naj-zna~ajniji problemi koji su se pojavili tokom imple-mentacije projekata u Kre{evu, Kiseljaku i Fojnici su:

Modifikacije projektne dokumentacije. Tokom iz-gradnje distributivne mreè u Kre{evu i kasnije uFojnici, skoro na svim sektorima su se javile po-trebe za izmje{tanje {ahtova na pogodnija mjesta(na ~o{kove umjesto usred imanja), zatim izmje-{tanja usljed poloènih postoje~e infrastukturnemreè koja nije prikazana u projektu, kao izbogpostavljanja sektorskih zatvara~a koji nisu predvi-|eni u originalnom projektu. Sve ove izmjene suunesene u projekat izvedenog stanja koji je izvo-|a~ predao na tehni~kom prijemu.Izmje{tanje rezervoara Kre{evo. Za vrijeme prvogzimskog perioda pokazale su se indicije da se re-zervoar nalazi u zoni potencijalnog klizi{ta, takoda je bilo neophodno izmjestit rezervoar par sto-tina metara dalje od planirane lokacije. To je uzro-kovalo i neophodne izmjene projekta rezervoara,pristupnog puta, spojnog cjevovoda, spojnog {ahtai dalekovoda za snabdjevanje elektri~nom energijom.

Sanacija i oja~anje {umskog puta. Kori{tenjem te-{kih ma{ina za pristup izvori{tu Kostajnica, put jeuni{ten te je bilo neophodno da se oja~a na pote-zu od oko 1.900 m za {ta je utro{eno oko 500 m3kamene frakcije.Izmjena trase glavnog cjevovoda u Kiseljaku. De-taljnim pregledom trase utvr|eno je postojanjemogu}eg klizi{ta na originalnoj trasi, {to bi uzro-kovalo dosta pote{ko}a pri izvo|enju i dosta do-datnih radova. Zbog toga, a i zbog kasnijeg la-k{eg odràvanja odlu~eno je da se trasa izmjestina pogodniju lokaciju {to je uzrokovalo odre|enoproduènje trase i dodatne tro{kove.Sanacija rezervoara Pale`. Rezervoar Pale` je iz-gra|en prije dvadesetak godina i nije odràvanna odgovaraju}i na~in. Zato je bilo neophodno dase ranije montirana oprema o~isti i za{titi od hr|e,i da se na odgovaraju}i na~in spoji hlorinatorskaoprema s obzirom da u taj rezervoar voda dolaziiz dva pravca.Pove~anje cijena za drugu fazu projekta. Zbogneo~ekivanog pada vrijednosti norve{ke krune uodnosu na konvertibilnu marku, sve jedini~ne ci-jene za drugu fazu projekta su pove}ane za 12%.Dalja izmjena koeficijenta koju je traìo izvo|a~nije prihva~ena.Sanacija rezervoara Meljine. Za vrijeme izgradnjedruge faze rezervoara Meljine pojavio se niz pro-blema koji su uglavnom povezani sa o{te}enjimapostoje~e strukture. Temeljna jama se neprestanoplavila i utvr|eno je da je postoje}i cijevovod nadva mjesta o{te~en. Zato se moralo raditi dodatniiskop, pumpanja i zamjena o{te~enih cijevi. Osimtoga utvr|ena su i o{te~enja postoje~e vodne ko-more od 250 m3, koja su sanirana u okviru odo-bravanja utro{ka preostalih sredstava. Na kraju tuje uklanjanje nestabilnog materijala iz temeljne ja-me, {to je uzrokavalo odre|ene dodatne tro{kovei produètak roka za dvije sedmice.Pojava vrtloènja na izvori{tu Kostajnica. Ova po-java je uzrokovala stalnu pojavu zraka u cjevovo-du Kostajnica – [}ona {to je smanjivalo koli~inuvode. Izgradnjom dodoatnog {ahta sa zra~nimventilom ovaj problem je rije{en.

Na projektu Odàk su uo~eni i rije{eni sljede}iproblemi tokom implementacije:

Nabavka filterske ispune. U prvobitnom tenderuniti jedan ponu|a~ nije ponudio ispunu prihvatlji-vog kvaliteta, tako da je ona nabavljena nakna-dno.Nepovoljni zimski uslovi. U periodu implementa-cije obje faze projekta su se odràvale u zimskomperiodu {to je uzrokovalo ka{njenja od 18 dana uprvoj i skoro dva mjeseca u drugoj fazi projektazbog veoma nepovoljnih vremenskih uslova.Koordinacija me|u izvo|a~ima. S obzirom da sutri izvo|a~a bila istovremeno na gradili{tu ~estosu poslovi jednih zavisili od zavr{etka poslovadrugih.

26VODA I MI BROJ 40

Vodosnabdjevanje tokom testiranja i zamjene bu-narskih pumpi. U cilju rje{enja ovog problema iz-gra|en je jednostavan by-pass cjevovod.Obuka zaposlenih za rad na postrojenju. Postoje-}e osoblje nije adekvatno za rad na postrojenju.Vr{ena je intenzivna obuka troje ljudi, posebno zakompjuterizovani sistem upravljanja. Sada{nja si-tuacija je prihvatljiva, ali je preporuka zapo{ljava-nje jo{ bar jedne visokoobrazovane osobe za radna postrojenju.Mo~varno podru~je. Spojni cjevovod bunanar B-4 – postrojenje se nalazi u mo~varnom podru~ju{to je izvo|a~u uzrokovalo mnogo problema.Problem je rije{en iskopom mo~varnog zemlji{tai nasipanjem {ljunka sa odgovaraju}im zbijanjem.Nabavka rezervne pumpe. Pumpa za bunar B-3 jekoja je montirana za vrijeme prve faze radova jeotkazala {to je uzrokovalo probleme u vodosna-bdjevanju grada. Zato je odlu~eno da se obezbje-di rezervna pumpa dok se postoje}a reparirala.

Najzna~ajniji problemi pri implementaciji proje-kta Bosanska Krupa su bili:

Dozvole direkcije cesta i direkcije èljeznica.Op}ina nije obezbjedila sve potrebne dozvole pri-je nego je izvo|a~ krenuo sa radom, tako da jeizvo|a~ morao mijenjati lokaciju za start radova iobezbjediti posebne projekta za prolaz ispod è-ljezni~ke pruge. Nakon {to si ti problemi rije{eninije bilo nikakvih ka{njenja ili kompenzacija.Prolaz kroz fabriku Bori. Uprava fabrike nije do-zvolila prolaz prema projektu zbog budu}eg ra-zvoja fabrike, tako da se trasa morala ne{to prila-goditi {to je uzrokovalo dodatne radove.Dodatni prelazi preko puta i propusta. Zbog pro-laska opti~kog kabla do{lo je do izmje{tanja cje-vovoda na drugu stranu puta, a prelaz preko pro-pusta je na slabo vidljivoj lokaciji i ura|en je kao iosali predvi|eni projektom.Dodatni {ahtovi. Dozvola za prolaz ispod èljezni-~ke pruge je uslovljavala prolaz koji je 1,40 m du-blje nego projektom predvi|eni. To je uzrokovalozna~ajno pove~anje dva predvi|ena {ahta i izgra-dnju jednog dodatnog za sektorski zatvara~ i pri-klju~ke na mjestu prelaza.Uzak koridor za cjevovod i stenovita dionica. Nadijelu gde je lijeva obala Une veoma bilzu rijekemagistalnog puta se nalazi veoma uzak koridorduìne oko 30 metara {to je traìlo vrlo pa`ljivoizvo|enje radova zbog mogu}eg klizanja. Iskopje vr{en ru~no sa direktnim odvozom i postavlja-nje betonskih zidova za za{titu cjevovoda. Stjeno-vita dionica duìne oko 100 metara je ra|en uzupotrebu pneumatskih ~eki~a i kompresora, i po-{to materijal iz iskopa nije bio pogodan za zatrpa-vanje dovoèn je drugi. Ovi radovi su odobrenikao nepredvi|eni.Popravak lokalnih makadamskih puteva. Lokalnimakadamski put je uni{ten radom te{kih gra|e-

vinskih ma{ina. Popravkom je zna~ajno pobolj-{an u odnosu na stanje prije radova.Kori{tenje preostalih sredstava. Zavr{etkom ugo-vorenih radova ostalo je neutro{enih 399.280,00NOK. Bazirano na zahtjevu op}ine Bosanska Kru-pa odlu~eno je da se ona utro{e za nabavku ma-terijala za nabavku cijevi i fazonskih komada i ar-matura za rezervoar Ljusina koji treba da se spojina novoizgra|eni cjevovod i sa koga }e se vr{itisnabdjevanje naselja koja nisu priklju~ena naop}inski vodovodni sistem.

INSTITUCIONALNO JAÂNJE KOMUNALNIH PREDUZE]A

Osim spomenutih radova, jedan od ciljeva ovedonacije norve{ke vlade je bio i institucionalno ja~a-nje komunalnog preduze}a «Komunalac» iz Kre{eva,kao i pobolj{anje povrata tro{kova kroz pove}anjenaplate pruènih usluga. Prvobitno je predvi|eno bi-lateralnim sporazumom iznos od 800.000,00 NOK zanabavku elektronskog sistema za tarifiranje, zajednosa odgovaraju}im kompjuterima i ostalom uredskomopremom, uklju~uju}i i obuku lokalnog osoblja. Nasastanku odrànom 26.09.2002. u Oslu je odlu~enoda se projekat Kre{evo pro{iri na susjedne op}ineKiseljak i Fojnica. Na polugodi{njem sastanku odrà-nom 09.07.2003. je pove~an iznos za ove namjenena 1.450.000,00 NOK gdje su uklju~ene dodatne triaktivnosti: monitoring na izvori{tima, izrada korisni-~kih karata i nabavka kontrolnih vodomjera. Za neu-tro{ena sredstva NORPLAN A.S i Javno preduze}eza «Vodno podru~je slivova rijeke Save» su se usa-glasili da se ona iskoriste na izrade hidrauli~kih mo-deliranja za vodovodne sisteme u Kre{evu i Fojnici,kao i nabavku ma{ine za elektrofuziono varenjePEHD cijevi za komunalno preduze}e u Kre{evu ukome je vi{e od 50% svih cijevi od PEHD-a. Kona~noje program institucionalnog ja~anja komunalnih pre-duze}a sadrào sljede}e aktivnosti:• Nabavku uredske opreme (za svaku op}inu po 3

kompjutera plus jedan dodatni za Kiseljak, i po je-dan printer, skaner i kopir ma{inu)

• Nabavku opreme za odràvanje (kontrolni vodo-mjeri i ma{ina za elektrofuziono varenje PEHD ci-jevi)

• Izrada i instalacija softvera za obra~un i fakturisa-nje isporu~ene vode do potro{a~a i pobolj{anjepovrata tro{kova za sve vrste usluga koje obez-bje|uju lokalna preduze}a

• Izrada korisni~kih mapa na kojima su ucrtani svivodovodni i kanalizacioni sistemi sa svojim ~vori-{tima. Mape su u mjerilu 1:1000 za uè urbanopodru~je, i 1:2500 za ostala podru~ja. One su ska-nirane i geokodirane i pogodne za kasnije kori{te-nje. Baze podataka se sastoje od duìne, tipa,pre~nika i godine izgradnje cjevovoda, lokacije{ahtova, rezervoara, pumpnih stanica, bunara,kao i mjesta gdje se ispu{ta otpadna voda u reci-pijent

27VODA I MI BROJ 40

• Instalacija mjera~a protoka u cilju monitoringa naizvori{tima. Ukupno je instalirano 13 mjera~a pro-toka i to 8 u Kre{evu, 4 u Kiseljaku i jedan u Fojni-ci. Oni mjere stalni ulaz u sistem i predstavljajuosnov za analize za utvr|ivanje mogu}ih gubitakana mreì ili prisustvo nelegalnih priklju~aka

• Hidrauli~ko modeliranje vodovodnih sistema u ci-lju utvr|ivanja optimalne potro{nje. Ono predstav-lja logi~ki nastavak na korisni~kim mapama kojiuklju~uje vertikalnu komponentu i proticaj. Koris-te}i softver EPANET 2 izvr{ena je hidrauli~ka ana-liza za sljede}e mogu}e uslove: prosje~na dnevnapotro{nja, maksimalna dnevna potro{nja u 18:00sati i minimalna no}na potro{nja. Dodatne analizesu vr{ene simuliraju}i poàr (10 l/s, jedna lokacija,trajanje dva sata)

• Obuka lokalnog osoblja za rad sa kompjuterima(MS Windows i MS Office), softverom za obra~uni fakturisanje (Delphi 6 – Enterprise version), kori-sni~kim mapama i hidrauli~kim modelima (obukana promjenama ulaznih podataka kao {to su pro-duètak linija, dodavanje novih potro{a~a, pro-mjena satne potro{nje i sl.), kao i opremom zaodràvanje vodovodnih sistema.

U okviru projekta Institucionalno ja~anje u Odà-ku je bilateralnim sporazumom predvi|en iznos od500.000,00 NOK. Njime su definisane sljede}e akti-vnosti:• Obuka zaposlenih za upravljanje i odràvanje no-

vog postrojenja za tretman pitke vode. Obuku jevr{io SODASO – Institut za hemijsko inìnjerstvo izTuzle u trajanju od 2 mjeseca i bio je fokusiran nastandardnim operacijama, monitoringu, doziranju,planiranom odràvanju, otkrivanju i sanaciji pro-blema i testiranju

• Nabavka 2 komjutera, printera, skanera i kopirma{ine

• Nabavka detektora za otkrivanje gubitaka i obukazaposlenih za rad sa nijm

• Izrada korisni~kih mapa na kojima su ucrtani svivodovodni i kanalizacioni sistemi sa svojim ~vori-{tima. Mape su u mjerilu 1:1000 ura|ene su umjerilu A3 i digitalnoj formi na CD-u. One su ska-nirane i geokodirane i pogodne za kasnije kori{te-nje. Baze podataka se sastoje od duìne, tipa,pre~nika i godine izgradnje cjevovoda, lokacije{ahtova, rezervoara - vodotornja, pumpnih stani-ca, bunara, postrojenja za tretman vode kao imjesta gdje se ispu{ta otpadna voda u recipijent –potok Neteka

• Hidrauli~ko modeliranje vodovodnih sistema u ci-lju utvr|ivanja optimalne potro{nje. Ono predstav-lja logi~ki nastavak na korisni~kim mapama kojiuklju~uje vertikalnu komponentu i proticaj. Koris-te}i softver EPANET 2 izvr{ena je hidrauli~ka ana-liza za sljede}e mogu}e uslove: prosje~na dnevnapotro{nja, maksimalna dnevna potro{nja u 17:00sati i minimalna no}na potro{nja. Dodatne analizesu vr{ene simuliraju}i poàr (15 l/s, jedna lokacija,trajanje dva sata)

• Pobolj{anje postoje}eg sistema za obra~un i fa-kturisanje komunalnih usluga

FINANSIJSKI PREGLED

Bilateralnim sporazumima koji su potpisani 14.12. 2001. godine izme|u NORAD-a (koji predstavljaMinistarstvo vanjskih poslova Kraljevine Norve{ke) iMinistarstva poljoprivrede, vodoprivrede i {umarstvaFederacije Bosne i Hercegovine (broj sporazuma jeBHZ 2027 i BHZ 2032) predvi|eni su grantovi u izno-su od po 10.000.000,00 NOK za sanaciju i pobolj{anjevodovodnog sistema u op}inama Kre{evo i Odàk.Kasnije je taj projekat Kre{evo pro{iren i na susjedneop}ine Kiseljak i Fojnica. Tako|e je NORAD 08. 04.2003. godine odobrio iznos od 2.500.000,00 NOK zasanaciju i pobolj{anje vodovodnog sistema u op}iniBosanska Krupa iz preostalog dijela sredstava saprojekta BHZ 1011. U nastavku se daje pregled ugo-vora i ura|eni poslovi u svim op}inama.

28VODA I MI BROJ 40

Rijeka Jezernica u FojniciSnimio: M. Lon~arevi}

29VODA I MI BROJ 40

U op}ini Kre{evo novac je utro{en na sljede}i na~in:

Pumpna stanica Park - Kiseljak

30VODA I MI BROJ 40

Ugovoreni i izvedeni radovi u okviru projekta Kre{evo su bili sljede}i:

31VODA I MI BROJ 40

U op}ini Od`ak novac je utro{en na sljede}i na~in:

Rezervoar Meljine - Kre{evo

32VODA I MI BROJ 40

Ugovoreni i izvedeni radovi u okviru projekta Od`ak su bili sljede}i:

OSTVARENI REZULTATI

Projekt u op}ini Kre{evo (pro{iren na Kiseljak iFojnicu) je u potpunosti i veoma uspje{no zavr{en.Ostvareni su sljede}i rezultati:i. Dodatne koli~ine vode dobrog kvaliteta sa planin-

skog izvori{ta Kostajnica (12 l/s) su uvedene u vo-dovodni sistem Kre{evo, {to sa postoje}ih 14 l/siznosi ukupno 26 l/s i predstavlja dugoro~no do-voljne koli~ine za budu}i razvoj malih preduze}a

u op}ini Kre{evo {to omogu}ava otvaranje novihradnih mjesta i dodatno zapo{ljavanje.

ii. Vodovodna infrastruktura u op}ini Kre{evo je zna-~ajno sanirana i uve}ana. Rezervoarski prostor jeuve}an za novih 550 m3, a 250 m3 je sanirano. Toomogu}ava 24-satno snabdijevanje bez redukci-ja. Pu{tena su u pogon ~etiri potpuno automatizi-rana sistema za hlorinaciju, dva u rezervoarimaKre{evo i Meljine, a dva na postoje}im izvori{tima.

33VODA I MI BROJ 40

U op}ini Bosanska Krupa novac je utro{en na sljede}i na~in:

Ugovoreni i izvedeni radovi u okviru projekta Bosanska Krupa su bili sljede}i:

iii. Distributivna mreà u op}ini Kre{evo je produè-na do 6 prigradskih naselja koji su spojeni nagradsku mreù, {to iznosi vi{e od 500 novih pri-klju~enih doma}instava sa oko 2000 stanovnika.

iv. U op}ini Kiseljak je izgra|en glavni cjevovod odpumpne stanice «Park» do rezervoara «Pale`»koji je prije izvo|enja ovih radova naj~e{}e bioprazan, a tako|e je pumpna stanica «Park» ihlorna stanica u rezervoaru «Pale`» generalnosanirani i modernizovani. Pored toga su uvede-ne i nove koli~ine vode {to je omogu}ilo ukida-nje svakodnevnih redukcija vode.

v. U op}ini Fonica je distributivna mreà pro{irenado nekoliko prigradskih naselja {to je omogu}i-lo priklju~ak novih 150 doma}instava. Tako|e jeu gradu izgra|en prsten u cilju pobolj{anja vo-dosnabdjevanja u uòj gradskoj zoni. Ovi radovisu inicirali radove na bazi samofinansiranja sta-novni{tva }ime su zna~ajno pobolj{ane usluge ina vodovodni sistem je priklju~eno jo{ oko 1000stanovnika.

vi. Komunalna preduze}a u Kre{evu, Fojnici i Kise-ljaku su opremljena savremenom uredskomopremom, kao i sa kontrolnim vodomjerima. Ko-munalno preduze}e u Kre{evu je dodatno opre-mljeno sa ma{inom za elektrofuziono varenje ci-jevi.

vii. Sistemi za obra~un i fakturisanje tro{kova, kori-sni~ke mape i hidrauli~ki modeli su instalirani nara~unare u sva tri komunalna preduze}a (osimhidrauli~kog modela u Kiseljaku).

viii. Zaposleni u komunalnim preduze}ima su doda-tno obrazovani da koriste i razvijaju korisni~kemape, hidrauli~ke modele i softvere za obra~uni fakturisanje tro{kova. Sada su u prilici da pru-è vi{e standarde usluga i motivisani su daodràvaju objekte i ure|aje.

Projekat u op}ini Odàk je tako|e zavr{en i os-tvareni rezultati su:i. Novo postrojenje za tretman pitke vode i nova la-

boratorija su izgra|eni na podru~ju postoje}ihobjekata Komunalnog preduze}a u Odàku.

ii. Izbu{en je novi bunar B-4 oko 200 m udaljen odpostrojenja i uveden u vodovodni sistem Odàka.

iii. Komunalno preduze}e u Odàku je opremljenokompjuterima, {tampa~em i kopir ma{inom, kaoi opremom za otkrivanje gubitaka vode i opre-mom za testitanje vodomjera.

iv. Zaposleni u komunalnom preduze}u su educira-ni za upravljanje postrojenjem za tretman pitkevode, kao i za kori{tenje korisni~kih mapa, hidra-uli~kih modela i softvera za obra~un i fakturisanjekomunalnih usluga.

34VODA I MI BROJ 40

Rezervoar Kre{evo - Kre{evo

Zavr{etkom projekta u op}ini Bosanska Krupa ostva-reno je:i. Spojeni su vodovodni sistem Bosanske Krupe sa

naseljem Bosanska Otoka, uklju~uju}i i prate}eobjekte i prelaze

ii. Nova hlorinatorska oprema je ugra|ena u obje-ktu postoje}e pumpne stanice

iii. Nabavljene su cijevi, fazonski komadi i armatureza novi rezervoar Ljusina

iv. Ostvaren je zna~ajan napredak u pobolj{anjusnabdjevanja za oko 5.000 stanovnika, a sanitar-ni uslovi su uveliko pobolj{ani, posebno u pre-venciji bolesti kao {to su ùtica i ostale vezane zastoma~na oboljenja.

Pored navedenih ostvarene su jo{ sljede}e va-`ne koristi od ovog projekta:a) Ukupna cijena licitiranih radova putem lokalnih

tendera je zna~ajno nià od projektnim dokumen-tima predvi|ene, {to je omogu}ilo i radove u dru-goj i kasnije tre}oj fazi, kao i pro{irenje projektana op}ine Kiseljak i Fojnica.

b) Ve}e u~e{}e i vi{e odgovornosti je dato lokalnimu~esnicima u projektu (doma}i materijal, izvo|a-~i, poizvo|a~i, podkonsultanti) {to je imalo utica-ja na lokalnu ekonomiju.Sve implementacione procedure su bile u skla-

du sa me|unarodnim standardima i zakonskom re-gulativom Bosne i Hercegovine.

BUDU]I PLANOVI

Ura|eni projekti su zna~ajno pobolj{ali situacijusa vodosnabdjevanjem u svim pomenutim op}ina-ma. Sada{nji prihod, uklju~uju}i nove potro{a~e,

obezbje|uje bazu za teku}e odràvanje sistema. Zabudu}e pro{irenje i dogoro~ne zadatke prihod semora pove}ati bilo pove}anjem broja potro{a~a ilipobolj{anjem naplate pruènih usluga.

Vodovodni sistemi u Kre{evu i Fojnici su gravita-cioni, i oni obezbje|uju dovoljne koli~ine kvalitetnepitke vode za dugoro~ni razvoj op}ine. Kod njih pos-toji mogu}nost pro{irenja vodovodnih sistema zapove}anje broja potro{a~a. U dugoro~ne zadatkeovih op}ina spada zamjena starih azbest-cementnihcijevi koje ~esto pucaju i na kojima su najve}i gubici,a za koje je tako|e dokazano da imaju kancerogenasvojstva.

Situacija u Kiseljaku je druk~ija obzirom da pro-blem vodosnabdjevanja jo{ nije rije{en na zadovolja-vaju}i na~in. Njihov prioritet je obezbje|enje dovo-ljnih koli~ina vode i potpuna eliminacija redukcija,naro~ito u su{nom periodu. To bi se rije{ilo izgra-dnjom regionalnog cjevovoda Fojnica – Kiseljak.

Dugoro~no potrebne investicije u oblasti vodo-snabdjevanja u Odàku su sljede}e: zamjena starogazbest-cementnog cjevovoda u duìni od 4,5 km ucilju smanjenja gubitaka i rizika od kancerogenihoboljenja, izgradnja novog rezervoara aproksimati-vne zapremine od 4.000 m3, spajanje nekoliko okol-nih sela na glavni vodovodni sistem u cilju obezbje-|enja ~itavog podru~ja sa kvalitetnom vodom za pi-}e sa postrojenja i razvoj GIS sistema baziran na no-vim korisni~kim mapama.

U Bosanskoj Krupi je prioritet izgradnja rezervo-ara Ljusina zapremine od 300 m3 i spoj rezervoarana vodovodni sistem. Osim toga trebalo bi napraviti idistributivnu mreù od rezervoara do naselja Pi{tali-ne i Jezersko, ~ime bi se obezbjedilo vodosnabdje-vanje nekoliko stotina novih potro{a~a.

35VODA I MI BROJ 40

Pogled sa planine VraniceSnimio: M. Lon~arevi}

“Voda je osnovno ljudsko pravo, element `vo-ta, gospodar pi}a i jedan od glavnih potpornihstubova univerzuma, bez nje dru{tva nestaju i lju-di umiru.” Zaista, ako je osnovno ljudsko pravopravo na ìvot, a ìvota bez vode nema, nije li on-da razumljivo {to je i voda dobila tretman osno-vnog ljudskog prava.

(Napomena: za izradu teksta kori{teni podaci saInterneta i sugestije in`. Ivana [tefati}a)

Slika 1.

UVODak 71% zemljine povr{ine, odnosno 365milijona kvadratnih kilometara, zauzimavoda. Prije 4 milijarde godina dominantanplin u zemljinoj praatmosferi bila je vodena

para, kako se zemlja postepeno hladila, kondenzira-na je vodena para padala na povr{inu planeta u obli-ku ki{e i punila udubine na povr{ini zemljine kore.

Slika 2.

Na ovaj na~in su formirana, odnosno nastalamora i oceani.

Procjenjuje se da je ukupan volumen vode nazemlji oko 1,4 milijarde kubnih kilometara, od ~egase u morima i oceanima nalazi ~ak 97,24%. Slatkevode na zemlji ima tek oko 38 milijona kubnih kilo-metara, {to od ukupne koli~ine iznosi tek 2,75%. Naj-ve}e su svjetske zalihe slatke vode zarobljene u le-denim kapama na polovima, ~ak 2,14% od ukupnekoli~ine vode, pri ~emu podzemne vode ~ini tek0,61% ukupnih svjetskih vodnih zaliha, dok se osta-tak zaliha slatke vode nalazi u jezerima, tlu, atmosfe-ri i rijekama.

VODA KAO POTREBA I STANJESVJETSKIH VODNIH REZERVIParadoksalna je ~injenica da se planeta zemlja,

na kojoj je 71% njene povr{ine pod vodom, nalazi u

MORSKA VODABUDU]NOST ÔVJEÂNSTVA!?

36

SANJIN UKOVI], dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 40

^

krizi kvaliteta vode! Naravno, na{oj planeti ne prijetiopasnost od kvantitativnog smanjenja vode, ali semoè re}i da ~ovje~anstvu prijeti opasnost od nesta-{ice “~iste” vode.

Nesta{ica ~iste vode je u velikoj mjeri, ve} prisu-tna {irom svijeta, ~ak se moè re}i da je stanje u ne-kim zemljama ili regijama vi{e nego zabrinjavaju}e,tako da brojne me|unarodne organizacije pitanje vo-de stavljaju u sam vrh svjetskih problema.

Veliki doprinos ovakvom stanju daje ~ovjek, kojisvojim nepromi{ljenim djelovanjem dovodi u pitanjeopstanak vlastite vrste i svih ostalih vrsta biljaka i ì-votinja na Zemlji.

Razvoj industrije i gradova u zadnjih pedeset go-dina koji su skoncentrisani pored rjeka i neodgova-raju}i tretman otpadnih voda doveo je na pojedinimrijekama do visoke degradacije kvaliteta povr{inskihvodotoka.

O intenzitetu one~i{}enja dovoljno govori poda-tak da se dnevno u jezera, rijeke i podzemne vodeizlijeva oko 2 milijona tona otpadne, nepro~i{}enevode, pri ~emu se procjenjuje da jedna litra otpadnevode one~isti osam litara slatke vode u prirodi. Tako-|e, osvrtom na raspoloìve podatke, bitno je napo-menuti da ~ak 85 % otpadnih voda iz 120 gradova naobalama Mediterana utje~e u more nepre~i{}eno.

Slika 3. Rijeka @eljeznica - Sarajevo

Analizom predhodno spomenutih podataka do-lazi se do vrlo jednostavnog zaklju~ka, a to je: “vodesu postale velika smetlji{ta”, ovu konstataciju pot-vr|uje slika 3. Na àlost, rijeka @eljeznica nije jediniprimjer nemarnog odnosa prema prirodi u BiH.

One~i{}enje voda ne samo da ugroàva ~ovjekai ìvi svijet na na{oj planeti, ve} uni{tava i prirodneljepote. Kolika je va`nost vode za ~ovjeka i cijeli ìvisvijet na Zemlji jasno pokazuje i zabrinutost koja pra-ti na{e vrijeme radi sve manje zalihe ~iste i upotreblji-ve vode.

Tvrdnja kako je ìvot bez vode na Zemlji nemo-gu} i nezamisliv nije tek nekakva lako izre~ena frazai moè se re}i da je krajnje vrijeme da se ovom pro-blemu posveti vi{e pa`nje.

Slika 4. Rijeka Una – [trba~ki Buk -

S obzirom na dana{nje potrebe svjetskog stano-vni{tva za vodom, kao i nezaustavljiv trend porastasvjetske populacije, predvi|a se da }e u ne tako da-lekoj budu}nosti jedan od goru}ih problema biti iosiguravanje dostatnih koli~ina pitke vode.

Procjenjuje se da }e 2025. godine zemlju nasta-njivati vi{e od 8,5 milijardi stanovnika, {to je gornjagranica brojnosti svjetske populacije koju dozvolja-vaju trenutne zalihe pitke vode.

Graf.1. Ukupni obnovljivi vodni resursi po glavi stanovnika

Razmatraju}i situaciju u {irem okruènju, uz izu-zetak nekih rije~nih dolina i nekih podru~ja kao {to jesjeverna Italija, Balkanski poluotok i Turska gdje vo-de ima u dovoljnim koli~inama, intenzivno se iskori-{tavaju i ve}im dijelom su iskori{teni obnovljivi vodniresursi (Graf.1).

U Bosni i Hercegovini, kao {to se moè zaklju~i-ti sa prethodno prikazanog grafikona (graf.1), ukupnigodi{nji obnovljivi vodeni resursi po glavi stanovnikau 2000 godini, bili su preko dva puta ve}i od evrop-skog prosjeka.

37VODA I MI BROJ 40

38VODA I MI BROJ 40

Jasniju sliku o stanju vodnih rezervi {irom svije-ta, daje osvrt na iskori{tenost obnovljivih vodnih re-sursa za, recimo jug Mediterana: Libija 100%, Malta100%, Egipat 92%, Tunis 70%, Maroko 40%, na isto-ku: Cipar 42%, Izrael 100%, Sirija 47%, te na sjeveru[panjolska 41%, Italija 30%.

U drugoj mnogoljudnoj zemlji, Indiji, rezerve vo-de se naglo smanjuju. Procjenjuje se da }e Nju Del-hi, ako se stanje ne izmjeni na bolje, iscrpiti svoje re-zerve za 15 godina.

Sli~na “upozorenja” su alarmirana od strane [pa-njolske koja je ujedno obznanila i nacionalni programza borbu protiv nesta{ice vode. Naime, nova socija-listi~ka vlada odbacila je plan o skretanju toka najdu-è {panjolske rijeke Ebro kako bi se navodnjavao ju-goistok zemlje jer, kako vlada tvrdi, to bi {tetno djelo-valo na mo~varne predjele sjevera, previ{e bi ko{ta-lo, a vode opet ne bi bilo dovoljno.

S druge strane, u mnogoljudnoj Kini dvije tre}i-ne gradova suo~eno je sa nesta{icom vode i mamut-ske brane, od kojih }e jedna na Jangceu biti najve-}a na svijetu, ne podiù se samo radi obezbe|enjanovih energetskih izvora, nego i radi akumulacije i ra-cionalnijeg kori{}enja voda (Najve}i projekat nasvijetu-Brana Tri Klisure). Najveci svjetski gradevin-ski poduhvat na sektoru infrastrukture realizuje se uKini, gde }e 10 odsto vode iz rijeke Jangce biti skre-nuto hiljadama kilometara da bi se navodnjavala pus-tinja du` granice sa Mongolijom. Zbog radova na pro-jektu Tri klisure, bi}e raseljeno oko pola miliona ljudi.Na ovom prostoru bi}e izgra|eni kanali ~ija se velici-na moè shvatiti jedino poredenjem: njihova {irinabi}e kao autostrada sa 20 traka. Vrijednost projekta“Tri Klisure” dostiè nevjerovatnih 60 milijardi dolara.

U Bosni i Hercegovini je, znatno povoljnije sta-nje, u pogledu raspoloìvih koli}ina pitke vode, s ob-zirom na relativno slabu naseljenost u ve}em dijeludràve i relativno bogastvo vodom.

Slika 5. Rijeka

Me|utim, stalni porast broja stanovnika i urbani-zacija te “nemaran” odnos prema vodnom bogatstvukojim raspolaèmo, pogor{avaju situaciju.

Uz sve predhodno spomenuto i sve ve}u po-tr`nju za pitkom vodom te “nemogu~nost” rijeka i je-zera da obezbjede dovoljne, dnosno neophodne ko-li~ine pitke vode, dovela je do potrebe za preradommorske vode procesom desalinizacije.

Naravno, treba imati u vidu da postoji vi{e razlo-ga zbog kojih je po~ela primjena savremenih tehno-lo{kih postupaka desalinizacije. Dakle, ne samozbog toga {to se do{lo do granice mogu~eg kori{te-nja raspoloìvih koli~ina “svjeè” vode u odnosu naraspoloìvi resurs, ve} i zbog ~injenice da pojedinapodru~ja u svijetu nemaju na raspolaganju “svjeù”vodu u neposrednoj blizini urbanih podru~ja, a po-trebe su evidentne. Klasi~an primjer predstavlja Sa-udi Arabija.

Postupci desalinizacije koji su u velikoj mjeri zas-tupljeni {irom svijeta omogu~ili su pored vodosna-bdjevanje stanovni{tva i industrije, i zna~ajnu primje-nu u poljoprivredi (dvije tre~ine godi{nje, izvoz p{e-nice).

Pored toga nalazi primjenu:• Kod naselja uz morsku obalu (na kontinentu i os-

trvima),• Hoteli uz morsku obalu (posebno visoke klase i na

egzoti~nim mjestima),• Primjena u mornarici (nosa~i aviona) i sl.

DESALINIZACIJA KAO POSTUPAKU istinitoj i fascinantnoj pri~i o vodi posebno

mjesto zauzima kruènje vode, od vodenih povr{inana Zemlji u atmosferu i obrnuto. Ogromne koli~inevodene mase neprestano su u pokretu, a osnovnipokreta~ vodenih kretanja izme|u vodenih povr{inai atmosfere je Sunce, odnosno njegova energija.Kruènje vode na Zemlji je vaàn proces koji omogu-}uje odràvanje ìvota na Zemlji. U kru`nom putu vo-de ima pet procesa: kondenzacija, oborine, infiltraci-ja, otjecanje i evapotranspiracija. Zajedno tih pet pro-cesa ~ine hidrolo{ki ciklus.

Slika 6. Prirodni process desalinizacije

39VODA I MI BROJ 40

Pod uticajem sun~eve energija, na povr{ini mo-ra i oceana dolazi do isparavanja vodene mase kojau obliku pare zavr{ava u atmosferi. Promjenom tem-perature u atmosferi dolazi do nastajanja oblaka ukojima je voda jo{ u plinovitom stanju, ali vidljiva.Kondenzacijom vodene pare nastaju oborine i vodaiz plinovitog stanja prelazi u teku}e, ki{u ili u kruto,snijeg. To je prirodna desalinizacija vode.

Kao i ve~ina danasnjih tehni~kih dostignu~a i“vje{ta~ki” process desalinizacije morske vode bazi-ran je na prirodnim procesima, a neki od njih su:

1. postupci utemeljeni na promjeni agregatnogstanja

isparavanje• 1-5 cm vode na crnoj podlozi• temperatura vode ljeti 40-70o, zimi 10-20oC• ljeti do 5 l/m2, zimi 0,3-1l/m2

mehani~ka evaporacija

destilacija• jednostavna• jednostavna vakumska destilacija• vi{estepena destilacija• Hickmanov kotao

Slika 7.

smrzavanje• postupno smrzavanje• mehani~ko odvajanje kristala leda od vode

Slika 8.

2. postupci koji koriste polupropusnu membranu

odvajanje iona soli elektrodijalizom• polupropusne membrane, dimenzije pora

membrane su manje od 1 mm u procesuelektrodijalize i ionske izmjene.

reverzna osmoza, dimenzije pora membranemanje od 1 mm• osmotski tlak (morska voda 22 bara)• polupropusne membrane od celuloznog ace-

tata

Slika 9.

3. postupci talo`enja

40VODA I MI BROJ 40

permutit ili zerolit soli srebra – vezivanje Cl – iona

Slika 10.

4. procesi utemeljeni na kemijskoj ravnoteì

ionski izmjenjiva~i hidracija

• sloèni kemijski procesi iziskuju visoke tro-{kove

• stvaranje krutih hidrata iz plinovitih agenasapri niìm temperaturama i vi{em tlaku

• raspadanje hidrata pri vi{im temperaturama isniènog tlaka

Slika 11.

POTREBE ZA DESALINIZACIJOM IRASPROSTRANJENOST U SVJETU[panjolsku svake godine redovito poga|aju

nesta{ice vode, a s ciljem ublaàvanja takvih situaci-ja u posljednjih 30 godina koristi se tehnologija de-salinizacije. Do sada je, primjerice, izgra|eno ~ak700 postrojenja za pro~i{}avanje morske vode.

Slika 12. Postrojenje za desalinizaciju– [panija

Prema novim prijedlozima, sa moderniziranjempostoje}e infrastrukture i izgradnjom novih postroje-nja za desalinizaciju dobilo bi se 1,063 kubi~nih he-ktometara vode, odnosno oko tri posto potro{nje[panjolske, uglavnom za poljoprivredu i turizam.

Kao i [panjolska, mnoge Afri~ke zemlje, od ko-jih se u posljednjem periodu naru~ito isti~e Libijaprepoznaju rje{enje u “borbi” sa op{tom nesta{icomvode te ulaù milijarde i milijarde dolara u objekte zadesalinizaciju morske vode.

Pored niza manjih objekata za desalinizaciju ko-ji su izgra|eni i koji se izgra|uju u svrhu, obezbje|e-nja dovoljnih koli~ina vode za nesmetan rad razli~itihindustrija, u toku je izgradnja jednog, kako po kapa-citetu tako i po budu}oj namjeni, dominantnog i ve-oma zna}ajnog objekta za desalinizaciju!

Slika 13. Zuara–Libija, izgradnja postrojenja za desalinizaciju(15-07-2004. godine)

Ovim objektom, stacioniranim izme|u Tripolija igranice sa Tunisom, planirano je dopremanje vodeza stanovnike cjelokupno spomenutog regiona, kaoi navodnjavanje jednog manjeg pojasa pustinje u ci-lju formiranja plodnog podru~ja, odnosno podru~japogodnog za uzgoj poljoprivrednih kultura.

41VODA I MI BROJ 40

Dakle vlada Libije ulaè velike novce u procese,odnosno objekte desalinizacije, {to potvr|uje i ~inje-nica da se do kraja ove godine namjeravaju zapo~e-ti radovi na jo{ jednom, po kapacitetu i ulozi, bitnomobjektu za desalinizaciju, koji je planiran da budestacioniran izme|u Bengazija i granice sa Egiptom ilita~nije u neposrednoj blizini gradi}a pod nazivomAbutaraba.

Slika 14. Zuara–Libija, izgradnja postrojenja za desalinizaciju(15-07-2004. godine)

Dakle planiran je na “drugom kraju” Libije a ima-}e istu ulogu kao i predhodni, odnosno dopremanjevode za stanovnike cjelokupno spomenutog regi-ona, kao i navodnjavanje jednog manjeg pojasa pus-tinje.

Slika 15. Zuara – Libija, izgradnja postrojenja za desalinizaci-ju (15-07-2004. godine)

U, posljednjih 30 godina desalinizacija morskevode je evoluirala u adekvatnu alternativu snabdije-vanja vodom, omogu~uju}i nam da “ovladamo” naj-ve}im vodnim “rezervoarom” na svijetu, oce-anom.Dakle, desalinizacija morske vode napravila jekrupne korake i zastupljena je u mnogim bezvodnimregionima {irom svijeta.

Postrojenja za desalinizaciju morske vode ras-prostranjena {irom svijeta i neke pustinjske zemlje,uklju~uju}i Saudisku Arabiju i Ujedinjene ArapskeEmirate oslanjaju se na desalinizaciju morske vodeobezbje|uju}i na taj na~in vi{e od 70 % svojih potre-ba za vodom.

Rasprostranjena {irom svijeta postrojenja za de-salinizaciju morske vode proizvode preko 16 bilionalitara pitke vode na dan.

Istaliranjem “reverzne osmoze” (RO) kapaciteti pos-trojenja za desalinizaciju morske vode uve}ani sudrasti~no u posljednjih 30 godina, kao {to se moèzaklju~iti analizom prikazanog grafikona (graf br. 2).

Graf 2. Uve}anje kapaciteta postrojenja za desalinizaciju uvo|enjem membranske tehnologije

Kao {to se moè zaklju~iti analizom prikazanoggrafikona, glavni prodor membranske tehnologije uranim devedesetim zna~ajno uve~ava kapacitet pos-trojenja za desalinizaciju.

Tabela 1. prikazuje neke od najve~ih postrojenjaza desalinizaciju morske vode, na principu membran-ske tehnologije, izgra|enih u posljednjih 10 godina.

Tabela 1.

Da vrijeme desalinizacije, odnosno kori{tenjemorske vode, kao resursa za dobijanje pitke vode,predstavlja budu~nost za ve~i broj zemalja svijetapokazuje slijede~a tabela (tabela br. 2).

Tabela 2.

Desalinizacija je skupa: 70 ameri~kih centi pokubnom metru, ali tehnolozi se nadaju da bi, usa-vr{avanjem ure|aja za desalinizaciju, cijena jednogkubnog metra mogla da bude upola nià ve} za trigodine i da bi tada moglo da se razmi{lja o isplativojpreradi slane u slatku vodu.

TENDENCIJA I IZNALA@ENJE RJE[ENJA ZA SMANJENJE TRO[KOVA DESALINIZACIJEProcess desalinizacije morske vode rasprostra-

njen je {irom svijeta i neminovna je ~injenica da istipredstavlja jedan od osnovnih na~ina za dobivanjeneophodnih koli~ina pitke vode za ve~i broj gradovai dràva, me|utim isto tako s druge strane imamo daje izgradnja istih zahtjeva velika finansiska ulaganja.

[irom svijeta neprestano se vr{e istraìvanja, ucilju smanjenja tro{kova koji se odnose na procesdesalinizacije morske vode, odnosno iznalaènja“najekonomi~nijeg” postrojenja za desalinizaciju, ka-ko u pogledu finansiskih ulaganja tako i same tehno-logije.

U skladu sa spomenutim u predhodnom periodura|ene su ekonomske analize, objavljene u IWA ma-gazinu, u vezi smanjenja tro{kova desalinacije.

Predhodno spomenute ekonomske analize ra-|ene su kako za postrojenja “manjeg” kapaciteta,kojima se vr{i obezbje|enje adekvatnih koli~ina vo-de neophodnih za nesmetano funkcioniranje manjihpotro{a~a (manji industriski pogoni i sl.), tako i eko-nomske analize za postrojenja “velikog” kapaciteta,kojima se vr{i obezbje|enje adekvatnih koli~ina vo-de neophodnih za nesmetano funkcioniranje ve~ihpotro{a~a (veliki industriski pogoni, snabdjevanjevodom stanovni{tva, navodnjavanje i sl.).

Prilikom izrade ekonomske analize za spomenu-ta postrojenja, uzeti su u obzir svi faktori koji moguuticati na kona~ni rezultat, kao {to su razvijenost da-

na{nje tehnologije koja se ogleda u “velikim” ener-getskim sistemima, odnosno agregatima kao osno-vnoj prate~oj opremi, te pumpnim sistemima kaosastavnim djelovima jednog postrojenja za desalini-zaciju i uz odabir “najpovovljnijeg” metoda za desa-linizaciju (kako u pogledu finasijskih ulaganja tako iu~inkovitosti). Ako se predhodnom doda uticaj oda-bira same lokacije, odnosno mjesta na kojiem se pla-nira stacionirati postojenje za desalinizaciju, i uz oda-bir reverzne osmoze kao metoda, dobiveni rezultatisu na strani postrojenja “velikog” kapaciteta.

npr. Postrojenje za desalinizaciju morske vodesa reverznom osmozom, kao postupkom desaliniza-cije, sa proizvodnjom vi{e od 10 miliona galona nadan (1 gallon = 4,54 l) daje dodatno smanjenje ko-{tanja od 5 – 15 %.

înjenicu da se proces desalinizacije morske vo-de svakodnovno usavr{ava a samim tim i pojeftinju-je pokazuje slijede}i graf.

Graf 3. Cjena ko{tanja procesa desalinizacije i prerade po-vr{inskih voda

Cijena ko{tanja tretmana povr{inskih voda “ima”rastu~i trend dok desalinizacija morske vode, poduticajem savremene tehnologije ima “opadaju~i”, ta-ko da se o~ekuje da ~e danas “skupi” proces desa-linizacije ve} u 2008-moj godini zahtjevati ista ulaga-nja kao i procesi tretmana povr{inskih voda.

Slika 16. Rijeka Una lokacija – HE Kostela

42VODA I MI BROJ 40

ZAKLJUÂK

Dok se {irom svijeta vodi “rat” za vodu, uz ulaga-nje milijardi dolara s ciljem obezbje|enja neopho-dnih koli~ina vode za pi}e, mi “uìvamo” rasipaju}ise najve}im darom prirode, vodom. Upravo zbog to-ga {to nas voda okruùje na svakom koraku, uzima-

mo je “zdravo za gotovo” i malo je onih koji uistinurazumiju njenu ulogu u opstanku sveukupnog `votana na{em planetu, pa tako i nas samih.

Krajnje je vrijeme da se “osvrnemo” na jasna“upozorenja” prirode i da u~inimo ne{to na o~uvanjunajve}eg bogatstva kojim na{a dràva raspolaè, ato je voda.

43VODA I MI BROJ 40

Ljepote Jadrana od Neuma do DubrovnikaSnimio: M. Lon~arevi}

dana{nje vrijeme vrlo ~esto smo u situacijida rije{avamo nastale probleme, umjestoda sprije~avamo nastanak problema. Na-me, u zadnje vrijeme kada se jo{ uvijek

spajaju pokidane veze i kada se uspostavlja jedannormalan slijed, odnosno slaù kockice jednog logi-~nog-harmoni~nog sistema, zaboravljamo se os-vrnuti na pojedine karike u lancu bez kojih taj lanacfunkcionira, ali samo do odre|enog vremena.

Prije svega ovdje je rije~ o poduzimanju akti-vnosti koje se odnose na segment pravilnog ulan~a-vanja odre|enih aktivnosti za rije{avanje zadatka naracionalan na~in ,a koji je zasnovan na zakonu logi-ke i hijerarhiologije (logi~ni slijed stvari od lak{egprema teèm, jednostavnijeg ka kompliciranijem,itd).

To je slu~aj u gotovo svim granama privre|iva-nja. Logo~no je da postavljenom zadatku slijedi pro-jekat koji obezbje|uje gore re~eni slijed aktivnosti injegovo odobravanje od za to nadle`nih ustanova,uz pretpostavku se prati tok ispunjenje svih predvi-|enih segmenata. To je naru{eno u skoro svim va`ni-jim pitanjima dana{njeg ìvljenja. Ispu{tanje samojednog, pa vrlo ~esto za neke i neva`nog segmentau tom kompleksu vodi djelimi~noj i feleri~noj realiza-ciji, odnosno privremenom rije{enju, ~iji zavr{etakkasnije multiplicira broj problema i visinu neplanira-nih tro{kova u njegovom saniranju. Za ove sistemeve} je uobi~ajeno da se u opisivanju koriste poznatimatemati~ki modeli, ~iji se dijelovi prikazuju simboli-ma, a odnosi jedna~inama.

[ta ovim èlimo kazati. U posljednje vrijeme vrlo~esto imamo kod nas prijedloge projekata kojima seèle realizirati aktivnosti sa vrlo visokim naznakamanov~anih sredstava, ~iji povrat zahtijeva period oddesetak narednih godina. U njihovom realizranjuuglavnom nema nekih dijelova koji zahtijevaju punomanje sredstava, ~iji izostanak u budu}nosti uzroku-je puno ve}e posljedice i traì hiljadu puta vi{e nov-~anih sredstava za saniranje posljedica.

Takvih primjera u na{oj svakodnevnici ima na-pretek (izgradnja hotela «Mar{al» bez izgradnje ka-nalizacionog sistema, rasprodaja hotelskih komple-ksa na Igmanu i Bjela{nici bez prethodno saniranogkanalizacionog sistema, dovo|enje novih koli~inavode u Grad bez rekonstrukcije vodovodnog i kana-lizacionog sistema, ~i{}enje i pre~i{}avanje dijelovatoka rijeke Bosne, a da prethodno nije stavljen pre-~ista~ kanalizacionih otpadnih voda za grad Saraje-vo u Doglodima, itd.). Najsvjeìji primjer za to je i do-vo|enje novih koli~ina vode u vodovodni sistem gra-da Sarajeva po projektu «Bijela rijeka», gdje se trebaulaìti preko 100 miliona KM, a da se ne rije{ava sis-tem odvodnje otpadnih voda, a kamoli da se i u je-dnom segmentu govori o saniranju stabilnosti naru-{enog slivnog podru~ja. Najboljio primjer takvog ra-da o~igledan je ovim decembraskim ki{ama, gdej jese ponavlja situacija ugroènosti ljudi i materijalnihdobara na op}inama Ilidà i Novi Grad.

Treba samo vidjeti kakvi su to apsurdi. Velikinovci se ulaù i pod pritiskom me|unarodne zajedni-ce u projekte koji se odnose na rijeke Bosnu i Vrbas,Savu, Dunav, te mega projekti vezani za Jadransko iCrno more, oko njihovog ~i{}enja i odràvanja tihbazena ~istim. Ovo nam ve} daje odgovor na gorepostavljeno pitanje i govori da bi zasigurno bilo pu-no jeftinije rije{iti pre~i{}avanje potoka i rijeke Bosnei kada su u pitanju otpadne vode Sarajeva, nego sveaktivnosti koje se vode nizvodno, jer je nizvodnijesve skuplje i sami tro{kovi realiziranja projekata ras-tu geometrijskom progresijom.

Upravo ovdje èlimo naglasiti i samo pitanje pre-ventivnog djelovanja u svim sferama obezbje|anjedovoljnih koli~ina ~iste i upotrebljive vode u nare-dnom periodu, njezinom gospodarenju, te o op}emo~uvanju ~iste vode u prirodi, upravo u direktnoj ve-zi sa segmentom koji se odnosi na ulogu {umskihekosistema u gore navedenim aktivnostima.

Postavlja se pitanje za{to se to de{ava kada je ri-je~ o nekompletnosti tih projekata, Odgovor se mo-

UTICAJ [UMSKIHEKOSISTEMA NA VODU

44

Prof. dr FARUK MEKI]

VODA I MI BROJ 40

U

Za{tita voda

è potraìti u ciljanim-tendencioznim nastojanjima in-vestitora ili isto tako odnosa doma}ih odgvornih lju-di ili uistinu njihovoj neinformiranosti s obzirom nasve segmente odre|enog projekta sa vodama.

Te smo i smatrali potrebnim navesti postojanjeneznanja kod mnogih ljudi s obzirom na zadatak{umskih ekosistema u gospodarenju sa vodom. Sa-znanja ove vrste datiraju poodavno (poslije agresijena BiH), a povod za ovu tvrdnju i pisanje bio je u ne-davnom razgovoru sa nekim stru~nim osobama uoblasti voda. Nime, smatrali smo da je gospodarenjesa vodom vrlo kompleksan problem i da je u svemuvrlo va`na uloga {ume, ako ne i odlu~uju}a, te bi bi-lo dobro da se napravi konstrukcija finasiranja po{u-mljavanja potpomognuta i vodoprivrednim preduze-}ima. Na izre~enu re~enicu: «ako mi se dokaè da {u-ma zna~ajno uti~e na obezbje|enje pitke i ~iste vo-de, spreman sam podràti ideju u sufinasiranju po-dizanja {umskih kompleksa na ogoljenim terenima».

Radi toga smo se i odlu~ili da neke poznate no-torne ~injenice, odnosno dokaze, kao nove prezenti-ramo javnosti, kao i drugim koji su spremni investira-ti u primarne poslove, koji rekosmo da su i do 1000puta jeftiniji nego saniranje i lije~enje posljedica.

[uma i erozija zemlji{taNa po~etku èlimo iznijeti ve} poznatu ~injenicu,

gdje Begovi} (1959) navodi da nema niti jednog ra-zvojnog perioda vezanog za ~ovjeka da progres kultu-re njen nazadak pa i proprast nisu bili zavisni od {ume.

Zasigurno se zna da je nastanak visokih vodos-taja u donjim tokovima kao i njihova zamu}enost ci-jelim tokom direktno upu}uje na degradirano zemlji-{te sa kojeg se voda vrlo brzo slila i zemlji{ta koje ni-je prekriveno zelenim pokriva~em postaje sredstvozamu~ivanja istih.. Na ovaj na~in nastale goleti nesamo da imaju karakter oduzimanja kulturi prostra-nih {umskih zemlji{ta, nego su {tete koje bujica na-pravi u niìm nadmorskim visinama snose}i izvanre-dno velike koli~ine naplavnog materijala neprocjenji-ve. Prije svega radi se o zatrpavanju akumulacionihbazena, vodopskrbnih objekata, zatpravaju se nase-lja, o{te}uju saobra}ajnice itd. Sve navedene pojavesu posljedica ogoljavanja zemlji{ta u gornjim tokovi-ma slivnog podru~ja rijeke ili potoka.

Borba protiv erozije zemlji{ta prije svega moèse najve}im dijelom bazirati na biolo{kim poduhvati-ma-po{umljavanje ogoljelog terena, jer kro{nje drve-}a i li{}e prima na sebe prve udare krupnih kapljicarazbijaju}i njihovu razornu snagu. S druge strane ko-rijenje, stabla, opalo li{}e, gran~ice i dijelovi kore, tevegetacija koja se razvija pod sklopom {ume pove-}ava retencionu sposobnost usporavaju}i povr{in-sko oticanje, odnosno pomaù}i postepeno ponira-nje u dublje slojeve podloge.

Ovo nam potvr|uju i istraìvanja koja govore obrzini upijanja padavina pod raznim pokrovima. TakoBurger (Leibundgut 1975 u Pintari} 1984) poredibrzinu poniranja padavina na oranici sa prebornom{umom:

45VODA I MI BROJ 40

Tabela 1. Uporedni pregled brzine poniranja ki{nice ovisno i tipu podloge

Iz tabele proizilazi da je voda na oranici 25 putasporije ponirala u dubinu od one u prebornoj {umi(mjereno posebnim ure|ajima: Burgerov cilindar).Da su podaci pouzdani neka nam potvrde i rezultatiRo{~ina (prema Begovi}u 1959) koji je utvrdio da jebrizna oticanja povr{inske vode sa brdskih terena nanagibu od 25°ve}a 40 puta nego u samoj prostirci.

Sli~na istraìvanja su provedena, odnosno na-poravljeni su uporedni pokusi od strane Burgera(prema Begovi}u, 1959) o sposobnosti raznih vrsta

zemlji{ta da propu{taju vodu kroz sebe. Pokazalo seda je voda u prebornoj {umi za jedan sat prodrla udubinu od 81,4 cm, kod oranice je to bilo 13 cm, akod livade je to bilo 40 puta manje (2 cm).Dalje istiautor navodi da vrlo veliku ulogu u sporijem oticanjuvoda u {umi igra prostirka u {umi koja upija u sebe2-6 puta vi{e vode nego {to je njena sopstvena teì-na.

Ispitivanja vr{ena u nekada{njem SovjetskomSavezu (Begovi} 1959) koja se odnose na eroziju

~estica za neobrasle povr{ine, odnosno tamo gdje jeprorije|ena {uma i povr{ine pod {umom srednjegusto}e. Ustanovljeno je da je sa prvih ki{a odnosila3000 m3 zemlje po 1 ha, a kod zadnje nevedene podistom vrstom drve}a i to u neposrednom susjedstvu40 puta manje (75 m3/ha).

I ba{ kao rezultat djelovanja oborinskih voda, ipojave erozionih procesa (odno{enja mineralnih ma-terija), ta zemlji{ta postaju neplodna i postepeno senapu{taju od strane ljudi. Kolika je koli~ina mineral-nih i organskih materija transportirana vodom govorii podataka da se iz slivnog podru~ja rijeke Mississipiunosi 1,82 miliona tona godi{nje mineralnih materijakoje potje~u od obradivih povr{ina.

«Voda je osnov svega, iz vode je sve, i sve se uvodu vra}a» (Tales iz Mileta 600. g pne), ali s drugestrane mo`da isto vaì za plodno zemlji{te. Bez nje-ga ~ovje~anstvo ne bi moglo postojati i stoga ni je-dnog momenta ne smijemo zaboraviti da je {uma je-dino sredstvo koje moè povezati ova dva medijumau stabilnu formu.

Ovome u prilog je i tvrdnja Casparisa (Leibun-dgut, 1985) da slabo po{umljeno zemlji{te ima inten-zivnije odno{enje za 70% od zemlji{ta pod {umskomkulturom. Npr. u kulturi bora odne{ena koli~ina ~es-tica erozijom je 1000 puta manja u odnosu na orani-cu ili za 80 puta manja u odnosu na pa{njak.

Kako navodi Begovi} (1959) prema Nestorovusrednja koli~ina oborniskih taloga koji oti~u u {umiiznose 13% od ukupne godi{nje koli~ine, u odnosuna susjednu povr{inu na otvorenom polju oticanjeiznosi 60%. U svom izlaganju Begovi} dalje daje jo{drasti~nije primjere uticaja vode na eroziju. Pa takoVisocki biljeì rezultate ispitivanja u Vornje{komokrugu gdje je sa povr{ine pod {umom oteklo 3,6m3/ha oborinske vode, a na golom terenu oticanje jeiznosilo 209 m3. Isti pokus je ponovljen od istogautora godinu dana kasnije, gdje je utvr|eno da je sajednog ha pod {umom oteklo 4 m3, a sa gole stepe1151 m3.

I uistinu jednom naru{ena ravnoteà uzokovananerazumnim gospodarenjem {umama u vi{im na-dmorskim visinama, moè biti ponovno uspostavlje-na samo ponovnim po{umljavanjem. To je muko-trpan posao sa vrlo duga~kim periodom ulaganja, uzkombiniranje poslova vezanih pored biolo{kih akti-vnosti i izgradnjom pregrada, poplo~avanja buji~nihkorita i tsl.

Uspjeh i razvoj prvih visokih civilizacija treba za-hvaliti njihovom nastajanju i ìvotu uz rijeke Eufrat, Ti-gris i Indus, prije vi{e od 5.000 godine. Prema areho-lo{kim nalazima Sahara je predstavljala ìtnicu Rimakoja je hranila i dio evropskih naroda. Tako|er suprona|eni zlatni predmeti u obliku vrbovog i buko-vog lista, pa imaju}i u vidu da se prema Pintari}u(2004) bukva svrstava u grupu mezofilnih flornih ele-menata ovdje govori da je ova klima omogu}avalarazvoj mezofilnije vegetacije. Sada{nja Sahara pruàsasvim druga~iju sliku. Stoga se moè izvu~i zaklju-~ak da je nestanak {ume direktno vodio nestanku

vode a kao krajnjem rezultatu nestanku civilizacije satog podru~ja. Ovome u prilog ide i mi{ljenje ameri-~kih znanstvenika (prema Pintari}u 2004) da je civi-lizacija Maja u Srednjoj Americi (3-7 vijekj pne) nes-tala zbog uni{tavanja {uma.

Samo bogate zemlje mogu financirati ure|aje zadobivanje pitke vode iz mora (UAE) ili kao SaudijskaArabija poglavito crpiti neobnovljivu fosilnu vodu izvelikih dubina (do 80% potro{nje).

Unosna je zarada u trogivini vodom. Izme|u os-talog to pokazuje Francuski koncern Suez Lyonnaisedes Eaux, koji opskrbljuje vodom 82 miliona stano-vnika u raznim zemljama (nov~ani obrt 10,9 mld $),Vivendi 80 miliona potro{a~a (10,6 mld $). Neke fir-me ~ak radi vode mijenjaju i svoju orijentaciju poslo-vanja. Tako Firma Thysson-Krupp, proizvo|a~i elek-tri~ne energije kao RWE vidjeli su da postoji na slu-~aju u vodoposkrbi ogroman posao (voda va`nija odenrgije u budu}nosti), te su se preorijentirali na trgo-vinu s vodom.

U na{em prethodnom tekstu smo naglasili da jeuspjeh potpun u preventivnim aktivnostima oko pre-~e{}avanja vode. Napominjemo da danas u svijetusvaki drugi ~ovjek pati od jedne vodom prouzro~eneili vodom prenesene zarazne bolesti.

Godi{nje umire 25 miliona ljudi zbog infekcijeprotozoama, bakterijama, raznim virusima ili nemato-dama, zbog nedovoljnog razdvajanja pitke i otpadnevode.

Prema podacima WHO-a (Svjetska zdravstvenaorganizacija) svakih 8 sekundi umire jedno dijete odposljedica ne~iste vode.

Dokazano je da se kr}enjem {ume pospje{ujeone~i{}enje voda manje razgra|enim organskimmaterijama, naj~e{}e sastojcima humusa (polisaha-ridi, pektin, hemiceluloza, celuloza, lignin, protein,nukleinske kiseline, aminokiseline, peptidi, fulvokise-line, huminske kiseline, fenoli, aldehidi, masti itd.)

[ume imaju velikog zna~aja u konzumiranjuCO2, odnosno njegovog smanjenja u prirodi.

Sje~om 45% {umskih povr{ina u Tibetu (vodomse snabdjeva 47% svjetskog stanovni{tva, a tako|ertu izvire i sedam najve}ih rijeka) dolazi do pove}a-nog oticanja vode, erozije tla i katastrofalnih poplavau nizinama.

Istraìvanja su pokazala da se topljenje snijega u{umi znatno sporije odvija nego na obe{umljenomterenu. Ako imamo u vidu da se u planinskim podru-~jima (prema Pintari}u 2004) oko 30% oborina sas-toji od snijega, te na taj na~in rezerve koje se nago-milavaju u {umi na vi{im nadmorskim visinama idu ido 3.000 m3/ha godi{nje. Sada iz navedenog moè-mo shvatiti o kojoj koli~ni vode je rije~ ako znamo daje prosje~na veli~ina jednog slivnog podru~ja oko5.000 ha (15 miliona m3 vode). Protueroziona ulogaoborina iz navedenog prijera je sasvim jasna.

Ogromne povr{ine u Aziji, Americi, Africi i medi-teranskim zemljama, ve} prije 6000 godina {ume subile devastirane, do{lo je do jakih erozija, nestankavoda, nastaju goleti, pustinje ili polupustinje. Arhe-

46VODA I MI BROJ 40

olozi smatraju da je nestanak {uma bio jedan od gla-vnih uzroka propasti civilizacija (Sanders i Webster1994).

Istraìvanja govore kolika je uloga {ume u obez-bje|enju vodom podru~ja [panije. Naime obilneogoljele povr{ine su ponovo po{umljene ~ine}i kli-mu humidnijom, a oborine se preobra~aju}i u pod-zemne tokove prihranjuju kontinurano pre~i{}enom iobilnom koli~inom vode gradske rezervoare (Save-zno komitet za poljoprivredu, 1978).

Kolika je razorna mo} oborinskih voda ako nema{umskog pokrova neka nam posluè iskopine stareMesopotamije izme|u rijeka Eufrata i Tigrisa, gdje suna|ene naseobine ispod 14 metara dubokih nanosa.

Ekosustavi a posebno {umski su osnovne fun-kcionalne jedinice ekosfere, va`ne etape biokemij-skog kruènja materija i spremi{te kemijske energijei izme|u ostalog imaju zadatak da reguliraju vodeneresurse u krajoliku, pripomaù tvorbu tla, {tite ga oderozije, filtriraju atmosferu, akumuliraju {tetne tvari,ublaàvaju temperaturne razlike na povr{ini zemlje ipridonose stabilnosti klime (Kate i Laird 1999).

U drugom dijelu Agende 21 izme|u ostalog segovori i o va`nosti {uma u cjelokupnom reguliranjuodrìvog razvoja u okviru za{tite i gospodarnja saprirodnim dobrima apostrofirano je u kakvoj vrlo us-koj vezi se odvija borba protiv uni{tavanja {uma i za-{tite kakvo}e pitke vode kao i sa poblemi vodoop-skrbom.

Poznato je da {ume ne uti~u direktno na pove-}anje ukupne koli~ine oborina, ali direktno uti~u nabolje njezino kori{tenje. Primje}eno je da najve}i uti-caj {uma na reìm voda i snijega se nao~iglednijeizraàva u alpskim podru~jima pa su funkcije o utica-ju {ume ugra|ene i legislativu zemalja u neposre-dnom okruènju. Osim toga navodi se i primjer da seu {umama Bavarske od ukupne koli~ine oborina uspecijalnim ki{omjerima sakupi od magle preko70%. Jo{ je to izraènije u oblanom podru~ju Peruakada u klasi~nom ki{omjeru nije registriran ni jedanmilimetar oborina a registrirano je u me|uvremenopreko 1200 mm oborina od magle.

Vrlo ~esto se ne poznaje uloga {ume u smanje-nju koli~ine oborina koja dolazi na povr{inu zemlje,te tako Pintari} (2004) navodi da se oborine raspo-re|uju iznad {umske povr{ine tako da se jedan diozadrì na kro{njama stabala i na prizemnoj vegetaci-ji (intercepcija), {to za posljedicu ima da se koli~inavra}a natrag u atmosferu (ispari) u intervalu od 10-40% od ukupne godi{nje koli~ine oborina, {to ovisiod vrste drveta, starosti i sklopa sastojine. Kada je ri-je~ o vrsti drveta isti autor navodi da je intercepcijakod jele i smr~e 40-60%, a kod bijelog bora 20-40%,dok je kod li{}ara 10-20% (i to ljeti oko 15% i zimioko 3%).

Kirwald (Begovi} 1959) navodi da se u sredo-gorju kod jednogodi{njih oborina od 1000 mm nakro{njama i li{}u zaustavlja oko 200 mm vode i vrativrlo brzo natrag u atmosferu, dok na tlo dospijeva800 mm oborina. Od ove koli~ine daljnjih 250 mm

oti~e po povr{ini zemlje i ispari. [umsko tlo primi usebe ostatak od 550 mm, od ~ega 300 mm koristi bi-ljka za transpiraciju, a 250 mm prodire dalje u zemljuprihranjuju}i izvore i potoke.

Iskustva koje prenosi Bi{}evi} & ôli} da je ko-li~ina oticanja povr{inskih voda iz {ume i sje~inenastale golom sje~e preko 50% u korist ovih zadnjih.Proizilazi da je sje~a {ume direktno odgovorna uakumuliranju voda u {umskom zemlji{tu {to su po-kazala istraìvanja i u [vajcarskoj, Njema~koj, êho-slova~koj, Poljskoj, SAD i Japanu, prenose isti autori.

Njema~ki stru~njaci u Oberhartzu su nakon pe-togodi{njih istraìvanja utvrdili da postoji jaka korela-ciona veza izme|u {ume i zadràvanja vode, gdje suutvrdili da isparavanja iz {ume iznose 14%, a na ~is-tini 46%.

Uticaj {ume na pojavu visokih vodaPojava velikih voda i erozije zemlji{ta gledaju}i

sa aspekta naru{avanja stabilnosti ekosistema nije niu kojem slu~aju novijeg datuma. Naima, smatra seda je erozija zapo~ela onoga trena kada je na prvuzaoranu brazdu primitivnim oru|em pao pljusak. Pri-je svega tu ustvari i nije po~etak nepravilnog odnosaprema okolini, nego uzrok treba traìti prije svega ukr~enju {uma radi dobijanja obradivog poljoprivre-dnog zemlji{ta. Naprijed navedeno kr~enje koje je~ovjek nastavio i danas ~initi predstavlja u stvariuzroke dana{njim katastrofalnim poplavama i preno-som milijardi kubika zemlji{ta sa jednog kraja Zemljena drugi.

Dugi niz godina se objavljuje bezbroj radova izoblasti poljoprivrede, {umarstva, gra|evinarstva idrugih znastvenih i stru~nih disciplina o ulozi {umepri za{titi zemlji{ta od negativnog uticaja atmosfer-skih padavina. Ipak neka nam bude dozvoljeno daiznesemo one najdrasti~nije primjere, da i oni koji jo{uvijek nisu ubje|eni o ulozi {ume steknu takav do-jam, rezultate najnovijih straìvanja kod nas i nepo-srednoj bliòj ili daljoj okolini.

Naprijed pomenutu tvrdnju da {uma i {umskaprostirka umanjuju brzinu oborina koje od dolaskana povr{inu zemlje pa do prve rijeke ili potoka za go-tovo 24 sata je istinita, jer {umska mrtva prostirka(Pintari} 2004) ima vrlo visok kapacitet za vodu ~ijaupijena koli~ina vode prevazilazi njezinu teìnu. Na-vodi se da sposobnost i koli~ina upijenih oborina ovi-si od vrste drveta i tako smr~eve iglice (248 lit/m3)upijaju skoro za 30% vi{e od bukve (176 lit/m3) ili ne-{to vi{e u odnosu na b.bor (160 lit/m3).

Kakva je uistinu uloga {ume na njezinu sposo-bnost da akumulira vodu u svom sistemu vidljiva je iznavo|enja Ugrenovi}a (1928-prema Pintari}u2004) da je prije po{umljavanja Senjske Drage bilovrlo malo ìvih vrela, a poslije provo|enja istoga javi-la su se nova vrela koja ne presu{uju ni za najve}ihsu{a.

Isto tako Izetbegovi} (1985) navodi da je naosnovu najnovijih ispitivanja na podru~ju Romanije,od II svjetskog rata na ovamo presu{ile na destine

47VODA I MI BROJ 40

izvora, {to je zasigurno posljedica poàrom uni{te-nih {uma na povr{ini od oko 6.000 ha. Da ova kon-statacija ima veliku vjerovatnost potvr|uju i Webero-va (Begovi} 1959) istraìvanja kao niz poznatihznanstvenika (Berger, Engler, Henry, Ney, Rotten-bach, Tka~enko, Valek, Visocki i dr), koji su doka-zali da {ume u planinskim podru~jima igraju zna~aj-nu ulogu u prihranjivanju izvora vodom.

Istraìvanja su pokazala da su zemljoradni~kepovr{ine glavna àri{ta erozije, zbog nepodudarnos-ti sa vremenom najintenzivnijih padavina i pokrive-nosti tih povr{ina biljnim pokriva~em, ali i iz razlogada se vrlo ~esto zbog prenaseljenosti odre|enih pre-djela obrada vr{i i na nagibima ve}im od 50%.

S druge strane {ume predstavljaju po svojimosobinama najpogodniji medijum za sprije~avanjeerozije i njihovo potpuno eliminiranje (Savezni komi-tet za poljoprivredu, 1978):

[uma i kvalitet voda[uma ne samo da pove}ava prisutnost vode u

zemlji{tu, nego ona u velikoj mjeri uti~e na pobolj{a-nje njihovog kvaliteta. U razvijenijim evropskim kraje-vima nastoji se po{umiti slivna podru~ja radi obez-bje|enja kvalitetne pitke vode. Hasel (1971) navodiistraìvanja Rupperta (1960) ulogu {umskih ekosis-tema u pre~i{}avanju upotrebljene industrijske otpa-dne (a ne i fekalne) na na~in da se ta voda pretho-dno sterilizira i mreòm cijavi nakon toga odvodi100-200 metara od pumpnih ure|aja koji se nalaze u{umi, gdje voda ponire mije{a se sa podzemnom vo-dom. Kao rezultat dokazano je da se 20% (oko 3 milm3) potreba za ~istom vodom Frankfurta na Majniobezbje|uje na ovaj na~in, s tim {to grad finansiraodràvanje-gospodarenje sa {umama. [umsko ze-mlji{te je usitinu ìvi filter za zaga|ene vode.

Ne{to sli~no primjenjuju i u SAD nakon istraìva-nja i konstatiranja da u prirodi nema idealnijeg filteraza vodu od {umskog zemlji{ta pod {umom. U takvim{umama se zavodi specijalni reìm gospodarenja.Bilo ih je u SAD 1980. godine preko 16 miliona ha i~ija vrijednost u proizvodnji vode prelazi desetoros-truku vrijednost drveta. (Savezni komitet za poljopri-vredu, 1978):

U opitima koji su provedeni u nekim zemljama(Bi{}evi} & ôli}) govori se da je obimno po{umlja-vanje slivnog podru~ja pokazalo vi{i kvalitet pitke vo-de, nasuprot tamo gdje dominira poljoprivreda (eu-trofikacija). Tako se navodi da se u {umskim podru-~jima spira i odnosi 20 gr/ha fosfata godi{nje, a saoranica 10 puta vi{e. Kada je rije~ o azotu Noirfalise(1974) navodi da voda ispiranjem nosi u sebi iz {u-me i neobra|enog tla 0,3-3 kg N/ha godi{nje, sa ta-la sa intenzivnom poljoprivrednom proizvodnjom toiznosi 20-60 kg/ha godi{nje. Osim navedenog {umesprije~avaju nano{enje oborinskim vodama sa kopo-na i raznih drugih sedimenata, bakterija, oganskematerije i lako topljive supstance. Zasigurno da bibez {umskog pojasa to nano{enje bilo puno intenzi-vnije.

Vro ~esto se postavlja pitanje, a i optuùju {u-marske organizacija da svojom djelatno{}u uti~u nakvalitet voda, odnosno za ve}inu {umara taj feno-men je bio vezna za mutno}u vode. Mutno}a je sa-mo aspekt kvaliteta vode (Bi{}evi} & ôli}). Naime,sama sje~a drveta ne uzrokuje mutno}u nego je toprije svega transport drveta, koji svojom terìnomo{te}uje {umsko zemlji{te i puteve, te naj na~in obo-rinska voda snosi supsendovani materijal do rije~nihtokova.

Kada je rije~ o kvaliteti vode s obzirom na vrstudrveta nije utvr|ena razlika u kvalitetu vode s obzi-rom da li se radi o li{}arskoj ili ~etinarskoj {umi.

Ovdje ne treba zaboraviti da prisustvo {ume svo-jim korijenovim sistemom i transpiracionim aktivnos-tima sprije~ava zabarivanje zemlji{ta. Naime, pozna-to je da najva`nije vrste drve}a transpiracijom potro-{e godi{nje od 470 (bijeli bor) do 2.500 (bukva)m3/ha vode. Izra~unato je da je za proizvodnju 1 kgsuhe supstance kod bukve potrebno 400 l vode, kodtopole 500 litara, a kod obi~nog bora je to svega 116l za kg suhe supstance (Pintari} 2004).

Ovo direktno implicira da slivno podru~je odre-|nih izvori{ta pitkom vode treba po{umljavati vrsta-ma koje ne tro{e puno vode za svoj ìvot (npr. crnimborom, crnim jasenom, crnograbi}em ili bjelograbi-}em).

Da {uma igra zna~ajnu i to kompleksnu ulogu uza{titi voda dr Bernhardt (Bi{}evi} & ôli}) prepo-ru~uje da se oko akumulacionog bazena treba podi-}i pojas {ume oko u {irini od 100 m. Uloga tog poja-sa ogleda se prije svega u sprije~avanju nano{enjaprodukata erozije i ostataka iz susjednog podru~ja.Uloga pojasa je tako|er o u tpme da sprije~i nano{e-nje ostataka |ubriva i raznih drugih soli eolskom ero-zijom sa poljopirvredne povr{ine, da se smanjenjinano{enja li{}a u vodu (saditi ~etinare), te usporava-nje brzine oborinskih voda koje dolaze u akumulaci-ju sa susjednih povr{ina

Oborinske vode u neposrednoj blizini industrij-skih centara nisu vi{e obi~na “ki{nica” nego se ustvari radi o blaìm kiselinama i bazama, ~ije dospi-jevanje u pitke vode moè imati vrlo velike posljedi-ce za konzumnete, ukoliko se iste ne filtriraju kroz{umske ekosisteme.

Na kraju da zaklju~imo: bilo bi vrlo mudro dadràva Bosna i Hercegovina obezbijedi realiziranje-provo|enje ve} usvojenih zakona koji vode zasigur-no odrìvom razvoju, jer bez ovakvih i sli~nih mejra iaktivnosti osu|eni smo na svakodnevnu potro{njubu|etskih sredstava na saniranju {teta uzrokovanihnekontrliranim vodama.

Naime, smatramo da treba {to studioznije i se-rioznije pristupiti prevo|enju obe{umljenih {umskihzemlji{ta u {umsku fitocenozu, a nakon toga izvr{itiprevo|enje niskih {uma u vi{i uzgojni oblik. Te no-vostvorene kulture bi vrlo brzo i to prve godine nakonnjihovog podizanje u~inile stabilnijim mnoge ekosis-teme. Na kraju {to smatramo da je vrlo va`no vrlobrzo (za 30 godina) bi se obezbijedile toliko drvne

48VODA I MI BROJ 40

mase kojom bi se mogle zadovoljiti potrebe privredegra|evnim drvetom, drvetom za hemijsku i mehani-~ku preradu te ogrijevnim drvetom.

Prije svega treba uraditi jednu studiju koja }eodrediti prioritete u prevo|enju degradiranih {uma izemlji{ta u vi{i uzgojni oblik, kao i njihov teritorijalniraspored. Navedeno se moè uporedo odvijati saprovo|enjem rekonstrukcije i oplemenjivanju zemlji-{ta biv{ih bukovih stani{ta (kojih ima oko 300.000ha). Po na{em mi{ljenju treba odmah formirati drà-vnu agenciju za upravljanje {umama, kao i sredstvi-ma koja }e biti u fondu za podiza-nje navedenih kul-tura.

Da bi smo realizirali zadatak podizanja novih kul-tura na dobrim bukovim stani{tima i to na cca300.000 ha treba obezbijediti u narednih 15 godina750.000.000 KM, odnosno godi{nje po 50.000.000KM, za pla}anja tro{kova po{umljavanja 20.000 hakultura sa tro{kovima njege u prve dvije godine na-kon po{umljavanja.

Struktura obezbje|enja sredstava bazira se naslijede}em:

1. Provo|enjem ZO[-a, gdje svaki privredni subje-kat izdvaja 12.500.000 KM, 0,1% iz svog bruttodohotka za potrebe podizanja novih {uma

2. Svi privredni subjekti u sferi {umarstva 3% svojeobaveze za 12.500.000 KM, pro{irenu reprodu-kciju.

3. Elektroprivreda treba za svako doma}instvo(700.000) 12.500.000 KM, u BiH da odvoji po 1,5KM mjese~no radi ne kori{tenja povr{ina pod da-lekovodima, kao i za{tita hidroakumulacija od na-nosa taloga usljed erozionih procesa slivnih po-dru~ja

4. Vodoprivredna preduze}a su obavezna da izdva-jaju 0.10 KM, 12.500.000 KM, Po familiji (potro{-nja 15 m3) mjese~no za svaki m3 potro{ene i pre-~i{}ene vode

Na ovaj na~in bi se aktivirao rad 18 na{ih rasadni-ka u kojima se moè proizvesti 60.000.000 sadnica.

Dalje bi se na poslovima po{umljavanja i njegeuposlilo godi{nje stalno 3.000 radnika i isto toliko(3.000) povremene (sezonske) radne snage i touglavnom povratnika u ruralna naselja. Na taj na~inbismo oìvili sela koja su zasada u stanju mirovanjaili ìvotarenja.

Nakon 15 godina bi imali toliko prorednog mate-rijala da bi isti mogao podnijeti upo{ljavanje doda-tnih 2.000 stalnih radnika.

Smanjili bi distancu od izvora do korisnika pitkevode (vodovodi), smanjili bi tro{kove sanacije klizi{tai buji~nih nanosa na puteve, zasigurno u isto tolikomiznosu koliko tro{imo na saniranju {teta od istih, tesamanjenju {teta koje nanose visoke vode.

Jo{ jednom èlimo podcrati da bi se posebnekoristi bi mogle procijeniti u toku i nakon 10 godina(poslije zavr{etka programa) i sigurni smo da }e ta-da one imati ekvivalent od nekoliko desetina milijar-

di, ako se imaju u vidu gore navedene posljediceuzrokovane nestankom {uma. Kao ilustraciju moè-mo navesti snabdjevenost vodotoka ili akumulacijaza proizvodnju elektri~ne struje istom koli~inom vode

I sama interpretacija (Glava~, 2001) rezultata is-traìvanja Costanze i saradnika (1997) potvr|uje na-vedeno iznose}i tvrdnju da nov~ana vrijednost za 17razli~itih blagotvornih funkcija od 16 osnovnih tipovaekosustava (bioma), od pustinja do tropskih {uma,od mora do planinskih vrhunaca, u ameri~kim dola-rima god/ha iznosi 33 triliona USD, gotovo dvostrukove}a vrijednost od ukupne godi{nje proizvodnje nasvijetu (18 triliona USD).

Svjesni ~injenice i stalnih nagovje{taja da }e vo-da u bliskom periodu biti uzrokom novih sukobaodnosno povodom otvaranja novih rati{ta, napomi-njemo nadle`nim da treba {to prije izraditi strategijugoapodarenja vodom, te u njoj posebno obraditi se-gment uloge {umskih ekosistema u gospodarenjusa njom. Nije uzalud jo{ prije 2000 godina i Ciceronrekao:”Ko sadi drvo, radi za budu}e generacije”(Bi{}evi} & ôli}, 1982). Uistinu je kroz prednje izla-ganje znanstveno je dokazano da postoji velika zavi-snost izme|u {ume sjedne i vodnog reìma, povr{in-skog oticanja vode, stanja viokih i niskih vodostaja,koli~ine i ~isto}e vode u izvorima s druge strane. Sto-ga se {uma i voda moraju posmatrati zajedno i sma-trati ih najve}im blagom koje jedna zajednica ima.

Ni jednog momenta ne smijemo izgubiti iz vidada biljke kao prirodni producenti iz «molekularnognereda» neìvog okoli{a tvore visokoorganiziranumateriju sa proteinskim ustrojstvom.

Literatura• Begovi} B.,(1959): Zna~aj postojanja i posljedice

uni{tavanja {uma. Poljoprivredno {umarska ko-mora i dru{tvo {umarskih inìnjera i tehni~ara Bo-sne i Hercegovine, Sarajevo 1959

• Bi{}evi} A., ôli} E., (1982): Gospodarenje {uma-ma u slivovima namijenjenim za dobijanje kvalite-tne vode. [umarstvo i prerada drveta. Str. 3-26

• Glava~, V., (2001): Uvod u globalnu ekologiju;Hrvatska sveu~il{na naklada. Ministarstvo za{titeokoli{a i prostronog ure|enja, Pu~ko otvorenou~ili{te, Zagreb. Str. 1-204

• Costanza R., Arge R. de, Groot R. de, Farber S.,Grasso M., Hannon B., Limburg K., Naeem S.,O`Neill R.V., Paruelo J., Raskin R.G., Sutton P.,Belt M. Van (1997) (u Glava~ 2001): The Value ofthe World)´s Ecosystem Services and Natural Ca-pital. Nature 387:253-260

• Hasel K., (1971): Waldwirtschaft und Umwelt. Pa-ul Parey.

• Izetbegovi} S.,(1985): [uma kao faktor o~uvanjazdrave ìvotne sredine. [umarski fakultet Saraje-vo. Mnscr.

• Kate K., Laird S. A. (1999): The Commercial Useof Biodiversity. Eartscan:416 p. (u Glava~ 2001)

• Pintari} K., (2004): Zna~aj {uma za ~ovjeka i ~o-vjekovu okolinu. Sarajevo

49VODA I MI BROJ 40

• Ruppert k., (1960): Forstwirtschaft unter dem Ein-fluß von Industrie und Großstadt. Jahresberichtdes Deutschen Forstvereins. S. 136. in Hasel K.,(1971): Waldwirtschaft und Umwelt. Paul Parey.

• Sanders W., Webster D (1994): Preindustrial manand environmental degradation. In: Kim K.Ch.,

Weaver R.D., eds: Biodiversity and Landscapes. Aparadox of humanity. Cambridge Univ. Press:77-104 (u Glava~ 2001)

• Savezni komitet za poljoprivredu, (1978): Stanje i ra-zvoj {umarstva SFR Jugoslavije u funkciji podmirenjapotreba u drvetu i ostalih koristi od {ume. Beograd.

50VODA I MI BROJ 40

Slika 1. Proljetne visoke vode na rijeci Uni - Biha} (14. 04. 2004.)

Slika 2. Proljetne visoke vode na rijeci Sani - na ulazu u Klju~ (14. 04. 2004.)

51VODA I MI BROJ 40

Slika 3. Proljetne visoke vode na rijeci Sani - na ulazu u Klju~ (14. 04. 2004.)

Slika 4. Jesenje naglo otopljenje i dvodnevne ki{e uslovile su pojavu visokih voda na rijeci Miljacki(02. 12. 2004.) godine, Skenderija - Sarajevo)

52VODA I MI BROJ 40

Slika 5. Rijeka Miljacka 02. 12. 2004. godine, Skenderija - Sarajevo

Slika 6. Autor teksta je ujedno i autor fotografija uz tekst

53VODA I MI BROJ 40

Slika 7. Rijeka Miljacka je dva sata nakon ki{e ve} ispunjena nanosom usljed intenzivniherozionih procesa sa obe{umljenih terena, u njezinom gornjrm toku

Slika 8. Vode u koritima ~ije je slivno podru~je obraslo {umom i nakon sedmodnevnogpadanja ki{e ostaju ~iste

UVOD rilikom terenskih istraìvanja tla na podru-~ju Tuzlanske regije ustanovljene su zna-~ajne povr{ine zemlji{ta sa izrazito creve-nom bojom (R e s u l o v i }, 1985.). Najpri-

je se pretpostavljalo da je porijeklo ovih crvenih ze-mlji{ta rezultat uticaja geolo{ko-petrografskog sup-strata.

U istraìvanjima rudarskih stru~njaka navodi seda je pojava ovih tvorevina posljedica samozapalje-nja i gorenja ve}ih masa lignitskih slojeva. Ovim pro-cesima su bili zahva}eni ne samo ugljeni slojevi, ne-go i geolo{ki slojevi, koje su sa~injavali laporovitemase. I u narodu su se, za ove tvorevine, formiralispecifi~ni nazivi, kao {to su “Brant”, “Crveno brdo”,“Poàrnica”, “Goretina” i sl. U svojoj doktorskoj di-sertaciji êngi} (2004.) detaljno je istraìvao ove tvo-revine, gdje je une{eno vi{e saznanja o njihovomnastanku, kao i njihovo mjesto u klasifikaciji.

Kako ove povr{ine, samo na podru~ju Tuzlanskeregije zauzimaju vi{e hiljada hektara, to je od zna~a-ja bilo da se detaljnim istraìvanjima unese vi{e svje-tla u postanak ovih tvorevina i njihova svojstva.

U ovom radu razmotrili smo sljede}e:- Uzroci nastanka crvenih zemlji{ta,- Svojstva ovih zemlji{ta,- Posljedice u prirodnim tlima,- Mjere revitalizacije ovih tvorevina.

1. Uzroci nastanka crvenih zemlji{ta na ovom podru~ju

Osnovni uzrok nastanka ovih zemlji{ta je poslje-dica gorenja, odnosno samozapaljenja lignitskih slo-jeva. Zajedno sa lignitom gorili su geolo{ki slojevi(laporci). Do samozapaljenja je dolazilo pod uticaji-ma elektri~nog pra`njenja u atmosferi (grmljavina),te prodorom kisika kroz nastale pukotine stijena dolignitskih ugljeva.

U odnosu na po~etke gorenja, kako navodiêngi} (2004.) mogu se izdvojiti dva vremenska pe-rioda, koji su ozna~eni kao reliktni i kao recentni.

Na reliktnim opoàrenim povr{inama, gdje suprocesi gorenja ve} zavr{eni, do{lo je do stvaranjanovih zemlji{ta. Ove povr{ine u postpoàrnom peri-odu se danas koriste pod razli~itim kulturama. Takotu su danas zastupljene sljede}e kulture: ìtarice (je-~am, ra`), travnjaci, kao i {ume.

U ovom radu teìte je dato upravo ovim gorenimpovr{inama tj. reliktnim gorenjima.

Potrebno je naglasiti da su prisutna i recentnagorenja tj. gorenja koja se odvijaju u ovim vremen-skim periodima. Ova recentna poàri{ta danas hara-ju u mnogim zemljama svijeta, posebno mediteran-

GORENA TLA – SVOJSTVA I REVITALIZACIJA

54

Prof. dr HUSNIJA RESULOVI], Doc. dr IZET ÊNGI]

VODA I MI BROJ 40

P

Tuzla - Brnare: Povr{ine pod gorenim tlima. Jedan diopovr{ina je ve} pod {umskom vegetacijom

Foto: H. Resulovi}

skim. U Bosni i Hercegovini su ova recentna poàri-{ta tako|er prisutna i zauzimaju sve ve}e povr{ine izgodine u godinu. Interesantno je naglasiti da su in-formacije o gorenim povr{inama vi{e usmjerene nagorenje vegetacije ({ume, travnjaci, treseti{ta), dokse posljedice gorenja tla veoma malo nagla{avaju.Kao rezultat ovog pona{anja raspolaè se sa malopodataka o posljedicama nastalim na tlu i u tlu.

Uzroci gorenja tla (a i vegetacije) mogu se izdvo-jiti u dvije osnovne grupe, i to:- Samozapaljenje, i- Antropogeni uticaj.

Proces samozapaljenja je naro~ito prisutana uuslovima prisustva ugljenih slojeva, gdje gorenjanastaju, kao posljedica djelovanja groma, prodorakisika.

Antropogeni uticaj se manifestuje kao djelovanje~ovjeka, koja opet mogu biti slu~ajna i namjerna.Pod slu~ajnim uzrocima se mogu spomenti, kada sebaci nekakav upaljeni materijal, koji pod povoljnimvremenskim uslovima moè da se pro{iri i na ve}eprostore.

Namjerne paljevine su uzrokovane kada se na-mjerno izazove poàr. Ove paljevine sa aspekta na-mjere mogu se ozna~iti kao:

- Korisne i- [tetne.

Korisne paljevine se izvode sa ciljem uni{tavanjakorova, te raznih {tetnika na oranicana. Ove paljevi-ne zahvataju manje povr{ine i naj~e{}e su pod kon-trolom.

[tetne paljevine nastaju kao reziltat u dobijanjuobradivih povr{ina. Ove opoàrene povr{ine nakonprocesa paljenja se karakteri{u pove}anim sadrà-jem biljnih hraniva, i na njima se mogu dobijati uprvim godinama kori{tenja dobri prinosi.

Sa aspekta svojstava zemlji{ta sva se gorenjamogu ozna~iti kao {tetna, jer dovode do uni{tavanjanajva`nijih svojstava tla.

2. Kakve se promjene odigravaju u gorenim tlima?

Procesima gorenja dolazi do veoma zna~ajnihpromjena u svojstvima tla, kao {to su:- Uni{tavanje ìvog svijeta u tlu tj. pedoflore i pedo-

faune. Na taj na~in tlo postaje potpuno sterilno. Ta-ko tu nestaju naro~ito korisni mikroorganizmi, kaoi makroorganizmi,

- Dolazi do promjena u fizi~kim svojstvima tla kojese najvi{e manifestuje u sljede}em:

- Kvarenju strukture, gdje ona postaje veoma nesta-bilna,

- Dolazi do poja~anog zaskele}ivanja tla,- Dolazi do stvrdnjavanja tla,- Smanjenja vodopropusnosti,- Spli}avanja tla, posebno tkz. fiziolo{ke dubine tla.

Tako|er su prisutne posljedice na pogor{anje ihemijskih svojstava tla, kao {to su:- Gubitak humusa,- Poja~ano okiseljavanje (acidifikacija),- Pove}anje sadràja SiO2,- Pro{irenje odnosa izme|u acidoidne i bazoidne

grupe,- Pove}anje sadràja te{kih metala,- Pove}anje sadràja rastvorljivog aluminijuma.

Izraène su i promjene u morfologiji zemlji{nihprofila. Posebno je izraèna pojava crvene boje po-jedinih slojeva tla, kao rezultata pove}anog sadràjahematita (Fe2O3).

Kao sveobuhvatna promjene su {to dolazi dopojave smanjenja plodnosti tla u komparaciji sa ne-gorenim tlima.

Posebno nagla{avamo da gorena tla postaju ve-oma osjetljiva na djelovanje vodne erozije. Kao po-sljedica toga na inkliniranim povr{inama veoma brzodolazi do intenzivnog razvoja erozionih procesa, tena taj na~in ove povr{ine postaju sve manje produ-ktivne.

3. Karakteristike nekih hemijskih svojstava u gorenim tlima

U ovom radu navodimo podatke o gorenim tli-ma, gdje je gorenje ve} ranije prestalo. Na jednomdijelu ove povr{ine se koriste pod vo~njacima, tepod {umom, a jednim dijelom i kao ratarske povr{i-ne (je~am, ra`).

55VODA I MI BROJ 40

Tuzla - Brnare: Gorene povr{ine se karakteri{u crvenombojom od nastalog hematita (Fe2O3)

Foto: H. Resulovi}

Iz tabele se vidi da se novonastala tla karakteri-{u izrazito kiselom reakcijom cijelom dubinom profi-la, te malim sadràjem humusa i pristupa~nog fosfo-ra, te osrednjim sadràjem pistupa~nog kalijuma. In-teresantno je konstatovati da je do{lo ve} do stvara-nja humusa, odnosno da je do{lo do humizacije. Toukazuje da je proces evolucije tla relativno brz.

4. Mjere revitalizacije gorenih zemlji{taNakon prestanka gorenja, kao va`ne mjere kako

ove povr{ine osposobiti tj. sanirati da se na njimamoè odvijati odgovaraju}a proizvodnja.

Prioritetne mjere popravka ovih zemlji{ta su slje-de}e:- Uno{enje NPK gnjojiva,- Pove}anje sadràja organske materije stajnjakom

ili zelenom gnjojidbom,- U zavisnosti od izbora kultura mogu se primijeniti;- Djetelinsko-travne smjese, odnosno zasnivanje

travnjaka,- Po{umljavanja uz prethodno dodavanje mineralnih

gnjojiva u mjestu sadnje,- Za{tita tla od vodne erozije, gdje se mogu uklju~i-

ti: terasiranje, isklju~ivanje orani~nih povr{ina nanagibima,

- Produbljavanje orani~nog sloja.Primjenom ovih mjera je mogu}e na ovakvim

povr{inama stvoriti tlo, na kojima }e se mo}i proizvo-diti.

Ova istraìvanja ukazuju da ova tla mogu imati iposebno mjesto u klasifikaciji tj. sistematici zemlji{ta.Ona su izdvojena (Resulovi}, êngi}, 2004.) u pose-bnu grupu pod nazivom “tehnogena tla”. Ona su i

56VODA I MI BROJ 40

Na~in kori-{tenja i dubi-na tla u cm

pH Humus % Pristupa~ni u mg/100g tla

H2O MKCl P2O5 K2O

Vo~njak

0-20 5,90 4,40 1,48 3,00 27,50

20-44 5,40 4,30 1,07 0,75 10,75

44-85 5,20 3,90 0,24 - 9,25

85-100 5,20 4,00 0,17 - 25,15

[ume

0-28 4,70 3,40 0,45 - 9,50

28-50 4,90 3,90 0,12 - 5,70

50-100 5,20 4,20 0,12 3,25 8,00

U tabeli 1. su navedena neka njihova hemijska svojstva.

Tabela 1. Hemijska sojstva gorenih zemlji{ta

Tuzla - Brnare: Procesima gorenja zahva}eni su i dubokigeolo{ki slojevi (laporac), gdje je procesima samozapaljenja

uglja do{lo do gorenja i geolo{kih slojeva. To su tzv. reliktna gorenja

Foto: H. Resulovi}

posebno nazvana i ozna~ena su kao “pirosol”, odno-sno pirogena tla. Tako|e se koristi i naziv “kombus-tosol”. Dalja istraìvanja u ovom domenu dobi}e sevi{e saznanja o evoluciji ovih zemlji{ta.

Zaklju~ci U radu su razmatrana neka svojstva gorenih ze-

mlji{ta. Naime na podru~ju Tuzlanske regije su kon-statovane zna~ajne povr{ine zemlji{ta crvene boje,koja su se razlikovala od okolnih drugih zemlji{ta.

Ova tla su nastala gorenjem ugljenih slojeva (li-gnit), gdje je gorenje obuhvatilo i tla. Ova su gorenjaozna~ena kao reliktna. Nakon prestanka gorenja do-{lo je do formiranja novih zemlji{nih tvorevina kojesu nazvane kao pirogena tla (pirosoli). Usljed proce-sa gorenja do{lo je do velikih promjena u zemlji{ti-ma, kao {to su: kvarenje strukture, stvrdnjavanja, po-ja~anog okiseljavanja, smanjenja aktivnog dijela pro-fila odnosno spli}avanja tla. Novonastala tla su osimtoga postala veoma osjetljiva na vodnu eroziju.

Navedene su mjere revitlizacije ovih zemlji{ta,kao {to su: kalcizacija, humizacija, uno{enje NPK-gnjojiva, za{tita od vodne erozije.

Kori{tena literaturaBurghardt, W. (2001.): Soils of Low Age as Specific Featu-

res of Urban Ecosystem. Soil Anthropisation VI, Proc-cedings, Bratislava, 11-18.

êngi}, I. (2004.): Karakteristike geneze, evolucije i plo-dnosti pirogenih zemlji{ta na podru~ju Tuzlanske re-gije. Doktorska disertacija, [umarski fakultet, Saraje-vo.

Resulovi~, H. (1985.): Pedolo{ka istraìvanja prirodnih iantropogenih zemlji{ta u Tuzlanskoj regiji. Specijalnastudija, Poljoprivredni fakultet, Sarajevo.

Resulovi}, H., êngi}, I., ((2004.): Burnt Soils – A Proposalof Classification. International Conference “Soil An-thropisation VIII”, Bratislava.

Sobocka, Jaroslava (2001): New Trends in AnthropogenicSoil Gtroups Formation. Soil Antropization VI, Brati-slava, 19-43.

57VODA I MI BROJ 40

Tuzla - Brnare: Na vertikalnom presjeku profila jasno se uo~ava intenzivno fizi~ko tro{enje laporca koji je tako|e dijelomzahva}en gorenjem

Foto: H. Resulovi}

58VODA I MI BROJ 40

Tuzla - Huski}i (Mramor): Profil gorenog zemlji{ta na glinovitim supstratima. Ozna~en je kao pirosol

Foto: I. êngi}

Tuzla - Zagorje: Na ovom podru~ju su prisutna gorena tla nalaporovitim gorenim supstratima. Ozna~ena su kao pirogena

tla odnosno pirosoli.

Foto: I. êngi}

Tuzla - Lisnik: Prirodna tla nastala na karbonatnim pijescima.U postoje}im uslovima do{lo je do razvoja tipa rendzina

Foto: I. êngi}

Tuzla - Ljepunice. Prirodna tla na ovom podru~ju su bogatana glinama. U prirodnim uslovima do{lo je do razvoja

Eutri~nog kambisola

Foto: I. êngi}

Saètakradu su prikazani rezultati istraìvanja zaje-dnica zoobentosa na pet lokaliteta sliva ri-jeke Spre~e u op}ini Gra~anica izvr{eni ujulu 2002. godine. Rezultati kvalitativno-kvan-titativnog sastava zoobentosa u 10 uzora-

ka ukazuju na reletivno siroma{tvo, a konstatovanoje 28 taksona sa 790 jedinki. Najve}a raznovrsnostovih ìvotinja na|ena je u uzorcima u{}a Sokolu{e(pritoke Spre~e) koja nije pod direktnim uticajemotpadnih voda Lukavca. U uzorcima zoobentosa rije-ke Spre~e izraèna je dominacija alfamezosapro-bnog indikatora, ra~i}a Asellus aquaticus. Od fizi~kihfaktora posebno je zna~ajna visoka provodljivostkonstatovana u vodi svih lokaliteta rijeke Spre~e(1211- 1423 µSm3).

U ocjeni kvaliteta vode, a na osnovu saprobnihi indikatorskih vrijednosti, primjenjen je saprobni in-deks i ra{ireni bioti~ki indeks – EBI (Ghetti, 1986).Vrijednosti ra{irenog bioti~kog indeksa su dalekoobjektivnije prikazali stanje ovog vodnog ekosiste-ma, a njegove vrijednosti su 6 {to ukazuje na zaga-|enu vodu. Ovim radom se ukazalo na nastavak de-vastacije i degradacije ìvog svijeta rijeke Spre~e ko-je je ve} unazad 40 godina evidentirano.

Klju~ne rije~i: ìvi svijet, zaga|enje, ekolo{karavnoteà, evaluacija, za{tita

UvodU poslijednje dvije decenije se iznalaze mogu-

}nosti i metode {to adekvatnijeg i preciznijeg utvr|i-vanja stepena degradacije i iznalaènja mogu}nosti{to uspije{nije i brè revitalizacije vodnih tokova.Shodno ~injenici da je oskudica vode na planeti Ze-mlji jedan od najbitnijih ograni~avaju}ih faktora rastai opstanka ljudske populacije sve je ve}i napor u glo-balizaciji problema za{tite i o~uvanja vodnih resursa.Na prostoru na{e zemlje kvalitet vode u vodotocimaje tretiran kao sociolo{ki i politolo{ki, a ne kao op}e

dràvni i egzaktni problem. Rije~ni tokovi Bosne iHercegovine u poslijednje dvije decenije su pod uti-cajem neplanskog prostornog ure|enja i sve izraè-nije megalomanske kvaziprivrede. Posebno u za-dnjoj decenije promjene ustavnog ure|enja, ne pos-tojanja adekvatne zakonske za{tite i smjernicaupravljanja vodnim resursima dovodi do uni{tavanjaovog prirodnog resursa. Kvalitet voda u teku}icamaje jedan od op{te dràvnih problema koji treba ade-kvatno dijagnosticirati, metodolo{ki uskladiti i donije-ti odgovarajau}e zakone o kori{tenju i namjeni. Rije-ka Spre~a je jedna od va`nih pritoka sliva rijeke Bo-sne koja je ve} duè vremena primjer sveop}eg za-ga|ivanja i degradacije (Kurpejel, Preka, Lipold,1964). Ovakvo stanje je rezultat industrije, a s drugestrane i uticaja domicilnog stanovni{ta. Kao rezultattih dijelovanja ve} ranije su registrovane veoma nis-ke vrijednosti koncentracije kisika, visoke vrijednostibiolo{ke potro{nje kisika i same provodljivosti (Va-gner, 1998). Ovakvo stanje abioti~kih faktora uvjeto-valo je daljnu degradaciju ovog vodotoka koji se ka-rakteristi{e mutnom bojom vode u gotovom ~itavomtoku. U samoj op}ini Gra~anica nalazi se mjesto uli-jevanja otpadne industrijske vode iz Lukavca kojadodatno veoma te{ko zaga|uje ovaj dio rijeke Spre-~e. U vi{e navrata de{avala su se ekolo{ki incidentinakon izlijevanja vode iz Lukavca koje su se manifes-tovali u masovnom pomoru ribljih populacija ali ni{tanije u~injeno na potrebi ugradnje filtera za pre~i{}a-vanje koje bi na taj na~in za{titilo ìvi svijet ove rije-ke, a s druge strane i ljudsku populaciju. Rijeka Spre-~a u op}ini Gra~anica te~e kroz Spre~ansko polje ukojem se uzgajaju razli~ite vrste povr}a, a samo na-vodnjavanje ovih polja sa vodom iz rijeke Spre~e jeupitno. Problem vodosnabdjevanja u gradu Gra~ani-ca je ve} duè vremena nerje{en, a poznavaju}i ~i-njenicu da su podzemne vode pod uticajem otvore-nog vodotoka postavlja se pitanje kvaliteta vode zapi}e uop}e. Pored zaga|ivanja otpadnim industrij-

KVALITET VODERIJEKE SPREÊ

59

Dr. sci. SADBERA TRO@I]-BOROVAC

VODA I MI BROJ 40

U

skim vodama rijeka Spre~a je mjesto lagerovanjaotpadaka razli~itih vrsta od automobila do autogumai niza razli~itih kabastih otpadaka. Uzimaju}i u obzirubrazan razvoj male privrede u ovoj op}ini pitanje re-vitalizacije i oporavka ovog vodotoka je veoma upi-atn. Navode}i ~injenicu da nakon prestanka rada ve-likih industrijskih giganata na podru~ju sliva rijekeBosne bi bilo prirodno o~ekivati revitalizaciju ovogvodotoka, a uzimaju}i u obzir da hidrografsko bo-gastvo Bosne i Hercegovine prestavlja poseban rari-tet u Evropi i {ire, obavezuje na daleko ve}u pa`nju ibrigu o ovom nezamjenjivom resursu. Kvalitet voda uteku}icama prije rata je pra}en u u{}ima pritoka imati~nim vodotocima od strane Republi~kog Hidro-meteorolo{kog zavoda (Vagner, 1998), a ovaj rad jeusmjeren na dio sliva rijeke Spre~e koji nije u pro-{losti sa aspekta kvaliteta istraìvan.

Cilj rada je sagledavanje stanja ìvog svijeta u ri-jeci Spre~i na podru~ju op}ine Gra~anica u cilju eva-luacije kvaliteta vode.

Matrijal i metode radaUzorci za analizu naselja ìvotinjskih organizama

rijeke Spre~e 27. - 28. 08. 2002. godine. Prikupljenoje 10 uzoraka. Fiksiranje materijala izvr{eno je na te-renu 4% formaldehidom. Primjenjena je mreà zaduboke vode sa okcima 0,1 mm. Separacija organi-zama izvr{ena je u Laboratoriju Prirodno-matemati-~kog fakulteta Univerziteta u Sarajevu pod binokular-nom lupom. Determinacija organizama izvr{ena jeuglavnom do nivoa vrste uz pomo} mikroskopa iklju~eva za determinaciju za pojedine grupe ìvotinj-skih organizma (Aubert, 1959, Consiglio 1980, Dallet al., 1990, Sansoni, 1992, Wallace, Wallace, Philip-son, 1990, Waringer, Graf, 1997).

U tabelama su prikazani rezultati kvalitativno-kvantitativne analize svih pet istraìvanih lokalitetasliva Spre~e. U njima su uneseni podaci o broju je-dinki svakog taksona kao i njihovom procentualnomu~e{}u u probi. Pored toga u tabeli su uneseni po-daci o saprobnoj (s) i indikatorskoj vrijednosti (G) zasve konstatovane taksone.

U ocjeni kvaliteta vode primjenjen je saprobni in-deks i Extended biotic index (Ghetti, 1986). Sprobniindeks je izra~unat kori{tenjem sapronih vrijednostiza vrste po Weglu, 1983, prema formuli:

Σh·s·GS =

Σh·G

gdje je: S – saprobni indeks,h – relativna abundanca taksona, s – saprobna vrijednost (Wegl, 1983) i G – indikatorska vrijednost taksona.

Lokaliteti istraìvanja: Miri~ina – slika 1 (L1), Gor-nja Lohija, (L2), Pa}etovo (L3), Stjepan polje (L4) iu{}e Sokolu{e (L5).

Slika 1. Lokalitet Miri~ina

Slika 2. Gornja Lohija

Fizi~ko-geografske karakteristike istraìvanog prostoraSliv rijeke Spre~a zahvata prostor centralnog di-

jela sjeveroisto~ne Bosne ili subregije Spre~ko-maje-vi~kog kraja (slika 3). Dolinu rijeke Spre~e karakteri-{e prisustvo razvedene doline Spre~e koje je me|u-gorska depresija duga 85 km, a {iroka 30 km. Rezul-tat burne geolo{ke pro{losti u podru~ju rijeke Spre-~e su tektonski rasjedi, mineralizacija i termolizacijapodzemnih voda koja je predstavljena izvorima ter-malnih voda kao {to su: Toplice kod @ivinica, So~ko-vica kod Gra~anice i slane vode Tuzle. Klima ovogpojasa je umjerenokontinentalna, a u jugoisto~nom isjeverozapadnom razvo|u prelazi u pretplaninsku, a

60VODA I MI BROJ 40

zatim u varijantu planinske klime. Prosje~na godi{njakoli~ina padavina na ovom prostoru je 900 mm, sa

najvi{om temperaturama od 22oC, a sam godi{njiprosjek je 10oC.

61VODA I MI BROJ 40

Slika 3. Sliv rijeke Spre~e u op}ini Gra~anica sa lokalitetima istraìvanja

Rijeka Spre~a izvire ispod Velja-glave u blizini gra-da Zvornika na nadmorskoj visini od 453 m. U{}e ri-jeke Spre~e u mati~ni vodotok rijeku Bosnu nalazi seu Zavidovi}ima na 149 m nadmorskoj visini, a uku-pan pad ove rijeke iznosi 304 m. Prva njena pritokaje Ljeskovica, a nizvodno na oko 1 km Papra~a kojapredstavlja lijevu pritoku Spre~e. Nakon tog dijela ri-jeka Spre~a ulazi u prostor Spre~kog polja, a nosinaziv Gornja Spre~a. Ovaj dio je prete`no ravni~ar-ski, a sama Spre~a prima ve}u koli~inu vode od pri-toka Gribaje i Oskove sa Gostiljom i Turijom. Porednjih javaljaju se i manje pritoke Bukovica, Bjelova iKriva~a kao desne pritoke u Tuzlanskopj kotlini. Svo-jom povr{inom od 1.947 km2 svr{tava ovu rije~numreù u kategoriju srednje velikih na prostoru na{edràve. Svojom duìnom od 83 km spada u ve}e pri-toke rijeke Bosne. U periodu {ezdesetih godina 20stolje}a izgra|ena je akumulacija Modrac za potrebeprivrede, a nalazi se na podru{ju Tuzle i sluì kao re-cipijent otpadnih voda {to mu nije bila namjena.

Rezultati i diskusijaFizi~ko-hemijske karakteristike voda rijeke Spre~eVrijednosti temeperature vode na istraìvanim

lokalitetima rijeke Spre}e su u direktnoj ovisnosti od

temperature vazduha. Ostali parametri posebno pro-vodljivost koja se kre}e od 1211-1423 µSm3 ukazujuna veoma optere}enu vodu. Niske vrijednosti BPK5(1,38-1,67) kao i neutralna pH vrijednost ukazuju napovoljne uslove i nepostojanje nekog ve}eg organ-skog zaga|iva~a. Visoke vrijednosti provodljivostiukazuju na postojanje ioana u vodi koje moè biti re-zultat taloènja otrovnih materija u samom sedimen-tu koji je dominantno muljevit i crne boje.

@ivotinjski svijet rijeke Spre~eAnalizom kvalitativno-kvantitativnog sastava 10

uzoraka bentosa dobiveni su podaci o 28 taksona in-vertebrata (beski~menjaka) koji se javljaju na pet lo-kaliteta u vodi sliva rijeke Spre~e (tabela 1.). U svihpet istraìvanih lokaliteta registrovano je 790 jedinki.Analiziraju}i pojedina~no naselje faune bentosa polokalitetima vidljivo je da je najve}i diverzitet konsta-tovan u Spre~i na lokalitetu Pa}etovo. U bentosu ovoglokaliteta registrovano je 15 taksona sa dominacijomdvokrilnih insekata – Diptera . Dok je daleko najve}ibroj jedinki registrovan u uzorcima Spre~e na lokali-tetu Miri~ina (355). Veliki broj jedinki rezultat je izrazi-te dominacije vodene babure (slika 4.) Asellusaquaticus (250 jedinki). Dominacija ovog ra~i}a (vo-dena babura) u naselju bentosa istraìvanih lokalite-

ta rijeke Spre~e prema svojoj saprobnoj vrijednosti(2,8) ukazuje na ve}u zaga|enost vode.

Slika 4. Asellus aquaticus

Raznovrsnost habitata na malom prostoru uzro-kuje pojavu planarije (Dugesia sp.), opnokrilaca –Hymenoptera, puèva, {koljki i pijavica. U uzorcimalokaliteta Pa}etovo registrovane su tri jedinke slatko-vodnih spu`vi Ephydatia sp. koje su karakteristi~neza ovakve vodotoke sa dosta podvodnog bilja.

Ephydatia

Od konstatovanih vodenih insekata posebno jezna~ajno naglasiti da u{}e rijeke Sokolu{e premaanalizi uzoraka bentosa katrakteri{e se ve}om razno-vrsno}u. Prisutne su i grupe senzibilnih insekata izreda Plecoptera, Ephemeroptera i Trichoptera. Dok jeza lokalitete Spre~e karakteristi~no prisustvo stjenicaHemiptera na povr{ini vode koje su vi{e karakteristi-~ne za staja}e vode. U uzorcima lokaliteta Pa}etovou rijeci Spre~i javlja se {koljka promjenjiva izgledaDreissena polimorpha koja dominantno naseljava je-zero Modrac.

Analiziraju}i kvalitativni sastav zoobentosa po uzor-cima na razli~itim lokalitetima vidljivo je da ovu zaje-dnicu na lokalitetu Miri~ina (graf.1) dominantno ~inira~i} vodena babura (70%), a prustni su i predstavnicipet klasa invertebrata od kojih se isti~u puèvi (11%).

Graf.1. U~e{}e (%) invertebrata u zoobentosu rijeke Spre~ena lokalitetu Miri~ina 27.08.2002. godine

U uzorcima bentosa lokaliteta nizvodno ozna~e-nom kao Gornja Lohinja vodena babura kao indika-tor zaga|ene vode javlja se daleko manjim procen-tom (31 %), ali je pored ve}eg siroma{tva naselja zo-obentosa registrovana dominacija pijavica koje suprisutne sa 41 % (graf. 2).

Graf. 2. U~e{}e (%) invertebrata u zoobentosu rijeke Spre~ena lokalitetu Gornja Lohija 27.08.2002. godine

Rijeka Spre~a svojim koritom nizvodno pove}a-va protok, donekle se ublaàva antropogeni uticaj{to rezultira djelomi~no spiranje sedimentra od {te-tnih materija i uslovljava ne{to ve}i diverzitet inverte-brata (graf. 3).

62VODA I MI BROJ 40

Detalj sa rijeke BosneSnimio: M. Lon~arevi}

63VODA I MI BROJ 40

Tabela 1. Kvalitativno-kvantitativni sastav naselja zoobentosa rijeke Spre~e i jedne pritoke, 27-28. 08. 2002. godine

Graf.3. U~e{}e (%) invertebrata u zoobentosu rijeke Spre~ena lokalitetu Pa}etovo 27.08.2002. godine

Na laokalitetu Stjepano polje rijeku Spre~u odli-kuje veliko siroma{tvo taksona faune dna (6), koji supredstavljeni sa malim brojem jedinki (69). Vodenababura ima najve}e u~e{}e u uzorcima (graf. 4) usli-jed ve}eg siroma{tva oblika. Ovaj dio rijeke Spre~enalazi se na okuci koja uzrokuje eroziju obala koje subez vegetacije te samim tim sam sediment se ne-prestano mijenja {to je jedan od nesumnjivih uzrokaovakovog sastava faune dna.

Graf. 4. U~e{}e (%) invertebrata u zoobentosu rijeke Spre~ena lokalitetu Stjepanovo polje 28.08.2002. godine

Uzorci u{}a Sokolu{e kavalitativnom analizompokazuju velike razlike (graf.5). U sastavu faune izos-taje vodena babura, a javlja se amfipodni ra~i} kojiindicira vodu dobrog kvaliteta. Pored toga izraènaje dominacija vodenih insekata, a najve}u zastuplje-nost imaju vodeni cvijetovi (39 %). Pored njih prisutnisu i larveni stadiji kamenjarki kao najsenzibilnijih in-sekata (10%).

Graf. 5. U~e{}e (%) invertebrata u bentosu na u{}e rijekeSokolu{e u rijeku Spre~u

Prema naselju zoobentosa, a uvaàvaju}i podat-ke o fizi~ko-hemijskim karakteristikama vode rijekeSpre~e na lokalitetima op}ine Gra~anice izra~unatesu vrijednosti saprobnog indeksa i primjenjen je ra{i-reni bioti~ki indeks (EBI) u evaluaciji kvaliteta vode.Vidljivo je da se vrijednosti saprobnog indeksa i pri-mjenjenog bioti~kog indeksa donekle podudaraju.Vrijednosti saprobnog indeksa (tabela 2) na samoj ri-jeci Spre~i se kre}u od umjereno do jako zaga|eno(1,97-2,50) dok je voda u u{}u pritoke Sokolu{e ~is-ta do blago one~i{}ena (1,56). Vrijednosti bioti~koginsekta ukazuju da je voda rijeke Spre~e zaga|ena(6), a uzimaju~i u obzir da se podaci ovog indeksaodnose na daleko {iri prostor od uzorka moèmo za-klju~ivati o njegovoj objektivnosti.

Tabela 2. Vrijednosti saprobnog indeksa i ra{irenog bioti~kogindeksa za rijeku Spre~u u op}ini Gra~anica

O vrijednostima saprobnog indeksa i ra{irenogbioti~kog indeksa moèmo preciznije zaklju~vati naosnovu grafi~kog prikazavinaja izra~unatih vrije-dnosti (graf.6).

Graf. 6. Vrijednosti saprobnog indeksa i ra{irenog bioti~kogindeksa - EBI za uzorke zoobentosa lokaliteta rijeke Spre~e u

op}ini Gra~anica, juli 2002. godine

U okviru ovih istraìvanja izvr{ena je analiza is-hrane ribljih populacija iz familije Cyprinidae: ukljeveAlburnus alburnus, (Linnaeus, 1758) sapa~e Barbusmeridionalis (Risso, 1826), grge~a, mrene, Barbusbarbus, (Linnaeus, 1758), pliske Aburnoides bipun-ctatus (Bloch, 1782) i klena Leuciscus cephalus,(Linnaeus, 1758), {ljivara Vimba vimba (Linnaeus,

64VODA I MI BROJ 40

0

2

4

6

8

Miri

cina

G.lo

hija

Pac

etov

oS

tjepa

n po

ljeU

šce

Sok

...saprobni indeks

EBI

1758), grge~a Perca fluviatilis Linnaeus, 1758 iz fami-lije Percidae (Sofradìja i sur., 2003). Na osnovu ana-liziranih vrsta moè se konstatovati da su dominan-tno fitofagne vrste, a indiciraju malo zaga|enu vodu(Slada~ek, 1973). Uzimaju}i u obzir da su ihtiopopu-lacije lokomotorne i nisu vezane za mikrohabitate,danas u suvremenoj avaluaciji vodotoka se ne uzi-maju kao relevantni indikatori kvaliteta vode. Ova ~i-njenica je daleko razumljivija ako se uzme u obzir dase vodotoci u Bosni i Hercegovini neplanski poriblja-vaju sa vrstama koje su ekonomski isplative i ne tra-è ve}a ulaganja, a obezbje|uju brz profit.

Analiziraju}i neke od fizi~ko-hemijskih parame-tara u vodi rijeke Spre~e na podru~ju op}ine Gra~a-nica moèmo zaklju~ivati o veoma povoljnim uslovi-ma prema vrijednostima pH koja je neutralna do sla-bo bazi~na. Vrijednosti zasi}enosti kisika su na do-njoj granici za malo one~i{}ene vodotoke, a sama bi-olo{ka potro{nja kisika BPK5 ima relativno nisku vri-jednost te ne moèmo govoriti o ve}oj organskojone~i{}enosti. Za razliku od ovih hemijskih parame-tara provodljivost se kre}e od 1211-1423 µSm {toovaj dio vodotoka svrstava u veoma zaga|ene. Akose zna da je grani~na vrijednost za one~i{}ene vodo-toke 500 µSm onda je sasvim razumnjivo da trostru-ko ve}e vrijednosti ukazuju na ve}u koncentracijuiona u samoj vodi koja {tetno uti~e na ìvi svijet. Ova-kva situacija je rezultat izlijevanja otpadnih voda izpostrojenja Soda Lukavac koje se taloè u sedimen-tu i direktno crpe u korijenov sistem biljaka, a koje usamom lancu ishrane sluè kao glavni izvor prehra-njivanja za riblje populacije. Na ovaj na~in se {tetedirektno odraàvaju na cjelokupan ìvi svijet istraì-vane teku}ice. S obzirom da se riba permanentnoizlovljava na rijeci Spre~i, bez nekih prethodnih kon-trola kvaliteta konzumira se od strane ljudske popu-lacije pa se sve negativne poslijedice najve}im inten-zitetoim mogu odraziti na samog ~ovijeka.

Prema rezultatima kvalitativno-kvantitativnog sas-tava zoobentosa na lokalitetima rijeke Spre~e sa pri-tokom Sokolu{om moèmo govoriti o djelomi~nomsiroma{tvu i ujedna~enosti ovih biocenoza. Koa kon-trolni uzorak je sastav zoobentosa rijeke Sokolu{e ko-ji se odlikuje ve}im diverzitetom iveretebrata od uzo-raka na rijeci Spre~i. U mnogome se ovo moè do-vesti u vezu sa ~injenicom da ova pritoka nije recipi-jent za otpadne vode fabrike Lukavac. Razlike se o~i-tuju u samom sedimentu koje je na lokalitetima rijekeSpre~e izrazito muljevit i crne boje, a u rijeci Sokolu-{i sa kamenjem i pijeskom. Uzimaju}i u obzir da je vi-sok stupanj zaga|enosti rijeke Spre~e konstatovanve} unazad 30 godina evidentno je da se trend de-vastacije i same degradacije nastavlja. Govore}i o{tetama koje su poslijednjih godina uzrokovale po-mor ribe u rijeci Spre~i i koje je na ve} poznat na~inrije{eno pla}anjem nov~ane o{tete, postavlja se pita-nje gdje je kraj. Svako uginu}e ribljih populacijaozna~ava s jedne strane poreme}aj ekolo{ke ravno-teè iniciran unosom stranih materija u sami vodotok,a poslijedice na ostala ìva bi}a se nikada ne utvr|u-

ju niti analiziraju. Ako uporedima ovaj dio istraìvanogvodotoka rijeke Spre~e sa drugim istraìvanim prito-kama mati~nog vodotoka rijeke Bosne kao {to jeZgo{}a, Miljacka (Troì}-Borovac, 2002), Fojnica (î-~i}, 2003), La{va (Mu~ibabi}, 1987) itd. moèmo za-klju~iti da ova rijeke zajedno sa Miljackom i Zgo{}omima najniì stupanj kvaliteta vode i da u mnogomenajja~e zaga|uje mati~ni vodotok. Upore|uju}i vrije-dnosti saprobnog indeksa I primjenjenog bioti~kogindeksa zapaàju se I neka odstupanja. Primjena bi-oti~kih indeksa u ocjeni kvaliteta vode na podru~juEvrope u posljednjoj deceniji je sve izraènija, a kaojedan od presudnih razloga je njihova ve}a objekti-vnost u ocjeni stabilnosti vodnih ekosistema ( Dallet.all., 1995).

Zaklju~akNa osnovu analize sastava ìvog naselja zooben-

tosa i sagledavanja ribljih populacija na ~etiri loikali-teta rijeke Spre~e i u{}u pritoke Sokolu{e u op}iniGra~anica moèmo re}i da se stupanj devastacijeovog vodotoka i u posljednoj deceniji nastavlja. Ovoje potkrepljeno i ~injenicom da pu{tanjem u rad po-gona Fabrike sode i jo{ nekih hemijskih industrijskihkapaciteta u Lukavcu ozna~en je po~etak ponovnogekolo{kog umiranja rijeke Spre~e i plodne ravniceoko te rijeke. Uzaludni su bili protesti i vapaji za spasspre~ke doline. Gra~anica je u tome bila najglasnijapo{to zbog svog geografskog poloàja predstavljaplodno podru~je i kao jedan od prioriteta razvoja oveop}ine vidi razvoj poljoprivrede, ovakvo stanje pred-stavlja opasnost za opstanak uop}e.

Prema sastavu ìvotinjskog naselja dna i ukazuju-}i na ~injenicu da se na nekim lokalitetima kao {to jeMiri~ina koja je blizu Lukavca u sedimentu ne javljauìvotinjski oblici (ni oni najotporniji) nego na biljkama,sastav sedimenta i precizna analiza se postavlja kaoprioritet u utvr|ivanju stanja ovog vodnog ekosistema.

I na samom kraju ponovit }e se re~enica vi{e pu-ta re~ena i napisana, da je neophodno izna}i na~inau preduzimanju prvih mjera za{tite i racionalnog kori-{tenja vodnih resursa Bosne i Hercegovine u zonira-nju i adekvatnoj kategorizaciji vodotoka. Da bi se doovoga do{lo neophodna su kontinuirana i metodolo-{ki primjenjiva istraìvanja na osnovu kojih }e se i do-nijeti precizni zaklju~ci o namjeni i kori{tenju.

LiteraturaAubert (1959): Plecoptera. Insecta Helvetica, Fauna. Imprime-

rie la Concorde, Lausanne.Consiglio (1980): Guide per il riconoscimento delle specie

animali delle interne Italiane 9: Plecotteri (Plecoptera). Dall et al. (1990): En oversigt over danske freskvandsinverte-

brater til brug ved bedommelse af forureningen I soer ogvandlob. Freskvandsbiologisk Lboratorium, KobenhavnsUniversitet of Miljokontoret, Storstroms amt, Kobenhavn.

Dall P.C., Friberg, N., Lindegaard, C., Toman, M.J. (1995): Apractical guide of biological assessement of streamwater quality. Biological Assessement of Atream WaterQuality. University of Ljubljana, 97-117.

65VODA I MI BROJ 40

î~i}, A. (2004): Biodiverzitet makroinvertebrata zoobentosarijeke Fojnice. Magistarski rad. Prirodno-matemati~ki fa-kultet Univerzitet u Sarajevu.

Ghetti, P.F. 1986: I macroinvertebrati nell?analisi di qualita deicorsi d?acqua. Universita di Parma, Catedra di Idrobiolo-gia, Trento.

Kurpjel, B., Preka, N., Lipold, N. (1964): Pregled stanja i pro-mjena kvaliteta vodotoka u SR Bosni i Hercegovini naosnovu dosada{njih istraìvanja. IV Zbornik referata saJugoslavenskog savjetovanja o otpadnim vodama i za-{titi voda od zaga|ivanja. Odbor za kondicioniranje iza-{titu voda. Beograd, 27-41.

Mu~ibabi}, S., Ka}anski, D., Kosori}, \., Krek, S., Laku{i}, R.,Marinkovi}, M, Ratkovi}, V., Tanasijevi}, M., Vukovi}, T.(1986): Ekosistem rijeke Bosne. Akademija nauka iumjetnosti Bosne i Hercegovine. Odj.teh.nauk. 10: 57-80.

Sansoni, G. (1992): Atlante per il riconoscimento dei macroin-vertebrati dei corsi d acqua Italiani. Centro Italiano studidi biologia ambientale, Provincia autonoma di Trento.

Slada~ek, V. (1973): System of Water Quality from the Biolo-gical Point of Wiev. Ergebnisse der Limnologie. Stuttgart,7: 179-214.

Sofradìja, A., Hadìselimovi}, R., [krijelj, R., Spahi}, M., Gu-zina, N., Troì}-Borovac, S., Korjeni}, E., Hamzi}, A.(2003): Ribarstveno gospodarska osnova op}ine Gra~a-nica. Centar za ihtiologiju i ribarstvo. Prirodno-matemati-~ki fakultet Univerzitet u sarajevu.

Troì}-Borovac, S. (2002): Makroinvertebrate bentosa rijekebosne i pritoka u ocjeni kvaliteta vode. Doktorska teza.Prirodno-matemati~ki fakultet Univerzitet u Sarajevu.

Troì}-Borovac, S., [krijelj, R. (2004): Makroinvertebrata u{}a[eljeznice i Miljacke. Voda i mi. 38

Vagner, D. , Me{trov, M. (1998): U~inak one~i{}enja na zaje-dnice bentoskih beskralje`nika u u{}ima pritoka rijekeBosne. Vodoprivreda, 2 : 124-131, Sarajevo.

Waringer, J., Graf, W. 1997: Atlas der Österreichsschen köch-er-fliegenlarven: unter Einschluß der angrenzenden Ge-ibiete. Facultas Universitätsverlag, Wien.

Wallace, I. D., Wallace, B. B., Philipson, G. N. (1990): A key to thecase-bearing caaddis larvae of Britain and Ireland. FreshwaterBiological Association, Ambleside, Scientific Publication.

Wegl, R. (1983): Index für die Limnosaprobität, Wien, Beiträgezur Gewässerforschung XIII, Band 26, 175-159.

Troì}-Borovac, S., [krijelj, R. (2004): Makroinvertebrata u{}a[eljeznice i Miljacke. Voda i mi. 38

66VODA I MI BROJ 40

Korito rijeke Spre~e (detalj)Snimio: M. Lon~arevi}

Uvodna napomena: tekstu su kori{teni podaci i informacije izIzvje{taja o rezultatima ispitivanja kvalitati-vnih i kvantitativnih karakteristika otpadnihvoda na ispustima kolektora i potoka koji

se ulijevaju u rijeku Miljacku, Zavoda za javno zdrav-stvo kantona Sarajevo, a po zahtjevu JP za “Vodnopodru~je slivova rijeke Save” Sarajevo koje je i fina-siralo njegovu izradu

Rijeka Miljacka je desna pritoka rijeke Bosne unjenom gornjem toku. Korito rijeke Miljacke, krozgradsko naselje Sarajeva, je regulisano i cijelom du-ìnom toka prima ve}i broj pritoka zaga|enih komu-nalnim i industrijskim otpadnim vodama (Mo{}anica,Bistri~ki, Ko{evski, Su{ica potok) i veliki broj kolekto-ra- ”ispusta” (Vagner, 1998).

Prema procjeni Federalnog meteorolo{kog za-voda BiH, u 1990.god., rijeka Miljacka je, na u{}u urijeku Bosnu, prema fizi~ko-hemijskoj, saprobiolo-{koj i bakteriolo{koj analizi tada svrstana u IV-IV kla-su kvaliteta, tj. pripadala je jako zaga|enim vodoto-cima (Vagner, 1997).

Prema nekim poslijeratnim istraìvanjima u{}arijeke Miljacke, ovaj vodotok je ocjenjen kao jako za-ga|en. Naime, na osnovu nekih hemijskih parameta-ra: niske vrijednosti koncentracije O2 i zasi}enosti ki-sikom, visoke vrijednosti BPK5, visoke vrijednosti fo-sfata i biolo{kih parametara: vrijednosti Shannon-Weaverovog indeksa diverziteta (H=0-0,98) i sastavazajednice makroinvertebrata (dominiraju Tubifici-dae), ispostavilo se da se taj predratni kvalitet nije bi-tnije promijenio (Troì}-Borovac, [krijelj, 2000).

Ovako lo{ kvalitet Miljacke je za o~ekivati obzi-rom da se sanitarno fekalne otpadne vode grada Sa-rajeva, koji broji cca 400.000 stanovnika, direktno ikocentrisano ulijevaju u ovaj vodotok uglavnom namjestu neposredno prije njenog u{}a u rijeku Bosnu.

Naime, jedan ve}i dio gradske kanalizacije jeobuhva}en glavnim gradskim kolektorom kojim

otpadne doti~u na lokalitet prijeratnog gradskogpostrojenja za pre~i{}avanje otpadnih voda u Butili-ma. S obzirom da gradsko postrojenje za pre~i{}a-vanje otpadnih voda sada nije u funkciji, otpadne vo-de se nepre~i{}ene izlijevaju u Miljacku, zaga|uju}ina taj na~in ne samo rijeku Miljacku ve} i rijeku Bo-snu. Drugi dio fekalne kanalizacije nije tehni~ki mo-gao biti obuhva}en i spojen na kolektor gradske ka-nalizacije i te fekalne vode se na vi{e mjesta ulijeva-ju u Miljacku, {to ima za posljedicu ve} navedeno za-ga|enje i uzvodnog dijela toka rijeke Miljacke.

Ovom svemu doprinose i otpadne vode industri-je koje se bez pre~i{}avanja ispu{taju u Miljacku(tekstilna industrija “Satex”, “Sarajevska pivara”, far-maceutska industija “Bosnalijek”, tvornica sapuna“Astro”, tvornica ~okolade “Sarabon”, gradsko sao-bra}ajno preduze}e GRAS, tvornica namje{taja“Standard”, tvornica ìce i tvornica dalekovoda,{tamparija GIK “OKO” i drugi).

IZVJE[TAJ O REZULTATIMA ISPITIVANJA KVALITATIVNIH I KVANTITATIVNIH KARAKTERISTIKAOTPADNIH VODA NA ISPUSTIMA KOLEKTORA I POTOKA KOJI SE ULIJEVAJU U RIJEKU MILJACKUU cilju stvaranja djelimi~nog uvida o koli~ini i

kvalitetu otpadnih voda koje se ulijevaju u rijeku Mi-ljacku, a preko nje u rijeku Bosnu i dalje u rijeku Sa-vu, izvr{eno je ispitivanje kvaliteta i koli~ine vode ko-je se ispu{taju u rijeku Miljacku, na podru~ju gradaSarajeva.

Naru~ilac ispitivanja, kako je ve} navedeno, biloje JP za “Vodno podru~je slivova rijeke Save”, a iz-vr{ilac Zavod za javno zdravstvo Kantona Sarajevo.

Jednokratno ispitivanje otpadnih voda koje sene upu{taju u gradski kolektor ve}, posebnim kole-ktorima, direktno u rijeku Miljacku, izvr{eno je 16. 08.2004.god. na 7 (sedam) mjesta-ispusta, uklju~uju}i i

KRA]I OSVRT NA KVALITETVODE RIJEKE MILJACKE

67

Mr. ANISA ÎÎ], dipl. biolog

VODA I MI BROJ 40

U

ispitivanje otpadnih voda glavnog gradskog kolekto-ra ({ema 1):

K1 - Kolektor nizvodno od brane Bentba{aK2 - Kolektor “Sarajevske pivare”P3 - Bistri~ki potokK4 - Kolektor kod Glavne po{teP5 - Ko{evski potokP6 - Potok Su{icaK7 - Kolektor kod Otoke (Tvornica Astro)K8 - Glavni gradski kolektor kod nekada{njeg posto-

jenja za pre~i{}avanje Butila

Osim fizi~ko-kemijskih pokazatelja kvalitetaotpadnih voda pet kolektora i tri “potoka” koji se na

razli~itim mjestima ulijevaju u rijeku Miljacku, izvr{e-na je i njihova bakteriolo{ka analiza, kao i ispitivanjetereta zaga|enja izraènog kao ekvivalentni broj sta-novnika (EBS).

Rezultati ispitivanja kolektora i “potoka” koji nisuobuhva}eni glavnim gradskim kolektorom su poka-zali da se u rijeku Miljacku ispu{ta gradska otpadnavoda u koli~ini Qukup.= 250,5 l/sec, ~iji stepen zaga-|enja izraèn preko ES iznosi EBS=23 770 ES odsuspendiranih materija i 40 687 ES od BPK5. Gla-vnim gradskim kolektorom kod biv{eg postrojenja zapre~i{}avanje Butila doti~e Q= 1350 l/sec gradskeotpadne vode ~iji je stepen zaga|enja EBS= 364765 ES od suspendiranih materija i 329 508 ES odBPK5 (tabela 1.).

68VODA I MI BROJ 40

Tabeli 1. Dat je prikaz zbirnih rezultata za teret zaga|enja otpadnih voda izraènih preko EBS-a.

Rezultati istraìvanja pokazuju da je teret zaga-|enja otpadnih voda u ispustima kolektora i “potoci-ma” izuzetno veliki. U tabeli 2. su prikazane vrije-dnosti ispitivanih fizi~ko-hemijskih pokazatelja kvali-teta otpadnih voda kolektora i “potoka” koji se ulije-vaju u rijeku Miljacku.

Optere}enje otpadnih voda, koje doprinose za-ga|enju rijeke Miljacke, uglavnom poti~e od organ-skih materija, nitrogenih materija i suspendiranih~vrstih ~estica. Zaga|enje najve}im dijelom poti~eod sanitarno-fekalnih i industrijskih otpadnih voda,koje se izlijevaju u Miljacku.

Rijeka Bosna kod Maglaja - u svom gornjem toku prima vode Miljacke kao svoje druge pritoke (prva je rijeka @eljeznica)Snimio: M. Lon~arevi}

69VODA I MI BROJ 40

Tabela 2. Rezultati ispitivanja fizi~ko-hemijskih pokazatelja kvaliteta otpadnih voda kolektora i “potoka”koji se ulijevaju u rijeku Miljacku

Ovim ispitivanjem nisu obuhva}eni svi aktivniispusti (kolektori) koji se ulijevaju u rijeku Miljacku odkojih su neki veliki zaga|iva~i:

HIDRAULI^KO OPTERE]ENJE (PROTOK)

(l/s)

Kolektor ispod Skenderija mosta, kod VIK-a 5,0Kolektor kod OHR-a Vrbanja most 2,5Kolektor kod Veterinarskog fakulteta 5,2Kolektor kod DZ “Omer Masli}” 9,5Kolektor kod {kole u Hrasnom 2,5Kolektor kod mosta êngi} vila-”Treska”I 2,9Kolektor kod mosta êngi} vila-”Treska”II 3,0Kolektor kod mosta “Otoka” 7,5Kolektor kod kotlovnice “Otoka” 2,5Kolektor kod autopraonice “Otoka” 5,2Kolektor kod remize trolejbusa 500

Ukupno hidrauli~ko optere}enje (protok) pretho-dno nabrojanih kolektora iznosi 545,8 l/s.

Ako se zbroje tereti zaga|enja za ispitivanih petkolektora i tri potoka, uzimaju}i ve}a optere}enja,ukupno optere}enje otpadnih voda iznosi 405 585ES, za koli~inu otpadne vode od 1 600,5 l/s.

Ako bi dodali i kolektore koji nisu bili obuhva}e-ni mjerenjima, a pretpostavljaju}i da je teret zaga|e-nja u prosjeku isti , ukupni teret zaga|enja otpadnihvoda Sarajeva je 543 897 ES.

Mjerodavni minimalni protok za prora~un uticajaispu{tanja zaga|enih voda na stanje kvaliteta voda unekom vodotoku u kriti~nim uslovima (srednja mje-se~na mala voda 95% obezbje|enosti), za Miljackuiznosi samo QMP= 489 l/s. Prema tome, tako maliproticaj “ne dozvoljava”ispu{tanje navedenih koli~i-na otpadnih voda u Miljacku, ukoliko èlimo da za{ti-timo njen propisani kvalitet.

Rje{enje ovog problema je ili u zna~ajnom sma-njenju unosa zaga|enja ili u zna~ajnom pove}anju

minimalnih proticaja rijeke Miljacke ili u kombinacijiobje ove mogu}nosti.

Ovakvo ispu{tanje nepre~i{}enih otpadnih vodau rijeku Miljacku predstavlja jedno od najve}ih izvorazaga|enja koje dospijeva u rijeku Bosnu i u slivnopodru~je rijeke Save.

Ure|aj za pre~i{}avanje otpadnih voda u Sara-jevu pu{ten je u pogon 1984.god., i kontinuirano jeradio do 1992.god, kada je po~eo rat. Ure|aj je biodimenzionisan za biolo{ko optere}enje od 600.000ES (ekvivalentnih stanovnika), od ~ega 30% otpadaza industrijske otpadne vode. Skoro sve instalacijeure|aja za pre~i{}avanje, za vrijeme ratnih dejstavasu uni{tene.

Zna~aj saniranja i ponovnog stavljanja u pogonure|aja za pre~i{}avanje otpadnih voda grada Sara-jeva je veliki. Pored smanjenja ili ~ak i potpunog eli-minisanja ispu{tanja ne~isto}a u recipijent, zna~aj-no bi se smanjili i negativni uticaji na stanje okoli{a,kako grada Sarajeva, tako i gradova i dràva nizvo-dno. Ovo bi ujedno bilo i najdirektnije uklju~ivanjeBosne i Hercegovine u proces provo|enja EU Okvir-ne direktive o vodama (EU WFD 2000/06) i Konven-cije o za{titi rijeke Dunav (CONVENTION ON CO-OPERATION FOR THE PROTECTION AND SUSTA-INABLE USE OF THE DANUBE RIVER).

LITERATURA:Izvje{taj o rezultatima ispitivanja kvalitativnih i kvanti-

tativnih karakteristika otpadnih voda na ispusti-ma kolektora i potoka koji se ulijevaju u rijeku Mi-ljacku. Zavod za javno zdravstvo Kantona Sara-jevo, oktobar 2004.god

Troì}-Borovac, S., [krijelj, R. (2000): Makroinverte-brata bentosa u{}a @eljeznice i Miljacke. Voda imi, Sarajevo, broj 38-39: 65-71.

Vagner, D. (1997): Kontrola kvaliteta voda u Bosni iHercegovini prije rata. Voda i mi, Sarajevo, broj10:25-30.

Vagner, D. (1998): Utjecaj zaga|enja na zajednicemakroinvertebrata rijeke Miljacke. Voda i mi, Sa-rajevo, 13: 37-40.

70VODA I MI BROJ 40

Rijeka Sava kod Bos. [amca “prima” vode rijeke BosneSnimio: M. Lon~arevi}

71VODA I MI BROJ 40

aga|enje povr{inskih i podzemnih voda jeproces promjena fizi~kih, hemijskih i biolo-{kih osobina vodenih ekosistema, koji uti-~e na zdravlje ljudi, preìvljavanje ili akti-

vnost ìvih bi}a. Industrija i naseljena mjesta ispu{ta-ju u vodotoke otpadne vode uz malo ili nikakvo pre-~i{}avanje. U zavisnosti od veli~ine prihvatne sposo-bnosti recipijenta, potrebno je manje ili vi{e vremenada se opaze poreme}aji prirodne biolo{ke ravnoteèdijelova vodenih ekosistema. Te{ko poreme}eni dije-lovi vodotoka, ubrzo postaju neupotrebljivi za mnogenamjene.

Industrijski objekti mogu da izazovu velike ne-sre}e u zavisnosti od tehnologije koju primjenjuju ivrste proizvoda, pa shodno tome i zaga|uju}ih ma-terija koje se tom prilikom javljaju.

Kao poseban oblik zaga|enja moè se izdvojiti ihavarijsko zaga|enje, koje podrazumjeva izljevanje{tetnih materija u recipijent usled kvarova u proizvo-dnim pogonima, nestabilnosti jalovi{ta, havarije u ru-dnicima, termoelektranama itd.

Naàlost ni rijeke u na{oj zemlji nisu po{te|eneantropogene limnogeneze, koja predstavlja procesbez kontrole i odvija se sa negativnim promjenamaza ekosistem.

U nastavku teksta dat je prikaz izvje{taja o evi-dentiranim incidentnim zaga|enjima koja su se do-godila u zadnje vrijeme u Tuzlanskom, Srednjo-bo-sanskom i Zeni~ko-dobojskom kantonu.

Rijeka Spre~a Dana 10.07.2004.g. Policijska stanica Gra~anica

primila je prijavu da je od strane “Sportskog ribolo-

vnog dru{tva Gra~anica” i udruènja “Eko zeleni”Gra~anica primje}en ve}i pomor ribe u rijeci Spre~i ida ista plutaju}i vodom dolazi iz pravca Tuzle.

Uzorkovanje vode rijeke Spre~e obavljeno je odstrane “Udruènja ribara” i “Instituta za hemijsko in-ìnjerstvo” iz Tuzle dana 25.07.2004.g., a po zahtje-vu JP za “Vodno podru~je slivova rijeke Save” Sara-jevo i to na tri lokaliteta:- rijeka Spre~a-[enik uvala, Gra~anica,- rijeka Spre~a-Vaganji Stjepan polje, Gra~anica i - rijeka Spre~a-most na starom putu kod Pura~i}a,

LukavacNa osnovu fizi~ko-hemijskih analiza vode, rezul-

tata dobivenih analizom tri jednokratna uzorka vodesa tri lokaliteta zaklju~eno je, porede}i utvr|ene vrije-dnosti “kriti~nih pokazatelja”, da je “udarno zaga|e-nje” vodotoka bilo daleko ranije od vremena uzorko-vanja voda.

Utvr|eno je da:• Voda vodotoka, u dva analizirana uzorka, sadrì

nizak-”kriti~an” nivo otopljenog kisika,• U vodi vodotoka u sva tri uzorka konstatovano je

visoko zaga|enje organskim materijama (visoksadràj BPK5, HPK i fenola) gdje odnos BPK5 iHPK ukazuje da je zaga|enje porijeklom iz hemij-ske industrije,

• U uzorcima vode su na|eni pove}ani sadràji fe-nola i amonijaka.

Zbog unosa prekomjernog organskog zaga|e-nja, koje je po pokazateljima kvaliteta vode vjerova-tno kontinuirano, uz povremeno “udarno” ispu{tanjeve}eg tereta zaga|enja, voda rijeke Spre~e moè sesvrstati u IV klasu kvaliteta pa i u vode “van klase”dok je vaè}om Uredbom o klasifikaciji voda (“Sl.listSR BiH”br.19/80) rijeka Spre~a svrstana u III katego-riju, kojoj po ve}ini osnovnih pokazatelja kvaliteta vo-da ne odgovara.

Biolo{ka ekspertiza na|ene mrtve ribe u rijeciSpre~i ra|ena je na “Institutu za hemijsko inìnjer-

PRIMJERIINCIDENTNIH ZAGA\ENJA

72

Mr. ANISA ÎÎ], dipl. biolog.

VODA I MI BROJ 40

Z

Napomena:

U tekstu su kori{teni podaci i informacije iz elaborata o ispiti-vanjima incidentnih zaga|enja izra|enih po zahtjevima JP za“Vodno podru~je slivova rijeke Save”, Sarajevo koje je i fina-siralo njihovu izradu

stvo” Tuzla. Konstatovano je da se radi o mla|i soma(Siluris glanis). Na ribi nije bilo povreda koje bi uka-zivale na predatorstvo ili antropogena o{te}enja.Ekto i endoparaziti nisu konstatovani. Koà ribe ima-la je normalan izgled.

Najvjerovatniji uzrok uginu}a ribe je gu{enje uz-rokovano zna~ajnim iznenadnim pogor{anjem kvali-teta vode (smanjenje sadràja otopljenog kisika).

Lokalitet “udarnog” zaga|enja, zbog vremenskedistance od momenta zaga|enja do uzorkovanja, ni-je precizno utvr|en.

Rijeka Grada{nicaUzorkovanje tehnolo{ke otpadne vode iz proi-

zvodnih pogona “Bosnaprodukt” u Grada~cu izvr{e-no je na poslednjem {ahtu pred ispu{tanje u rijekuGrada{nicu u krugu fabrike od strane “Instituta zahemijsko inìnjerstvo” iz Tuzle dana 21.07.2004.god.,u 13 sati, a na osnovu zahtjeva JP za “Vodno podru-~je slivova rijeke Save” Sarajevo, u cilju utvr|ivanjauzroka uginu}a ribe u rijeci Grada{nici nizvodno odindustrijske zone grada Grada~ca.

Na osnovu analize uzorkovane vode utvr|eno jeda je otpadna voda optere}ena izuzetno visokim or-ganskim zaga|enjem na {ta ukazuju parametri: utro-{ak KMnO4, HPK, BPK5, otopljenog kisika i sadràjasuspendiranih materija.

Karakter proizvodnje u Bosnaproduktu ukazujena kontinuirano ispu{tanje otpadnih voda u rijekuGrada{nicu, te da kod normalnog proticaja recipijen-ta ne dovode do smanjenja sadràja otopljenog kisi-

ka ispod granice, kada dolazi do uginu}a riba. U vrijeme pomora ribe rijeka Grada{nica je bila

crvene boje, najvjerovatnije od prerade ve}ih koli~i-na cvekle i krastavca i imala je jako nizak proticaj.

Biolo{ka ekspertiza uginule ribe nije ra|ena.

Rijeka JalaDana 27.07.2004. uo~ene su fleke mazuta u rije-

ci Jali neposredno ispod kanalizacionog ispusta “Di-ta-HAK” Tuzla.

Inspekcijskim pregledom objekata Industrije de-terdènata “Dita”d.d.Tuzla od 29.07.2004.g. na licumjesta konstatovano je sljede}e:

Unutra{nje povr{ine {ahta neposredno ispod se-paratora masno}a su prekrivene mazutom;Povr{ine odvodnih kanala su u znatnoj mjeri pre-krivene mazutom kao i unutra{nje povr{ine tri sa-birna {ahta oboinskih voda van kruga “Dite”;U toku inspekcije vr{eni su radovi na crpljenjumazuta iz komora separatora kao i iz sabirnih {a-htova;Voda koja se ispu{ta na kanalizacionom ispustu urijeku Jalu je sa tragovima masno}a;Vizuelnim pregledom unutra{njih povr{ina tan-kvane u kojoj se nalaze dva rezervoara mazuta po400 m3 nisu uo~eni tragovi mazuta.Ekscesni slu~aj sa izlivom nafte u vodotok rijeke

Jale vjerovatno se desio usljed visokih temperaturazbog ~ega je do{lo do naglog topljenja mazuta, a sapojavom obilnih padavina i dotok do sabirnih {ahto-va i kanala po ~itavoj visini.

73VODA I MI BROJ 40

[ta vrijedi rijeci Jali {to ima lijepo izgra|enu regulaciju?Snimio: M. Lon~arevi}

Rijeka La{vaPovodom pomora ribe 20.08.-01.09.2004.god. u

rijeci La{vi, na osnovu zahtjeva JP za “Vodno podru-~je slivova rijeke Save” Sarajevo, tim Zavoda za ja-vno zdravstvo Kantona Sarajevo” je 01.09.2004.god,iza{ao na teren u mjesto Turbe u cilju uzorkovanjavode. Izvr{ena je analiza otpadne vode iz Tvornicenamje{taja-Turbe, ispitivanje kvaliteta vode u rijeciLa{vi uzvodno i nizvodno od mjesta ispu{tanja otpa-dnih voda iz Tvornice i utvr|en je teret zaga|enjaotpadnih voda iz Tvornice namje{taja-Turbe.

Glavni uzro~nik zaga|enja vode i pomora ribe(pastrmka) je ispust iz Tvornice namje{taja Turbe. Uotpadnoj vodi na|ena je visoka koncentracija organ-skih materija, koje jo{ vi{e smanjuju koli~inu rastvo-renog kisika. Tako|e su utvr|ene visoke koncentra-cije fenola, koji nastaju u procesu prerade drveta.

Kvalitet vode je pogor{an direktnim uljevanjemkanalizacionih voda iz ku}a uz rijeku La{vu, i krutimotpadom koji se deponuje na obalama rijeke.

Zaga|enje naftomDana 08.09.2004.god. oko 14.45 sati na magis-

tralnom putu Bugojno-Kupres, na prevoju Koprivni-ca, uì lokalitet mjesto zvano Ko`varice, op}ina Bu-gojno, dogodila se saobra}ajna nezgoda, prevrtanjeautocisterne sa prikolicom koja je prevozila naftu ibenzin. Policijskim i carinskim zapisnicima je konsta-tovano da je na pomenutom mjestu nakon saobra-}ajne nezgode do{lo do izljevanja cca 15.000 litaranafte i cca 5.000 litara BMB 95 benzina.

Gorivo je najve}im dijelom iscurilo u kanal sa de-sne strane puta, a jednim dijelom i na asfalt, a odatledalje, u zemlju ispod puta. Predmetni kanal se uljevau potok Pori~nica koji dalje te~e prema Bugojnu gdjese uljeva u rijeku Vrbas. Uz potok Pori~nica, cca 3km od mjesta nezgode nalazi se ribnjak koji koristipoto~nu vodu u koli~ini od oko polovine ukupnognjegovog protoka. Voda direktno proti~e kroz ribnjaku duìni od cca 20 m, i ponovo se vra}a u korito.

Rijeka StavnjaU popodnevnim satima dana 16.09.2004.god.

primje}en je pomor ribe u rijeci Stavnji, na mjestugdje se izljevaju otpadne vode iz farme koka nosiljau Kamenicama i otpadne vode RMU-Breza.

Na osnovu zahtjeva Odjeljenja za inspekcijskeposlove Op}ine Breza, “Veterinarski fakultet” u Sara-jevu izvr{io je analizu uzoraka vode i uginule ribe izrijeke Stavnje. Na osnovu dobijenih rezultata utvr|e-no je da dostavljeni uzorci ribe i vode nisu sadràva-li rezidue soli te{kih metala, pesticida, nitrita i nitrata,ali su uzorci vode sadràvali, u pove}anim koncen-tracijama, tenzide (povr{insko aktivne tvari-katjonskedeterdènte), koji su izazvali smanjenje koncentraci-je kisika u vodi, {to je vjerovatno za posljedicu imalopomor ribe u koritu rijeke Stavnje.

Ovakvi i sli~ni slu~ajevi, naàlost nisu rijetki.

Sve dok ne budemo imali propise koji se odno-se na ispu{tene vode koji daju podatke o dopu{te-nim (grani~nim) vrijednostima pojedinih one~i{}iva-~a, odnosno potrebni stupanj ~i{}enja otpadnih vo-da upu{tanja u otvorene vodotoke, ~ime bi se posti-gla stroà kontrola ispusta otpadnih tvari, bi}emo ni-jemi svjedoci ovakvih nemilih doga|aja.

Naru{avanje ekolo{ke ravnoteè vodenih eko-sistema i priobalja name}e potrebu dugoro~nih mul-tidisciplinarnih istraìvanja koja bi, pored fizi~ko-he-mijskih parametara, obuhvatila i biolo{ku kompo-nentu. Dobijeni rezultati treba da posluè za utvr|iva-nje ekolo{kog statusa rijeka u Bosni i Hercegovini,za predlaganje mjera sanacije i uklanjanja negativnihuticaja, kao i za{tite rijetkih, endemi~nih i reliktnihvrsta i o~uvanja kako za{ti}enih i za za{titu prirodezna~ajnih podru~ja, tako i ukupnog biodiverziteta ci-jelog regiona.

(Slika preuzeta sa http://www.garden.co.yu)

74VODA I MI BROJ 40

1. Uvod rojekat «Bazen rijeke Save: Odrìvo kori-{tenje, upravljanje i za{tita resursa» – SA-RIB realizira se u okviru «[estog okvirnogprograma - FP6» Evropske komisije za is-

traìvanje i tehnolo{ki razvoj. FP6 program je okvir i skup aktivnosti Evropske

komisije na polju nauke, istraìvanja i inovacija. Nje-gov osnovni cilj je da doprinese kreiranju evropskogistraìva~kog podru~ja, koje je jo{ uvijek prili~no fra-gmentirano, unaprije|enjem integracije i saradnje uistraìvanju u Evropi.

Istraìvanje }e podsticati ja~anje konkurentnostievropske privrede i rje{avanje dru{tvenih problemate podràvati formuliranje i implementiranje politikeEvropske komisije. Istraìvanje i tehnolo{ki razvojosnovni su elementi funkcioniranja industrijskih ze-malja, kao {to su zemlje ~lanice Evropske Unije i ze-mlje koje su zainteresirane za pristup Evropskoj Uni-ji, a osnova su i za druge politike kao {to je za{titapotro{a~a ili za{tita okoli{a. Ukratko, individualni ikolektivni kvalitet ìvljenja zavisi od kvaliteta istraìva-nja i tehnolo{kog razvoja.

Ciljevi projekta SARIB u skladu su sa op}im cilje-vima FP6 programa, {to se ogleda u njegovim speci-fi~nim ciljevima: unaprje|enje stanja okoli{a, inte-gralno upravljanje vodnim resursima, istraìvanjeuzvodnih / nizvodnih utjecaja zaga|enja uklju~uju}injihove prekograni~ne efekte, razvoj novih alata i na-prednih metoda za unaprje|enje kvaliteta okoli{a iprocjenu okoli{nih i zdravstvenih rizika.

Slijede}i Okvirnu direktivu o vodama EvropskeUnije i odrìvi pristup za{titi vodnog okoli{a i ljud-skog zdravlja, razvoj plana upravljanja rije~nim baze-nom je od krucijalnog zna~aja. Da bi bio mogu} ra-zvoj plana upravljanja bazenom rijeke Save, neopho-dno je harmoniziranje i nau~na evaluacija podatka iinformacija koje potje~u iz razli~itih nau~nih discipli-na, sa posebnim osvrtom na stanje kvaliteta voda.

2. Misija i svrha projektaRijeka Sava (945 km) je najve}a pritoka rijeke

Dunav sa oko 9. 551 km2 povr{ine rije~nog bazena iprotje~e kroz Sloveniju, Hrvatsku, Bosnu i Hercego-vinu i Srbiju i Crna Goru. Do 1991. god., metodolo-{ka baza prikupljanja podataka bila je prili~no unifici-rana u okviru rije~nog bazena, me|utim, nedostajalisu neki danas veoma va`ni aspekti, kao {to je novipristup i zna~enje ekolo{kih karakteristika rijeke i nje-nih pritoka, registar izvora zaga|enja, opasnih mate-rija, socio-ekonomske karakteristike, odnosi tro{ko-va i koristi, i dr. Za period od posljednjih petnaest go-dina, nedostaje veliki broj podataka zbog nedovo-ljnog monitoringa (finansiranje i ratna dejstva). Prisu-tna je i slaba institucionalna i zakonska kontrola up-ravljanja vodnim i zemlji{nim resursima, kako u svimzemljama bazena rijeke Save, tako i regionalno.

BAZEN RIJEKE SAVE:ODR@IVO KORI[TENJE,UPRAVLJANJE I ZA[TITARESURSA - SARIB

75

SELMA ÊNGI], dipl. in`. gra|, Prof. dr TARIK KUPUSOVI], dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 40

P

Vijesti i zanimljivosti

Odvodni kanal C.S. Svilaj uz nasip na rijeci SaviSnimila: D. Hrka{

Tako|e, postoji potreba da se dovedu u vezu sa-znanja o kvalitetu voda te okoli{nim i zdravstvenim ri-zicima sa pritiscima na ove resurse i njihovim uzroci-ma, da bi se predloìle efikasne i korisne mjere za{tite.

Nakon skoro petnaest godina nedostatka u insti-tucionalnog smislu, uzokovanog dezintegracijom in-stitucija za upravljanje vodama u biv{oj Jugoslaviji,stvoreni su uslovi za saradnju u regionu. U razvojuplana upravljanja bazenom rijeke Save sve susjednezemlje ve} sara|uju u okviru Me|unarodne komisijeza za{titu rijeke Dunav (ICPDR).

Obzirom da je problem zaga|enja, ekolo{kogkvaliteta i koli~ina prekograni~nih voda zajedni~kiproblem, odatle postoji i potreba za upravljanjem nanivou rije~nog bazena.

U tom kontekstu, svrha projekta je u demonstra-ciji metoda, analiti~kih alata i sakupljanju podatakapotrebnih za uspje{nu primjenu upravlja~kog siste-ma. Nau~ni projekat sa neophodnim elementima pri-mjene, baziran je na namjerama da se susjednim ze-mljama omogu}i jednak pristup sistemu upravljanjavodnim resursima u bazenu rijeke Save, kao i njiho-vo kori{tenje. Predmet projekta je rije~ni okoli{ i so-cio-ekonomski ambijent, sa analizom tro{kova efe-kata poduzetih mjera.

Misija projekta uklju~uje nekoliko elemenata: • Razumijevanje raspoloìvosti vodnih resursa na

regionalnom nivuou, njihovo kori{tenje i posljedi-ce na kvalitet u bazenu rijeke Save;

• Analiza razvojnih {ema upravljanja vodnim resur-sima u susjednim zemljama u rije~nom bazenuSave;

• Identificiranje specifi~nih problema kvaliteta voda,kao {to su sediment i biota, neovisno od postoje-}e politi~ke situaciju te individualnih zahtjeva ze-malja; kvantitativna procjena poslije-ratne situaci-je, «hot spotovi», industrijsko zaga|enje, zaga|e-nje uzrokovano poljoprivrednim aktivnostima tesocio-ekonomski odnosi u susjednim zemljama;

• Procjena zna~ajnih posljedica na okoli{ postoje-}ih i planiranih {ema upravljanja vodnim resursi-ma u slivnom podru~ju;

• Identifikacija «uskih grla» u svakoj zemlji u realiza-ciji sistema upravljanja sa aspekta kompatibilnos-ti, izbora okoli{nih i socijalnih parametara, analiti-~kih metoda, uzorkovanja i dr.

3. Priprema i organizacija projekta Prijedlog projekta SARIB pripreman je tokom

2003 godne, na inicijativu Instituta Joèf [tefan izLjubljane, Slovenija, u kome je sudjelovao sada{njiprojektni konzorcij sa~injen od 11 institucija iz oblas-ti prirodnih, tehni~kih i dru{tvenih nauka iz zemaljaEvropske Unije i Balkana:

1. Institut Joèf Stefan, Ljubljana, Slovenija – Nau-~ni koordinator;

2. Univerzitet u Ljubljani, Fakultet gra|evinarstva igeodezije, Slovenija;

3. Institut Ru|er Bo{kovi}, Zagreb, Hrvatska; 4. Univerzitet u Zagrebu, Fakultet prehrane, tehno-

logije i biotehnologije, Hrvatska; 5. Institut za hidrotehniku, Sarajevo, Bosna i Her-

cegovina; 6. Institut Mihailo Pupin, Beograd, Srbija i Crna

Gora; 7. Univerzitet u Banjaluci, Poljoprivredni fakultet,

Bosna i Hercegovina; 8. Me|unarodni centar za nauku i visoku tehnolo-

giju, UNIDO, Trst, Italija; 9. Univerzitet za prirodne nauke - BOKU, Be~, Aus-

trija; 10. Norve{ki Institut za istraìvanje vodnih resursa -

NIVA, Oslo, Norve{ka i 11. Imos Geateh, Planeri i Inènjeri, Ljubljana, Slo-

venija.Realizacija projekta odobrena je od strane

Evropske komisije 2004. god., sa zvani~anim po~et-kom u avgustu 2004. god. i vremenom realizacije od36 mjeseci.

Projektom je predvi|ena uspostava Nadzornogkomiteta projekta kojim predsjedava nau~ni koordi-nator i kojeg ~ine voditelji radnih paketa (RP) kao i«ad hoc» stru~njaci, pozvani u slu~aju posebne po-trebe vezano za rad na projektu.

Realizaciju projekta prati}e Savjetodavni odborprojekta koji uklju~uje predstavnike

Me|unarodne komisije za za{titu rijeke Dunav(ICPDR), Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine iSrbije i Crne Gore.

4. Specifi~ni ciljevi projektaPrikupljanje i analiza informacija o izvorima, proti-cajima i nivou koncentracije zaga|enja u bazenurijeke Save, u cilju formiranja osnove za razvoj ala-ta za procjenu i analizu; Razvoj metoda i alata koji daju mogu}nost distri-bucije i/ili ublaàvanja kriti~nog zaga|enja (pose-bno kod ugroènih podru~ja – «hot spotova») uokviru bazena rijeke Save. Kori{tenje projekta u cilju ja~e interdisciplinarnesaradnje izme|u tehni~kih, prirodnih i dru{tvenihnauka i obezbje|enje relevantnih saznanja akti-vnim uklju~enjem predstavnika korisnika (industri-je, poljoprivrede, okoli{nih organizacija i grupagra|ana) u bazenu rijeke Save.

5. Projektne aktivnosti5.1. Radni paketi projektaAktivnosti projekta realizira}e se kroz rad u 6 ra-

dnih paketa (RP) koji obra|uju nau~ne teme i me|u-sobno su vezani, pri ~emu ne postoji posebna geo-grafska raspodjela zadataka me|u zemljama / insti-tucijama koje sudjeluju u radu na projektu.

Radni paket 1 (RP1) – «Koordinacija»U okviru ovog RP-a predvi|ene su aktivnosti na

koodinaciji i harmoniziranju nau~nih informacija teobjedinjavanju rezultata rada u izvje{taje. Za akti-vnosti ovog RP-a odgovoran je nau~ni koordinator

76VODA I MI BROJ 40

projekta i one }e uklju~ivati sve aspekte upravljanjaprojektom, izvje{tavanje te vezu sa Nadzornim i Sa-vjetodavnim komitetom projekta.

Radni paket 2 (RP2) - « Baza podataka i alati»Informacioni sistem bazena rijeke Save bi}e iz-

gra|en na na~in da se mogu efikasno evaluirati vo-dni hemijski i ekolo{ki kvalitet i trendovi, te odreditiveza izme|u kvaliteta vode sa izvorima zaga|enja iostalim pritiscima.

Predvi|ena je:- Izgradnja harmoniziranog, pouzdanog i efikasnog

seta podataka i informacija o bazenu rijeke Saveu svrhu: a) modeliranja i analize stanja rijeke Save – he-

mijskih i ekolo{kih kvaliteta i trendova;b) defniranja «hot spot-ova»– podru~ja koja su ri-

zi~na i trebaju biti detaljno analizirana; c) povezivanja kvaliteta voda sa izvorima zaga-

|enja i ostalim pritiscima; d) podr{ke modeliranju procjene rizika;

- Razvoj sistema razmjene podataka i informacija, tesistema izvje{tavanja u bazenu rijeke

Save;- Razvoj sistema indikatora - prijedlog osnovnog se-

ta indikatora i evaluacija izabranih indikatora.

Radni paket 3 (3a i 3b) – «Razvoj i potvr|ivanje ala-ta» Radni paket 3a (RP3a) - «Zaga|enje sedimenta i ci-klus kruènja vode»

Cilj ovog radnog paketa je uspostaviti alate bazi-rane na kombinaciji hemijskih analiza i biolo{kih me-toda za procjenu geografske distribucije i historijskihtrendova zaga|enja sedimenta bazena rijeke Save.

U okviru ovog paketa predvi|ena je:- Procjena postoje}eg zaga|enja identificiranjem

najopasnijih visoko mobilnih metalnih frakcija i an-tropogenih izvora metala u sedimentima, kori{te-njem naprednih analiti~kih metoda;

- Hemijska karakterizacija te{ko razgradljivih organ-ski polutanata ( kao {to su PCB);

- Procjena ukupnog toksi~nog potencijala zaga|iva-~a (metala i organskih jedinjenja) u sedimentu, ko-riste}i biolo{ke metode bazirane na «small skale»(laboratorijski eksperimenti) i «in vitro» analizama;

- Identificiranje grupa i pojedina~nih hemijskih jedi-njenja koje uzrokuju toksi~nost u sedimentu, koris-te}i se procedurama biolo{ke analize direktnimfrakcioniranjem i hemijskom identifikacijom (TIE);

- Istraìvanje procesa kruènja vode prate}i izvorerastvorenog organskog ugljika i hidrologije vodo-zahvata;

- Razvoj integralnog modela predvi|anja na bazi he-mijskih analiza i toksi~nosti sedimenta;

Radni paket 3b (RP3b) - «Postojanje i uticaj zaga-|iva~a na biotu»

Istraìvanje }e biti usmjereno na multidisciplinar-ni pristup kombiniranja hemijskih, biolo{kih, veteri-

narskih i biohemijskih aspekata u procjeni utjecajametala i specifi~nog organskog zaga|enja na zdrav-lje doma}ih vrsta riba u rijeci Savi, {to }e posluìtikao model za razvoj specifi~nih alata za odrìvoupravljanje i za{titu prirodnih resursa, tako|e i zadruge vodotoke. U ovom radnom paketu }e se vr{itikombinacija hemijskih analiza, «in vitro» biolo{kihanaliza na mikro nivou za detekciju polutanata i nji-hovog mogu}eg uticaja, «in vivo» eksperimenata ra-di odre|ivanja specifi~nih «in vivo» efekata u ovi-snosti od lokacije i kona~no potpuno istraìvanje ucilju procjene uticaja zaga|iva~a na zdravlje doma-}ih riba u vodama rijeke Save.

Radni paket 4 (RP4) – « Integralni sistem za uprav-ljanje kvalitetom rijeke Save»

Generalni cilj ovog paketa je da obezbijedi vlas-tima, zainteresiranim stranama, donosiocima odluka,tehnolozima i stru~njacima u bazenu rijeke Save, in-tegralni alat za dono{enje odluka za odrìvo uprav-ljanje rije~nim bazenom.

U okviru ovog paketa predvi|eno je kreiranjealata za dono{enje odluka baziranog na GIS-u, dina-mi~ko modeliranje i procjena rizika od zaga|enja iz«hot spot-ova», kao i razvoj tehnika ublaàvanja po-sljedica zaga|enja od «hot spot-ova» i praksi preven-cije zaga|enja.

Radni paket 5 (RP5) - «Socijalne, ekonomske iupravlja~ke koristi»

Predvi|eno je promoviranje socio-ekonomskihzahtjeva Okvirne direktive o vodama, razvojem spe-cifi~nog alata – «Indeksa vodnog siroma{tva», zapra}enje raspoloìvosti vodnih resursa i socio-eko-nomskih karakteristika koje utje~u na kori{tenje ovogresursa. «Indeks vodnog siroma{tva» koji povezujeìvotni standard ljudi sa raspoloìvim vodnim resursi-ma i indicira stepen utjecaja nedostatka vode na po-pulaciju, bi}e razvijen i testiran u pilot podru~ju.

Radni paket 6 (RP6 )- «Diseminacija» Osnovni cilj ovog paketa je promoviranje SARIB

projekta me|u korisni~kim institucijama, zainteresi-ranim stranam i pojedincima u zemljama bazena rije-ke Save. Neke od osnovnih aktivnosti u okviru ovogpaketa uklju~uju:- Kreiranje Web informacionog servisa sa relevan-

tnim publikacijama i bazama podataka;- Diseminaciju nau~nih i tehni~kih radova;- Pripremu edukacionog materijala i dr.

5.2. Na~in realizacije projektaProjekat }e se odvijati u tri faze:

1) Po~etni izvje{taj }e biti izra|en u prvih {est mje-seci projekta i definira}e detaljni plan rada: datipregled planiranih radova na terenu, pregled pri-kupljenih podataka, detaljan plan aktivnosti i pri-prema narednih faza.

2) Uzimanje uzoraka i laboratorijski rad, integriranjeraspoloìvih podataka i informacija u sveobuhva-

77VODA I MI BROJ 40

tni informacioni sistem i formuliranje koncepta zadono{enje odluka.

3) Interpretacija rezultata, modeliranje, definiranje «hotspot»-ova i analiza socio-ekonomskog aspekta.

U okviru radnih paketa RP2 i 5 prikuplja}e se po-daci, op}i i ve} postoje}i, iz razli~itih nacionalnih i in-ternacionalnih baza. Svi prikupljeni podaci }e se har-monizirati i integrirati u ekspertni informacioni sitemu GIS okruènju. Prilikom prikupljanja podataka ukojem }e sudjelovati ~lanovi konzorcija, kontaktira}ese i me|unarodne organizacije (EEA, EUROSTAT,OECD i dr.) u cilju pro{irenja baze podataka. U okvi-ru RP3 bi}e prikupljeni posebni podaci o sedimentui bioti rijeke Save. Najzna~ajniji rezultati rada u RP3,kao {to su definiranje «hot spot-ova», procjena toksi-~nosti i toksi~ni potencijal sedimenta, dalje }e se ela-bortirati u okviru RP4. RP4 }e razvijati alate za dono-{enje odluka i tehnike za ublaàvanje posljedica za-ga|enja od «hot spotova». RP 5 }e analizirati socio-ekonomske parametre vezane za kori{tenje vodnihresursa, te predloìti model za prora~un «Indeksa vo-dnog siroma{tva» koji }e biti testiran u pilot podru-~ju. Sve aktivnosti bi}e pra}ene kroz diseminaciju in-formacija u okviru RP6.

6. O~ekivani rezultati projekta • Razvijen informacioni sistem podataka i upravlja-

~ki sistem, koji }e sluìti kao model za druge rije-~ne slivove;

• Identificirani “hot spotovi” i historijski trend zaga-|enja definiran na bazi geografske distribucije za-ga|enja;

• Razvijeni i potvr|eni specifi~ni alati za procjenuhemijskog zaga|enja sedimenta;

• Razvoj integralnih alata za podr{ku dono{enju od-luka baziranog na GIS-u, dinami~ko modeliranje iprocjena rizika, za “hot spot-ove”;

• Predloèn model za prora~un “Indeksa vodnog si-roma{tva”, alata za pra}enje raspoloìvosti vodnihresursa i socio-ekonomskih karakteristika, koje ut-je~u na kori{tenje ovih resursa; te

• Me|unarodne zajedni~ke nau~ne publikacije ismjernice za unaprje|enje kvaliteta okoli{a rije-~nog bazena.

7. Dosada{nje aktivnosti na projektu U septembru 2004. god., u Ljubljani je odràn

prvi radni sastanak projektnog konzorcija na kojemje prezentirana uloga u~esnika u projektnim akti-vnostima kao i dogovoren plan rada za sljede}ih {estmjeseci.

U skladu da zaklju~cima sastanka, uspostavlje-na je web stranica SARIB projekta () u okviru RP6.

U okviru RP 2 i RP 5 je po~elo prikupljanje rele-vantnih podataka i radi se na razvoju GIS sistema.

Prvo uzimanje uzoraka, u okviru RP 3, ura|enona rijeci Savi, u blizini Zagreba, u cilju procjene utica-ja zaga|iva~a na zdravlje doma}ih riba u vodotokurijeke Save.

Tako|e, za ocjenu stanja sedimenta uzeti suuzorci na dvije lokacije u Sloveniji koje su poznatekao kontaminirane (kod mjesta Jesenice – zaga|e-nje metalima i na rijeci Krupi zaga|enje sa PCB).Uzorci su poslani u NIVA Institut i BOKU Univerzitet,da bi se radilo na istraìvanju za uspostavu metodo-logije za testove toksi~nosti. Paralelno sa tim, uradi-}e se analiza zaga|enja i u Joèf [tefan Institutu uSloveniji, {to }e rezultirati prijedlogom procedura zaanalizu sedimenta.

Po~etkom 2005. godine se planira izrada planalokacija za uzorkovanje du` rijeke Save, da bi se mo-glo po~eti sa redovnim uzorkovanjem i analizama.

Koordinatorka projekta kontaktirala je sve ~lano-ve Savjetodavnog odbora projekta koji su izrazilispremnost da obezbjede sve raspoloìve podatke zapotrebe realizacije projekta.

Naredni sastanak projektnog konzorcija planiranje za mart 2005 god, kada bi aktivnosti iz prve fazeprojekta trebale biti okon~ane.

8. Zaklju~na razmatranja vezana za do-prinos SARIB projekta razvoju politika

Koncept SARIB projekta odgovara na potrebedru{tva promoviraju}i nau~nu saradnju izme|u ze-malja zapadnog Balkana kao i sa zemljama ~lanica-ma Evropske Unije, na veoma va`noj problematiciodrìvog razvoja, upravljanja i za{tite prirodnih resur-sa rijeke Save.

Ovaj projekat }e unaprijediti kapacitete Evrop-ske Unije na polju nauke i tehnologije i pomo}i reali-zaciji spoljnje politike Evropske komisije prema ze-mljama pristupnicama.

U me|unarodnom nau~nom prostoru, ovaj pro-jekat ja~a poziciju Evropske Unije i podràva udruì-vanje zemalja zapadnog Balkana u okviru istraìva-~kog programa, kao pripremnog koraka za budu}ipristup Evropskoj Uniji.

Integralno upravljanje vodnim resursima danasje najva`niji strate{ki cilj, uprkos razlikama susjednihzemalja u institucionalnom, ekonomskom i dru{tve-nom razvoju. Dobar sistem upravljanja ne moè seostvariti kao kratkoro~ni cilj, ali moè biti iniciran i do-govoren me|u zemljama. Prvi, administrativni korakje ve} ura|en – potpisan je i od sve ~etiri zemlje rati-fikovan me|udràvni sporazum o kori{tenju i uprav-ljanju resursima bazena rijeke Save. Me|utim, u pra-ksi jo{ ni{ta prakti~no nije ura|eno na po~etku nje-gove implementacije. Ovaj projekat, a pogotovo una-prje|enje nau~ne saradnje relevantnih institucija izsve ~etiri zemlje bazena, moè vrlo zna~ajno doprini-jeti realizaciji generalnih ciljeva me|udràvnog spo-razuma, kao i specifi~nih ciljeva prelazne i budu}estalne ”Komisije za Savu”.

Koriste}i zajedni~ki, integralni pristup za sve su-sjedne zemlje i kombiniraju}i stru~na i nau~na zna-nja i metode raznih u~esnika u projektu, na kraju re-alizacije projekta }e biti uspostavljena multi-discipli-narna baza znanja dostupna svima, za svako proje-ktom istraìvano podru~je.

78VODA I MI BROJ 40

vjedoci smo svakodnevne upotrebe razli~i-tih termina (izraza) iz oblasti za{tite ìvotnesredine u naj{irem zna~enju te rije~i na ra-znim sastancima i skupovima, u medijima,

pa ~ak i u stru~nim krugovima, naàlost ~esto bezpoznavanja valjanog zna~enja , a time i pravilne upo-trebe.

Naime, kako je posljednjih godina u svijetu (ado{lo i do nas!) veoma aktuelna pri~a o ìvotnoj sre-dini koja se pomalo po~inje i zloupotrebljavati iz ra-znoraznih razloga i sa raznoraznim ciljevima, timenerijetko i kori{tenje izraza iz te oblasti postaje po-malo neosnovano i neutemeljeno, tj. neodgovaraju-}e svom pravom izvornom, tj. stru~nom zna~enju.To posebno postaje upitno u procesima koji su u to-ku i koji nam predstoje u vezi sa primjenom Okvirnedirektive o vodama Evropske Unije, kao i provodje-nja aktivnosti na implementaciji Dunavske konvenci-je, odnosno Okvirnog sporazuma o rijeci Savi.

Stoga smo odlu~ili da na ovoj stranici podsjeti-mo, a nekoga mo`da i podu~imo pravom zna~enjunekih, naj~e{}e kori{tenih pojmova kada je rije~ o ob-lasti odrìvog razvoja, odnosno {ire poznatog (iakove} prevazidjenog) pojma za{tite ìvotne sredine.

Bi}e nam drago ako ovaj na{ mali rje~nik budeod pomo}i ~itaocima i korisnicima ~asopisa “VODA IMI”, a jo{ vi{e ako za idu}i broj ~asopisa dobijemonove prijedloge i dopune , pa mo`da i druga, su-protstavljena mi{ljenja , naravno utemeljena na stru-~noj argumentaciji.

Sli~an podsjetnik smo postavili i na na{ web sitesa istim èljama i namjerama kao i sa ovim tekstom.

Ekologija je nau~na disciplina koja prou~avavrlo kompleksne odnose izme|u organizama i njiho-ve okoline (interakcija sa abioti~kim i bioti~kim fakto-rima) u prirodnim ekosistemima.

Pojam ekologija se danas {iroko koristi daozna~i odnose ~ovjeka i njegove okoline pri ~emu seuglavnom misli na {tetne efekte, jer antropogene

aktivnosti uti~u na degradaciju i destabilizaciju eko-sistema.

Ekologiju je utemeljio njema~ki biolog ErnestHaeckel 1869.god. Naziv ekologija poti~e od gr~kihrije~i “oikos”, {to zna~i dom ili mjesto ìvljenja i “lo-gos” {to zna~i nauka.

U po~etku se ova nauka tiho razvijala unutar bi-ologije, a danas je polje {irokog interesovanja ja-vnosti i predstavlja jednu od osnovnih vrijednosti sa-vremenog ~ovje~anstva. Tako je postala ne samo na-uka budu}nosti nego nauka bez koje nema budu-}nosti.

@ivotno stani{te (biotop) (gr~. bios-ìvot, to-pos-mjesto) je ekolo{ki pojam i ozna~ava dio biosfe-re naseljen odre|enim biljnim i ìvotinjskim vrstama.@ivotno stani{te odlikuje specifi~nost bioti~kih i abi-oti~kih ekolo{kih faktora.

Abioti~ki faktori su fizi~ko-hemijski aspekti bioto-pa, tj.ìvotne sredine organizama (klimatski faktori:temperatura, padavine, vazdu{na kretanja, svjetlost;edafski faktori: hemijske, fizi~ke i biolo{ke karakteris-tike zemlji{ta; orografski faktori-reljef i dr.).

Bioti~ki faktori su me|uodnosi pojedinih vrsta uìvotnoj zajednici kao i djelovanje ~ovjeka.

Ekolo{ki faktori djeluju kompleksno i zajedno ~i-ne ìvotnu sredinu organizma. Nedostatak pojedi-nog ekolo{kog faktora moè usporiti ili zaustaviti ra-zvoj organizama.

Organizmi se prilago|avaju uslovima okoline, aliisto tako djeluju na okolinu prilago|avaju}i i mijenja-}i uslove stani{ta.

@ivotna zajednica (biocenoza) (gr~. bios - ì-vot, koinos - zajedni~ki) je skup svih biljnih i ìvotinj-skih vrsta koje ìve na odre|enom ìvotnom prosto-ru, i koji su me|u sobom povezani razli~itim me|uo-dnosima (intra i interspecijskim odnosima). @ivotnazajednica je dinami~an, integrisan i sloèn sistemnastao kao rezultat dugotrajnih ekolo{kih procesa ievolucije pojedinih vrsta.

MALI PODSJETNIK NAJÊ[]E UPOTREBLJAVANIHOKOLINSKIH POJMOVA

79

Mr. ANISA ÎÎ], dipl. biolog.

VODA I MI BROJ 40

S

@ivotne zajednice se karakteri{u specifi~nomstrukturom saglasno uslovima sredine, prostornom ivremenskom organizacijom, protokom energije, kru-ènjem materije i lancima ishrane.

Prema na~inu prehrane u biocenozama postojesljede}e kategorije organizama:- proizvo|a~i (autotrofne biljke),- potro{a~i (heterotrofni organizmi) i- razlaga~i (uglavnom gljive i bakterije).

Primjeri biocenoza u vodenom ekosistemu su fi-toplankton, naselje riba, fauna dna itd.

Ekosistem (geobiocenoza, biogeocenoza) jeintegrisana i dinami~na cjelina koja uklju~uje ìvotnostani{te (biotop) i ìvotnu zajednicu (biocenoza)izme|u kojih se uspostavljaju odnosi akcije (uticaj bi-otopa na biocenozu), reakcije (uticaj biocenoze nabiotop) i koakcije (uzajamni uticaji me|u ~lanovimabiocenoze).

U ekosistemu se odvija stalno kruènje materijei protok energije.

Odrìvi razvoj predstavlja generalno usmjere-nje, ta~nije te`nju da se stvori bolji svijet kroz usagla-{avanje socijalnih, ekonomskih i faktora za{tite ìvo-tne sredine. Prirodno bogatstvo planete mora da sesa~uva za budu}e nara{taje kroz odrìvi razvoj kaoskladan odnos izme|u ekologije i privrede. Odrìvokori{tenje (sustainable use) je takvo kori{tenje kom-ponenata biolo{ke raznovrsnosti koje ne prouzroku-

je naru{avanje biodiverziteta, ve} predstavlja racio-nalno kori{tenje prirodnih dobara i odràvanje onogstepena potencijala biodiverziteta koji odgovara po-trebama i te`njama sada{njih i budu}ih generacija.

Sveobuhvatni plan djelovanja, za odrìvi razvojkoji treba biti proveden globalno, nacionalno i lokal-no od strane vlada svih zemalja svijeta u svim podru-~ijima u kojima ~ovjek uti~e na okoli{, dat je u Agen-di 21.

Agendu 21, uz ostala ~etiri dokumenta (Deklara-ciju o okoli{u i razvoju, Konvenciju o biolo{koj razno-likosti, Konvenciju o klimatskim promjenama te Izja-vu o na~elima odrìvog upravljanja {umama), slu-`beno su prihvatili i obavezali se na djelovanje visokipredstavnici 178 dràva, tokom Konferencije Ujedi-njenih naroda o okoli{u i razvoju –UNCED (UnitedNations Conference on Enviroment and Develop-ment).

UNCED, poznata i pod nazivom “Earth Summit”,odràna je 1992.godine u Rio de Janeiru, Brazil.

Areal je oblast rasprostranjenje nekog taksonaili odre|ene zajednice.

Autopurifikacija voda je samoo~i{}enje vodeeliminacijom bilo{ki razgradivih materija. Nosiociautopurifikacije su mikroorganizmi (bakterije i gljive)koji otpadne materije uklju~uju u svoj metabolizam irazlaù ih do manje {tetnih ili bezopasnih produkata.Autopurifikacija je mogu}a ako su u pitanju biolo{kidegradibilne materije i ako njihove koli~ine ne preva-zilaze kapacitet vodotoka. Sinteti~ke materije (plasti-~ne mase i sl.), koje su za prirodu nove, ne podlijeùbiolo{koj razgradnji.

Biodiverzitet (biolo{ka raznolikost) podrazu-mjeva raznolikost ìvih organizama koji nastanjujubiosferu, kao i raznolikost unutar razli~itih vrsta,izme|u vrsta i ekosistema. Biodiverzitet nije samosveukupna raznolikost oblika i pojava biljnog i ìvo-tinjskog svijeta, ve} i raznolikost funkcija ìvih orga-nizama.

U posljednje vrijeme biodiverzitet je postao pre-dmet interesovanja kako nau~nika i

stru~njaka raznih oblasti tako i svakog pojedincana{e planete.

Uzev{i u obzir da biodiverzitet podrazumijevasveukupnost gena, vrsta i ekosistema, postoje trime|usobno uvjetovana i biolo{ki neraskidiva nivoa:- genetski biodiverzitet, koji se odnosi na genetske

varijacije populacija u okviru vrsta;- biodiverzitet vrsta (specijski ili taksonomski biodi-

verzitet) obuhvata ukupan broj vrsta na Zemlji,odnosno raznolikost vrsta u regionu;

- ekosistemski biodiverzitet, koji obuhvata ukupnuraznovrsnost stani{ta i biocenoza;

- ljudski kulturni diverzitet (manifestuje se preko ra-zli~itosti rase, jezika, pripadnosti religiji i sl.).

Biodiverzitet ima veliku ulogu na planeti Zemlji,prije svega, za opstanak ìvota, a zatim za pravilnofunkcionisanje ekosistema i biosfere.

Naàlost, biodiverzitet je ugroèn raznovrsnimantropogenim aktivnostima u ìvotnoj sredini: lovom,

80VODA I MI BROJ 40

Neiscrpne ljepote rijeke SaneSnimio: M. Lon~arevi}

ribolovom, zauzimanjem prostora i promjenom bi-ocenoti~kih uvjeta u ekosistemima, neuravnoteè-nom poljoprivredom i {umarstvom, genetskim izmje-nama, degradacijom zemlji{ta i sl. Mnoge ljudskedjelatnosti direktno ugroàvaju biljne i ìvotinjskevrste {to za posljedicu ima nestanak mnogih vrsta ismanjenje gustine populacije pojedinih vrsta, a sadruge strane, i pove}anje brojnosti pojedinih vrsta.

Biolo{ka potro{nja kiseonika (BPK5) je onakoli~ina kiseonika koju potro{e mikroorganizmi na-kon pet dana, pri temperaturi od 20ºC, da bi oksida-cijom razgradili organske tvari u vodi. Ovaj parame-tar je vrlo bitan pokazatelj kvaliteta vode i indikacijamogu}nosti samoo~i{}enja voda.

Biolo{ki indikatori (bioindikatori) su organizmikoji mogu biti mjerilom biolo{kog integriteta ìvotnihzajednica i sigurno upozoriti na ekolo{ke poreme}a-je u ìvotnoj sredini pod uticajem razli~itih izvora za-ga|enja i stresnih faktora.

Za odre|eni stupanj samoo~i{}enja vode veza-ne su i odgovaraju}e ìvotne zajednice, pa se i naosnovu sastava ìvog svijeta moè odrediti stupanjone~i{}enja, {to se i primjenjuje u savremenom vre-dnovanju voda. Organizmi su najbolji pokazatelji sta-nja sredine u kojoj ìve tako da prisustvo ili odsustvonekih organizama i odstupanje od karakteristi~ne bi-ocenoze vodene sredine moè dobar indikator vrstei stepena zaga|enja.

U vodenim ekosistemima na zaga|enje i na ma-njak kiseonika su posebno osjetljive salmonidnevrste riba (npr.pastrmka), dok je prisustvo Tubificidaesigurna indikacija zaga|enja voda. Gustina popula-cija indikatora odraàva stepen zaga|enosti ekosis-tema.

Biomonitoring je trajno, dugoro~no ili periodi-~no pra}enje i procjena biolo{kih i ostalih ekolo{kihpromjena (parametara) ekosistema, kori{tenjemodre|ene metodologije.

Bentosni organizmi (gr~.benthos-dubina) pred-stavljaju ìvotnu zajednicu vodenih organizama kojive}i dio svog ìvotnog ciklusa provode vezani zadno vodenih ekosistema, bilo da su za njega pri~-vr{}eni, bilo da se slobodno kre}u. U zavisnosti odvrste organizama, zajednicu bentosa dijelimo na fito-bentos (biljni organizmi) i zoobentos (ili fauna dna,ìvotinjski organizmi). U ekologiji voda bentosni or-ganizmi, naro~ito makroinvertebrati zoobentosa, suozna~eni kao indikatori stanja hidrosistema, jer po-kazuju razli~it stepen senzibilnosti na promjene fizi-~ko-hemijskih parametara u vodotoku.

Braki~ne (bo~atne) vode nastaju na mjestu mi-je{anja slatkih i slanih voda i predstavljaju specifi~nebiotope.

“Cvjetanje” vode na povr{ini rijeka, jezera i ri-bnjaka je rezultat proliferacije algi zbog visokog ste-pena zaga|enja nutijentima (uglavnom fosfatima,prete`no porijeklom od deterdènata i nitratima pori-jeklom iz |ubriva i komunalnih otpadnih voda). Ovapojava je siguran indikator eutrofikacije akvati~nogekosistema.

Distrofne vode su mo~varni ili humusni tip vo-de, koje sadrè malu kli~inu kiseonika i veliku koli~i-nu humusnih materija.

Ekolo{ka kriza je termin kojim se izraàva zabri-njavaju}i stepen degradacije prirode neracionalnimdjelovanjem antropogenog faktora naru{avanjemekolo{kih zakonitosti koje vladaju prirodom.

Ekotoksikologija (ekolo{ka toksikologija) je in-terdisciplinarna nau~na oblast u okviru koje se pro-u~avaju toksi~ni efekti hazardnih supstanci na orga-nizme, populacije i biocenoze.

Eutrofikacija je proces pove}anja organske pro-duktivnosti akvati~nih ekosistema izazvan nutrijenti-ma, naj~e{}e azotom i fosforom.

Eutrofikacija moè nastati prirodnim i vje{ta~kimputem. Prirodna eutrofikacija se de{ava kao posledi-ca geolo{kog starenja zatvorenog vodnog tijela, naj-~e{}e jezera. Vje{ta~ka eutrofikacija nastaje usljedzaga|enja vodenih ekosistema azotom koji se spirasa poljoprivrednog zemlji{ta i fosforom koji poti~e izdoma}instava i industrije.

Proces prirodne eutrofikacije, po pravilu je spor,dok doto~ne efluentne vode bogate organskim ma-terijama i mineralnim solima jako ubrzavaju ovaj pro-cess.

Posledice negativnog djelovanja nutijenata su:pove}an intenzitet taloènja, “cvjetanje”algi, manjakkiseonika, pomor organizama.

EU WATER FRAMEWORK DIREKTIVE 2000/60/EC(Okvirna direktiva o vodama EU-e) je dokument ko-jim se objedinjuju sva postoje}a uputstva i odluke uoblasti za{tite povr{inskih i podzemnih voda. Kao ta-kva, direktiva predstavlja svojevrstan priru~nik o to-me kako treba gazdovati vodama, u cilju sprje~ava-nja dalje degradacije kvaliteta povr{inskih i podze-mnih voda, za{tite i pobolj{anja stanja akvati~nihekosistema, kao i odrìvog upravljanja vodnim resur-sima u smislu potro{nje i ublaàvanja posledica su-{a i poplava. Direktiva o vodama je usvojena2000.godine.

Osnovni principi evropske politike sadràni u Di-rektivi o vodama su, izme|u ostalih, sprje~avanje za-ga|enja na njegovom izvoru, visoke mjere za{tite,me|unarodna saradnja i princip da zaga|iva~ pla}ana~injenu {tetu.

Novina u odnosu na dosada{nje propise je sis-tem upravljanja vodom preko rje~nih slivova, kontro-la zaga|enja kori{tenjem grani~nih vrijednosti emisi-

81VODA I MI BROJ 40

je i ciljnih kriterijuma kvaliteta, svijest korisnika o tro-{kovima obezbe|enja dovoljnih koli~ina vode odgo-varaju}eg kvaliteta i neophodnost u~e{}a javnosti udono{enju odluka.

Svaka dràva bi trebalo da identifikuje sve slivo-ve i vodotoke u njihovom okviru. Osnova upravljanjasvakim rje~nim slivom je plan, koji podrazumjeva in-formacije o stanju voda i faktorima koji mogu da uti-~u na to stanje.

Namjera je da se nakon 15 godina stupanja nasnagu Okvirne direktive o vodama, postigne “dobarstatus” svih voda.

Flotantne biljke su biljke koje jednim svojim di-jelom plivaju na povr{ini vode. U ovu grupu spadajulopo~, lokvanj i dr.

Helofite su biljke kod kojih se ve}i ili manji diouzdiè iznad vode, neke se razvijaju i izvan vode, alije njihov korijen u zemlji ispod vode (Phragmites,Typha, Scirpus, Sagittaria i dr.).

Hidrobiologija je nauka o vodenim ekosistemi-ma u kojima istraùje njihovu strukturu i funkcije;prou~ava fizi~ke, hemijske i biolo{ke karakteristikehidrosfere, uticaje koje vodena sredina ima na ìvisvijet kao i me|usobne uticaje vodenih organizma-ma. Hidrobiologija izu~ava i karakteristike i prilago-|enosti pojedinih vodenih organizama (biljaka i ìvo-tinja) uslovima stani{ta, njihovu prostornu i vremen-sku distribuciju.

Koliformne bakterije su bakterije koje nastanju-ju crijevni trakt, naro~ito kolon. Prisustvo koliformnihbakterija je siguran indikator fekalnog zaga|enja voda.

Limnologija (gr~.limne-jezero, logos-nauka)prou~ava fizi~ko-hemijske i biolo{ke karakteristikejezera i drugih slatkovodnih ekosistema na kopnu.

Mezosaprobna zona je sredi{nji segment rije-~nog toka u kome se odvija intenzivan proces samo-~i{}enja (autopurifikacije). Nadovezuje se na polisa-probnu zonu. Mezosaprobna zona ima dvije sekcije:alfa i beta. U alfa mezosaprobnoj zoni intenzivan jeproces biolo{ke degradacije otpadaka, dok u betamezosaprobnoj zoni anaerobni procesi skre}u kaaerobnim zahvaljuju}i proizvodnji kiseonika, kojeproizvode biljke fotosintezom, ~ija se brojnost u ovojzoni pove}ava. Broj vrsta makrofaune se pove}ava,dok brojnost bakterija i protista opada.

Nekton ~ine organizmi koji se aktivno kre}u krozvodu. Imaju vretenasto tijelo i jaku muskulaturu, do-bri su pliva~i i mogu se oduprijeti strujanju vode. Ne-kton, u vodenim ekosistemima, uglavnom ~ine ribe.

Neuston ~ine organizmi koji se nalaze na samojpovr{ini vode. Ovoj ìvotnoj formi pripadaju neke ba-kterije, alge, zatim insekti koji gaze po povr{ini vode(razne vodene stjenice).

Oligosaprobna zona je zona ~iste vode i krajnjije segment autopurifikacije voda u rije~nim tokovi-ma. Voda je bistra, zasi}ena kiseonikom, mala jebrojnost bakterijskih populacija, niske su vrijednostiBPK. Ovu zonu karakteri{u male koli~ine amonijaka,nitrata i fosfata. Broj saprobnih organizama karakte-ristai~an za zaga|ene vode je sveden na minimum,

smanjena je i brojnost algi. Brojnost faune ~istih vo-da dolazi do izraàja kao i op{ta raznolikost ìvogsvijeta.

Perifiton ~ine vodeni organizmi koji, kao svojupodlogu za pri~vr{}avanje ili kao hranu, koriste biljkeili neke ~vrste predmete u vodi.

Plankton ~ini ìvotnu zajednicu akvati~nih orga-nizma koji lebde ili slabo plivaju no{eni strujama vo-de. îne ga fito i zooplankton, koji su po~etna karikau lancima ishrane vodenih ekosistema.

Polisaprobna zona je zona najve}eg zaga|e-nja. Karakteri{e se optere}enjem organskim materij-ma, niskom koncentracijom kiseonika, visokim vrije-dnostima BKP, siroma{tvom broja organskih vrsta ivisokom brojno{}u aerobnih bakterija (vi{e od100.000 individua na ml vode).

Saprobni sistem je sistem klasifikacije voda pokvalitetu na bazi zaga|enja i prisustva, tj.odsustvabioindikatora i drugih parametara. îste vode su oli-gosaprobne, vode srednjeg kvaliteta su mezosapro-bne, dok su polisaprobne vode najzaga|enije.

Sedra je kre~na tvorevina u vodenim ekosistemi-ma u ~ijem taloènju u~estvuju neke biljne i ìvotinj-ske vrste.

Termalno zaga|enje je oblik fizi~kog zaga|enjavoda. Uvo|enje toplih voda u recipijent osim direk-tnih {tetnih efekata, smanjuje koli~inu rastvorenog ki-seonika {to ima za posljedicu i{~ezavanje vrsta osje-tljivih na nedostatak kiseonika.

Tretman efluenta je odstranjivanje i saniranjeotpadaka koje sadrè otpadne vode do nivoa koji jeu skladu sa standardima prije ispu{tanja u recipijent.Za pre~i{}avanje zaga|enih voda koristi se primarni(mehani~ki), sekundarni (biolo{ki) i tercijerni tre-tman.

Zaga|enje voda je svako kvalitativno i kvantita-tivno odstupanje od normalnih fizi~kih, hemijskih i bi-olo{kih svojstava vode. Takvo stanje izaziva poreme-}aje u akvati~nim biocenozama, {teti ljudskomzdravlju i ekonomiji.

Zaga|iva~i voda su urbane sredine, industrija ipoljoprivreda. Zaga|enje voda moè biti fizi~ko (uti-~e na fizi~ke osobine vode-termi~ko i radioaktivnozaga|enje), hemijsko (organsko i neorgansko) i bi-olo{ko (patogene bakterije, virusi, gljive, protisti idrugi organizmi koji su direktni izaziva~i oboljenja ilisu prenosioci patogena; uno{enje alohtonih vrsta).

Hemijska i metalna industrija, rudnici, industrijakoè, papira i sl. su industrijski zaga|iva~i. Poljopri-vredni zaga|iva~i su otpaci sa farmi, pesticidi, ostacibiljaka i ìvotinja i sl. Deterdènti, so koja se koristi zi-mi za posipanje puteva, ostaci hrane i dr. su komu-nalni otpaci.

Izvori zaga|enja mogu biti:ta~kasti (point sources)-kada zaga|enje dospije-va u sredinu na jednom mjestu (kanali otpadnihvoda, fabrike, kolektori kanalizacionih voda, itd),difuzni (non-point sources)-kada je cio sektorizvor zaga|enja-spiranje materijala sa okolnogzemlji{ta, kisele ki{e itd.

82VODA I MI BROJ 40

olovinom mjeseca decembra 2004. godineu Domu pisaca u Sarajevu organizovali smopromociju knjige Avde Sari}a “Prilog histo-riji vodoprivrede u Bosni i Hercegovini”.

Iako je ova promocija trebala biti odràna neko-liko meseci ranije (obzirom da je knjiga izdata krajemtre}eg mjeseca 2004. godine), to nije umanjilo sve-~anost atmosfere u gotovo prepunom prostoru gdjese promocija odràvala.

Promotor knjige je bio in`. Boò Kneèvi}, dugo-godi{nji radnik vodoprivrede i jednako dugo kolega iprijatelj Avde Sari}a, {to se lako moglo i prepoznatikroz njegovo veoma nadahnuto i zanimljivo pred-stavljanje knjige. Za ilustraciju }emo ovom prilikomspomenuti detalj kada je in`. Kneèvi} naglasio da jeova knjiga u kojoj su opisani i predstavljeni konkretniprimjeri iz vodoprivredne djelatnosti, jedan od naj-boljih dokaza da je vodoprivreda Bosne i Hercegovi-ne, kao i sama dràva, imala i ima svoju vi{estoljetnupostojanost i jaku uzajamnu povezanost, a time i tra-diciju i neizbrisive tragove u razvoju bosanskoherce-gova~kih prostora.Kako su za to dokazi svuda okonas, tim prije i vi{e ~ude neki novi “vodoprivredni mi-slioci” koji poku{avaju negirati tu vjerodostojnost ipatentirati “stari stroj” sa novim imenom:sektor voda.Stoga im je Kneèvi} poru~io da pro~itaju knjigu“Prilog historiji vodoprivrede u Bosni i Hercegovini”,koja, kako on kaè “…omogu}ava da se ~ovjek po-pne na brdo i vidi puno toga uokolo, mnogo uradje-nih i korisnih stvari, ali i onih neuradjenih ili nedovo-ljno uradjenih i da lak{e i bolje shvati {ta je to {to bitrebalo nastaviti, {ta mijenjati a {ta po~injati. Jer, ì-vot ne po~inje od nas, pro{lost se ne moè zanema-rivati niti negirati, bez obzira “~ija je”, kontinuitet ra-zvoja i ~ini veza pro{losti i sada{njosti …”

Promociji je prisustvovao i federalni ministar po-ljoprivrede, vodoprivrede i {umarstva Marinko Boì}i u svom obra}anju prisutnima istakao da se za vo-doprivredu moraju prije svih zauzimati oni koji rade utoj djelatnosti i da snagom svog znanja i iskustva

moraju dokazivati njenu ulogu i zna~aj u strate{kimrazvojnim procesima u Bosni i Hercegovini.

Dodajmo za kraj da je oko stotinjak prisutnih to-plim i srda~nim aplauzom pozdravilo citirane i spo-menute govornike, kao i samog autora koji je rekaoda se nada da }e u neko budu}e vrijeme neki drugizaljubljenik i djelatnik u resoru voda uraditi drugo do-punjeno izdanje knjige sa vodoprivredom Bosne iHercegovine iz 21. stolje}a.

ODR@ANAPROMOCIJA KNJIGE“PRILOG HISTORIJIVODOPRIVEDEU BOSNI I HERCEGOVINI”

83

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 40

P

Autor knjige Avdo Sari}

Ministar Marinko Boì} pohvalio ideju o izdavanju knjige

Izdava~: The World Bank, Washington,septembar 2004.

Autori: Salman M. A. Salman i SiobhanMcInerney –Lankford

snovna ljudska prava, kao {to su pravo naìvot, slobodu, sigurnost, jednakost predzakonom, pretpostavljenu nevinost, slobo-du mi{ljenja, uvjerenja i religije, jednako-

pravan pristup javnim slu`bama, i druga, ustanovlje-na su jo{ 1948. godine Univerzalnom Deklaracijom oljudskim pravima, koju su prihvatile sve zemlje ~lani-ce Ujedinjenih Nacija. Novembra 2002. godine, Uje-dinjene Nacije su kona~no prepoznale i proglasilekao osnovno ljudsko pravo i pravo na vodu, za li~nei potrebe doma}instva, i to fizi~ki raspoloìve i dostu-pne, te finansijski prihvatljive. Prema tome, priznava-

nje kao osnovnog ljudskog prava i pravo na vodu, nezna~i da voda mora biti obezbije|ena besplatno.

U ovoj izuzetnoj knjizi - Ljudsko pravo na vodu,autori prikazuju evoluciju ljudskih prava, a u sklopuostalih prava, posebno pravo na vodu. Vodu kaofundamentalni resurs, autori povezuju sa pojmom si-roma{tva u kontekstu njene uske povezanosti saekonomskim i socijalnim razvojem.

Knjiga sadrì ukupno 232 strane i sastoji se iz~etiri dijela:1. Po~etak rasprava o pravu na vodu;2. Evolucija me|unarodnog pravnog reìma za ljud-

ska prava;3. Generalni komentari Komiteta za ekonomska, so-

cijalna i kulturna prava;4. Pravne i politi~ke dimenzije priznavanja ljudskog

prava na vodu; te5. Zaklju~ak.

Prepoznavanje ozbiljnosti problema sa kojimase sektor voda suo~ava, kao i poku{aji da se oni ri-je{e, uklju~uju}i i pitanje prava na vodu, zapo~elo jejo{ 70 – tih godina i nastavilo se sve do danas. Kon-ferencijom u [tokholmu 1972. godine, voda je iden-tificirana kao prirodni resurs koji mora biti sa~uvan.

Pet godina nakon toga, odràna je konferencijao vodama, Mar del Plata u Argentini. Ova konferenci-ja bila je posve}ena isklju~ivo raspravi o rastu}improblemima vodnih resursa. Debata o pravu na voduvu~e korijene upravo od ove konferencije. Rezoluci-jom II prvi put je deklarisano pravo svih ljudi, bez ob-zira na stepen njihovog razvoja, te socijalne i eko-nomske uvjete, da imaju jednak pristup pitkoj vodi,kvantiteta i kvaliteta koji moè zadovoljiti njihoveosnovne potrebe.

Od tada, Svjetska zajednica nastavila se konti-nuirano baviti problemima voda. Na nizu konferenci-ja i foruma done{ene su deklaracije, rezolucije i de-taljni akcioni planovi sa zajedni~kim jedinstvenim ci-ljem rje{avanja problema prava ljudi na vodu. Naj-

PRIKAZ KNJIGE

LJUDSKO PRAVO NA VODU(THE HUMAN RIGHT TO WATER)

84

SELMA OSMANAGI], apsolvent prava, Prof. dr TARIK KUPUSOVI], dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 40

O


zna~ajnija od svih jeste Milenijumska deklaracija Uje-dinjenih Naroda, 8 septembar, 2000. Deklaracijaobuhvata 8 milenijumskih razvojnih ciljeva koji treba-ju biti dostignuti do 2015-te godine. Samit Ujedinje-nih Naroda o odrìvom razvoju, koji je sa istim ciljemodràn u Johanesburgu, septembar 2002, nagla{avaosnovne sanitarne potrebe. Tu su jo{ dvije rezolucijei to: Rezolucija Ujedinjenih Naroda kojom je progla-{ena «Me|unarodna godina svjeè vode» (2003) i«Me|unarodna decenija za djelovanje (2005-2015) -Voda za ìvot», («International Decade for Action –Water for Life»).

Istaknuta je ~injenica da je voda ograni~en re-surs i osnovno javno dobro za ìvot i zdravlje ljudi.Ljudsko pravo na vodu je neophodno za dostojan-stven ìvot ~ovjeka.

Plan implementacije iz Johanesburga nagla{avada je voda kriti~an resurs za odrìvi razvoj, uklju~uju-}i i okoli{ni integritet, istrebljenje gladi i smanjenje si-roma{tva. Na lokalnim, nacionalnim i me|unarodnimnivoima, javljaju se brojni pravni instrumenti i akti-

vnosti, koji ja~aju implementaciju priznanja ljudskogprava na vodu. Prevencija ugroàvanja jednakosti,dostupnosti i fizi~kom pristupu dovoljnoj, sigurnoj iprihvatljivoj koli~ini vode, zahtijeva uspostavu u~in-kovitog regulatornog sistema, uklju~uju}i nezavisanmonitoring, u~e{}e javnosti i nametanje kazni za nei-spunjenje.

Autori na kraju nagla{avaju da jedini zaklju~akkoji se moè izvesti jeste da odnos izme|u razvojana me|unarodnom i doma}im – lokalnim nivoimaevoluira korak po korak, s obzirom na ~injenicu dakoegzistiraju u kompleksnim odnosima i da nisu uza-jamno isklju~ivi. Naime, oni su komplementarni, nana~in da mogu biti sagledani kao podr{ka ljudskompravu na vodu.

Ova divna knjiga, pisana vrlo jasnim pravnim i in-ènjerskim (engleskim) jezikom, bavi se i inovativnimpristupima u pravcu dostupnosti vode kao osnovnogresursa osiroma{enom segmentu dru{tva, uprkosneophodnosti povrata tro{kova vodosnabdijevanja iodvo|enja otpadnih voda.

85VODA I MI BROJ 40

Rijeka Bosna kod NemileSnimio: M. Lon~arevi}

Izdava~: The World Bank and EdwardElgar, USA, 2004.

Autori: R. Maria Seleth i Ariel Dinar

njiga “Institucionalna ekonomija voda –Uporedna analiza institucija i performansiu razli~itim zemljama” izvrsno je djelo, ko-je pruà detaljnu i iscrpnu procjenu refor-

me i dostignu}a sektora voda iz perspektiva instituci-onalne i politi~ke ekonomije. U kreiranju ovog djelasudjelovalo je i 127 me|unarodnih stru~njaka (inì-njera, ekonomista i ostalih), koji su dali veliki dopri-nos u pruànju informacija iz oblasti reforme sektoravoda u svoje 43 zemlje.

Gra|a je iznesena na ukupno 398 stranica, u 11sljede}ih poglavlja: 1. Izazovi voda: institucionalna dijagnoza, fizi~ka i

ekonomska dimenzija, upravlja~ki i institucional-ni aran`mani;

2. Razumjevanje institucija: njihova priroda, perfor-manse i promjene;

3. Postoje}a iskustva i znanja o me|udjelovanju in-stitucija i razvoju njihovih performansi: na~ela,poku{aji reformi i ograni~enja;

4. Procjena institucionalnih veza: ekonomska i an-ticipativna – subjektivna percepcija budu}ih pro-mjena;

5. Analiti~ki okvir i empirijski modeli: veze izme|uinstitucija i performansi unutar sektora voda;

6. Empirijski kontekst: percepcija zainteresiranihstrana, subjektivne i objektivne informacije i in-terpretacije;

7. Institucionalne promjene u sektoru voda: opor-tunitetni i transakcijski tro{kovi, te jaz izme|unamjera i potreba, i volje i sposobnosti;

8. Ekonometrijska analiza performansnih implika-cija institucionalnih aran`mana;

9. Veze izme|u institucionalnih aran`mana i perfor-mansi: otpornost na promjene i osjetljivost o~e-kivanih rezultata u razli~itim istorijskim i geopoli-ti~kim kontekstima;

10. Sekvencioniranje institucionalnih, ekonomskih ipoliti~kih reformi: takti~ki potezi i strategijski ci-ljevi; te

11. Zaklju~ne napomene: sposobnost i spremnostdonosioca odluka za rje{avanje trenutnih i bu-du}ih izazova u oblasti voda. Kao {to se iz ovog kratkog pregleda vidi, u knji-

zi su identificirani osnovni ciljevi reformskih instituci-onalnih incijativa, a to su: tretirati vodu kao ljudskopravo, ali i kao ekonomsko dobro, ja~ati sposobnostalokacije, osigurati finansijsku odrìvost, promovisatidecentralizaciju strukture dono{enja odluka, i podsti-cati kori{tenje modernih tehnologija. Institucionalnareforma koja je dovoljno jaka da postigne ove ciljeveje epohalni izazov u ve}ini zemalja sa zastarjelim islabo funkcioniraju}im institucijama u sektoru voda.Bitno je pitanje kako posti}i institucionane promjeneu sektoru voda unutar odre|ene politi~ke i ekonom-ske situacije. Identifikacija strategije institucionalnereforme sa minimalnim transakcionim tro{kovima imaksimalnom politi~kom prihvatljivo{}u zahtjeva do-bro shva}anje analiti~kih i operativnih veza me|u in-stitucionalnim komponentama u sektoru voda i nji-hov krajnji u~inak na performanse sektora voda.

Kao zaklju~ak, moèmo ista}i da se radi o jedin-stvenoj, modernoj i aùriranoj knjizi, koja daje kriti~kiprikaz veza izme|u institucija i njihovih performansi,kako u op}em kontekstu, tako i u kontekstu reformisektora voda. Ova knjiga je djelo ~iji je sadràj od ve-like va`nosti za sve kreatore politike, kao i sve stru~-njake i ostale gra|ane koji se bave problematikomvoda.

PRIKAZ KNJIGE

INSTITUCIONALNAEKONOMIJA VODA(THE INSTITUTIONAL ECONOMICS OF WATER)

86

ERNA ]ORI], dipl. ekonomista, Prof. dr TARIK KUPUSOVI], dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 40

K

Rijeka Jezernica - FRijeka Jezernica - Fojnica, decembar 2004. godineojnica, decembar 2004. godine

FFoto: M. Lon~arevi}oto: M. Lon~arevi}

@elimo vam sretnu i uspje{nu Novu 2005. godinuOsnovna pravila za uspje{anu pripremu i realiza-ciju...

Documents

Transcript of @elimo vam sretnu i uspje{nu Novu 2005. godinuOsnovna pravila za uspje{anu pripremu i realiza-ciju...