ekologia - Library€¦ · wyali, sufTa niadagi da noyieri sakvebi. da Tu Cven am ekosistemebs...
Transcript of ekologia - Library€¦ · wyali, sufTa niadagi da noyieri sakvebi. da Tu Cven am ekosistemebs...
-
1300
na
wi
li8 ekologia
mecnierebi rom samxedro generlebiviT mkerdze
medlebs atarebdnen, ekologi jin likinsi erT-erTi
yvelaze ufro mkerddamSvenebuli gmiri biologi iqne-
boda. misi bolo jildoebia 2001 wlis nacionaluri
medali mecnierebisaTvis da 2003 wlis cisferi prizi,
romelsac aniWeben «garemos problemebis gadaWrisaT-
vis warCinebuli mecnieruli kvlevebisaTvis». doq-
torma likinsma es ukanaskneli jildo Tavis didi xnis
TanamSromelTan, herbert burmanTan gaiyo. likinsma
masTan erTad pirvelma Caatara «grZelvadiani ekolo-
giuri kvlevebi» habard brukis eqsperimentul tyeSi,
niu hamfSias TeTr mTebSi. rogorc ekosistemis Seswav-
lis institutis prezidenti da direqtori niu iorkis
StatSi, igi xelmZRvanelobs mecnierTa da swavlulTa
did gunds, magram yovel zafxuls brundeba habard
brukSi, imisaTvis, rom ganagrZos kvlevbi tyisa da
wylebis ekosistemis funqcionirebis Sesaxeb. Cven misi
interviu habard brukis erT-erTi istoriuli kvlevis
adgilze CavwereT.
rogor moeqca habard brukis
eqsperimentuli tye Cveni ekosistemis
kvlevis centrSi?
roca 1961 wels darmutis fakultetze daviwye
muSaoba iq Sevxvdi herb bormans, romelmac gamiziara
Tavisi idea tyis ekosistemis SeswavlisaTvis mcire
wyalgamyofebis gamoyenebis Sesaxeb. habard brukis
eqsperimentuli tye swored amgvari kvlevebisaTvis
gamodgeboda, Tanac axlosac iyo. ase, rom es erT-
erTi iseTi xelsayreli SemTxvevaTagani iyo, roca
yvelaferi erTmaneTs daemTxva. Cemi mecnieruli kari-
eris didi wili swored amgvari uecrad gamoCenili iRb-
liani Sansis Sedegia, anu roca fxizlad xar TvaliT,
yuriT, gonebiT da rogorc ki kargi Sansi gamoCndeba,
xelidan ar uSveb da akeTeb raRac sasargeblo saqmes.
ratom aris habard bruki aseTi
mimzidveli, rogorc tyis masivi,
ekosistemis kvlevebisaTvis?
CvenTvis interesis aRmZvreli Tavidanve am eko-
sistemis sirTulesTan dapirispireba iyo. idea martivi
iyo. Cven gamoviyeneT samedicino analogiis principi.
gadavwyviteT, rom SegveZlo, gagvezoma wylis qimiuri
Semcveloba iseve, rogorc eqimi akeTebs pacientis
sisxlis qimiuri Semcvelobis analizs, imisaTvis, rom
gagvego Cveni pacientis – wyalgamyofis sijansaRe.
Cven gvindoda, gagvezoma qimiuri Semcvelova siste-
mis yvela parametrSi: sistemaSi Camaval, rogoricaa
magaliTad, naleqebi, da sistemidan gamaval, rogori-
caa magaliTad, sistemidan gadinebuli wyali da aqedan
gvecada, gagvego pacientis janmrTelobis mdgomareo-
bis Sesaxeb. Cven nebismier wyalgamyofSi vpoulobT
adgils, sadac ZiriTadi bazisi zedapirTan axlosaa
da iq hidrometrul sadgurs vaSenebT, romelsac aseve
wyalsacavi hqvia. mTidan Camomavali mTeli wyali Cvens
wyalgamyofs gaivlis da amdenad, Cven SegviZlia Zalian
zustad gavzomoT wylis qimiur SemadgenelTa raode-
noba mTeli wlis ganmavlobaSi.
es Tqveni amgvari kvlevebis 42-e
zaf xulia aq habard brukSi.
interviu
jin e. likinsTan
-
1301
albaT Za lian Znelia aseTi
xangrZlivi kvlevebisaTvis
dafinansebis mopoveba.
Cveni winadadebebi kvlevebisaTvis grantebis mo-
sapoveblad ZiriTad aqcents akeTebs moklevadian
sakiTxebze, romlebic saWiroeben grZelvadian mona-
cemebs. magaliTad, grZelvadiani monacemebi habard
brukidan, romelic Seexeboda mJave wvimebis arsebobis
dadgenas, Zalian mniSvnelovani iyo. igi aseve Seexebo-
da amindis moklevadiani gazomvebis monacemTa bazis
Seqmnas imasTan dakavSirebiT, mJave wvimebis problema
uaresdeba Tu ukeTesdeba. moklevadiani ekologiuri
kvleva habard brukis kvlevebis maxasiaTebeli krite-
riumi gaxda.
rogori iyo xalxis reaqcia habard
brukSi mJave wvimebis gamovlenasTan
dakavSirebiT?
Tumca mJave wvimebi adre ukve Seswavlili iyo
Svedi mecnierebis mier, Cveni kvleva warmoadgenda
pirvel dokumentalur masalas Crdilo-amerikaSi
mJave wvimebis arsebobis Sesaxeb. roca Cven 1972 wels
gamovaqveyneT pirveli masala mJave wvimebis arsebobis
Sesaxeb, presam didi xmauri atexa. imis gamoaSkaraveba,
rom wvima ar iyo jansaRi, xalxisTvis Zalian mtkinveu-
li sakiTxi aRmoCnda. habard brukidan aRebuli grZel-
vadiani monacemebi Zalian Zlieri argumenti aRmoCnda
saimisod, rom vinme Segvdaveboda mJave wvimis arsebo-
baSi da vfiqrob, samarTliani iqneba imis aRniSvna, rom
am grZelvadiani monacemebis xarisxma wvlili Seitana
`sufTa haeris aqtis~ 1990 wlis SesworebaSi, rac mJave
wvimasa da wiaRiseuli sawvavis Jangvas Soris kavSirebis
arsebobas Seexeboda.
habard bruki aseve cnobilia tyis
gaCexvis eqsperimentebiT tyis Cexvis
Sedegebis Seswavlis mizniT.
rogor axerxebT aseTi farTomasSta-
biani eqsperimentebis Catarebas
da ra ZiriTadi Sedegebi gaqvT?
aseTi eqsperimentuli manipulaciis magaliTs war-
moadgens, magaliTad, roca Cven vCexavT xeebs erT-erT
wyalgamyofTan da am moWril xeebs iqve vtovebT, sa-
dac isini daecnen. Semdeg Cven viyenebdiT herbicidebs,
rom SevaCeroT xelaxali zrda ylortebis amoyra 3
wliT. Semdeg vadarebT Cveni eqsperimentuli wyal-
gamyofisa da sxva wyalgamyofis monacemebs, romelsac
xeli ar Sexebia. Cven movelodiT, rom eqsperimentuli
wyalgamyofidan ufro meti wyali daiRvreboda da es
marTlac ase aRmoCnda. rasac ar movelodiT, iyo is,
rom daRvrili wylis qimiuri Semadgenloba ase Seicv-
leboda. magaliTad nitratebis done wyalSi avarda im
maCveneblamde, rac aRemateba adamianisaTvis janmrTe-
li sasmeli wylis standartebs. xeebis gaCexvam niadag Si
azotis ciklacia daarRvia da akumulirebuli azotis
nitrati wyals gahyva. azotis danakargi Senelda 1 wlis
Semdeg, magram niadagis zogierTi sakvebis, rogoricaa
magaliTad kalciumis Semcveloba jer ar dabrunebia im
dones, rac tyis gaCexvamde 1965 wels iyo.
rogor uTavsdeba tyis Cexvis
es eqsperimenti tyis menejments?
kvlevas fundamentaluri mniSvneloba aqvs Cveni
Zireuli warmodgenebis CamoyalibebisaTvis imis Ses-
Cemi mecnieruli karieris didi wili swored amgvari uecrad gamoCenili iRbliani Sansis Sedegia, anu roca fxizlad xar TvaliT, yuriT, gonebiT da rogorc ki kargi Sansi gamoCndeba, xelidan ar uSveb da akeTeb raRac sasargeblo saqmes.
-
1302
axeb, Tu Tavad ekologia rogor egueba amgvar samu-
Saoebs. magram presam didi xmauri atexa da es yvelaferi
gadaitana tyis gaCexvis Sesaxeb dapirispirebis WrilSi.
Cveni grZelvadiani monacemebis safuZvelze 1978 wels
samecniero statiaSi Cven SevTavazeT, rom SesaZlebe-
lia tyis gaCexva am tipis tyeebSi Tu specifikur in-
struqciebs davicavT. tyis Cexva ar SeiZleba cicabo
ferdobze anda did farTobze, da ra Tqma unda, wylis
arxi daculi unda iyos, magram rac yvelaze ufro mniS-
vnelovania, konkretul adgilze tye ar unda iCexe-
bodes xSirad. Tu tyes metismetad xSirad gavCexT,
sistema gamoifiteba arsebiTi sakvebisagan. es isevea,
rogorc baRSi. Tu Tqven gamudmebiT iRebT da arafers
abrunebT, Tqven gamofitavT niadags. tyis servisma mi-
iRo 100 wliani rotaciis politika (tyis garkveuli se-
qcia SeiZleba gaiCexos mxolod 100 weliwadSi erTxel)
da Cven amiT Zalian vamayobT. tyis menejmentis proto-
koli mecnierebas eyrdnoba.
habard brukSi warmoebulma romelma kvleviTma proeqtebma SeiZleba miipyros rogorc ekologiuri sazogadoebis, aseve Cveulebrivi xalxis yuradReba?
riCard holmsi da misi kolegebi darmutis koleji-
dan axla awarmoeben marTlac SesaniSnav grZelvadian
Seswavlas Citebis populaciis Sesaxeb. vfiqrob, rom
maTi erT-erTi RirSesaniSnavi aRmoCenaTagania is, rom
yvela saxeobis Citebis mTliani raodenoba, romlebic
tyeSi binadroben, dRes 1969 welTan SedarebiT samjer
naklebia. zogierTi saxeoba raodenobrivad gamravle-
bulia, maSin roca sxva saxeobebi saerTod aris gamqra-
li. axla kvlevis fokusSia sakiTxebi imis Sesaxeb, Tu
rogori gavlena SeiZleba iqonios Citebis populaciaze
iseTma faqtorebma, rogoricaa mtaceblebi, sakvebze
misawvdomloba da sxva. kidev erTi proeqti, romelic
me Rireulad mimaCnia, exeba am xeobis ZirSi mdebare pa-
tara lamaz tbas, romelsac sarkis tba hqvia. erT-erTi
pirveli, ris gakeTebasac me aq muSaobis dasawyisSive
Sevudeqi, daaxloebiT 1965 wels, iyo tbaze yinulis
safaris arsebobis xangrZlivobis Sesaxeb monacemebis
Cawera. yinulis safaris xangrZlivoba dakavSirebu-
lia tbis siTbos maragis mTlian moculobasTan. ase,
rom es aris temperaturisa da klimatis cvalebadobis
maCvenebeli. rogorc mosalodnelia, yinulis safaris
xangrZlivobis periodi Zalian gansxvavebulia drois
mcire monakveTSic ki, radganac amindia gansxvavebu-
li wliTiwlobiT. magram Cvenma grZelvadianma mona-
cemebma uCvena, rom tbaze yinulis safaris arsebobis
xangrZlivobaSi aRiniSneba statistikuri maCveneblis
uaRresad sayuradRebo Semcireba. dRes daaxloebiT
19 dRiT naklebi periodis ganmavlobaSi faravs yinuli
tbas, vidre 1960 wels. es aris globaluri daTbobis
aSkara maCvenebeli.
Tqveni muSaobis paralelurad habard brukSi, Tqven brZandebiT ekologiuri kvlevebis institutis (e.k.i.– IES) prezidenti da direqtori. ra gibiZgaT Tqven 20 wlis win, rom gagecvalaT prestiJuli mudmivi SemosavliT uzrunvelyofili kaTedra kornelSi, araSemosavliani kvlevebisa da saganmanaTleblo profilis institutSi.
am SekiTxvas xSirad misvamen Cemi kolegebi, zogs mi-
aCnia, rom me sigiJe Cavidine. eki-Si Tanamdebobaze Ses-
asrulebeli samuSaos aRweram damanaxa, rom es ZiriTa-
dad niSnavda, rom me SemeZlo mekeTebina yvelaferi,
risi gakeTebac mindoda, imden xans, ramden xansac
saqmes kargad gavakeTebdi da es me Zalian momewona. me
viyavi eki-is damfuZnebeli direqtori da uaRresad
vamayob imiT, rom institutma aseTi warCinebu li saer-
TaSoriso reputacia moipova. Cven gvyavs mecnierTa
ubrwyinvalesi gundi, romlebic xSirad muSaoben pro-
eqtebze mdinare hadsonSi zebras ganmanadgurebeli
orkaredi niJarebis Sesaxeb (Muttilus). es proeqtebi
saWiroa infeqciuri daavadebebis kvlevebisaTvis, maT
Soris Elymus aenarius-is ekologiisaTvis.
ratom gizidavT ase mravaldisciplinaruli gundze orientirebuli kvleva, romelsac
Tqven eki-Si awarmoebT?
mravalma gonebam SeiZleba ufro swrafi da ufro
ukeTesi progresi moitanos, vidre erTma. dRes mec-
nierebaSi didi proeqtebis ganxorcielebis erTaderT
gzas warmoadgens gunduri muSaoba, gansakuTrebiT im
sferoebSi, romlis wamyvani Taviseburebaa bio-kom-
pleqsuroba, magram aseTi gunduri TanamSromlobis
mecnierebisaTvis saWiroa, rom kolegebisadmi sruli
ndoba gqondes. vfiqrob, kursdamTavrebulebs ufro
meti praqtikis saSualeba unda mivceT, rom movamzadoT
isini kvleviT gundebSi samuSaod.
-
1303
praqtikasa da wrTvnas rac Seexeba, eki Tavis samecniero misias saganmanaTleblo programasTan erTad asrulebs. TqvenTan kursdamTavrebulebs
aqvT raime Sansi?
Cven gvaqvs NSF, erovnuli kvleviTi praqtika kurs-
damTavrebulTaTvis (REV). yovel gazafxuls aT an Tormet students varCevT. kvleviT samuSaoebSi monaw-
ileobis miRebis garda SerCeuli studentebi iReben
instruqciebs, rogor daweron samecniero naSromi,
ipovon samsaxuri da ra aris samecniero eTika. am weli-
wads ori am studentTagani aq habard brukSi awarmoebs
kvlevas. jgufis danarCeni wevrebi ki momaval kviras
apireben Camosvlas.
ram gagiRvivaT bunebisadmi interesi?
me gavizarde indianaSi, patara fermaSi da adreuli
bavSvoba fexSiSvelasa maqvs gatarebuli tyeSi da gan-
sakuTrebiT tbis midamoebSi. roca kolejSi Sevedi,
vapirebdi gavmxdariyavi dawyebiTi skolis maswav-
lebeli da beisbolis mwvrTneli. magram myavda erTi
profesori, romelmac daiJina, rom damemTavrebina
aspirantura. aspiranturaSi ganacxadi mxolod imis
gamo Sevitane, rom Tavidan amecilebina misi risxva da
viskonsinis universitetSi wavedi swavlis gasagrZele-
blad, sadac Seviswavle tbebis sistemebi. es kidev erTi
CemTvis gamoCenili Sansi iyo.
ra gavlena iqonia Tqvens Sexedulebaze bunebis Sesaxeb Tqvenma 42 wlianma gamocdilebam romelic aq, habard brukSi miiReT?
habard brukma uamravi SesaniSnavi sakvlevi sakiTxi
da Tema momca. me daviwye rogorc gulubryvilo fer-
merma biWma da movedi yvelaze ufro daxvewili teqnol-
ogiebis gamoyenebamde, imisaTvis, rom pasuxi gameca am
kompleqsuri sistemis Sesaxeb uamrav SekiTxvaze da me
vcdilobdi, davxmarebodi adamianebs imis gagebaSi, Tu
ratomaa mniSvnelovani am tipis kompleqsuri siste-
mebis dacva bunebis ekosistemebSi. adamiani pativs unda
scemdes bunebas, radgan igi warmoadgens fundamenta-
lur sasicocxlo sistemas: es aris sufTa haeri, sufTa
wyali, sufTa niadagi da noyieri sakvebi. da Tu Cven am
ekosistemebs saSualebas mivcemT, isini amouwuravni
iqnebian da ganagrZoben Cveni im sasicocxlo resurse-
biT momaragebas, rac gvWirdeba. habard brukma Secvala
Cemi cxovreba da SegiZliaT warmoidginoT, rom viRaca
me fuls mixdis imisaTvis, rom me am ulamazes adgilas
vimuSao.
-
1304
Sesavali:
ekologiis masStabebi
organizmebi Ria sistemebs warmoadgenen, maTsa
da garemos Soris arsebobs uwyveti urTierTkavSiri
– es am wignis erT-erTi umniSvnelovanesi Temaa.
organizmebsa da garemos Soris urTierTkavSiris
Seswavlas ewodeba ekologia (berZnuli sityvidan
oikos –saxli, kera da logos- codna, sityva).
aRniSnuli urTierTkavSiri gansazRvravs or-
ganizmTa sivrcobriv ganawilebasac da maT sim-
Widrovesac. mas ukavSirdeba sami ZiriTadi SekiTxva,
romlebsac Cveulebriv svamen ekologebi: sad cxov-
roben organizmebi? ratom binadroben isini iq, sa-
dac maT vpoulobT? ramdenia erTi saxeobis individi
ama Tu im adgilsamyofeloSi? ekologebi agreTve
Seiswavlian, Tu ra gavlenas axdens organizmisa da
garemos urTierTkavSiri saxeobaTa raodenobaze
garkveul adgilas. isini ikvleven agreTve , niadagSi
nivTierebaTa cvlas tyeSi an tbaSi an populaciaTa
matebis siCqares.
Tavisi farTo masStabis gamo ekologia aris bio-
logiis uaRresad rTuli (kompleqsuri) da sain-
tereso, da amasTanave sasicocxlo mniSvnelobis
matarebeli sfero. ekologia avlens biosferos
sim didres _ sicocxliT dasaxlebuli dedamiwis
mTlian sivrces _ da SeuZlia mogvawodos fundamen-
taluri codna, rac mogvexmareba imaSi, rom dava-
konservoT da SevinarCunoT es simdidre, romelsac
dRes, ise rogorc arasdros, emuqreba adamianis aq-
tiurobiT gamowveuli safrTxe. biosferos simdi-
dre gansakuTrebiT TvalsaCinoa tropikul tyeebSi,
rogoricaa magaliTad, panamis tye, sadac cxovrobs
xoWo-herkulesi (Dynastes hercules), romelic asaxu-
lia suraTze 50.1.
dedamiwis tropikuli tyeebi warmoadgens mil-
ionobiT saxeobis sacxovrebels, 5-dan 30 milionamde
jer kidev auRwereli mwerebis, obobebis da sxva
arTropodebis CaTvliT. faqtiurad biosferos yve-
la nawili dasaxlebulia mravalferovani cocxali
formebiT, romelTa umravlesobac, gansakuTrebiT
mikrobuli saxeobebi, mecnierebisaTvis ucnobia. es
Tavi gagacnobT ekologiis mecnierebas da aRwers
zogierT faqtors, cocxals Tu aracocxals, rac
gavlenas axdens organizmTa distribuciaze. igi aseve
mimoixilavs wylisa da xmeleTis binadarTa ZiriTad
tipebs, sad cxovroben isini da sad midian ekologebi
maT Sesaswavlad.
50Sesavali ekologiasa
da biosferoSi suraTi 50.1 panamis tyis erT-erTi
areali asaxavs biosferos simdidres.
amosavali koncefciebi:
50. 1 ekologia Seiswavlis organizmisa da garemos urTierTzemoqmedebas.50. 2 organizmisa da garemos urTierTzemoqmedebis Sedegs warmoadgens saxeobaTa gavrcelebis limitacia (SezRudva)
50. 3 abioturi da bioturi faqtorebi zegavlenas axdenen wylis biomebis struqturasa da dinamikaze.
50. 4 klimati didad gansazRvravs xmeleTis biomebis struqturasa da distribucias.
-
1305
koncefcia 50.1ekologia Seiswavlis organizmebisa da garemos urTierTzemoqmedebebs
adamians yovelTvis ainteresebda sxva organizmTa
distribucia da raodenoba. preistoriul periodSi
adamianebs, monadireebsa da Semgroveblebs, uwev-
daT imis Seswavla, Tu sad SeiZleboda nadirisa da
sakvebad vargisi mcenareebis uxvad moZieba.
soflis meurneobis ganviTarebasTan erTad da
cxovelTa moSeneba-moSinaurebasTan erTad adamianma
ufro meti iswavla imis Sesaxeb, Tu ra gavlenas ax-
dens garemo mcenareTa da cxovelTa zrdaze, gadar-
Cenasa da gamravlebaze. mogvianebiT naturalistebi,
aristoteledan darvinamde da Semdegac, aRwerdnen
da Seiswavlidnen organizmebs bunebriv yofaSi, ak-
virdebodnen da sistematurad iwerdnen dakvirvebis
Sedegebs. araCveulebrivad didi codna SeiZleba
dRes kidev SeviZinoT aRwerilobiTi mecnieruli
midgomidan (romelic mimarTulia aRmoCeniTi mecni-
eruli midgomisaken) (ix. Tavi 1.) amdenad, bunebis
istoria rCeba ekologiuri mecnierebis fundamenta-
lur nawilad.
aRwerilobiTi mecnierebis saxiT arsebu li, xan-
grZlivi istoriis mqone mecniereba, ekologia, aseve
warmoadgens zust eqsperimenul mecnierebas. miuxeda-
vad im sirTuleebisa, rac Tan axlavs bunebriv gare-
moSi eqsperimentebis Catarebas, ekologebi xSirad
amowmeben TavianT hipoTezebs savele eqsperimentebSi.
jin likinsisa da misi kolegebis mier warmoebuli
grZelvadiani kvleva habard brukis eqsperimentul
tyeebSi erT-erT magaliTs warmoadgens (ix. inter-
viu win). savele eqsperimentebis sxva magaliTebs war-
moadgens kvlevebi, romlebSic mkvlevarebi zomaven
balaxismWamel cxovelTa gavlenas mcenareTa jiSebis
mravalferovnebaze, eqsperimentuli ‘daxuruli ter-
itoriebisa’ da Ria kontrolis mqone teritoriebis
Sedarebis gziT, romlis mizania garkveuli balax-
ismWameli cxovelebis saxeobaTa dacva.
ekologebis yuradReba kon-
centrirebulia kompleqsur sis-
temebze, rac mecnierebs ubiZgebs
SesaZleblobaTa sruli gamoy-
enebisaken ufro Tanmimdevruli
Sedegebis misaRebad. SesaZloa,
swored amitomac arian ekologebi
inovatorebi miRebuli daskvnebis
gamoyenebaSi. Tqven am TavSi mra-
vali ekologiuri eqsperimentis
magaliTs SexvdebiT.
ekologia da evoluci-
uri biologia
ekologia da evoluciuri
biologia aris ori mWidrod da-
kavSirebuli mecniereba. dar-
vini organizmTa distribuciaze
da maTi specifikur garemosTan
adaptaciaze dakvirvebebma im az-
ramde miiyvana, rom garemos faq-
toris sxvadasxvagvar urTierTz-
emoqmedebas populaciis SigniT,
SeeZlo gamoewvia evoluciuri
cvlilebebi. (ix. Tavi 22). dRes
Cven uamravi monacemi gagvaCnia,
CrdiloeTi avstraliis klima-ti cxelia, nestiania da sezon-uri unaleqobiT xasiaTdeba.
wiTeli kengu-ru binadrobs qveynis SigniT mSral da nax-evrad mSral re-gionebSi, sadac naleqebi iSvia-Tia da wlebis g a n m a v l o b a S i araTanabaria.
samxreT -aR-mosavleT avs-traliaSi nes-tiani, grili klimatia.
samxreT avstraliaSi civi, nestiani zamTar-ia da cxeli, mSrali zafxuli.
kenguru/km2
gavrcelebis sazRvari
tasmania
suraTi 50.2 adgilis Seswavlis safuZvelze dadgenili wiTeli kengurus siWarbe da distribucia avstraliaSi.
-
1306
imis dasturad, rom rac xdeba ekologiuri drois
farglebSi (wuTebSi, TveebSi, wlebSi), meordeba
igive ufro farTomasStabiani, evoluciuri drois
farglebSi (dekadebSi, saukuneebSi, aTaswleulebSi
da ufro didi drois monakveTebSi). magaliTad, Se-
vardens, romelic mindvris TagvebiT ikvebeba, aqvs
swrafi gavlena mxverpl populaciaze garkveuli
individebis daxocvis gamo, amdenad mcirdeba popu-
laciis moculoba (ekologiuri efeqti) da icvleba
genuri fondi (evoluciuri efeqti). mtacebeli-msx-
verplis urTierTzemoqmedebis erT-erTi grZelva-
diani evoluciuri Sedegi SesaZloa gaxdes Tagvebis
seleqcia bewvis Seferilobis mixedviT, rac daicavs
(kamuflaJirebas gaukeTebs) cxovelebs.
organizmebi da garemo
nebismieri organizmis garemo moicavs abiotur
anu aracocxal komponentebs – qimiur da fizikur
faqtorebs, rogoricaa temperatura, Suqi, wyali
da sakvebi nivTierebebi, da biotur anu cocxal
komponentebs – yvela saxis organizmebi anu biote-
bi (biota), romlebic warmoadgenen individualuri
garemos Semadgenel nawils. sxva organizmebs Seu-
ZliaT Seejibron am individs sakvebis an sxva resur-
sis mopovebaSi, mxverplad gaixadon is, parazitad
iqcnen, TviTon gaxdnen misi sakvebi anda Secvalon
misi fizikuri Tu qimiuri garemo.
ekologiuri kvlevebis centralur sakiTxs war-
moadgens sxvadasxva garemos komponentebis, rogorc
abioturis aseve bioturis, zegavlenis Sswavla. mag-
aliTad suraTi 50.2. uCvenebs avstraliuri wiTeli
kengurus geografiul gavrcelebas da warmogvid-
gens ori SekiTxvis safuZvels: ra aris is garemo
faqtorebi, rac akontrolebs iseTi saxeobebis geo-
grafiul distribucias, rogoricaa wiTeli kenguru?
da ra faqtorebi ganapirobeben mis siWarbes. sura-
Tze 50.2. mocemulia zogierTi klimaturi faqtori,
romlebsac ekologebi wiTeli kengurus SemTxvevaSi
ganixilaven: sayuradReboa, rom wiTeli kenguru ar
cxovrobs avstraliis periferiebSi, sadac sveli,
nestiani klimaturi pirobebia. aRsaniSnavia isic,
rom wiTeli kenguru ufro uxvadaa im adgilebSi,
sadac klimati ufro mSralia da wliTiwlobiT ufro
cvalebadi xdeba. es aris ruqaze muqi yavisferidan
narinjisferamde aRniSnuli adgilebi. am adgilebis
sazRvrebTan, sadac klimati ufro nestiania vidre
siRrmeSi da romlebic ruqaze mocemulia Riafrad,
wiTeli kenguru iSviaTia.
aRniSnuli faqtorebi gviCvenebs, rom abioturi
faqtorebi, naleqis raodenoba da mravalferovneba,
gavlenas axdens avstraliaSi wiTeli kengurus dis-
tribuciaze, magram wiTeli kengurus distribuci-
aze kontroli mxolod abioturia? iqneb klimati
axdens wiTeli kengurus populaciaze arapirdapir
gavlenas iseTi bioturi faqtorebis meSveobiT, ro-
goricaa paTogenebi, parazitebi, konkurentebi, mta-
ceblebi da sakvebis arseboba-ararseboba. magaliTad,
wiTel kenguruze cud gavlenas axdens ufro nes-
tiani adgilebi, romlebic xelsayrelia paTogenebisa
da parazitebisaTvis? ekologebs sWirdebaT mravali
faqtoris Sejameba da alternatuli hipoTezebis
ganxilva, roca cdiloben, axsnan siWarbisa da dis-
tribuciis magaliTebi.
ekologiis qvesferoebi
ekologia SeiZleba daiyos sxvadasxva qvesfer-
oebad, romlebic Seiswavlian sakiTxebs dawyebuli
individualuri organizmebis ekologiiT, damTavre-
buli ladSaftisa da ekosistemis dinamikiT. (suraTi
50.3.). yoveli qvesfero iyenebs Tavis gansakuTrebul
terminologias da QSeiswavlis specifikur sakiTxebs.
Tumca Tanamedrove ekologiuri mecniereba sul
ufro arRvevs sxvadasxva sferoebs Soris tradici-
ulad arsebul gamyof sazRvrebs.
organizmis ekologia SeiZleba daiyos Semdeg qve-
disciplinebad: fiziologiuri ekologia, evoluci-
uri ekologia da qcevis ekologia. organizmis eko-
logia Seiswavlis, Tu rogor umklavdeba organizmis
struqtura, fiziologia da qceva (cxovelebis Sem-
TxvevaSi) im gamowvevas, rasac garemo sTavazobs.
populacia. es aris erTi da imave saxeobis indi-
videbis jgufi, romlebic cxovroben garkveul ge-
ografiul teritoriaze. populaciis ekologia kon-
cent rirebulia ZiriTadad im faqtorebis Seswavlaze,
rac gavlenas axdens erTi saxeobis individebis ra-
odenobaze erT konkretul teritoriaze.
erToba moicavs yvela saxeobis yvela organizms,
romlebic erT konkretul teritoriaze cxovroben.
es aris mravali sxvadasxva saxeobis populaciaTa er-
Tianoba. amdenad erTobaTa ekologiis kvlevis sfero
moicavs erTobebSi saxeobaTa urTierTzemoqmedebis
mTlian areals. kvlevis es areali koncentrirebu-
lia iseT sakiTxebze, rogoricaa:
rogor zegavlenas axdens erTobis struqturasa
da organizaciaze iseTi faqtorebis urTierTmoq-
-
1307
medeba, rogoricaa: mtacebloba, Sejibri, daavadebe-
bi da aseve abioturi faqtorebi, rogoricaa Careva
(myudroebis darRveva).
ekosistema moicavs yvela abiotur faqtors, gar-
da saxeobaTa mTliani erTobebisa, romlebic konkre-
tul teritoriaze cxovroben. ekosistema, magaliTad
tba, SeiZleba Seicavdes sxvadasxva erTobebs. ekosis-
temis ekologiaSi maxvili gakeTebulia sxvadasxva
biotur da abiotur komponentebs Soris energiisa
da qimiuri ciklaciis sakiTxebze.
landSaptis ekologia Seiswavlis ekosistemis sfe -
ros. misi ori magaliTia: mdinaris gaswvriv Camwkri-
vebuli xeebis rigis koridori meCxeri mcenareuli
safariT dafarul dablobze, anda balaxiT Semofar-
gluli marjnis rifebis monakveTebi.
rogor aris yvelaferi es mowyobili geografi-
ul regionSi. nebismieri landSafti an zRvis peizaJi
Sedgeba sxvadasxva tipis `monakveTebis~ mozaikisagan.
garemos am maxasiaTebels ekologebi uwodeben `mon-
akveTebad dayofas~.
landSafturi ekologiuri kvlevebi yuradRebas
amaxvilebs im faqtorebze, romlebic akontroleben
energiis, nivTierebebisa da organizmebis urTierT-
gacvlas ekosistemis monakveTebs Soris, romlebic
Tavis mxriv landSaftsa da zRvis peizaJebs qmnian.
biosfero aris globaluri ekosistema – es aris
planetis ekosistemebis mTliani jami. ekologiis es
udidesi sfero moicavs sicocxliT dasaxlebuli
dedamiwis mTlian moculobas: es aris zRvis donidan
ramodenime kilometris simaRlis atmosfero, qvemoT
_ xmeleTi zRvebis CaTvliT, romelTa siRrmeSic
sul cota sami kilometris simaRlis kldeebia, _
miwa, tbebi, mdinareebi, gamoqvabulebi da okeaneebi,
romelTa siRrme ramodenime kilometria. biosferos
doneze kvlevis magaliTebia analizi imis Sesaxeb, Tu
rogori gavlena SeiZleba moaxdinos dedamiwis kli-
matze da Sedegad, mTlianobaSi sicocxleze, atmosf-
eruli CO2-is koncentraciis cvalebadobam.
(a) organizmis ekologia. rogor poulobs kuziani veSapi adgils, sadac is na-Sirers aCens?
(b) populaciuri ekolo-gia. garemos ra faqtorebi moqmedeb irmis Tagvis gam-ravlebis sixSireze?
(g) sazogadoebis ekologia. ra faq-torebi moqmedeb konkretuli tyis Semadgeneli saxeobebis mraval-ferovnebaze?
(d) ekosistemis ekologia. ra faqtorebi akontrolebs zomieri balaxovani ekosistemis fotosin-Tezur gasavals?
(e) landSaftis ekologia. am lanSaftze gamo-saxuli xeebi uzrunvelyofen tyis cxovelebis gavrcelebis koridorebs. ra zRvramde vr-celdebian es xeebi?
suraTi 50.3. ekologiis sxvadasxva sferoebSi gaCenili kiTxvebis magaliTebi.
-
1308
ekologia da garemos dacvis sakiTxebi. imis gamo,
rom termini ekologia xSirad eSlebaT publikacieb-
Si garemos dacvis sakiTxebTan, metad mniSvnelova-
nia ganvmartoT gansxvaveba ekologiasa da garemos
dacvis sakiTxebs Soris (romelic iRwvis bunebri-
vi garemos SenarCunebisa da dacvisaTvis). garemos
dacvis problemebs rom SevexoT, saWiroa gvesmodes
is rTuli da delikaturi urTierToba rac arsebobs
organizmebsa da garemos Soris. ekologiis mecniere-
ba swored am codnas gvTavazobs. magaliTad, Tu Cven
gvecodineba rom fosfati xels uwyobs tbebSi wy-
almcenareebis zrdas Cven SegveZleba, gadavwyvitoT
da SevzRudoT fosfatiT mdidari sasuqebis gamoy-
eneba garSemo midamoebSi, imisaTvis, rom davicvaT
tba wyalmcenareebis Warbi xlarTebisagan.
sazogadoebis dRevandel codnas garemos dacvis
sakiTxebis Sesaxeb saTave daudo 1962 wels reiCel
karsonis wignma, `Cumi gazafxuli~ (suraTi 50.4.).
dRes ukve klasikad qceul am wignSi karsons surda,
eTqva, rom iseTi pesticidebis farTo gamoyenebas,
rogoricaa DDT, Sedegad mohqonda mravali iseTi orga-
nizmebis populaciis mospoba, romelTa ganadgureba
gegmaSi ar iyo.
dRes mJavis daleqvam lokalizeba gaukeTa Sim-
Sils, rac iseTi movlenebis Sedegs warmoadgenda,
rogoricaa: miwis araswori gamoyeneba da populaci-
is zrda, niadagisa da mdinareebis toqsikuri narCe-
nebiT mowamvla, gadaSenebuli, anda saSiSroebis qveS
myofi saxeobebis siis zrda. sacxovrebeli garemos
ganadgureba mxolod nawilia im problemebisa, rac
emuqreba Cvens saerTo saxls, dedamiwas, sadac Cven
milionobiT sxva cocxal formebTan erTad vcxov-
robT.
bevri gavleniani ekologi, jin likinsis CaTvliT,
acnobierebs imis pasuxismgeblobas, rom saWiroa
gaagebinon kanonmdeblebsa da sazogadoebas im gadaw-
yvetilebaTa Sesaxeb, rac garemoze uaryofiT zemo-
qmedebas axdens. am pasuxismgeblobis mniSvnelovani
nawilia mecnieruli kompleqsurobisa da garemos
dacvis sakiTxTa erTmaneTTan dakavSireba. poli-
tikosebi da kanonmdeblebi xSirad moiTxoven cal-
saxa pasuxs garemos dacvasTan dakavSirebul iseT
SekiTxvaze, rogoricaa: ramdeni Zveli naSeni tyea
saWiro `nairferovani bunebis~ gadasarCenad. ekolo-
giur kvlevebs SeuZlia, rasakvirvelia, arsebiTi
informaciis mowvda politikuri gadawyvetilebis
misaRebad sacxovrebeli garemos SenarCunebasTan
dakavSirebiT. pasuxi amgvar SekiTxvebze xSirad sxva,
Semdgom SekiTxvebsac badebs. magaliTad: ramdeni bu
unda gadavarCinoT? ramdenad aucilebelia maTi ga-
darCena? ramden xans SeZleben isini sicocxles am
saxis tyeSi? ekologebs SeuZliaT daxmarebis gaweva
amgvar SekiTxvebze pasuxis gacemiT, ise, rom xalxmac
da kanonmdeblebmac SeZlon swori gadawyvetilebis
miReba garemos dacvis sakiTxebTan dakavSirebiT.
Tumca Cveni ekologiuri informacia arasdros
srulyofili ar aris, mainc ar SegviZlia gadavdoT
gadawyvetilebebis miReba garemos dacvis sakiTxebT-
an dakavSirebiT iqamde, vidre yvela kiTxvaze pasuxi
ar gveqneba.
magram iqidan, rac Cven namdvilad viciT biosfer-
os urTierTkavSiris Sesaxeb, iqneb Wkvianuri iyos,
davicvaT sifrTxilis principi, romelic SeiZleba
ubralod gamovxatoT ase: ̀ sifrTxiles Tavi ar stki-
va~. aldo leopoldma, cnobilma veluri sicocxlis
konservatorma, kargad gadmosca sifrTxilis prin-
cipi, roca dawera: `SekeTebisas yvelaze gonivrulia
ar gadavagdoT arc erTi WanWiki~.
koncefcia 50.1 Semowmeba1. daupirispireT erTmaneTs ekologia da gare-
mos dacva, rogor ukavSirdeba ekologia ga-remos dacvas.
2. rogori gavlena SeiZleba moaxdinos ekolo-giuri drois masStabSi momxdarma movlenam evoluciuri drois masStabSi momxdar mov-lenaze.
3. ekologiis romel sferos exeba qvemoT CamoTvlili?a) ekologi, romelic Seiswavlis avstrali-
aSi wiTeli kengurus distribuciasa da si Warbes.
b) ekologi, romelic swavlobs im cvlile-bebs, ra pirobebSic mcenareuli jiSebi yvelaze ufro Warbad vrceldeba tyeSi
xanZris Semdeg.
suraTi 50.4 reiCel karsoni. dRevandeli garemos damcvelTa moZraobisaTvis saTao wignSi, `umi gazafxu-li~, karsonma gagzavna mesiji: `bunebaze kon-troli~. es is frazaa, romelic qed maRlurad gaiges, romelic daibada biologiisa da filoso-fiis neandertamul xana-Si, roca miaCndaT, rom buneba arsebobda ada-mianisaTvis mosaxmare-blad.
-
1309
koncefcia 50.2organizmebisa da garemos urTierTzemoqmedeba limitirebas ukeTebs saxeobaTa distribucias
22-e TavSi Cven ganvixileT biogeografia, indi-
vidTa saxeobebis distribucia warsulSi da awmyoSi,
evoluciuri Teoriis konteqstSi. ekologebma didi
xania gaacnobieres biosferoSi organizmTa distri-
buciis globaluri da regionaluri modelebi. ken-
guruebi binadroben avstraliaSi da ara CrdiloeT
amerikaSi, maSin, roca orkapa antilopebi (Antilocap-
ra americana) gvxvdebian SeerTebuli Statebis dasav-
leTSi da ara evropasa da afrikaSi. saukuneze meti
xnis win darvinma, valasma da sxva bunebismcodneebma
(naturalistebma) daiwyes distribuciis farTo mod-
elebis identifikacia biogeografiuli arealebis
dasaxelebiT. (suraTi 50.5.). Cven dRes vukavSirebT am
biogeografiul arealebsa da kontinenturi dinebis
modelebs.
biogeografia gvaZlevs codnas, rac warmoadgens
karg safuZvels imis gasacnobiereblad, Tu ra iwvevs
saxeobaTa geografiuli distribuciis limitirebas.
imis gasagebad, Tu rogor SeZles ekologebma amis
garkveva, modiT, gaviaroT im SekiTxvaTa seriali,
romelic mocemulia suraTze 50.6.
gafantva da distribucia
gafantva aris individTa mWidro populaciis cen-
tridan an maTi mSobliuri teritoriebidan gamosvla
da gadaadgileba. organizmTa globalur distribu-
cias ganapirobebs magaliTad: ratom ar arian ken-
guruebi Crdilo amerikaSi? biogeografma SeiZleba
SemogvTavazos es martivi hipoTesa: isini iq ver mox-
vdnen, radganac maTi gafantvisaTvis arsebobda bari-
eri. es areali kengurusaTvis miudgomeli aRmoCnda,
magram Tu kengurum, romelic xmeleTsaa mijaJvuli,
ver moaxerxa Crdilo amerikamde miRweva sakuTari
ZalebiT, sxva organizmebma, romlebic grZel man-
Zilze gadaadgilebas adaptirebulni arian, magali-
Tad zogierTi jiSis Citebma, moaxerxes. organizmTa
gafantvis Seswavlas udidesi mniSvneloba aqvs, ro-
gorc evoluciaSi geografiuli izolaciis kvlevis
(ix. Tavi 24), aseve saxeobaTa mimdinare geografiuli
distribuciis farTo modelebis kvlevisaTvis.
bunebrivi gavrcelebis arealebi
gafantvis roli warmoCindeba, roca organizmebi
afarToeben maTi binadrobis arealebs da midian im
teritoriebze, sadac maT adre ar ucxovriaT. mag-
aliTad, cattle agret (ix. suraTi 53.10.), romelic
gavrcelebulia afrikaSi, evraziasa da avstraliaSi,
200 wlis win am Zlier frinvels ver SexvdebodiT
amerikis teritoriaze, magram 1800-iani wlebis bo-
los maT SeZles atlantikis okeanis gadafrena da
samxreT amerikis Crdilo-aRmosavleTis nawilis da-
pyroba. iqidan isini TandaTanobiT gavrceldnen
CrdiloeTis mimarTulebiT centralur amerikaSi,
iqidan ki Crdilo-amerikaSi da 1950-ian wlebSi miaR-
wies floridas. mas Semdeg isini farTod gaiSalnen
da dRes isini gavrcelebuli arian wynari okeanis
sanapiroebamde dasavleTiT, xolo samxreT kanadamde
CrdiloeTiT.
didkuda SoSia (Quiscalus mexicanus), didi zo-
mis TvalsaCino Citi, romelic enaTesaveba SaSvsa da
molaRurs, kidev erTi im saxeobaTagania, romelmac
droTa ganmavlobaSi gavrcelebis arealebi gaifarTo-
va da meqsikis yuris sanapiroebidan da rio-grandes
xeobidan CrdiloeTisken gavrcelda (suraTi 50.7).
suraTi 50.7. didkuda SoSiebis populaciis gavr-
celeba aSS-Si 1974-1996 wlebSi. am saxeobam 22 weli-
suraTi 50.5 biogeografiuli arealebi. kontinenturi dinebebi da barierebi, rogoricaa udabnoebi da mTagrexile-bi, yvelaferi es ganapirobebs garkveul florasa da faunas dedamiwis umTavres biogeografiul arealebSi. arealebi mkve-Trad ar aris Semofargluli. isini erwymis im zonebs, sadac momijnave arealebis saxeobebic Tanaarseboben.
Txis rqis tropiki
kirCxibis tropiki
palearqtikuli
neotropiuli
eTiopiuri
nearqtikuli
aRmosavluri
avstraliuri
ekvatori
-
1310
wadSi mniSvnelovnad gaifarTova gavrcelebis are-
alebi.
bunebrivi gavrcelebis arealebis gafarToeba
TvalnaTliv gviCvenebs gafantvis gavlenas distri-
buciaze, magram gafantvis dakvirvebis saSualeba Za-
lian iSviaTad gveZleva. Sedegad, ekologebi xSirad
mimarTaven eqsperimentul meTodebs, imis gasarkvevad
Tu ra rols TamaSobs saxeobaTa distribuciis lim-
itirebaSi gafantva.
saxeobaTa transplantacia
imis gasarkvevad warmoadgens Tu ara gafantva
ZiriTad faqtors ditribuciis limitaciaSi, yvelaze
pirdapir gzas warmoadgens dakvirvebis warmoeba
saxeobaTa ganzraxi Tu uneblie transplantaciis Se-
degebze im arealebSi, sadac isini adre ar binad-
robdnen. transplantacia iTvleba warmatebulad,
roca saxeobebi mxolod ki ar gadarCebian da ganagr-
Zoben sicocxles axal garemoSi, aramed roca isini
gamravlebasac SeZleben. amdenad transplantaciis
war mateba ganisazRvreba mxolod araumcires sicocx-
lis erTi ciklis dasrulebis Semdeg. Tu trans-
plantacia warmatebulia, Cven SegviZlia davaskvnaT,
rom saxeobaTa gavrcelebis potenciali ufro didia,
vidre maTi faqtobrivi gavrcelebis arealis moc-
va. sxva sityvebiT, rom vTqvaT, saxeobebs SeuZliaT
icxovron kidev sadme garkveul teritoriaze, sadac
isini amJamad ar binadroben.
saxeobebi axal geografiul teritoriaze Seyva-
nisas xSirad arRveven erTobebs da im ekosistemas,
romlebSic isini Siyvanes da vrceldebian winaswar
ganzraxuli arealis miRma Sor manZilze. (ix. Tavi
55). Sesabamisad ekologebi transplantaciis eqsperi-
mentebs dRes xSirad ar mimarTaven. amis nacvlad
isini aRnusxaven monacemebsa da Sedegebs im movle-
nebisa, roca saxeobebi sxva miznebisTvis iqnen tran-
splantirebulni. magaliTad sanadiro cxovelebis
Se mosayvanad, anda roca moxda saxeobebis uneblie
transp lantacia.
qcevisa da sacxovrebeli adgilis
SerCeva (seleqcia)
rogorc transplantaciis eqsperimentebi gviC ve-
nebs, zogierTi saxeoba srulad ar iyenebs misi gavr-
celebis potencials, maSinac ki, Tu maT fizikurad
aqvT SesaZlebloba gaifanton daukavebel adgilebSi.
mivyveT Cveni kiTxvebis nusxas suraTidan 50.6: ra
rols TamaSobs qceva distribuciis limitaciaSi?
roca individebi Tavs arideben garkveul sacxovrebel
adgils, maSinac ki, Tu es adgili maTTvis xelsayre-
lia, maTi distribuciis limitacia xde ba sacxovrebe-
li adgilis seleqciis mixedviT. Tumca sacxovrebe-
li adgilis seleqcia rogorc wesi, cxovelebs exeba,
mcenareebsac SeuZliaT SearCion sacxovrebeli ad-
gili, magaliTad, iseTi Teslis warmoqmniT, romelic
Rvivdeba mxolod mkacrad gansazRvrul konkretul
garemo pirobebSi – miuxedavad imisa, rom mcenaree-
bs gadaadgilebis saSualeba ara aqvT, radganac maT
fesvebi aqvT miwaSi. Tumca sacxovreblis SerCeva
saxeobebi ar aris, vinaidan
gavrcelebas gabneva zRu-davs?
diax
ara
areali miuwvdomelia an dro araxelsayrelia
gavrcelebas qceva zRu-davs?
habitatis SerCeva
gavrcele-bas bioturi faqtorebi (sxva saxeobebi) zRudavs?
mtaceblebi, paraz-itebi, konkurencia, daavadebebi
gavrcelebas abioturi faq-torebi zRudavs?
qimiuri faqtorebi
wyali, Jangbadi, marilianoba, pH, niadagis nivTierebebi da a. S.
temperatura sinaTle niada-gis struqtura xanZari te-nianoba da a. S.
fizikuri faqtorebi
diax
diax
ara
ara
suraTi 50.6 geografiuli distribuciis limitirebis ganmsazRvrel faqtorTa nusxa. ekologebi, roca isini saxeobaTa dis-tribuciis limitacias swavloben, ganixilaven amgvari SekiTxvebis rigs.
-
1311
aris erT-erTi yvelaze Znelad gasagebi ekologi-
uri procesTagani, zogierTi magaliTi mainc Zalian
kargadaa Seswavlili mwerebis saxeobaTa sacxovreb-
lis SerCevis CaTvliT. mdedri mwerebi xSirad deben
kvercxebs mxolod Zalian mcire raodenobis stimu-
lis pasuxad, ramac SeiZleba SezRudos mwerTa dis-
tribucia garkveul maspinZel-mcenareebTan. larvas
(matls), evropul simindis mburRavs, SeuZlia, magal-
iTad, ikvebos sxvadasxva mravalferovani mcenaree-
biT, magram mas vxvebiT mxolod da mxolod simindSi,
radganac kvercxismdebel mdedrebs izidavs simin-
dis mier gamoyofili surneli. ganvixiloT koRo
anofelesis ekologia. es mweri, rogorc daavadebis
Zalian mniSvnelovani gadamtani, farTod aris Ses-
wavlili. misi Seswavla erT-erTi RonisZiebaTagania,
romelic Catarda malariis gavrcelebis winaaRmdeg
brZolisTvis.
anofelesis yvela saxeoba asocirdeba sacxovre-
beli adgilis garkveul tipTan. saocaria, magram
aS karad xelsayreli tropikuli sacxovrebeli adgi-
lebis didi areali mTlianad Tavisufalia saSiSi
ko Roebisagan. maTi distribuciis Semaferxebeli faq-
to ri aRmoCnda mdedri koRoebis mier kvercxis dasa-
debad adgilis SerCeva. rogorc Cans, tropikuli ko-
Ro suleli unda iyos, radganac is ar debs kvercxebs
misTvis aSkarad xelsayrel brinjis yanebSi. magram
misi es saqcieli SeiZleba imiT aixsnas, rom brinjis
yanebi evoluciurad axali sacxovrebeli garemoa da
koRo ar aris masTan adaptirebuli. adaptacia ue-
crad ar xdeba, arc evolucia warmoSobs iseT or-
ganizmebs, romlebic srulyofilad arian adaptire-
bulni yvelanair garemosTan. (ix. Tavi 23)
bioturi faqtorebi
Tu qceva saxeobaTa, maSin Cveni Semdegi SekiTx-
va iqneba: distribuciis SemzRudvel faqtors bio-
turi faqtorebi anu sxva saxeobebi warmoadgens?
mraval SemTxvevaSi saxeobebs ar SeuZliaT daasru-
lon sicocxlis cikli Tu isini sxva axal arealSi
transplantirdebian. gadarCenisa da gamravlebis
unaris arqona SesaZlebelia gamowveuli iyos sxva
organizmebTan negatiuri urTierTzemoqmedebiT. es
SeiZleba iyos mtacebloba, parazitoba, daavadebebi
anda Sejibri. anda gadarCena da gamravleba SeiZleba
limitirdes sxva saxeobaTa aryofniT, romlebzedac
transplantirebuli saxeobebi damokidebulni arian.
magaliTad, damtvervis meSveobiT gamravlebadi gan-
sakuTrebuli saxeobis mcenaris aryofnam SeiZleba
xeli SeuSalos transplantirebuli mcenareebis
jiSebs gamravlebaSi, Tumca amgvari specifikuri
damokidebuleba iSviaTia. geografiuli distribuci-
is bioturi limitaciis faqtorebis ufro gavrceleb-
uli magaliTebia mtaceblebi (organizmebi, romlebic
xocaven TavianT msxverplebs) da balaxismWamelebi
(organizmebi, romlebic ikvebebian balaxeuliT da wy-
almcenareebiT). yvelaferi martivia, im organizmebs,
romlebic Wamen, SeuZliaT im organizmebis distri-
buciis limitacia, romlebsac isini Wamen.
modiT ganvixiloT balaxismWamelebis mier sakve-
bi mcenareebis jiSebis distribuciis limitaciis
erTi specifikuri SemTxveva. garkveul zRvis ekosis-
temebSi xSirad gvxvdeba urTierTdapirispirebuli
da mokidebuleba zRvis zRarbebis siWarbesa da wy-
alqveSa mcenareebis (rogoricaa murawyalmcenare)
siWarbes Soris. im adgilebSi, sadac cxovroben zR-
vis zRarbebi, romlebic wyalqveSa mcenareebiT ikve-
bebian, wyalmcenareTa didi grovebi Warbad fexs ver
ikideben. ase, rom, am SemTxvevaSi wyalmcenareebi-
saTvis adgilobrivi distribucia kontroldeba zR-
vis zRarbebis mier. am tipis urTierTzemoqmedeba
Se iZleba Semowmdes `mocilebisa da damatebis~ eqs-
perimentis saSualebiT. avstraliaSi, sidneisTan
ax los kvlevebisas v.j. fleCerma sidneis univer-
sitetidan, Seamowma hipoTeza imis Sesaxeb, rom zRvis
zRarbebi warmoadgenen wyalmcenareebis distribuci-
is makontrolebel faqtors. fleCeri fiqrobda, rom
axali arealebis dakaveba
weli
suraTi 50.7 SeerTebul StatebSi 1974-dan 1996 wlamde did-kuda graklis gamravlebadi populaciebis gavrceleba. 22 weli-wadSi graklma gamravlebis areali mniSvnelovnad gazarda.
-
1312
Tu es hipoTeza swori aRmoCndeboda, maSin SesaZle-
beli iqneboda ufro met wyalmcenares daepyro is
adgilebi, saidanac zRvis zRarbebi iqnebodnen mo-
cilebulebi. amis sapirispirod, Tu zRvis zRarbebs
davamatebT im adgilebSi, sadac wyalmcenareebi ux-
vadaa, wyalmcenareebis raodenoba Semcirdeba. erTi
sirTule, romelic am dros arsebobs aris is, rom
xSirad zRvis zRarbebis garda maTTan erTad im adg-
ilebSi, sadac wyalmcenareebi SeiZleba gamravldes,
cxovroben kidev sxva balaxismWamelebic. fleCeri-
saTvis saWiro iyo manipulaciuri savele eqsperi-
mentebis serialis Catareba. imis gamo, rom zRvis
zRarbebis gavlena Seeswavla wyalmcenareebze sakv-
lev arealSi mas zRvis zRarbebis izolireba mouxda.
(suraTi 50.8).
mtaceblebisa da balaxismWamelebis garda saxe-
obaTa distribuciis makontrolebeli faqtoris
roli aseve SeiZleba Seas-
rulos sakvebi resursebis
a r s e b o b a - a r a r s e b o b a m ,
parazitebma, daavadebebma
da Sejibrma. saubedurod,
amgvari limitaciis zogi-
erT yvelaze ufro tragi-
kul SemTxvevas adgili
aqvs maSin, roca adamians
(nebsiT Tu uneblied) Sehy-
avs egzotikuri mtacebeli
anda Seaqvs daavadeba axal
arealSi da amiT adgilo-
briv bunebriv saxeobebs
anadgurebs. am tipis mag-
aliTebs Tqven naxavT 55-
e TavSi, roca ganvixilavT
konservaciul ekologias.
abioturi
faqtorebi
bolo SekiTxva Cveni
SekiTxvebis nusxidan ganix-
ilavs abiotur faqtorebs,
rogorc distribuciis ma-
kontrolebel faqtorebs.
organizmTa globalur
distribuciaze did gav-
lenas axdens iseTi abio-
turi faqtorebi, rogori-
caa regionaluri sxvaoba
temperaturis, wylis da
mzis sxivebis TvalsazrisiT. ganxilvis dros saWiroa
gvaxsovdes, rom garemosaTvis damaxasiaTebelia ro-
gorc sivrcobrivi heterogenuloba, aseve temporal-
uri heterogenuroba. sxva sityvebiT Tu vityviT, igi
gansxvavdeba sivrcobrivad da drois mxriv. Tumca
dedamiwis or regions SeiZleba hqondes gansxvave-
buli pirobebi mocemul droSi, bioturi faqtorebis
dRiur da wliur amplitudebs SeuZliaT waSalon an
gaamkveTron regionaluri maxasiaTeblebi.
temperatura
garemos temperatura warmoadgens metad mniS-
vnelovan faqtors organizmTa distribuciaSi, rad-
ganac igi gavlenas axdens biologiur procesebze.
ujredebi SeiZleba daskdes Tu wyali, romelsac
u. j. fletCerma sidneiTan axlos (avstralia) gamoikvlia wyalmcenareebiT mkvebavi ori cxovelis, zRvis zRarbisa da zRvis niJariani moluskebis gavlena wyalmcenareebis raodenobaze. sakontrolo adgilis mezobeli arealebidan an zRvis zRarbebi, an moluskebi, an orive saxeoba amoiRes.
fletCerma wyalmcenareebis arealSi zRvis zRarbian da uzRarbo adgilebs Soris didi sxvaoba daafiqsira.
zRvis moluskebis da zRvis zRarbebis, an mx-olod zRvis zRarbebis amoReba wyalmcenaree-bis raodenobas. mniS-vnelovnad zrdida.
im arealebSi, sadac rogorc zRvis zRar-bebi, aseve moluskebi binadrobda, an arealebSi, saidanac mxolod moluskebi amoiRes, wyalmcenaree-bi TiTqmis aRar darCa.
zRvis zRarbi
zRvis niJariani moluski
zRvis zRar-bebic da moluskebic amoRebulia.
mxolod zRvis zRarbebia amoRebuli
mxolod zRvis moluske-bia aamoRebuli
kontroli (zRvis zRar-bebi da zRvis moluskebi erTdroulad binadroben)
wyal
mena
ree
biT
daf
aru
li
ter
ito
ria
(%)
agvisto agvistoTebervali
zRvis moluskebisa da zRvis zRarbebis amoRebas wyalmcenareebiT dasaxle-buli farTobis zrda mohyva. es niSnavs, rom wyalmcenareebis gavrcelebaze orive saxeoba moqmedebs. zRvis zRarbebis amoRebis Sedegad wyalmcenareebis farTobi mniSvnelovnad izrdeba, mxolod zRvis moluskebis amoRebis Semdeg, ki umniSvnelod. fletCerma daaskvna, rom zRvis zRarbebi gacilebiT metad zRudaven wyalmcenareebis gavrcelebas, vidre zRvis moluskebi.
suraTi 50.8
eqsperimenti
kvleva moqmedebs Tu ara wyalmcenareebiT mkvebavi zRvis zRarbebi da zRvis moluskebi am wyalmcenareebis gavrcelebaze?
daskvna
Sedegebi
Tebervali
-
1313
isini Seicaven, gaiyineba. (es xdeba 0 gradus cel-
siusze ufro dabal temperaturaze), da umetesoba
organizmebis proteini kargavs bunebriv Tvisebebs
45celsius gradusze maRal temperaturaze. mci-
re raodenobis organizmebs SeuZliaT SeinarCunon
saWiro aqtiuri metabolizmi Zalian dabal an Zalian
maRal temperaturaze. uCveulo adaptaciis unari
saSualebas aZlevs zogierT organizms, rogoricaa
magaliTad, Termofiluri (siTbosmoyvaruli) pro-
kariotuli organizmebi (ix. Tavi 27), icxovros im
temperaturis pirobebSi, romelic Cveulebrivi
cxovrebis pirobebisaTvis damaxasiaTebeli temper-
aturis zRvrebs scildeba.
organizmTa Sinagan temperaturaze gavlenas ax-
dens garemo temperaturasTan misi temperaturis
urTierTgacvla. umetesoba organizmebs SeuZliaT
SeinarCunon garemos temperaturaze mxolod ra-
modenime gradusiT maRali an dabali qsovilis
tem peratura (ix. Tavi 40). ZuZumwovrebi da Citebi,
ro gorc endoTermebi, warmoadgenen ZiriTad gamon-
akliss, magram endoTermul saxeobebsac ki SeuZliaT
funqcionireba garemo temperaturis cvalebadobis
mxolod sakmaod viwro farglebSi.
wyali
saxeobaTa distribuciaSi meore umniSvnelovanes
faqtors warmoadgens wyliT uzrunvelyofis dra-
matuli nairferovneba. mtknari wylisa da zRvis
or ganizmebi cxovroben akvatur garemoSi. magram
umetesoba saxeobebisa moklebulia, rogorc mtknari,
aseve mariliani wylis garemo sacxovrebels. maTi
SezRudulobis gamo osmoregulaciisadmi. xmeleTis
organizmebi cxovroben gamoSrobis faqtiurad
gamud mebuli safrTxis winaSe da maTi globaluri
distribucia damokidebulia imaze, Tu ramdenad Za-
luZT maT moipovon da Seinaxon wyali. udabnos or-
ganizmebi avlenen uwylo garemoSi wylis mopovebisa
da Senaxvisadmi sxvadasxvagvari adaptaciis unars,
rogorc es aRwerilia 44-e TavSi.
mzis Suqi
mzis Suqi TiTqmis mTlian ekosistemas uzrunve-
lyofs energiiT, Tumca energiis am wyaros uSualod
mxolod mcenareebi da sxva fotosinTezuri orga-
nizmebi iyeneben. Suqis intensivoba ar warmoadgens
gansakuTrebulad mniSvnelovan faqtors sxvadasxva
saxmeleTo garemoSi mcenareTa zrdis limitaciisT-
vis, Tumca tyis mier daCrdilva warmoSobs SuqisaT-
vis Sejibrs tyian garemoSi. wylian garemoSi Suqis
intensivoba da xarisxi fotosinTezuri organizmis
distribucias zRudavs. wylis siRrmis yoveli metri
seleqciurad STanTqavs wiTeli Suqis 45%-s, da masSi
gamavali cisferi Suqis daaxloebiT 2%-s. amis Sede-
gad wylis garemoSi mimdinare fotosinTezi zeda-
pirTan SedarebiT axlos xdeba. fotosinTezuri or-
ganizmebi Tavad STanTqaven SemoWrili Suqis nawils,
romelic SemdgomSi wylis siRrmeSi qveda doneebSi
mcirdeba. Suqi aseve metad mniSvnelovania im mra-
vali organizmis ganviTarebisa da qcevisaTvis, rom-
lebic mgrZnobiareni arian fotoperiodebisadmi, anu
es aris dRisa da Ramis periodebis SefardebiTi xan-
grZlivoba. fotoperiodi ufro saimedo indikatoria
sezonuri movlenebisa, rogoricaa magaliTad, mcena-
reTa yvaviloba (ix. Tavi 39) anda cxovelTa migracia,
vidre temperatura.
qariqari zrdis organizmebze garemo temperaturis
gavlenas imiT, rom siTbos dakargva izrdeba aor-
Tqlebisa da konveqciis gamo (ix. Tavi 40). is aseve
xels uwyobs organizmebSi wylis dakargvasac, zrdis
ra aorTqlebiT gagrilebis dones cxovelebSi da na-
mis gamoyofis dones mcenareebSi. garda amisa, qars
SeiZleba hqondes mniSvnelovani zegavlena mcenareTa
morfologiaze, imiT, rom igi aferxebs totebis zr-
das. qarian mxares Sedegad moaqvs `droSisebri for-
mis~ efeqti. suraTi 50.9. qarisagan gamowveuli xis
totebis `droSisebri forma~.
kldeebi da niadagi
kldeebisa da niadagis fizikuri struqtura, pH, da
mineraluri Semadgenloba gavlenas axdens mce nareTa
da Sesabamisad, am mcenareebiT mkvebavi cxovelebis
suraTi 50.9 xis totebis zrda qaris mimarTulebis mixedviT.
-
1314
suraTi 50.8
kvleva globaluri klimatis struqtura
mzis sinaTlis intensivobis ganeduri cvalebadoba
mzis sinaTle dabali kuTxiT ecema
buniobisas mzis sinaTle zemodan pirdapir ecema
mzis sinaTlis dacemis dabali kuTxe
CrdiloeTi polusi
60˚ N
60˚ S
kirCxibis tropiki
30˚N
30˚ S
0˚ ekvagtoriTxis rqis tropiki
samxreTi polusiatmosfero
dedamiwis formis simrude iwvevs mzis sinaTlis intensivobis ganedur cvalebadobas. radganac mzis sinaTle tropikul zonas pirdapir ecema (es regionebia CrdiloeTi ganedis 23.5˚-sa da samxre-Ti ganedis 23.5˚-s Soris mdebareobs), yvelaze didi sixce da ganaTebis intensivoba zedapiris erTeulze aq aRiniSneba. maRal ganedebze mzis sxivebi dedamiwas daxrili kuTxiT ecema da amrigad, sinaTlis energia dedamiwis zedapirze ifanteba.
mzis sinaTlis intensivobis sezonuri cvalebadobadedamiwis daxriloba iwvevs sezonuri cvlilebas mzis radiaciis intensivobaSi. vinaidan planetis RerZi 23.5˚-iT gadaxrilia mzis irgvliv misi moZraobis orbitis sibrtyesTan SefardebiT, tropikebze modis mzis raidaciis yvelaze didi wyliuri raodenoba da yvelaze naklebi sezonuri cvalebadoba axasiaTebs. sinaTlisa da temperaturis sezonuri cvalebadoba TandaTan izrdeba polusebis mimarTulebiT.
ivnisis bunioba: Crdilo-eTis naxevarsfero gadaxrilia mzisken; CrdiloeT naxevarsferoSi zafxuli iwyeba; samxreT naxevarsferoSi zamTari iwyeba.
martis bunioba: ekvatori mzes pirdapir uyurebs; arc erTi polusi araa gadaxrili mzis mimarTule-biT; dedamiwis yvela regionSi dRec da Ramec 12 sT-s. grZeldeba.
seqtembris bunioba: ekvatori mzes pirdapir uyurebs; arc erTi polusi araa gadaxrili mzisken dedamiwis yvela re-gionSi dRec da Ramec 12 sT-s. grZeldeba.
dekembris bunioba: CrdiloeT naxevarsfero mzisgan ixreba. CrdiloeT naxevarsferoSi zamTari iwyeba; samxreT naxevars-feroSi zafxuli iwyeba.
mudmivi gadaxra 23˚-iT.
ekvatori
-
1315
msoflioSi atmosferos cirkulaciis da naleqebis modeli
CrdiloeGTis polaruli wre
60°N
30°N
60°S
30°S
0°
samxreTis po-laruli wre
dasavleTis
Crdilo-aRmosavle-Tis mimarTuleba
uZraobis ekvatoruli zona
samxreT-aRmosavle-Tis mimarTuleba
dasavleTis
(ekvatori)
0°(ekvatori)
30° 23,5°0°
30°23,5°
daRmavali mSrali haeri tens Seiwovs
daRmavali mSrali haeri tens Seiwovs
aRmavali teniani haeri tens gamo-yofs
ariduli zona
tropikebi ariduli zona
ekvatorTan axlos mzis intensiuri gamosxiveba safuZvlad udevs msoflio masStabiT haeris cirkulaciis da naleqebis Tvisebebs. tropikebis maRali temperatura iwvevs dedamiwis zedapiridan wylis aorTqlebas. cxeli, teniani haeris masebis asvlas (cisferi isrebi) da polusebisken moZraobas. haeris aRmavali masebis wylis sacavis umetesi nawili icleba, rac tropikebSi Warb naleqebs iwvevs. did simaR-leze myofi, ukve mSrali haeris masebi (yavisferi isrebi), qveviT, dedamiwisken miemarTeba, Tan xmeleTidan tens iwovs da aridul klimats qmnis, romelic CrdiloeTi da samxreTi ganedis 30˚-is garSemo udabnoebis warmoqmnas ganapirobebs. Semdeg daSvebuli haeris masebis nawili polusebisken miemarTeba. CrdiloeTisa da samxreTi ganedis 60˚-ze haeris masebi isev zeviT adis da naleqebis Warb gamoyofas iwvevs (Tumca naklebs, vidre tropikebSi). Semdeg civi, mSrali, aRmavali haeri polusebisken miemarTeba, sadac dabla eSveba da ekvatorisken brundeba, Tan tens iwovs da polaruli regionebis SedarebiT unaleqo, mkacr, civ klimats ganapirobebs.
msoflioSi qarebis sqemadedamiwis zedapirTan haeris dineba msoflioSi qaris prognozirebad struqturas ganapirobebs. dedamiwa Tavisi RerZis garSemo brunavs, ami-tom ekvatorTan axlos regionebi ufro swrafad moZraobs, vidre po-lusebTan, rac gadaxris qars zemoT naCvenebi vertikaluri mimarTule-bidan da qmnis ufro aRmosavleTis da dasavleTis haeris dinebebs. tropikebSi grili qari aRmosav-leTidan dasavleTisken uberavs; zomier sartyelSi (tropikebsa da arqtikul an antarqtidul sarty-els Soris gabatonebuli regionebi) ari dasavleTidan aRmosavleTisken uberavs.
-
1316
distribuciis limitaciaze, da amiT xels uwyobs
saxmeleTo ekosistemaSi `monakveTebis~ war moqmnas.
mdinareebsa da nakadulebSi substratas (fskeris
donis) Semadgenlobam SeiZleba gavlena iqonios wy-
lis qimiur Semadgenlobaze, rac Tavis mxriv gav-
lenas axdens iq mobinadre cxovelebze. mtknari
wylisa da zRvis garemoSi substratas struqtura
gansazRvravs, romeli organizmebi SeiZleba iq cxov-
robdnen an izrdebodnen.
axla, roca Cven mimovixileT abioturi faqtore-
bi, romlebic organizmTa distribucias akontrolo-
ben, modiT, yuradReba gadavitanoT imaze, Tu ro-
gor icvlebian es faqtorebi klimatTan mimarTebaSi,
radganac mxedvelobaSi misaRebia is didi roli,
rasac klimati asrulbs saxeobaTa distribuciis
gansazRvraSi.
klimati
klimatis umTavres komponentebs da garkveul
arealebSi ZiriTadi amindis pirobebis ganmsazRvrel
faqtorebs warmoadgens oTxi abioturi faqtori –
temperatura, wyali, mzis Suqi da qari. klimatis
faqtorebi, metadre temperatura da wyali, gansa-
kuTrebiT mniSvnelovan gavlenas axdens organizmTa
distribuciaze. Cven SegviZlia aRvweroT klimaturi
modelebi or doneze: makroklimatis anu es aris
modelebi globalur, regionalur da lokalur do-
neebze da mikroklimatis, Zalian sainterteso mod-
elebi, magaliTad modeli, romlis pirobebSic cxov-
roben waqceuli moris qveS organizmTa erTobebi.
modiT, ganvixiloT dedamiwis makroklimati.
globaluri klimatis modelebi
dedamiwis globaluri klimatis modelebi um-
Tavresad ganpirobebulia Semomavali mzis energiiTa
da planetis moZraobiT kosmosSi. mzis siTbos gav-
lena atmosferoze, xmeleTsa da wyalze iwvevs tem-
peraturis sxvadasxvaobas, haeris moZraobis ciklebs
da wylis aorTqlebas, rac Tavis mxriv, ganapirobebs
klimatis dramatul nairferovnebas. suraTi 50.10,
momdevno or gverdze ajamebs dedamiwis klimatis
modelebs da maTi formirebis safuZvlebs.
regionaluri, lokaluri da sezonuri gavlena klimatze
axlomdebare wyluri warmonaqmnebi da topo-
grafiuli maxasiaTeblebi, rogoricaa mTagrexile-
bi, qmnian regionaluri klimatis variaciebs, xolo
landSaftis ufro mcire maxasiaTeblebi adgilo-
brivi, lokaluri klimatis variaciebs ganapirobeben.
klimatis es regionaluri da lokaluri variaciebi
biosferos monakveTebad dayofas uzrunvelyofen.
sezonuri variaciebi warmoadgens klimatze gavlenis
kidev erT faqtors.
wyluri warmonaqmnebi. okeanis dinebebi klima-tze gavlenas axdens imdenad, ramdenadac igi acxe-
lebs da agrilebs kontinentis sanapiro xazze wylis
zemoT dalagebul haeris masebs, romlebic SeiZleba
Semdeg gavrceldnen xme leTzec. sanapiro regione-
bi, rogorc wesi, ufro teniania vidre igive gane-
dis SidasaxmeleTo arealebi. grili, teniani hava,
romelsac SeerTebuli Statebis dasavleT nawilSi
samxreTisaken moZravi kaliforniis grili dine-
ba warmoqmnis, xels uwyobs zomieri wvimis tyeebis
ekosistemas, romlebSic wynari okeanis Crdilo-
dasavleTiT dominireben didi wiwvovani xeebi, xolo
samxreTiT did teritoriaze _ kalifornouli gigan-
turi xeebis Walebia. amis msgavsad meqsikis yureSi
Tbili dineba romelic karibis zRvidan Crdiloe-
Tis mimarTulebiT moZraobs CrdiloeT atlantikis
gavliT, arbilebs havas Crdilo evropis dasavleT
sanapiroze. amis Sedegad Crdilo-dasavleTi evropa
ufro Tbilia zamTris ganmavlobaSi vidre axali ing-
lisis StatSi, romelic ufro samxreTiT mdebareobs,
magram grildeba labradoris dinebis gamo, romelic
suraTi 50.11 didi wyalsatevebis Semarbilebeli gavlena klimatze. es suraTi asaxavs zafxulis Tbil dRis movlenebs.
xmeleTTan arsebuli Tbili haeri maRla adis.
did simaR-leze haeri civdeba
wylis zedapiris zeviT myofi civi haeri dabla eSveba
dabla daSvebuli haeri xmeleTisken moZrao-bs da Tbil haers devnis, romelic maRla adis.
1
4
3 2
-
1317
moZraobs grenlandiis sanapirodan samxreTis mimar-
TulebiT. zogadad, rom vilaparakoT, okeaneebi da
didi tbebi gavlenas axdenen axlomdebare saxmeleTo
garemoze.
zafxulis cxeli dRis ganmavlobaSi, roca
xmeleTi ufro cxelia vidre didi tba anda okeane,
xmeleTis zemoT arsebuli haeri cxeldeba da maRla
adis, xolo wylis grili haeris masebi xmeleTisken
inacvlebs (suraTi 50.11). RamiT haeri axla ukve Tbi-
li okeanedan anda tbidan maRla iwevs, xmeleTidan
ki grili haeris masebi wylisken gadainacvlebs da
amgvarad, Tbili haeris masebs cvlis sanapiro zoli-
dan gadmonacvlebuli grili haeris masebi.
magram wyalTan siaxlove yovelTvis ar arbilebs
havas. zafxulSi zogierT regionSi, centraluri da
samxreT kaliforniis sanapiros CaTvliT, okeanedan
daberili grili, mSrali niavi xmeleTs exeba, Tbeba,
STanTqavs nests da warmoqmnis cxel mSral havas
ramdenime milis manZilze. klimatis amgvari modeli
gvxvdeba agreTve xmelTaSua zRvis garSemo midam-
oebSi. aqedan modis am modelis saxelic: xmelTaSua
zRvis hava.
mTebi. mTebs mniSvnelovani gavlena aqvs imaze, Tu ramdenad swvdeba mzis Suqi areals. mTebi gavlenas
axdens aseve lokalur temperaturazec da naleq-
ianobazec. samxreTisken daqanebuli mTis ferdobebi
CrdiloeT naxevarsferoSi ufro met mzis Suqs iReben,
vidre iqve mdebare CrdiloeTisken daqanebuli fer-
dobebi da amis gamo isini ufro
Tbili da mSralia. es abioturi
gansxvavebani gavlenas axdens sax-
eobaTa distribuciaze. magali-
Tad, bevr mTebSi Crdilo ameri-
kis dasavleT nawilSi, naZvebsa da
sxva wiwvovanebs dapyrobili aqvT
CrdiloeTisken daqanebuli fer-
dobebi, maSin, roca samxreTisken
daqanebul ferdobebze buCqovani
orpiri qaris gamZle mcenareebia
gavrcelebuli. garkveul manZil-
ze ha eris temperatura mcirdeba
daaxloebiT 6 celsi usiT yoveli
1.000 metris simaRleze.
es xdeba gadenis zrdasTan er-
Tad temperaturis klebis para-
lelurad. CrdiloeTis zomier
zonaSi, magaliTad, yoveli 1.000
metris simaRlis zrda qmnis tem-
peraturis iseT cvlilebas, rac
eqvivalenturia ganedis 880 km-
iT zrdisas warmoqmnili temperaturisa. es gaxlavT
erT-erTi mizezi imisa, ratomac gvanan mTebis mobi-
nadre biologiuri erTobebi im erTobebs, romlebic
qveda simaRleebze binadroben, oRond ekvatoridan
moSorebiT mdebare arealebSi.
roca Tbili da teniani haeri mTas uaxlovdeba,
igi maRla iwevs, grildeba da tens tovebs mwver-
valis qarian mxares. (suraTi 50.12.) mTis qarisgan
dacul mxares grili, mSrali haeri qvemoT eSveba,
STanTqavs tens da qmnis `wvimebis Crdils~. udab-
noebi, rogorc wesi, mTagrexilebis swored am mxares
gvxvdeba. es movlena TvalsaCinoa Crdilo amerikis
dasavleTSi: didi auzis teritoriebze da mohavis
udabnoSi. aseve afrikis gobis udabnoSi da sxva pa-
tara udabnoebSi, romlebic damaxasiaTebelia kari-
bis kunZulebis samxreTi nawilisaTvis.
sezonuroba. dRis xangrZlivobaSi globaluri cv-lilebebis, mzis radiaciisa da win ganxiluli tem-
peraturis garda, lokalur garemoze gavlenas aseve
axdens wlis ganmavlobaSi mzis sxivis kuTxis cvli-
lebac. magaliTad sveli da mSrali haeris masebis
sartyelebi ekvatoris orive mxares nela moZrao-
ben CrdiloeTis da samxreTis mimarTulebiT mzis
dasxivebis kuTxis cvlasTan erTad da warmoqmnian
aSkarad SesamCnev svel da mSral sezons 20 gradu-
siani ganedis garSemo, sadac mravali SesaniSnavi
tropikuli tyea. amas garda, qaris modelebis sezon-
suraTi 50.12 mTebis gavlena naleqianobaze (wvimaze).
wynari okeanidan wamo-suli teniani haeri maRla moZraobs sanam ukiduresi dasavleTis mTebs aRwevs. did simaRleze is civdeba da na-leqebs warmoqmnis. am arealSi, msoflioSi yvelaze maRali xeebi, sanapiros maradmwvane sekvoia izrdeba.
ufro Rrmad xmeleTSi na-leqebis raodenoba isev izrdeba, vinaidan haeri maRali mTebis maRla moZraobs. aq ganlagebulia msoflioSi yvelaze Rrma Tovlis mwvervalebi.
siera nevadas sanapir-oze naleqebi mcirea. wvimis simciris gamo centraluri ne-vadas umetesi nawili udabnoa.
wynari okeane
sanapiros regioni
qaris mimar-Tuleba
siera Nnevada
aRmosavleTi
3
21
-
1318
uri cvlileba aseve warmoqmnis okeanis dinebis va-
riaciebs da zogjer iwvevs sakvebiT mdidari okeanis
siRrmis civi wylis zemoT amosvlas, da amdenad kve-
bavs im organizmebs, romlebic okeanis wylis zeda-
pirTan axlos cxovroben.
sezonuri temperaturis cvlilebebisadmi tbebic
mgrZnobiareni arian. zafxulisa da zamTris ganmav-
lobaSi zomier regionSi mdebare mravali tba Termu-
lad daSrevebulia (masSi Termuli Sreebi arsebobs)
– es niSnavs, rom masSi temperaturis mixedviTaa
Sreebi vertikalurad ganlagebuli. aseTi tbebi
ganicdian wylis naxevarwlian Serevas temperatu-
ris xasiaTis cvlilebis gavleniT. (suraTi 50.13.) am
morevs, rogorc mas uwodeben, tbis zedapiridan siR-
rmisaken miaqvs JangbadiT mdidari wyali, xolo siR-
rmidan zedapirisken amoaqvs sakvebiT mdidari wyali.
am process adgili aqvs gazafxulze da Semodgo-
maze. tbebis abioturi maxasiaTeblebis es cikluri
cvlilebebi arsebiTi mniSvnelobis matarebelia or-
ganizmTa arsebobisa da zrdisTvis am ekosistemis
yvela doneze.
mikroklimati
mikroklimatze garemos mravali maxasiaTebeli
axdens gavlenas Crdilebis ganlagebiT, niadagidan
aorTqlebiT da qaris modelebis cvliT. magaliTad
xeebi tyeSi xSirad zomiers xdian maT qveS arsebul
mikroklimats. Sesabamisad, xeebisagan Tavisufali
adgilebi ganicdian temperaturis ukiduresobebs,
vidre tyis interieri, mzis Zlieri dasxivebisa da
qarebis gamo, romlebic warmoiqmnebian Ria xmeleTis
swrafi gacxelebisa da gaciebis Sedegad. aseT adgi-
lebSi aseve maRalia aorTqlebis donec. tyis nawil-
Si miwis qveda fenebi ufro teniania, vidre zeda
fenebi da masSi izrdebian xeebis sxvadasxva saxeobe-
bi. mori an didi qva sacxovrebels warmoqmnis iseTi
organizmebisaTvis, rogoricaa salamandrebi, Wia-mat-
suraTi 50.13 sezonuri `morevi~ tbebSi zamTris yinulis safaris qveS.
zamTarSi tbis wylis yvelaze civi fena (0°C) ganlagebulia yinulis fenis qveviT; siRrmisken wylis temperatura TandaTan izrdeba da rogorc wesi, fskerTan 4°C –s aRwevs.
gazafxulze mze yinuls adnobs, zedapiris wyali 4°C –mde Tbeba da ufro civi Sreebis dabla eSveba. es procesi spobs Termul strati-fikacias. gazafxulis qari iwvevs wylis Rrma da zedapiruli fenebis Serevas, ris Sedegad Rrma fenebi JangbadiT (O
2) mdidrdeba, zedapi-
ruli fenebi ki sakvebi nivTierebebiT (ixileT grafiki).
Semodgomaze zedapiruli wyali ufro swrafad civdeba da mis qveS ganlagebul Sreebze dabla eSveba. es Sreebis xelaxal Serevas iwvevs, romelic grZeldeba zedapiris gayinvamde da zamTrisTvis damaxasiaTebeli temperaturuli ganawilebis damyarebamde.
zafxulSi, roca zedapiris Tbil wyals fskeris civi wylis-gan viwro vertikaluri zona – Termoklini gamoyofs (zona, sadac temperatura swrafad icvleba) tbaSi xdeba damaxasiaTebeli tem-peraturuli maxasiaTeblebis aRdgena.
tbi
s si
Rr
me (m
)
tbi
s si
Rr
me (m
)t
bis
siR
rme
(m)
tbi
s si
Rr
me (m
)
O2 (mg/l)
O2 (mg/l)
O2 (mg/l)
O2 (mg/l)
zamTari gazafxuli
Semodgoma zafxuliTermoklini
O2-is koncentracia
maRali (>8 mg/l)
saSualo (4-8 mg/l)
dabali (
-
1319
lebi da mwerebi. amgvari sacxovreblebi icaven or-
ganizmebs temperaturisa da naleqis siWarbisagan.
de damiwis nebismieri tipis garemos axasiaTebs erT-
nairi mozaika: es aris mciremasStabiani gansxvavebebi
abiotur faqtorebSi, romlebic gavlenas axdenen
organizmTa lokalur distribuciaze.
grZelvadiani klimaturi cvlileba
Tu cxovelTa da mcenareTa geografiuli gavrce-
lebis limitaciaSi temperatura da tenianoba war-
moadgens wamyvan faqtors, globaluri klimaturi
cvlileba biosferoze axdens Zlier gavlenas. (ix. 54-
e Tavi). SesaZlo gavlenis ganWvretisaTvis erT-erTi
kargi saSualebaa, Tvali gadavavloT im cvlilebebs,
rasac adgili hqonda zomieri havis mqone regionebSi
yinulovani xanis dasasrulis Semdeg. daaxloebiT
16.000 wlis winandel periodSi Crdilo amerikisa da
evraziis kontinentebi dafaruli iyo kontinentu-
ri gletCerebiT (myinvarebiT). klimatis daTbobas-
Tan erTad da yinulovani safaris dnobasTan erTad
xeTa distribucia CrdiloeTisaken gavrcelda. am mi-
graciis detaluri aRnusxva Semonaxulia tbebsa da
tborebSi daleqili yvavilis mtvris narCenebi. (Sesa-
Zloa ucnaurad mogeCvenoT gamoTqma, tyeebis «mig-
racia», magram gaixseneT 38-e Tavidan, rom qarsa da
cxovelebs SeuZliaT mimofanton mcenareTa Tesli
zogjer Zalian Sor manZilze).
Tu mkvlevarebi SeZleben organizmTa axlandeli
geografiuli distribuciis limitaciaze klimaturi
faqtoris gavlenis gansazRvras, maT SeeZlebaT, gan-
Wvriton, rogor SeiZleba Seicvalos distribucia
klimatis daTbobasTan erTad. am sakiTxis ganxilvi-
sas, roca saqme exeba mcenareebs, ZiriTadi SekiTxva,
rac warmoiSveba aris: xdeba Tu ara Teslis gafantva
ise swrafad, rom aman SeZlos, SeinarCunos yvela
saxeobaTa migraciis done klimatis cvlis parale-
lurad. magaliTad aRmoCenili naSTebi gviCvenebs,
rom aRmosavluri maToTi (konio, cuga, wiwovani xe
amerikasa da aziaSi), yinulovani xanis bolo period-
Si CrdiloeTisken gavrcelebaSi TiTqmis 2.500 wliT
Seferxda da es nawilobriv gamowveuli iyo Teslis
mimofantvis SedarebiT neli tempis gamo.
modiT, ganvixiloT specifikuri SemTxveva, imas-
Tan dakavSirebiT, Tu rogor SeuZlia xeTa migraciis
damadasturebel aRmoCenil neSTebs mogvawodos if-
ormacia imis Sesaxeb, Tu ra biologiuri gavlenis
moxdena SeuZlia mimdinare globaluri daTbobebis
tendenciebs. suraTi 50.14. gviCvenebs amerikuli
wiflis (Fagus grandifolia) ori sxvadasxva klima-
turi modelis pirobebSi mimdinare da savaraudo-
samomavlo geografiuli gavrcelebis zonas. es mod-
elebi gvkarnaxoben, rom momdevno saukuneSi wiflis
CrdiloeTis masivebis zoli limitirebuli iqneba
700-900 kilometriT CrdiloeTisken, xolo samxreTis
masivebis gavrcelebis zoli ki gadainacvlebs Crdil-
oeTisaken kidev ufro did manZilze. YTu es winas-
warganWvreta daaxloebiT mainc sworia, maSin wiflis
gavrcdelebis zolma unda gadainacvlos Crdilo-
eTisken 7-9 kilometriT yovel weliwads imisaTvis,
rom fexi auwyos damTbar klimats. ukanaskneli yinu-
lovani xanis dasasrulis Semdeg wifelam migraciiT
dRevandeli distribuciis saxe miiRo weliwadSi mx-
olod 0,2 kilometris gadanacvlebis Sedegad. sam-
wuxaro daskvna saxezea: Tu adamiani ar Caeria da
wiflis gavrcelebas xeli ar Seuwyo im midamoebSi,
sadac mas arseboba SeuZlia, klimatis daTbobasTan
erTad migraciuli saxeobebi, rogoricaa magaliTad
amerikuli wifela SeiZleba gadaSendes.
suraTi 50.14 amerikuli wiflis mimdinare da mosalodneli gavrcelebis zona klimaturi cvlilebis ori modelis pirobebSi.
Tanamedrove arealisavaraudo areali
gadafarva
(a) ocdameerTe saukuneSi 4,5°C –iT daTboba
(b) ocdameerTe saukuneSi 6,5 °C –iT daTboba
1. moiyvaneT adamianis aqtivobis magaliTebi, ro melsac SeuZlia xeli Seuwyos saxeobaTa distribuciis gavrcelebas Semdegi saSuale-bebis SecvliT: a) mimofantvis b) bioturi urTierTmoqmedebis.
2. axseniT rogor axdens gavlenas mzis mier dedamiwis zedapiris araTanabari gacxeleba globaluri klimatis modelze.
pasuxebi ixileT damateba a)-Si.
koncefcia 50.2 Semowmeba
-
1320
abioturi da bioturi faq-torebi gavlenas axdens wylis biomebis struqturasa da din-amikaze
Cven ukve vnaxeT, rogor moqmedebs bioturi da
abioturi faqtorebi dedamiwaze organizmTa dis-
tribuciaze. am faqtorTa sxvadasxva kombinaciebi
gansazRvravs mravali biomis anu wylisa da xmeleTis
farTo geografiul regionebze gavrcelebul ekolo-
giur warmonaqmnTa ZiriTadi tipebis bunebas. modiT,
daviwyoT dedamiwis wylis biomebis ganxilviT.
wylis biomebi floben biosferos udides nawils.
dedamiwis garSemo maT yvelanair tips SevxvdebiT.
ekologebi asxvaveben mtknari wylis biomebsa da zR-
vis wylis biomebs. am sxvaobas safuZvlad udevs is
fizikuri da qimiuri gansxvavebebi, rac maT axasi-
aTebT. magaliTad zRvis biomebi, rogorc wesi, Sei-
caven saSualod marilis koncentraciis 3%-s, maSin,
roca mtknari wylis biomebi xasiaTdebian 1% -ze na-
klebi marilis koncentraciiT. zRvis udidesi biome-
bia okeaneebi. isini dedamiwis zedapiris 75% faraven
da amdenad, uzarmazari gavlena aqvT biosferoze.
okeaneebidan wylis aorTqleba uzrunvelyofs plane-
tis naleqis did wils. okeanis temperaturas udidesi
gavlena aqvs msoflio klimatsa da qaris modelebze.
amas SeiZleba davamatoT aseve isic, rom wyalmcena-
reebi da fotosinTezuri baqteriebi warmoqmnian
msof lios Jangbadis mniSvnelovan wils da STanTqavs
uzarmazari odenobis atmosferul naxSirorJangs.
mtknari wylis biomebi mWidrod ukavSirdebian
niadagebsa da xmeleTis biomebis biotur komponen-
tebs, romlebSic isini gaivlian anda romlebSic
ganlagebulni arian. mtknari wylis biomebis gansa-
kuTrebul maxasiaTeblebzec aseve axdens gavlenas
wylis dinebis siswrafisa da klimatis modelebi,
romelSic isini arseboben.
mravali wylis biomi, rogorc tbebi aseve zRvebi,
fizikurad da qimiurad daSrevebulia, rogorc es
gamosaxulia suraTze 50.16. Suqs STanTqavs rogorc
TviT wyali, aseve masSi mobinadre fotosinTezuri
organizmebi. amdenad misi intensivoba swrafad mc-
irdeba siRrmesTan erTad, rogorc es winac aRvniS-
neT. ekologebi asxvaveben zeda fotikur zonas
(sinaTlis zonas), sadac fotosinTezisaTvis sakma-
risi sinaTlea da qveda afotikur zonas (sinaTles
moklebul zonas), sadac mxolod mcire Suqi aRwevs.
yvela wylis biomis fskerTan arsebul substratas
(qveda fenas) ewodeba bentikuri zona (fskeris zona).
qviSisa da organuli da araorganuli naleqebis na-
revi (Slami), anu bentikuri zona, dakavebuli aqvT
koncefcia 50.3
suraTi 50.15 ZiriTadi wylis biomebis distribucia.
kirCxibis tropiki
ekvatori
Txis rqis tropiki
konti-nenturi Selfi
gasaRebi
tbebi
marjnis rifebi
mdinareebi
okeanis pela-giuri zona
mdinaris deltebi
mimoqcevis zona
abisaluri (siRrmis) zona (okeanis pela-giuri zonis dabla)
-
1321
organizmTa erTobebs, romelTac uwodeben bento-
sebs. maTi sakvebis umTavresi wyaroa mkvdari or-
ganuli nivTiereba, romelsac detriti hqvia. igi
ile qeba wylis fotikuri, produqtiuli zonidan.
okeanis fskeris yvelaze Rrma regionebs uwodeben
abisalur zonas (siRrmiseul zonas).
Termuli energia, romelic mzidan moedineba, aT-
bobs dedamiwaze arsebuli wylis zedapirs im siR-
rmemde, sadamdec mzis sxivi iWreba, magram siRrmis
wylebi sakmaod civi rCeba. amas Sedegad moaqvs is,
rom wylis temperatura tbebSi Sreebad lagdeba,
gansakuTrebiT zafxulsa da zamTarSi (ix. suraTi
50.13.). okeanesa da umetesoba tbebSi wylis viwro
Sre, romelsac Termoklini hqvia da romelSic
tempe raturis swrafi cvlileba xdeba, gamoyofs wy-
lis ze da, Tbil fenas qveda, civi fenisagan.
rogorc mtknari wylis, aseve zRvis wylis gare-
moSi saxeobaTa erTobebi ganlagebulni arian wylis
siRrmis, Suqis SemoWris xarisxis, sanapirodan daSo-
rebisa da Ria wyali vrs. fskeris mixedviT.
zRvis organizmTa erTobebSi kargadaa warmodge-
nili saxeobaTa distribuciis limitacia, romelic am
abioturi faqtorebis Sedegad wsrmoiqmneba. fito-
plaqtoni, zooplaqtoni da mravali sxva Tevzis saxe-
obebi, gvxvdeba SedarebiT naTel, fotikur zonaSi
(ix. suraTi 50.16 b.) imis gamo, rom wyali Suqs kargad
STanTqavs da okeane ki Zalian Rrmaa, okeanis umetesi
moculoba faqtiurad Suqs aris moklebuli (afoti-
kuri zona), da amitom maTSi cocxali organizmebi
naklebadaa. iq arseboben mxolod mikroorganizmebi
da manaTobeli Tevzebisa da uxerxemloebis Sedar-
ebiT mcire populaciebi.
1. bentosis (zRvis fskeris florisa da fau-nis) wylis mwerebi, (Plecoptera), romelTaT-visac saWiroa Jangbadis SedarebiT maRali koncentracia oligotroful tbebSi ufro ukeT icxovreben Tu evtroful tbebSi da ratom ?
2. ratom arian okeanis biomis dominanturi fotosinTezuri organizmebi fitoplakonebi da ara bentosis wyalmcenareebi anda fesvi-ani wylis mcenareebi.
pasuxebi ixileT damateba a-Si.
koncefcia 50.2 Semowmeba
momdevno oTx gverdze ixileT wylis
ZiriTadi biomebis mimoxilva.
suraTi 50.16 wylis garemos zonebi.
sanapiros zona ganaTebuli
zona
benTosuri (fskeris) zona sibnelis
zona
pelagiuri zona
mimoqcevis zona
sanapiros zonaokeanis zona
sinaT-lis zona
kontinentu-ri Selfi
benTosuri zona
pelagiuri zona
sibnelis zona
Rrma wylebis zona (okeanis fskeris yvelaze Rrma regioni)
mtknari wylis zona
0
200 m
2 500 - 6 000 m
(a) tbis zonebi. tbis garemos ZiriTadad sami fizikuri krite-riumis safuZvelze yofen: sinaTlis SeRwevadoba (sinaTlis da sibnelis zonebi), napiridan dacileba da wylis siRrme (sanapiros da mtknari wylis zonebi), Ria wyali (pelagiuri zona) an fskeris wyali (benTosuri zona).
(b) zRvis zonebi. tbebis msgavsad, zRvis garemos klasifi-kacia ZiriTadad eyrdnoba: sinaTlis SeRwevadobas (naTeli da bneli zonebi), sanapirodan manZils da wylis siRrmes (mimoqcevis, sanapiros da okeanuri zonebi) da Ria wylis (pelagiuri zona) an fskeris wylis zonebs (benTosuri da Rrma wylebis zona).
-
1322
kvleva: wylis biomebisuraTi 50.17
tbebi
Waobebi
qimiuri garemo tbebSi marilianoba (marilis Semcveloba), Jangbadis koncentracia da sakvebi nivTierebebis Semadgenloba Zalian cva-lebadia. es sidideebi SeiZleba sezonis mixedviTac mniSvnelovnad icvlebodes. oligotrofuli tbebi Raribia sakvebi nivTierebebiT da, rogorc wesi, mdidaria JangbadiT; eutrofuli tbebi mdidaria sakvebi nivTierebebiT, magram xSirad gamofitulia Jangbadisgan, gan-sakuTrebiT, Tu zamTarSi yinuliT ifareba, zafxulSi ki wylis Rrma fenebSi yinuli dnobas ver aswrebs. ologotroful tbebSi dabalia fskerze daleqili, gauxrwneli organuli nivTierebebis raodenoba, eutroful tbebSi ki maRalia. geologiri Tvisebebi oligotrofuli tbebis zedapiris farTobis Sefardeba siRrmesTan ufro mcirea, vidre eutrofuli tbebis. drois didi periodis Semdeg oligotrofuli tba SeiZleba eutrofulad gadaiqces, radgan Camonaden wyals tbaSi danaleqi da sakvebi nivTiere-bebi Seaqvs. fotosinTezuri organizmebi eutroful tbebSi fotosinTezis siC-qare ufro maRalia, vidre oligotrofulSi. fesviani da motivtive wy-lis mcenareebi sanapiros zonaSi - napirTan axlos, wyalmarCx, kargad ganaTebul adgilebSi binadroben. napirisgan moSorebiT tbis (mtknari wylis) zonaa, sadac wyali ufro Rrmaa, rac abrkolebs wylis fesviani mcenareebis mimagrebas. es zona dasaxlebulia fitoplanqtoniT da lurj-mwvane wyalmcenareebiT.cxovelebi tbis zonaSi mcire zomis, motivtive cxovelebi anu zoo-planqtoni binadrobs, romelic fitoplanqtoniT ikvebeba. benTosis zona dasaxlebulia mravalferovani uxerxemlo cxovelebiT, romelTa saxeobrivi Semadgenloba nawilobriv damokidebulia Jangbadis Semcv-elobaze. Tu Jangbadi sakmarisia, tbis yvela zonaSi Tevzebi binadro-ben.adamianis gavlena sasuqebiT gamdidrebuli niadagidan Camonadeni wyaliT da qalaqis cxovelmoqmedebis narCenebiT dabinZureba iwvevs tbebis gamdidrebas organuli nivTierebebiT. aseT tbebSi swrafad izrdeba wyalmcnareebi - “yvavilobis efeqti”. tbebi Jangbadisgan ifiteba, rac Tevzebis masobriv daxocvas iwvevs.
fizikuri garemo. damdgari wyali SeiZleba ramdenime kvadratuli metris (tbori), an ramdenime aTasi kvadratuli kilometris far-Tobs (tbebi) faravdes (ixileT suraTi 50.16a). siRrmesTan erTad mcirdeba ganaTeba, rac stratifikacias ganapirobebs (ixileT sur. 50.16a). zomieri sartyelis tbebs SeiZleba sezonuri Termoklinebi axasiaTebdes (ixileT suraTi 50.13), tropikuli dablobis tbebs ki wliuri Termoklinebi.
fizikuri garemo. Tu teritoria wyliT dafarulia wylis mcenareebis arsebobisTvis sakmarisi periodis ganmavlobaSi, mas Waobs uwodeben. Waobebs yofen mudmivad daWaobebul da wyliT araregularulad momaragebulebad. qimiuri garemo. Waobis wyalSic da niadagSic organuli nivTierebebis da gaxrwnili masalis didi raodenobaa, amitom gaxsnili Jangbadis koncentracia priodulad dabalia. Waobebi xasiaTdeba gaxrwnili nivTierebebis da qimiuri damabinZureblebis filtraciis maRali unariT. geologiuri Tvisebebi. baseinis Waobi wyalmarCx baseinebSi dgeba, romlebic amaRlebuli adgilebis daSvebisa da tbebiT an tborebiT teritoriis dafar-vis Sedegad warmoiqmneba. mdinareebis Waobebi mdinareebis da nakadulebis napirebis wyalmarCx da periodulad datboril napirebze Cndeba. sanapiros zolis Waobebi didi tbebisa da zRvebis napirebis gaswvriv warmoiqmneba, sadac wyali tbis donis awevisa, an mimoqcevis Sedegad win da ukan moZraobs. amitom sanapiro zolis Waobebi rogorc mtknari wylis, aseve zRvis biomebs moicavs. fotosinTezuri organizmebi Waobebi dedamiwis erT-erTi yvelaze produq-tiuli biomia. wyliT gaJRenTili niadagi xels uwyobs mcenareebis zrdas: magaliTad, motivtive dumfarebis, lerwamis, islis mravali saxeobis, ameri-kuli lariqsis (wiwvovani) da Savi fiWvis. am mcnareebs axasiaTebs adaptaciebi, romelTa saSualebiT isini arseboben periodulad anaerobul, (wylis cudi aeraciis Sedegad), wyalSi an niadagSi. rogorc wesi, WaobebSi xemcenareebi, daWaobebul niadagSi ki torfis xavsebi izrdeba. cxovelebi. Waobi uxerxemloTa mravalferovani Tanasazogadoebebis habita-tia. uxerxemloebi, Tavis mxvriv, frinvelebis mravalferovnebas uzruinve-lyofen. balaxismWamlebi; dawyebuli kibosnairebiT, wylis mwerebis larvebiT
da ondatriT damTavrebuli, ikvebebian wyalmcenareebiT, gaxrwnili organuli masaliT da mcenareebiT. Waobian adgilebSi mravali mtacebeli binadrobs: magaliTad, nemsi-ylapiebi, wavi, aligatorebi da bu. adamianis gavlena. zog regionSi Waobebis 90% gaanadgura drenaJirebam da sxvadasxva masaliT amovsebam.
jorjiaSi okefenokes Waobebis erovnuli nakrZali
grand tetoni, vaiomingi, oli-gotrofuli tba
okavangos delta, botsvana, eutrofuli tba
-
1323
nakadulebi da mdinareebifizikuri garemo mdinareebisa da nakadulebis yvelaze mniSvnelovani fizikuri Tviseba dinebaa. rogorc wesi, n