ekologia - Library€¦ · wyali, sufTa niadagi da noyieri sakvebi. da Tu Cven am ekosistemebs...

200
1300 nawili 8 ekologia mecnierebi rom samxedro generlebiviT mkerdze medlebs atarebdnen, ekologi jin likinsi erT-erTi yvelaze ufro mkerddamSvenebuli gmiri biologi iqne- boda. misi bolo jildoebia 2001 wlis nacionaluri medali mecnierebisaTvis da 2003 wlis cisferi prizi, romelsac aniWeben «garemos problemebis gadaWrisaT- vis warCinebuli mecnieruli kvlevebisaTvis». doq- torma likinsma es ukanaskneli jildo Tavis didi xnis TanamSromelTan, herbert burmanTan gaiyo. likinsma masTan erTad pirvelma Caatara «grZelvadiani ekolo- giuri kvlevebi» habard brukis eqsperimentul tyeSi, niu hamfSias TeTr mTebSi. rogorc ekosistemis Seswav- lis institutis prezidenti da direqtori niu iorkis StatSi, igi xelmZRvanelobs mecnierTa da swavlulTa did gunds, magram yovel zafxuls brundeba habard brukSi, imisaTvis, rom ganagrZos kvlevbi tyisa da wylebis ekosistemis funqcionirebis Sesaxeb. Cven misi interviu habard brukis erT-erTi istoriuli kvlevis adgilze CavwereT. rogor moeqca habard brukis eqsperimentuli tye Cveni ekosistemis kvlevis centrSi? roca 1961 wels darmutis fakultetze daviwye muSaoba iq Sevxvdi herb bormans, romelmac gamiziara Tavisi idea tyis ekosistemis SeswavlisaTvis mcire wyalgamyofebis gamoyenebis Sesaxeb. habard brukis eqsperimentuli tye swored amgvari kvlevebisaTvis gamodgeboda, Tanac axlosac iyo. ase, rom es erT- erTi iseTi xelsayreli SemTxvevaTagani iyo, roca yvelaferi erTmaneTs daemTxva. Cemi mecnieruli kari- eris didi wili swored amgvari uecrad gamoCenili iRb- liani Sansis Sedegia, anu roca fxizlad xar TvaliT, yuriT, gonebiT da rogorc ki kargi Sansi gamoCndeba, xelidan ar uSveb da akeTeb raRac sasargeblo saqmes. ratom aris habard bruki aseTi mimzidveli, rogorc tyis masivi, ekosistemis kvlevebisaTvis? CvenTvis interesis aRmZvreli Tavidanve am eko- sistemis sirTulesTan dapirispireba iyo. idea martivi iyo. Cven gamoviyeneT samedicino analogiis principi. gadavwyviteT, rom SegveZlo, gagvezoma wylis qimiuri Semcveloba iseve, rogorc eqimi akeTebs pacientis sisxlis qimiuri Semcvelobis analizs, imisaTvis, rom gagvego Cveni pacientis wyalgamyofis sijansaRe. Cven gvindoda, gagvezoma qimiuri Semcvelova siste- mis yvela parametrSi: sistemaSi Camaval, rogoricaa magaliTad, naleqebi, da sistemidan gamaval, rogori- caa magaliTad, sistemidan gadinebuli wyali da aqedan gvecada, gagvego pacientis janmrTelobis mdgomareo- bis Sesaxeb. Cven nebismier wyalgamyofSi vpoulobT adgils, sadac ZiriTadi bazisi zedapirTan axlosaa da iq hidrometrul sadgurs vaSenebT, romelsac aseve wyalsacavi hqvia. mTidan Camomavali mTeli wyali Cvens wyalgamyofs gaivlis da amdenad, Cven SegviZlia Zalian zustad gavzomoT wylis qimiur SemadgenelTa raode- noba mTeli wlis ganmavlobaSi. es Tqveni amgvari kvlevebis 42-e zafxulia aq habard brukSi. interviu jin e. likinsTan

Transcript of ekologia - Library€¦ · wyali, sufTa niadagi da noyieri sakvebi. da Tu Cven am ekosistemebs...

  • 1300

    na

    wi

    li8 ekologia

    mecnierebi rom samxedro generlebiviT mkerdze

    medlebs atarebdnen, ekologi jin likinsi erT-erTi

    yvelaze ufro mkerddamSvenebuli gmiri biologi iqne-

    boda. misi bolo jildoebia 2001 wlis nacionaluri

    medali mecnierebisaTvis da 2003 wlis cisferi prizi,

    romelsac aniWeben «garemos problemebis gadaWrisaT-

    vis warCinebuli mecnieruli kvlevebisaTvis». doq-

    torma likinsma es ukanaskneli jildo Tavis didi xnis

    TanamSromelTan, herbert burmanTan gaiyo. likinsma

    masTan erTad pirvelma Caatara «grZelvadiani ekolo-

    giuri kvlevebi» habard brukis eqsperimentul tyeSi,

    niu hamfSias TeTr mTebSi. rogorc ekosistemis Seswav-

    lis institutis prezidenti da direqtori niu iorkis

    StatSi, igi xelmZRvanelobs mecnierTa da swavlulTa

    did gunds, magram yovel zafxuls brundeba habard

    brukSi, imisaTvis, rom ganagrZos kvlevbi tyisa da

    wylebis ekosistemis funqcionirebis Sesaxeb. Cven misi

    interviu habard brukis erT-erTi istoriuli kvlevis

    adgilze CavwereT.

    rogor moeqca habard brukis

    eqsperimentuli tye Cveni ekosistemis

    kvlevis centrSi?

    roca 1961 wels darmutis fakultetze daviwye

    muSaoba iq Sevxvdi herb bormans, romelmac gamiziara

    Tavisi idea tyis ekosistemis SeswavlisaTvis mcire

    wyalgamyofebis gamoyenebis Sesaxeb. habard brukis

    eqsperimentuli tye swored amgvari kvlevebisaTvis

    gamodgeboda, Tanac axlosac iyo. ase, rom es erT-

    erTi iseTi xelsayreli SemTxvevaTagani iyo, roca

    yvelaferi erTmaneTs daemTxva. Cemi mecnieruli kari-

    eris didi wili swored amgvari uecrad gamoCenili iRb-

    liani Sansis Sedegia, anu roca fxizlad xar TvaliT,

    yuriT, gonebiT da rogorc ki kargi Sansi gamoCndeba,

    xelidan ar uSveb da akeTeb raRac sasargeblo saqmes.

    ratom aris habard bruki aseTi

    mimzidveli, rogorc tyis masivi,

    ekosistemis kvlevebisaTvis?

    CvenTvis interesis aRmZvreli Tavidanve am eko-

    sistemis sirTulesTan dapirispireba iyo. idea martivi

    iyo. Cven gamoviyeneT samedicino analogiis principi.

    gadavwyviteT, rom SegveZlo, gagvezoma wylis qimiuri

    Semcveloba iseve, rogorc eqimi akeTebs pacientis

    sisxlis qimiuri Semcvelobis analizs, imisaTvis, rom

    gagvego Cveni pacientis – wyalgamyofis sijansaRe.

    Cven gvindoda, gagvezoma qimiuri Semcvelova siste-

    mis yvela parametrSi: sistemaSi Camaval, rogoricaa

    magaliTad, naleqebi, da sistemidan gamaval, rogori-

    caa magaliTad, sistemidan gadinebuli wyali da aqedan

    gvecada, gagvego pacientis janmrTelobis mdgomareo-

    bis Sesaxeb. Cven nebismier wyalgamyofSi vpoulobT

    adgils, sadac ZiriTadi bazisi zedapirTan axlosaa

    da iq hidrometrul sadgurs vaSenebT, romelsac aseve

    wyalsacavi hqvia. mTidan Camomavali mTeli wyali Cvens

    wyalgamyofs gaivlis da amdenad, Cven SegviZlia Zalian

    zustad gavzomoT wylis qimiur SemadgenelTa raode-

    noba mTeli wlis ganmavlobaSi.

    es Tqveni amgvari kvlevebis 42-e

    zaf xulia aq habard brukSi.

    interviu

    jin e. likinsTan

  • 1301

    albaT Za lian Znelia aseTi

    xangrZlivi kvlevebisaTvis

    dafinansebis mopoveba.

    Cveni winadadebebi kvlevebisaTvis grantebis mo-

    sapoveblad ZiriTad aqcents akeTebs moklevadian

    sakiTxebze, romlebic saWiroeben grZelvadian mona-

    cemebs. magaliTad, grZelvadiani monacemebi habard

    brukidan, romelic Seexeboda mJave wvimebis arsebobis

    dadgenas, Zalian mniSvnelovani iyo. igi aseve Seexebo-

    da amindis moklevadiani gazomvebis monacemTa bazis

    Seqmnas imasTan dakavSirebiT, mJave wvimebis problema

    uaresdeba Tu ukeTesdeba. moklevadiani ekologiuri

    kvleva habard brukis kvlevebis maxasiaTebeli krite-

    riumi gaxda.

    rogori iyo xalxis reaqcia habard

    brukSi mJave wvimebis gamovlenasTan

    dakavSirebiT?

    Tumca mJave wvimebi adre ukve Seswavlili iyo

    Svedi mecnierebis mier, Cveni kvleva warmoadgenda

    pirvel dokumentalur masalas Crdilo-amerikaSi

    mJave wvimebis arsebobis Sesaxeb. roca Cven 1972 wels

    gamovaqveyneT pirveli masala mJave wvimebis arsebobis

    Sesaxeb, presam didi xmauri atexa. imis gamoaSkaraveba,

    rom wvima ar iyo jansaRi, xalxisTvis Zalian mtkinveu-

    li sakiTxi aRmoCnda. habard brukidan aRebuli grZel-

    vadiani monacemebi Zalian Zlieri argumenti aRmoCnda

    saimisod, rom vinme Segvdaveboda mJave wvimis arsebo-

    baSi da vfiqrob, samarTliani iqneba imis aRniSvna, rom

    am grZelvadiani monacemebis xarisxma wvlili Seitana

    `sufTa haeris aqtis~ 1990 wlis SesworebaSi, rac mJave

    wvimasa da wiaRiseuli sawvavis Jangvas Soris kavSirebis

    arsebobas Seexeboda.

    habard bruki aseve cnobilia tyis

    gaCexvis eqsperimentebiT tyis Cexvis

    Sedegebis Seswavlis mizniT.

    rogor axerxebT aseTi farTomasSta-

    biani eqsperimentebis Catarebas

    da ra ZiriTadi Sedegebi gaqvT?

    aseTi eqsperimentuli manipulaciis magaliTs war-

    moadgens, magaliTad, roca Cven vCexavT xeebs erT-erT

    wyalgamyofTan da am moWril xeebs iqve vtovebT, sa-

    dac isini daecnen. Semdeg Cven viyenebdiT herbicidebs,

    rom SevaCeroT xelaxali zrda ylortebis amoyra 3

    wliT. Semdeg vadarebT Cveni eqsperimentuli wyal-

    gamyofisa da sxva wyalgamyofis monacemebs, romelsac

    xeli ar Sexebia. Cven movelodiT, rom eqsperimentuli

    wyalgamyofidan ufro meti wyali daiRvreboda da es

    marTlac ase aRmoCnda. rasac ar movelodiT, iyo is,

    rom daRvrili wylis qimiuri Semadgenloba ase Seicv-

    leboda. magaliTad nitratebis done wyalSi avarda im

    maCveneblamde, rac aRemateba adamianisaTvis janmrTe-

    li sasmeli wylis standartebs. xeebis gaCexvam niadag Si

    azotis ciklacia daarRvia da akumulirebuli azotis

    nitrati wyals gahyva. azotis danakargi Senelda 1 wlis

    Semdeg, magram niadagis zogierTi sakvebis, rogoricaa

    magaliTad kalciumis Semcveloba jer ar dabrunebia im

    dones, rac tyis gaCexvamde 1965 wels iyo.

    rogor uTavsdeba tyis Cexvis

    es eqsperimenti tyis menejments?

    kvlevas fundamentaluri mniSvneloba aqvs Cveni

    Zireuli warmodgenebis CamoyalibebisaTvis imis Ses-

    Cemi mecnieruli karieris didi wili swored amgvari uecrad gamoCenili iRbliani Sansis Sedegia, anu roca fxizlad xar TvaliT, yuriT, gonebiT da rogorc ki kargi Sansi gamoCndeba, xelidan ar uSveb da akeTeb raRac sasargeblo saqmes.

  • 1302

    axeb, Tu Tavad ekologia rogor egueba amgvar samu-

    Saoebs. magram presam didi xmauri atexa da es yvelaferi

    gadaitana tyis gaCexvis Sesaxeb dapirispirebis WrilSi.

    Cveni grZelvadiani monacemebis safuZvelze 1978 wels

    samecniero statiaSi Cven SevTavazeT, rom SesaZlebe-

    lia tyis gaCexva am tipis tyeebSi Tu specifikur in-

    struqciebs davicavT. tyis Cexva ar SeiZleba cicabo

    ferdobze anda did farTobze, da ra Tqma unda, wylis

    arxi daculi unda iyos, magram rac yvelaze ufro mniS-

    vnelovania, konkretul adgilze tye ar unda iCexe-

    bodes xSirad. Tu tyes metismetad xSirad gavCexT,

    sistema gamoifiteba arsebiTi sakvebisagan. es isevea,

    rogorc baRSi. Tu Tqven gamudmebiT iRebT da arafers

    abrunebT, Tqven gamofitavT niadags. tyis servisma mi-

    iRo 100 wliani rotaciis politika (tyis garkveuli se-

    qcia SeiZleba gaiCexos mxolod 100 weliwadSi erTxel)

    da Cven amiT Zalian vamayobT. tyis menejmentis proto-

    koli mecnierebas eyrdnoba.

    habard brukSi warmoebulma romelma kvleviTma proeqtebma SeiZleba miipyros rogorc ekologiuri sazogadoebis, aseve Cveulebrivi xalxis yuradReba?

    riCard holmsi da misi kolegebi darmutis koleji-

    dan axla awarmoeben marTlac SesaniSnav grZelvadian

    Seswavlas Citebis populaciis Sesaxeb. vfiqrob, rom

    maTi erT-erTi RirSesaniSnavi aRmoCenaTagania is, rom

    yvela saxeobis Citebis mTliani raodenoba, romlebic

    tyeSi binadroben, dRes 1969 welTan SedarebiT samjer

    naklebia. zogierTi saxeoba raodenobrivad gamravle-

    bulia, maSin roca sxva saxeobebi saerTod aris gamqra-

    li. axla kvlevis fokusSia sakiTxebi imis Sesaxeb, Tu

    rogori gavlena SeiZleba iqonios Citebis populaciaze

    iseTma faqtorebma, rogoricaa mtaceblebi, sakvebze

    misawvdomloba da sxva. kidev erTi proeqti, romelic

    me Rireulad mimaCnia, exeba am xeobis ZirSi mdebare pa-

    tara lamaz tbas, romelsac sarkis tba hqvia. erT-erTi

    pirveli, ris gakeTebasac me aq muSaobis dasawyisSive

    Sevudeqi, daaxloebiT 1965 wels, iyo tbaze yinulis

    safaris arsebobis xangrZlivobis Sesaxeb monacemebis

    Cawera. yinulis safaris xangrZlivoba dakavSirebu-

    lia tbis siTbos maragis mTlian moculobasTan. ase,

    rom es aris temperaturisa da klimatis cvalebadobis

    maCvenebeli. rogorc mosalodnelia, yinulis safaris

    xangrZlivobis periodi Zalian gansxvavebulia drois

    mcire monakveTSic ki, radganac amindia gansxvavebu-

    li wliTiwlobiT. magram Cvenma grZelvadianma mona-

    cemebma uCvena, rom tbaze yinulis safaris arsebobis

    xangrZlivobaSi aRiniSneba statistikuri maCveneblis

    uaRresad sayuradRebo Semcireba. dRes daaxloebiT

    19 dRiT naklebi periodis ganmavlobaSi faravs yinuli

    tbas, vidre 1960 wels. es aris globaluri daTbobis

    aSkara maCvenebeli.

    Tqveni muSaobis paralelurad habard brukSi, Tqven brZandebiT ekologiuri kvlevebis institutis (e.k.i.– IES) prezidenti da direqtori. ra gibiZgaT Tqven 20 wlis win, rom gagecvalaT prestiJuli mudmivi SemosavliT uzrunvelyofili kaTedra kornelSi, araSemosavliani kvlevebisa da saganmanaTleblo profilis institutSi.

    am SekiTxvas xSirad misvamen Cemi kolegebi, zogs mi-

    aCnia, rom me sigiJe Cavidine. eki-Si Tanamdebobaze Ses-

    asrulebeli samuSaos aRweram damanaxa, rom es ZiriTa-

    dad niSnavda, rom me SemeZlo mekeTebina yvelaferi,

    risi gakeTebac mindoda, imden xans, ramden xansac

    saqmes kargad gavakeTebdi da es me Zalian momewona. me

    viyavi eki-is damfuZnebeli direqtori da uaRresad

    vamayob imiT, rom institutma aseTi warCinebu li saer-

    TaSoriso reputacia moipova. Cven gvyavs mecnierTa

    ubrwyinvalesi gundi, romlebic xSirad muSaoben pro-

    eqtebze mdinare hadsonSi zebras ganmanadgurebeli

    orkaredi niJarebis Sesaxeb (Muttilus). es proeqtebi

    saWiroa infeqciuri daavadebebis kvlevebisaTvis, maT

    Soris Elymus aenarius-is ekologiisaTvis.

    ratom gizidavT ase mravaldisciplinaruli gundze orientirebuli kvleva, romelsac

    Tqven eki-Si awarmoebT?

    mravalma gonebam SeiZleba ufro swrafi da ufro

    ukeTesi progresi moitanos, vidre erTma. dRes mec-

    nierebaSi didi proeqtebis ganxorcielebis erTaderT

    gzas warmoadgens gunduri muSaoba, gansakuTrebiT im

    sferoebSi, romlis wamyvani Taviseburebaa bio-kom-

    pleqsuroba, magram aseTi gunduri TanamSromlobis

    mecnierebisaTvis saWiroa, rom kolegebisadmi sruli

    ndoba gqondes. vfiqrob, kursdamTavrebulebs ufro

    meti praqtikis saSualeba unda mivceT, rom movamzadoT

    isini kvleviT gundebSi samuSaod.

  • 1303

    praqtikasa da wrTvnas rac Seexeba, eki Tavis samecniero misias saganmanaTleblo programasTan erTad asrulebs. TqvenTan kursdamTavrebulebs

    aqvT raime Sansi?

    Cven gvaqvs NSF, erovnuli kvleviTi praqtika kurs-

    damTavrebulTaTvis (REV). yovel gazafxuls aT an Tormet students varCevT. kvleviT samuSaoebSi monaw-

    ileobis miRebis garda SerCeuli studentebi iReben

    instruqciebs, rogor daweron samecniero naSromi,

    ipovon samsaxuri da ra aris samecniero eTika. am weli-

    wads ori am studentTagani aq habard brukSi awarmoebs

    kvlevas. jgufis danarCeni wevrebi ki momaval kviras

    apireben Camosvlas.

    ram gagiRvivaT bunebisadmi interesi?

    me gavizarde indianaSi, patara fermaSi da adreuli

    bavSvoba fexSiSvelasa maqvs gatarebuli tyeSi da gan-

    sakuTrebiT tbis midamoebSi. roca kolejSi Sevedi,

    vapirebdi gavmxdariyavi dawyebiTi skolis maswav-

    lebeli da beisbolis mwvrTneli. magram myavda erTi

    profesori, romelmac daiJina, rom damemTavrebina

    aspirantura. aspiranturaSi ganacxadi mxolod imis

    gamo Sevitane, rom Tavidan amecilebina misi risxva da

    viskonsinis universitetSi wavedi swavlis gasagrZele-

    blad, sadac Seviswavle tbebis sistemebi. es kidev erTi

    CemTvis gamoCenili Sansi iyo.

    ra gavlena iqonia Tqvens Sexedulebaze bunebis Sesaxeb Tqvenma 42 wlianma gamocdilebam romelic aq, habard brukSi miiReT?

    habard brukma uamravi SesaniSnavi sakvlevi sakiTxi

    da Tema momca. me daviwye rogorc gulubryvilo fer-

    merma biWma da movedi yvelaze ufro daxvewili teqnol-

    ogiebis gamoyenebamde, imisaTvis, rom pasuxi gameca am

    kompleqsuri sistemis Sesaxeb uamrav SekiTxvaze da me

    vcdilobdi, davxmarebodi adamianebs imis gagebaSi, Tu

    ratomaa mniSvnelovani am tipis kompleqsuri siste-

    mebis dacva bunebis ekosistemebSi. adamiani pativs unda

    scemdes bunebas, radgan igi warmoadgens fundamenta-

    lur sasicocxlo sistemas: es aris sufTa haeri, sufTa

    wyali, sufTa niadagi da noyieri sakvebi. da Tu Cven am

    ekosistemebs saSualebas mivcemT, isini amouwuravni

    iqnebian da ganagrZoben Cveni im sasicocxlo resurse-

    biT momaragebas, rac gvWirdeba. habard brukma Secvala

    Cemi cxovreba da SegiZliaT warmoidginoT, rom viRaca

    me fuls mixdis imisaTvis, rom me am ulamazes adgilas

    vimuSao.

  • 1304

    Sesavali:

    ekologiis masStabebi

    organizmebi Ria sistemebs warmoadgenen, maTsa

    da garemos Soris arsebobs uwyveti urTierTkavSiri

    – es am wignis erT-erTi umniSvnelovanesi Temaa.

    organizmebsa da garemos Soris urTierTkavSiris

    Seswavlas ewodeba ekologia (berZnuli sityvidan

    oikos –saxli, kera da logos- codna, sityva).

    aRniSnuli urTierTkavSiri gansazRvravs or-

    ganizmTa sivrcobriv ganawilebasac da maT sim-

    Widrovesac. mas ukavSirdeba sami ZiriTadi SekiTxva,

    romlebsac Cveulebriv svamen ekologebi: sad cxov-

    roben organizmebi? ratom binadroben isini iq, sa-

    dac maT vpoulobT? ramdenia erTi saxeobis individi

    ama Tu im adgilsamyofeloSi? ekologebi agreTve

    Seiswavlian, Tu ra gavlenas axdens organizmisa da

    garemos urTierTkavSiri saxeobaTa raodenobaze

    garkveul adgilas. isini ikvleven agreTve , niadagSi

    nivTierebaTa cvlas tyeSi an tbaSi an populaciaTa

    matebis siCqares.

    Tavisi farTo masStabis gamo ekologia aris bio-

    logiis uaRresad rTuli (kompleqsuri) da sain-

    tereso, da amasTanave sasicocxlo mniSvnelobis

    matarebeli sfero. ekologia avlens biosferos

    sim didres _ sicocxliT dasaxlebuli dedamiwis

    mTlian sivrces _ da SeuZlia mogvawodos fundamen-

    taluri codna, rac mogvexmareba imaSi, rom dava-

    konservoT da SevinarCunoT es simdidre, romelsac

    dRes, ise rogorc arasdros, emuqreba adamianis aq-

    tiurobiT gamowveuli safrTxe. biosferos simdi-

    dre gansakuTrebiT TvalsaCinoa tropikul tyeebSi,

    rogoricaa magaliTad, panamis tye, sadac cxovrobs

    xoWo-herkulesi (Dynastes hercules), romelic asaxu-

    lia suraTze 50.1.

    dedamiwis tropikuli tyeebi warmoadgens mil-

    ionobiT saxeobis sacxovrebels, 5-dan 30 milionamde

    jer kidev auRwereli mwerebis, obobebis da sxva

    arTropodebis CaTvliT. faqtiurad biosferos yve-

    la nawili dasaxlebulia mravalferovani cocxali

    formebiT, romelTa umravlesobac, gansakuTrebiT

    mikrobuli saxeobebi, mecnierebisaTvis ucnobia. es

    Tavi gagacnobT ekologiis mecnierebas da aRwers

    zogierT faqtors, cocxals Tu aracocxals, rac

    gavlenas axdens organizmTa distribuciaze. igi aseve

    mimoixilavs wylisa da xmeleTis binadarTa ZiriTad

    tipebs, sad cxovroben isini da sad midian ekologebi

    maT Sesaswavlad.

    50Sesavali ekologiasa

    da biosferoSi suraTi 50.1 panamis tyis erT-erTi

    areali asaxavs biosferos simdidres.

    amosavali koncefciebi:

    50. 1 ekologia Seiswavlis organizmisa da garemos urTierTzemoqmedebas.50. 2 organizmisa da garemos urTierTzemoqmedebis Sedegs warmoadgens saxeobaTa gavrcelebis limitacia (SezRudva)

    50. 3 abioturi da bioturi faqtorebi zegavlenas axdenen wylis biomebis struqturasa da dinamikaze.

    50. 4 klimati didad gansazRvravs xmeleTis biomebis struqturasa da distribucias.

  • 1305

    koncefcia 50.1ekologia Seiswavlis organizmebisa da garemos urTierTzemoqmedebebs

    adamians yovelTvis ainteresebda sxva organizmTa

    distribucia da raodenoba. preistoriul periodSi

    adamianebs, monadireebsa da Semgroveblebs, uwev-

    daT imis Seswavla, Tu sad SeiZleboda nadirisa da

    sakvebad vargisi mcenareebis uxvad moZieba.

    soflis meurneobis ganviTarebasTan erTad da

    cxovelTa moSeneba-moSinaurebasTan erTad adamianma

    ufro meti iswavla imis Sesaxeb, Tu ra gavlenas ax-

    dens garemo mcenareTa da cxovelTa zrdaze, gadar-

    Cenasa da gamravlebaze. mogvianebiT naturalistebi,

    aristoteledan darvinamde da Semdegac, aRwerdnen

    da Seiswavlidnen organizmebs bunebriv yofaSi, ak-

    virdebodnen da sistematurad iwerdnen dakvirvebis

    Sedegebs. araCveulebrivad didi codna SeiZleba

    dRes kidev SeviZinoT aRwerilobiTi mecnieruli

    midgomidan (romelic mimarTulia aRmoCeniTi mecni-

    eruli midgomisaken) (ix. Tavi 1.) amdenad, bunebis

    istoria rCeba ekologiuri mecnierebis fundamenta-

    lur nawilad.

    aRwerilobiTi mecnierebis saxiT arsebu li, xan-

    grZlivi istoriis mqone mecniereba, ekologia, aseve

    warmoadgens zust eqsperimenul mecnierebas. miuxeda-

    vad im sirTuleebisa, rac Tan axlavs bunebriv gare-

    moSi eqsperimentebis Catarebas, ekologebi xSirad

    amowmeben TavianT hipoTezebs savele eqsperimentebSi.

    jin likinsisa da misi kolegebis mier warmoebuli

    grZelvadiani kvleva habard brukis eqsperimentul

    tyeebSi erT-erT magaliTs warmoadgens (ix. inter-

    viu win). savele eqsperimentebis sxva magaliTebs war-

    moadgens kvlevebi, romlebSic mkvlevarebi zomaven

    balaxismWamel cxovelTa gavlenas mcenareTa jiSebis

    mravalferovnebaze, eqsperimentuli ‘daxuruli ter-

    itoriebisa’ da Ria kontrolis mqone teritoriebis

    Sedarebis gziT, romlis mizania garkveuli balax-

    ismWameli cxovelebis saxeobaTa dacva.

    ekologebis yuradReba kon-

    centrirebulia kompleqsur sis-

    temebze, rac mecnierebs ubiZgebs

    SesaZleblobaTa sruli gamoy-

    enebisaken ufro Tanmimdevruli

    Sedegebis misaRebad. SesaZloa,

    swored amitomac arian ekologebi

    inovatorebi miRebuli daskvnebis

    gamoyenebaSi. Tqven am TavSi mra-

    vali ekologiuri eqsperimentis

    magaliTs SexvdebiT.

    ekologia da evoluci-

    uri biologia

    ekologia da evoluciuri

    biologia aris ori mWidrod da-

    kavSirebuli mecniereba. dar-

    vini organizmTa distribuciaze

    da maTi specifikur garemosTan

    adaptaciaze dakvirvebebma im az-

    ramde miiyvana, rom garemos faq-

    toris sxvadasxvagvar urTierTz-

    emoqmedebas populaciis SigniT,

    SeeZlo gamoewvia evoluciuri

    cvlilebebi. (ix. Tavi 22). dRes

    Cven uamravi monacemi gagvaCnia,

    CrdiloeTi avstraliis klima-ti cxelia, nestiania da sezon-uri unaleqobiT xasiaTdeba.

    wiTeli kengu-ru binadrobs qveynis SigniT mSral da nax-evrad mSral re-gionebSi, sadac naleqebi iSvia-Tia da wlebis g a n m a v l o b a S i araTanabaria.

    samxreT -aR-mosavleT avs-traliaSi nes-tiani, grili klimatia.

    samxreT avstraliaSi civi, nestiani zamTar-ia da cxeli, mSrali zafxuli.

    kenguru/km2

    gavrcelebis sazRvari

    tasmania

    suraTi 50.2 adgilis Seswavlis safuZvelze dadgenili wiTeli kengurus siWarbe da distribucia avstraliaSi.

  • 1306

    imis dasturad, rom rac xdeba ekologiuri drois

    farglebSi (wuTebSi, TveebSi, wlebSi), meordeba

    igive ufro farTomasStabiani, evoluciuri drois

    farglebSi (dekadebSi, saukuneebSi, aTaswleulebSi

    da ufro didi drois monakveTebSi). magaliTad, Se-

    vardens, romelic mindvris TagvebiT ikvebeba, aqvs

    swrafi gavlena mxverpl populaciaze garkveuli

    individebis daxocvis gamo, amdenad mcirdeba popu-

    laciis moculoba (ekologiuri efeqti) da icvleba

    genuri fondi (evoluciuri efeqti). mtacebeli-msx-

    verplis urTierTzemoqmedebis erT-erTi grZelva-

    diani evoluciuri Sedegi SesaZloa gaxdes Tagvebis

    seleqcia bewvis Seferilobis mixedviT, rac daicavs

    (kamuflaJirebas gaukeTebs) cxovelebs.

    organizmebi da garemo

    nebismieri organizmis garemo moicavs abiotur

    anu aracocxal komponentebs – qimiur da fizikur

    faqtorebs, rogoricaa temperatura, Suqi, wyali

    da sakvebi nivTierebebi, da biotur anu cocxal

    komponentebs – yvela saxis organizmebi anu biote-

    bi (biota), romlebic warmoadgenen individualuri

    garemos Semadgenel nawils. sxva organizmebs Seu-

    ZliaT Seejibron am individs sakvebis an sxva resur-

    sis mopovebaSi, mxverplad gaixadon is, parazitad

    iqcnen, TviTon gaxdnen misi sakvebi anda Secvalon

    misi fizikuri Tu qimiuri garemo.

    ekologiuri kvlevebis centralur sakiTxs war-

    moadgens sxvadasxva garemos komponentebis, rogorc

    abioturis aseve bioturis, zegavlenis Sswavla. mag-

    aliTad suraTi 50.2. uCvenebs avstraliuri wiTeli

    kengurus geografiul gavrcelebas da warmogvid-

    gens ori SekiTxvis safuZvels: ra aris is garemo

    faqtorebi, rac akontrolebs iseTi saxeobebis geo-

    grafiul distribucias, rogoricaa wiTeli kenguru?

    da ra faqtorebi ganapirobeben mis siWarbes. sura-

    Tze 50.2. mocemulia zogierTi klimaturi faqtori,

    romlebsac ekologebi wiTeli kengurus SemTxvevaSi

    ganixilaven: sayuradReboa, rom wiTeli kenguru ar

    cxovrobs avstraliis periferiebSi, sadac sveli,

    nestiani klimaturi pirobebia. aRsaniSnavia isic,

    rom wiTeli kenguru ufro uxvadaa im adgilebSi,

    sadac klimati ufro mSralia da wliTiwlobiT ufro

    cvalebadi xdeba. es aris ruqaze muqi yavisferidan

    narinjisferamde aRniSnuli adgilebi. am adgilebis

    sazRvrebTan, sadac klimati ufro nestiania vidre

    siRrmeSi da romlebic ruqaze mocemulia Riafrad,

    wiTeli kenguru iSviaTia.

    aRniSnuli faqtorebi gviCvenebs, rom abioturi

    faqtorebi, naleqis raodenoba da mravalferovneba,

    gavlenas axdens avstraliaSi wiTeli kengurus dis-

    tribuciaze, magram wiTeli kengurus distribuci-

    aze kontroli mxolod abioturia? iqneb klimati

    axdens wiTeli kengurus populaciaze arapirdapir

    gavlenas iseTi bioturi faqtorebis meSveobiT, ro-

    goricaa paTogenebi, parazitebi, konkurentebi, mta-

    ceblebi da sakvebis arseboba-ararseboba. magaliTad,

    wiTel kenguruze cud gavlenas axdens ufro nes-

    tiani adgilebi, romlebic xelsayrelia paTogenebisa

    da parazitebisaTvis? ekologebs sWirdebaT mravali

    faqtoris Sejameba da alternatuli hipoTezebis

    ganxilva, roca cdiloben, axsnan siWarbisa da dis-

    tribuciis magaliTebi.

    ekologiis qvesferoebi

    ekologia SeiZleba daiyos sxvadasxva qvesfer-

    oebad, romlebic Seiswavlian sakiTxebs dawyebuli

    individualuri organizmebis ekologiiT, damTavre-

    buli ladSaftisa da ekosistemis dinamikiT. (suraTi

    50.3.). yoveli qvesfero iyenebs Tavis gansakuTrebul

    terminologias da QSeiswavlis specifikur sakiTxebs.

    Tumca Tanamedrove ekologiuri mecniereba sul

    ufro arRvevs sxvadasxva sferoebs Soris tradici-

    ulad arsebul gamyof sazRvrebs.

    organizmis ekologia SeiZleba daiyos Semdeg qve-

    disciplinebad: fiziologiuri ekologia, evoluci-

    uri ekologia da qcevis ekologia. organizmis eko-

    logia Seiswavlis, Tu rogor umklavdeba organizmis

    struqtura, fiziologia da qceva (cxovelebis Sem-

    TxvevaSi) im gamowvevas, rasac garemo sTavazobs.

    populacia. es aris erTi da imave saxeobis indi-

    videbis jgufi, romlebic cxovroben garkveul ge-

    ografiul teritoriaze. populaciis ekologia kon-

    cent rirebulia ZiriTadad im faqtorebis Seswavlaze,

    rac gavlenas axdens erTi saxeobis individebis ra-

    odenobaze erT konkretul teritoriaze.

    erToba moicavs yvela saxeobis yvela organizms,

    romlebic erT konkretul teritoriaze cxovroben.

    es aris mravali sxvadasxva saxeobis populaciaTa er-

    Tianoba. amdenad erTobaTa ekologiis kvlevis sfero

    moicavs erTobebSi saxeobaTa urTierTzemoqmedebis

    mTlian areals. kvlevis es areali koncentrirebu-

    lia iseT sakiTxebze, rogoricaa:

    rogor zegavlenas axdens erTobis struqturasa

    da organizaciaze iseTi faqtorebis urTierTmoq-

  • 1307

    medeba, rogoricaa: mtacebloba, Sejibri, daavadebe-

    bi da aseve abioturi faqtorebi, rogoricaa Careva

    (myudroebis darRveva).

    ekosistema moicavs yvela abiotur faqtors, gar-

    da saxeobaTa mTliani erTobebisa, romlebic konkre-

    tul teritoriaze cxovroben. ekosistema, magaliTad

    tba, SeiZleba Seicavdes sxvadasxva erTobebs. ekosis-

    temis ekologiaSi maxvili gakeTebulia sxvadasxva

    biotur da abiotur komponentebs Soris energiisa

    da qimiuri ciklaciis sakiTxebze.

    landSaptis ekologia Seiswavlis ekosistemis sfe -

    ros. misi ori magaliTia: mdinaris gaswvriv Camwkri-

    vebuli xeebis rigis koridori meCxeri mcenareuli

    safariT dafarul dablobze, anda balaxiT Semofar-

    gluli marjnis rifebis monakveTebi.

    rogor aris yvelaferi es mowyobili geografi-

    ul regionSi. nebismieri landSafti an zRvis peizaJi

    Sedgeba sxvadasxva tipis `monakveTebis~ mozaikisagan.

    garemos am maxasiaTebels ekologebi uwodeben `mon-

    akveTebad dayofas~.

    landSafturi ekologiuri kvlevebi yuradRebas

    amaxvilebs im faqtorebze, romlebic akontroleben

    energiis, nivTierebebisa da organizmebis urTierT-

    gacvlas ekosistemis monakveTebs Soris, romlebic

    Tavis mxriv landSaftsa da zRvis peizaJebs qmnian.

    biosfero aris globaluri ekosistema – es aris

    planetis ekosistemebis mTliani jami. ekologiis es

    udidesi sfero moicavs sicocxliT dasaxlebuli

    dedamiwis mTlian moculobas: es aris zRvis donidan

    ramodenime kilometris simaRlis atmosfero, qvemoT

    _ xmeleTi zRvebis CaTvliT, romelTa siRrmeSic

    sul cota sami kilometris simaRlis kldeebia, _

    miwa, tbebi, mdinareebi, gamoqvabulebi da okeaneebi,

    romelTa siRrme ramodenime kilometria. biosferos

    doneze kvlevis magaliTebia analizi imis Sesaxeb, Tu

    rogori gavlena SeiZleba moaxdinos dedamiwis kli-

    matze da Sedegad, mTlianobaSi sicocxleze, atmosf-

    eruli CO2-is koncentraciis cvalebadobam.

    (a) organizmis ekologia. rogor poulobs kuziani veSapi adgils, sadac is na-Sirers aCens?

    (b) populaciuri ekolo-gia. garemos ra faqtorebi moqmedeb irmis Tagvis gam-ravlebis sixSireze?

    (g) sazogadoebis ekologia. ra faq-torebi moqmedeb konkretuli tyis Semadgeneli saxeobebis mraval-ferovnebaze?

    (d) ekosistemis ekologia. ra faqtorebi akontrolebs zomieri balaxovani ekosistemis fotosin-Tezur gasavals?

    (e) landSaftis ekologia. am lanSaftze gamo-saxuli xeebi uzrunvelyofen tyis cxovelebis gavrcelebis koridorebs. ra zRvramde vr-celdebian es xeebi?

    suraTi 50.3. ekologiis sxvadasxva sferoebSi gaCenili kiTxvebis magaliTebi.

  • 1308

    ekologia da garemos dacvis sakiTxebi. imis gamo,

    rom termini ekologia xSirad eSlebaT publikacieb-

    Si garemos dacvis sakiTxebTan, metad mniSvnelova-

    nia ganvmartoT gansxvaveba ekologiasa da garemos

    dacvis sakiTxebs Soris (romelic iRwvis bunebri-

    vi garemos SenarCunebisa da dacvisaTvis). garemos

    dacvis problemebs rom SevexoT, saWiroa gvesmodes

    is rTuli da delikaturi urTierToba rac arsebobs

    organizmebsa da garemos Soris. ekologiis mecniere-

    ba swored am codnas gvTavazobs. magaliTad, Tu Cven

    gvecodineba rom fosfati xels uwyobs tbebSi wy-

    almcenareebis zrdas Cven SegveZleba, gadavwyvitoT

    da SevzRudoT fosfatiT mdidari sasuqebis gamoy-

    eneba garSemo midamoebSi, imisaTvis, rom davicvaT

    tba wyalmcenareebis Warbi xlarTebisagan.

    sazogadoebis dRevandel codnas garemos dacvis

    sakiTxebis Sesaxeb saTave daudo 1962 wels reiCel

    karsonis wignma, `Cumi gazafxuli~ (suraTi 50.4.).

    dRes ukve klasikad qceul am wignSi karsons surda,

    eTqva, rom iseTi pesticidebis farTo gamoyenebas,

    rogoricaa DDT, Sedegad mohqonda mravali iseTi orga-

    nizmebis populaciis mospoba, romelTa ganadgureba

    gegmaSi ar iyo.

    dRes mJavis daleqvam lokalizeba gaukeTa Sim-

    Sils, rac iseTi movlenebis Sedegs warmoadgenda,

    rogoricaa: miwis araswori gamoyeneba da populaci-

    is zrda, niadagisa da mdinareebis toqsikuri narCe-

    nebiT mowamvla, gadaSenebuli, anda saSiSroebis qveS

    myofi saxeobebis siis zrda. sacxovrebeli garemos

    ganadgureba mxolod nawilia im problemebisa, rac

    emuqreba Cvens saerTo saxls, dedamiwas, sadac Cven

    milionobiT sxva cocxal formebTan erTad vcxov-

    robT.

    bevri gavleniani ekologi, jin likinsis CaTvliT,

    acnobierebs imis pasuxismgeblobas, rom saWiroa

    gaagebinon kanonmdeblebsa da sazogadoebas im gadaw-

    yvetilebaTa Sesaxeb, rac garemoze uaryofiT zemo-

    qmedebas axdens. am pasuxismgeblobis mniSvnelovani

    nawilia mecnieruli kompleqsurobisa da garemos

    dacvis sakiTxTa erTmaneTTan dakavSireba. poli-

    tikosebi da kanonmdeblebi xSirad moiTxoven cal-

    saxa pasuxs garemos dacvasTan dakavSirebul iseT

    SekiTxvaze, rogoricaa: ramdeni Zveli naSeni tyea

    saWiro `nairferovani bunebis~ gadasarCenad. ekolo-

    giur kvlevebs SeuZlia, rasakvirvelia, arsebiTi

    informaciis mowvda politikuri gadawyvetilebis

    misaRebad sacxovrebeli garemos SenarCunebasTan

    dakavSirebiT. pasuxi amgvar SekiTxvebze xSirad sxva,

    Semdgom SekiTxvebsac badebs. magaliTad: ramdeni bu

    unda gadavarCinoT? ramdenad aucilebelia maTi ga-

    darCena? ramden xans SeZleben isini sicocxles am

    saxis tyeSi? ekologebs SeuZliaT daxmarebis gaweva

    amgvar SekiTxvebze pasuxis gacemiT, ise, rom xalxmac

    da kanonmdeblebmac SeZlon swori gadawyvetilebis

    miReba garemos dacvis sakiTxebTan dakavSirebiT.

    Tumca Cveni ekologiuri informacia arasdros

    srulyofili ar aris, mainc ar SegviZlia gadavdoT

    gadawyvetilebebis miReba garemos dacvis sakiTxebT-

    an dakavSirebiT iqamde, vidre yvela kiTxvaze pasuxi

    ar gveqneba.

    magram iqidan, rac Cven namdvilad viciT biosfer-

    os urTierTkavSiris Sesaxeb, iqneb Wkvianuri iyos,

    davicvaT sifrTxilis principi, romelic SeiZleba

    ubralod gamovxatoT ase: ̀ sifrTxiles Tavi ar stki-

    va~. aldo leopoldma, cnobilma veluri sicocxlis

    konservatorma, kargad gadmosca sifrTxilis prin-

    cipi, roca dawera: `SekeTebisas yvelaze gonivrulia

    ar gadavagdoT arc erTi WanWiki~.

    koncefcia 50.1 Semowmeba1. daupirispireT erTmaneTs ekologia da gare-

    mos dacva, rogor ukavSirdeba ekologia ga-remos dacvas.

    2. rogori gavlena SeiZleba moaxdinos ekolo-giuri drois masStabSi momxdarma movlenam evoluciuri drois masStabSi momxdar mov-lenaze.

    3. ekologiis romel sferos exeba qvemoT CamoTvlili?a) ekologi, romelic Seiswavlis avstrali-

    aSi wiTeli kengurus distribuciasa da si Warbes.

    b) ekologi, romelic swavlobs im cvlile-bebs, ra pirobebSic mcenareuli jiSebi yvelaze ufro Warbad vrceldeba tyeSi

    xanZris Semdeg.

    suraTi 50.4 reiCel karsoni. dRevandeli garemos damcvelTa moZraobisaTvis saTao wignSi, `umi gazafxu-li~, karsonma gagzavna mesiji: `bunebaze kon-troli~. es is frazaa, romelic qed maRlurad gaiges, romelic daibada biologiisa da filoso-fiis neandertamul xana-Si, roca miaCndaT, rom buneba arsebobda ada-mianisaTvis mosaxmare-blad.

  • 1309

    koncefcia 50.2organizmebisa da garemos urTierTzemoqmedeba limitirebas ukeTebs saxeobaTa distribucias

    22-e TavSi Cven ganvixileT biogeografia, indi-

    vidTa saxeobebis distribucia warsulSi da awmyoSi,

    evoluciuri Teoriis konteqstSi. ekologebma didi

    xania gaacnobieres biosferoSi organizmTa distri-

    buciis globaluri da regionaluri modelebi. ken-

    guruebi binadroben avstraliaSi da ara CrdiloeT

    amerikaSi, maSin, roca orkapa antilopebi (Antilocap-

    ra americana) gvxvdebian SeerTebuli Statebis dasav-

    leTSi da ara evropasa da afrikaSi. saukuneze meti

    xnis win darvinma, valasma da sxva bunebismcodneebma

    (naturalistebma) daiwyes distribuciis farTo mod-

    elebis identifikacia biogeografiuli arealebis

    dasaxelebiT. (suraTi 50.5.). Cven dRes vukavSirebT am

    biogeografiul arealebsa da kontinenturi dinebis

    modelebs.

    biogeografia gvaZlevs codnas, rac warmoadgens

    karg safuZvels imis gasacnobiereblad, Tu ra iwvevs

    saxeobaTa geografiuli distribuciis limitirebas.

    imis gasagebad, Tu rogor SeZles ekologebma amis

    garkveva, modiT, gaviaroT im SekiTxvaTa seriali,

    romelic mocemulia suraTze 50.6.

    gafantva da distribucia

    gafantva aris individTa mWidro populaciis cen-

    tridan an maTi mSobliuri teritoriebidan gamosvla

    da gadaadgileba. organizmTa globalur distribu-

    cias ganapirobebs magaliTad: ratom ar arian ken-

    guruebi Crdilo amerikaSi? biogeografma SeiZleba

    SemogvTavazos es martivi hipoTesa: isini iq ver mox-

    vdnen, radganac maTi gafantvisaTvis arsebobda bari-

    eri. es areali kengurusaTvis miudgomeli aRmoCnda,

    magram Tu kengurum, romelic xmeleTsaa mijaJvuli,

    ver moaxerxa Crdilo amerikamde miRweva sakuTari

    ZalebiT, sxva organizmebma, romlebic grZel man-

    Zilze gadaadgilebas adaptirebulni arian, magali-

    Tad zogierTi jiSis Citebma, moaxerxes. organizmTa

    gafantvis Seswavlas udidesi mniSvneloba aqvs, ro-

    gorc evoluciaSi geografiuli izolaciis kvlevis

    (ix. Tavi 24), aseve saxeobaTa mimdinare geografiuli

    distribuciis farTo modelebis kvlevisaTvis.

    bunebrivi gavrcelebis arealebi

    gafantvis roli warmoCindeba, roca organizmebi

    afarToeben maTi binadrobis arealebs da midian im

    teritoriebze, sadac maT adre ar ucxovriaT. mag-

    aliTad, cattle agret (ix. suraTi 53.10.), romelic

    gavrcelebulia afrikaSi, evraziasa da avstraliaSi,

    200 wlis win am Zlier frinvels ver SexvdebodiT

    amerikis teritoriaze, magram 1800-iani wlebis bo-

    los maT SeZles atlantikis okeanis gadafrena da

    samxreT amerikis Crdilo-aRmosavleTis nawilis da-

    pyroba. iqidan isini TandaTanobiT gavrceldnen

    CrdiloeTis mimarTulebiT centralur amerikaSi,

    iqidan ki Crdilo-amerikaSi da 1950-ian wlebSi miaR-

    wies floridas. mas Semdeg isini farTod gaiSalnen

    da dRes isini gavrcelebuli arian wynari okeanis

    sanapiroebamde dasavleTiT, xolo samxreT kanadamde

    CrdiloeTiT.

    didkuda SoSia (Quiscalus mexicanus), didi zo-

    mis TvalsaCino Citi, romelic enaTesaveba SaSvsa da

    molaRurs, kidev erTi im saxeobaTagania, romelmac

    droTa ganmavlobaSi gavrcelebis arealebi gaifarTo-

    va da meqsikis yuris sanapiroebidan da rio-grandes

    xeobidan CrdiloeTisken gavrcelda (suraTi 50.7).

    suraTi 50.7. didkuda SoSiebis populaciis gavr-

    celeba aSS-Si 1974-1996 wlebSi. am saxeobam 22 weli-

    suraTi 50.5 biogeografiuli arealebi. kontinenturi dinebebi da barierebi, rogoricaa udabnoebi da mTagrexile-bi, yvelaferi es ganapirobebs garkveul florasa da faunas dedamiwis umTavres biogeografiul arealebSi. arealebi mkve-Trad ar aris Semofargluli. isini erwymis im zonebs, sadac momijnave arealebis saxeobebic Tanaarseboben.

    Txis rqis tropiki

    kirCxibis tropiki

    palearqtikuli

    neotropiuli

    eTiopiuri

    nearqtikuli

    aRmosavluri

    avstraliuri

    ekvatori

  • 1310

    wadSi mniSvnelovnad gaifarTova gavrcelebis are-

    alebi.

    bunebrivi gavrcelebis arealebis gafarToeba

    TvalnaTliv gviCvenebs gafantvis gavlenas distri-

    buciaze, magram gafantvis dakvirvebis saSualeba Za-

    lian iSviaTad gveZleva. Sedegad, ekologebi xSirad

    mimarTaven eqsperimentul meTodebs, imis gasarkvevad

    Tu ra rols TamaSobs saxeobaTa distribuciis lim-

    itirebaSi gafantva.

    saxeobaTa transplantacia

    imis gasarkvevad warmoadgens Tu ara gafantva

    ZiriTad faqtors ditribuciis limitaciaSi, yvelaze

    pirdapir gzas warmoadgens dakvirvebis warmoeba

    saxeobaTa ganzraxi Tu uneblie transplantaciis Se-

    degebze im arealebSi, sadac isini adre ar binad-

    robdnen. transplantacia iTvleba warmatebulad,

    roca saxeobebi mxolod ki ar gadarCebian da ganagr-

    Zoben sicocxles axal garemoSi, aramed roca isini

    gamravlebasac SeZleben. amdenad transplantaciis

    war mateba ganisazRvreba mxolod araumcires sicocx-

    lis erTi ciklis dasrulebis Semdeg. Tu trans-

    plantacia warmatebulia, Cven SegviZlia davaskvnaT,

    rom saxeobaTa gavrcelebis potenciali ufro didia,

    vidre maTi faqtobrivi gavrcelebis arealis moc-

    va. sxva sityvebiT, rom vTqvaT, saxeobebs SeuZliaT

    icxovron kidev sadme garkveul teritoriaze, sadac

    isini amJamad ar binadroben.

    saxeobebi axal geografiul teritoriaze Seyva-

    nisas xSirad arRveven erTobebs da im ekosistemas,

    romlebSic isini Siyvanes da vrceldebian winaswar

    ganzraxuli arealis miRma Sor manZilze. (ix. Tavi

    55). Sesabamisad ekologebi transplantaciis eqsperi-

    mentebs dRes xSirad ar mimarTaven. amis nacvlad

    isini aRnusxaven monacemebsa da Sedegebs im movle-

    nebisa, roca saxeobebi sxva miznebisTvis iqnen tran-

    splantirebulni. magaliTad sanadiro cxovelebis

    Se mosayvanad, anda roca moxda saxeobebis uneblie

    transp lantacia.

    qcevisa da sacxovrebeli adgilis

    SerCeva (seleqcia)

    rogorc transplantaciis eqsperimentebi gviC ve-

    nebs, zogierTi saxeoba srulad ar iyenebs misi gavr-

    celebis potencials, maSinac ki, Tu maT fizikurad

    aqvT SesaZlebloba gaifanton daukavebel adgilebSi.

    mivyveT Cveni kiTxvebis nusxas suraTidan 50.6: ra

    rols TamaSobs qceva distribuciis limitaciaSi?

    roca individebi Tavs arideben garkveul sacxovrebel

    adgils, maSinac ki, Tu es adgili maTTvis xelsayre-

    lia, maTi distribuciis limitacia xde ba sacxovrebe-

    li adgilis seleqciis mixedviT. Tumca sacxovrebe-

    li adgilis seleqcia rogorc wesi, cxovelebs exeba,

    mcenareebsac SeuZliaT SearCion sacxovrebeli ad-

    gili, magaliTad, iseTi Teslis warmoqmniT, romelic

    Rvivdeba mxolod mkacrad gansazRvrul konkretul

    garemo pirobebSi – miuxedavad imisa, rom mcenaree-

    bs gadaadgilebis saSualeba ara aqvT, radganac maT

    fesvebi aqvT miwaSi. Tumca sacxovreblis SerCeva

    saxeobebi ar aris, vinaidan

    gavrcelebas gabneva zRu-davs?

    diax

    ara

    areali miuwvdomelia an dro araxelsayrelia

    gavrcelebas qceva zRu-davs?

    habitatis SerCeva

    gavrcele-bas bioturi faqtorebi (sxva saxeobebi) zRudavs?

    mtaceblebi, paraz-itebi, konkurencia, daavadebebi

    gavrcelebas abioturi faq-torebi zRudavs?

    qimiuri faqtorebi

    wyali, Jangbadi, marilianoba, pH, niadagis nivTierebebi da a. S.

    temperatura sinaTle niada-gis struqtura xanZari te-nianoba da a. S.

    fizikuri faqtorebi

    diax

    diax

    ara

    ara

    suraTi 50.6 geografiuli distribuciis limitirebis ganmsazRvrel faqtorTa nusxa. ekologebi, roca isini saxeobaTa dis-tribuciis limitacias swavloben, ganixilaven amgvari SekiTxvebis rigs.

  • 1311

    aris erT-erTi yvelaze Znelad gasagebi ekologi-

    uri procesTagani, zogierTi magaliTi mainc Zalian

    kargadaa Seswavlili mwerebis saxeobaTa sacxovreb-

    lis SerCevis CaTvliT. mdedri mwerebi xSirad deben

    kvercxebs mxolod Zalian mcire raodenobis stimu-

    lis pasuxad, ramac SeiZleba SezRudos mwerTa dis-

    tribucia garkveul maspinZel-mcenareebTan. larvas

    (matls), evropul simindis mburRavs, SeuZlia, magal-

    iTad, ikvebos sxvadasxva mravalferovani mcenaree-

    biT, magram mas vxvebiT mxolod da mxolod simindSi,

    radganac kvercxismdebel mdedrebs izidavs simin-

    dis mier gamoyofili surneli. ganvixiloT koRo

    anofelesis ekologia. es mweri, rogorc daavadebis

    Zalian mniSvnelovani gadamtani, farTod aris Ses-

    wavlili. misi Seswavla erT-erTi RonisZiebaTagania,

    romelic Catarda malariis gavrcelebis winaaRmdeg

    brZolisTvis.

    anofelesis yvela saxeoba asocirdeba sacxovre-

    beli adgilis garkveul tipTan. saocaria, magram

    aS karad xelsayreli tropikuli sacxovrebeli adgi-

    lebis didi areali mTlianad Tavisufalia saSiSi

    ko Roebisagan. maTi distribuciis Semaferxebeli faq-

    to ri aRmoCnda mdedri koRoebis mier kvercxis dasa-

    debad adgilis SerCeva. rogorc Cans, tropikuli ko-

    Ro suleli unda iyos, radganac is ar debs kvercxebs

    misTvis aSkarad xelsayrel brinjis yanebSi. magram

    misi es saqcieli SeiZleba imiT aixsnas, rom brinjis

    yanebi evoluciurad axali sacxovrebeli garemoa da

    koRo ar aris masTan adaptirebuli. adaptacia ue-

    crad ar xdeba, arc evolucia warmoSobs iseT or-

    ganizmebs, romlebic srulyofilad arian adaptire-

    bulni yvelanair garemosTan. (ix. Tavi 23)

    bioturi faqtorebi

    Tu qceva saxeobaTa, maSin Cveni Semdegi SekiTx-

    va iqneba: distribuciis SemzRudvel faqtors bio-

    turi faqtorebi anu sxva saxeobebi warmoadgens?

    mraval SemTxvevaSi saxeobebs ar SeuZliaT daasru-

    lon sicocxlis cikli Tu isini sxva axal arealSi

    transplantirdebian. gadarCenisa da gamravlebis

    unaris arqona SesaZlebelia gamowveuli iyos sxva

    organizmebTan negatiuri urTierTzemoqmedebiT. es

    SeiZleba iyos mtacebloba, parazitoba, daavadebebi

    anda Sejibri. anda gadarCena da gamravleba SeiZleba

    limitirdes sxva saxeobaTa aryofniT, romlebzedac

    transplantirebuli saxeobebi damokidebulni arian.

    magaliTad, damtvervis meSveobiT gamravlebadi gan-

    sakuTrebuli saxeobis mcenaris aryofnam SeiZleba

    xeli SeuSalos transplantirebuli mcenareebis

    jiSebs gamravlebaSi, Tumca amgvari specifikuri

    damokidebuleba iSviaTia. geografiuli distribuci-

    is bioturi limitaciis faqtorebis ufro gavrceleb-

    uli magaliTebia mtaceblebi (organizmebi, romlebic

    xocaven TavianT msxverplebs) da balaxismWamelebi

    (organizmebi, romlebic ikvebebian balaxeuliT da wy-

    almcenareebiT). yvelaferi martivia, im organizmebs,

    romlebic Wamen, SeuZliaT im organizmebis distri-

    buciis limitacia, romlebsac isini Wamen.

    modiT ganvixiloT balaxismWamelebis mier sakve-

    bi mcenareebis jiSebis distribuciis limitaciis

    erTi specifikuri SemTxveva. garkveul zRvis ekosis-

    temebSi xSirad gvxvdeba urTierTdapirispirebuli

    da mokidebuleba zRvis zRarbebis siWarbesa da wy-

    alqveSa mcenareebis (rogoricaa murawyalmcenare)

    siWarbes Soris. im adgilebSi, sadac cxovroben zR-

    vis zRarbebi, romlebic wyalqveSa mcenareebiT ikve-

    bebian, wyalmcenareTa didi grovebi Warbad fexs ver

    ikideben. ase, rom, am SemTxvevaSi wyalmcenareebi-

    saTvis adgilobrivi distribucia kontroldeba zR-

    vis zRarbebis mier. am tipis urTierTzemoqmedeba

    Se iZleba Semowmdes `mocilebisa da damatebis~ eqs-

    perimentis saSualebiT. avstraliaSi, sidneisTan

    ax los kvlevebisas v.j. fleCerma sidneis univer-

    sitetidan, Seamowma hipoTeza imis Sesaxeb, rom zRvis

    zRarbebi warmoadgenen wyalmcenareebis distribuci-

    is makontrolebel faqtors. fleCeri fiqrobda, rom

    axali arealebis dakaveba

    weli

    suraTi 50.7 SeerTebul StatebSi 1974-dan 1996 wlamde did-kuda graklis gamravlebadi populaciebis gavrceleba. 22 weli-wadSi graklma gamravlebis areali mniSvnelovnad gazarda.

  • 1312

    Tu es hipoTeza swori aRmoCndeboda, maSin SesaZle-

    beli iqneboda ufro met wyalmcenares daepyro is

    adgilebi, saidanac zRvis zRarbebi iqnebodnen mo-

    cilebulebi. amis sapirispirod, Tu zRvis zRarbebs

    davamatebT im adgilebSi, sadac wyalmcenareebi ux-

    vadaa, wyalmcenareebis raodenoba Semcirdeba. erTi

    sirTule, romelic am dros arsebobs aris is, rom

    xSirad zRvis zRarbebis garda maTTan erTad im adg-

    ilebSi, sadac wyalmcenareebi SeiZleba gamravldes,

    cxovroben kidev sxva balaxismWamelebic. fleCeri-

    saTvis saWiro iyo manipulaciuri savele eqsperi-

    mentebis serialis Catareba. imis gamo, rom zRvis

    zRarbebis gavlena Seeswavla wyalmcenareebze sakv-

    lev arealSi mas zRvis zRarbebis izolireba mouxda.

    (suraTi 50.8).

    mtaceblebisa da balaxismWamelebis garda saxe-

    obaTa distribuciis makontrolebeli faqtoris

    roli aseve SeiZleba Seas-

    rulos sakvebi resursebis

    a r s e b o b a - a r a r s e b o b a m ,

    parazitebma, daavadebebma

    da Sejibrma. saubedurod,

    amgvari limitaciis zogi-

    erT yvelaze ufro tragi-

    kul SemTxvevas adgili

    aqvs maSin, roca adamians

    (nebsiT Tu uneblied) Sehy-

    avs egzotikuri mtacebeli

    anda Seaqvs daavadeba axal

    arealSi da amiT adgilo-

    briv bunebriv saxeobebs

    anadgurebs. am tipis mag-

    aliTebs Tqven naxavT 55-

    e TavSi, roca ganvixilavT

    konservaciul ekologias.

    abioturi

    faqtorebi

    bolo SekiTxva Cveni

    SekiTxvebis nusxidan ganix-

    ilavs abiotur faqtorebs,

    rogorc distribuciis ma-

    kontrolebel faqtorebs.

    organizmTa globalur

    distribuciaze did gav-

    lenas axdens iseTi abio-

    turi faqtorebi, rogori-

    caa regionaluri sxvaoba

    temperaturis, wylis da

    mzis sxivebis TvalsazrisiT. ganxilvis dros saWiroa

    gvaxsovdes, rom garemosaTvis damaxasiaTebelia ro-

    gorc sivrcobrivi heterogenuloba, aseve temporal-

    uri heterogenuroba. sxva sityvebiT Tu vityviT, igi

    gansxvavdeba sivrcobrivad da drois mxriv. Tumca

    dedamiwis or regions SeiZleba hqondes gansxvave-

    buli pirobebi mocemul droSi, bioturi faqtorebis

    dRiur da wliur amplitudebs SeuZliaT waSalon an

    gaamkveTron regionaluri maxasiaTeblebi.

    temperatura

    garemos temperatura warmoadgens metad mniS-

    vnelovan faqtors organizmTa distribuciaSi, rad-

    ganac igi gavlenas axdens biologiur procesebze.

    ujredebi SeiZleba daskdes Tu wyali, romelsac

    u. j. fletCerma sidneiTan axlos (avstralia) gamoikvlia wyalmcenareebiT mkvebavi ori cxovelis, zRvis zRarbisa da zRvis niJariani moluskebis gavlena wyalmcenareebis raodenobaze. sakontrolo adgilis mezobeli arealebidan an zRvis zRarbebi, an moluskebi, an orive saxeoba amoiRes.

    fletCerma wyalmcenareebis arealSi zRvis zRarbian da uzRarbo adgilebs Soris didi sxvaoba daafiqsira.

    zRvis moluskebis da zRvis zRarbebis, an mx-olod zRvis zRarbebis amoReba wyalmcenaree-bis raodenobas. mniS-vnelovnad zrdida.

    im arealebSi, sadac rogorc zRvis zRar-bebi, aseve moluskebi binadrobda, an arealebSi, saidanac mxolod moluskebi amoiRes, wyalmcenaree-bi TiTqmis aRar darCa.

    zRvis zRarbi

    zRvis niJariani moluski

    zRvis zRar-bebic da moluskebic amoRebulia.

    mxolod zRvis zRarbebia amoRebuli

    mxolod zRvis moluske-bia aamoRebuli

    kontroli (zRvis zRar-bebi da zRvis moluskebi erTdroulad binadroben)

    wyal

    mena

    ree

    biT

    daf

    aru

    li

    ter

    ito

    ria

    (%)

    agvisto agvistoTebervali

    zRvis moluskebisa da zRvis zRarbebis amoRebas wyalmcenareebiT dasaxle-buli farTobis zrda mohyva. es niSnavs, rom wyalmcenareebis gavrcelebaze orive saxeoba moqmedebs. zRvis zRarbebis amoRebis Sedegad wyalmcenareebis farTobi mniSvnelovnad izrdeba, mxolod zRvis moluskebis amoRebis Semdeg, ki umniSvnelod. fletCerma daaskvna, rom zRvis zRarbebi gacilebiT metad zRudaven wyalmcenareebis gavrcelebas, vidre zRvis moluskebi.

    suraTi 50.8

    eqsperimenti

    kvleva moqmedebs Tu ara wyalmcenareebiT mkvebavi zRvis zRarbebi da zRvis moluskebi am wyalmcenareebis gavrcelebaze?

    daskvna

    Sedegebi

    Tebervali

  • 1313

    isini Seicaven, gaiyineba. (es xdeba 0 gradus cel-

    siusze ufro dabal temperaturaze), da umetesoba

    organizmebis proteini kargavs bunebriv Tvisebebs

    45celsius gradusze maRal temperaturaze. mci-

    re raodenobis organizmebs SeuZliaT SeinarCunon

    saWiro aqtiuri metabolizmi Zalian dabal an Zalian

    maRal temperaturaze. uCveulo adaptaciis unari

    saSualebas aZlevs zogierT organizms, rogoricaa

    magaliTad, Termofiluri (siTbosmoyvaruli) pro-

    kariotuli organizmebi (ix. Tavi 27), icxovros im

    temperaturis pirobebSi, romelic Cveulebrivi

    cxovrebis pirobebisaTvis damaxasiaTebeli temper-

    aturis zRvrebs scildeba.

    organizmTa Sinagan temperaturaze gavlenas ax-

    dens garemo temperaturasTan misi temperaturis

    urTierTgacvla. umetesoba organizmebs SeuZliaT

    SeinarCunon garemos temperaturaze mxolod ra-

    modenime gradusiT maRali an dabali qsovilis

    tem peratura (ix. Tavi 40). ZuZumwovrebi da Citebi,

    ro gorc endoTermebi, warmoadgenen ZiriTad gamon-

    akliss, magram endoTermul saxeobebsac ki SeuZliaT

    funqcionireba garemo temperaturis cvalebadobis

    mxolod sakmaod viwro farglebSi.

    wyali

    saxeobaTa distribuciaSi meore umniSvnelovanes

    faqtors warmoadgens wyliT uzrunvelyofis dra-

    matuli nairferovneba. mtknari wylisa da zRvis

    or ganizmebi cxovroben akvatur garemoSi. magram

    umetesoba saxeobebisa moklebulia, rogorc mtknari,

    aseve mariliani wylis garemo sacxovrebels. maTi

    SezRudulobis gamo osmoregulaciisadmi. xmeleTis

    organizmebi cxovroben gamoSrobis faqtiurad

    gamud mebuli safrTxis winaSe da maTi globaluri

    distribucia damokidebulia imaze, Tu ramdenad Za-

    luZT maT moipovon da Seinaxon wyali. udabnos or-

    ganizmebi avlenen uwylo garemoSi wylis mopovebisa

    da Senaxvisadmi sxvadasxvagvari adaptaciis unars,

    rogorc es aRwerilia 44-e TavSi.

    mzis Suqi

    mzis Suqi TiTqmis mTlian ekosistemas uzrunve-

    lyofs energiiT, Tumca energiis am wyaros uSualod

    mxolod mcenareebi da sxva fotosinTezuri orga-

    nizmebi iyeneben. Suqis intensivoba ar warmoadgens

    gansakuTrebulad mniSvnelovan faqtors sxvadasxva

    saxmeleTo garemoSi mcenareTa zrdis limitaciisT-

    vis, Tumca tyis mier daCrdilva warmoSobs SuqisaT-

    vis Sejibrs tyian garemoSi. wylian garemoSi Suqis

    intensivoba da xarisxi fotosinTezuri organizmis

    distribucias zRudavs. wylis siRrmis yoveli metri

    seleqciurad STanTqavs wiTeli Suqis 45%-s, da masSi

    gamavali cisferi Suqis daaxloebiT 2%-s. amis Sede-

    gad wylis garemoSi mimdinare fotosinTezi zeda-

    pirTan SedarebiT axlos xdeba. fotosinTezuri or-

    ganizmebi Tavad STanTqaven SemoWrili Suqis nawils,

    romelic SemdgomSi wylis siRrmeSi qveda doneebSi

    mcirdeba. Suqi aseve metad mniSvnelovania im mra-

    vali organizmis ganviTarebisa da qcevisaTvis, rom-

    lebic mgrZnobiareni arian fotoperiodebisadmi, anu

    es aris dRisa da Ramis periodebis SefardebiTi xan-

    grZlivoba. fotoperiodi ufro saimedo indikatoria

    sezonuri movlenebisa, rogoricaa magaliTad, mcena-

    reTa yvaviloba (ix. Tavi 39) anda cxovelTa migracia,

    vidre temperatura.

    qariqari zrdis organizmebze garemo temperaturis

    gavlenas imiT, rom siTbos dakargva izrdeba aor-

    Tqlebisa da konveqciis gamo (ix. Tavi 40). is aseve

    xels uwyobs organizmebSi wylis dakargvasac, zrdis

    ra aorTqlebiT gagrilebis dones cxovelebSi da na-

    mis gamoyofis dones mcenareebSi. garda amisa, qars

    SeiZleba hqondes mniSvnelovani zegavlena mcenareTa

    morfologiaze, imiT, rom igi aferxebs totebis zr-

    das. qarian mxares Sedegad moaqvs `droSisebri for-

    mis~ efeqti. suraTi 50.9. qarisagan gamowveuli xis

    totebis `droSisebri forma~.

    kldeebi da niadagi

    kldeebisa da niadagis fizikuri struqtura, pH, da

    mineraluri Semadgenloba gavlenas axdens mce nareTa

    da Sesabamisad, am mcenareebiT mkvebavi cxovelebis

    suraTi 50.9 xis totebis zrda qaris mimarTulebis mixedviT.

  • 1314

    suraTi 50.8

    kvleva globaluri klimatis struqtura

    mzis sinaTlis intensivobis ganeduri cvalebadoba

    mzis sinaTle dabali kuTxiT ecema

    buniobisas mzis sinaTle zemodan pirdapir ecema

    mzis sinaTlis dacemis dabali kuTxe

    CrdiloeTi polusi

    60˚ N

    60˚ S

    kirCxibis tropiki

    30˚N

    30˚ S

    0˚ ekvagtoriTxis rqis tropiki

    samxreTi polusiatmosfero

    dedamiwis formis simrude iwvevs mzis sinaTlis intensivobis ganedur cvalebadobas. radganac mzis sinaTle tropikul zonas pirdapir ecema (es regionebia CrdiloeTi ganedis 23.5˚-sa da samxre-Ti ganedis 23.5˚-s Soris mdebareobs), yvelaze didi sixce da ganaTebis intensivoba zedapiris erTeulze aq aRiniSneba. maRal ganedebze mzis sxivebi dedamiwas daxrili kuTxiT ecema da amrigad, sinaTlis energia dedamiwis zedapirze ifanteba.

    mzis sinaTlis intensivobis sezonuri cvalebadobadedamiwis daxriloba iwvevs sezonuri cvlilebas mzis radiaciis intensivobaSi. vinaidan planetis RerZi 23.5˚-iT gadaxrilia mzis irgvliv misi moZraobis orbitis sibrtyesTan SefardebiT, tropikebze modis mzis raidaciis yvelaze didi wyliuri raodenoba da yvelaze naklebi sezonuri cvalebadoba axasiaTebs. sinaTlisa da temperaturis sezonuri cvalebadoba TandaTan izrdeba polusebis mimarTulebiT.

    ivnisis bunioba: Crdilo-eTis naxevarsfero gadaxrilia mzisken; CrdiloeT naxevarsferoSi zafxuli iwyeba; samxreT naxevarsferoSi zamTari iwyeba.

    martis bunioba: ekvatori mzes pirdapir uyurebs; arc erTi polusi araa gadaxrili mzis mimarTule-biT; dedamiwis yvela regionSi dRec da Ramec 12 sT-s. grZeldeba.

    seqtembris bunioba: ekvatori mzes pirdapir uyurebs; arc erTi polusi araa gadaxrili mzisken dedamiwis yvela re-gionSi dRec da Ramec 12 sT-s. grZeldeba.

    dekembris bunioba: CrdiloeT naxevarsfero mzisgan ixreba. CrdiloeT naxevarsferoSi zamTari iwyeba; samxreT naxevars-feroSi zafxuli iwyeba.

    mudmivi gadaxra 23˚-iT.

    ekvatori

  • 1315

    msoflioSi atmosferos cirkulaciis da naleqebis modeli

    CrdiloeGTis polaruli wre

    60°N

    30°N

    60°S

    30°S

    samxreTis po-laruli wre

    dasavleTis

    Crdilo-aRmosavle-Tis mimarTuleba

    uZraobis ekvatoruli zona

    samxreT-aRmosavle-Tis mimarTuleba

    dasavleTis

    (ekvatori)

    0°(ekvatori)

    30° 23,5°0°

    30°23,5°

    daRmavali mSrali haeri tens Seiwovs

    daRmavali mSrali haeri tens Seiwovs

    aRmavali teniani haeri tens gamo-yofs

    ariduli zona

    tropikebi ariduli zona

    ekvatorTan axlos mzis intensiuri gamosxiveba safuZvlad udevs msoflio masStabiT haeris cirkulaciis da naleqebis Tvisebebs. tropikebis maRali temperatura iwvevs dedamiwis zedapiridan wylis aorTqlebas. cxeli, teniani haeris masebis asvlas (cisferi isrebi) da polusebisken moZraobas. haeris aRmavali masebis wylis sacavis umetesi nawili icleba, rac tropikebSi Warb naleqebs iwvevs. did simaR-leze myofi, ukve mSrali haeris masebi (yavisferi isrebi), qveviT, dedamiwisken miemarTeba, Tan xmeleTidan tens iwovs da aridul klimats qmnis, romelic CrdiloeTi da samxreTi ganedis 30˚-is garSemo udabnoebis warmoqmnas ganapirobebs. Semdeg daSvebuli haeris masebis nawili polusebisken miemarTeba. CrdiloeTisa da samxreTi ganedis 60˚-ze haeris masebi isev zeviT adis da naleqebis Warb gamoyofas iwvevs (Tumca naklebs, vidre tropikebSi). Semdeg civi, mSrali, aRmavali haeri polusebisken miemarTeba, sadac dabla eSveba da ekvatorisken brundeba, Tan tens iwovs da polaruli regionebis SedarebiT unaleqo, mkacr, civ klimats ganapirobebs.

    msoflioSi qarebis sqemadedamiwis zedapirTan haeris dineba msoflioSi qaris prognozirebad struqturas ganapirobebs. dedamiwa Tavisi RerZis garSemo brunavs, ami-tom ekvatorTan axlos regionebi ufro swrafad moZraobs, vidre po-lusebTan, rac gadaxris qars zemoT naCvenebi vertikaluri mimarTule-bidan da qmnis ufro aRmosavleTis da dasavleTis haeris dinebebs. tropikebSi grili qari aRmosav-leTidan dasavleTisken uberavs; zomier sartyelSi (tropikebsa da arqtikul an antarqtidul sarty-els Soris gabatonebuli regionebi) ari dasavleTidan aRmosavleTisken uberavs.

  • 1316

    distribuciis limitaciaze, da amiT xels uwyobs

    saxmeleTo ekosistemaSi `monakveTebis~ war moqmnas.

    mdinareebsa da nakadulebSi substratas (fskeris

    donis) Semadgenlobam SeiZleba gavlena iqonios wy-

    lis qimiur Semadgenlobaze, rac Tavis mxriv gav-

    lenas axdens iq mobinadre cxovelebze. mtknari

    wylisa da zRvis garemoSi substratas struqtura

    gansazRvravs, romeli organizmebi SeiZleba iq cxov-

    robdnen an izrdebodnen.

    axla, roca Cven mimovixileT abioturi faqtore-

    bi, romlebic organizmTa distribucias akontrolo-

    ben, modiT, yuradReba gadavitanoT imaze, Tu ro-

    gor icvlebian es faqtorebi klimatTan mimarTebaSi,

    radganac mxedvelobaSi misaRebia is didi roli,

    rasac klimati asrulbs saxeobaTa distribuciis

    gansazRvraSi.

    klimati

    klimatis umTavres komponentebs da garkveul

    arealebSi ZiriTadi amindis pirobebis ganmsazRvrel

    faqtorebs warmoadgens oTxi abioturi faqtori –

    temperatura, wyali, mzis Suqi da qari. klimatis

    faqtorebi, metadre temperatura da wyali, gansa-

    kuTrebiT mniSvnelovan gavlenas axdens organizmTa

    distribuciaze. Cven SegviZlia aRvweroT klimaturi

    modelebi or doneze: makroklimatis anu es aris

    modelebi globalur, regionalur da lokalur do-

    neebze da mikroklimatis, Zalian sainterteso mod-

    elebi, magaliTad modeli, romlis pirobebSic cxov-

    roben waqceuli moris qveS organizmTa erTobebi.

    modiT, ganvixiloT dedamiwis makroklimati.

    globaluri klimatis modelebi

    dedamiwis globaluri klimatis modelebi um-

    Tavresad ganpirobebulia Semomavali mzis energiiTa

    da planetis moZraobiT kosmosSi. mzis siTbos gav-

    lena atmosferoze, xmeleTsa da wyalze iwvevs tem-

    peraturis sxvadasxvaobas, haeris moZraobis ciklebs

    da wylis aorTqlebas, rac Tavis mxriv, ganapirobebs

    klimatis dramatul nairferovnebas. suraTi 50.10,

    momdevno or gverdze ajamebs dedamiwis klimatis

    modelebs da maTi formirebis safuZvlebs.

    regionaluri, lokaluri da sezonuri gavlena klimatze

    axlomdebare wyluri warmonaqmnebi da topo-

    grafiuli maxasiaTeblebi, rogoricaa mTagrexile-

    bi, qmnian regionaluri klimatis variaciebs, xolo

    landSaftis ufro mcire maxasiaTeblebi adgilo-

    brivi, lokaluri klimatis variaciebs ganapirobeben.

    klimatis es regionaluri da lokaluri variaciebi

    biosferos monakveTebad dayofas uzrunvelyofen.

    sezonuri variaciebi warmoadgens klimatze gavlenis

    kidev erT faqtors.

    wyluri warmonaqmnebi. okeanis dinebebi klima-tze gavlenas axdens imdenad, ramdenadac igi acxe-

    lebs da agrilebs kontinentis sanapiro xazze wylis

    zemoT dalagebul haeris masebs, romlebic SeiZleba

    Semdeg gavrceldnen xme leTzec. sanapiro regione-

    bi, rogorc wesi, ufro teniania vidre igive gane-

    dis SidasaxmeleTo arealebi. grili, teniani hava,

    romelsac SeerTebuli Statebis dasavleT nawilSi

    samxreTisaken moZravi kaliforniis grili dine-

    ba warmoqmnis, xels uwyobs zomieri wvimis tyeebis

    ekosistemas, romlebSic wynari okeanis Crdilo-

    dasavleTiT dominireben didi wiwvovani xeebi, xolo

    samxreTiT did teritoriaze _ kalifornouli gigan-

    turi xeebis Walebia. amis msgavsad meqsikis yureSi

    Tbili dineba romelic karibis zRvidan Crdiloe-

    Tis mimarTulebiT moZraobs CrdiloeT atlantikis

    gavliT, arbilebs havas Crdilo evropis dasavleT

    sanapiroze. amis Sedegad Crdilo-dasavleTi evropa

    ufro Tbilia zamTris ganmavlobaSi vidre axali ing-

    lisis StatSi, romelic ufro samxreTiT mdebareobs,

    magram grildeba labradoris dinebis gamo, romelic

    suraTi 50.11 didi wyalsatevebis Semarbilebeli gavlena klimatze. es suraTi asaxavs zafxulis Tbil dRis movlenebs.

    xmeleTTan arsebuli Tbili haeri maRla adis.

    did simaR-leze haeri civdeba

    wylis zedapiris zeviT myofi civi haeri dabla eSveba

    dabla daSvebuli haeri xmeleTisken moZrao-bs da Tbil haers devnis, romelic maRla adis.

    1

    4

    3 2

  • 1317

    moZraobs grenlandiis sanapirodan samxreTis mimar-

    TulebiT. zogadad, rom vilaparakoT, okeaneebi da

    didi tbebi gavlenas axdenen axlomdebare saxmeleTo

    garemoze.

    zafxulis cxeli dRis ganmavlobaSi, roca

    xmeleTi ufro cxelia vidre didi tba anda okeane,

    xmeleTis zemoT arsebuli haeri cxeldeba da maRla

    adis, xolo wylis grili haeris masebi xmeleTisken

    inacvlebs (suraTi 50.11). RamiT haeri axla ukve Tbi-

    li okeanedan anda tbidan maRla iwevs, xmeleTidan

    ki grili haeris masebi wylisken gadainacvlebs da

    amgvarad, Tbili haeris masebs cvlis sanapiro zoli-

    dan gadmonacvlebuli grili haeris masebi.

    magram wyalTan siaxlove yovelTvis ar arbilebs

    havas. zafxulSi zogierT regionSi, centraluri da

    samxreT kaliforniis sanapiros CaTvliT, okeanedan

    daberili grili, mSrali niavi xmeleTs exeba, Tbeba,

    STanTqavs nests da warmoqmnis cxel mSral havas

    ramdenime milis manZilze. klimatis amgvari modeli

    gvxvdeba agreTve xmelTaSua zRvis garSemo midam-

    oebSi. aqedan modis am modelis saxelic: xmelTaSua

    zRvis hava.

    mTebi. mTebs mniSvnelovani gavlena aqvs imaze, Tu ramdenad swvdeba mzis Suqi areals. mTebi gavlenas

    axdens aseve lokalur temperaturazec da naleq-

    ianobazec. samxreTisken daqanebuli mTis ferdobebi

    CrdiloeT naxevarsferoSi ufro met mzis Suqs iReben,

    vidre iqve mdebare CrdiloeTisken daqanebuli fer-

    dobebi da amis gamo isini ufro

    Tbili da mSralia. es abioturi

    gansxvavebani gavlenas axdens sax-

    eobaTa distribuciaze. magali-

    Tad, bevr mTebSi Crdilo ameri-

    kis dasavleT nawilSi, naZvebsa da

    sxva wiwvovanebs dapyrobili aqvT

    CrdiloeTisken daqanebuli fer-

    dobebi, maSin, roca samxreTisken

    daqanebul ferdobebze buCqovani

    orpiri qaris gamZle mcenareebia

    gavrcelebuli. garkveul manZil-

    ze ha eris temperatura mcirdeba

    daaxloebiT 6 celsi usiT yoveli

    1.000 metris simaRleze.

    es xdeba gadenis zrdasTan er-

    Tad temperaturis klebis para-

    lelurad. CrdiloeTis zomier

    zonaSi, magaliTad, yoveli 1.000

    metris simaRlis zrda qmnis tem-

    peraturis iseT cvlilebas, rac

    eqvivalenturia ganedis 880 km-

    iT zrdisas warmoqmnili temperaturisa. es gaxlavT

    erT-erTi mizezi imisa, ratomac gvanan mTebis mobi-

    nadre biologiuri erTobebi im erTobebs, romlebic

    qveda simaRleebze binadroben, oRond ekvatoridan

    moSorebiT mdebare arealebSi.

    roca Tbili da teniani haeri mTas uaxlovdeba,

    igi maRla iwevs, grildeba da tens tovebs mwver-

    valis qarian mxares. (suraTi 50.12.) mTis qarisgan

    dacul mxares grili, mSrali haeri qvemoT eSveba,

    STanTqavs tens da qmnis `wvimebis Crdils~. udab-

    noebi, rogorc wesi, mTagrexilebis swored am mxares

    gvxvdeba. es movlena TvalsaCinoa Crdilo amerikis

    dasavleTSi: didi auzis teritoriebze da mohavis

    udabnoSi. aseve afrikis gobis udabnoSi da sxva pa-

    tara udabnoebSi, romlebic damaxasiaTebelia kari-

    bis kunZulebis samxreTi nawilisaTvis.

    sezonuroba. dRis xangrZlivobaSi globaluri cv-lilebebis, mzis radiaciisa da win ganxiluli tem-

    peraturis garda, lokalur garemoze gavlenas aseve

    axdens wlis ganmavlobaSi mzis sxivis kuTxis cvli-

    lebac. magaliTad sveli da mSrali haeris masebis

    sartyelebi ekvatoris orive mxares nela moZrao-

    ben CrdiloeTis da samxreTis mimarTulebiT mzis

    dasxivebis kuTxis cvlasTan erTad da warmoqmnian

    aSkarad SesamCnev svel da mSral sezons 20 gradu-

    siani ganedis garSemo, sadac mravali SesaniSnavi

    tropikuli tyea. amas garda, qaris modelebis sezon-

    suraTi 50.12 mTebis gavlena naleqianobaze (wvimaze).

    wynari okeanidan wamo-suli teniani haeri maRla moZraobs sanam ukiduresi dasavleTis mTebs aRwevs. did simaRleze is civdeba da na-leqebs warmoqmnis. am arealSi, msoflioSi yvelaze maRali xeebi, sanapiros maradmwvane sekvoia izrdeba.

    ufro Rrmad xmeleTSi na-leqebis raodenoba isev izrdeba, vinaidan haeri maRali mTebis maRla moZraobs. aq ganlagebulia msoflioSi yvelaze Rrma Tovlis mwvervalebi.

    siera nevadas sanapir-oze naleqebi mcirea. wvimis simciris gamo centraluri ne-vadas umetesi nawili udabnoa.

    wynari okeane

    sanapiros regioni

    qaris mimar-Tuleba

    siera Nnevada

    aRmosavleTi

    3

    21

  • 1318

    uri cvlileba aseve warmoqmnis okeanis dinebis va-

    riaciebs da zogjer iwvevs sakvebiT mdidari okeanis

    siRrmis civi wylis zemoT amosvlas, da amdenad kve-

    bavs im organizmebs, romlebic okeanis wylis zeda-

    pirTan axlos cxovroben.

    sezonuri temperaturis cvlilebebisadmi tbebic

    mgrZnobiareni arian. zafxulisa da zamTris ganmav-

    lobaSi zomier regionSi mdebare mravali tba Termu-

    lad daSrevebulia (masSi Termuli Sreebi arsebobs)

    – es niSnavs, rom masSi temperaturis mixedviTaa

    Sreebi vertikalurad ganlagebuli. aseTi tbebi

    ganicdian wylis naxevarwlian Serevas temperatu-

    ris xasiaTis cvlilebis gavleniT. (suraTi 50.13.) am

    morevs, rogorc mas uwodeben, tbis zedapiridan siR-

    rmisaken miaqvs JangbadiT mdidari wyali, xolo siR-

    rmidan zedapirisken amoaqvs sakvebiT mdidari wyali.

    am process adgili aqvs gazafxulze da Semodgo-

    maze. tbebis abioturi maxasiaTeblebis es cikluri

    cvlilebebi arsebiTi mniSvnelobis matarebelia or-

    ganizmTa arsebobisa da zrdisTvis am ekosistemis

    yvela doneze.

    mikroklimati

    mikroklimatze garemos mravali maxasiaTebeli

    axdens gavlenas Crdilebis ganlagebiT, niadagidan

    aorTqlebiT da qaris modelebis cvliT. magaliTad

    xeebi tyeSi xSirad zomiers xdian maT qveS arsebul

    mikroklimats. Sesabamisad, xeebisagan Tavisufali

    adgilebi ganicdian temperaturis ukiduresobebs,

    vidre tyis interieri, mzis Zlieri dasxivebisa da

    qarebis gamo, romlebic warmoiqmnebian Ria xmeleTis

    swrafi gacxelebisa da gaciebis Sedegad. aseT adgi-

    lebSi aseve maRalia aorTqlebis donec. tyis nawil-

    Si miwis qveda fenebi ufro teniania, vidre zeda

    fenebi da masSi izrdebian xeebis sxvadasxva saxeobe-

    bi. mori an didi qva sacxovrebels warmoqmnis iseTi

    organizmebisaTvis, rogoricaa salamandrebi, Wia-mat-

    suraTi 50.13 sezonuri `morevi~ tbebSi zamTris yinulis safaris qveS.

    zamTarSi tbis wylis yvelaze civi fena (0°C) ganlagebulia yinulis fenis qveviT; siRrmisken wylis temperatura TandaTan izrdeba da rogorc wesi, fskerTan 4°C –s aRwevs.

    gazafxulze mze yinuls adnobs, zedapiris wyali 4°C –mde Tbeba da ufro civi Sreebis dabla eSveba. es procesi spobs Termul strati-fikacias. gazafxulis qari iwvevs wylis Rrma da zedapiruli fenebis Serevas, ris Sedegad Rrma fenebi JangbadiT (O

    2) mdidrdeba, zedapi-

    ruli fenebi ki sakvebi nivTierebebiT (ixileT grafiki).

    Semodgomaze zedapiruli wyali ufro swrafad civdeba da mis qveS ganlagebul Sreebze dabla eSveba. es Sreebis xelaxal Serevas iwvevs, romelic grZeldeba zedapiris gayinvamde da zamTrisTvis damaxasiaTebeli temperaturuli ganawilebis damyarebamde.

    zafxulSi, roca zedapiris Tbil wyals fskeris civi wylis-gan viwro vertikaluri zona – Termoklini gamoyofs (zona, sadac temperatura swrafad icvleba) tbaSi xdeba damaxasiaTebeli tem-peraturuli maxasiaTeblebis aRdgena.

    tbi

    s si

    Rr

    me (m

    )

    tbi

    s si

    Rr

    me (m

    )t

    bis

    siR

    rme

    (m)

    tbi

    s si

    Rr

    me (m

    )

    O2 (mg/l)

    O2 (mg/l)

    O2 (mg/l)

    O2 (mg/l)

    zamTari gazafxuli

    Semodgoma zafxuliTermoklini

    O2-is koncentracia

    maRali (>8 mg/l)

    saSualo (4-8 mg/l)

    dabali (

  • 1319

    lebi da mwerebi. amgvari sacxovreblebi icaven or-

    ganizmebs temperaturisa da naleqis siWarbisagan.

    de damiwis nebismieri tipis garemos axasiaTebs erT-

    nairi mozaika: es aris mciremasStabiani gansxvavebebi

    abiotur faqtorebSi, romlebic gavlenas axdenen

    organizmTa lokalur distribuciaze.

    grZelvadiani klimaturi cvlileba

    Tu cxovelTa da mcenareTa geografiuli gavrce-

    lebis limitaciaSi temperatura da tenianoba war-

    moadgens wamyvan faqtors, globaluri klimaturi

    cvlileba biosferoze axdens Zlier gavlenas. (ix. 54-

    e Tavi). SesaZlo gavlenis ganWvretisaTvis erT-erTi

    kargi saSualebaa, Tvali gadavavloT im cvlilebebs,

    rasac adgili hqonda zomieri havis mqone regionebSi

    yinulovani xanis dasasrulis Semdeg. daaxloebiT

    16.000 wlis winandel periodSi Crdilo amerikisa da

    evraziis kontinentebi dafaruli iyo kontinentu-

    ri gletCerebiT (myinvarebiT). klimatis daTbobas-

    Tan erTad da yinulovani safaris dnobasTan erTad

    xeTa distribucia CrdiloeTisaken gavrcelda. am mi-

    graciis detaluri aRnusxva Semonaxulia tbebsa da

    tborebSi daleqili yvavilis mtvris narCenebi. (Sesa-

    Zloa ucnaurad mogeCvenoT gamoTqma, tyeebis «mig-

    racia», magram gaixseneT 38-e Tavidan, rom qarsa da

    cxovelebs SeuZliaT mimofanton mcenareTa Tesli

    zogjer Zalian Sor manZilze).

    Tu mkvlevarebi SeZleben organizmTa axlandeli

    geografiuli distribuciis limitaciaze klimaturi

    faqtoris gavlenis gansazRvras, maT SeeZlebaT, gan-

    Wvriton, rogor SeiZleba Seicvalos distribucia

    klimatis daTbobasTan erTad. am sakiTxis ganxilvi-

    sas, roca saqme exeba mcenareebs, ZiriTadi SekiTxva,

    rac warmoiSveba aris: xdeba Tu ara Teslis gafantva

    ise swrafad, rom aman SeZlos, SeinarCunos yvela

    saxeobaTa migraciis done klimatis cvlis parale-

    lurad. magaliTad aRmoCenili naSTebi gviCvenebs,

    rom aRmosavluri maToTi (konio, cuga, wiwovani xe

    amerikasa da aziaSi), yinulovani xanis bolo period-

    Si CrdiloeTisken gavrcelebaSi TiTqmis 2.500 wliT

    Seferxda da es nawilobriv gamowveuli iyo Teslis

    mimofantvis SedarebiT neli tempis gamo.

    modiT, ganvixiloT specifikuri SemTxveva, imas-

    Tan dakavSirebiT, Tu rogor SeuZlia xeTa migraciis

    damadasturebel aRmoCenil neSTebs mogvawodos if-

    ormacia imis Sesaxeb, Tu ra biologiuri gavlenis

    moxdena SeuZlia mimdinare globaluri daTbobebis

    tendenciebs. suraTi 50.14. gviCvenebs amerikuli

    wiflis (Fagus grandifolia) ori sxvadasxva klima-

    turi modelis pirobebSi mimdinare da savaraudo-

    samomavlo geografiuli gavrcelebis zonas. es mod-

    elebi gvkarnaxoben, rom momdevno saukuneSi wiflis

    CrdiloeTis masivebis zoli limitirebuli iqneba

    700-900 kilometriT CrdiloeTisken, xolo samxreTis

    masivebis gavrcelebis zoli ki gadainacvlebs Crdil-

    oeTisaken kidev ufro did manZilze. YTu es winas-

    warganWvreta daaxloebiT mainc sworia, maSin wiflis

    gavrcdelebis zolma unda gadainacvlos Crdilo-

    eTisken 7-9 kilometriT yovel weliwads imisaTvis,

    rom fexi auwyos damTbar klimats. ukanaskneli yinu-

    lovani xanis dasasrulis Semdeg wifelam migraciiT

    dRevandeli distribuciis saxe miiRo weliwadSi mx-

    olod 0,2 kilometris gadanacvlebis Sedegad. sam-

    wuxaro daskvna saxezea: Tu adamiani ar Caeria da

    wiflis gavrcelebas xeli ar Seuwyo im midamoebSi,

    sadac mas arseboba SeuZlia, klimatis daTbobasTan

    erTad migraciuli saxeobebi, rogoricaa magaliTad

    amerikuli wifela SeiZleba gadaSendes.

    suraTi 50.14 amerikuli wiflis mimdinare da mosalodneli gavrcelebis zona klimaturi cvlilebis ori modelis pirobebSi.

    Tanamedrove arealisavaraudo areali

    gadafarva

    (a) ocdameerTe saukuneSi 4,5°C –iT daTboba

    (b) ocdameerTe saukuneSi 6,5 °C –iT daTboba

    1. moiyvaneT adamianis aqtivobis magaliTebi, ro melsac SeuZlia xeli Seuwyos saxeobaTa distribuciis gavrcelebas Semdegi saSuale-bebis SecvliT: a) mimofantvis b) bioturi urTierTmoqmedebis.

    2. axseniT rogor axdens gavlenas mzis mier dedamiwis zedapiris araTanabari gacxeleba globaluri klimatis modelze.

    pasuxebi ixileT damateba a)-Si.

    koncefcia 50.2 Semowmeba

  • 1320

    abioturi da bioturi faq-torebi gavlenas axdens wylis biomebis struqturasa da din-amikaze

    Cven ukve vnaxeT, rogor moqmedebs bioturi da

    abioturi faqtorebi dedamiwaze organizmTa dis-

    tribuciaze. am faqtorTa sxvadasxva kombinaciebi

    gansazRvravs mravali biomis anu wylisa da xmeleTis

    farTo geografiul regionebze gavrcelebul ekolo-

    giur warmonaqmnTa ZiriTadi tipebis bunebas. modiT,

    daviwyoT dedamiwis wylis biomebis ganxilviT.

    wylis biomebi floben biosferos udides nawils.

    dedamiwis garSemo maT yvelanair tips SevxvdebiT.

    ekologebi asxvaveben mtknari wylis biomebsa da zR-

    vis wylis biomebs. am sxvaobas safuZvlad udevs is

    fizikuri da qimiuri gansxvavebebi, rac maT axasi-

    aTebT. magaliTad zRvis biomebi, rogorc wesi, Sei-

    caven saSualod marilis koncentraciis 3%-s, maSin,

    roca mtknari wylis biomebi xasiaTdebian 1% -ze na-

    klebi marilis koncentraciiT. zRvis udidesi biome-

    bia okeaneebi. isini dedamiwis zedapiris 75% faraven

    da amdenad, uzarmazari gavlena aqvT biosferoze.

    okeaneebidan wylis aorTqleba uzrunvelyofs plane-

    tis naleqis did wils. okeanis temperaturas udidesi

    gavlena aqvs msoflio klimatsa da qaris modelebze.

    amas SeiZleba davamatoT aseve isic, rom wyalmcena-

    reebi da fotosinTezuri baqteriebi warmoqmnian

    msof lios Jangbadis mniSvnelovan wils da STanTqavs

    uzarmazari odenobis atmosferul naxSirorJangs.

    mtknari wylis biomebi mWidrod ukavSirdebian

    niadagebsa da xmeleTis biomebis biotur komponen-

    tebs, romlebSic isini gaivlian anda romlebSic

    ganlagebulni arian. mtknari wylis biomebis gansa-

    kuTrebul maxasiaTeblebzec aseve axdens gavlenas

    wylis dinebis siswrafisa da klimatis modelebi,

    romelSic isini arseboben.

    mravali wylis biomi, rogorc tbebi aseve zRvebi,

    fizikurad da qimiurad daSrevebulia, rogorc es

    gamosaxulia suraTze 50.16. Suqs STanTqavs rogorc

    TviT wyali, aseve masSi mobinadre fotosinTezuri

    organizmebi. amdenad misi intensivoba swrafad mc-

    irdeba siRrmesTan erTad, rogorc es winac aRvniS-

    neT. ekologebi asxvaveben zeda fotikur zonas

    (sinaTlis zonas), sadac fotosinTezisaTvis sakma-

    risi sinaTlea da qveda afotikur zonas (sinaTles

    moklebul zonas), sadac mxolod mcire Suqi aRwevs.

    yvela wylis biomis fskerTan arsebul substratas

    (qveda fenas) ewodeba bentikuri zona (fskeris zona).

    qviSisa da organuli da araorganuli naleqebis na-

    revi (Slami), anu bentikuri zona, dakavebuli aqvT

    koncefcia 50.3

    suraTi 50.15 ZiriTadi wylis biomebis distribucia.

    kirCxibis tropiki

    ekvatori

    Txis rqis tropiki

    konti-nenturi Selfi

    gasaRebi

    tbebi

    marjnis rifebi

    mdinareebi

    okeanis pela-giuri zona

    mdinaris deltebi

    mimoqcevis zona

    abisaluri (siRrmis) zona (okeanis pela-giuri zonis dabla)

  • 1321

    organizmTa erTobebs, romelTac uwodeben bento-

    sebs. maTi sakvebis umTavresi wyaroa mkvdari or-

    ganuli nivTiereba, romelsac detriti hqvia. igi

    ile qeba wylis fotikuri, produqtiuli zonidan.

    okeanis fskeris yvelaze Rrma regionebs uwodeben

    abisalur zonas (siRrmiseul zonas).

    Termuli energia, romelic mzidan moedineba, aT-

    bobs dedamiwaze arsebuli wylis zedapirs im siR-

    rmemde, sadamdec mzis sxivi iWreba, magram siRrmis

    wylebi sakmaod civi rCeba. amas Sedegad moaqvs is,

    rom wylis temperatura tbebSi Sreebad lagdeba,

    gansakuTrebiT zafxulsa da zamTarSi (ix. suraTi

    50.13.). okeanesa da umetesoba tbebSi wylis viwro

    Sre, romelsac Termoklini hqvia da romelSic

    tempe raturis swrafi cvlileba xdeba, gamoyofs wy-

    lis ze da, Tbil fenas qveda, civi fenisagan.

    rogorc mtknari wylis, aseve zRvis wylis gare-

    moSi saxeobaTa erTobebi ganlagebulni arian wylis

    siRrmis, Suqis SemoWris xarisxis, sanapirodan daSo-

    rebisa da Ria wyali vrs. fskeris mixedviT.

    zRvis organizmTa erTobebSi kargadaa warmodge-

    nili saxeobaTa distribuciis limitacia, romelic am

    abioturi faqtorebis Sedegad wsrmoiqmneba. fito-

    plaqtoni, zooplaqtoni da mravali sxva Tevzis saxe-

    obebi, gvxvdeba SedarebiT naTel, fotikur zonaSi

    (ix. suraTi 50.16 b.) imis gamo, rom wyali Suqs kargad

    STanTqavs da okeane ki Zalian Rrmaa, okeanis umetesi

    moculoba faqtiurad Suqs aris moklebuli (afoti-

    kuri zona), da amitom maTSi cocxali organizmebi

    naklebadaa. iq arseboben mxolod mikroorganizmebi

    da manaTobeli Tevzebisa da uxerxemloebis Sedar-

    ebiT mcire populaciebi.

    1. bentosis (zRvis fskeris florisa da fau-nis) wylis mwerebi, (Plecoptera), romelTaT-visac saWiroa Jangbadis SedarebiT maRali koncentracia oligotroful tbebSi ufro ukeT icxovreben Tu evtroful tbebSi da ratom ?

    2. ratom arian okeanis biomis dominanturi fotosinTezuri organizmebi fitoplakonebi da ara bentosis wyalmcenareebi anda fesvi-ani wylis mcenareebi.

    pasuxebi ixileT damateba a-Si.

    koncefcia 50.2 Semowmeba

    momdevno oTx gverdze ixileT wylis

    ZiriTadi biomebis mimoxilva.

    suraTi 50.16 wylis garemos zonebi.

    sanapiros zona ganaTebuli

    zona

    benTosuri (fskeris) zona sibnelis

    zona

    pelagiuri zona

    mimoqcevis zona

    sanapiros zonaokeanis zona

    sinaT-lis zona

    kontinentu-ri Selfi

    benTosuri zona

    pelagiuri zona

    sibnelis zona

    Rrma wylebis zona (okeanis fskeris yvelaze Rrma regioni)

    mtknari wylis zona

    0

    200 m

    2 500 - 6 000 m

    (a) tbis zonebi. tbis garemos ZiriTadad sami fizikuri krite-riumis safuZvelze yofen: sinaTlis SeRwevadoba (sinaTlis da sibnelis zonebi), napiridan dacileba da wylis siRrme (sanapiros da mtknari wylis zonebi), Ria wyali (pelagiuri zona) an fskeris wyali (benTosuri zona).

    (b) zRvis zonebi. tbebis msgavsad, zRvis garemos klasifi-kacia ZiriTadad eyrdnoba: sinaTlis SeRwevadobas (naTeli da bneli zonebi), sanapirodan manZils da wylis siRrmes (mimoqcevis, sanapiros da okeanuri zonebi) da Ria wylis (pelagiuri zona) an fskeris wylis zonebs (benTosuri da Rrma wylebis zona).

  • 1322

    kvleva: wylis biomebisuraTi 50.17

    tbebi

    Waobebi

    qimiuri garemo tbebSi marilianoba (marilis Semcveloba), Jangbadis koncentracia da sakvebi nivTierebebis Semadgenloba Zalian cva-lebadia. es sidideebi SeiZleba sezonis mixedviTac mniSvnelovnad icvlebodes. oligotrofuli tbebi Raribia sakvebi nivTierebebiT da, rogorc wesi, mdidaria JangbadiT; eutrofuli tbebi mdidaria sakvebi nivTierebebiT, magram xSirad gamofitulia Jangbadisgan, gan-sakuTrebiT, Tu zamTarSi yinuliT ifareba, zafxulSi ki wylis Rrma fenebSi yinuli dnobas ver aswrebs. ologotroful tbebSi dabalia fskerze daleqili, gauxrwneli organuli nivTierebebis raodenoba, eutroful tbebSi ki maRalia. geologiri Tvisebebi oligotrofuli tbebis zedapiris farTobis Sefardeba siRrmesTan ufro mcirea, vidre eutrofuli tbebis. drois didi periodis Semdeg oligotrofuli tba SeiZleba eutrofulad gadaiqces, radgan Camonaden wyals tbaSi danaleqi da sakvebi nivTiere-bebi Seaqvs. fotosinTezuri organizmebi eutroful tbebSi fotosinTezis siC-qare ufro maRalia, vidre oligotrofulSi. fesviani da motivtive wy-lis mcenareebi sanapiros zonaSi - napirTan axlos, wyalmarCx, kargad ganaTebul adgilebSi binadroben. napirisgan moSorebiT tbis (mtknari wylis) zonaa, sadac wyali ufro Rrmaa, rac abrkolebs wylis fesviani mcenareebis mimagrebas. es zona dasaxlebulia fitoplanqtoniT da lurj-mwvane wyalmcenareebiT.cxovelebi tbis zonaSi mcire zomis, motivtive cxovelebi anu zoo-planqtoni binadrobs, romelic fitoplanqtoniT ikvebeba. benTosis zona dasaxlebulia mravalferovani uxerxemlo cxovelebiT, romelTa saxeobrivi Semadgenloba nawilobriv damokidebulia Jangbadis Semcv-elobaze. Tu Jangbadi sakmarisia, tbis yvela zonaSi Tevzebi binadro-ben.adamianis gavlena sasuqebiT gamdidrebuli niadagidan Camonadeni wyaliT da qalaqis cxovelmoqmedebis narCenebiT dabinZureba iwvevs tbebis gamdidrebas organuli nivTierebebiT. aseT tbebSi swrafad izrdeba wyalmcnareebi - “yvavilobis efeqti”. tbebi Jangbadisgan ifiteba, rac Tevzebis masobriv daxocvas iwvevs.

    fizikuri garemo. damdgari wyali SeiZleba ramdenime kvadratuli metris (tbori), an ramdenime aTasi kvadratuli kilometris far-Tobs (tbebi) faravdes (ixileT suraTi 50.16a). siRrmesTan erTad mcirdeba ganaTeba, rac stratifikacias ganapirobebs (ixileT sur. 50.16a). zomieri sartyelis tbebs SeiZleba sezonuri Termoklinebi axasiaTebdes (ixileT suraTi 50.13), tropikuli dablobis tbebs ki wliuri Termoklinebi.

    fizikuri garemo. Tu teritoria wyliT dafarulia wylis mcenareebis arsebobisTvis sakmarisi periodis ganmavlobaSi, mas Waobs uwodeben. Waobebs yofen mudmivad daWaobebul da wyliT araregularulad momaragebulebad. qimiuri garemo. Waobis wyalSic da niadagSic organuli nivTierebebis da gaxrwnili masalis didi raodenobaa, amitom gaxsnili Jangbadis koncentracia priodulad dabalia. Waobebi xasiaTdeba gaxrwnili nivTierebebis da qimiuri damabinZureblebis filtraciis maRali unariT. geologiuri Tvisebebi. baseinis Waobi wyalmarCx baseinebSi dgeba, romlebic amaRlebuli adgilebis daSvebisa da tbebiT an tborebiT teritoriis dafar-vis Sedegad warmoiqmneba. mdinareebis Waobebi mdinareebis da nakadulebis napirebis wyalmarCx da periodulad datboril napirebze Cndeba. sanapiros zolis Waobebi didi tbebisa da zRvebis napirebis gaswvriv warmoiqmneba, sadac wyali tbis donis awevisa, an mimoqcevis Sedegad win da ukan moZraobs. amitom sanapiro zolis Waobebi rogorc mtknari wylis, aseve zRvis biomebs moicavs. fotosinTezuri organizmebi Waobebi dedamiwis erT-erTi yvelaze produq-tiuli biomia. wyliT gaJRenTili niadagi xels uwyobs mcenareebis zrdas: magaliTad, motivtive dumfarebis, lerwamis, islis mravali saxeobis, ameri-kuli lariqsis (wiwvovani) da Savi fiWvis. am mcnareebs axasiaTebs adaptaciebi, romelTa saSualebiT isini arseboben periodulad anaerobul, (wylis cudi aeraciis Sedegad), wyalSi an niadagSi. rogorc wesi, WaobebSi xemcenareebi, daWaobebul niadagSi ki torfis xavsebi izrdeba. cxovelebi. Waobi uxerxemloTa mravalferovani Tanasazogadoebebis habita-tia. uxerxemloebi, Tavis mxvriv, frinvelebis mravalferovnebas uzruinve-lyofen. balaxismWamlebi; dawyebuli kibosnairebiT, wylis mwerebis larvebiT

    da ondatriT damTavrebuli, ikvebebian wyalmcenareebiT, gaxrwnili organuli masaliT da mcenareebiT. Waobian adgilebSi mravali mtacebeli binadrobs: magaliTad, nemsi-ylapiebi, wavi, aligatorebi da bu. adamianis gavlena. zog regionSi Waobebis 90% gaanadgura drenaJirebam da sxvadasxva masaliT amovsebam.

    jorjiaSi okefenokes Waobebis erovnuli nakrZali

    grand tetoni, vaiomingi, oli-gotrofuli tba

    okavangos delta, botsvana, eutrofuli tba

  • 1323

    nakadulebi da mdinareebifizikuri garemo mdinareebisa da nakadulebis yvelaze mniSvnelovani fizikuri Tviseba dinebaa. rogorc wesi, n