Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015

8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015

1/148

Elementet themelore t sistemitekonomik socialist

Ekonomiks i Tranzicionit


2/148

Prmbajtja

! Socializmi/komunizmi;

! Roli i partis n ekonomi;

! Pronsia kolektive mbi mjetet e prodhimit;

!

Planifikimi qndror;! Aspekte t rndsishme.

2


3/148

I njihni kta m posht!?

3


4/148

Socializmi/komunizmi!

KOMUNIZMI /SOCIALIZMI sht koncepti i nj shoqrie t lir pandarje dhe shfrytsim, ku njerzimi sht i liruar nga shtypjet dhevarfria;! Shoqria socliliste/komuniste nuk sht e ndar n baz t qeverisjes,

regjioneve, apo klasave;

! Sistemi socialist ekonomit e komanduara sistem me planifikim

qndror sistem i tipit Sovjetik etj.! Variacione t ndryshme t doktrins t Karl Marksit n t ciln

sht e bazuar socializmi/komunizmi;! Marksizm-Leninizmi: modifikimet e bra bazuar n idet e Vladimir

Leninit;! Forma m e prhapur e komunizmit/socializmit;

!

Trockizmi: sipas Leon Trotsky! Maoizmi: sipas Mao Zedong.

! N shkurt 1945, n Konferencn e Jalts, Europa u nda n Lindje dhen Perendim;

4


5/148

Rust n Berlin Amerikant n Ivo Jima

5


6/148

Krijimi i demokracive popullore: Rust nBerlin!

6


7/148

Vendet socialiste para 1989

7


8/148

Vendet socialiste sot

8


9/148

Socializmi/komunizmi (vazh.)

! Aspektet e prbashkta t sistemeve ekonomike nn

format e ndryshme t socliazmit/komunizmit:

1. Jeta ekonomike ka qen nn kontrollin e nj partie t vetme,

edhe nse nuk sht quajtuar Partia Komuniste;

2.

Institucionet ekonomike kan qen t bazuara n pronsinkolektive, apo shtetrore, t mjeteve t prodhimit;

3. Planifikimi i kryer nga qendra, ka qen i obligueshm, dhe

gjithashtu ishte edhe mekanizmi i vetm koordinues, me nj

rol n rritje, edhe pse ansor, t institucioneve t tregut.

9


10/148

Kontrolli i ekonomis nga Partia!

10

!

N vendet socialiste partia e ka kontrolluar ekonomin;! Shqipri dhe Kore e veriut: Partia e Puns

! Jugosllavi: Lidhja Komuniste;

! Hungari: Partia e Socialiste e Puntorve;

! Ideologjia e real-socializmit:

!

Ishte nj grumbull normash dhe kodesh t t folurit dhe t brit, tdefinuara nga paria (lideri), dhe njkohsisht nuk ishte tem ediskutimit dhe veanrisht pr kritika;

! Ideologjia e predikuar n komunizm kishte pak t bnte me idet eMarksit dhe Engelsit;

! Nomenklatura (nga rusishtja: list e koduar), simbol i

privilegjeve n socializm;! Prfshin t drejtn pr t vendosur njerzit n pozitat e larta kye;

! Psh. gati n trsi pozitat ekzekutive n sfern ekonomike, prej antarvet qeveris e deri te menaxhert e kompanis, ishin pjes e nj liste ttill.


11/148

Kontrolli i ekonomis nga Partia! (vazh.)

11

!

Administrata;! Sistemi socialist karakterizohej me byrokraci t lart;

! Ekzistonte nj numr i madh i mekanizmave zyrtar koordinues (agjensive)t cilat kryenin funksione q n ekonomin e tregut zakonisht kryehennga vet tregu;

! Zyra e planifikimit;

! Zyra e mimeve;

! Banka investuese;

! Zyra e puns ;

! Prve koordinimit, burokracia shtetrore ishte prgjegjse edhe prndrmarrjet

!

Vetqeverisja, sht ideja e dhnies s t drejtave puntorvepr t menaxhuar me mjetet e prodhimit;

! Pjes e sistemit Jugosllav nga 1950, deri n zhbrjen e shtetit;

! Vetqeverisja, nga vendet tjera komuniste, u konsiderua si komunizm ifsheht dhe u asociua me inefiencn, korrupsionin, dhe jobarazin.


12/148

Pronsia kolektive mbi mjetet e prodhimit

12

!

N t gjitha shtetet socialiste, prve Jugosllavis, u bsocializimi i prons mbi mjetet e prodhimit;

! Konsumi asnj her nuk u socializua;! Prona mbi mjetet e konsumit quhej pron personale, e jo private

pasi q prona private konsiderohej koncept kapitalist;

!

Pronsia shoqrore;! N t gjitha vendet socialiste, mjetet e prodhimit ishin n pronsin e

shtetit: n industri, tregtin e brendshme, dhe shrbime (transporti,bankat, kompanit e sigurimit);! Mjetet e prodhimit kaluan n duart e shtetit prmes nacionalizimit;

! N Jugosllavi, q ishte nj prjashtim, u prvetsua koncepti i prons

shoqrore, si karakteristik e veant e sistemit vetqeveriss;! Mjetet e prodhimit (asetet) nuk i takonin shtetit mirpo popullit n trsi;

! Sektori i bujqsis, n shumicn e vendeve socialiste, u kolektivizua,dhe u krijuan koperativat;

! N BRSS, procesi i kolektivizimit u prcoll me terror.


13/148

Pronsia kolektive mbi mjetet e prodhimit (vazh.)

13

! Pronsia tjetr;

! Prona private n disa vende socialiste (Poloni dhe Jugosllavi)

ishte e koncentruar kryesisht n sektorin e bujqsis;

! N vitin 1953 Jugosllavia hoqi dor n trsi nga koperativizimi, si

pjes e procesit t largimit nga influenca Ruse;! N sektort tjer, prona private verehet edhe n tregtis

me pakic dhe n artizanate (psh. n Gjermani);

! Ekonomia joformale ishte prezente edhe n sistemin

socialist, por ishte m mir t quhej ekonomi n hije;

! Kishte pr baz korrupsionin dhe vjedhjen e prons

shtetrore, q shpesh konsiderohej si e askujt;

! Ndrlidhja e nomenklaturs me aktivitetet ilegale (psh. me mafian)


14/148

Planifikimi qndror

14

!

Shpesh shtetet socialiste njihen edhe si shtete meekonomi t planifikuar;

! Plani sht nj teknik pr t prcaktuar hapat q duhetndrmarr me qllim t arritjes s qllimeve t

parashtruara, dhe at me koherenc dhe efiiencmaksimale;

! Plani faktikisht sht mekanizm koordinues, ndrsa nekonomin e tregut kt funksion e kryen tregu;

!

Plani i mundsonte regjimit t kontrollonte gjithka q ndodhte

n fushn e ekonomis;! Planifikimi prpilohej n baz t periudhave t cilat i

mbulonte (pes vjeqar, vjetor, kuartal, mujor);

! M i rndsishmi ishte ai vjetor;


15/148

Planifikimi qndror (vazh.)

15

!

N planifikim, koncepti m i rndsishm ishte bilanci;! Bilanci ishte nj tabel, e cila identifkonte burimet e oferts

dhe krkesn pr produktet individuale dhe grupore;

! Bilanci, n ann e oferts, tregon prodhimin e brendshmvendor, ndrsa n ann e krkess prezentonte shfrytzimin e

brendshm (produktet e ndrmjetme, konsumin dheinvestimet);

! Plani realizohej n njsi fizike, e jo n njsi monetare;

! Shum shpesh plani nuk operacionalizohej n mnyr

efiiente,;! Jo gjithher qllimet arriheshin, prve n disa sektor kyq tekonomis;

! Fakti q planet nuk realizoheshin n trsi, tregonte se nj pjes emadhe e burimeve njerzore dhe kapitale shkonin dm.


16/148

Pr javn e ardhshme:

Identifikoni mbetjet e

socializmit/komunizmit nKosov!

16


17/148

Socializmi - Historia



18/148

Prmbajtja

BRSS: Modeli Stalinist; Demokracit popullore n Europ;

2


19/148

BRSS: Modeli Stalinist

Nuk ka rast n historin e shekullit 20 t transformimit t nj

shoqrie n socializim pa luft apo revolucion (Lavigne, 1999);

I pari i ktij lloji ishte Revolucioni i tetorit 1917 n Rusi i prir nga

Lenini.

Ky sistem (n nj vij me Marksin) bazohej mbi premisn:

nga secili bazuar n aftsit e tij/saj, te secili bazuar n nevojat e tij/saj

Ndrtimi i nj sistemi t bazuar mbi nj premis t till, do t

kalonte n dy faza:

E para, ndrtimi i socializmit;

Faz t ciln e arriti BRSS n 1977;

Kjo ishte vetm nj fantazi ideologjike, sepse nj faz e till asnj her nuk u

arrit;

E dyta, ndrtimi i komunizmit;

3


20/148

BRSS: Modeli Stalinist (vazh.)

Doktrina Leniniste mbi ekonomin (modifikimi i ideve tMarksit), bazohej si n vijim:

1. Partia merr n dor mekanizmat udhheqs t ekonomis;

2. E para krijon hapsir q mjetet e prodhimit t kaojn n

duart e shtetit;

Toka, indistria, bankat, aktivitetet e tregtis s jashtme

nacionalizohen;

3. Planifikimi bhet mekanizmi kryesor i kontrollit mbi

ekonomin;

4


21/148

BRSS: Modeli Stalinist (vazh.)

5

Doktrina Staliniste, bazohej n tri principe:1. Zhvillimi i industris s rnd e ila t t formonte bazn e pr

rritje afatgjate ekonomike;

2. Kolektivizimi i bujqsis; Zhvillimi i industris nuk do t mund t arrihej pa e nxjerr terpricn

nga sektori i bujqsis; Ideja ishte t inkurajoheshin fshatart prmes insentivave t tregut,

veanrisht ata fshatar t pasur (t njohur si kulak), t prodhinin dhe tshisnin m shum. N kt mnyr shteti do t eksportonte grur ndrsa dot importonte makinerit e nevojshme pr industrializim. Pr m tepr,bujqsia do t t ofronte lndn e par pr prodhimtarin dhe industrin eprpunimit t ushqimit, e cila do t plotsonte nevojat e fuqis puntoreurbane n rritje. N ann tjetr, industria do ti ndihmonte bujqsis tmodernizohej, prmes shitjes s paisjeve, plehrave, dhe produkteve

industriale n sektorin e konsumit. Kolektivizimi u realizua prmes terrorit dhe dhuns n pronart e

tokave (t ashtuquajturve kulakve) dhe t fshatarve; Miliona njerz u eliminuan, veanrisht nu Ukrain;

3. Planifikimi pes-vjeqar, u lanua si mekanizm mobilizues si dhemjet pr kontrollin e ekonomis.


22/148

Krijimi i demokracive popullore: Rust n

Berlin!

6


23/148

Rust n Berlin Amerikant n Ivo Jima

7


24/148

Demokracit popullore n Europ

8

N shkurt 1945, n Konferencn e Jalts, Europa u nda nLindje dhe n Perendim;

Masat e para t cilat u ndrmorrn n pjesn e Europr nninfluencn Ruse ishin:

Nacializimi i industrive ishte masovik, dhe u prfundua brenda 4-5

viteve; N Gjermanin Demokratike situata ishte ndryshe, dhe sektori privat

ishte i rndsishm deri n vitin 1972;

N Gjermanin Demokratike, Poloni, dhe Hungari sektori i artizanateve dheshitja me pakic ishin n pronsin private;

Pronat e pronarve t mdhenj t tokave u konfiskuan dhe iu

shprndan fshatarve t varfr; U themeluan koperativat e para;

Europa Lindore nuk kishte nj sistem konsistent t planifikimit derin vitin 1960; planifikimi realizohej prmes programeve investuese.


25/148

Socializmi n vendet e treta

9

KinaMao Zedong; Partia komuniste erdhi n fuqi n 1949; N vitin 1978 Kina filloi me reformat fundamentale, dhe lvizjes drejt

t ashtuquajturit Socializmit t Tregut; Kjo nnkupton ekzistencn e nj sektori t fuqishm privat i cili do t

koekzistoj me sektorin tradicional shtetror, pastaj me nj autonimi nrritje t krahinave, dhe zvendsim t planifikimit me mekanizmatmakroekonomike.

KubaFidel Kastro; Konunistt erdhn n fuqi n 1959 pas revolucionit t udhhequr nga

Kastro;

Mbeti nn influencn Ruse;

VietnamiHo Chi Minh; Sikur Kina, edhe Vitnami realizoi reforma t fuqishme pr t

orientuar ekonomin e saj drejt ekonomis s tregut, pa e zvogluarndikimin e partis n ekonomi.


26/148


27/148

Socializmi dhe fundi i tij (vazh.)

11

Shteti Fillimi i regjimit socialist Rnia e regjimit socialist

Mongolia 1924: u shpall domokracia popullore.

1940-60: nacionlizimi dhe kolektivizmi.

1991: inicimi i sistemit shumpartiak

dhe tranzicionit n ekonomi t tregut.

Gjermania

Lindore

Tetor 1949: pjesa e pushtuar e

gjermanis nga Sovjetikt shpalled

demokraci popullore, apo Republika

Demokratike e Gjermanis. 1950-52:nacionalizimi dhe kolektivizmi n

shkall t gjer. Gusht 1961: u

ndrtua muri i Berlinit.

9 nntor 1989: fillon rrnimi i murit

t Berlinit. Qershor 1990: krijimi i

unionit monetar dhe ekonomik me

Germanin Federale. Tetor 1990:bashkimi i dy Gjermanive.

Kina Tetor 1949: shpalled Kina demokraci

popullore.

1978: reformohet ekonomia n

drejtim t ekonomis s tregut.

Vietnami 1945: pjesa veriore e vendit shpalleddemokraci popullore. 1976: u shpall

Republika Socialiste e Vietnamit si

rezultat i prfundimit t lufts dhe

dhe ibashkimit.

Gjat t 80-ve dhe 90-ve udhheqjakomuniste mbetet, ndrsa ekonomia

merr karaktetin e ekonomis s

tregut.


28/148

Socializmi dhe fundi i tij (vazh.)

12

Shteti Fillimi i regjimit socialist Rnia e regjimit socialist

Korea e

Veriut

1948 : u shpall demokraci popullore.

1950-3: Lufta e Kores prfundon

me ndarjen prfundimtare t

Kores, n at t Jugut dhe t

Veriut; modeli Stalinist instalohet.

1991: ribashkimi fillon t diskutohet, mirpo

na ndonj arritje signifikante.

Kuba 1959: revolucioni Kubanez;

shpallja e Republiks Socialiste

t Kubs.

Nuk jan ndrmarr hapa t rndsishm

drejt pluralizmit apo ekonomis s tregut.

Hapje e limituar ndaj ekonomive botrore.

Europa

Lindore

Gjat 1945-8: komunistt

fitojn zgjedhjet. Shkurt 1948:

grusht-shteti i komunistve n

Prag. 1946-9: nacionalizimimasiv; prezentimi i planifikimit

qendror. 1948: kolektivizimi

fillon; ndrpritet n Poloni n

1956.

Polonia: qeveria e par jo-komuniste (shtator

1989). Hungari: fillimi i sistemit shumpartiak

n 1990. ekosllovakia: Revolucioni i

kadifenjt n nntr 1989. romania:prfundimi i regjimit t aueskut n dhjetor

1989. Bullgaria: zgjedhje t lira n 1991.

1990-2: tranzicioni drejt ekonomis s tregut

fillon.


29/148

Performanca ekonomike e

vendeve socialiste



30/148

Prmbajtja

?

Modeli i rritjes ekonomike n vendet socialiste;

Variantet e modelit t rritjes ekonomike n vendet

socialiste t Europs;

Performansa ekonomike - t dhnat/informatat; Crizat ekonomike n vendet socialiste;

2


31/148

?

3

A mund t konsiderohet performansa e sistemitekonomik socialist si dshtim total?

A i arsyetoi mjetet/masat (koston e lart njerzore dhemateriale) progresi i arritur ekonomik n vendetsocialiste?

A do t mund t arrihej nj progres i till edhe dukeaplikuar ndonj sistem tjetr ekonomik?

A sht e mundur t vertetohet realisht progresi i arriturekonomik gjat periudhs socialiste?

- ? -


32/148

Modeli i rritjes ekonomike n vendet

socialiste

4

Ligji ekonomik baz i socializmit:

plotsimi i nevojave materiale dhe kulturore n rritje tpopullit prmes metodave/mjeteve pr zhvillim konstant dheprmirsim t prodhimit socialist, bazuar n nivel t lart tzhvillimit teknik.

? Qllimi kryesor ishte plotsimi i nevojave t popullit;

Strategjia e rritjes ekonomike q u zbatua n BRSS q ngaviti 1928 ishte bazuar mbi dy kontepte:

1. Teorin e riprodhimit;

Bazuar mbi idet e Marksit (Kapitali)dhe m von e modifikuar ngaLenini dhe Stalini;

2. Modelin e industrializimit.


33/148

Modeli i rritjes ekonomike n vendet

socialiste (vazh.)

5

Strategjia e aplikuar mbi parimet e msiprme rezultoi n

definimin e prioriteteve si n vijim:

T investimeve mbi konsumin;

T industris mbi t gjith sektort e tjer t ekonomis;

T industris s rnd mbi vet industrin; T sektorit prodhues (t t mirave materiale) mbi aktivitetet

jo-produktive (shrbimet).


34/148

Modeli i rritjes ekonomike n Europn

socialiste

6

Vendeve t Europs socialiste iu imponua modeli Sovjetik i

rritjes ekonomike; Plani i Marshallit iu ofrua edhe vendeve t Europs Lindore dhe

Qndrore;

ekosllovakia e pranoi mirpo m von u detyrua t hjek dornga kyplan;

Adoptimi i modelit Sovjetik t rritjes ekonomike imponontevarsin n dy drejtime:

1. Modeli i industrializimit, si e dim, krkonte shfrytzim intensiv tlndve t para (kryesisht burimeve natyrore) dhe t energjis;

BRSS ishte vendi i vetm prej nga kto vende (q nuk ishin t pasura meburime natyrore) mund t furnizoheshin me kto burime;

2. BRSS u siguroi vendeve t Europs socialiste treg pr produktet etyre;


35/148


socialiste (vazh.)

7

Konsekuencat e modelit t adoptuar ishin t mdha:

Investimet n sektorin e prodhimit arritn nj pjesmarrje t

madhe n t hyrat kombtare, duke neglizhuar sektort e tjer

t ekonomis;

Edhe pse n vitet 1970 u b nj riorientim i investimeve (n sektort

jo-prodhues: shrbime, sektori i shndetsis, arsim, etj), n vitin1985 vetm 1/5 e fuqis puntore e ktyre vendeve ishe e punsuar

n kt sektor;

Nga investimet m s teprmi prfitoi industria e rnd

(industrit ekstraktive, eliku, ndrtimi i makineris s rnd,

industria kimike), duke forcuar njkohsisht lobin e tyre, q

prbnin pjesn m t madhe t nomenklaturs shtetrore.


36/148

d li i i j k ik


37/148


socialiste (vazh.)

9

Kto ndryshime nuk dhan rezultatet e pritura pr nj

numr shkaqesh;

1. Dhnia e prioritetit sektorve t ri industrial asnj her nuk

zvogloi rolin e industrive t rnda;

Grupeve lobiste t industrive t rnda (t prkrahur edhe nga sektori

i industris ushtarake, q ishte e ndrlidhur me kta sektor) arritnti mbajn t fuqishme sektort e industris s rnd;

2. Lidhja n mes t inovationeve dhe aplikimit t tyre n industri

ishte shum e dobt;

Menaxhert n ndrmarrje nuk kishin motivuar t aplikoninteknologjin e re, dhe preferonin m tepr prohimin rutinor i cili u

bnte t mundur q m leht t implementonin planin dhe t mernin

bonuse;

M d li i i j k ik E


38/148


socialiste (vazh.)

10

Kto ndryshime nuk dhan rezultatet e pritura pr nj

numr shkaqesh (vazh.);

Konkurueshmria e produkteve t ktyre vendeve n tregun

botror ishte larg nga ajo e vendeve t Perndimit dhe vendeve

rishtas t industrializuara;

Kto vende eksportuan edhe m tutje produkte t ndrmjetme

(tekstil, produkte kimike, t elikut) dhe produkte pr konsum t

kualitetit t ult;

Ndrmarrjet n vendet socialiste nuk kishin mundsi t

bheshin pjes e rrjetave me kompanit multinacionalePerndimore, aspekt ky bri t pamundur transferin e

teknologjis.


39/148

Matja e performansa ekonomike

11

Saktsisht, se far ishin rezultatet e zhvillimit ekonomik

n kto vende ishte dhe sht e vshtir t vrtetohet;

Jan disa veori q duhet specifkuar n kt kontekst:

1. Disa t dhna nuk jan publikuar kurr;

T dhnat e lidhura me sektorin e mbrojtjes; Disa t dhna demografike (incidenca e vdekjes dhe smundjes s

foshnjave);

Disa t dhnat sociale (krimi, incidentet n vendin e puns,

katastrofat natyrore);

Disa t dhna ekonomike (nuk kishte t dhna pr nivelet endryshme t mimeve dhe t pagave, prve atyre mesatare)

Disa t dhna financiare;

T dhnat mbi tregtin e jashtme t armatimit;


40/148

Matja e performansa ekonomike (vazh.)

12

2. Normat e rritjes ekonomike sht ekzagjeruar pr shum

arsye:

S pari, autoritetet ishtin t interesuara t tregonin rritje m t

madhe ekonomike;

Menaxhert e ndrmarrjeve vet i fryenin numrat e autputit dhe t

plotsimit t planit, sepse kjo sillte pr ta bonuse t majme; Po t njjtit, jepnin numra m t vogl pr resurset q kishin n

dispozicion me qllim q t furnizoheshin me material apo tu

ofroheshin investime, q do tu mundsonte t realizonin planin m

leht;

T dhnat nuk ishin t sakta sepse metodologjia e e mbledhjes dhe

prpunimit t t dhnave ishte e gabueshme.

3. Nj problem i veant ishin t dhnat n sektorin e

bujqsis;


41/148

Crizat ekonomike n vendet socialiste

13

Prve trendeve jo t mira ekonomike, vendet e Europs

socialiste u ballafaquan me kriza t thella ekonomike;

Sidomos kriza e viteve shtatdhjet u reflektua edhe n

ekonomit e ktyre vendeve;

Kjo kriz ndikoi n rregullimet n kushtet e kmbimit (terms of trade)

me Perndimin, duke rriur deficitin tregtar t tyre;

N t njjtn koh, kriza shkaktoi edhe rritjen e borxhit t tyre n

valuta konvertibile


42/148

Universiteti i PrishtinsFakulteti Ekonomik

EEkkoonnoommiikkssTTrraannzziicciioonnii

1. Veori t ekonomis Jugosllave

Jugosllavia u pavarsua n dhjetor t vitit 1918, dhe fillimisht u njoh si Mbretria a Srbve,

Kroatve dhe Slovenve ndrsa nga viti 1929 u njoh me emrin e saj Jugosllavi.

Republika Socialiste Federative e Jugosllavis u shpall n vitin 1945, pasi q Tito me forcat

partizane fitoi kundr forcave fashiste dhe levizjeve t brendshme nacionaliste.

Gjat lufts s ftoht, Jugosllavia iu bashkua bllokut t Vendeve t Painkuadruara. Kjo

ndodhi pasi q mardhniet me BRSS-n e udhhequr nga Stalini u prishn n vitin 1948. Prej

ksaj kohe Jugosllavia gjithashtu fillon krijimin e nj sistemi unik socialist t njohur si

Sistemi Socialist-Vetqeveriss.


43/148


44/148

puntor. N vitin 1970, dhjet ndrmarrjet m t mdha prodhonin 22.8 prqind t

prodhimit industrial. Madhsia e madhe e ndrmarrjeve u konsiderua si e rrezikshme pr

Sistemin Socialist Vetqveriss, pasi q konsiderohej se fuqia e menaxhmentit t

ndrmarrjeve do t mund t kompromitonte sistemin. Si rezultat, me ndryshimet

kushtetuese nga viti 1974 (q kulmuan me kalimin e kushtetuts s vitit 1974) u ndrmorrn

hapa pr zbrthimin e tyre.

PlanifikimiPas viteve 1950 planifikimi u b diku m shum e diku m pak. Estrin (1983)

konsideron se sa i prket intensitetit t planifikimit n Jugosllavi, disa faza mund t vrehen.

Faza e par (195265) u karakterizua me planifikim t madh t ekonomis (kt faze Estrin

e quan si dora e dukshme). Faza e par karakterisohej me kontrolle t forta t investimeve

dhe tregtis s jashtme. Faza tjetr pason prej vitit 1965 74, e cila karakterizohej meprezenc t vogl t planit n udhheqjen e proceseve ekonomike. Gjat ksaj faze u

liberalizuan me t madhe mimet, investimet, dhe tregtia a jashtme. Faza e tret (1974

82) karakterizohet me largim nga parimet e fryms liberale t ushtruar gjat fazs s dyt.

mimet n periudhat e hershme mimet jan prcaktuar nga qendra. Reformat e vitit

1965 kishin pr qllim t zhvendosnin prcaktimin e kontrolluar t mimeve n mime t


45/148

Mund t theksohen disa nga problemet kryesore sa u prket investimeve. Nj ndr

kryesoret ishte dyfishimi i investimeve n republika (q pamundsonte prfitimet nga

ekonomit e shkalls, pasi q krijoheshin m tepr ndrmarrje q ishin t prfshira n

aktivitete t njjta), pastaj tejinvestimet si rezultat i ktij duplifikimi t investimeve, e t

tjera.

Synimi kryesor ishte investimi prmes kredive bankave pasi q shteti nuk lejonte

falimenitimin e ndrmarrjeve (apo kt e lejonte n raste t rralla). Pr m tepr, ishte e

pamundur ti vishet dikujt dshtimi. Kjo rriti hapsirn pr paprgjegjsi. Mosgadishmria e

bankave dhe a autoriteteve pr t falimentuar firmat joefiiente ishte nj faktor kryesor i

rritjes s kredis, e cila rritje ndikoi n rritjen e paras n qarkullim dhe me kt edhe t

inflacionit (shih tabeln me heret).

Sistemi bankar Sistemi bankar ka qen mjaft jofunksional. Ndr t tjera, mosaftsia e

sistemit shkaktoi shprthime inflacioniste unike n historin e re t Europs.

Bujqsia Sektori privat dominonte n bujqsin Jugosllave. N vitin 1985, 85 prqind etoks ishte n pronsi private, ndrsa sektori privat ishte prgjegjs pr 69 prqind t

dhi it t ji hth kt kt S kt i i l f b j i f hi t


46/148

Tregtia e jashtmeJugosllavia kishte lidhje m t fuqishme me tregjet e jashtme, si ato t

bllokut komunist ashtu edhe ato t bllokut kapitalist. N vijim jan t dhna disa veori t

regjimit tragtar t Jugosllavis me botn pas viteve gajshtdhjet:

1. Zero mbrojtje pr produktet bujqsore dhe lndt drusore; 10-40 prqind mbrojtje pr

produktet e konsumit dhe 17-60 prqind mbrojtje n produktet industriale; n vitin

1965 tarifat nominale u zvogluan prej mesatares 23.3. prqind n 10.5 prqind;

2. Nj mjet i vetm kmbimi u zgjodh. Nj numr i devaluimeve u realizua gjat

tetdhjetave t hershme q u shoqrua me nj mekanizm t norms s kmbimit

valutor, norm kjo q bazohej n rregullimin ditor t bazuar n lvizjet e nj shporte t

valutave t jashtme;

3. Alokimet e valuts s jashtme nga Banka Kombtare dhe kuotat e importit prcaktuan

lvizjen e importeve: qllimi ishte prfshirja gjithprfshirse e ekonomis Jugosllave n

ekonomin botrore dhe konvertibiliteti i trsishm i dinarit, mirpo vshtrsite q

pasuan me bilancin e pagesave i dhan fund ksaj shprese (shih diskutimin m posht).


47/148

2. Sektori i eksportit n Kosov dhe tranzicioni n ekonomin e tregut1

Kosova ka qen pjes integrale e Jugosllavis, dhe si e till ekonomia e saj q nga vitet pas

Lufts s II Botrore deri n mbarim t viteve nntdhjet duhet studiuar n kontekst t

ekonomis Jugosllave. Ky seksion ka karakter deskriptiv, dhe ka pr qllim ofrimin e nj

perspektive historike mbi tregtin e jashtme t Kosovs q nga vitet e pesdhjeta deri n

ditt e sotme. Mirpo, para se t hulumtojm m thell kto raporte ne do t sqarojm

kontekstin n t cilin ka funksionuar ekonomia e Kosovs n kt periudhe. Nuk duhet

harruar se prej viteve t pas Lufts s II Botrore e deri m sot ekonomia Kosovare sht

ballafaquar me tri realitete t ndryshme. Periudha e par Kosova pjes e ekonomis s

Jugosllavis socialiste konsiderohet deri n mbarim t viteve tetdhjeta; e dyta prfshin

n trsi vitet nntdhjet, kur Kosovs iu privuan n trsi t drejtat m bazike gj e cila u

reflektua edhe n raportet ekonomike; dhe i treti pas vitit 1999 kur Kosova realisht edhe u

pavarsua, veanrisht n aspektin ekonomik.

Sektori i eksportit n Kosov para vitit 1999


48/148

cilt kishin rolin kryesor n strukturat vendimarrse t ndrmarrjeve (t njohura ather si

Organizata t Puns s Bashkuar).

Kjo qasje liberale n ekonomin Jugosllave ishte prezente deri n t shtatdhjetat e vonshme kur

mekanizmat e tregut u eliminuan gati n trsi, dhe aktiviteti i pavarur i ndrmarrjeve u kufizua n

mas t madhe. Roli i shtetit n ekonomi u rrit me kto masa. Kto ndryshime u fuqizuan sidomos

me Kushtetutn e vitit 1974 (si dhe me disa ligje tjera t aprovuara t kohs). N at koh kto

lvizje u arsyetuan me faktin se si rezultat i mekanizmave t tregut ekonomia e Jugosllavis

ballafaqohej me cikle ekonomike t shpeshta, se mekanizmat e tregut ishin shkaktar t nivelit t

lart dhe n rritje t papunsis, dhe ato gjithashtu krijonin disparitet t brendshm dhe t

jashtm. Kto ndryshime rezultuan gjithashtu edhe si prpjekje pr t parandaluar rritjen enorme

e borxhit t jashtm.

Studiuesit e ndryshm e lidhin performansn e ekonomis Jugosllave pikrisht me kto dy faza.

E para fillon nga vitet pesdhjet e deri n fund t shtatdhjetave, dhe e dyta fillon aty ku

prfundon e para, pra n gjysmn e dyt t viteve tetdhjeta. Faza e par e zhvillimit ekonomik

u fokusua n zhvillimin rapid industrial me norma t larta t investimeve n industrin

prodhuese. Kjo periudh u prshkrua me rritje impresive t ekonomis (rritje t produktit

shoqror q ishte ekuilaventi i GDP-s s sotme edhepse nuk prfshinte disa sektor t cilt n


49/148

vitin 1979 kur bilanci negativ arriti vlern $7.2 miliard (shih figurn m posht).2Prej vitit

1965 deri n fillim t tetdhjetave eksportet shnuan rritje mesatare pr 15.4 prqind,

mirpo pas ksaj periudhe mbetn t pandryshuar n vitet n vijim. Mirpo, niveli i

importeve gjat t njjts periudh shnoi rritje edhe m t madhe; mesatarisht norma e

rritjes s importeve arriti nivelin afr 20 prqind percent n vit, me nj rnie substanciale

pas vitit 1981.

Eksportuest kryesor n Jugosllavi ishin regjionet/ republikat e zhvilluara, si Sllovenia,

Kroacia, dhe Srbia. Gjat viteve 1971 - 1988 kto tri Republika, s bashku me Vojvodinn,

kan gjeneruar s bashku rreth 80 prqind t eksportit total t Jugosllavis. Nga regjionet

m pak t zhvilluara, vetm Bosnja dhe Hercegovina ishte m aktive n aktivitetet

eksportuese, duke arritur shifrat n mes 8 dhe 14 prqind t totalit t eksportit Jugosllav pr

t njjtn periudh. Kontributi i tri regjioneve tjera (Kosovs, Malit t Zi dhe Maqedonis)

ishte shum i vogl Maqedonia: 5.1 prqind; Kosova: 2.0 prqind; dhe, Mali i Zi: 1.8

prqind mesatarisht pr periudhn 19711988.

Importi13

1616

13


50/148

Sa i prket Kosovs s ksaj periudhe, bilanci tregtar i saj tregon tendenca t njjta sikur ai i

Jugosllavis, veanrisht deri n t tetdhjetat. Deri n t shtatdhjetat e vonshme Kosova

kishte pozit relativisht t mir me botn (shih figurn n vijim), mirpo, pas ktyre viteve

situata ndryshoi n mnyr drastike. Niveli i ekportit shnoi rritje deri n vitin 1980, mirpo

pastaj mbeti i pandryshuar. Mirpo, importi shnoi rritje enorme duke arritur nivelin m t

lart n vitin 1979 kur bilanci negativ tregtar tejkaloi shumn prej $200 milion. Prej vitit

1984 bilanci tregtar u stabilizua pjesrisht dhe at si rezultat dy faktorve: s pari, i nj valet re reformash q u inicuan n kt koh; dhe s dyti, si rezultat i rnies t vazhdueshme t

aktivitetit ekonomik.

-250

-150

-50

50

150

250350

450

1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988-150

-100

-50

0

50

100

150200

250

1989 1991 1993 1995 1997 1999

EksportiImporti

Bilanci

tregtar

1990 - 98

1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1989 1991 1993 1995 1997 1999-250

-150

-50

50

150

250250

450

-150

-100

-50

0

50

100

150200

250

1971 - 86


51/148

eksportit t Kosovs. N kt periudh, boksiti, plumbi, zinku, nikli, kromi, dhe magneziumi

kan gjeneruar afr 50 prqind t totalit t eksportit t Kosovs. Mirpo, pjesmarrja e

metaleve n strukturn e prgjithshme t eksportit Kosovar fillon t bie n mnyr graduale

duke gjeneruar vetm 20 prqind t totalit t eksportit n mes t tetdhjetave. Prej ksaj

periudhe dominues n ekportin e Kosovs ishin kategoria e mjeteve dhe paisjeve; prej 10

prqind sa merrnin pjes n totalin e eksportit n t shtatdhjetat e vonshme, kjo kategori

mbulonte afrsisht 40 prqind t totalit t eksportit n vitin 1986. N kuadr t ksajkategorie produktesh, baterit dhe pjest rezerv t automjeteteve ishin m t

prfaqsuarat.

Struktura e eksportit Kosovar sipas industrive, 197686, n %

Nj komponent tjetr e rndsishme n totalin e eksportit t Kosovs ishin produktet e

1976-78 1979-81 1982-84 1985-86Prodhimet ushqimore, pijet, dhe duhani 5.09 5.89 3.38 1.25Produktet e tekstilit 25.46 21.07 15.52 12.18Prodhimi i energjis 0.00 0.32 2.11 6.81Metalet 45.79 30.34 23.62 23.85Prodhimi i makineris dhe i paisjeve 9.92 14.52 33.36 36.82T tjera 13.75 27.87 22.01 19.09TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00


52/148

N kt kontekst, sht e rndsishme t thuhet dika edhe pr strukturn e eksportit

Kosovar n baz t nivelit t prpunimit t produkteve (tabela n vijim). Trendet tregojn

nj prmirsim kualitativ t eksportit t Kosovs. Prderisa n vitet e shtatdhjeta

eksportet Kosovare ishin t dominuara nga produktet e paprpunuara dhe gjysm t

prpunuara, situata ndryshon q nga fillimi i viteve tetdhjet kur eksportet dominohen

nga produktet e prfunduara.

Eksportet e Kosovs bazuar n nivelin e prpunimit, 197286, n %

Nga viti 1972 deri n vitin 1986 parnert kryesor t Kosovs ishin vendet socialiste, t cilat

absorbuan n mnyr konstante mbi 50 prqind t eksportit t Kosovs. sht interesante

se prderisa eksportet e Jugosllavis n kt periudh shkonin n drejtim t vendeve t

zhvilluara t Perendimit, eksportet e Kosovs drejt vendeve t OECD-s (pra t Perndimit)

shnonin rnie. Prqindja m e madhe e eksportit Kosovar n drejtim t vendeve socialiste

1972-74 1975-77 1978-80 1981-83 1984-86

Produktet e paprfunduara 8.46 3.99 5.76 3.53 3.53Produktet gjysm t

prfunduara82.77 67.98 54.78 37.40 34.40

Produktet finale 8.77 28.02 39.46 59.07 62.08TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00


53/148

eksportit t Kosovs. Tjetr destinacion i rndsishm eksportues ishin SHBA-t; mesatarja e

eksportit n kt vend pr periudhn nn konsiderat ishte rreth 8 prqind e totalit. Gjat viteve

1973 deri n 1980 eksportet n SHBA arrinin nivelin prej 10 prqind. T tjera destinacione t

rndsishme t eksportit n vendet e zhvilluara ishin Greqia dhe Franca. Pr kompanit Kosovare,

tregjet e tjera botrore nuk kishin rndsi t veant.

Partnert kryesor tregtar t Kosovs, 1972 86, in %

Vrejtje: a T dhnat jan t agreguara pr Republikn Demokratike t Gjermanis (GDR) dhe pr

( )

1972-74 1975-77 1978-80 1981-83 1984-86

Vendet e OECD-s

Gjermaniaa 16.60 8.20 11.13 8.51 9.67

Italia 4.03 5.19 6.23 4.39 4.07SHBA-t 10.01 14.15 10.48 4.07 1.55Totali 30.64 27.54 27.84 16.97 15.29

Vendet socialisteBRSS 24.57 43.57 36.94 47.24 39.59ekosllovakia 18.40 8.35 7.49 17.17 13.21Shqipria 0.80 0.55 2.15 1.68 0.90Bullgaria 4.71 0.58 1.70 1.35 0.49Rumania 4.41 4.11 2.52 2.32 5.38Totali 52.89 57.16 50.80 69.76 59.57

Vendet tjera 16.47 15.29 21.37 13.27 25.14TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00


54/148

Sistemi Jugosllav i vetqeverisjes



55/148

Prmbajtja

Vetqeverisja n Jugosllavi;

Konceptet dhe trendet zhvillimore n Jugosllavi;

Kosova n Jugosllavin socialiste;

Sektori i jashtm n Kosov.

2


56/148

Jugosllavia

3

Historia e re:

Mbretria a Srbve, Kroatve dhe Slovenve (1929);

Tito dhe LN;

Prishja me BRSS-n;

Krijimi i bllokut t vendeve t painkuadruara;

Shprbrja n fillim t nntdhjetave;

Tensionet ndretnike t prhershme.


57/148

Jugosllavia 1

4

Ekonomia:

Modeli Sovjetik i rritjes deri n fillim t pesdhjetave; Aplikimi i sistemit t vetqeverisjes;

Dallimi n pronsin mbi mjetet e prodhimit;

Fazat e zhvillimin ekonomik t vendit; T pesdhjetat mesi i t shtatdhjetave;

Mesi i shtatdhjetave

medi i tetdhjetave; Diferencat n zhvillimin ekonomik t rajoneve (krahinave dhe

republikave); Fondi federal pr prkrahjen e republikave dhe krahinave m pak t

zhvilluara;

Ciklet ekonomike;

Papunsia; Borxhi i jashtm;

Bilanci tregtar;

Differenca n paga;


58/148

Jugosllavia 2

5

Bruto Produkti Shqror

1946

52 52

62 57

61 61

65 66

70 71

75 76

80 81

85 1986 1987 1988 1989

2.3 8.3 10.4 6.8 5.7 5.9 5.2 1.1 3.5 -1.1 -2.0 0.8

Inflacioni

195262 6373 7479 8085 1985 1986 1987 1988 1989

3.6 13 33.3 48.7 72.4 89.8 120.8 194.1 1,256

Borxhi n valut konvertibile ($ miliard)

1981 1986 1987 1988 1989

18.3 19.4 20.2 18.7 17.3

Norma e pagimit t borxhit

1981 1986 1989

21.0 45.0 (kulmi) 28.0


59/148

Jugosllavia 3

6

Organizatat Baz t Puns s Bashkuar sektori i

nrmarrjeve ishte i dominuar nga bizneset e mdha;

Planifikimi;

1952 65: u karakterizua me planifikim t madh t ekonomis

1965

74: karakterizohej me prezenc t vogl t planit nudhheqjen e proceseve ekonomike.

Gjat ksaj faze u liberalizuan me t madhe mimet, investimet, dhe

tregtia a jashtme

1974 82: karakterizohet me largim nga parimet e fryms

liberale t ushtruar gjat fazs s dyt;

mimetreformat pas 1965 nuk arritn t eliminojn

mimet e administruara;


60/148

Jugosllavia 4

7

Investimet nuk prodhuan rezultatet e pritura;

Sistemi bankar ka qen mjaft jofunksional, duke shkaktuar

rregullime t mdha n treg;

Bujqsia ishte e dominuar nga sektori privat;

Nuk luajti ndonj rol t madh n ekonomi; Tregtia e jashtme: Jugosllavia kishte lidhje m t fuqishme

me tregjet e jashtme, si ato t bllokut komunist ashtu

edhe ato t bllokut kapitalist.


61/148

Kosova

8

Shih tekstin: Sektori i eksportit n Kosov dhe

tranzicioni n ekonomin e tregut.


62/148

Universiteti i Prishtins

Fakulteti Ekonomik

EEkkoonnoommiikkssTTrraannzziicciioonnii

Socializmi dhe kolapsi i tij n vendet e bllokut Lindor

T arriturat e socializimit assesi nuk mund t nnvlersohen. Ato mund t

prmblidhen n aspektet si n vijim:

Prmirssime drastike t standardit t jetess;

Industrializimi i shoqrive fshatare;

Reduktimi i varfris dhe i mungesave masive;

Rekonstruktimi i pas-lufts dhe garat n armatim

Mirpo, prkundr ktyre t arriturave, sistemi socialist u shemb gati n t gjitha

vendet t cilat kishin adaptuar kt system. Cilat jan arsyet pr ket?

Kryesoret jan si n vijim:


63/148

Sistemi prodhoi insentiva t gabuara, si:

Insentivat pr t prodhuar produkte me pak kualitet;

Insentiva pr t grumbulluar inpute dhe t krijoj inventar;

Insentiva pr tu br favore njri-tjetrit (edhe pse kjo nuk ishte e ligjshme);

Insentiva pr ti dhn informata t gabuara Qendrs

Insentiva pr tu dhn prioritet shtjeve politike se sa efiiencs ekonomike.

2. Selektimi

N sistemin socialist nuk kishte konkurenc t mirfillt dhe si rezultat nuk kishte

mekanizm t natyrshm t selektimit n tregfirmat joefiente dhe ato q

gjeneronin humbje nuk largoheshin nga tregu.

Si rezultat i numrit t madhe t monopoleve shtetrore dhe mungess s

konkurencs, ishte e pamundur t krahasoheshin firmat me nivele t

ndryshme t efiiencs.

Si rezultat edhe firmat e mira dhe ato t kqija mbetn n treg.


64/148

4. Problemet me informatat

N sistemin e centralizuar socialist volumi i informatave t cilat do t duhej t

procesohej nga qendra (apo zyrat e planifikimit) ishte enorm dhe jasht

mundsive t ktyre institucioneve (Hayek).

Centralizimi tej mase nnkupton se autoritetet qndrore nuk mund t kishin

informata t mjaftueshme mbi preferencat e konsumatorit dhe mundsit

prodhuese (teknologjin, etj.).

Informatat n duart e planifikuesve ishin jo t besueshme.

5. Inefiienca

Inefiienca teknike: t mirat nuk jan prodhuar me koston m t ult (reduktimi i

shpenzimeve nuk ishte elementi m i rndsishm)

Efiienca alokative: mimet nuk e kan diktuar se cilat t mira t prodhohen. fardokombinimi tjetr ishte nn optimale.


65/148

Mungesa e prfshirjes demokratike t qytetarve (dominimi nga nj partie,

privilegjet pr elitn politike, korrupsioni)

7. Mungesa e legjitimitetit politik

Sistemi njpartiak ishte i paqndrueshm, veanrisht pas revolucionit n teknologji

informativekur popullsia mund t krahasonte vetn me kualitetin e jets n

vendet e Perndimit.

Fuksionimit t sistemit do t mund ti zgjatej jeta me forc, mirpo jo pafundsisht,

veanrisht pasi prkrahja politike pr Polonin dhe Gjermanin

Demokratike u trhoq nga Bashkimi Sovjetik.

8. shtja e kombeve dhe animositetet ndretnike

N Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (mirpo edhe n vendet tjera mirpo n nj

shkall m t ult) ekzistonte mosbesim dhe antipati pr disa nacionalitete


66/148


67/148

Socializmi dhe kolapsi i tij n

vendet e bllokut lindor



68/148

Prmbajtja

T arriturat e socializmit;

Faktort t cilt uan n prfundimin e sistemit socialist;

2


69/148

T arriturat e socializmit

3

Prmirssime drastike t standardit t jetess;

Industrializimi i shoqrive fshatare;

Reduktimi i varfris dhe i mungesave masive;

Rekonstruktimi i pas-lufts dhe garat n armatim


70/148

Dshtimet e socializmit

4

1. Sistemi defektuos i

insentivave/nxitsve/motivuesve/ shtytsve;

T gjitha sistemet ekonomike (kapitaliste apo socialiste) kan

nevoj pr nj system t avancuar t insentivave (t

prkrahura nga nj sistem i prshtatshm monitorimi) i cili i

baraspeshon interesat e niveleve udhheqse (principal) meat t niveleve m t ulta (agents). N socializm ky sistem

ishte jofunksional dhe jo i qndrueshm.

N vendet socialiste sistemi i insentivave ekzistonte mirpo

ishte sistem i dobt me fokus n rritjen e prodhimit (mirpojo edhe rritjen e efiiencs).


71/148

Dshtimet e socializmit 1

5

Ndarja byrokratike e fitimeve dobsoi insentivat e firmave.

Synimet pr barazi orientuan raportin n mes t prkushtimitn pun dhe t pagave, dhe me kt zvogloi insentivat e

puntorve.

Sistemi prodhoi insentiva t gabuara, si:

Insentivat pr t prodhuar produkte me pak kualitet; Insentiva pr t grumbulluar inpute dhe t krijoj inventar;

Insentiva pr tu br favore njri-tjetrit (edhe pse kjo nuk ishte e

ligjshme);

Insentiva pr ti dhn informata t gabuara Qendrs;

Insentiva pr tu dhn prioritet shtjeve politike se sa efiiencs

ekonomike.


72/148


6

2. Mungesa e nj mekanizmi t qndrueshm t

selektimit;

N sistemin socialist nuk kishte konkurenc t mirfillt dhe si

rezultat nuk kishte mekanizm t natyrshm t selektimit n

tregfirmat joefiente dhe ato q gjeneronin humbje nuk

largoheshin nga tregu. Si rezultat i numrit t madhe t monopoleve shtetrore dhe

mungess s konkurencs, ishte e pamundur t krahasoheshin

firmat me nivele t ndryshme t efiiencs.

Si rezultat edhe firmat e mira dhe ato t kqija mbetn n treg.


73/148


7

3. Mungesa e inovacioneve dhe insentivave pr t

inovuar;

Ekonomit socialiste nuk mundn t mbajn nivelin e lart t

rritjes ekonomike si rezultat i mungess s aktiviteteve

inovative; gjithashtu, si rezultat i ksaj edhe standardi i jetess

nuk mund t ngritje. Kjo shkaktoi edhe mbetjen prapa t vendeve socialiste n

raport me ato kapitaliste.


74/148


8

4. Problemet me informatat;

N sistemin e centralizuar socialist volumi i informatave t cilat

do t duhej t procesohej nga qendra (apo zyrat e planifikimit)

ishte enorm dhe jasht mundsive t ktyre institucioneve

(Hayek).

Centralizimi tej mase nnkupton se autoritetet qndrore nukmund t kishin informata t mjaftueshme mbi preferencat e

konsumatorit dhe mundsit prodhuese (teknologjin, etj.).

Informatat n duart e planifikuesve ishin jo t besueshme.


75/148


9

5. Inefiienca e madhe;

Inefiienca teknike: t mirat nuk jan prodhuar me koston m

t ult;

Reduktimi i shpenzimeve nuk ishte elementi m i rndsishm;

Efiienca alokative: mimet nuk e kan diktuar se cilat t mira

t prodhohen. fardo kombinimi tjetr ishte nn optimale.

Tepr energji elektrike dhe lnd e par sht shfytzuar pr

t prodhuar nj njsi t autputit;

Reduktimi i shpenzimeve nuk ka qen shtje prioritare;

Mbipunsimitepric e fuqis puntore sht shfrytzuar naktivitetet sociale, ekonomike, dhe politike;

Prap, problemi i shpenzimeve paraqitet.


76/148


10

6. Paaftsia pr t prmbushur nevojat bazike t

popullsis;

Mungesa e prgjithshme e produkteve bazike dhe rendet e

gjata t pritje shkaktuan paknaqsi t madhe t popullata.

Trazirat e koh pas kohshme dhe revoltat (Hungari, Poloni,

Gjermanin Demokratike, ekosllovaki, etj.) u manifestuan npaknaqsi t prgjithshme popullore.

Mungesa e prfshirjes demokratike t qytetarve (dominimi

nga nj partie, privilegjet pr elitn politike, korrupsioni)


77/148


11

7. Mungesa e legjitimitetit politik;

Sistemi njpartiak ishte i paqndrueshm, veanrisht pas

revolucionit n teknologji informativekur popullsia mund t

krahasonte vetn me kualitetin e jets n vendet e Perndimit.

Fuksionimit t sistemit do t mund ti zgjatej jeta me forc,

mirpo jo pafundsisht, veanrisht pasi prkrahja politike prPolonin dhe Gjermanin Demokratike u trhoq nga Bashkimi

Sovjetik.


78/148


12

8. shtja e kombeve dhe animositetet ndretnike;

N Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (mirpo edhe n vendet

tjera mirpo n nj shkall m t ult), ekzistonte mosbesim

dhe antipati pr disa nacionalitete;

Konceptimi (apo rregullimet n konceptimin) se nacionaliteti

dominues trhiqte m tepr resurse se sa i takonin krijontepaknaqsi. N t njjtn koh, regjionet m t varfra t

vendit konsideronin se po eksploatoheshin nga regjionet m t

pasura. Si rezultat, mosbesimi i dyanshm u rrit.;


79/148


13

Me dobsimin e Partis Komuniste dhe zgjerimin e reformave

politike dhe ekonomike kontrolli i situats nga autoritetetqndrore sa vinte e dobsohej me rast forca centrifugale

filluan t marrin form;

Derisa ekosllovakia u nda qetsisht (sepse kishte qeverisje

m t mir), Jugosllavia u nda me luft dhe shkatrrime (sepse,n mesin e faktorve t shumte, kishte edhe qeveri t keqe).

N disa vende udhheqsit politik e shfrytzuan situatn pr t

forcuar poziten e tyre n pushtet.

Lufta ishte n fakt edhe plumbi prfundimtar q shkatrroni

sistemin socialist.


80/148

Implikimet e rnies Socializmit



81/148

Prmbajtja

Tendencat ekonomike para rnies s Socializmit;

Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt ekonomis s

tregut;

Rezultatet e transformimit;

2

d k k


82/148

Tendencat ekonomike para rnies

3

Pr m tepr se tridhjet vite para kolapsit, u dgjuan zra

brenda vendeve komuniste se tendencat nuk ishin t mira: Rritja ekonomike ishte n rnie;

Produktiviteti i fuqis puntore (autputi pr puntor) dhe i kapitalit(autputi pr njsi t mjeteve fikse) ishte i ult;

Sidomos produktivetiti i kapitalit shnoi rnie masive pas mesit t 1970;

Progresi teknologjik po realizohej ngadale, dhe gapi n kt kontekstme vendet e perndimit po rritje vazhdimisht;

Shpenzimet n mbrojtje prbnin nj prqindje t madhe t GDP-s;

N BRSS, n vitet 80 ishin rreth 16% sipas CIAs;

N shum vende, sektori i bujqsis mbeti i pazhvilluar edhe

prkundr investimeve t mdha Bujqsia nuk i plotsonte nevojat e vendit (veanrisht n BRSS);

Standardi i jets dhe konsumi nuk ishin dika pr tu veuar.

Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt


83/148

ekonomis s tregut

4

BRSS:

Prpjekjet e fundit pr reformn e sistemit n BRSS ishinperestrojka (restrukturimi) e prcjell ngaglasnost (hapja apoliria n qarkullimin e informataveqllimi ishte t sigurohejprkrahja pr reforma);

Faktori Gorbaqov;

1990: pluralizmi politik;

Vendimi pr mosprzirje n punt e e brendshme t vendeve t tjerat bllokut;

Dezintegrimi i BRSS dhe riintegrimi n kuadr t Komonvelthitt Vendeve t Pavaruara.

RDGJ:

Suksesi m i madh n bllokun socialist, shpejt fshihet nga harta(3 tetor 1990);



84/148

ekonomis s tregut (vazh.)

5

Hungaria dhe Polonia:

Hungaria ishte e para q ndmori hapa drejt ekonomis stregut me adaptimin e legjislacionit pr ekonomin e tregut(aprovimin e ligjit mbi bankrotin n 1986);

Hungaria, gjithashtu fillion me aplikimin e sistemit bankar dy-nivelsh n 1987;

Problemet ishin n rritje, dhe me ndihmn e FMN-s dheBanks Botrore u realizuan masat e para ekonomike;

Edhe n Poloni reformat filluan n fund t iteve 80;

Lvizja Solidariteti;

Problemet ekonomike ishin n rritje (veanrisht inflacioni); U aktivizua programi ekonomik q nnkuptonte ndryshime

gjithprfshirse dhe t menjhershe n sistemin ekonomik;

SHOK TERAPIA



85/148


6

ekosllovakia:

Situata ekonomike ishte m stabile; Edhe n rastin e ekosllovakis modeli Polak i shok terapis u

aplikua;

ekosllovakia u nda qetsisht pas Revolucionit t Kadifenjt;

Ndarjet n mes t ekve dhe Sllovakve kishin burimin n histori,etnicitet, gjuh, religjion.

Romania, Bullgaria, dhe Shqipria filluan reformat m von,pr dy arsye:

1. Ishin m pak t zhvilluara ekonomikisht;

2. Edhe me fillimin e jets pluraliste ato ende ishin tudhhequra figura t afrta me regjimin e vjetr;

Programet reformuse u lancuan n vitet 1991-1992.


k ( h )


86/148


7

Jugosllavia:

N vitin 1985 ishte shpallur nga UN si ekonomi e tregut nzhvillim;

Ajo far e lidhte ekonomin Jugosllave me doktrinn socialiste ishtesistemi njpartiak;

N 1989, qeveria adapton programin stabilizues, nj verzion i

avancuar i programit Polak; Programi konsistonte n: politik restriktive monetare, kontroll t

pagave, liberalizim t mimeve, shkurtime n shpenzimet buxhetore,dhe konvertibilitet t Dinarit (i cili u njsua (peg)me MarknGjermane);

Programi dshtoi pr shkak t mungess s konsensusit politik nmes t Republikave;

Shprbrja e Jugosllavis filloi me deklarimin e pavarsis t Sllovenisdhe Kroacis n vitin 1991.


k i ( h )


87/148


8

Asistenca:

Vendet e G7, prmes programit PHARE (Pologne, Hongrie,

Assistance la Restructuration Economique) t implementuar

nga Komisionit European iu ofruan ndihm vendeve t Lindjes;

Fillimist iu akorduar Hungaris dhe Polonis e m von edhe vendeve

tjera t Lindjes; N 1991, Polonia, Hungaria dhe ekosllovakia nnshkruan t

ashtuquajturn Marrveshje t Europs me Komisionin.

E njjta logjik u prdor edhe n kontekst t Procesit

Stabilizim dhe Asocijim pas vitit 1999, me vendet e Europs

Juglindore.

Recesioni Transformues - GDP reale n

d i i


88/148

vendet n tranzicion

9

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

110.0

120.0

130.0

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

Europa Lindore

ShqipriaKroacia

Polonia

Sllovenia

Ish BRSS

Recesioni Transformues - Bruto prodhimi

i d i l d i i


89/148

industrial n vendet n tranzicion

10

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

110.0

120.0

130.0

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

Europa Lindore

Shqipria

Bosnja

Polonia

Sllovenia

Ish BRSS

Recesioni Transformues - Punsimi i

jith h d t t i i


90/148

prgjithshm n vendet n tranzicion

11

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

110.0

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

Europa Lindore

Shqipria

Bosnja

Hungaria

Ish BRSS

Recesioni Transformues - Punsimi n

i d t i d t t i i


91/148

industri n vendet n tranzicion

12

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

Europa Lindore

BullgariaSllovenia

Hungaria

Ish BRSS

R i i T f


92/148

Recesioni Transformues

13

Papunsia e regjistruar n vendet n tranzicion

mimet e konsumit n vendet n tranzicion

1990 1991 1992 1993 1994 1998 1999

Europa Lindore 9.6 12.4 14.0 13.6 12.6 14.6

Maqedonia 24.5 26.2 27.7 30.0 41.4 47.0

Kroacia 14.1 17.8 16.6 17.3 18.6 20.8

Republika eke 0.7 4.1 2.6 3.5 3.2 7.5 9.4

Polonia 6.5 12.2 14.3 16.4 16.0 10.4 13Ish BRSS 0.1 0.8 1.1 2.1 3.2 2.7 1.7

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

Shqipria 35.5 193.1 85.0 21.5 8.0 12.7 -0.1

Bosnja 594.0 116.2 64218.3 38825.1 553.5 -12.1 -21.2 -0.6

Kroacia 609.5 123.0 663.6 1516.6 97.5 2.0 3.6 4.3

Taxhikistani 5.9 112.9 822.0 2884.8 350.3 628.1 422.4 27.5

Belorusia 4.7 94.1 971.2 1190.9 2219.6 709.3 52.7 293.7



93/148


14

Bilanci tregtar n vendet n tranzicion (milliard $)

Investimet e Jashtme Direkte n vendet n tranzicion (million $)

1989 1990 1991 1994 1995 1998 1999

Europa Lindore 2665 -1675 -4639 -13190 -22250 -40334 -37806

Shqipria -0.083 -0.150 -0.308 -0.410 -0.448 -0.589 -0.620

Polonia 1724 5627 -0.619 -4326 -6156 -18825 -18522

Sllovenia 0.192 -0.609 -0.257 -0.476 -1.176 -1048 -1409

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1998 1999

Europa Lindore 479 2332 3124 4141 3571 9215 14162 17249

Republika eke 132 513 1004 654 869 2562 2720 5108

Hungaria 311 1459 1471 2339 1416 4453 2036 1944

Polonia 10 117 284 580 542 1132 5129 6757

Sllovenia 4 65 111 113 128 176 165 83

Kazakistani 100 473 635 964 1158 950

Shqipria 20 58 53 70 45 45

Uzbekistani 9 48 73 -24 176 184


94/148

Stabiliteti makroekonomik

programi transformues



95/148

Prmbajtja

!

Arsyet e recesionit ransformues;!

Programi i stabilizimit;

! Reformt strukturore;

! Qasjet n implementimin e programit stabilizues;

!

Qasja radikale dhe sekuenciale;

! Qllimet e programit stabilizues;

! Kontrolli i inflacionit;

! Kontrolli i deficitit buxhetor;

!

Stabilizimi i sektorit t jashtm;

2


96/148

Arsyet e recesionit ransformues

3

1.

Shok nga ana e krkess e ngajjshme me at t nafts tviteve shtatdhjet, si dhe me recesinet e paslufts si

rezultat i zhvendosjes nga industrit e mbrojtjes;

2. Kolaps i institucioneve shtetrore, veanrisht i

mekanizmave pr zbatimin e ligjit;3. Politika ekonomike joefikase dhe populiste.


97/148

1. Shoku n ann e oferts

4

!

Shoku n ann e oferts u gjenerua prmes derregulimitt mimeve dhe ndryshimeve n mimet relative;

! Shpejtsia me t ciln ndryshuan mimet relativekrkonte nj proces gjithprfshirs t ristrukturimit i ciliishte i pamundur me me kapacitetet investuese t ktyre

vendeve;! Deri afr gjysma e aktivitetit ekonomik u b jo-konkuruese

brenda nats;

! Autputi n kto industri shnont rnie t vazhdueshme pr shumvite, e n disa industri ra deri n zero;

!

Rritja n sektort konkuruse ishte i kufizuar pr shkak, para sgjithash, t potencialit investues, dhe nuk ishte i mjaftueshm pr tkompensuar pr humbjen e autputit n sektort joefiient.


98/148

1. Shoku n ann e oferts [1]

5

!

Derregulimit t mimeve dhe ndryshimet n mimetrelative krijuan nevojn e rialokimit t resurseve si

rezultat i ndryshimeve t strukturn industriale dhe n

rrjedhat e tregtis ndrkombtare;

!

Recesioni, dhe si rrjedhoj, nevoja pr rialokimin eresurseve ishte e lidhur me nevojn pr korigjimin e

strukturs industriale t trashguar nga periudha

socialiste;


99/148

1. Shoku n ann e oferts [2]

6

!

Korigjimi i strukturs industriale ishte i nevojshm prshkak t probleme si n vijim:

! Tej-militarizimi;

! Tej-industrializimi (q rezultoi me sektor t pazhvilluar t

shrbimeve;

! Raporte dhe trende t rregullta t tregtis ndrkombtare

(koncentrim i tregtis me vendet brenda bllokut);

! Firma shum t mdha dhe specializim i vogl i ndrmarrjeve

industriale dhe fermave bujqsore (mungesa e firmave dhe

fermave t vogla);


100/148

2. Kolapsi institucional

7

!

Efikasiteti i shtetit dhe kualiteti institucional nnkuptonaftsin pr t zbatuar rregullat dhe ligjet;

! Shteti humbi aftsin n:

! Mbledhjen s tatimeve;

! Kufizimin e ekonomis gri;

!

Sigurimin e t drejtave pronsore dhe kontraktuale;! Rendin dhe ligjin n prgjithsi (krimin ordiner dhe korrupsionin)

! E gjith kjo ndikon n krijimin e nj klime tpaprshtatshme biznesi e cila kufizon rritjen ekonomike.

! Dallimet n mes t vendeve t bllokut t vendeve ish-

socialitste ishin shuem t mdha (n njrn an vendet eEQL-s dhe n ann tjetr ato t ish-Bashkimit Sovjetikdhe t Ballkanit.


101/148

3. Politikat e pafavoshme ekonomike

8

!

Institucionet jo-kualitative nuk mund t zhvillojn dhezbatojn politika q favorizojn rritjen ekonomike;

! Politikat ekonomike n kt kushte jan para s gjithash

populiste;

!Deficit i madh buxhetor; etj.


102/148

Programi i stabilizimit

9

!

Programi i stabilizimit ishte i njllojt n t gjitha vendet,mirpo, renditja masave dhe shpejtsia e implementimit ishinato far i dalluan vendet;

! Programi stabilizues ishte nj kombinim i politikave monetaredhe atyre fiskale;

!

Programi i stabilizimit nnkupton nj paket masash:1. Liberalizimin e mimeve prmes reduktimit t subvencioneve n

mime t konsumit dhe t prodhimit dhe deregullimin emekanizmave pr vendosjen/prcaktimin e mimeve;

! mimet u liberalizuan gati n trsi, perve n sektort e banimit,shrbimeve publike, dhe energjis, t cilat m von gjithashtu u

liberalizuan;2. Balancimi i buxhetit t shtetit prmes rritjes n tatime, prmirsim

t efektivitetit n mbledhjen e tatimeve, dhe shkurtime nshpenzimet e qeveris;


103/148

Programi stabilizues dhe reformat


104/148

Programi stabilizues dhe reformatstruktorore

11

!

Njkohsisht, politikat stabilizuese u prcolln mreformat strukturore t cilat kishin pr qllim krijimin e

nj ekonomie t tregut t bazuar n zhvillimin e sektorit

privat;

!

Reformat strukturore ishin nj agjend n vete:1. Fillimi i procesit t privatizimit dhe shprbrjes smonopoleve shtetrore;

2. Aplikimi i rregullave t konkurencs s lir, hyrja e lir n treg

nga bizneset, dhe treg i lir dhe fleksibil i puns;

3.

Krijimi i nj ambienti t prshtatshm pr biznes prmesreforms s sistemit financiar (veanrisht atij bankar) dhe

reforms n sistemin e tatimeve;

Programi stabilizues dhe reformat


105/148

Programi stabilizues dhe reformatstruktorore (vazh.)

12

!

Reformat strukturore(vazh.):4. Zhvillimi i nj sistemi t mbrojtjes sociale zvendsimin e

sistemit t ashtuquajtur nga djepi n varr, si dhe t kontrolloj

efektet e masave pr reduktimin e deficitit buxhetorsi dhe

transformimit strukturor;

5.

Dizajnimi i nj politike t re industriale me qllim tidentifikimit t fituesve dhe humbsve, identifikimi i

aktiviteteve t cilat kan nevoj pr mbshtetje dhe dizajnimi

i politikave pr prkrahje, si subvencionet, tarifat mbrojtse,

etj., dhe shtje t tjera;

!

Aspektet nn 1. deri n 3. planifikohet t aplikoheshin

menjher me qllim q reformat t fitonin kredibilitet.

Qasjet n implementimin e programit


106/148

Qasjet n implementimin e programitstabilizues

13

!

Mnyra e reformimit:! Qasja RADIKALEn reforma dhe ajo SEKUANCIALE;

! Qasja radikale (reforma gjithprfshirse) nnkuptonndrmarrjen e sa m tepr reformave n koh sa m tshkurtr;

!

Qasja sekuenciale nnkupton reformimin e pjesshm dhe nfaza t sistemit;

! T dyja kto qasje kishin rreziqet e veta dhe mund tprodhonin rezultate t caktuara;

! Radikale qasje neoklasiste; sekuenciale modeli Kinez i

reformimit;! Edhepse, kushtet fillestare ishin faktor vendimtar n suksesin e

qasjes s caktuar, prap reformat gjithprfshirse u treguanm t suksesshme.

Qasja taktike n reformim reformat


107/148

Qasja taktike n reformim reformatgjitprfshirse

14

!

Qasja radikale prfshin:! Liberalizimin e shpejt t mimeve dhe t tregut, paralelisht me

nj program t fuqishm stabilizimi me qllim t kontrollit mbi

nivelin e mimeve;

! Aplikim i shpejt i konvertibilitetit t llogaris rrjedhse;

!

Krijimi i mundsive q pa kufizime t bhen pagesa dhe transfere pr

transakcione rrjedhse ndrkombtare;

! Hapja e menjhershme e tregut pr hyrje t firmave t reja n

treg;



108/148

Qasja taktike n reformim reformatgjitprfshirse (vazh.)

15

!

Qasja radikale prfshin (vazh.):! Dhe ndrmarrja (ose s paku inicimi) e hapave t tjer t

rndsishm pr transformimin n ekonomi t tregut;

! Privatizimi i prons;

! Demonopolizimi i industrive;

!

Reforma e sistemit t tatimeve;

! Reforma e sistemit ligjor;

! Reforma e sistemit financiar;

! Reforma e shrbimit civil;

! Reforma e standardeve t kontabilitetit.



109/148

Q sj t t e e o e o tgjitprfshirse (vazh.)

16

!

Mirpo, disa reforma mund t ndodhin brenda nats, e ttjerat jo;

! Shpejt mund t realizohen:

! Liberalizimi i tregut dhe i mimeve;

! Kufizimit e deprtimit t firmave t reja n treg;

!

Kontrolli i kmbimeve;

! Masat stabilizuese t mimeve;

! M t ngadalshme:

! Privatizimi mund t rea;lizohet relativisht shpejt, mirpo jo edhe

krijimi i strukturave qeverisjes korporative brenda ndrmarrjeve;

! Krijimi i institucioneve pr tregun, li t sistemit ligjor merr vite apo

dekada t tra;

Qasja taktike n reformim qasja


110/148

Q j q jsekuenciale

17

!

Andaj, a sht zgjidhja reformimi i ngadalt!?JO/PO

!JO: Qeverive iu sht dashur t ndrmarrin reforma

gjithprfshirse me qllim q qasja e tyre t jet kredibile si

dhe t ndryshojn sjelljen e firmave dhe individve.

! PO: Shih diskutimin e mprshm mbi efektet e recesionit

transformues (diskutimin mbi shokun n ann e oferts).

! Qasja sekuenciale n reformimin e sistemit konsistonte n:

! Liberalizimin e sektorve t pazhvilluar (si ai i bujqsis) dhe me

von shtrirja edhe n sektort e tjer t ekonomis;! Pas realizimit t reformave fillestare, u fillua me ndrtimin e ngadalt

t shtyllave kryesore institucionale t ekonomis s tregut;


111/148

Qasja radikale vs. qasja sekuenciale

18

!

Shum nga kto vende nuk e kishin luksin t zgjidhnin nmes t ktyre dy opcioneve;

! Prpjekjet e mhershme pr reforma t pjesshme dshtuan,

pasi q ishin shum t kufizuara q t ndyshonin sistemin e

insentivave;

!

Reformat radikale ishin shum m t lehta n vendet ku

ndryshimet politike ishin radikale dhe solln ndryshime

rrnjsore (n EQL dhe shtetet e Baltikut);

! Aspekti gjeografik luajti nj rol t rndsishm;

! Vendet afr Europs Perendimore jan ekspozuar normave dhe

vlerave Europane, dhe te ta ishte m e leht t gjindej prkrahja pr

tu transformuar m shpejt n ekonomi funksionale t tregut.

Qllimet e programit stabilizues kontrolli i


112/148

Q p ginflacionit

19

!

N kontekst t inflacionit, zhvillimet i shohim n tri faza:1. Me liberalizimin e mimeve, mimet shnuan rritje

marramendse si rrjedhoj e teprics s paras n qarkullimq ishte akumuluar gjat socializmit;

! N socializm, niveli i inflacionit mbahej nn kontroll edheprkundr shtimit t sasis s paras n treg, pasi q mimet

prcaktoheshin nga zyrat e planifikimit;

2. Beteja pr t kontrolluar inflacionin (dy-tri vite pas fillimit ttransformimit) ishte joefikase sidomos n vendet q ishin mt ngadalta n reforma;

! Edhe n kt periudh, prgjegjs pr nivele t larta t inflacionit

ishin politikat ekspansive monetare;! Kredit me kushte t mira nga banka ishin prgjegjse kryesore pr

rritjen e inflacionit gjat ksaj faze;


113/148



114/148

Q p ginflacionit

21

!

Politika restriktive fiskale ishte hapi tjetr i rndsishm istabilizimit;

! Debalancet fiskale vazhduan t ngriten edhe pas fillimit t

transformimit, dhe at pr arsye t ndryshme:

1.

Rnia e autputit shkaktoi reduktimin e t hyrave buxhetoredhe rriti nevojn pr shpenzime n mbrojtje sociale;

2. Me ndrprerjen totale t subvencioneve dhe programe

investuese, mnyrat pr t reduktuar shpenzimet qeveritare

ishin zvogluar n mas t madhe;

!

Diku u mendua q pr nj koh t mos paguheshin shrbyesit civil;3. Evazioni fiskal po bhej problem edhe m i madh n vendet

q kishin filluar transformimin;



115/148

Q p ginflacionit (vazh.)

22

!

Mnyra pr reduktimin e deficitit buxhetor ishte prmesfinancimit nga FMN-ja apo marrjes s borxhit nga jasht;

! T dyja kto ishin t lidhura me marrveshjet q duhej tbheshin me FMN-n pr nivel t caktuar shpenzimesh (tprcaktuar prmes raportit deficit/GDP) qeveritare e cilatsiguronte stabilitetin makroekonomik t vendit;

! Kjo binte ndesh me nevojat pr rritje shpenzimesh, sidomos nsektorin social.

! Nj mnyr pr t financuar deficitin buxhetor n disavende n fillim t tranzicionit ishte prmes huazimeve ngaBanka Qndrore;

!

Kjo shkaktonte rritjen e sasis s paras n qarkullim, dukeshkaktuar kshtu inflacion;

Qllimet e programit stabilizues stabilizimi


116/148

p gi sektorit t jashtm

23

!

N kontekst t stabilizimit t sektorit t jashtm, duhetpotencuar disa zhvillime:

1. Zhvleftsimi tejmase i valutave vendore;

! Devaluimi i vazhdueshm krkohej me qllim t promovimit t

ekporteve;

!

Mirpo me nivel t lart t inflacionit, (e diskutuam m heret)valuts menjhere i rritet vlera;

2. Fillimi i tranzicionit shkaktoi edhe riorientimin e tregtis nga

vendet CMEA n drejtim t vendeve t zhvilluara.

! Kjo u prcoll me marrveshje q nj numr vendesh bn me Eu-

n pr liberaliziin e tregtis;

! Nn 1 dhe 2 rezultan n performanc t mir t ktyre

vendeve n tregun e jashtm n fillim t viteve nntdhjet.

Qllimet e programit stabilizues stabilizimi


117/148

gi sektorit t jashtm (vazh.)

24

!

N kontekst t stabilizimit t sektorit t jashtm(vazh.)3. Borxhi i jashtm mbeti nj problem i madh pr kto vende;

! N kt kontekst, kto vende u ndihmuan prmes rishikimit t

pagess s borxhit nga ana e institucioneve dhe bankave

ndrkombtare;

!Kto marrveshje ishin n koordinim me FMN, ku vendet prkatsezotoheshin pr masa t caktuara ekonomike, dhe po t kishte ndonj

lvizje nga qeverit e vendeve jasht ktyre marrveshjeve ather

preferenca pt shlyrjen e borxhit do t trhiqeshin.


118/148


119/148

Privatizimikonteksti dhe definimi;

Qllimet e privatizimit;Mekanizmat e privatizimit; Privatizimi i vogl dhe privatizimi i madh; Korniza institucionale;

Restitucioni; Metodat e privatizimit;

Restrukturimi dhe qeverisja korporative; Privatizimi n Kosov;

Efektet e privatizimit: t dhna bazuar nhulumtimet empirike n vendet n tranzicion;

2


120/148

3

Shtylla kryesore e transformimi strukturor ishte

privatizimi apo transformimin e prons ngasektori shtetror/shoqror n at privat: Privatizimi nnkuptonte krijimin e nj sektori t

fuqishm (greenfield) privat; Privatizimi n raste t caktuara nnkuptonte

reformimin e firmave t vjetra pr privatizim tmtejm, apo me qllim t mbajtjes s tyre n pron tshtetit, mirpo kto t fundit q do t funksiononin nkushte t konkurencs;

Transformimi strukturor ishte parapar trealizohej s bashku me programet stabilizuesedhe me procesin e liberalizimit (shih diskutimin norn e kaluar);


121/148

4

Nga aspekti ligjor, privatizimi mund t definohet si

transfer ligjor i t drejtave pronsore nga shtetin sektorin privat; N rastin e pronsis shoqrore???

Nj pjes e madhe sht nacionalizuar s pari e pastaj privatizuar!

Sektori privat prfshin individt, entitetet ligjore,prfshir edhe t huajt;

Privatizimi, n kuptim t gjer, prfshin t gjithamasat t cilat kontribuojn n deshtetzimin eaktivitetit ekonomik;

Prfshir edhe krijimin e firmave krejtsisht t reja(privatizimi n Kosov prmes metods spin-off);


122/148


123/148


124/148

7

Qllimet financiare dhe stabilizuese ishin vetm iluzion;

Eksperienca ka treguar se jo vetm q nuk kan gjeneruarmjete pr shtetin, mirpo kostoja e privatizimit ishte shume elart; Pagesat pr kompanit konsulente dhe ato t kontabilitetit q bnin

vlersimin e aseteve t ndrmarrjeve;

Shpenzimet pr agjensionet q bnin privatizimin;

Rekapitalizimi apo konsolidimi i borxhit; Sa i prket stabilizimit, edhe ajo teprice e kursyer u zhduk si

rezultat i nivelit t lart t inflacionit.

Prvoja: N Poloni dominuan qllimet e barazis;

N ekosllovaki dominuan qllimet politike;

N Rusi dominuan motivet sociale dhe politike;


125/148

8

Privatizimi n shkall t vogl;

Legjislacioni i krijuar pr privatizim t voglnnkuptonte transferimin e prons tek personat privat,kryesisht n shrbime dhe tregti, ndrtimtari, transport; Zyrtarisht nuk ishte e parapar pr t huaj;

Privatizimi i madh; Ishte i ngadalt n t gjitha vendet socialiste, pasi q

krkohej shum koh pr themelimin e mekanizmaveinstutucional, pregaditjen e kornizs ligjore, gjetjen eblersve, monitorimi dhe sekuencimin e procesit tprivatizimit, dhe selektimin e ndrmarrjeve q nuk do tprivatizohen fare apo q do t privatizohen m von; Sektort e energjis, telekomunikimeve, infrastruktur (portet dhe

hekurudhat), etj.


126/148

9

N t gjitha vendet socialiste, qeveria ishte prgjegjse

pr organizimin dhe monitorimin e procesit tprivatizimit; Kshilli i Ministrave isht prgjegjs pr privatizimet e mdha

(edhe n Kosov);

Pjesa tjetr e privatizimit i besohej nj agjensioni t caktuar (si

n Kosov), ministrie, apo ndonj komiteti; Nivelit t qeverisjes lokale n raste t caktuara iu besua

privatizimi i vogl.

T drejtat pronsia n shum vende iu besuanagjensionit prgjegjs pr privatizimin (si n Kosov);

Pjes m e madhe e kompanive u shndrruan n kompaniaksionare, ndrsa pronar i ktyre aksioneve ishte shteti.


127/148

10

Me qllim t arritjes s qllimeve pr barazi,

para fillimit t privatizimit n nj numr vendesu b restitucioni, pra kthimi i prons apokompensimi i prons s marr nga shteti gjatperiudhs socialiste; Implementimi i ktij procesi ishte i vshtir;

Procesi u politizua;

Duhej t merrej vendim si t bhej kompenzimi, n t mira,n para t gatshme, apo vauer t privatizimit);Kompenzimi ngriti edhe nj shtje t veshtir, pra t vlersimit real t

aseteve;

Ishte vshtir edhe t identifikoheshin pronart.


128/148

11

Tri metodat kryesore t privatizimit jan:

1. Shitja investitorve t huaj;2. Shitja investitorve vendor;3. Dhnia pa kompensim, apo privatizimi masiv;

N secilin vend n tranzicion, gjithmon kto

metoda jan kombinuar, sipas nj sekuence si nvijim: selektimi i ndrmarrjeve pr tuprivatizuar; prpjekjet pr tua shitur oseinvestitorve t huaj apo vendas; si rrjedhoj eproblemeve me gjetjen e investitoreve, inicimi iprivatizimit masiv; shitja e aseteve shtetrore meqillim t kompletimit t procesit t privatizimit.


129/148

12

1. Shitja investitorve t huaj;

Potenciali i kapitalit t huaj ishte i madh, n sjelljen e teknologjis,dijs, menaxhmentit, etj;

Privatizimi nuk mund t realizohej vetm prmes investitorve thuaj; Kapitali i huaj synon firmat m t mira t cilat edhe ahsu nuk kan nevoj t

madhe pr tu ristrukturuar;

2. Shitja investitorve vendor; Ishte e ngjajshme me metodn e par mirpo synonte trhjekjen e

kapitalit vendor n procesin e privatizimit; Privatizimi i vogl zyrtarisht nuk ishte i hapur pr t huajt, edhe pse prezenca

e kapitalit t huaj n kt kategori u vrejt prmes lidhjeve familjare apolidhjeve tjera t kooperimit;

Vendet t cilat aplikuan kt medod shpejt u ballafaquan mekufizime t kapitalit vendor; ekosllovakia ishte e para q inicoi modelin e shprndarjes s palimituar t

aseteve shtetrore.


130/148

13

3. Skemat e privatizimit masiv u realizuan prmes

shprndarjes s aksioneve popullats, dhe at prmes dyvaranteve;i. Shprndarjes s vauerve apo kuponve, t cilat do t

shndrroheshin n aksione n kompanit aktive;

ii. Shprndarjes s aksioneve n fonde investuese apo kompaniholding t cilat ve kishin aksione n kto ndrmarrje;

Prvojat: ekosllovakimetoda i.;

Polonimetoda ii.;

Pa marr parasysh afinitetet ndaj ndonj metode t caktuar, tgjitha vendet n tranzicion kan aplikuar ndnj form t

privatizimit masiv, dhe at pr 3 arsye:a. Ishte metod m e shpejt se qasjet tjera;

b. Tingllonte shum mir nga aspekti politik, sepse ishte nj dhurat emadhe pr votuesit;

c. Dukej si nj hap i pa kthyeshm drejt ekonomis s tregut.


131/148

14


132/148

Pjes federale e ish-Jugoslavis;

Prona e definuar bazuar n parimet e sistemit t

vetqeverisjes;

Privatizimi sipas ligjit t vitit 1989;

Rreth 20 ndrmarrje

Ndrprerje e procesit si pasoj e

suprimimit t autonomis;


133/148

Prpjekjet e para n Kosovn e pas-lufts ishin n

vitin 2000; Komercializimi (transferimi i kontrollit pr 10 vite)

Shmangia e shtjes s pronsis;

Jo i suksesshm (interesim i vogl i investitorve);

Procesi i privatizimit filloi n vitin 2003; nnmbikqyrjen e Agjencis Kosovare t Mirbesimit; Pronsia diskutabile;

Pas fillimit n vitin 2003;

U prcoll me ndrprerje gjat vitit 2003-2004; Rrjedh normale gjat viteve 2005-2007; Ndrprerje gjat vitit 2008.


134/148

17

Metoda:

1. Spin offi rregullt;

2. Spin offspecial;

3. Likuidimi.

Mjetet nga procesi i privatizimit derdhen

n Fondin e mirbesimit i cili pastaj u

shprndahet puntorve (20%) dhe

kreditorve legjitim (80%);


135/148

18

Cili sht fituesi?

mimi m i lart (Spin-off i rregullt)Cka nse cmimi sht i njejt? Oferta sht e puntorit t NSH-s Oferta e dorzuar m hert

Cka nse nuk ka oferta? AKM/AKP mund ta ri-tenderoj ndrmarrjen

Kur mund t anulohet tenderi? Nse ka m pak se 3 oferta dhe mimi i oferts sht

jo-racional Nse ka bashkpunim jo-ligjor ndrmjet ofertuesve;

krcnim apo aktivitet tjetr ilegal


136/148

19

Hulumtimet empirike n lidhje me privatizimin

n vendet n tranzicion kan dhnprfundimet si n vijim (shih Havrylyshyn &McGettigan, 1999): Ndrmarrjet e privatizuara prgjithsisht kan

performuar m mir se ato shtetrore;

Firmat de novo kan performansn m t mire,duke u pasuar nga firmat e privatizuara nga jasht,ndrsa firmat e privatizuara nga brenda (ngamenaxhmenti apo puntort e kompanis), janperformuesit m t dobt;


137/148

20


138/148

Prmbajtja


139/148

Prmbajtja

Pjesa 1:

Transformimi i rolit t shtetit/institucioneve ntranzicion;

Reformat n qeveri/institucione n periudhn etranzicionit;

Intro 1


140/148

Intro 1

Socializm: sektor i komplikuar qeveritar i cili shtrihejn pjesn m t madhe t dimensioneve e jets;

N tranzicion: roli i shtetit pson ndryshimefundamentale;

Funksionet e qeveris tkurren n mas t madhe dhendryshon natyra e tyre; Qeveria nuk sht m instrumenti kryesor, por sht kryesisht

mekanizm q promovon aktivitetin privat;

Ridefinimi i rolit t shtetit do t thot: Shteti kufizon me t madhe prodhimin dhe distribuimin e t mirave;

Shteti ndrpren kontrollin mbi sektorin privat, ndrsa fokusohet nstabilitetin makroekonomik dhe ofrimin e nj shteti ligjor q promovonzhvillimin e sektorit privat dhe t konkurencs;

Shteti nuk ofron garanca pr nj standard jetsor pr t gjith, mirpoinkurajon prgjegjsi personale m t madhe sa u prket t ardhuravedhe mirqenies.

Intro 2


141/148

Intro 2

Edhe n tranzicion shteti luan rol t rndsishm;Tregjet dshtojn ose operojn n mnyr joefiiente n raste

si n vijim; T mirat publike si mbrojtja, ligji dhe rendi, dhe mbrojtja e mjedisit t

cilat nuk mund t ofrohen nga sektori privat;

T mirat me eksternalitete pozitive, apo efekte ansore pozitive(spillover effect), si shndetsia dhe edukimi;

Tregjet kan tendenc t mos plotsojn krkesn pr kto shrbime;

Monopolet natyrale, si prodhimi i gazit, rrjeti i transportit lokal, aposhrbime t tjera t cilat n mnyr m efiiente ofrohen nga njfirm;

Disa shrbime nuk mund t shtrihen n t gjitha sferat; Kompanit e sigurimit nuk mund t ofrojn sigurime pr largime nga

puna, rregullimet n shndet dhe t ngjajshme. Qeveria prmespensioneve dhe sigurimeve mund t ofroj dicka t till.

Intro 3


142/148

Intro 3

Prve q tregjet (sektori privat) dshtojn, edheqeverit n tranzicion dshtojn;

Intervenimit mund t udhhiqen nga qllimet politike; mundt jen edhe qllimet politike; politikat nuk implementohen;

etj.

Reformimi i sektorit qeveritar prfshin:

Kontrollin e fuqishm t shpenzimeve qeveritare;

Menaxhmentin m t mir t buxhetit;

Sistemin efikas t tatimeve;

Decentralizimin fiskal.

Ndryshimi i prioriteteve n shpenzimet


143/148

qeveritare

Zhvendosja e prioriteteve;

Qllimi sht t realizohet nj struktur e till e shpenzimeve

e cila sht konsistente me rolin dhe funksionet e qeveris nekonomin e tregut dhe q rezulton n rritjen ekonomike

afatgjat;

Disa karakteristika:

Subvencionet pr firma dhe konsumator kan shnuar rnie

drastike;

Shpenzimet pr mbrojtje sociale kan shnuar rritje t madhe; Asistenca sociale dhe benefitet pr t papunsuarit;

Ndryshimi i prioriteteve n shpenzimet


144/148

qeveritare (vazh.)

Investimet publike shnuan rnie n fillim ttranzicionit; Ruajtja e nivelit t pagave dhe e shpenzimeve t tjera

rrjedhse ishin prioritare, pasi q shpenzimet totale do tduhet t shkurtoheshin;

Prmirsimet n qasjen ndaj investimeve publike ishint nevojshme;Vendimet mbi investimet publike duhet t jen t integruara

n procesin buxhetor, pr t siguruar konsistence dhe arritjene targeteve makroekonomike;

Investimet publike duhet t depolitizohen; Q investimet publike t jen efiiente dhe efektive ather

ato duhet q sistematikisht t filtrohen sipak kritereveekonomike dhe financiare (psh. analiza cost benefit).

Kontrolli dhe menaxhmenti i buxhetit


145/148

Kontrolli dhe menaxhmenti i buxhetit

N tranzicion buxheti sht instrument ipolitiks ekonomike;

Mbajtja e stabilitetit makroekonomik;

Prcaktimi i prioriteteve t shpenzimeve; Dhe promovimi i shfrytsimit efiient t resurseve

publike;

Prpilimi dhe realizimi i buxheti sht detyr e

ekzekutivit, dhe kjo e fundit i

Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015

Documents

Transcript of Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015