Edukata IslameRevistë shkencore, kulturore islame tremujore

Viti XL nr. 93 / 2010

Edukata IslameRevistë shkencore, kulturore islame tremujoreViti XL nr. 93 - 2010

Botues:Kryesia e Bashkësisë Islame e KosovësPrishtinë, rr. Vellusha nr. 84Tel & fax: 038 / 224-024e-mail: edukataislame@hotmail.com

Kryeredaktor:Mr. Qemajl Morinaqemajlmorina@hotmail.com

Redaksia:Akad. Pajazit Nushi, Dr. Fejaz Drançolli, Dr. Ejup Sahiti,Nexhat Ibrahimi, Hajrullah Hoxha dhe Dr. Xhabir Hamiti.

Sekretar i redaksisë:Hajrullah Hoxha

Lektor:Bislim Berisha

Korrektor:Skender Rashiti

Realizimi: Shtëpia Botuese

Redaktor teknik &Operator kompjuterik:

Nuhi Simnica

Shtyp: KOHA - Prishtinë

Tirazhi: 1000

EEdduukkaattaa IIssllaammeeRevistë shkencore, kulturore islame tremujore

Viti XL nr. 93 / 2010

Prishtinë2010

EEDDIITTOORRIIAALLII

Mr. Qemajl Morina

KONCEPTI I PAQES NË ISLAM

Ideja e paqes është e gërshetuar kudo në mësimet e Islamit meidetë mbi gjithësinë, jetën dhe njerëzimin. Të gjitha sistemet, doktri-nat, ligjet dhe rituali islam janë ndërtuar mbi këtë ide themelore. Fat-keqësisht, shumë studiues të Islamit kanë mbetur të pavetëdijshëm përkëtë fakt, përveç disave, të cilët janë thelluar mirë në fe dhe i kanëndjekur degëzimet e tij që nga fillimi.

“Nëse ata (të armikut) tregojnë prirje për paqe, trego edhe ti prirjepër të dhe mbështetu tek Allahu!...”. (el-Enfal: 61).

Fjala Islam

“Rrënja” e fjalës “Islam” në gjuhën arabe është “SALAMA”, qëështë origjina e fjalëve paqe apo nënshtrim, nënshtrim ndaj Zotit dhepaqes për të gjithë njerëzit. Kështu, nuk duhet të çuditemi me përshë-ndetjen islame: “As-salamu alajkum” apo “paqja qoftë mbi ju”.

Në këtë kuptim, Muhamedi a.s. ka urdhëruar pasuesit e tij të për-shëndesin myslimanët apo jomyslimanët tjerë me paqe, kur ka thënë:“Paqja para fjalës”.

Është rregull në Islam që gjatë kohës së luftës, çdo ushtar armik, icili thotë fjalën paqe është plotësisht imun.

EDUKATA ISLAME 936

Nuk ka detyrim në Islam

Islami nuk lejon detyrimin në fe dhe mundësia duhet t’iu lihet nëdispozicion jomuslimanëve që ta studiojnë Islamin dhe ta ndjekin dre-jtimin e tij. Kurani thotë:

“Në Fe nuk ka dhunë. Është sqaruar e vërteta nga e kota...” (el-Bekare: 256)

Forca mund të përdoret kundër atyre që pengojnë zgjedhjen e lirëtë fesë. Për këtë lufta jo vetëm që lejohet, por edhe këshillohet kundëratyre që pengojnë zgjedhjen e lirë të fesë. Po ashtu ajo jo vetëm që le-johet, por këshillohet prej Kur’anit edhe Sunnetit. Ata që luftojnë përtë arritur këtë do të shpërblehen bujarisht në jetën tjetër.

Ndryshe nga shumë fe të tjera, ku njerëzve iu ofrohet ose konver-timi dhe paqja apo vdekja. Islami ka ardhur me fjalën e vetëm të kri-juesit tonë. Në Kur’an, All-llahu xh.sh. ka thënë:

“Në Fe nuk ka dhunë. Është sqaruar e vërteta nga e kota...” (el-Bekare: 256)

Ka shumë ajete kur’anore që trajtojnë natyrën e përhapjes sëmesazhit të All-llahut. Një prej më të preferuarve është ajeti:

“Sikur të donte Zoti yt, do të besonin gjithë ata që gjenden në atëtokë. Vallë, ti do ti do ti do t’i detyrosh njerëzit të bëhen besim-tarë!?” (Sureja Junus: 10)

Këto ajete dhe shumë të tjera tregojnë se sa shumë e thekson Isla-mi paqen në zemrat e njerëzve, qofshin myslimanë apo jomyslimanë.

Besimi Islam nuk e lejon luftën që synon pushtimin e tregjeve,marrjen e gjërave apo shfrytëzimin e burimeve dhe punës së njeriut patë drejtë. Në të vërtetë, Islami e sheh njerëzimin si një familje tëmadhe të përbashkët dhe si pjesë e bashkësisë së përgjithshme. Ai ipërgatit të gjithë besimtarët për të mos bërë mëkate. Drejtësia Islameiu premton të gjithë njerëzve barazi dhe drejtësi absolute pavarësishtnga raca, gjinia, apo besimi.

EDITORIALI 7

Islami i ndalon luftërat për kapardisje, qëllimi i të cilave është lar-tësimi i krenarisë dhe madhështisë së mbretërve. Gjithashtu Islami endalon grabitjen, e cila zakonisht çon në pushtim.

Drejtësia dhe paanësia ndaj jomyslimanëve

Në këtë drejtim, myslimanët janë të udhëhequr nga rregullat qëmarrëdhëniet me jomyslimanët duhet të bazohen në drejtësi, respekt tëndërsjellë, kooperim dhe komunikim. Kur’ani është shumë i qartërreth drejtësisë si pjesë e marrëdhënies, kur Zoti xh.sh. ka thënë:“Allahu nuk ju ndalon të bëni mirë dhe të mbani drejtësi me ata që nukju luftuan për shkak të fesë, e as nuk ju dëbuan prej shtëpive tuaja;Allahu i do ata që mbajnë drejtësinë”. (el-Mumtehine: 8).

Islami paraqitet për të vendosur drejtësi në kuptimin më të gjerë:shoqëror, ligjor dhe ndërkombëtar dhe për ta zbatuar atë te njerëzitkudo në botë. Kushdo qoftë, myslimani apo jomyslimani që e shkelkëtë rregull, është kundërshtar dhe shkelës i fjalës së Allahut. Pra,është detyrim i myslimanëve që të luftojnë e nëse është e domosdo-shme, ta përdorin forcën që fjala e Perëndisë të triumfojë, e cila ështëe përsosur: “Nëse dy grupe myslimanësh luftojnë mes vete, pajtoni ata,e nëse njëra prej tyre sulmon atë tjetrën, atëherë luftoni kundër sulmu-esit, përderisa të mos kthehet në dispozitat e Allahut. E nëse kthehet,atëherë pajtoni ata mes tyre, me të drejtë dhe bëhuni të drejtë. Allahu,me të vërtetë, i do të drejtët.” (el-Huxhurat: 9).

Islami është i paluhatshëm kur flitet për refuzimin e padrejtësisëdhe të despotizmit. Jo vetëm që i bind myslimanët që t’i zhdukin ga-bimet e tilla nga shoqëria e tyre, por ai gjithashtu i detyron që t’i ndi-hmojnë ata që për shkak të pafuqisë, nuk janë në gjendje të mbrohennga shtypja. Kjo përmendet qartë në Kur’an:

“Luftoni në rrugën e Zotit kundër atyre që luftojnë kundër jush, pormos tejkaloni kufirin! – Se Perëndia nuk i do ata që e kalojnëkufirin.” (el-Bekare: 190).

“Ç’keni ju që nuk luftoni në udhë të Perëndisë dhe për shpëtimin etë shtypurve: meshkujt e pafuqishëm, gratë dhe fëmijët, të cilët thë-

EDUKATA ISLAME 938

rrasin: ‘O Zoti ynë! Nxirrna nga ky qytet, banorët e të cilit janë zu-llumqarë! Na cakto nga ana Juaj një mbrojtës dhe na jep nga anaJote një ndihmëtar”. (En-Nisa: 75).

Drejtësia finale

Një shembull tjetër i shquar, të cilit i referohem lidhur me trajti-min e drejtë të Islamit ndaj jomyslimanëve, është fakti se derisa burriti lejohet të kërkojë nga gruaja e tij myslimane të mos shkojë në xha-mi; ai nuk ka të drejtë të kërkojë nga gruaja e tij të mos shkojë në ki-shë apo sinagogë, nëse kjo ndodh derisa gruaja e tij është e krishterëapo çifute.

Gjatë ditës së parë në Medine, Pejgamberi e pranoi armëpushiminme ata që i ofruan ndërprerjen e luftës. Me ata që u arrit marrëveshjajetuan në paqe përderisa nuk e shkelën premtimin ose nuk thurën ko-mplote së bashku me armikun për ta përmbysur pushtetin islam. Bete-jat e fisit Benu Kurejdha, Hendeku, Benu Nadir dhe Benu Kajnukaishin në përputhje me urdhëratë e Perëndisë, duke mos i respektuar ataqë i shkelën premtimet e tyre: “Krijesat më të këqija te Perëndia, janëato që mohojnë, - ata nuk besojnë, ata me të cilët ke lidhur marrë-veshje, e ata çdoherë e prishin marrëveshjen e vet dhe nuk i druhenPerëndisë. Nëse i ndesh ata në luftë, shpartalloji ata që janë pas tyre,për t’u këshilluar ata”. (el-Enfal: 55-57).

Pejgamberi për ta përtërirë besimin dhe për t’i mbrojtur ithtarët evet, luftoi me Kurejshitët që mohonin ekzistimin e një Perëndie dheqë i sulmonin myslimanët.

Paqja dhe xhihadi

Lufta kurrë nuk ka qenë mjet për t’i detyruar njerëzit që ta përqa-fojnë Islamin. Është e vërtetë se ekzistojnë ca përjashtime në këto rre-gulla, por këto kanë qenë rastet kur lufta është bërë nga ana e atyre qënuk e kanë kuptuar fenë islame dhe kështu nuk e kanë besuar Islamin.Besimi Islam nuk është përhapur me forcë sikurse pohojnë disa ku-ndërshtarë të tij.

EDITORIALI 9

Përdorimi i vetëm i forcës gjatë historisë së gjatë të Islamit, tash-më të sqaruar, ka qenë në ato raste kur njerëzve iu është ndihmuar përta fituar lirinë e zgjedhjes dhe për të flakur padrejtësitë e shtypësve, tëcilët përpiqeshin ta uzurpojnë të drejtën hyjnore të Perëndisë për tësunduar dhe në ato raste kur myslimanëve iu mohohej e drejta për tëpredikuar fenë e tyre.

Zotëri Tomas.W. Arnold në librin e tij “Historia e thirrjes Islame”përmend shumë shembuj të tolerancës së pushtetarëve myslimanëndaj të krishterëve të mundur në shekullin e parë hixhri. Ai vërtetonse një tolerancë e tillë vazhdoi gjatë gjeneratave të njëpasnjëshme dheerdhi në përfundim se fiset që përqafuan Islamin e bënë atë vullneta-risht. Të krishterët që jetojnë ende në vende myslimane janë dëshmiamë e mirë e kësaj tolerance. Më tutje ai e përforcon këtë bindje, melidhje të afërta që ekzistonin mes arabëve myslimanë dhe të krishterëdhe se forca nuk ka qenë kurrë faktor i kalimit të njerëzve në Islam.Vetë Muhamedi a.s. hyri në aleancë me fise të krishtera, mori përsipërqë t’i mbrojë ata, iu pranoi atyre lirinë e fesë dhe iu lejoi klerikëve qëtë ushtrojnë të drejtat dhe ndikimin e tyre. Një aleancë e njëjtë u arritmes ithtarëve të Muhamedit alejhis-selam dhe një grupi adhuruesishtë idhujve.

Përfundimi i Tomas. W. Arnoldit dhe i bashkëmendimtarëve tëtjerë është që e hedhin poshtë idenë se luftërat islame janë shpallur përt’i detyruar njerëzit që ta përqafojnë fenë, ose t’i kolonizojnë dhe t’ishfrytëzojnë të tjerët, ose t’i poshtërojnë ata.

Qëllimi i luftërave islame ka qenë që të mbahet supreme “Fjala eAllahut” në tokë, duke iu siguruar sovranitetin atyre që besonin nëekzistimin e një Zoti, që t’iu lejohet njerëzve ta përkrahin lirisht mi-rëqenien islame dhe të vendosin drejtësinë dhe paqen në të gjitha sho-qëritë.

Nën pushtetin e Zotit që ka fuqi dhe autoritet unik dhe që e rregu-llon mënyrën e lirë të jetesës për të gjithë njerëzit, çdo njeri ka të dre-jtë të lutet sipas dëshirës.

EDUKATA ISLAME 9310

Rrënja e fjalës xhihad është “xhahada”, që do të thotë “shpenzim ienergjisë”, “përpjekje”. Çështjet vijuese kanë nevojë për disa sqarimelidhur me konceptin e xhihadit në Islam: Aktet e xhihadit janë të kufizuara në Islam. Puna, shkuarja në

shkollë, madje edhe çdo punë tjetër e dobishme janë tëklasifikuara si akte të xhihadit në Islam, për të cilat do tëshpërblehemi.

Faza më e lartë e xhihadit është luftimi i armiqve të myslimanëvedhe Islamit.

Mbrojtja e familjes, parasë, tokës, vendit etj., përfshirë edhemjetet e armatosura konsiderohen gjithashtu xhihad.

Keqinterpretimi i antiislamistëve

Anti-myslimanët mbështeten në shtrembërimet mashtruese, kur ci-tojnë gabimisht ajetet kur’anore të kaptinës së dytë. Ata pohojnë seKur’ani promovon vrasjen e të pafeve kudo që i gjeni. Në fakt, kjoështë e vërtetë, por vetëm nëse të pafetë sulmojnë myslimanët. Këtujanë ajetet e plota, në suren el-Bekare:190-193:

“Dhe luftoni në rrugën e Allahut kundër atyre që ju sulmojnë e mose teproni se All-llahu nuk i do ata që e teprojnë (e fillojnë luftën).”“Dhe luftoni ata kudo që t’i zini, dëboni prej vendit ata sikurse jupërzunë ata juve. Provokimi (fitneja) është më i rëndë se vrasja. Mosi luftoni ata pranë xhamisë së shenjtë (Qabes) deri që ata t’ju lu-ftojnë juve aty, e nëse ju sulmojnë, atëherë sulmoni edhe ju. I këtillëështë ndëshkimi ndaj jobesimtarëve.”“E nëse heqin dorë (nga provokimi), All-llahu është Ai që fal dhe qëmëshiron”.“Luftoni ata (idhujtarët) derisa të zhduket propagandimi i idhujta-rëve dhe derisa të aplikohet feja vetëm për All-llahun. E në qoftë sendalen (nga propaganda dhe lufta), atëherë lënie armiqësinë, përveçatyre që janë zullumqarë”.

EDITORIALI 11

Homologu bashkëkohor i xhihadit

Karta e Kombeve të Bashkuara nuk e diskuton në mënyrë ekspli-cite të drejtën e njerëzve të pushtuar për t’u rezistuar pushtuesve të ty-re. Legjitimiteti i luftimit të agresionit me anë të xhihadit apo me luftëtë armatosur nuk është shprehur vetëm nga mësime islame, por gjitha-shtu edhe nga ligji ndërkombëtar dhe Karta e OKB-së.

Morali dhe etika e xhihadit

Legjitimiteti i asgjësimit të forcave shtypëse dhe pushtimit ushta-rak nuk është i kufizuar vetëm në Islam apo në ligjin ndërkombëtardhe Kartës së OKB-së. Në fakt, është shumë e papranueshme në aspe-ktin moral dhe etik për njerëzit me nivel minimal të dinjitetit dhe vetërespektit për të pranuar jetën e skllevërve nën sundimin e makinësushtarake të pushtuesve të huaj. Kush nga lexuesit është i gatshëm tëjetojë në robërinë politike dhe ideologjike? Kush është i gatshëm tëheqë dorë nga shtëpia e tij për një rus, një afrikan, një amerikan aponjë kinez? Kush është i gatshëm të pranojë kurset që ndiqen në shko-llën tuaj? Dhe në fund: kush është i gatshëm të jetojë nën ligjin e Pa-raburgimit Civil, që Hitleri e përdorte për të masakruar çifutët, dhe nëmënyrë ironike, çifutët po përdorin të njëjtin ligj për të masakruar, de-portuar, burgosur dhe shpërngulur mbi 5 milionë palestinezë? Nëse jujeni të gatshëm për këtë, unë dhe shumë të tjerë nuk jemi. Dhe kjoështë vetëm një pjesë e vogël e etikës prapa të qenit rob i armiqvetuaj.

Si fe universale, besim i gjithanshëm, Islami e mbron tërësisht çë-shtjen e paqes së përgjithshme, duke e trajtuar atë si një ideal i arritsh-ëm që duhet të jetë pjesë integrale e jetës e që duhet të mbizotërojë nëtë gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore. Përkufizimi Islami ka një rë-ndësi më të gjerë dhe më të thellë sesa ai që është pranuar nga ana eshtetarëve të sotëm. Paqja duhet të nënkuptojë lirinë, drejtësinë dhesigurinë për të gjithë njerëzit.

EDUKATA ISLAME 9312

Duke ndjekur kriteret islame, paqja nuk mund të vendoset duke utërhequr nga lufta kur ekziston shtypja, korrupsioni, despotizmi dhemohimi i pushtetit suprem të Perëndisë.

Së pari, Islami e fut paqen në vetëdijen e njeriut, pastaj në familj-en e tij, në bashkësi dhe në fund në marrëdhëniet ndërkombëtare. Isla-mi kërkon që paqja të vendoset në marrëdhëniet reciproke të grupeve,në lidhjet midis njerëzve dhe pushtetit të tyre dhe në fund mes shtete-ve. Për të arritur këtë, Islami shtrihet që nga paqja e ndërgjegjes, derite paqja në shtëpi, pastaj në shoqëri dhe përfundon me paqen botërore.

EDITORIALI 13

Mr. Qemajl Morina

THE CONCEPT OF PEACE IN ISLAM

(Summary)

In the teachings of Islam the concept of peace is intertwined with the

concept of the universe, life and humanity. All the Islamic systems, doctrines,

laws and rituals are built upon this fundamental concept. Unfortunately, many

scholars remain unaware of this fact, apart from some, who have profound

knowledge on religious matters.

“But if they (the enemy) incline to peace, you also incline to it, and (put

your) trust in Allah...”. (al-Anfal: 61)

كمال مورينا

مبادىء السلم فى االسالم(خالصة البحث)

كـــل تعـــاليم االســـىالم عـــن فكـــرة الكـــون و االســـالم تبلـــورت ىفان فكـــرة الســـلم ىف ـــع االنظمـــة و القـــوانني و الشـــرائع مت بناؤهـــا علـــى هـــذه احليـــاة و االنســـان . ان محيالفكـــرة االساســـية . مـــع االســـف الشـــديد فـــان كثـــريا مـــن مـــن داريســـى االســـالم مل

يدركوا متاما هذه احلقيقة ما عدا عدد قليل منهم تعمقوا ىف هذا اجلانب .

QQAASSJJEE

Akad. Dr. Feti Mehdiu - Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë

ROLI I IMAMIT PËR DEFINIMIN E POZITËSREALE TË MEVLUDIT TE SHQIPTARËT

Urtakët e Indisë, mjekët popullorë, përdorin një metodë shu-më interesante për të shëruar kafshimin e gjarprit.Puna e parë që e bëjnë, pyesin pacientin në çfarë rajoni, vendi,ka qenë kur e kafshoi gjarpri.Shkojnë në atë vend dhe mbledhin disa barishte përreth vend-it, ku mendohet se ka qarkulluar gjarpri dhe nga ato barishtebëjnë një ilaç, ia venë në plagë pacientit dhe shërimi është igarantuar.

Ky model i kërkimit të ilaçit, është një model të cilin unë e para-pëlqej dhe mendoj se duhet të ndiqet me korrektësi kur marrim nëshqyrtim çështjen e statusit të Mevludit në hapësirën islame shqiptare:Kosovë dhe Maqedoni, ndoshta edhe në Shqipëri.

E ndava hapësirën shqiptare në këto tre rajone për shkaqe prakti-ke. Për Kosovë dhe për Maqedoni ka përafërsisht informata të mjaftu-eshme për çështjen në shqyrtim. Emrin Shqipëri e kam përdorur ngamosgjetja e një emërtimi tjetër më adekuat dhe me këtë është emër-tuar shteti shqiptar sipas Konferencës së Londrës, të vitiT 1913, qëdisa herë në literaturën e re historike e hasim me emrin Shqipëri Lo-

EDUKATA ISLAME 9316

ndineze. Personalisht nuk jam shumë i sigurt se çfarë statusi ka Me-vludi në Shqipërinë londineze.

Kur flasim sot për statusin e Mevludit te Shqiptarët, duhet pasurparasysh traditën shekullore të Mevludit te të gjithë myslimanët e bo-tës, veçanërisht tek ata të Turqisë.1 Kjo për një arsye shumë të thjeshtëngase Mevludi edhe si tekst edhe si ceremonial fetar islam, kështu si ehasim sot te shqiptarët, zanafillën e ka pikërisht në Turqi.

Ne këtu jemi përqendruar në hapësirën shqiptare, sidomos në Ko-sovë dhe në Maqedoni, për shkak të hetimit të disa tendencave aktualepër ta kontestuar atë traditë, duke mos afruar asgjë tjetër më të mirë sikompensim për atë formë të këshillimit dhe të mbajtjes gjallë të fry-mës islame në këto anë dhe në rrethanat nëpër të cilat kanë kaluar my-slimanët e këtyre trojeve.

Jemi dëshmitarë të zhvillimeve shumë dinamike shoqërore në me-sin tonë, të cilat, drejtpërdrejt apo tërthorazi kanë ndikim edhe në tra-ditën islame te shqiptarët. Kjo dinamikë e ka sjellë opinionin islamshqiptar në një situatë jo të lakmueshme dhe ka kushtëzuar, thënë ku-shtimisht, fërkime ndërmjet traditës dhe aktualitetit sa i përket Mevlu-dit te shqiptarët.

Kjo ndodh më së shumti për Mevludin, si veprim, e herë-herëedhe si krijim letrar, i nxitur nga individë ose shtresë gjysmëkompete-nte apo ndonjëherë edhe pa kompetencë fare, për një çështje sikur kjo.Nxitësit e këtyre diskutimeve në nivele jokompetente dhe me struktu-ra po ashtu jokompetente janë kryesisht personel me kualifikim for-mal për të kryer shërbime islame si imam ose ndonjë funksion tjetër tëngjashëm brenda institucionit islam ose jashtë institucionit, institucioni cili mban peshën kryesore të organizimit të jetës islame thelbësoredhe formale në terrenin e caktuar. Kjo tendencë ndër ne zë fill dikukah vitet e tetëdhjeta të shekullit 20 dhe vende-vende ka rezultuar medy ekstreme që e vënë mevludin, si veprim, në dy pozita skajshmëri-

1 Nuk duhet injoruar edhe praktikën e popujve tjerë islamë, si në vendet arabe, e pastajnë Malajzi, Indonezi, Pakistan, Iran etj.

QASJE 17

sht të kundërta, ndërmjet farzit2 dhe haramit.3 Sado që këto qëndrime,iniciatorët e këtyre dhe mbrojtësit e këtyre qëndrimeve nuk janë nëgjendje t`i formulojnë qartë e saktë me shkrim, për shkak të mungesëssë argumenteve relevante, ato reflektohen negativisht në hapësirë dhenë kohë të caktuar.4

Prandaj, përkundër faktit se nuk jam ithtar i humbjes së kohës përgjëra që nuk janë të dorës parë për jetën Islame, mendoj se është kriju-ar një situatë e cila imponon nevojën që të bisedohet për këto çështje.Për të diskutuar për këto duhet paraprakisht të sigurohen informacio-net, sikur tek ata mjekët e Indisë, ku është burimi i këtyre tendencave,dhe tek pastaj të ndërmerret hapi i dytë për të zbatuar kurimin e ne-vojshëm. Mendoj se vetëm kështu mund të jepet kontribut i suksessh-ëm në sqarimin e pozicioneve të palëve që përfaqësojnë mendime tëndryshme, respektivisht në sqarimin e pozicionit dhe të statusit të Me-vludit. Unë këtu e kam fjalën më tepër për Mevludin si veprim,5 te

2 Me gjithë faktin se shprehja farz për mevludin nuk përmendet nga strukturat e kualifiku-ara islame, ekziston fakti se rëndësia shumë e madhe që i jepet organizimit të këtij cere-moniali, masës së gjerë islame në hapësirë konkrete i hap shtegun që ta trajtojë sikur njëlloj ibadeti-farz. Kjo mund të ilustrohet me faktin se gjatë këndimit të Mevludit, në për-fundim të kreut për lindjen e Pejgamberit Muhammed a.s., kur këndohet bejti: Leu sull-tani dinit turqnisë n at zeman; Tok e Qill u mbushën me nur xhith sa janë (Doğdu olsaatte ol Sultan-i din; Nura gark oldu semavat u zemin” S. Çelebi, 13. Ankara , 1965,botimi që e kam shfrytëzuar unë), imami bashkë me xhematin ngriten në këmbë dhe du-ke bërë përpjekje që të kthehen në drejtim të Kibles i lidhin duart sikur të jenë në namazdhe bashkërisht këndojnë salavatë ose tekbir. Pas këtij akti shërbehet xhemati me sher-bet dhe vazhdohet këndimi i mevludit. Forma me duar lidhur sikur në namaz dhe drejti-mi kah kibleja tregon se këtu është ngatërruar koncepti i badetit me takvanë, do të thotënuk është bërë dallimi mes adhurimit dhe devotshmërisë.

3 Si një reaksion i formës së parë ka lindur kualifikimi i mevludit, nga individë të caktuar,si një veprim i ndaluar-haram.

4 Këso lloj kualifikimesh dhe veprimesh, në forma dhe intensitet të ndryshëm, hasen po-thuajse në hapësirën më të madhe shqiptare.

5 Sa i përket Mevludit si krijim letrar ajo është çështje më vete e cila kërkon gjithashtutrajtim shumë serioz, në mënyrë që të mos kualifikohen të gjitha poezitë që i referohenMuhammedit a.s. sikur Mevlud, siç ka ndodhur me botimin e veprës: Mevludet në gju-hën shqipe, Shkodër,2002, ku kanë zënë vend edhe krijime letrare që nuk kanë të bëjnëme Mevludin e mirëfilltë.

EDUKATA ISLAME 9318

shqiptarët pavarësisht se ku jetojnë dhe i referohem kryesisht peri-udhës të cilën e kam përjetuar personalisht.6

Padyshim se në këtë sferë roli i imamit është vendimtar, por joedhe i vetmi. Kërkohet harmonizim i mbështetur në burime me peshëtë dorës së parë për këtë çështje dhe angazhim i më shumë strukturaveshoqërore me përgatitje profesionale si nga Islamistika ashtu edhe ngafushat tjera të dijes, si: letërsia me nëndisiplinat e saj, etnologjia, hi-storia e fesë, historia e kulturës në përgjithësi dhe ajo kombëtare nëveçanti.7 Këtë duhet ta bëjnë pa e hequr nga mendja, asnjëri nga fakto-rët e përmendur, se mund të arrijë në zgjidhje fatlume me karakterafatgjatë nëse anashkalojnë dy themelet e fesë Islame: Kur’anin dheHadithin.8

Në radhë të parë secili nga subjektet e përfshirë në këto diskutimeduhet të ketë parasysh dhe të bëjë një dallim mes fesë9 dhe kulturësfetare.10

Kjo gjë më së shumti kërkohet për imamët, sepse imami është ba-rtësi kryesor i organizimit të jetës islame në territorin e caktuar. Atij itakon edhe përgjegjësia për mbajtjen e rendit tradicional dhe respekti-min e vullnetit të masës islame në mesin ku shërben.

6 Këtë e theksova nga arsyeja se me kohë mund të ketë ndryshuar ajo traditë të cilën ekam përshkruar këtu.

7 Për Muhammedin a.s. janë shkruar poezi edhe në kohën më të re dhe lavdërohet perso-naliteti i tij, por ato të gjitha nuk mund të kualifikohen si Mevlud.

8 Në këto dy burime nuk ka mbështetje të drejtpërdrejtë për një ceremonial sikur që ështëMevludi, prandaj nuk duhet ngatërruar me namazin apo farzet tjera. Por as me alkoolin,mishin e derrit dhe haramet tjera, të cilat janë të definuara me Kur’an dhe të përkrahurame hadithe të Muhammedit a.s.

9 Themelet e fesë janë të qarta me Kur`an dhe hadithe të Pejgamberit Muhammed a.s. dheata janë farze-detyra të domosdoshme, f.v. pesë kohë të namazit, katër kushtet e abde-stit, agjërimi i muajit të ramazanit...apo ndalimi i alkoolit, ndalimi i mishit të derrit... qëjanë haram.

10 Në kulturë fetare mund të bëj pjesë edhe ndonjë veprim, i cili me kohë ka fituar statu-sin e traditës së një vendi të caktuar dhe nuk i bie ndesh normave të përmendura më pa-rë, në shenimin nr.9. Për shembull, si do të qëndrosh në namaz, sa do të qëndrosh në njërukn konkret, çfarë do të bësh pasi të japish selam, bën tesbih apo shkon në punë, etj.Këto janë pjesë e kulturës fetare dhe këtë e ke të ndryshme te popuj të ndryshëm e ve-nde të ndryshme.

QASJE 19

Është fakt i pamohueshëm se për të futur huti rreth Mevludit dhestatusit të kësaj tradite te shqiptarët kanë ndikuar edhe faktorë të tjerë.

Do të përmendim ata faktorë, për të cilët mendojmë se kanë ndi-kim më të madh. Njëri është faktori ekonomik,11* faktori multikultu-ral,12* faktori edukativ,13* faktori profesional,14. Mendoj se në këtëproces të përcaktimit të statusit real të Mevludit, qoftë nga aspekti hi-storik qoftë nga aspekti aktual apo edhe këndvështrimi futurist (për tëardhmen) mbeten dy faktorë:1. Qëllimi i realizuesit të këtij manifestimi, në esenë kulturore isla-

me, që nënkupton modestinë dhe jo garën me të tjerët për ush-qimin dhe kushtet tjera që përcjellin atë akt islam;

2. Përgatitja profesionale dhe vendosmëria e imamit konkret për tëkryer detyrën e vet në mënyrë korrekte edhe para xhematit të vet,që nënkupton nivelin e epërsisë ndaj xhematit, ku duhet të dëgjo-het fjala e tij dhe kryerja e obligimit të tij qetë e pa nxitim, nëmënyrë që xhemati të mos largohet nga ai manifestim pa mësuardiçka të re, ose të paktën pa një përjetim mbresëlënës në shpirtin etij, qoftë edhe formal.Meqë këto dy palë: ai që e organizon Mevludin dhe ai që e reali-

zon, në rastin konkret imami që e zbaton atë program, kanë rolin kry-

11 Me ngritjen e stanardit jetësor, përmirësimi i gjendjes financiare etj., është ndryshuaredhe tradita e këndimit dhe përcjelljes së mevludit. Pjesëmarrja është më e madhe porpërkushtimi për ta dëgjuar është më i vogël. Nuk këndohet në shtëpi por në ndonjë ha-pësirë tjetër ose në lokal publik. Madje edhe ushqimi merr kuptimin e banketit, si meformë ashtu edhe me sasi.

12 Të ndikuar nga kontaktet me kushte e rrethana jashtë rrethit të ngushtë, ka ndikuar qëtë mos qëndrohet sikur në xhami, por të ulur në karrige, Xhemati ulet ballë për ballë meimamin e nuk mblidhen përreth imamit, me çka krijohet një distancë ndërmjet imamitdhe xhematit.

13 Aty ku këndohet mevludi fare pak ose aspak nuk dëgjohet fjala e imamit-përveçse kurkëndon. Nuk trajtohen çështje që kanë të bëjnë me jetën e Pejgamberit – pasi që i kë-ndohet jetës së tij, por as nuk trajtohet ndonjë çështje që lidhet me edukimin islam e tëngjashme.

14 Varësisht nga përgatitja e prijësit të këtij ceremoniali manifestimi merr karakter formalfetarë. Kryhet me nguti, ashtu që edhe ajo pjesë e xhematit që është e interesuar të dë-gjojë apo të mësojë, ose të përsërisë e rifreskojë ndonjë njohuri që ka pas për këto çësh-tje, nuk ka mundësi ta bëjë këtë

EDUKATA ISLAME 9320

esor në këtë çështje, atëherë domosdoshmërisht duhet ta dinë të dyjapalët se Mevludi, edhe si krijimtari letrare edhe si manifestim fetarislam zanafillën e kanë shumë herët dhe në një rreth islam.

Shenjat e para për këtë veprim, sigurisht jo në formën e sotme, ihasim qysh në kohën e Pejgamberit Muhammed a.s. Kujto poezinë eKa`ab ibn Zuhejrit dhe Hasan in Thabitit që ishin bashkëkohës të Mu-hammedit a.s., me të cilat e lavdëruan Pejgamberin a.s. dhe ai nuk ikishte ndaluar ta bënin këtë gjë.15 Ndërsa nga shekulli i dhjetë16 derinë shekullin 13. Mevludi – këngët për lindjen e Muhammedit a.s. tra-sojnë rrugën në një hapësirë bukur të gjerë në botën islame17 dhe për-fundimisht festimin e ditëlindjes së Pejgamberit Muhammed a.s. ekurorëzoi dhe i dha licencën, shprehur me fjalorin e sotëm, për përdo-rim më të gjerë dhe me formën që e kemi përafërsisht edhe ne sot, su-nduesi i Erbilit Al-Meliku-l-Muzaffar Ebu Seid, i cili jetoi në periu-dhën prej viti 596-665 sipas hixhretit, respektivisht deri në vitin1266.18

Kjo është rrugë të cilën Mevludi e ka bërë shumë më parë para seshqiptarët ta pranonin fenë islame.

Qëndron fakti se shqiptarët fijen e Mevludit e kapin përmes tur-qve. Me fjalë të tjera Mevludi si tekst dhe më vonë si ceremoni fetare-kulturore lidhet kryekëput me mevludin e Sulejman Çelebiut( 1351-1422),19 një poet turk, i cili ka shkruar dhe ka përshkruar jetën, lindj-en, rritjen, edukimin, profetësinë me gjitha peripecitë që e kanë për-cjellë, si edhe vdekjen e Muhammedit a.s. në poezi, e cila me vleratartistike, poetike dhe historiko-letrare i ka bërë ballë kohës deri në di-

15 Shih: H a n a al-F a h u r i, Tarihu-l-adabi-l-arabijj, Bejrut, tab. Sadise, s.a.; Gj i r g j iZ e j d a n, Tarihu-l-adabi-l-arabijj, v.I, botimi. I .......

16 Shih Leksikon Islama, Sarajevo, 1990, s.v. Mevlud; Glasnik IVZ, nr. 7, 1934,Beograd, M.Handzic, Dvije-tri o Mevludu, etj...

17 Sidomos në Egjipt, në periudhën e sundimit të Fatimive, por edhe më gjerë.18 F e t i M e h d i u, Mevludi te shqiptarët, Bashkimi Paqësor, nr.2-3, 1992, Prishtinë; i

njëjti në Hfz. Ali Korça, Mevlud, Prishtinë, 1992.; etj.....19 Unë kam shfrytëzuar botimin e vitit 1965. Suleyman Çelebi, Mevlidi serif, Ankara,

1965,fq. 60.

QASJE 21

tët e sotme. Kritika letrare dhe qarqe tjera kulturore botërore flasin merespekt për vlerat e kësaj vepre.

Manifestimi i mevludit, në vende të ndryshme islame, si në Arabi-në Saudite: Mekke, Medine, e pastaj në Egjipt, Marok, Tunis, Turqi,Spanjë dhe vende tjera është organizua në mënyra të ndryshme, sipasshijes dhe rrethanave konkrete, në të cilat kanë jetuar dhe e kanë zba-tuar myslimanët në ato vende,20 Pikërisht për faktin se Mevludi nukparaqet asnjë nga normat themelore të fesë islame, përveç asaj që thu-het në Kur`an, t’i përuleni All-llahut dhe respektoni Të Dërguarin21....,apo te i Dërguari keni shembullin brilant...22.

Nga ky motiv, është shumë e besueshme, kanë filluar edhe shqi-ptarët që jo vetëm ta përkthejnë tekstin e Sulejman Çelebiut,23 por tëthurin edhe vetë poezi për jetën e Muhammmedit a.s. apo të përshtatinme atë të Çelebiut.24 Kjo nuk është tema jonë, por meriton t’i bëhetnjë hulumtim dhe analizë e thellë si qëndron kjo çështje në raport metekstet e mevludëve në gjuhën shqipe dhe tekstet poetike të autorëvetë ndryshëm, jo vetëm tekstin e S.Çelebiut apo të Hasan Ibn Thabitit,etj.,25 Të përmendim, kalimthi se në hapësirën shqiptare më së shumtika gjetur shtrirje Mevludi i Hafiz Ali Ulqinakut,26 dhe ai i Tahir ef.

20 Shih: M. Handzic, Dvije-tri o Mevludu, Glasnik IVZ, nr. 7, 1934, Beograd.21 Kur`an, 4:59, 47:33,...22 Kur`an, ...usvetun hasene...23 Krahaso hfz. A l i U l q i n a k u, Mevludi sherif, Titograd, 1975; T a h i r P o p o v a,

Mevludi, Prishtinë, 1965:24 Krahaso hfz. A l i K o r ç a, Mevludi, Prishtinë, 1992; Ibrahim Nezimi – Frakulla,

Hasan Zuko Kamberi, Ismail Floqi, Shevqet Kraja, etj.25 Krahaso : hfz. I b r a h i m D a l l i u, E lemja e të madhit tonë Muhammedit a.s. Nw

Jersy, 1993; F a h r u d i n O s m a n i, Mevlud, Pesë Mevlude shqip, Harper Woods,1991, etj.

26 Hafiz A l i R i z a U l q i n a k u , Terxheme-i mevlud ala lisani arnaud, sëpari herëbotohet në Stamboll, me shkronja arabe, në vitin 1295h(1878); herën e dytë, poashtu nëStamboll, me të njëjtën grafi, me titullin Arnaudxha mevludi sherif, në vitin 1327h(1909). Në vitin 1933 ky mevlud botohet me alfabetin shqip në Shkodër, me titullin:Meuludi sherif-Lindja e hazreti Muhammedit alejhisselam, dhe u realizua nën kujdesine hafiz Seid Ulqinakut, i biri i Hafiz Ali Ulqinakut. Ky Mevlud në vitin 1970 ribotohetnë Titograd nga Kryesia e Fesë Islame në Republikën e Socialiste të Malit të Zi, siç poshihet me shumë gabime teknike(shih te Edukata Islame, nr.7,1973, fq.47). Gjithashtunga Kryesia e Bashkësisë Islame në R.S. të Malit të Zi, në Titograd ribotohet edhe në

EDUKATA ISLAME 9322

Popovës,27të cilët kanë përjetuar nga disa ribotime, përkundër faktit seedhe tekstet tjera të Mevludit janë ribotuar më shumë se një herë.28

Qëllimi jonë në këtë kontribut është të vëmë theksin aty ku zë filldhe zhvillohet përdorimi i larmishëm i këtij manifestimi dhe ku zë fillmbivlerësimi dhe nënçmimi i kësaj tradite te shqiptarët.

Për një manifestim, i cili është praktikuar dhe praktikohet nga she-kulli 10 në botën islame, e në mesin e shqiptarëve mund të themikushtimisht është i pranishëm qysh në shekullin 1829. Dukuria e mbi-

vitin 1975. Kësaj radhe duke iu përmbajtë besnikërisht botimit të vitit 1933. Ky botimështë përsërit, besnikërisht, në vitin 1991 në koleksionin e AIC, në SH.B.A, nën kujde-sin e Imam Vehbi Ismailit dhe është radhitë i pari në librin Pesë Mevlude në gjuhënshqipe, fq.1-60. Në vitin 2002, Mevludi i Hafiz Ali Ulqinakut në tri variante, botohet nëkolekcionin Mevludet në gjuhën shqipe, Shkodër, 2002, të përgatitur nga Faik Luli -Islam Dizdari dhe zë faqet 131-262., ndërkaq në vitin 2005 botohet në Shkup nga shtë-pia botuese Logos-A, ne vëllimin: Hafiz Ali Ulqinaku, jeta dhe veprat në faqet: 283-421. Si po shihet është ribotuar me shumë përsëritje të panevojshme.

27 T a h i r ef. P o p o v a, Menzumetu –l-mevlud fi efdali-l-mevxhud bi lisani-l-araud,është botuar në vitin 1905 në Stamboll. Është shtypur edhe here tjera më vonë por pandryshime e shenime të reja. Në vitin 1965, është botuar për herë të parë me alfabetinshqip, në Prishtinë, i përgatitur nga një grup ulemash dhe e botoi Shoqata Ilmije përRSS, në Prishtinë. Është ribotuar, në Prishtinë, me ndryshime sipërfaqësore, edhe nëvitin 1984 në vitin 1994, si edhe një here tjetër pa vit botimi(shih: R. S h k o d r a -A. P i r e v a, Bibliografi e botimeve në gjuhën shqipe në Kosovë, 1957-1997, Prishtinë,1998).dhe më së fundi edhe në vitin 2007, sipas përgatitjes dhe sqarimeve të H. Sherifef. Ahmetit, kurse në vitin 2007, ky mevlud i Tahir ef. Popovës përjeton edhe një botim,pak më kritik, duke e vënë ballë për ballë tekstin origjinal nga Popova me transkriptiminqë e kanë bërë : Ramadan Shkodra dhe Sadik Mehmeti. Mevludin e T. Popovës, me gra-finë shqipe, e kanë botuar edhe Zejnullah Ozjashari, në Ankara, në vitin 1967 dhe ImamVehbi Ismaili në SH.B.A, në koleksionin Pesë Mevlude në gjuhën shqipe ku radhitet ikatërti dhe zë faqet: 147-165. Nexhat Ibrahimi në Prizren e boti në vitin 2001, kurseFaik Luli – Islam Dizdari e përfshinë në vëllimin Mevludet në gjuhën shqipe, në vitin2002. Në këtë botim është Radhit i katërti dhe zë faqet 279-309.Të përmendim me këtërast edhe faktin se në vitin 1985 Mevludi i T. Popovës është përkthyer në gjuhën romedhe është botuar në Shkup.

28 Shih koleksionin: Mevludet në gjuhën shqipe, Shkodër, 2002.29 Nuk përjashtohet mundësia që mevludi edhe te shqiptarët të jetë kënduar edhe më he-

rët, kur nuk ka pas asnjë tekst të këtij lloji në gjuhën shqipe. Në dobi të kësaj hipotezeshpien fakti se shqiptarët vende-vende, mevludin e kanë kënduar në gjuhën turke deri nëgjysmën e parë të shekullit 20. Për shembull në Kërçovë deri në vitet 60 të shekullit një-zet ka pas raste kur mevludin, ndonjë nga hoxhallarët e vjetër, e këndonte në gjuhën tur-ke, përkundra faktit se mevludi i hfz. Ali Ulqinakut në këtë rajon kishte arritur dhekishte filluar të këndohej qysh nga vitet e dyzeta të shekullit 20. Në Kërçovë, në fami-

QASJE 23

vlerësimit dhe e nënçmimit nuk është e pranishme vetëm te shqipta-rët.30.

Ne do ndalemi pak më hollësisht te dy faktorët që kanë kontribuarnë luhatjen e simpatisë ndaj këtij manifestimi dhe të arsyetojmë vlerë-simin pse imamët kanë rol të rëndësishëm në këtë çështje.

Në hapësirën shqiptare, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botëro-re në vitin 1945, liria e jetës fetare filloi të rrudhet sa që në vitin 1967u ndalua edhe me ligj në shtetin shqiptar, kurse në tërë hapësirën tje-tër, në Kosovë, Maqedoni, në Mal të Zi, e gjetiu u reduktua aq shumësa në ditët e xhumave në xhamia mezi formoheshe rreshti me xhematpas imamit. Për kohë tjera të namazit të mos bëjmë fjalë fare. Në Ko-sovë ka pasur raste kur në mungesë të numrit të xhematit, të paraparëpër namazin kolektiv të xhumasë nuk është falur xhumaja fare. Siste-matikisht ushtrohej një farë dhune e heshtur me shpërfillje e talljendaj personelit fetar, madje edhe ndaj myslimanëve të zakonshëm qëshkonin në xhami. Lënda e edukimit fetar në shkolla përfundimisht nëvitin 1948 u hoq nga evidenca e programeve shkollore. Në vitin 1945në planin mësimor për shkollat fillore në Republikën e Maqedonisë,lënda Mësim fetar ishe me fond 1 orë në javë nga klasa e parë deri nëklasën e katërt.31 Nëpër xhamia e mejtepe, që kishin shërbyer për edu-kim fetar, u ndalua organizimi i këtij procesi, me arsyetimin se nuk kakushte të përshtatshme higjieno-teknike, e në anën tjetër ato objekte,do të thotë, mektebet e xhamive Ministria e Arsimit i lejoi që tëpërdoren si shkolla publike.32

Personelit fetar islam për të kryer funksionin e vet me popullin imbeti vetëm organizimi i ceremonive private familjare, vdekja dhedasma, apo ndonjë gëzim tjetër familjar, si për shembull ndonjë lindjee shumëpritur, përurimi i shtëpisë së re etj. Mbase në këtë periudhë zë

ljen e Mulla Qerimit nga fshati Mafmutaj, kemi gjetur edhe një dorëshkrim-përshkrim iMevludit të Tahir ef. Popovës, në vitin 1935, nga Selman i biri i Limanit.

30 Shih: Dvije o Mevludu.... Glasnik IVZ, nr. 7, 1935; H a f i z A l i K o r ç a, Mevludi,Prishtinë, 1992, fq. 31-41.

31 Dr. A v z i M u s t a f a, Zhvillimi i shkollës fillore shqipe në Republikën eMaqedonisë,1945-1975, Shkup, 1998, “Logos-A”.

32 I njëjti, fq. 68.

EDUKATA ISLAME 9324

fill mbivlerësimi i këtij akti me qëllim që opinioni islam sadopak tëmbajë kontaktet dhe të përcjellë porosinë fetare në brezat vijues.33

Përveç në muajin Rebiu-l-evvel, kur është Lindja e PejgamberitMuhammed a.s., teksti i Mevludit këndohej edhe në ditë të caktuarapas vdekjes së dikujt, sipas mundësive, pas një jave, pas gjashtë ja-vësh, pas një viti etj.34 Madje këndohej në rastin e ceremonialit të sy-netisë, por edhe në rast fejesash, në të cilat më ka rastisur të marrpjesë personalisht.

Kjo formë e përcjelljes së porosisë islame në brezat që vijnë kishtembetur aktivitet i vetëm që imami, përveç ditës së xhuma, të konta-ktojë me xhematin dhe të ushtrojë edhe funksionin e edukatorit dhe tëmësuesit të fesë.

Teksti i Mevludit afron një histori të shkurtër, në radhë të parë përjetën e Pejgamberit Muhammed a.s. Prveç kësaj aty ka edhe disa njo-huri themelore lidhur me besimin, nga veprimet në namaz, përgatitjepër namaz etj. 35 Këndimi i Mevludit pritej me padurim nga masa ebesimtarëve, sepse vetëm në këtë formë, dikush nga familjarët merrtepjesë dhe përcillte në familje tërë atmosferën e ceremonialit me të gji-tha këshillat që dëgjonte në atë manifestim qoftë pikëllimi apo gëzimi.

Në mungesë të aktiviteteve tjera fetare sigurisht që përmbajtja eMevludit fitoi përmasa glorifikuese dhe aty këtu fitoi statusin e njëobligimi për familjen myslimane me mundësi mesatare ekonomike.

Në qytetin e Prishtinës shpeshherë përveç imamit të lagjes thirre-shin edhe nxënësit e medresesë për të kënduar mevlud. Në këto rasteprogrami i Mevludit nuk përfundonte vetëm me mevlud, por kë-ndoheshin edhe ilahi.(poezi për të lavdëruar Pejgamberin apo me për-

33 Për rajonin e Kërçovës nuk kam njohuri se si është vepruar me ceremonialin e Mevlu-dit në periudhën ndërmjet dy luftërave, apo edhe më herët. Dihet vetëm se është kënduarmevludi.

34 Nuk ka dyshim se edhe ulemaja e asaj kohe e dinin se kjo është lindje, por arsyeja që ekëndonin edhe në raste të vdekjes duhet kërkuar në ndikimin e multikulturalizmit fetardhe kontakteve me popujt tjerë për të kujtuar dhe shprehur respekt ndaj të vdekurit tëtyre.

35 Shih:hfz. A l i U l q i n a k u, Mevludi sherif,... shartet e imanit, shartet e myslima-nëve, farzet e namazit, ...të agjërimit, të abdestit, të guslit, etj., që nuk i gjejmë në me-vludët tjerë.

QASJE 25

mbajtje tjetër islame. Jepeshin këshilla, zhvilloheshin diskutime mekarakter informativ islam, me qëllim të nxënies së njohurive të rejaapo të verifikimit të njohurive të marra më përpara dhe e gjithë kjopërcillej me një atmosferë, si thotë populli “tërë sy e veshë”.

Gjatë viteve 1960-1967, sa kam qenë nxënës këtë atmosferë e kampërjetuar personalisht shumë herë, vetëm me imamin ose edhe meshokë të klasës.

Në këtë glorifikim të Mevludit, përveç rrethanave të përmendura,ka ndikuar edhe vetë teksti i mevludit. Duke mos bërë dallimin ndër-mjet tekstit të Kur’anit dhe hadithit me poezinë, masa e dëgjuesveshprehjet poetike i merrte si fjalë të shpallura dhe u besonte plotësishtse :

“Për ni rob qi knohet ky mevlud ati;Nuk i bohet hiç qeder at vjet ati36

Hem s’ i bohet kurni dert ti mubtela;Hem s’i vjen mi kry ati kunrni bela37

në një anë dhe në anën tjetër edhe personeli fetar me predispozitaqë i ka dhuruar All-llahu që të jetë më i kërkuar nga xhemati.38 Kjopastaj nga një shtresë e opinionit është keqkuptuar dhe keqinterpretuarse ky ceremonial është vetëm për të përfituar materialisht.

Pothuajse ceremoniali i Mevludit në kohë të caktuara dhe rrethanatë caktuara kishte marrë statusin e obligimit, duke i dhënë karakterin eibadetit, por vetëm te masa, jo te personeli fetar.

Por, e tërë kjo nuk mund të jetë arsyetim, për mendimin tim, qëimamët apo edhe tjerë të shprehen kundër asaj praktike në mesin emyslimanëve të mjedisit konkret me arsyetimin se këndimi i Mevluditështë një risi dhe çdo risi shpie në humbje të sigurt e shkatërrim dhepërfundon në xhehenem.

36 Këtu nxjerr krye spekulimi se kjo ishte garanci për një vjet të jesh i sigurt nga fatkeqë-sitë, pavarësisht se kjo ishte një shprehje poetike.

37 T a h i r ef. P o p o v a, Mevludi, fq. 16, botim i vitit 2007, Prishtinë.38 Zëri i bukur për këndim, prirje për interpretim të poezisë dhe përshtatjes së rrethanave

konkrete.

EDUKATA ISLAME 9326

Është e vërtetë se Pejgamberi a.s. nuk e ka festuar ditëlindjen evet, sikur që ndodh tash, por është e vërtetë edhe ajo se ai disa herë eka përmendur me pietet ditën e hënë dhe atë ditë ka agjëruar edhe kurnuk ka qenë Ramazan, me arsyetimin se ajo ishte dita kur ai kishte ar-dhur në këtë botë.

Ka pasur dijetarë autoritarë të disiplinave islame që janë deklaruarpër mevludin si veprim i lejuar dhe i bukur nëse fillon dhe mbaron siështë më bukur, si Ebu Shame, Ibn Haxher, Ibn Xhezer, Ibn Dihje,Sujuti dhe Ibn Haxhxh. Por ka edhe mendim tjetër se Mevludi ështëpunë e papëlqyer ose punë e ndaluar, siç janë: Ibn Tejmije, TaxhuddinFakihani e ndonjë tjetër me arsyetimin se për këtë nuk gjejnë argume-nt as në Kur`an as në hadith. Këto gjëra dihen. Por, le të dihet edhenjë fakt tjetër që ka burimin te as-habët e parë të Pejgamebrit Muha-mmed a.s.

Në kohën pasi që Muhammedi a.s. kishte ndërruar jetë, nuk ishtemë në mesin e tyre, Ebu Bekri thirri ata që kishin shkruar tekstin eshpalljes Kur`anit nëpër copa lëkure e objekte tjera, dhe u tha që tambledhin Kur`anin, të shkruar në një vend. Zejd ibn Thabiti, njëri ngashkruesit kryesor, i tha Ebu Bekrit se nuk bën kjo punë se nuk e kabërë Pejgamberi. Ebu Bekri, me shumë urtësi iu përgjigj: Pejgamberinuk e ka bërë, por tash duhet bërë, është në dobi të fesë islame.

Nga kjo del se është irracionale sot të ngulësh këmbë të bësh tëgjitha punët që i ka bërë Pejgamberi Muhammed a.s., në kohën e tij,apo të ngulësh këmbë që të mos bësh një punë tjetër vetëm me arsyense nuk e ka bërë Muhammedi a.s.

Muhammedi a.s. nuk ka hipur as në veturë e as ka përdorur telefoncelular, sikur ky i joni dhe as që i ka shkuar mendja të shërbehet meaeroplan, në kohën e vet. Ai nga Meka në Medine dhe anasjelltas kaudhëtuar me deve, kohën nuk e ka matur me orë, por vetëm me dielldhe me hënë e yje. Por, të mohosh sot përdorimin e këtyre mjeteve dotë thotë të veprosh kundër logjikës së shëndoshë dhe kundër parimitkur`anor, në të cilin thuhet se të gjitha çka i shihni i kemi krijuar tëjenë në shërbim të njeriut.

QASJE 27

Tëra këto shpien në përfundimin se vlerësimi më i drejtë do të jetëai që i mat këto veprime me kandarin e kohës konkrete dhe rrethanavekonkrete.

Duhet bërë përpjekje që, para se të gjykohet Mevludi si veprimdestruktiv, të kthehemi pak më pas, në periudhën kur ezani në hapësi-rën shqiptare dëgjohej vetëm ditën e xhuma, madje diku as ditën exhuma nuk dëgjohej. Emri i Pejgamberit dhe historia e Pejgamberitpërmendej vetëm një herë në vit, dhe kjo jo gjithkund, vetëm në mua-jin e Lindjes së Pejgamberit, apo me rastin kur ndonjë familje me tra-ditë islame të ngulitur historikisht, përveç ahengut, organizonte edhekëndim të Mevludit.

Mbështetja teorike e përkrahësve të idesë për ta zhvleftësuar cere-monialin e Mevludit te shqiptarët nuk mund të qëndrojë. Poezia për tëlavdëruar Pejgamberin Muhammed a.s., e Mevludi është vetëm njëkrijim i tillë poetik, e ka marrë sinjalin jeshil qysh në kohën kur ishtegjallë Pejgamberi a.s. me kaside-i burden .39 Shtegtoi nëpër Medine,Kairo, Erbil e Damask, Bagdad, Algjir, Tunis, Stamboll, etj.,dhe dikurarrin edhe te shqiptarët. Ajo që ka lidhje drejtpërdrejt me Mevludin nëgjuhën shqipe është poema e Sulejman Çelebiut.

Çështja e tekstit është një problem me të cilin duhet të merrenspecialistë të letërsisë shqipe dhe turke, sepse edhe në gjuhën shqipesot kemi disa tekste të Mevludit që sigurisht nuk janë vetëm përkthimi Mevludit të Sulejman Çelebiut.40

Rezerva që mund të shprehet sot për statusin e mevludit, jo si tekstpor si ceremonial tradicional te shqiptarët, mund t’i referohet edhe njëfaktori të tretë - masës islame, faktor i cili prapë nuk mund të zbërthe-het pa përmendur rolin e imamit në këtë proces dhe rrethana konkrete.

Faktori masë islame, gjegjësisht xhemati, kohëve të fundit nënpresionin e zhvillimit teknik e teknologjik dhe zhvillimit të përgjith-

39 Shih fusnotat: 15, 23, 24, 25, etj.40 Krahaso Mevludët e hfz. Ali Korçës, hfz. Ali Ulqinakut, Mehmet ef.Hasanit, e ndonjë

tjetër, të cilët janë përmbledhë nga Fik Luli e Islam Dizdari në vëllimin Mevludet nëgjuhën shqipe, dhe këtu duhet dalluar ata tekste, që sipas parametrave tradicionale nukduhej të radhiteshin si mevlude.

EDUKATA ISLAME 9328

shëm të shoqërisë, në një farë mënyre a në mënyrë tjetër sikur impo-non forma tjera të ceremonialit të mevludit, të cilat i huazon, pa kritertë caktuar, vetëm në mënyrë paushalle, me bindjen se gjithçka është ere është edhe më e mirë. Këtu rol të rëndësishëm ka edhe ngritja e sta-ndardit jetësor, nga aspekti material dhe dobësimi i standardit etik is-lam. Për shembull mobilimi i shtëpisë e ka ngushtuar hapësirën nështëpi dhe për ta kënduar Mevludin në shtëpi duhet zhvendosur mobi-let. Për të përgatit dhe për të shtruar ushqimin duhen njerëz, për tëshërbyer, që në kohë të fundit edhe këta mungojnë për shkak të kurbe-tit. Kërkojnë mënyra të reja të organizimit të Mevludit, gjithnjë mepretekst se bota ka ndryshuar dhe duhet të ndryshohet çdo gjë, pavarë-sisht se çfarë vlerash afron forma e re dhe çfarë vlerash humb me heq-jen dorë nga tradita e deritashme, do të thotë nga forma e vjetër. Fjalavjen kërkohet që Mevludi të këndohet në xhami, ose edhe në ndonjëlokal publik, që shërben për ahengje e qëllime tjera. Ushqimi të hahetnë restorant - kuzhinë publike etj. Programi i imamit fillon me “All-llah emnin ta përmendim daima....41 dhe përfundon, në disa vende, menjë belbëzim ekspres të sures jasin, kur nuk e merr vesh askush nga tëpranishmit se çfarë është kënduar, dhe me banketin-drekën, edhe kjovende-vende, tejet luksoze, dhe vetëm kaq.

Këto gjëra mund të kuptohen deri diku si imponime të kohës.Shpeshherë thirren në dinamizmin që e kërkon e sotmja, ama vetëmpër Mevlud, se kur është fjala për në kafene ka kohë të mjaftueshme,atje nuk nguten që të dalin sa më shpejt nga kafeneja.

Mirëpo, ajo çka është e pakuptueshme, fjala është për vende tëcaktuara, mbase jo në tërë hapësirën shqiptare, ka të bëjë me faktin seai që e organizon mevludin (mevlud sajbiu) nuk e ka parasysh hadi-thin e Pejgamberit a.s. se punët shpërblehen sipas nijetit-qëllimit. Dheky, nëse ndonjë mik a fqinj ka thirrur në Mevlud 70 veta dhe ka shtru-ar për drekë tre lloje a katër të ushqimit, do të thërrasë 100 veta dhedo të bëjë pesë lloje të ushqimit.42 Në këtë mënyrë ceremonia e Me-

41 Fillimi i Mevludit.42 Rëndësinë e Mevludit e peshojnë në bazë të numrit të pjesëmarrësve, e jo në bazë të

shkallës së devotshmërisë se si kryhet ai ceremonial.

QASJE 29

vludit prej një qëllimi devotshmërie e përkujtimi për jetën e Pejga-mberit dhe përkujtimi të ndonjë anëtari të familjes që ishte bërë përrahmet, kalon në formë të zbavitjes dhe jo të këshillimit islam.

Në këto raste imamët, si elitë e shoqërisë për shërbime të caktuara,nuk veprojnë në mënyrë të organizuar dhe me këshilla e masa kon-struktive dhe të ndikojnë që mevludi të mos bëhet si modë, e për tëbërë garë me fqinjët e dashamirët e vet, por ta ruajë karakterin që e kapasur për një kohë shumë të gjatë ndër shqiptarët. Të ruajë traditënkur ky akt kishte karakter të devotshmërisë dhe të këshillëdhënies aty-re që merrnin pjesë në këtë akt vullnetar familjar tradicional. Të ruajëtraditën kur përpara këndimit të Mevludit e ndonjëherë edhe pas kë-ndimit, imami këshillonte xhematin, shtronte për diskutim çështje tërëndësishme për organizimin e jetës fetare në atë rreth dhe këshillat etij dëgjoheshin me shumë kujdes.

Nëse më së paku dëgjohet fjala e imamit, përgjegjësia për këtë nëradhë të parë i takon imamit, por as xhemati nuk është krejtësisht ipafajshëm, ngase kjo bëhet me pëlqimin e tyre, qoftë edhe me heshtjendaj kësaj forme.

Sjellje të këtilla shkojnë në dëm të traditës së Mevludit si ceremo-ni islame familjare pa karakter obligues. Nga këto arsye dikush gjenshkas të deklarojë se kjo ceremoni nuk duhet zbatuar. Madje e kuali-fikojnë edhe si veprim të ndaluar ose të papëlqyeshëm, me vlerësimekuturu, duke u thirrur në emër të ndonjë reforme, por në fakt nuk afro-jnë asgjë më të mirë, madje as të barabartë me këtë. Nuk marrin pa-rasysh faktin se për konkurrencë duhet mall më i mirë se ai që ështënë treg.

Rregullat e konkurrencës duhet të vlejnë për gjitha kohët, nuk ikonkurrohet veturës me kalë, e as helikopterit me veturë.

Duhet përmendur edhe faktin se me termin reformë, risi, e ndonjëtjetër, subjekte të caktuar manipulojnë me masën e gjerë të painfo-rmuar. Kjo shkon në dëm të çështjes bazë.

Sa i përket ceremonialit të Mevludit, unë kam bindjen se reformaduhet por ajo duhet zbatuar në këtë drejtim: duhet reformuar xhematii caktuar konkret. Ai xhemat, i cili është larguar nga xhamia pas vitit

EDUKATA ISLAME 9330

1945, të kthehet në xhami. Të mësohet të dëgjojë këshillat islame tëmbështetura në Kur’ an dhe në hadith; të reformohen dhe të kthehennë binarë ata shtresa të cilat mevludin e kanë bërë në një dhomë e nëdhomën tjetër kanë bërë qejfe me pije alkoolike.43 Do të thotë ka ne-vojë për reformim të individëve a shoqërisë së caktuar, sepse këta nukjanë në binarë, dhe jo të insistohet që të nxirret nga binarët ceremo-niali i Mevludit me shpjegime që nuk janë konstruktive, siç janë p.sh.,tendencat që Mevludi të këndohet në xhami me qëllim që mjetet fina-nciare që shpenzohen për Mevlud të grumbullohen në xhami, kinsepër nevoja të xhamisë, apo të mos këndohet fare, me shpjegimin semjetet financiare të dedikuara për Mevlud është më mirë të investohennë ndonjë vepër tjetër bamirësie etj.

Me mjete të Mevludit nuk mbahet xhamia e as nuk ndihmohetshoqëria. Ata që mendojnë kështu duhet të reformohen: të mendojnëpër zeqatin dhe kontribute tjera të parapara me normat islame prej ko-hëve më të vjetra, për ta mirëmbajtur xhaminë dhe qëllime tjera meinteres shoqëror. Mevludi nuk është i obligueshëm për askënd.

Me sa më ka ra të informohem e të shoh, iniciatorët e aksionevepër të nxjerrë adet të ri në katund të vjetër, lidhur me Mevludin, upërkasin dy kategorive:a) Kategoria e parë janë ata që deri tash nuk i kanë përfillur normat

islame. Kanë qëndruar jashtë rrethit të xhamisë, madje edhe janëshprehur me qesëndi ndaj njerëzve të xhamisë, dhe me demokrati-zimin e shoqërisë, pas vitit 1990, paraqiten me ide që janë kundërtraditës së vendit e rrethanave konkrete. Për të arritur këtë qëllimmanipulojnë me nocionin reformë, progres, demokraci etj.

b) Ata të kategorisë së dytë janë nën ndikimin e traditave të huaja,sidomos të atyre vendeve ku kanë jetuar kohë të gjatë qoftë si pu-nëtorë, qoftë si studiues apo që kanë vazhduar perfeksonimin pro-fesional.44

43 Mevludi është organizuar për syneti. Kjo do të thotë e kanë bashkuar haramin me syn-netin.

44 Janë njerëz që kohë të gjatë e kanë kaluar nëpër vende, me traditë të ndryshme nga ejona. Do të thotë i janë ekspozuar një tradite, e cila ndryshon nga tradita e jonë,sepse

QASJE 31

Si përfundim

Nga e tërë kjo mund të nxirren përfundime që të jenë të pranuesh-me në masën e opinionit shqiptar si atë elitarë por edhe atë më tëgjerë.

Për Mevludin, nga këndvështrimi teorik për të vlerësuar nivelinartistik që është i pakontestueshëm, duhet të flasin njerëzit e shkallësmë të lartë të përgatitjes profesionale letrare e estetike të përmasavebotërore, që paraprakisht duhet të hulumtojnë tëra përpjekjet dhe re-zultatet e deritashme në këtë fushë, sepse Mevludi te shqiptarët është ipranishëm me sa e dimë deri tash, prej shekullit 18.45 dhe të studiohentëra tekstet e mevludëve në gjuhën shqipe që janë të botuar deri tash,pa dallim se me çfarë grafie janë botuar. Të paktën të merren në shqy-rtim tekstet që janë botuar në koleksionin Mevludet në gjuhën shqipe,Shkodër, 2002, të përgatitur nga Faik Luli-Islam Dizdari.46

ato vende nuk kanë përjetuar bllokimin që i bëri ideja komuniste aktivitetit islam nëhapsirën shqiptare. Prandaj nuk mund ta kuptojnë rolin që ka luajtur ceremoniali imevludit në këto hapsira.

45 Shih: F e t i M e h d i u, Mevludi te shqiptarët, Bashkimi Paqësor, nr. 2-3, 1992,Prishtinë.

46 Shihi te vepra e cituar mevludët të radhitur sipas kësaj radhe: H a s a n Zuko Kambe-ri, I s m a i l Floqi, Hafiz A l i Ulqinaku, T a h i r ef. Popova, S h e f k i Hoxha,Hafiz A l i Korça, A b d u l l a h Sëmbllaku, Sheh A h m e t Shkodra, Z e j n u l l a hOzjashari , Hfz. I b r a h i m Dalliu, I d r i z Lamaj, F a h r e d i n Osmani, I l m iVeliu, Sh e v q e t K r a j a, Mevludi Çam, Hafiz I s l a m Çelebi-Nekovci, M e h me t ef. Salihu, etj., disa prej të cilëve nuk i kam përfshi në këtë evidencë, si F e r i tVokopola, J o n u z Metanit, Shejh X h u m a l i Shehut, sepse këto tekste janë poezi sishumë poezi të tjera të shkruara për personalitete tjera, madje edhe për Muhammedina.s., por që nuk duhet të përzihen me tekstin e Mevludit për Pejgamberin Muhammeda.s.Studjuesit e kësaj çështje duhet të marrin parasyshë edhe ribotimet e këtyre mevludëve,sepse disa sish janë ribotuar nga disa herë në vende të ndryshme, si në Turqi, Amerikë,Kanada, Kosovë, Shqipëri, Mal të Zi e gjetiu dhe gjatë procesit të përgatitjes janë bërëndryshime, e gabime, qofshin edhe teknike.Për një punë gjithëpërfshirëse , për një studim serioz duhet të kihen parasysh edhe faktetse Z. Ozjashar, Idriz Lamaj, e ndonjë tjetër nuk mund ë trajtohen si autor të mevluditapo përkthyes sikur që janë Popova, Ulqinaku, Dalliu, etj..Një vështrim të veçantë me-riton adaptimi i këtyre teksteve, përshtatja me shkurtime e shtesa, etj. Pas kësaj mund tëarrihet në përfundim se a ka mevlud origjinal në gjuhën shqipe.

EDUKATA ISLAME 9332

Nga aspekti historik dhe efektet konkrete praktike në shoqërinë to-në mund të flasin një shtresë më e gjerë, si imamët me përvojë në xhe-mate të ndryshme, historianët e arsimit e të edukimit, mësuesit, madjeedhe njerëz tjerë me përvojë jetësore në vend dhe në diasporë. Ngakëto vlerësime do të dëshmohet realisht arsyeshmëria e përdorimit tëmevludit te shqiptarët, por pa harruar asnjërin nga këndvështrimet qëu përmendën, madje edhe nga ndonjë këndvështrim tjetër racional.

Kurse, për definimin e statusit real të mevludit te shqiptarët rolinkryesor e ka imami në rrethin e vet, me kusht që të jetë në nivel për tëvlerësuar çka është themel i fesë dhe çka është kulturë apo traditë fe-tare dhe të harmonizojë këto dy faktorë me faktorin kohë dhe hapë-sirë.

Për këtë mund të shërbejë tradita e organizimit të këtij ceremonialiislam duke filluar nga Medina Munevvere, Kairo, Damask, Stamboll,Malajzi, Bosnjë, Shkodër, e deri te Diaspora shqiptare, dhe vazhdimi-sht në mbështetje të rrethanave vendore.

Vesselamu alejkum ve rahmetull-llahi ve berekatuhu!

F. Mehdiu, fetimehdiu@hotmail.comFakulteti i Filologjisë-Orientalistika

QASJE 33

Diskutimet:lidhur me referatet e paraqitura në sesionin shkencor Mevludi

te shqiptarët

Feti Mediu

Seanca e paraditesEselamu alejkum ve rahmetull-llah...

Të nderuar kolegë!

Nuk ka fare dyshim se të gjithë ne sot këtu jemi pasuruar me in-formata dhe ide të reja që kanë të bëjnë me Mevludin te shqiptarët.

Sigurisht secili nga ne bëjmë përpjekje që me pikëpamjet tona tëkontribuojmë që për këto çka i dëgjuam këtu dhe kemi se çka të themita bëjmë këtë me diskutimet tona që do t’i dërgojmë me shkrim më tëplota e më të shkoqitura, sepse këtu nuk ka mundësi për t’u thelluar eqartësuar si duhet.

E vlerësoj se nuk është e domosdoshme të përmend çdo detaj porvetëm parimisht të shpreh pikëpamjet e mia për disa gjëra që mendojse duhet qasje e trajtim tjetër.

Do të filloj sipas radhës, ashtu si dëgjova nga referuesit e nderuar,pa i përmendur emrat.

U përmendën këtu shifrat, 30 dhe 20 mevlude në gjuhën shqipe.Më duket pak si shifër e fryrë. Unë besoj se mund të ketë edhe

ndonjë mevlud, përveç atyre që u botuan nga F.Luli e I. Dizdari. Por,para se të konstatohet se sa mevlude ka në gjuhën shqipe, është e ne-vojshme të rishikohen disa fakte. Kam konsideratë për botimin e Zo-tërinjve Luli-Dizdari, por në atë koleksion kanë hyrë tekste nën vellon

EDUKATA ISLAME 9334

e Mevludit, e nuk janë mevlud, por janë tekste që nën vellon e Mevlu-dit të Pejgamberit a.s. kanë hyrë tekste për h. Aliun, e ndonjë perso-nalitet tjetër.

Duhet gjithashtu të vihen në kandar shkencor me disa kritere secili tekst mund të quhet mevlud. Për shembull, teksti i Hasan ZukoKamberit, që i ka vetëm Lindjen dhe Miraxhin e Pejgamberit, siç edëgjuam këtu, ku do të vendoset. Gjithë poezitë që janë shkruar përMuhammedin a.s. besoj se nuk mund të quhen Mevlud. Ndërkaq, ataqë nuk kanë të bëjnë fare me Muhammedin a.s. në asnjë mënyrë nukmund të radhiten si Mevlud, sipas kriterit dhe konceptit që zbatohet nëhapësirën shqiptare. Potencial dhe kapacitet hulumtues e studiues, be-soj se kemi, që të merren me këtë çështje dhe për hapësirën shqiptarelirisht mund të arrihet një standard i mbështetur në vlerat edhe his-torike e fetare dhe kulturore e estetike se çka është Mevlud.

Për mua është krejt e qartë se vetëm ai tekst poetik që trajtonlindjen dhe jetën e Muhammedit a.s. mund të jetë Mevlud.

Për termin Bid`a,.bidat, risi, inovacion, (T.Bislimi) nuk e shoh tëarsyeshme të zëvendësohet me termin “rrugë e mirë...”

Së pari mendoj se duhet vështruar termin Bid`a, në kontekstin sin-kronik dhe diakronik dhe të konstatohet saktësisht se mos i ka dy vari-ante ky hadith. Ngase nuk është e mundshme që “të gjitha risitë tëshpien në xhehennem”. Tekefundit edhe “rruga e mirë” është një risi,madje mund të marrë edhe konotacion problematik, sepse bart në vetenjë antipod largimin nga një rrugë e keqe, që është shumë relative nëkëtë rast raporti e keqe e mirë. Krahasojeni dialogun e Ebu Bekrit meZejd Ibn Thabitin kur i tha Ebu Bekri r. a. ta mbledhin Kur` ani keri-min në një vend, një libër që u quajt Mus-haf. Sa për termin risi me-ndoj se duet shikuar me gjakftohtësi sepse nuk është me çdo kusht qërisia të jetë e urryer dhe e dënueshme ashtu siç nuk mund të jetë edhee pëlqyeshme dhe e mirë. Nuk mjafton shprehja se “....çdo risi ështëhumbje e rrugës....”

QASJE 35

Seanca e pasdrekes

Në fillim, nëse ka mundësi do t`i bashkohem propozimit të Mr.Elez Ismailit që të hulumtohen mundësitë, bashkërisht: Tiranë, Pri-shtinë, Shkup, për vjeljen e të gjitha poezive që janë shkruar në gju-hën shqipe për Pejgamberin Muhammed a.s dhe të botohen të gjitha,sipas rendit që e do kjo punë dhe pastaj është më lehtë por edhe më esaktë të caktohen kriteret se çka do të quhet Mevlud e çka nuk mundtë quhet Mevlud. Kjo ka më pak rëndësi si do ta quajmë. Ka rëndësi tëdimë se çka kanë shkruar shqiptarët për këtë personalitet. Tekefunditne sot prezantojmë këtu rezultatet nga hulumtimet tona për Mevludinte shqiptarët.

Mund të them se në periodikun shqiptar islam kohë pas kohe janëbotuar poezi në të cilat lavdërohet personaliteti i Muhammedit a.s.

Çështja e dytë ka të bëjë me nocionin dhe funksionalizimin e ko-nceptit “Da`ve”. (J.Zimeri, F. Flugaj)Vetëm si “da`ve” ka kuptimshumë të gjerë dhe të thjeshtë: thirrje qoftë edhe për dasmë, për gjyq,për ndonjë aksion, propagandë etj. Mirëpo, nëse përcillet me përca-ktorin “islamijje” atëherë në hapësirën shqiptare merr konotacion jotë pranueshëm, madje ndonjëherë edhe ofendues. Dhe unë mendoj seceremoniali i Mevludit nuk mund të trajtohet si formë e “da`vetit“ nëislam nga shkaku se organizohet në familje islame dhe rrethin islam,që islamin e ka pranuar shekuj më parë dhe jeton jetë islame, por mu-nd të trajtohet si këshillëdhënie islame. Thirrja në islam, daveti, nukbëhet në xhami, sepse ata janë të gjithë myslimanë dhe i janë përgji-gjur All-llahut me ibadet, por duhet bërë atje ku nuk dinë për fenëislame ose nuk duan ta pranojnë.

Po ashtu Mevludi nuk mund të trajtohet edhe si ibadet, por mundtë thuhet se është ceremonial që shpreh devotshmëri, sepse për ibadetkërkohen të plotësohen disa parakushte.

EDUKATA ISLAME 9336

Nëse thuhet se gratë dhe fëmijët e kishin të ndaluar të shkojnë nëxhami, (B.Aliu) në mos qoftë gabim në teknik gjatë leximit. Përnd-ryshe duhet një sqarim kush ua kishte ndaluar? Sepse nëse mbetetkështu dikush mund të bëjë interpretim tendencioz ndaj qëndrimitislam për femrën, se kinse e ka pasur të ndaluar të shkojë nëxhami, që nuk mund të qëndrojë.

Çështja tjetër ka të bëjë me transkriptimin..(R.Mulaku, I Memi-shi,).. Edhe transkriptimi i fundit (2007) i Mevludit të Popovës kamangësi sikur që do të ketë vazhdimisht edhe me tekstet tjera tëkësaj natyre nga arsyeja se autorët shqiptarë kur kanë shkruar te-kste letrare me alfabetin arab nuk kanë mundur, madje ndoshta asqë kanë menduar të paraqesin zanoret e gjuhës shqipe o, y,ë, sepsenuk ekzistojnë në alfabetin arab. Aq më pak të paraqesin difto-ngjet: ue, ie, ua, ye, etj, prandaj të nxjerrësh ndonjë përfundim mevlerë për dialektet e gjuhës shqipes në bazë këtyre specifikave gju-hësore, është e pamundur. Diskutimi më i gjatë rreth kësaj më du-ket se nuk është punë e qëlluar. Transkriptimi shkencor nuk afronmundësi për këtë, dhe me lexim të tekstit që është shkruar njëqindvjet më parë, sipas asaj që e dëgjojmë sot në rajone të caktuara tëKosovës ka luhatje të mëdha në realizimin e shprehjen e nazalitetite ndonjë karakteristike tjetër gjuhësore.

Ju faleminderit për kujdes e mirëkuptim!

Feti Mehdiu, Prishtinë

QASJE 37

Academician Dr. Feti Mehdiu - Faculty of Philology, Prishtina

THE ROLE OF THE IMAM IN DEFINING THEPOSITION OF MEVLUD AMONG THE ALBANIANS

(Summary)

This is the model I prefer when dealing with the issue of the status of

Mevlud in the Albanian Muslim majority areas: Kosova, Macedonia and

Albania.

For practical reasons I have divided the Albanian Muslim majority areas

into three different parts. There is plenty of information about the afore-

mentioned (for Kosova and Macedonia). I have used the toponym Albania to

define the Albanian lands within the boundaries defined by the London

Conference in 1913. Personally, I am not quite sure about the status of Mevlud

within these boundaries.

فتحى مهدى

دور االمام فى بيان مكانة المولد عند االلبانيين(خالصة البحث)

املولد عند االلبانيني : ىف كوسوف و مكدونيا و رمبا حىت ىف البانيا .ثالثة مناطق السـباب عمليـة صـرفة . بالنسـبة لقد قمت بتقسيم الوطن االلباىن اىل

لكوســوفا و مكــدونيا تتــوفر معلومــات كافيــة لالمــر الــذى يــدور النقــاش حولــه . و اســتخدمت املصــطلح "البانيــا" النــىن مل اجــد امســا اكثــر مالءمــة الننــا جنــد مصــطلح

"البانيا اللندنية" ىف بعض املراجع التارخية .

QQAASSJJEE

Orhan Bislimaj

CENIMI I OBJEKTIVITETIT NË SHKENCË

1. Hyrje

Objektiviteti si nocion përmbajtësor, vetvetiu përbën një rëndësijetike për çdo proces jetësor. Ai mbetet një pikë referimi i përpjekjevetë mirëfillta dhe hulumtimeve shkencore të subjektit. Nuk mund tëketë hulumtim të mirëfilltë shkencor dhe shkencë të dobishme, derisamungon objektiviteti si një tipar i gjykimit të paanshëm dhe të dëlirënga ngarkesat subjektive pa marrë parasysh ato.

2. “Objektiviteti” dhe fokusimi i çështjesNë kuptimin parimor dhe ontologjik të nocionit, koncepti i obje-

ktivitetit shënon “atë realitet, të cilin e supozon subjekti se është i tillëpavarësisht nga ai.”1

Ndërsa, në këtë punim, çështjen e cenimit të objektivitetit në shke-ncë, do ta fokusojmë në kuptimin që konsiston cenimin e objektivitetit

1 Ekrem Murtezai, “Fjalor i Filozofisë” boton “Toena”, Tiranë, 2007, fq. 312. Nocioniobjektivitet - i (lat. objectum - gjësend; gjerm. objektivität; fr. objectivité; ang. Objecti-vity), në konceptin ontologjik të fjalës, nënkupton tërësinë e gjësendeve, dukurive, pro-ceseve, cilësive etj. objektive, d.m.th. të atyre që ekzistojnë pavarësisht nga vetëdija,mendimi, qëndrimi dhe nga e tërë ajo që është subjektive – njerëzore. (shih: po aty).

EDUKATA ISLAME 9340

(paanshmërisë) intelektuale të hulumtuesit shkencor objektiv, apo ce-nimin e asaj që njihet si “aftësia e subjektit të njohjes, që gjurmimet,përsiatjet, shpjegimet lidhur me ndonjë çështje t’i paraqesë ashtu siçjanë ato në të vërtetë, objektivisht, d.m.th. pavarësisht nga interesat,dëshirat, qëndrimet, e të tjera subjektive të tij.”2

3. Konteksti historik i çështjes

Cenimi i objektivitetit në shkencë, mund të themi se ka një historitë gjatë. Që në fillimet e para të mendimit shkencor apo siç e quanAlparslan Açıkgenç “veprimtarisë dijekërkuese”3, përmbajtja e obje-ktivitetit, dashje pa dashje është përballur me sfidat e dominimit irra-cional dhe obskurantizmit primitiv. Ngase, njerëzit me prirje shkenco-re, sidomos në antikitetin e hershëm, objektivisht nuk kanë mundur tëjenë të pavarur, qoftë në ide të mëdha, qoftë në veprime po edhe nëvetë jetën e tyre. Kontributi i tyre parimisht është determinuar nga lu-fta e klasave, si një tipar i shoqërive të lashta. Dhe do të shohim, se pi-kërisht në periudhën e sofistëve (shekullit V-IV p.e.s.), në atë periu-dhë kur shkenca lëshon rrezet e para, së pari me emërtimin filozofia(dashuria për dijen), dhe me sa duket është përdorur për herë të parë,nga sofisti Pitagora rreth 572-497 para e.r. - që sipas tij “sophia”,ishte qartas “dija shkencore”4, është prezente antagonizmi klasor dhelufta e klasave për dominim. Madje, sofistët dhe vetë Pitagora dhanënjë kontribut për teorinë e “rolit të forcës në jetën shoqërore”, sipas sëcilës ligji i natyrës vlen edhe për shoqërinë njerëzore, sepse sikur nënatyrë ashtu edhe në shoqëri, gjithmonë sundojnë më të fortit dhe më

2 Ekrem Murtezai, “Fjalor i Filozofisë”, po aty.3 Alparslan Açıkgenç “Mendimi shkencor dhe barrët e tij”, boton Logos – A, Prishtinë,

2006, fq. 151. Sipas studiuesit Alparslan Açıkgenç secila shkencë duhet të kalojë nëpër-mjet një etape paraprake, që njihet si “etapa e problemeve”. Mirëpo, kjo etapë fillestareakoma nuk është “veprimtari shkencore”, por vetëm “veprimtari dijekërkuese”. Ngasetermi shkencë është kufizuar për ato veprimtari, në të cilat ka një vetëdije në mendjen estudiuesve: ajo veprimtari tashmë përbën një disiplinë. Për këtë arsye është më e për-shtatshme që veprimtaritë studimore në etapën e problemeve të quhen “veprimtari dije-kërkuese”. (shih: po aty).

4 Shih: Alparslan Açıkgenç “Mendimi shkencor...”, po aty, fq. 152 – 153.

QASJE 41

të shkathëtit.5 Pse të mos theksojmë se ky fenomen, ishte ai që e gjy-koi Sokratin për idetë e tij. Në vitin 399 p.e.s., pas rivendosjes të de-mokracisë në Athinë, Sokrati u gjykua me akuzat se nuk besonte teperënditë dhe se prishte rininë. Ai u dënua me vdekje. Akuza ishte:“Sokrati është një person keqbërës dhe kureshtar, që kërkon brendasendeve nën tokë dhe mbi qiej, duke bërë që më e keqja të ngjajë si mëe mira dhe duke ua mësuar të gjitha këto të tjerëve.”6

E, pra, fenomeni i ”rolit të forcës...” si një standard i përhershëm ivetëdijes shoqërore, na bën të mendojmë se cenimi i objektivitetit nëshkencë, ka qenë një dukuri prezente që në celulat e ideve shkencore,pavarësisht se ka mundur të ketë përjashtime.

Kjo frymë e luftës së klasave, do të vazhdojë së ekzistuari edhepas fillimit të epokës së re, duke mos u ndalur asnjëherë. Më saktë,cenimi i objektivitetit në shkencë ka ndryshuar nga vendi në vend, ngashoqëria në shoqëri, nga periudha në periudhë. Obskurantizmi shke-ncor, i cili nënkupton “pikëpamjen teorike apo qëndrimin praktik që ikundërvihet haptazi ose heshtazi shkencës, diturisë, arsimit, shkollimitdhe përparimit në përgjithësi, kurse e favorizon injorancën analfabe-tizmin, konservatorizmin, etj., u favorizua veçanërisht në shoqërinë fe-udale, e cila nuk çante kokën për shkencë e shkencëtarë, për dituri edijetarë, për shkolla e arsim, etj. 7

Duke e mbështetur këtë, le të themi se periudha e Mesjetës, që fi-llon diku kah viti 529, kur me dekretin e Perandorit bizantin Justinianmbyllen të gjitha shkollat filozofike, ndërsa zgjat deri nga fillimi ishek. XV (afër 1000 vjet), kur në Evropë fillon depërtimi i rrezeve tëpara të Humanizmit dhe Renesancës,8 përbën momentin më të rrezi-kshëm, me gjasë më të veçantin prej të gjitha kohërave në raport me

5 Dr. Sunaj Raimi, “Sociologjia” boton Universiteti Shtetëror i Tetovës, 2009, Tetovë, fq.21-22.

6 William Raeper dhe Linda Smith “Një hyrje tek idetë” boton Dituria, Tiranë, 1999,fq.11.

7 Akademik Ekrem Murtezai, “Fjalor i terminologjisë fetare”, boton Kryesia e Bashkë-sisë Islame e Kosovës, Prishtinë, 2007, fq. 375.

8 Dr. Sunaj Raimi, “Sociologjia”, po aty, fq. 33.

EDUKATA ISLAME 9342

cenimin e objektivitetit në shkencë. Sekuencë qendrore e kësaj tragje-die, mbetet ikona e “inkuzicionit”.

Edhe pas Mesjetës, po edhe deri më sot, problemi i shkencës obje-ktive mbetet konsistent, ngase antagonizmi i klasave nuk ka pushuarpër asnjë moment deri më sot. Që do të thotë, se edhe cenimi i objek-tivitetit në shkencë dhe obskurantizmi shkencor vazhdon së ekzistuari,ku më pak e ku më shumë, konform metodave të kohës dhe në mënyratë ndryshme.

4. Përmbajtja sociologjike e çështjes

Duke e pranuar si të mirëqenë faktin se objektiviteti apo ‘objekti-ve’ “i referohet një pozicioni mendor të konsideruar si i përshtatshëmpër një hulumtues shkencor: i distancuar, pa paragjykime dhe i hapurndaj gjithçkaje që mund të dalë nga të dhënat.9 konstatojmë se aiështë i kërkuar në të gjitha rrafshet e veprimtarisë njerëzore, pa marrëparasysh llojin e tyre. Por, mbi të gjitha, objektiviteti i këtillë është ikërkuar veçanërisht në shkencë, pasi që ajo, me të drejtë është sinon-im i mirëqenies, avancimit, zhvillimit dhe lumturisë së gjithmbarshmenjerëzore. Së këndejmi, e kundërta e kësaj, pra, problemi i (jo)obje-ktivitetit në shkencë, i kundërvihet egërsisht këtij koncepti mbishkencën dhe bashkë me këtë i kundërvihet zhvillimit të gjithanshëmtë shoqërisë njerëzore.

I shikuar nga prizmi sociologjik, problemi i cenimit të objektivite-tit në shkencë duket të jetë një prej problemeve serioze shoqërore.Dhe jo vetëm kaq, ai është edhe një shqetësim kolektiv, duke filluarnga instancat më të ulëta e deri te ato më të lartat, që kërcënon me re-gres të vërtetë, e që në rrethana praktike dhe ekzistuese zakonishtshndërrohet në një bumerangë të vërtetë për strukturën sociale në dëmtë së tashmes, të së ardhmes dhe të vetë shkencës. Mosfunksioniminormal i objektivitetit shkencor, respektivisht obskurantizmi shkenc-or, në secilin vend dhe periudhë, simbolizon shkaqet e vërteta për kri-

9 Gordon Marshall, “Fjalor Sociologjik - Oksfordi” përktheu nga gj. angleze BashkimShehu, boton ‘Instituti i dialogut dhe komunikimit’ - Tiranë, pa vit të botimit, fq. 283.

QASJE 43

za sociale, etike-morale, të identitetit kombëtar etj. Sepse, derisa obje-ktiviteti shkencor identifikon të mirën e mundshme, si një e qenë esupozuar e subjektit, që në gjendjen e hulumtimit shkencor objektivdomosdoshmërisht synohet nga hulumtuesi shkencor, në anën tjetërjoobjektiviteti si rrëshqitje subjektive, qoftë e vetëdijshme apo e poro-situr, e aranzhuar apo në rrethana të dhunës edhe e detyrueshme, ide-ntifikon devijimin nga idealja, për t’u bërë diçka që është e keqe,destruktive dhe e rrezikshme. Duke e kuptuar këtë problem të (jo)ob-jektivitetit, jo vetëm që e kuptojmë se objektiviteti në shkencë, nukështë thjeshtë një fontanë dëshirash apo se është një kërkesë komple-tuese e hulumtimit shkencor, përkundrazi, e kuptojmë se ai mbetet njëprincip dhe kriter bazë në shkencë që përshkon esencialisht hulumti-min shkencor, në mënyrë që ai të trajtohet si i tillë. Edhe më tej, aiështë akt moral i hulumtuesit shkencor objektiv, në mënyrë që ai tëmos bëhet i pamoralshëm dhe të dalë qesharak, inferior, servil, jose-rioz dhe diletant.

Vetëm ai studim që kryhet në përputhje me frymën e objektivitetitshkencor, duke i zbatuar me rreptësi metodat e kërkuara me të drejtëmund të pretendojë se është objektiv në përdorimin e mëtejshëm tëparaqitjes së duhur të objektit të studimit, e jo të dëshirave e paragjy-kimeve subjektive të hulumtuesit.10

Duke e kuptuar këtë si qenësore të shkencës dhe logjikë etike tëmentaliteti shkencor, “objektiviteti bashkë me 2) pasionin për të vër-tetën, 3) synimin për dijen, 4) përfitimin për njerëzimin, 5) çiltërsinëpër paanshmëri, 6) kërkesën për origjinalitet të lartë dhe nderim të tij,si dhe 7) përfilljen e metodës, konsiderohen prej të ashtuquajturave“ideale shkencore”.11

Secili prej këtyre elementeve ka rëndësinë e vet të jashtëzakonsh-me në paanshmërinë shkencore në kuadër të realitetit shoqëror. Sferatqë ato identifikojnë kanë rol esencial në tërësinë e procesit shkencorobjektiv si diçka unike. Qoftë veç e veç, apo dhe si tërësi, ato përmba-

10 Shih: Gordon Marshall, “Fjalor Sociologjik - Oksfordi” po aty, fq. 283.11 Alparslan Açıkgenç “Mendimi shkencor dhe barrët e tij”, boton Logos – A, Prishtinë,

2006, fq.172.

EDUKATA ISLAME 9344

hen në objektivitetin si një premisë që kushtëzon arritjen e mirëfilltëtë qëllimit të synuar, po edhe respektimin e metodës së shkencës obje-ktive. Mungesa e njërit prej tyre, e cenon objektivitetin në shkencë sidhe e lëndon procesin shkencor në tërësi.

Fundja, objektiviteti në shkencë është elementi qendror që tërheqparalelen ndërmjet shkencës së ndershme dhe asaj të pandershme, apothënë më drejtë dhe më mirë, ndërmjet shkencës dhe jo shkencës. Në-se shkenca, si një hulumtim i mirëfilltë me frymë objektive është ethirrur për të vërtetuar realitetin e çështjeve, për të përpunuar në the-llësi faktet ekzistuese, për ta nxjerrë në pah të vërtetën e kërkuar, atëtë vërtetë objektive, që si e tillë, edhe po qe se tingëllon kundër intere-save të një grupi apo të një shtrese, ajo ka vlerë për të gjithë pa dallim.Në rastin e kundërt, hulumtimi shkencor me frymë subjektive, edhenëse arrin të nxjerrë në pah një epilog të njëanshëm dhe subjektiv, qëkënaq dëshirat e një grupi të caktuar të shoqërisë njerëzore, ajo në tëvërtetë nuk ka kontribuar asgjë. Madje, jo vetëm se e ka humbur krite-rin human të shkencës, atë “në favor të përfitimit të njerëzimit”, si njëprej idealeve shkencore, porse ka plasuar një huti, konfuzion, të pa-vërtetë dhe rrezik për vlerat unike. Edhe më mirë të themi për vlerat emirëfillta, që ekzistojnë si të tilla pavarësisht supozimit të subjektitapo hulumtuesit shkencor, e mbi të gjitha edhe për vetë shoqërinë, tëcilës i ka bërë një ‘nder’ me një konkludim të pavërtetë. Për një hulu-mtim shkencor të këtillë, që përmbahet me teori të pavërteta dhe ngar-kesa subjektive, shoqëria njerëzore më së paku ka nevojë.

5. Faktorët kryesorë që cenojnë objektivitetin në shkencë

5.1. Faktori ideologjikFaktori ideologjik, mbase është njëri prej faktorëve kryesorë që e

cenon objektivitetin në shkencë. Në rastin më të thjeshtë, në vend qëideologjia ta mbështesë shkencën në gjykimin e paanshëm dhe obje-ktiv të saj, ndodh e kundërta, ku shkenca, duke kaluar në ideologjizëmvendoset në shërbim të një ideologjie të caktuar.

QASJE 45

Një gjendje e këtillë, pothuajse ka ekzistuar dhe ekziston në tëgjitha regjimet totalitare, në të cilat pushteti është identifikuar me ide-ologjinë. Por, modeli më i rrezikshëm i ideologjisë, si cenuese e obje-ktivitetit në shkencë, është ajo që identifikohet si pjesë e identitetitkombëtar. Rasti më unik i kësaj është ideologjia serbe për “Serbinë emadhe”. Sipas kësaj ideologjie, hija e secilës për një kohë të gjatë kaqëndruar apriori mbi çdo objektivizëm shkencor të shkencëtarëve se-rbë, dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite, Serbia e madhe do të mund tërealizohej edhe duke bërë spastrimin etnik të shqiptarëve të Kosovës.

Sipas akademik Rexhep Qosjes, “ideja e Serbisë së madhe, në tëvërtetë e përshkon politikën shtetërore serbe që prej themelimit tështetit serb. Dhe kjo ide do të mbështetet në mendimin programor tëthemeluesit të gjuhës letrare e të letërsisë së re serbe, Vuk Stefanoviq-Karaxhiqit: “Ku jeton qoftë edhe një serb, atje është tokë serbe”!12

Ndërsa, me sa dihet deri tash, projekti i parë, ku janë vënë bazat eidesë së Serbisë së madhe, është “Neçartanije” e Ilija Garashaninit, evitit 1844, sipas së cilës, Serbia e madhe do të nënkuptonte një shtrirjetë gjerë territoriale: Serbia, Bosnjë e Hercegovina, Mali i Zi, Sllavo-nia, Sremi, Banati, Baçka, pjesa më e madhe e Kroacisë së sotme.13

Kështu, koncepti i Serbisë së madhe është bërë një ideologji dhemit i kombit serb, që për gjatë gjithë historisë së Serbisë ka determi-nuar devijimin objektiv të projekteve shkencore të serbëve, po qoftëedhe duke mbrojtur kauzën inkriminuese dhe hegjemoniste. Si shkak ikësaj, shumë (pseudo) intelektual e (pseudo) akademikë kanë rrëshqi-tur nga objektivizmi shkencor, duke e vënë kontributin e tyre, kinseshkencor, në emër të ideologjisë dhe mitit e për shkatërrimin e qeniesshqiptare. Prej tyre, përpos “Neçartanije - së”14 së lartcekur të Ilija

12 Rexhep Qosja, “Shpërngulja e shqiptarëve sipas programeve kombëtare serbe, që ngaNaçertanija e Ilija Garashaninit (1844) deri te ndarja e Kosovës sipas Dobrica Qosiqit(2004)”, boton Toena, Tiranë, 2005, fq. 9.

13 Hivzi Islami, “Spastrimet etnike – politika gjenocidale ndaj shqiptarëve”, boton Duka-gjini, Pejë, 2003, fq. 17.

14 Një përpunim seriozë e me sy kritikë të përmbajtjes së “Naçartanije-së”, e ka bërë stu-diuesi ambicioz nga Kosova Prof. dr. Hakif Bajrami, në librin e tij “NAÇARTANIA –program politik serb që shpie në shfarosjen e shqiptarëve 1844 – 1999, boton Shkrola,Prishtinë, 2004.

EDUKATA ISLAME 9346

Garashaninit e vitit 1844, me projektet e tyre famëkeq mbeten si më tënjohur edhe këta:

Vasa Çubrilloviqit, historian dhe anëtar i ardhshëm i Akademisësë Shkencave dhe Arteve të Serbisë si dhe Akademisë Ruse të Shke-ncave, me projektin e tij të parë në vitin 1937;

Ivo Andriqit, i cili çmohet nga serbët si shkrimtari më i madh se-rb, të cilit në vitin 1961 i është dhënë çmimi Nobël, dhe ishte anëtar iAkademisë së Shkencave dhe Arteve të Serbisë, me projektin e tij nëvitin 1939;

Ivan Vukotiqit me projektin e tij në vitin 1939;Stevan Moleviqit me projektin e tij në vitin 1941;Pastaj Dobrica Qosiqit me shumë artikuj e vepra që vjellin hegje-

monizëm që nga vitet ’60 e këndej.E, në krye të turpit dhe me të njëjtën logjikë inkriminuese qëndron

“Memorandumi” famëkeq i Akademisë së shkencës dhe Arteve tëSerbisë, i vitit 1986, të cilën e patën përpiluar një grup akademikësh.15

5.2. Faktori politikNdikimi i faktorit politik ka një tejshtrirje në të gjitha segmentet e

jetës shoqërore, e jo vetëm në çështjen e objektivitetit shkencor. Si nësistemin monist të qeverisjes, ashtu edhe në atë pluralist dhe demokra-tik, mbajtja e pushtetit përshkohet me fanatizëm ekstrem. Për ta reali-zuar këtë, pushtetarët janë në gjendje të mos zgjedhin as mënyrë e astë kursejnë mjete. Do të ishte qesharake e naive, që në rrethana të tilla,të mendohet se ky antagonizëm nuk do ta reflektojë edhe objektivitet-in e shkencës. Në këtë kontekst, karakterizimi i ndikimit politik, ështëi prirë që publikimin e epilogut të një hulumtimi shkencor, t’ua për-shtatë rrethanave të konvenueshme politike, qoftë duke e ndalur apovonuar. Këto vonesa dhe afatizime që i bëhen rezultateve shkencore,që me gjasë është një fenomen global, janë forma më e thjeshtë, më elehtë dhe më me pak dëme e reflektimit politik. Sikundër kësaj, ndiki-mi i politikës e ka edhe formën e vet më të egër, më perverse dhe më

15 Shih: Rexhep Qosja, “Shpërngulja e shqiptarëve sipas programeve kombëtare se-rbe…” po aty, fq. 9 e tutje.

QASJE 47

obskurantiste, si më keq se asnjë faktor tjetër. Rasti tipik i kësaj qëthemi është ideja diletante e Akademisë së Shkencave dhe e Arteve tëMaqedonisë, e cila nëpërmjet “Enciklopedia Maqedonase - Makedo-nska Enciklopedia” ndjellakeqe e të manipuluar, që u publikua dhe upromovua në shtatorin e vitit 2009, faktet historike mbi prejardhjen eshqiptarëve në Republikën e Maqedonisë, i përgënjeshtron dhe i devi-jon në mënyrën më naive.16 Ky projekt, botërisht është i ditur se ështëinvestuar nga Qeveria e Maqedonisë dhe politika e saj.

5.3. Faktori fetarFaktori fetar dhe bindja fetare, ndoshta për gjatë gjithë historisë së

njerëzimit ka qenë prej atyre fenomeneve shoqërore, që gjithmonë eka shoqëruar njerëzimin, nga e kaluara e deri më sot, dhe ka pasur njërol të jashtëzakonshëm. Rasti i inkuzicionit në Mesjetë, ndonëse shpa-los instrumentalizmin hegjemonist të doktrinës së krishterimit, njëko-hësisht përbën rastin më eklatant të mundshëm në dëm të objektivitetittë shkencës. Bëhet fjalë për atë inkuzicionin trishtues, të cilin papaInoqenti III, e themeloi në vitin 1215. Sipas disa burimeve, viktimë tëinkuzicionit prej themelimit e deri në fund të tij më 1835, pas gjashtëshekuj, kanë qenë afër një milionë njerëz. Në të vërtetë inkuzicioni ki-shte për detyrë t’i luftonte dhe t’i asgjësonte të gjithë ata që mendoninnë mënyrë disonante në raport me dogmën dhe kishën katolike, me-ndimtarët, shkrimtarët, teologët, filozofët, shkencëtarët etj. Ndërsamartirët kryesorë të tij, ndër shumë të tjerë ishin edhe këta kolosë tëzbulimeve shkencore: Xhordano Bruno, Gali Galileu, Jan Husi,Serveti, Vanini, etj.17 I vetmi “faj - gabim” i këtyre shkencëtarëve tëmëdhenj, që u kushtoi me djegie në turmë të drunjve, ishte qëndrimi i

16 Sipas kësaj enciklopedie, fyhen shqiptarët duke i quajtur si “njerëz mali” dhe kinseardhacak në Maqedoni kryesisht pas shekullit XVI-të, e me intensitet më të madh passhekullit të XVIII-të, sidomos nëpër qytetet si Tetovë e Gostivar, të cilët si banditë dhekaçakë terrorizuan popullsinë maqedonase duke i detyruar të shpërngulen. Aty ka edheshumë gjepura të tjera. (informata nga gazetat ditore dhe interneti –www.BBCalbanian.com, në kohën kur u publikua Enciklopedia).

17 Akademik Ekrem Murtezai, “Fjalor i terminologjisë fetare”, po aty, fq. 172, (cituar meparafrazim).

EDUKATA ISLAME 9348

tyre objektiv në përsiatjet e tyre shkencore. Teoritë e tyre sot e kësajdite, mbeten kryevepër e arritjeve njerëzore.

Hija e frikshme e inkuzicionit, mbetet i pashlyer në kujtesën e ob-jektivitetit të shkencës. Madje, pikërisht ky element, ka përligjur idenëe gabuar se të gjitha doktrinat fetare, pa marrë parasysh ato, në raportme qëndrimin e tyre ndaj shkencës, kanë përmbajtjen e njëjtë. Kjo kandikuar, që përgjithësisht Mesjeta të koncipohet vetëm me një trajtë,dhe atë negative. Por, kjo nuk është tërësisht e vërtetë. Sepse, disi shu-më arritje të Mesjetës, përmbahen në inkuzicionin e kishës, si një lëvi-zje obskurantiste. Me këtë rast, dhe duke mos u lëshuar në analiza mëtë gjata, por për arsye se konstatimi në vijim është me interes të shke-ncës objektive, konkludojmë se një gjë e tillë nuk është e vërtetësidomos për Islamin, si një fe e objektivizmit shkencor. Jo pse dëshi-rojmë ta themi këtë, por sepse realiteti historik është i brumosur nëkëtë. Për kontributin e madh të Islamit dhënë shkencës objektive,mund të flitet shumë dhe gjatë, prandaj do të shtojmë edhe diçka. Pi-kërisht në këtë periudhë të Mesjetës, ishte Islami ai që e ndihmoishkencën, e shpëtoi atë dhe e pulësoi së lulëzuari. Si një pol i kundërtme inkuzicionin dhe mu në zavallin e persekutimit të objektivitetitshkencor, do të jetë vetë feja Islame ajo që do të zhvillojë mendiminshkencor. Mjafton ta kujtojmë bibliotekën e Kordovës në Andaluzinëmyslimane të pas shekullit IX-X, e cila, në mos asgjë tjetër, në kujte-sën e shkencës, mbahet mend, si një prej kultit themeltar të prejar-dhjes së dijës bashkëkohore. Të kujtojmë filozofët e mëdhenj si IbënRuzhdin, që njihet si “aristotelian” (v. 866)18, Ibën Sinanë-Avicenën(v. 1037), dhe shumë të tjerë. Kjo përfshin “një periudhë gjashtëshe-kullore, e cila ka qenë perioda e artë e historisë së mendimit dheshkencës islame. Me qindra shkencëtarë dhe filozofë janë kultivuardhe ngritur në këtë periudhë 900-1500.”19 Madje thuhet se po të mosishte kontributi i myslimanëve që e dhanë me rastin e përkthimit të di-jes dhe filozofisë helene, dija greke vështirë se do t’u shpëtonte katra-

18 Alparslan Açıkgenç “Dija dhe shkenca në qytetërimin islam”, boton fondacioni ishkencës dhe kulturës “Dituria”, Gostivar, 2008, fq. 74.

19 Alparslan Açıkgenç “Dija dhe shkenca…” po aty, fq. 122.

QASJE 49

hurave të inkuzicionit dhe të mbijetonte deri më sot. Edhe për arsyense kur myslimanët i morën në duart e tyre shkencat e ndryshme (si:fizika, kimia, matematika, astronomia, mjekësia, logjika etj, e që disaprej tyre ende nuk kishin profil të mëvetshëm), nga grekët “ato ishinnë një periudhë stagnimi”.20

Bazuar në këtë, mbetem i prirë ta përjashtojë Islamin si doktrinë ekonsoliduar nga ky imazh errësire i obskurantizmit fetar të inkuzicio-nit, dhe imazhin e Mesjetës. Pse feja ka pasur një dominim të theksu-ar, të mos gjeneralizojmë me obskurantizëm fetar pa dallim. Por, nëanën tjetër të medaljes, konsideroj se faktori fetar, përgjithësisht, padallim feje, mund të ketë rol negativ në objektivizmin e shkencës, kurklima shkencore u nënshtrohet manipuluesve fetarë dhe profiterëvedogmatikë.

5.4. Faktori social - ekonomikKy faktor, gjithmonë ka qenë dhe vazhdon të jetë njëri prej fa-

ktorëve më të ndjeshëm, që ndikon në (jo)objektivitetin shkencor tëhulumtuesit. Subjekti hulumtues, duke qenë i varur nga të ardhurat errogës, mbetet rob i shefave të tij dhe jo i objektivitetit si një epiqe-ndër. Nga kjo sindromë, sidomos janë të goditur hulumtuesit shkenco-rë, që jetojnë në vendet e varfra me sistem të pakonsoliduar social.Pjesë e kësaj fatkeqësie shkencore, mbase janë edhe hapësirat tonashqiptare mbarëkombëtare.

Edhe për arsyen se në vendet ku nuk ka rregull social, puna hulu-mtuese e subjektit subordinohet nga frika e largimit nga vendi i punës.Nëse kjo i ndodh hulumtuesit, ai duhet të përballet me sigurimin eekzistencës së vet dhe të familjes, për dallim nga vendet e zhvilluara,ku sigurimi social vazhdon të kujdeset për anëtarin e shoqërisë me tëgjitha benificionet sociale dhe shëndetësore, deri në punësimin e tij tëardhshëm. Kjo është arsyeja e parë, ndërsa arsyeja tjetër është se pro-jektet shkencore nuk kanë çmim në kuptimin e të mirave materiale, eqë subjekti shkencor, në rrethana të trysnisë, mund të llogarisë në pu-

20 Alparslan Açıkgenç “Dija dhe shkenca…” po aty, fq. 79

EDUKATA ISLAME 9350

nën vetjake. Kjo, hulumtuesin shkencor e bën akoma më opurtunistndaj klasës sunduese.

6. Konkludimi sociologjik i çështjes

Nëse e pranojmë si të mirëqenë konstatimin se mendimi shkencorobjektiv është i vetmi element njerëzor që ndikon në perspektivënnjerëzore, dhe kjo, parimisht, nuk ka alternativë tjetër, atëherë do tëpranojmë se cenimi i objektivitetit në shkencë është veprimi më deko-nstruktiv i mundshëm që i kundërvihet pamëshirshëm zhvillimit dheavancimit të shoqërisë. Si në të kaluarën, ashtu edhe në periudhën ba-shkëkohore monopolizimi i shkencës, shndërrohet në rol të një faktorinegativ, që sjell pasoja të paparashikueshme e të rrezikshme për njëshoqëri të caktuar, dhe atë jo vetëm në planin social-ekonomik, poedhe në rrafshin kulturor e kombëtar.

Pasojat e cenimit të objektivizmit shkencor janë të ndryshme, tëshumta dhe multidisiplinare. Por, me këtë rast, nga konkludimi soci-ologjik i çështjes, do t’i reduktojmë në dy si më kryesore: 1) neutrali-zimi i zhvillimit shoqëror, dhe 2) mungesa e alternativës më të mirë.

6.1. Neutralizimi i zhvillimit shoqërorObjektiviteti mundëson perceptimin e gjërave dhe njohjen e reali-

tetit të tyre në masën më të madhe të mundshme. Duke i njohur ato,njeriu mund të tërheqë paralelen e epilogut të një çështjeje apo të njëprocesi shkencor, që ka të bëjë me realitetin, aktualen, ekonominë, po-litikën, artin, kulturën etj.. E tëra kjo, për të zbuluar me kohë dobësitëe së tashmes dhe për t’i identifikuar premisat e perspektivës së ardh-shme. Ana e kundërt e kësaj, apo të themi më mirë, më e mira e supo-zuar e një realiteti ekzistues, objektivisht nuk mund të analizohet,duke iu qasur problemit nga brenda. Përkundrazi, njohja e vetvetesarrihet vetëm duke dalë nga vetvetja. Në këtë rast, subjektivizmin sho-qëror, e me këtë e kam parasysh mentalitetin ekzistues të një gjendjejeshoqërore, nuk mund ta zbërthejmë me një subjektivizëm tjetër, porpikërisht me një logjikë objektive. Me një perceptim të paanshëm dhembi të gjitha nga jashtë.

QASJE 51

Duke dalë nga vetvetja, pra duke e vënë në spikamë realitetin ek-zistues nga objektiviteti shkencor, arrijmë t’i përballim faktet dhe t’iidentifikojmë edhe dobësitë edhe favoret. Veprimtaria e këtillë, pari-misht premton për lëvizje pozitive nga e dëmshmja drejt të dobish-mes, nga e keqja drejt të mirës dhe nga e mira drejt të më së mirës.

Si kundër kësaj, monopolizimi i objektivitetit të shkencës, ështëmonopolizim i objektivit dhe vazhdim i papërmirësueshëm dhe kons-tant i njëanshmërisë së subjektivitetit shoqëror. Në këtë stad, një sho-qëri e përfshirë me këtë fenomen, e ka humbur “dinamikën sociale”,për të cilën thoshte Ogyst Kanti (1798-1857) se ajo e ka për detyrë tëanalizojë faktorët që çojnë në zhvillimin e shoqërisë dhe shkaqet emoszhvillimit.21 Shoqëria e njëjtë nuk mund të ketë plane të mirëfilltapër planifikimin strategjik të së ardhmes, dhe atë në çdo segment tëjetës shoqërore, e posaçërisht në rrafshin kulturor, ekonomik dhe po-litik, që konsiderohen si tipare bazike të një identiteti të mëvetësishëmshoqëror. Mbi të gjitha, neutralizimi i veprimtarisë shkencore objekti-ve, për të mos thënë privimi i saj, përbën intencën për kamuflimin egjendjes aktuale dhe mbajtjen e statikës sociale, manifestimi i së cilësshprehimisht është arbitrare në shoqëri. Fundja, cenimi i idesë përobjektivitet shkencor, është vetvetiu një padrejtësi e pastër. Në shumi-cën e rasteve, ky element ka rol vendimtar në shkaktimin e krye-ngritjeve dhe revolucioneve.

6.2. Mungesa e alternativës më të mirëKur mungon liria e shprehjes së mendimit, mungon edhe zhvillimi

i ideve më të mira. Ndikimi i mendimit të lirë, apo i veprimtarisëshkencore objektive, reflekton edhe në shfaqjen e alternativave më tëmira mbi shoqërinë nëpërmjet rrugës së kritikës dhe pluralizmit tëmendimeve. Madje, procesi shkencor konstruktiv, bazohet në plurali-zëm të ideve dhe kritikës. Sipas Karl Popper, “pluralizmi kritik ështëpozicioni, ku në interes të kërkimit të së vërtetës - sa më shumë teoriaq më mirë - duhet lejuar për të garuar midis teorive. Kjo garë që-ndron në diskutimin racional të teorive dhe në eliminimin e tyre kritik.

21 Dr. Sunaj Raimi, “Sociologjia”, po aty, fq. 54-55.

EDUKATA ISLAME 9352

Diskutimi është racional dhe kjo do të thotë se bëhet fjalë për të vër-tetën e teorive konkurruese: teoria, që gjatë diskutimit kritik duket se iafrohet më shumë së vërtetës, është më e mira dhe teoria më e mirë izhvendos teoritë më të këqija. Pra, bëhet fjalë për të vërtetën.22 Për atëtë vërtetën e kërkuar, që fiton njëmendësinë e bashkësisë së lirë dheobjektive.

Kur jemi këtu, sipas interpretimit të Galip Veliut edhe XhoshuaRojs, verifikimi individual nuk është i mjaftueshëm për të provuarvërtetësinë e një teze shkencore. Kështu që, një zbulim mund të quhetshkencor vetëm nëse pranohet si i tillë nga bashkësia e shkencëtarëve.Individi i studion faktet e veçanta të përvojës, i mbledh këto fakte dhearrin në një përfundim mbi këto fakte. Përfundimi që vjen si rezultat istudimit apo eksperimentimit me këto fakte, duhet të afirmohet dhe tëpranohet nga bashkësia e vëzhguesve shkencorë. Ekzistenca e kësajbashkësie konsiderohet si baza e çdo kërkimi (studimi) shkencor.23

Prandaj, në rastin e kundërt, kur kemi monopolizim të mendi-mit dhe shkencës, nuk mund të bëhet fjalë për një alternativë tërryer, derisa ajo si tezë shkencore nuk e ka fituar përkrahjen e hulu-mtuesve shkencorë objektivë, nëpërmjet formës së debatit dhekritikës.

7. Përfundim

Duke marrë për bazë atë që u tha deri më tani, në raport me ceni-min e objektivitetit në shkencë, konstatojmë se objektiviteti në shke-ncë është një prej veprimeve më prioritare të veprimtarisë njerëzore.Ai mbetet arbitër që përcakton intensitetin e zhvillimit të shoqërisëdhe të shkencës në përgjithësi. Për këtë duhet të kontribuojë secilianëtar i shoqërisë njerëzore, pavarësisht nga origjina, kombësia, shte-ti, feja, raca, mosha, pozita, puna, etj. Objektiviteti në shkencë, nukështë pronë e një shteti e as e një kombi apo feje. Ai është pronë e

22 Karl Popper “Për filozofinë dhe shkencën” – referate dhe punime të përzgjedhura,shtëpia botuese “Fan Noli”, Tiranë, 2009, fq.76.

23 Galip Veliu “Dija dhe pavdekësia” botoi fondacioni i shkencës dhe kulturës “Dituria”,Gostivar, 2009, fq. 115-116.

QASJE 53

shkencës së ndershme, e kjo do të thotë, se është interes i të gjithëvedhe për të gjithë.

Sikundër kësaj, cenimi i objektivitetit në shkencë, është rrezikupermanent për gjininë njerëzore në përgjithësi. Reflektimi i tij ka për-masa negative dhe herë-herë të paparashikueshme e të pallogaritshme.Lufta ndaj tij është përsëri interes i të gjithëve dhe për të gjithë, dhe sii tillë kërkon mobilizim ndërkombëtar.

__________________Literatura:1.Açikgenç, Alparslan “Dija dhe shkenca në qytetërimin islam”, boton

fondacioni i shkencës dhe kulturës “Dituria”, Gostivar, 2008.2.Açikgenç, Alparslan “Mendimi shkencor dhe barrët e tij”, boton

Logos - A, Prishtinë, 2006.3.Bajrami, Prof. dr. Hakif “NAÇARTANIA - program politik serb që

shpie në shfarosjen e shqiptarëve 1844-1999, boton Shkrola,Prishtinë, 2004.

4.Islami, Hivzi “Spastrimet etnike - politika gjenocidale ndaj shqip-tarëve”, boton Dukagjini, Pejë, 2003.

5.Marshall, Gordon “Fjalor Sociologjik - Oksfordi” përktheu nga gj.angleze Bashkim Shehu, boton ‘Instituti i dialogut dhe komunikimit’- Tiranë, pa vit të botimit.

6.Murtezai, Akademik Ekrem “Fjalor i terminologjisë fetare”, botonKryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës, Prishtinë, 2007.

7.Murtezai, Ekrem “Fjalor i Filozofisë” boton “Toena”, Tiranë, 2007.8.Popper, Karl “Për filozofinë dhe shkencën” - referate dhe punime të

përzgjedhura, shtëpia botuese “Fan Noli”, Tiranë, 2009.9.Qosja, Rexhep “Shpërngulja e shqiptarëve sipas programeve kombë-

tare serbe, që nga Naçertanija e Ilija Garashaninit (1844) deri tendarja e Kosovës sipas Dobrica Qosiqit (2004)”, boton Toena,Tiranë, 2005.

10. Raeper, William dhe Linda Smith “Një hyrje tek idetë” boton Dituria,Tiranë, 1999.

11. Raimi, Dr. Sunaj “Sociologjia” boton USHT, 2009, Tetovë.12. Veliu, Galip “Dija dhe pavdekësia” boton fondacioni i shkencës dhe

kulturës “Dituria”, Gostivar, 2009.

EDUKATA ISLAME 9354

Orhan Bislimaj

THE VIOLATION OF OBJECTIVITY IN SCIENCE

(Summary)

1. Introduction

Objectivity is a reference point in the scientific work of the subject. There

can be no proper research activities as long as there is no objectivity as a

judgment uninfluenced by emotions or personal prejudices.

اورحان بسليماى

عدم االلتزام بالموضوعية فى العلم (خالصة البحث)

املوضــــوعية كمصــــطلح ذو حمتــــوى لــــه امهيــــة كــــربى ىف جمــــرى حيــــاة االنســــان . هــــو سيبقى مرجعا مهما لالحباث ىف مجيع فروع العلـم . ال ميكـن ان يكـون هنـاك حبـث

ث العلمـى و عـدم علمى حقيقى و علم مفيد اذا مل يكن هنـاك موضـوعية ىف البحـحتيز الى سبب كان .

SSTTUUDDIIMMEE

A. Abd-Allah

KUR’ANI, DITURIA DHE SHKENCAPërshkrimi i diturisë në Kur’an dhe nga Profeti

(s.a.v.s.)

Gjenden dëshmi të shumta për diturinë dhe për kërkimin e diturisënë Kur’an. Ndjenja e përgjithshme që ato lënë te lexuesi është se po-seduesit e diturisë ose njohurisë i është dhënë një dhuratë shumë e fu-qishme, dhe se kërkimi i diturisë është diçka e cila duhet të veprohetnë mënyrë aktive nga çdonjëri. Këtu po japim disa ajete mbi këtë çë-shtje:

“Lexo! Në emër të Zotit tënd, i cili krijoi (çdo gjë) - E krijoi njeriunprej një gjaku të ngjizur. Lexo! Se Zoti yt është më Bujari - Ai që emësoi njeriun të shkruajë me pendë. I mësoi njeriut atë që nuk edinte.” (96:1-5)

Këto pesë ajete përbëjnë hapin e parë të treguar nga Kur’ani përnjerëzit përmes profetit Muhamed (s.a.v.s). Është interesante se prej tëgjithave gjërave që Allahu zgjodhi që të niste shpalljen e Tij është ajoqë ka të bëjë me veprimin e leximit dhe shkrimit. Aftësia për të shkru-ar dhe për të ruajtur informacionin është përshkruar nga profesor KarlSagan në librin e tij “Kozmosi”: Shkrimi është ndoshta shpikja më emadhe njerëzore, duke lidhur njerëz së bashku, të epokave të largëta,

EDUKATA ISLAME 9356

të cilët asnjëherë nuk e kanë njohur njëri-tjetrin. Librat i këpusin pra-ngat e kohës, provojnë se njerëzit mund të bëjnë magji.”

“Ai (Allahu) i dhuron dituri atij që do, e atij që i është dhënë dituri,atij i është dhuruar një mirësi e madhe. Por, këtë nuk e kupton as-kush tjetër përveç të mençurve.” (2:269)

“I lartë është Allahu, Sundimtari i vërtetë. Ti mos u nxito me Kur’a-nin para se të përfundojë shpallja e tij te ti, dhe thuaj: “O Zoti im,ma shto diturinë.” (20:114)

Me të vërtetë në krijimin e qiejve dhe të tokës, në ndryshimin e natësdhe të ditës - ka argumente të qarta për ata që janë të mençur. Përata që e përmendin Allahun kur janë në këmbë, kur janë ulur, kurjanë shtrirë dhe thellohen në mendime rreth krijimit të qiejve dhe tëtokës (duke thënë): “O Zoti ynë! Këto nuk i krijove kot. Lavdërimi tëqoftë Ty! Na ruaj nga dënimi i zjarrit!” (3:190-191)

Ajetet e mësipërme (190-191) aludojnë fuqishëm se “meditimi”për botën rreth nesh është një pjesë përbërëse e besimit.

“Thuaj: Udhëtoni nëpër tokë dhe shikoni se si filloi krijimi; pastajAllahu e fillon krijesën tjetër (ringjalljen). Me të vërtetë Allahu kafuqi për çdo gjë.” (29:20)

Këto gjithashtu janë referenca nga Kur’ani që përshkruajnë vlerëne njeriut të ditur në kundërshtim me njeriun e paditur. Ata nuk janë tëbarabartë:

“Thuaj: “A janë të barabartë ata që dinë dhe ata që nuk dinë”? Por,vetëm të zotët e mendjes marrin mësim.” (39:9)

“...Allahu do t’i ngrejë në shkallë të lartë ata që besuan prej jush, dot’i lartësojë në shkallë të lartë ata të cilëve u është dhënë dituri.”(58:11)

Burimi i parë i Islamit është Kur’ani - dhe më lart ne pamë disaajete mbi çështjen e diturisë. Burimi i dytë është jeta e profetit Muha-med (s.a.v.s). Këtu po japim disa thëniet e profetit mbi çështjen e ditu-risë:“Kur Allahu ia do të mirën ndonjë njeriu, Ai i dhuron diturinë e fesë.”Buhariu dhe Muslimi.

STUDIME 57

“Njeriut të cilit shkon në rrugën për të fituar dituri, Allahu do t’ia le-htësojë rrugën për në Xhenet.” (Muslimi)

Marrëdhëniet mes Kur’anit dhe Shkencës Moderne

Teoria moderne shkencore e sotme e gjen veten e saj krejtësisht tëafërt me Kur’anin. Gjenden të paktën dy arsye prapa këtij vrojtimi. Epara është mungesa e mospajtimeve mes Kur’anit dhe fenomenevenatyrore të dallueshme. Shkenca nuk ka qenë e aftë që të prodhojë te-ori ose eksperimente që janë në kontradiktë me parimet bazë të Kur’-anit. Vetë Kur’ani është i vërtetë për të gjitha kohërat.

Arsyeja e dytë për të shënuar harmoninë midis Kur’anit dhe shke-ncës është prania në vetë Kur’anin e nxitjes shumë të qartë dhe pozi-tive për të soditur dhe studiuar botën rreth nesh.

Sidoqoftë, Kur’ani shkon përtej nxitjeve të thjeshta që të gjitha qe-niet njerëzore të jenë në dijeni të botës natyrale. Ai gjithashtu përmb-an referenca të përhapura shumë në një sërë çështjesh të cilat nuk janëtë sakta shkencërisht. Për myslimanët të cilët i lexojnë dhe i kuptojnëkëto referenca, ato shërbejnë sigurisht për të forcuar besimin e tij osetë saj. Për jomyslimanët të cilët pyesin për autenticitetin dhe autorësi-në e Kur’anit, këto referenca japin përgjigje interesante. Një arsye emundshme për këto ajete kur’anore të cilat përshkruajnë botën natyra-le mund të gjendet në ajetin më poshtë:

“Ne do t’iu bëjmë të mundshme atyre që të shohin argumentet tonanë horizonte dhe në vetët e tyre, derisa t’u bëhet e qartë se ai (Kur’-ani) është i Vërtetë...” (41:53)

Ngjarja historike për të cilën bën fjalë ky ajet është pushtimi i Me-kës. Megjithatë, pothuajse çdo ajet në Kur’an përmban një kuptim hi-storik dhe universal, dhe për këtë arsye një interpretim i mundshëm ikëtij ajeti është se ai i referohet zbulimit gradual të “dëshmisë” më tëmadhe natyrale të Krijuesit në botën tonë. Dy nga qëllimet më të rë-ndësishme dhe më magjepsëse të shkencës moderne janë që të shi-kojnë larg e më larg jashtë universit dhe të shikojnë thellë e më thellë

EDUKATA ISLAME 9358

në strukturën e trupit të njeriut. Dhe pikërisht në këto dy fusha negjejmë “Shenjën” më të fortë të fuqisë krijuese të Allahut.

Një përzgjedhje e ajeteve kur’anoreqë komentojnë mbi botën natyrale

A. Mbi procesin e zhvillimit të krijimit“...Dhe Ai krijoi çfarë ju (tani) nuk i dini...” (16:8)

“...Allahu krijon çfarë të dojë...”Këto dy ajete, ndërmjet të tjerave, tregojnë se Allahu nuk e ka

mbaruar krijimin, përkundrazi, ai është një proces i vazhdueshëm. Kjoështë shumë domethënëse duke gjykuar nga një pikëpamje shkencoresepse ne dalëngadalë po fillojmë të vrojtojmë dhe të kuptojmë disa fe-nomene natyrale, të cilat janë ende në një proces të formimit. Një she-mbull kryesor është vrojtimi ynë i galaktikave ende të panjohura ngashtëllunga të mëdha të mjegullnajave. Një shembull tjetër është evolu-cioni i specieve, i cili është një dëshmi e dytë për format e jetës së çu-ditshme dhe magjepsëse të shndërruar në fosile. Këta dy shembuj janëpikërisht maja e asbergut; citati në vazhdim nga libri “Plani Kozmik”i fizikanit Paul Davies nënvizon rritjen e vetëdijshme të krijimit tëvazhdueshëm:

“Një numër gjithnjë e më shumë i shkencëtarëve dhe shkrimtarëveka filluar të kuptojnë se aftësia e botës fizike për të organizuar veten esaj të përbërë, dhe shumë të thellë misterioze, është tipar i universit.Fakti se natyra ka fuqi krijuese, dhe është e aftë që të prodhojë një së-rë progresiviteti të pasur të formave dhe të strukturave të ndërlikuara,sfidoi themelin e fortë të shkencës bashkëkohore. Enigma më e madhee kozmologjisë, shkruan Karl Popper, filozof i mirënjohur, mund tëjetë ajo se universi është, në një kuptim, krijues.”

STUDIME 59

B. Mbi ndotjen dhe gërryerjen e burimeve natyrore“Për shkak të veprave të këqija të njerëzve, në tokë dhe në det janëshfaqur të zeza, për ta përjetuar ata një pjesë të asaj të keqeje që ebënë, ashtu që të tërhiqen (pendohen) nga të këqijat.” (30:41)

“O bijtë e Ademit! Vishuni bukur për çdo namaz (lutje), hani dhepini dhe mos e teproni, sepse Ai (Allahu) nuk i do ata që e teprojnë.”(7:31)

Rëndësia e kuptimit të pasojave ekologjike të veprimeve tona siindividë ose si shoqëri nuk ishte vlerësuar plotësisht deri në shekulline njëzet. Tani ne kuptojmë që nuk mund ta ndryshojmë fytyrën e rrë-mujshme të tokës pa paguar disa ndëshkime, të cilat mund të jenëshkatërrimtare. Ne gjithashtu kuptojmë se paralajmërimi (maturia) du-het zbatuar në mënyrë globale, jo vetëm lokalisht por me të vërtetë“mbi tokë dhe mbi det”. Megjithatë, vetëdija ekologjike nuk nënkup-ton asketizëm. Sipas Kur’anit, ne nuk jemi të ndaluar që të kujdesemipër kënaqësinë në këtë jetë, mirëpo ne jemi të ndaluar nga harxhimete panevojshme të pasurisë.

C. Mbi natyrën e dyfishtë të hekurit“...Ne e zbritëm edhe hekurin që në të ka forcë dhe dobi për nje-rëz...” (57:25)

Hekuri është një nga dy metalet që gjenden më së tepërmi në tokë(tjetri është alumini). Ai ishte i njohur nga shumë qytetërime antike,dhe është metali më i rëndësishëm që ne e përdorim sot. Përshkrimi ipërgjithshëm i tij në Kur’an ishte i saktë në kohën e njerëzve të lashtë,edhe bile më tepër sot: hekuri është bazë për shumë armë të luftës dhepër shumë vegla të përditshme me të cilat punojmë.

D. Mbi origjinën e jetës në ujë“...dhe Ne e bëmë ujin bazë të jetës së çdo sendi... (21:30)

Allahu e krijoi secilën gjallesë prej ujit... (24:45)

Teoria moderne shkencore mbi origjinën e jetës nuk ishte provuarnë mënyrë të vendosur deri në dy ose tre shekujt e fundit. Përpara kë-

EDUKATA ISLAME 9360

saj, teoria mbizotëruese mbi origjinën e jetës ishte bazuar mbi një ko-ncept të quajtur “gjenerata spontane”, ku krijesa të gjalla në kuptimine plotë të fjalës ishin nxjerrë jashtë çështjes së pajetë spontanisht dhenë mënyrë të vazhdueshme. Ky mendim ishte zhvlerësuar me punën eshumë shkencëtarëve të Rilindjes, duke përfshirë edhe Harvin dheRedin, dhe në vitin 1950, kërkimi i Lui Pasterit mbi bakteriologjinëvendosi vulën mbi këtë teori. Duke filluar qysh me punën e Huxley(Hukslit) e deri më sot, një teori alternative është propozuar se jetaështë më e nënkuptueshme që të jetë e dukshme për një kohë të gjatë,vargje gjithnjë e më shumë të ndërlikuara të rrezatimeve ultravioletë:

“...besohet se format e hershme të jetës janë zhvilluar në oqeaneose pellgje uji... Kjo të lë të kuptosh se kolonizimi i vendit, rreth425.000.000 vjet më parë, ishte i mundur vetëm sepse atëherë kishteozon të mjaftueshëm të krijuar për të mbrojtur për të parën herë si-përfaqen nga drita ultravioletë.”

Ideja e origjinës së jetës në oqeane është vërtetuar nga dy ajetetkur’anore të cituara më lart.

Është e rëndësishme që të shënohet se Kur’ani nuk përmban ndo-një përkrahje të veçantë për evolucionin. Megjithatë, ajetet e cituaramë sipër tregojnë përtej çdo dyshimi se Allahu i krijoi të gjitha sendete gjalla nga uji. Gjenden edhe shumë ajete të tjera të cilat tregojnëfuqinë e Tij absolute mbi çdo gjë.

“...Ai (Allahu) ka mundësi për çdo gjë.” (41:39)

“...Kur Ai vendos për një çështje, vetëm i thotë: Bëhu! Ajo menjëhe-rë bëhet.”

E - Mbi shumëllojshmërinë e njerëzimit“Nga argumentet e Tij është krijimi i qiejve dhe i tokës, ndryshimi igjuhëve tuaja dhe i ngjyrave tuaja. Në këtë ka argumente për njerë-zit.” (30:22)

“O ju njerëz, ne ju krijuam prej një mashkulli dhe një femre, ju nda-më në popuj e fise që të njiheni me njëri-tjetrin. Nuk ka dyshim se

STUDIME 61

tek Allahu më i ndershmi prej jush është ai që ruhet më së shumtinga të këqijat...” (49:13)

Dallimet raciale dhe gjuhësore mes njerëzve nuk e kanë kuptiminsi arsye për të diskriminuar. Allahu thjesht e paraqet këtë ndryshim sinjë pjesë të fuqisë krijuese të Tij, dhe Ai nuk e dallon ndonjë racë siqenie natyrore më të lartë se të tjerat. Përmendja në ajetin 49:31, në tëvërtetë, bën fjalë për të mësuarit e komunikimit me njëri-tjetrin.

F. Mbi ciklin ujorShumica prej nesh janë të njohur me ciklin ujor që në klasat e

shkollës fillore, ku ne mësojmë se si avullon një pikë uji, pastaj bëhetnjë pikë shiu, dhe më në fund kthehet në det nëpërmjet lumenjve osekanaleve nëntokësore. Njeriu i parë në kohët moderne i cili e kuptoikëtë proces ishte Bernard Palissy, i cili e përshkroi atë me saktësi nëvitin 1580. Përpara tij, shumë prej dijetarëve të Greqisë antike dhe tëRomës kishin teori të ndryshme jokomplete ose jokorrekte mbi ciklinujor.

Kur’ani nuk jep ndonjë përshkrim të plotë të ciklit ujor nga filliminë fund, por sidoqoftë aty janë disa referenca precize për etapat speci-fike. Ndoshta më magjepsëset e këtyre referencave janë dy ajetet emëposhtme mbi retë e shiut:

“Allahu është Ai që i lëshon erërat, e ato i lëkundin retë dhe Ai ishtrin lart si të dojë, i bën ato edhe të ndara në pjesë, dhe përmes tyree sheh se si bie shi...” (30:48)

“A nuk e ke parë se si Allahu i drejton retë me forcë, pastaj i bash-kon, i bën grumbull ato dhe atëherë e sheh shiun se si rrjedh prejtyre? Ai lëshon prej së larti, nga retë e mëdha si kodra breshër dheme të godet kë të dojë, e ia largon atij që do. Shkëlqimi i vetëtimësgati sa nuk të merr të parit.” (24:43)

Dy ajetet e mësipërme përshkruajnë fazat gjatë formimit të reve tëshiut. Një vështrim i afërt i këtyre dy ajeteve tregon se ato kanë të bëj-në me dy fenomene të ndryshme, njëri me “shpërndarjen” e reve dhe

EDUKATA ISLAME 9362

tjetri me “bashkimin” e tyre, dy procese të ndryshme nga të cilat mu-nd të formohen retë e shiut.

Meteorologjia moderne ka arritur në këtë konkluzion të vërtetëbrenda dy shekujve të fundit. Janë dy tipa reshë që mund të prodhojnëreshje shiu, dhe janë klasifikuar sipas trajtave të tyre: re shtresore dhere grumbullore. Ajeti i parë më sipër mbi retë e shiut (30:48) për-mbledh me saktësi formimin e reve të shiut. Sot është e njohur se këtatipa të reve kanë nisur gjatë kushteve graduale, erërave të ngritura:

“...e pastaj ato (erërat) lëkundin retë...” (30:48)

Pastaj, reja zë vendin e trajtës së veçantë të saj, atë të një rejeshtresore:

“...dhe Ai i shtrin ato...” (30:48)

Nëse kushtet janë të përshtatshme (d.m.th. temperaturë e ulët emjaftueshme, lagështi (e ajrit) e lartë e mjaftueshme, etj.), pikëzat eresë kondensohen më tej në pikëza (të mëdha) shiu dhe ne e vërejmëkëtë efekt nga toka si një errësim të resë shtresore:

“...dhe i errëson ato...” (30:48)

Më në fund, pikat e shiut bien nga retë.“...dhe përmes tyre e shikon se si bie shi...” (30:48)

Tipi i dytë i reve është ai i reve grumbullore. Ajeti i dytë më sipërmbi retë e shiut (24:43) përshkruan formimin e reve grumbullore tëshiut. Këto re janë formuar gjatë kushteve të rrymave të forta të ajrit(burimeve termike) dhe rrymave të ulëta të ajrit:

“...i drejton retë me forcë...” (24:43)

Sikurse fryrjet e formave të reve, ato mund të bashkohen në një regjigante të vetme:

“...pastaj i bashkon, i bën grumbull ato...” (24:43)

Në këtë çast, dhe një grumbull resh është formuar, ku secila prejtyre mund të prodhojë shi. Pjesa tjetër e ajetit është e zbatueshme nërastin e një grumbulli resh (e cila është e njohur nga ne si reja meshtrëngatë shumë të madhe).

Nëse reja grumbull merr proporcione të gjera vertikale, pastaj ajomund të duket nga vëzhguesi i terrenit si një mal ose kodër e stërma-

STUDIME 63

dhe, por, çka është më e rëndësishme, duke u zgjeruar lart në atmosfe-rë, pikat e ujit të resë së sipërme mund të ngrijnë dhe në këtë mënyrëformohet breshri:

“...dhe Ai lëshon prej së larti breshër, nga retë e mëdha si kodra...”(24:43)

Më në fund, retë shpërndarëse (d.m.th. stuhia me shi dhe vetëtima)mund të kenë një karakteristikë të fundit të gjallë: vetëtimën:

“...Shkëlqimi i vetëtimës së dritës së resë gati sa nuk të merr të pa-rët.” (24:43)

Ajete të tjera kur’anore kanë të bëjnë me më shumë etapa të ciklitujor.

“Ne lëshuam me masë ujë nga qielli dhe atë e përqendrojmë në tokë.Por, Ne kemi mundësi edhe që ta humbim atë (ujin).” (23:18)

Ky është një ajet i vetëm që tregon se shiu ka rënë në tokë dhe nëfund do të largohet (do të thahet).

“Ai e lëshon ujin (shiun) nga qielli, dhe pastaj burojnë lumenjtë,secili sipas madhësisë së vet…” (13:17)

“A nuk e sheh se Allahu lëshon ujë nga qielli dhe atë e shpërndannë tokë?...” (39:21)

Dy metodat sipas së cilave largohet shiu i rënë janë treguar këtu:në sipërfaqen e tokës dhe në lumenjtë.

Gjenden të dhëna të tjera në Kur’an që flasin për ciklin ujor ( p.sh.40:13, 23:18, 25:48, 29:63, dhe të tjera), dhe të gjitha ato kanë të njëj-tën vlerë me ato të përmendura më herët: zbulimet shkencore modernejanë plotësisht të pajtueshme me to.

Një numër i vogël i ajeteve të tjera gjithashtu bëjnë fjalë për ujin,por në një kontekst paksa të ndryshëm. Ato nuk janë të afërta nënumër me ajetet mbi ciklin ujor.

“A e shihni ujin që po e pini? Ju e lëshoni atë prej reve, apo elëshojmë Ne?” (56:68-69)

Kjo pyetje retorike thekson paaftësinë tonë për të përmbushur njënga ëndrrat tona më të vjetra: kontrollimin e shiut. Fakti është se nenuk mund ta bëjmë atë të bjerë veçse nëse ndonjë re ekzistuese është

EDUKATA ISLAME 9364

afër - dhe pastaj vetëm në kushte të përshtatshme, bile edhe atëherë nenuk jemi të sigurt për sukses. Reja duhet të ketë përmasa të ndryshmetë pjesëzave të resë, përqindje të lartë të kondensimit nga ajri i ngjiturdhe zhvillim të mirë vertikal. Nëse të gjitha këto karakteristika janëprezente atëherë ne mund të zhvasim më shumë shi përmes bërthamëssë resë dhe teknikave të tjera të ndryshme. Megjithatë, meteorologëtmodernë janë të pasigurt për efektivitetin e saj. Sidoqoftë, është preze-nca e kushteve paraprake mbi të cilat ne nuk kemi kontroll, dhe kjo sëfundi na ndalon neve nga të zbriturit e ujit nga ndonjë re në formë tëshiut.

Ajeti vijues përshkruan një cilësi të lumenjve të mëdhenj:“Ai i la të lirë të bashkohen dy dete, njëri i pijshëm e i shijshëm, tjetrii njelmët dhe i hidhët, dhe në mes tyre bëri një pengesë, në mënyrëqë të mos përzihen.” (25:53)

Një përshkrim i grykëderdhjeve të lumenjve të mëdhenj është of-ruar nga ajeti më lart. Këto grykëderdhje relativisht janë të papërdor-shme sepse dalja e ujit të freskët të lumenjve nuk përzihet menjëherëme ujin e kripur të detit, në të cilin derdhet lumi. Më qartë, uji i fres-kët depërton thellë në ujin e kripur para se të ndodhë ndonjë përzierje,larg nga goja (gryka) e lumit. Lumenjtë e vegjël nuk e kanë këtë cilë-si.

G. Mbi zhvillimin embrional dhe fetusor të njeriutKur’ani përmban një sasi të madhe informacioni mbi zhvillimin e

embrionit dhe fetusit të njeriut, veçanërisht të parën. Para se të para-qesim këtë informacion, do të ishte e dobishme që të jepnim një skicëtë shkurtër të zhvillimit të njeriut në mitër ashtu siç e kupton shkencamoderne.1. Një vezë e pafekonduar është prodhuar nga një femër dhe më pas

është vendosur në kanalin e saj Fallopian2. Mashkulli kryen marrëdhënie me femrën, dhe një qelizë e vetme e

spermës e fekondon vezën3. Veza e fekonduar futet brenda në mitër dhe bashkohet me murin e

mitrës

STUDIME 65

4. Zhvillimi embrional (afërsisht 3 muaj)5. Zhvillimi fetusor (afërsisht 6 muaj)6. Lindja

Ne do të shqyrtojmë disa nga këto etapa në detaje të mëdha siajetet e kërkuara në Kur’an. Së pari po japim dy ajete të cilat japin njëvështrim të përgjithshëm të zhvillimit njerëzor:

“Dhe Ai ju krijoi në disa etapa.” (71:14)

“Allahu ju krijoi juve prej dheu, pastaj prej një pike uji...” (35:11)

Ajeti i parë është shumë i përgjithshëm dhe përshkruan me saktësikrijimin tonë në etapa. Ajeti i dytë na jep disa pamje mbi tërë çështj-en: se si u krijua njeriu nga dheu (Ademi a.s.), dhe pastaj nga një pikëuji.

Janë të paktën katër detaje specifike që merren me zhvillimin nje-rëzor në Kur’an, që shkenca moderne i ka zbuluar vetëm në shekujt efundit, dhe në disa raste vetëm në shekullin e fundit (shekullin XX). Ipari merret me lëshimin e spermës:

“A nuk ka qenë ai një pikë uji që derdhet?” (75:37)

Pavarësisht nga sasia e madhe e lëngut që mund të prodhohet nganjë njeri gjatë marrëdhënieve seksuale, ky ajet thekson se vetëm njëpikë e vogël e tij është e nevojshme.

Detaji i dytë i rëndësishëm në Kur’an mbi zhvillimin njerëzorështë përshkrimi i fekondimit të lëngut (d.m.th. spermës):

“Ai (njeriu) është krijuar nga një pikë uji që hidhet fuqishëm.”(86:6)

“Ne e krijuam njeriun prej një pike uji të përzier...” (76:2)

“Pastaj bëri që pasardhësit e tij të rrjedhin nga një pikë uji e dobët.”(32:8)

Ajeti i dytë dhe i tretë kanë të bëjnë me përmbajtjen e spermës.Shkenca moderne ka vërtetuar se sperma në fakt është një përbërje esekrecioneve të ndryshme, të cilat rrjedhin nga katër gjëndra të ndry-shme gjatë derdhjes së spermës: testikujve, fshikëzat e farës, gjëndra eprostatës dhe gjëndra e aparatit urinar. Qelizat e vërteta të spermësvijnë nga testikulat; tre gjëndrat e tjera nuk prodhojnë faktorë fekond-

EDUKATA ISLAME 9366

ues. Kur’ani shkon më larg dhe na informon se sperma është një për-zierje e lëngjeve. Ai (Kur’ani) na thotë neve në (32:8) se vetëm “njëpikë uji” i lëngut është i nevojshëm. Fjala arabe për “një pikë uji” nëkëtë ajet do të thotë të shkëputësh më të përkryerën e më të pastrën ediçkaje. Shifrat tregojnë historinë: një derdhje normale e spermës prej3 ml. lëng përmban mes 120.000.000 dhe 150.000.000 qeliza sperme.Prej këtyre qelizave, vetëm njëra e fekondon vezën te femra, dhe kjoështë pika e cila përmendet në (32:8).

Detaji i tretë i zhvillimit njerëzor përmendet në Kur’an lidhur mevezën e fekonduar rishtas:

“A nuk ka qenë ai (njeriu) një pikë uji që derdhet? E pastaj u bë gjaki trashë...” (75:37-38)

Vrojtimet e fundit të vezës së fekonduar në mitër kanë zbuluar seveza në të vërtetë futet vetë në murin e mitrës. Ai “ngjitet” në një for-më të çuditshme dhe ai mbetet kështu në fazën e hershme të zhvilli-mit.

Në fund, Kur’ani na jep një shpjegim magjepsës të zhvillimit em-briologjik (në tre muajt e parë) në ajetet pasardhëse (disa fjalë janëtranskriptuar direkt nga arabishtja):

“...Ne atë pikë uji e bëmë Alakah (copë gjaku), a atë Alakah eshndërruam në Mudgah (në copë mishi), pastaj e shndërruam nëIdhaam (eshtra), dhe Idhaam-in e mbuluam me mish, pastaj atë ebëmë një krijesë tjetër (me shpirt).” (23:14)

“...Ne ju krijuam juve nga dheu, pastaj nga uji, pastaj nga një gjak ingjizur (Mudgah), pjesërisht të formuar dhe pjesërisht të paformu-ar...” (22:5)

Ajeti (23:14) e ndan zhvillimin embriologjik në katër faza. Faza eparë bën fjalë saktësisht për periudhën pas fekondimit (“pika e ujit”),dhe është karakterizuar nga një Alakah ose “copë gjaku”, e cila përsh-kruan se si veza futet vetë në mitër (shih më lart). Faza e dytë për-shkruan embrionin se si zhvillohet në një Mudgah që do të thotë diçkae përtypur (copë mishi). Kjo dukje e përshkrimit të papërpunuar ështënë të vërtetë krejtësisht e saktë: pasi veza e fekonduar futet në mitër,ajo fillon të marrë lëndët e para ushqyese dhe energjinë nga nëna e

STUDIME 67

saj. Si pasojë, ajo fillon të rritet me shpejtësi të posaçme, dhe pas njëjave ose dy ajo duket me sy të lirë si një pjesë e ngrënë e mishit. Kjoështë rritur si pasojë e zhvillimit të sythave dhe thepave të vogla, tëcilat do të rriten më vonë si organe dhe gjymtyrë të plota.

Dy fazat tjera të përshkruara në ajetin (23:14) flasin për krijimin eeshtrave nga Mudgah, e pasuar nga mbështjellja e eshtrave me mishose muskuj. Nëse ne e ndjekim progresin e embrionit me sytë tanë dotë shohim, pas përafërsisht katër javësh, një proces të quajtur “ndrysh-imi i qenies”, ku grupet e qelizave brenda embrionit e transformojnëveten e tyre në formën e caktuar të organeve të gjera. Një nga struktu-rat e hershme të zhvillimit në këtë fazë është baza kërcore e skeletitnjerëzor. Pastaj është pasuar nga dukja e një bartësi ose organeve tëtjera duke përfshirë muskujt, veshët, sytë, veshkat, zemrën dhe të tje-ra. Ajeti (23:14) përfundon me shndërrimin e organizmit në mitër, qëpason me lindjen e tij.

Ajeti (22:5) përfshin edhe një shënim interesant mbi embrionin.Në këtë ajet, Mudgah është përkufizuar me frazën:

“...pjesërisht të formuar dhe pjesërisht të paformuar.”Siç u përmend më sipër, vrojtimet tona moderne mbi zhvillimin

embriologjik treguan se si struktura dhe organe të ndryshme zhvillo-hen njëra pas tjetrës përmes ndryshimeve. Kjo na jep një burim të si-tuatave të pazakonshme kur embrioni është formuar në mënyrë tëçrregullt (p.sh. me mushkëri por pa veshë).

H. Mbi kozmologjinëPrej të gjithave dëshmive të Kur’anit mbi çështjet shkencore, më

të shumtat janë mbi krijimin dhe strukturën e universit dhe të tokës.Kjo fushë është veçuar në disa ajete të ndryshme si ajo më poshtë, sinjë shembull i fuqisë krijuese të Allahut:

“Për besimtarët ekzistojnë argumente në qiej dhe në tokë.” (45:3)

Për më shumë shpjegime të detajuara të Kur’anit dhe kozmolo-gjisë (dhe shkencës në përgjithësi), lexuesve të interesuar do t’iu pre-feroja që të lexonin librin e Maurice Bucaille “Bibla, Kur’ani, dhe

EDUKATA ISLAME 9368

Shkenca.” Më poshtë po japim një përmbledhje të shkurtër të disa prejajeteve më të fuqishme.

I pari, një ajet i cili bën një shënim të vogël lidhur me moshën enjerëzimit për sa i përket universit:

“Vërtet ka kaluar një periudhë kohore që njeriu nuk ekzistonte faresi një diçka e përmendur.” (76:1)

Fjala arabe për “kohën” në këtë ajet është “Dahr” dhe ajo e ka ku-ptimin gjithashtu të përjetësisë (pafundësisë) ose thjesht një kohe ja-shtëzakonisht të gjatë. Shkenca moderne mund të na ndihmojë neveqë ta kuptojmë më mirë këtë ajet. Shfaqja e parë e njerëzve në këtëtokë është llogaritur përafërsisht se është paraqitur rreth një milionvjet më parë. Mosha e universit, në anën tjetër, është llogaritur afërsi-sht pesëmbëdhjetëmiliardëvjeçare. Në qoftë se ne e normalizojmë mo-shën e universit në një ditë, atëherë njeriu do të ishte më pak segjashtë sekonda.

Ajeti në vazhdim ka të bëjë me krijimin e qiejve dhe të tokës:“Ne i krijuam qiejt dhe tokën dhe gjithçka ka ndërmjet tyre brendagjashtë ditësh, dhe Ne nuk ndjemë lodhje.” (50:38)

Vëreni përmendjen e zgjuar në kundërshtim me Biblën në fund tëkëtij ajeti lidhur me atë se Allahu “pushoi” pas gjashtë ditësh nga lo-dhja. Bibla lidhur me krijimin e qiejve dhe të tokës, te Zanafilla thotë:“Në fillim, Zoti krijoi qiejt dhe tokën.” Bibla 1:1

Këtu nuk përmendet gjë “dhe gjithçka ka ndërmjet tyre”, në ku-ndërshtim me Kur’anin (i cili i referohet kësaj në shumë ajete). Shke-nca moderne vetëm në shekullin e fundit ka zbuluar se shumë prejmasës së universit përfshihet në hapësirat e pafund të galaktikave dheyjeve.

Duke qenë se janë bërë debate të cilat e kanë munduar krishteri-min dhe hebraizmin për shekuj lidhur me kuptimin e “gjashtë ditëve”,fjala “ditë” në arabishten klasike ka një kuptim të dytë për “kohë shu-më të gjatë” ose “një epokë”.

Kur’ani, sidoqoftë, paraqet një përgjigje përfundimtare për këtëpyetje nëpërmjet tre ajeteve më poshtë:

STUDIME 69

“Ata kërkojnë prej teje që t’ua ngutësh dënimin, por Allahu nuk ethyen premtimin e Vet, pse një ditë te Zoti yt është sa njëmijë vjet tëllogaritjeve tuaja.” (22:47)

“Ai (Allahu) udhëheq (të gjitha) çështjet prej qiellit në tokë, pastajajo (çështja) ngrihet tek Ai në një Ditë që sipas llogaritjeve tuajaështë sa njëmijë vjet.” (32:5)

“Engjëjt dhe shpirti ngjiten tek Ai në një Ditë që zgjat pesëdhjetë mi-jë vjet.” (70:4)

Nga këto ajete është e qartë se një “ditë” në Kur’an pa dyshim mu-nd të ketë kuptime të ndryshme në kontekste të ndryshme, dhe në këtëmënyrë nuk është e detyrueshme që të kuptohet në mënyrë të prerë njëperiudhë 24-orëshe.

Dy ajetet tjera merren me disa detaje mbi krijimin:“A nuk e dinë ata të cilët nuk besuan se qiejt dhe toka ishin të ngji-tura, e Ne i ndamë ato të dyja?...” (21:30)

“Mandej e mësymë qiellin (krijimin e tij), dhe ai ishte tym (mjegullinëqë ishte si materie e parë), dhe Ai i tha atij dhe tokës: “Ejani dhe bi-nduni urdhrit tim, me dëshirë ose pa dëshirë!” Ata të dy thanë: “Povijmë të bindur (me dëshirë)!” (41:11)

Ajeti (21:30) lajmëron për teorinë kozmologjike moderne të njo-hur si Big Bang, ku për të gjitha çështjet është menduar se kanë nisurnga një shpërthim i fuqishëm. Ajeti (41:11) i referohet një faze të më-vonshme të krijimit, një faze të cilën një kozmolog do ta përshkruanteuniversin si të mbushur me një gaz të mjegullt duke pësuar një shkri-rje të ngadaltë në struktura të plota si grumbullimet yjore, galaktikat,yjet etj. Fjalët e këtyre dy ajeteve mund të duken të rëndomta dhe se-mpliste për syrin modern, por kjo nuk e pakëson vlerën e tyre të për-gjithshme.

Pastaj janë ajetet të cilat flasin për diellin dhe hënën.“I madhërishëm është Ai që i krijoi yjet në qiell, dhe vendosi në tëdritë (diell) dhe hënë që ndriçon.” (25:61)

Ky ajet e përkufizon diellin si një burim të drejtpërdrejtë të dritës,ndërsa hënës nuk i është dhënë ky titull. Kaluan kaq kohë që nga kriji-mi i njeriut dhe drita e hënës është thjesht një reflektim i dritës sëdiellit.

EDUKATA ISLAME 9370

“Dielli dhe hëna udhëtojnë sipas përcaktimeve të sakta.” (55:5)

Kuptimi i këtij ajeti është i qartë, dhe ne e dimë përshkrimin ma-tematikor të këtyre “përcaktimeve” që kur Kepleri dhe Njutoni i for-muluan ato disa shekuj më parë.

“Ai e krijoi natën dhe ditën, diellin dhe hënën, dhe secili prej tyrenoton në orbitë.” (21:33)

Ky ajet e plotëson atë të mëparshëm: këtu, ne mësojmë se diellidhe hëna “notojnë” në orbitë. Kepleri ishte astronomi i parë evropianqë kuptoi se rrugët (orbitat) e planetëve dhe të hënës janë eliptike.Nuk ka shumë kohë që astronomët kuptuan gjithashtu se dielli ka njëorbitë - rreth qendrës së Udhës së Qumështit.

Kur’ani përmban një numër ajetesh mbi strukturën dhe mjedisin(rrethanat) e universit. Janë shumë për t’u regjistruar këtu, por tre aje-tet në vijim formojnë një shembull interesant:

“Ne, me forcën tonë e ngritëm qiellin, dhe ne e zgjerojmë atë.”(51:47)

Ky ajet shënon në mënyrë shumë të qartë se zgjerimi është dukevazhduar (deri në Ditën e Gjykimit, ditë e cila është premtuar ngaAllahu se do të vijë te ne papritur).

“Nga argumentet e Tij është krijimi i qiejve dhe i tokës, dhe i gjalle-save, të cilat Ai i ka shpërndarë në ato të dyja...” (42:29)

“Dhe Ai e nënshtroi për ju çdo gjë që gjendet në qiej dhe në tokë;dhe me të vërtetë në to ekzistojnë argumente për njerëzit që mendoj-në.” (45:13)

Këto dy ajete janë tepër interesante, i pari nënkupton në mënyrë tëfuqishme ekzistencën e krijesave të gjalla në planetët tjerë në të gjithëuniversin, dhe i dyti na tregon neve se qiejt janë “nënshtruar” për ne.Me një imagjinatë të vogël, ne (ose ndoshta fëmijët tanë) mund tëëndërrojnë për mundësinë e udhëtimit ndëryjor (në hapësirë) - dhe tëmos kufizohen vetëm në sistemin tonë diellor.

Përktheu nga anglishtja:Ermal BEGA

STUDIME 71

_________________Bibliografia:1. Kur’ani2. At-Tabari, Tefsir i shkurtuar (komentim) i Kur’anit, arabisht3. Ali, Abdullah Jusuf; Kuptimi i Kur’anit, Amana Corporation,

Meriland, 19914. Asad, Muhammed; Mesazhi i Kur’anit, Shoqëria Dar-al-Andalus,

Gjibraltar, 19845. Irving, Thomas; Kur’ani i Shenjtë, Amana Books, Vermont, 19926. Pickthall, Muhamd; Kuptimi i Kur’anit të Shenjtë, Penguin Books, Nju

Jork7. Davud, N.J.; Kur’ani, Penguin Books, Londër, 19908. Nadvi, Syed M; Mendimi islam dhe burimet e tij, Ashraf Press,

Lahore, 19479. Kazi, Mazhar; Udhëzues nga Profeti, Rrjeti Islam i Amerikës Veriore,

Nju Jork, 199010. Bucaille, Maurice; Bibla, Kur’ani, dhe Shkenca, American Trust

Publications, Indiana, 197911. Moore, K., A. Zindani, M. Ahmed; Terma të reja për klasifikimin e

zhvillimit njerëzor12. Wehr, Hans; Fjalor arabisht-anglisht, Spoken Language Services, Nju

Jork, 197613. Steingass, F; Fjalor arabisht-anglisht, Librairie du Liban, Liban, 197814. Bibla e Shenjtë, Botim standard i rishikuar15. Sussman, Maurice; Biologjia e zhvilluar, Prentice-Hall, Nju Xhersi,

197316. Bodemer, Çarls; Embriologjia, Enciklopedia Amerikane, Grolier

Incorporated, Connecticut, 198817. Chandler, T. J.; Ajri përreth nesh, Natural History Press, Nju Jork,

196918. Kotsch, William; Moti për marinarin, Naval Institute Press, Meriland,

1983

EDUKATA ISLAME 9372

19. Battan, Louis; Bazat e Meteorologjisë, Prentice-Hall, Nju Xhersi,1983

20. Sagan, Karl; Jeta, Enciklopedia Britanike, Çikago, 199221. Davies, Paul; Plani Kozmik, Simon & Schuster, Nju Jork, 198822. Sagan, Karl; Kozmosi, Ballantine Books, Nju Jork, 1980Marrë nga faqja:

http://www.quran.net/quran/quranknowledgeScience.htm

STUDIME 73

A. Abd-Allah

THE QUR'AN, KNOWLEDGE, AND SCIENCEThe Description of Knowledge in the Qur'an

and by the Prophet

(Summary)

There are plenty of references to knowledge and the pursuit of knowledge in

the Qur'an. The general feeling they leave the reader with is that the possessor of

knowledge or wisdom has been given a very powerful gift, and that the pursuit

of knowledge is something which should be done actively by everyone. Here are

a few verses on the subject:

[96:1-5] Read! In the name of your Lord who created - Created the

human from something which clings. Read! And your Lord is Most

Bountiful - He who taught (the use of) the Pen, Taught the human that

which he knew not.

ع . عبداهللا

و المعرفة و العلمالقران (وصف العلم ىف القران و ىف االحاديث النبوية)

(خالصة البحث)حتــث علــى طلــب العلــم . واالنطبــاع العــام الــذى جنــد ىف القــران الكــرمي ادلــة كثــرية

لــم و املعرفــة اعطــوا خــريا كثــريا و ان طلــب ترتكهــا لــدى القــارئ بــان الــذين اعطــوا العالعلـــم واجـــب علـــى كـــل انســـان جيـــب ان يســـعى اليـــه . هنـــا ســـنذكر بعـــض اآليـــات

ـــق ( ـــرأ باســـم ربـــك الـــذي خل ـــق (1اقـ ـــن عل ـــق اإلنســـان م ـــرأ وربـــك 2) خل ) اقـ)5) علم اإلنسان ما لم يـعلم (4قلم () الذي علم بال 3األكرم (

EEKKOONNOOMMII IISSLLAAMMEE

Dr. Naceur Jabnoun

ISLAMI DHE MENAXHMENTI - (4)

ORGANIZIMI

Autoriteti dhe përgjegjësia

Ky kapitull është i përbërë nga tri pjesë. Pjesa e parë trajton konceptin

e autoritetit. Pjesa e dytë mbulon konceptin e përgjegjësisë. Pjesa e fundit

përfshin diskutimin mbi delegimin.

1 - Autoriteti

Autoriteti është fuqia, që është legjitimuar brenda një kontekstispecifik shoqëror.1 Ajo është fuqi që i lejon njerëz të caktuar të ush-trojnë ndikimin e tyre për arsye të pozitës në hierarkinë e një organi-zate2. Kështu, nivelet e ndryshme të autoritetit mund të përshkruhennë strukturën organizative. Autoriteti mund të kalojë nga niveli i lartënë shoqëri, si të një mbreti, një kryetari të zgjedhur apo një pronari tënjë organizate. Gjithashtu, ai mund të jepet me dëshirën kolektive të

1 Pfeffer, J. “Power in Organizations”, Pittman Boston (1981) Pp. 4-6.2 Stoner and Freeman, “Management”, 5th ed., Prentice Hall, N. Jersey, (1992) p. 344.

EDUKATA ISLAME 9376

njerëzve në komisione apo organizata ku anëtarët zgjedhin udhëheqë-sit e tyre. Në këndvështrimin klasik të autoritetit, autoriteti formal ijep të drejtë mbajtësit të tij të jep urdhra dhe obligon vartësit të bind-en. Ekziston edhe një këndvështrim tjetër që konsideron që autoritetiqëndron me vartësit dhe pranimit të tyre t’i binden urdhrave. Ky kënd-vështrim quhet këndvështrimi pranues. Chester Bernard, i cili besonqë autoriteti qëndron në gatishmërinë e vartësve t’u binden vendime-ve, përshkruan kushtet vijuese të pajtimit të vartësve3:

Personi mund dhe do ta pranojë komunikimin si autoritativ, vetëmkur të plotësohen njëkohësisht katër kushte:a) Ai mund dhe do të kuptojë komunikimin;b) Në kohën e vendimit të tij beson që nuk është në kundërshtim me

qëllimin e organizatës;c) Në kohën e vendimit të tij, beson që ai është në përputhje me inte-

resin personal si tërësi; dhed) Ai është i aftë mendërisht dhe fizikisht t’i bindet atij.

Kushtet a) dhe d) në listën e mësipërme janë mjaft logjike dhe pa-jtohemi me to. Nga askush nuk mund të pritet të ekzekutojë një urdhërtë caktuar, kur ai/ajo nuk e kupton atë, apo madje mund edhe mos tanjoh që ai është një urdhër, apo detyrë. Pastaj, askush nuk mund tëkryej një punë që është përtej aftësisë së tij/saj mendore dhe fizike.Por, është detyrë e menaxherëve të sigurohen që punët që i kanë ca-ktuar të jenë teknikisht dhe nga mënyra e sjelljes së realizueshme. Ek-ziston një idiomë e famshme arabe që thotë: “Nëse dëshiron të jesh ibindur, jep urdhra të realizueshme”. Allahu xh.sh. thotë:

...“Allahu nuk e obligon asnjë njeri përtej mundësisë së tij…”. (el-Bekare: 286)

Nëse Allahu xh.sh., Krijuesi ynë dhe i Vetmi që na njeh më mirëse çdo tjetër, nuk na ngarkon me atë që nuk mund ta bartim. Kjo

3 Bernard, C. “The Functions of Executives”, Harvard University Press, Cambridge,Mass., (1983) Pp. 161-184.

EKONOMI ISLAME 77

pason faktin që është e arsyeshme që organizatat të cilat aspirojnë përsukses, të mos autorizojnë dikë që është përtej njerëzve të tyre.

Kushti b) duhet të plotësohet të motivojë vartësit, pasi që vartësitnuk mund të motivohen kurrë të ekzekutojnë urdhra që nuk janë nëpërputhje me misionin e organizatës. Në rast se urdhri është qartë nëkundërshtim me qëllimin e organizatës, vartësit duhet që menjëherë tëdiskutojnë këtë çështje me menaxherët e tyre. Nëse menaxheri insi-ston në urdhër, pavarësisht faktit që është provuar të jetë në kundër-shtim me qëllimin e organizatës, atëherë është detyrë e vartësve tëmos i binden atij/asaj.

Muhamedi a.s. thotë:“Askush prej jush mos të jetë pasues i errët, i cili thotë që nëse njerëzitbëjnë mirë, unë do të bëj të njëjtën dhe nëse ata bëjnë keq, unë do tëbëj të njëjtën. Por, ju duhet të këmbëngulni për drejtësi”. (Tirmidhiu)

Hadithi i mësipërm shpjegon parimin që ne nuk duhet të ndjekimverbërisht udhëheqësit tanë, apo njerëzit rreth nesh, por duhet të për-piqemi më tej për drejtësi, madje edhe nëse kjo nuk i kënaq udhëhe-qësit tanë.

Në anën tjetër, nuk është provuar qartë që urdhri që është në ku-ndërshtim me qëllimin e organizatës, nuk duhet të jetë në perceptiminindividual të një vartësi të bindet apo të mos bindet. Po të ishte kyrast, do të humbnim ndonjë urdhër dhe do të humbnim unitetin koma-ndues që është i domosdoshëm në çdo organizatë. Megjithatë, ky ku-sht, na përkujton rëndësinë e komunikimit të urdhrave dhe aftësinëpër t’i lidhur ato me qëllimin e përgjithshëm të organizatës për të pa-sur performansë më të mirë nga vartësit.

Në fund, kushti i tretë thekson rëndësinë e pajtueshmërisë mes in-teresit personal të vartësve dhe punëve të caktuara të tyre. Sa më shu-më që punëtori mund të lidh detyrën e tij/saj me interesin personal tëtij/saj, aq më shumë do të jetë i motivuar ai/ajo. Ndërkohë, duhet tëkuptohet që puna e përgjithshme e vartësit i shërben interesit të tij/saj,përndryshe ai/ajo nuk do ta merr atë. Prandaj, fakti që urdhri i caktuarnuk është perceptuar të jetë në përputhje me interesin personal të di-kujt nuk duhet të jetë pengesë për zbatimin e tij. Nëse pajtueshmëria

EDUKATA ISLAME 9378

me urdhrat është e kushtëzuar nga fakti nëse vartësi e ndien menjë-herë që urdhri është në pajtim me interesin e tij/saj, koncepti i organi-zimit është vënë në pikëpyetje.

Perspektiva islame mbi autoritetin përmban të dy këndvështrimetqë nuk mund të jenë reciprokisht përjashtues. Termi autoritet nukështë përdorur në materialet islame. Ebu Sin shpjegon këtë me faktinqë Islami dëshiron të shkëput këtë koncept nga koncepti i autoritari-zmit. Në vend të kësaj, islami përdor termin “përgjegjës”. Islami the-kson disiplinën dhe bindjen. Allahu xh.sh. thotë:

...“O ju që besuat! Binduni Allahut, respektoni të dërguarin dhepërgjegjësit nga ju…”. (en-Nisaë: 59)

Nga ajeti i mësipërm, mund të kuptojmë që ibadeti (adhurimi)është në pajtueshmëri me autoritetin. Eprorëve tanë duhet t’u japimdobinë tonë të dyshimit. Bindja është relevante kur nuk pajtohemi meeprorin, ngase në rast se pajtohemi me një vendim, në parim i bindemivetes. Muslimanët duhet të shprehin mospajtimin me eprorët e tyre,por nëse dështojnë të ndryshojnë vendimin, atëherë duhet të pajtohenme të. Megjithatë, autoriteti në Islam është i kufizuar brenda struktu-rës së misionit të muslimanëve dhe interesit të organizatës. Gjithashtu,autoriteti në Islam është i kufizuar nga kultura e vendimmarrjes pa-rticipuese, e cila sjell kualitet dhe rendiment më të mirë. Në fund, pro-cesi i urdhërimit për të mirë dhe i ndalimit nga e keqja balanconautoritetin. Është më shumë detyrë sesa e drejtë e vartësve të mos paj-tohen me urdhrat që në mënyrë flagrante janë në kundërshtim me mi-sionin dhe objektivat e Islamit apo atyre të organizatës. Gjithashtu,duhet të kuptohet që udhëheqësi duhet të jep vetëm urdhra të realizue-shme dhe të dobishme. Më e rëndësishme është që natyra dhe sfera epajtueshmërisë duhet të dakordohen në kontratën e punës apo për-shkrimin e punës, dhe pastaj si menaxheri ashtu edhe vartësi duhet tëveprojnë në përputhje me kontratën. Kjo ngase çdo kontratë duhet tëshqyrtohet në Ditën e Gjykimit, duke i dhënë kështu muslimanëve ko-

EKONOMI ISLAME 79

ntrollin që i siguron se do të përmbushin pjesën e kontratës në të cilënkanë hyrë. Fakti i theksuar më sipër është shpjeguar në ajetin vijues:

... “…premtimin zbatoni, pse për premtim ka përgjegjësi”. (el-Israë: 34)

2 - Përgjegjësia

Përgjegjësia është një obligim për të bërë diçka, duke pritur një re-zultat të caktuar.4 Për shembull, mësuesi ka përgjegjësi të mësojë njëlëndë të caktuar për studentët e tij/saj dhe t’i testojë ata në të. Në anëntjetër, nga studentët pritet të marrin njohuri në kurset e tyre dhe të bë-jnë detyrat, e në këtë mënyrë janë përgjegjës për detyrat e tyre. Si e ti-llë, të qenët mëkëmbës i Allahut xh.sh. është sigurisht një përgjegjësimë e madhe nga ajo që kanë supozuar njerëzit. Allahu xh.sh. thotë:

“Ne u ofruam emanetin (obligimet) qiejve, tokës dhe maleve, e atanuk deshën ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan prej tij, ndërsanjeriu atë e mori mbi vete. Vërtet, ai i bëri padrejtë vetës, dhe ishte ipadijshëm”. (el-Ahzabë: 72)

Ali Abdul Kadir5 thekson që ky besim nuk ishte asgjë më shumëse përgjegjësia që njeriu vendosi ta marr, për shkak të lirisë së zgje-dhjes dhe dhuntisë së mendjes. Është përgjegjësi e njerëzve të ndry-shojnë gjendjen e tyre më mirë.

... ...

4 Griffin and Morehead, “Managing People and Organizations”, 3rd ed. Houghton Mifflin,(1992) p. 542.

5 Abdul Kader, Ali “Islamic Leadership and Personality from Man to Mankind”, A.Ittihad Spring, (1973).

EDUKATA ISLAME 9380

“…Allahu nuk e ndërron gjendjen e një populli përderisa ai popullnuk e ndërron gjendjen e vet”. (err-Rra’d: 11)

Parakushti për ndihmën e Allahut xh.sh. për të ndryshuar për mëmirë është vendosja e të gjitha përpjekjeve të nevojshme në anën epersonit që dëshiron të ndryshojë. Kjo i ngjason konceptit të tevekulittë diskutuar më parë.

Fatkeqësisht, jo çdonjëri e ndien obligim të përmbush qëllimet esynuara pasi që jo çdonjëri posedon ndjenjën e përgjegjësisë. Përgje-gjësia rritet me ne që nga fëmijëria. Menaxherët kanë më shumë për-gjegjësi sesa vartësit. Prandaj, çdo menaxher duhet të ndjehet thellëpërgjegjës për çdo gjë, që është në autoritetin e tij/saj, dhe përgjegjë-sia detyron llogaridhënien (shih kapitullin tjetër) në këtë botë dhe nëBotën Tjetër (Ahiret). Njëherë Omeri r.a. tha që frikësohej nëse njëmushkë do të rrëzohej në rrugët malore të Irakut e të thyente këmbët,ngase Allahu xh.sh. do ta pyeste pse nuk i ka shtruar rrugët në atëpjesë. Kjo demonstron shkallën në të cilën Omeri r.a. ndjente përgje-gjësinë, që i lejoi atij të arrijë përsosmëri menaxheriale të njohur hi-storikisht.

Përgjegjësia varet nga sfera e autoritetit që ndonjëri ka. Çdonjëriështë përgjegjës për atë që është nën autoritetin e tij.

“O ju që besuat! Ruajeni veten dhe familjen tuaj prej një zjarri, lë-nda djegëse e të cilit janë njerëzit dhe gurët. Atë (zjarrin) e mbikëqy-rin engjëj të rreptë e të ashpër që nuk e kundërshtojnë Allahun përasgjë që Ai i urdhëron dhe punojnë atë që janë të urdhëruara”. (et-Tahrimë: 6)

Ajeti i mësipërm na shpjegon faktin sa jemi përgjegjës për veten, egjithashtu familjet tona. Muhamedi a.s. thotë:

“Të gjithë ju jeni barinj dhe secili është përgjegjës për tufën e tij. Ima-mi (udhëheqësi - sunduesi) është bari (i popullit të vet) dhe do të jetë

EKONOMI ISLAME 81

përgjegjës për tufën e tij. Burri është bari në familjen e vet dhe ështëpërgjegjës për tufën e tij. Gruaja është bareshë në shtëpinë e burrit tësaj dhe ajo është përgjegjëse për tufën e saj. Shërbëtori është bari (ro-jtar) i pasurisë së zotërisë të vet dhe është përgjegjës për tufën e tij.Pra, të gjithë ju jeni barinj dhe secili është përgjegjës për tufën e tij”.(Buhariu)

Hadithi i mësipërm na tregon që përgjegjësia është në çdo nivel.Çdo person është përgjegjës.

Autoriteti është i domosdoshëm për përmbushjen e çdo përgje-gjësie. Miner6 thekson që menaxheri përgjegjës për arritjen e rezulta-teve të caktuara duhet të ketë fuqi të përdor burimet për të arritur këtorezultate. Pasi që përgjegjësia kërkon autoritet, dhe për shkak se me-naxherët nuk mund të bëjnë çdo gjë vetë, këta të fundit duhet të de-legojnë autoritetin te vartësit e tyre.

3 - Delegimi

Delegimi është akt i dhënies së autoritetit një vartësi për të kom-pletuar një detyrë apo projekt të caktuar. Autoriteti është i domosdo-shëm për kompletimin e çdo aktiviteti, duke bërë delegimin akt tëpaevitueshëm. Muhamedi a.s. i ka porositur sahabët (pasuesit) e tij t’ibinden vartësve të deleguar, duke thënë që kjo është sikur t’i bindenatij:

“Kushdo që i bindet udhëheqësit të caktuar nga unë, në të vërtetë mëështë bindur mua, dhe kushdo që nuk i bindet udhëheqësit të caktuarnga unë, në fakt nuk më është bindur mua”. (Buhariu)

Hadithi i mësipërm tregon rëndësinë e delegimit dhe si duhet tëadministrohet. Siç është theksuar më lart, udhëheqësi nuk mund të bë-jë çdo gjë vetë dhe derisa të qartësohet që personi të cilit i është dele-guar autoriteti, duhet t’i bindemi, mund të lindin probleme. Në fakt,Islami thekson rëndësinë e bindjes në nivelin e ulët të hierarkisë dhe ebarazon me menaxhmentin bindës. Fatkeqësisht, shumë njerëz zako-

6 Miner, B.J., “Theories of Organizational Structure and Process”, Hinsdale, III.: DrydenPress (1982) p. 360.

EDUKATA ISLAME 9382

nisht shqetësohen për bindjen e bosit të madh dhe nuk shqetësohenshumë për eprorin e drejtpërdrejtë.

Gjithashtu, llogaridhënia delegohet së bashku me autoritetin. Deri-sa personi i deleguar ka obligim të përfundojë punën brenda kohës,kualitetit dhe kostos specifike, kjo ndodh ngase ai/ajo është përgjegjëspër kompletimin e punës me standarde të caktuara specifike, mena-xheri nuk është i kursyer nga përgjegjësia. Menaxheri nuk mund tëheq dorë nga përgjegjësia me arsyetimin e autoritetit të deleguar. Gji-thashtu, vartësi i deleguar do të vazhdojë të jep llogari për menaxherine tij/saj. Nganjëherë disa menaxherë ngatërrojnë delegimin e autorite-tit me heqjen dorë nga përgjegjësia. Stoner dhe Freeman7 kanë kontu-ruar disa kuptime të gabuara të delegimit, ashtu siç vijon:1. Nuk është çështje e thjeshtë dhënia e punëve njerëzve dhe kërkimi

nga ata që t’i përfundojnë. Kur përdoret kjo mënyrë, rezultatet qëmenaxheri i dëshiron apo i pret, arrihen rrallë. Përfituesit e këtijlloj delegimi vendosen në një pozitë, duke qenë të supozuar si tëdytit në përfundim të punës.

2. Nuk është braktisje e përgjegjësisë së menaxherëve.3. Nuk do të thotë që menaxheri humb kontrollin.4. Nuk do të thotë që menaxherët i shmangen vendimmarrjes. Mena-

xheri i cili delegon, vazhdon të merr vendime. Pika më e rëndë-sishme është që ai ose ajo mund të përqendrohet në ato vendimedhe çështje që janë të një rëndësie më të madhe dhe i lejon vartës-ve të marrin vendime të cilat bëhen më së miri në pikën e kontaktittë drejtpërdrejt.Avantazhi kryesor i delegimit është efikasiteti. Delegimi i kursen

menaxherit një pjesë të madhe të kohës në trajtimin e detajeve të njëaktiviteti, dhe kështu, i jep më shumë kohë atij/asaj të fokusohet nëproceset e përgjithshme të planifikimit, organizimit dhe të kontrollit.Gjithashtu, i lejon menaxherit të bartë më shumë përgjegjësi qëatij/asaj i janë caktuar nga menaxherët më të lartë. Delegimi kursenkohën, duke lejuar që një mori vendimesh të merren nga vartësit, duke

7 Stoner dhe Freeman, “Management”, 5th ed., Prentice Hall, N. Jersey (1992), P. 344.

EKONOMI ISLAME 83

mos u referuar prapa menaxherit. Kjo mund të përmirësojë kualitetine performansës, pasi që njerëzit që janë më afër punës, dhe e njohinmë mirë atë, u lejohet të marrin vendimet. Kualiteti mund të përmi-rësohet pasi që vartësit e deleguar kanë më shumë autonomi dhe pro-vojnë më shumë kënaqësi, që e rrit kualitetin. Në fund, delegimi iautoritetit, vartësit i jep një trajnim udhëheqjeje për të cilin ai/ajo kanevojë. Kështu, delegimi kontribuon në formimin e udhëheqësve tërinj. Zakonisht menaxherët që delegojnë autoritetin janë udhëheqës tëmirë, pasi që lider i mirë është ai që formon shumë liderë, ashtu siçthotë Demingu:

“Megjithëse, delegimi përgjithësisht është një masë e domosdo-shme dhe efektive, shumë menaxherë priren të mos e pëlqejnë atë.Menaxherët me prapavijë teknike siç janë inxhinierët, pavarësisht për-gjegjësive të tyre menaxheriale, priren të vazhdojnë të kryejnë funksi-onet e tyre inxhinierike. Nganjëherë kanë vështirësi t’u përshtatenroleve të tyre të reja menaxheriale. Menaxherët duhet të kuptojnë qënuk është më mirë të bëjnë punën vet, dhe pavarësisht sa delegojnë,ata ende kanë për të bërë shumë gjëra. Gjithashtu, duhet të mësohent’i besojnë aftësive të vartësve të tyre. Disa menaxherë pretendojnë qëdelegimi i autoritetit nuk është efikas, pasi do të përfundojë duke bërëpunën pas pak apo më vonë, pasi që vartësit e tyre nuk janë të kuali-fikuar. Gjithashtu, mund të pretendojmë që delegimi do të bëjë të ka-lojnë shumë kohë, duke u shpjeguar vartësve sesi duhet bërë punën,dhe që duhet të harxhojnë më pak kohë duke bërë punën vet. Megji-thëse ky argument nganjëherë është i vlefshëm, ai shpërfill faktin qëvartësit kanë nevojë për kohë të shpjegimit vetëm atëherë kur i dele-gohet puna për herë të parë, dhe që delegimi do të jetë shumë efikasnë periudhën afatgjatë. Nëse vartësit gjithmonë kanë qenë të paaftë tëkryejnë punën, atëherë këta vartës në radhë të parë nuk është dashur tëpunësohen fare. Në disa raste, njerëzit nuk punësohen sipas kualifiki-meve të tyre, por më shumë nga ajo se kë njohin, apo sipas lidhjeveme menaxhmentin e lartë. Megjithatë, në shumicën e rasteve, proble-mi i delegimit qëndron te menaxherët që janë shumë të ç’organizuarpër mënyrën sesi duhet të delegojnë autoritetin. Disa menaxherë i

EDUKATA ISLAME 9384

duan aq shumë aftësitë e tyre sa që nuk lejojnë askënd të kryej njëpunë që mendojnë se është brenda fushës së ekspertizës së tyre. Ndo-njëherë, menaxherët ndihen të kërcënuar nëse vartësi i deleguar bënënjë punë të mirë. Prandaj, ata priren të privojnë vartësit nga mundësitë tilla. Ky lloj i menaxherëve paranojak janë zakonisht menaxherëmediokër, të cilëve u mungojnë aftësitë dhe shkathtësitë profesionale.Sa më i dobët është menaxheri aq më i cenueshëm ndjehet ai/ajo. Gjë-ja më alarmante është që këta lloj menaxherësh kanë probleme seriozeetike që ka të ngjarë të vënë në rrezik interesin e organizatës”.

Menaxher i mirë është ai që ka dëshirë të delegojë autoritetin dheqë di si ta bëjë këtë. Ai/ajo e di çfarë detyrash dhe aktivitetesh duhettë delegohen dhe kush duhet të jetë përgjegjës për kompletimin ekëtyre detyrave. Personi i deleguar duhet të posedojë aftësitë teknikedhe të sjelljes për të kryer detyrën e tij/saj. Pastaj, menaxheri duhet t’idelegojë personit përgjegjësi autoritetin e nevojshëm për detyrë nëmënyrë që të përfundojë atë. Aliu r.a., halifi i katërt i Muhamedit a.s.thotë: “Nuk ka të drejtë ai që nuk bindet”. Menaxheri duhet t’i siguro-jë vartësit të tij burimet e domosdoshme për të përmbushur përgjegjë-sinë e tij. Në fund ai/ajo duhet të informohet për zhvillimin e detyrëssë deleguar, duke mos ndërhyrë në vendimet që janë brenda të drejtëssë personit të deleguar, sa kohë që nuk do të rrezikohen rezultatet edëshiruara. Njëherë Omeri r.a. pranoi një ankesë për një nga vartësit eEbu Ubejdës. Ai u përgjigj: kjo është brenda përgjegjësisë së EbuUbejdës.

LLOGARIDHËNIA

Pasi që çdo person është përgjegjës dhe pasi që ai apo ajo është ifavorizuar me dhuntinë e mendjes, është normale që ai apo ajo të jepllogari për veprat e tij/saj. Gjithashtu, derisa muslimanët janë të ur-dhëruar të punojnë në grupe, ata japin llogari individualisht për çdovepër të vetme. Allahu xh.sh. thotë:

EKONOMI ISLAME 85

“Secili njeri është peng i veprës së vet. Përveç atyre të djathtëve”. (el-Muddethir: 38-39)

Ajeti i mësipërm tregon që çdonjëri do të jep llogari personalishtpër veprat e tij/saj.

“(Që në to shkruan) Se askush nuk bart barrën e (mëkatit) tjetrit. Dhese njeriut nuk i takon tjetër vetëm se ajo që ka punuar”. (en-Nexhm:38-39)

Ajeti i mësipërm tregon që askush nuk do të jep llogari për veprate tjetrit, përveç për veprat e tij/saj.

“E kush punoi ndonjë të mirë që peshon sa grimca, atë do ta gjejë.Dhe kush punoi ndonjë të keqe, që peshon sa grimca, atë do tagjejë”. (ez-Zelzele: 7-8)

Ajeti i mësipërm tregon që njeriu do të jep llogari për çdo atom tëvetëm të veprave të tij/saj.

Ndjenja e llogaridhënies në Botën Tjetër (Ahiret) ka luajtur rol tëmadh në suksesin e udhëheqësve muslimanë gjatë gjithë historisë. KurOmer ibn Abdul Azizi u bë halife i muslimanëve, ndoqi shembullin eMuhamedit a.s. duke thënë:

“Kjo është përgjegjësi dhe është burim i turpit e i pendimit në botëntjetër”.

Kjo ndjenjë e llogaridhënies ishte karakteristika kryesore e udhë-heqjes së Omer ibn Abdul Azizit, i cili konsiderohet si halifi i pestë idrejtë i muslimanëve. Gjithashtu, Omeri r.a., halifi i dytë i muslima-nëve i ka porositur muslimanët të ushtrojnë vetëkontrollin:

“Gjykoni veten para se të gjykoheni dhe peshoni veprat tuaja para setë peshohen”.

Pasi që çdo person është përgjegjës për çdo vepër të vetme qëai/ajo e bën, atëherë duhet të ketë proces të llogaridhënies. Ky proces

EDUKATA ISLAME 9386

mund të quhet proces i kontrollit dhe është shpjeguar në pjesën viju-ese.

1 - Procesi themelor i kontrollit

Me qëllim që njerëzit të jenë në gjendje të ndihen përgjegjës, këtatë fundit duhet të dinë se çka supozohet të bëjnë dhe duhet të dinë mi-sionin, objektivin dhe qëllimet e tyre. Islami definon qartë misionin,objektivin dhe qëllimet e muslimanëve dhe i mëson ata sesi të arrijnëato. Allahu xh.sh. na ka mundësuar të dallojmë të keqen nga e miradhe na ka bërë përgjegjës për zgjedhjen tonë.

“Pasha njeriun dhe Atë që e krijoi atë! Dhe ia mësoi se cilat janë tëkëqijat dhe të mirat e tij. Pra, ka shpëtuar ai që e pastroi vetveten. Eka dështuar ai që e poshtëroi vetveten”. (esh-Shems: 7-10)

Organizatat duhet t’u shpjegojnë njerëzve se çka pritet nga atapara se të bëhen përgjegjës për zgjedhjen e ndonjërës prej tyre. Ashtusiç është evidente në ajetin e mësipërm, Allahu xh.sh. i udhëzon nje-rëzit për atë që është e mirë dhe e keqe para se të kërkojë përgjegjësipër veprat e tyre.

Allahu xh.sh. nuk i ndëshkon ata që nuk janë njohur me atë qëduhet të veprojnë:

“…e nuk dënuam askënd para se t’ia dërgojmë të dërguarin”. (el-Israë: 15)

Llogaridhënia vjen pas udhëzimit. Prandaj, menaxherët duhet tësigurohen që funksionet dhe rolet e vartësve të tyre të jenë definuarmirë, dhe që vartësit janë të kualifikuar e të aftë të marrin përsipërkëto funksione, para se të japin llogari. Llogaridhënia mund të arrihet

EKONOMI ISLAME 87

vetëm përmes procesit të kontrollit, me të cilin menaxheri kontrollonnëse vartësit e tij apo saj janë duke kryer punën siç është specifikuar.Omeri r.a., halifi i dytë pyeti njëherë sahabët se çka do të mendoninnëse ai do të caktonte ndonjë për të cilin besonte se ishte njeriu më imirë mes tyre dhe ta urdhëronte të bënte drejtësi, a e kishte marr për-sipër Omeri përgjegjësinë e tij? Sahabët u përgjigjën duke i thënë:“Po”. Omeri ia ktheu: “Jo, derisa të sigurohet që i emëruari ka bërëatë që është urdhëruar të bëjë”.

Pasi ka kuptuar që puna nuk ka vazhduar siç është planifikuar, du-het të ndërmerren veprimet korrigjuese. Omeri r.a., katërmbëdhjetëshekuj më parë, kuptoi dhe praktikoi procesin e kontrollit. Në fakt,Omeri r.a. konsiderohet nga shumë mendimtarë si babai i administra-tës moderne. Procesi i mësipërm i kontrollit është themelor. Modelikomplet i kontrollit i praktikuar nga Omeri r.a. do të prezantohet nëpjesën e gjashtë. Kapitulli vijues do të mbulojë konceptin e strukturësorganizative.

Struktura organizative

Struktura organizative është rregullimi formal i detyrave, i përgje-gjësive dhe i autoritetit. Ajo siguron konfigurimin e modeleve të pu-nëve dhe grupeve të punëve. Struktura organizative është mënyra edhënies së formës së organizatës për të arritur objektivat dhe qëllimete saj. Si e tillë, struktura organizative është variabël e varur nga misi-oni dhe sfera e organizatës. Meqenëse, çdo funksion i organizatës bre-nda një mjedisi të caktuar ndikon në të, atëherë struktura organizativegjithashtu do të ndikohet nga faktorët e mjedisit. Islami nuk përshkru-an një mënyrë të caktuar të organizimit. Është detyra jonë të gjejmëperspektivën e duhur të organizatës varësisht nga nevojat për ndry-shim. Megjithatë, islami na jep porositë e përgjithshme në lidhje meautoritetin, përgjegjësinë dhe llogaridhënien, ashtu siç janë përshkruarmë herët. Thekson aftësinë e shprehjes së dallimeve dhe të ankesave.Struktura konsiderohet si kontratë që duhet të respektohet derisa tëndryshohet. Në pjesën e parë të këtij kapitulli, do të konturojmë për

EDUKATA ISLAME 9388

pak strukturat më të përgjithshme. Pjesa e dytë do të përshkruaj dime-nsionet kryesore të një strukture organizative. Kjo pjesë do të përfu-ndojë me një krahasim në mes të strukturës mekanistike dhe organikedhe porosi të shkurtra për projektin organizativ.

1 - Strukturat themelore të organizatës

Struktura organizative paraqet një konfigurim të ndarjes së detyrëstotale të një organizate në grupe më të vogla të punëve. Këto grupe tëpunëve duhet të koordinohen për të garantuar funksionimin e organi-zatës. Qëllimi i ndarjes së detyrës totale në grupe më të vogla të punë-ve është lehtësimi i menaxhimit të tyre dhe përmirësimi i efektivitetit.Punët e grupuara rezultojnë në formimin e departamenteve. Ndarja nëdepartamente nuk është statike, por i bën ndryshimet sipas nevojavedhe sfidave me të cilat përballet organizata. Veç kësaj, organizatatnuk duhet të kenë një formë të vetme të ndarjes në departamente, pormund të kenë njëherësh përzierje të formave të ndryshme, varësishtnga nevojat e tyre. Procesi i ndarjes në departamente të një organizate,nganjëherë merr një prej formave vijuese:

1) Ndarja në departamente gjeografikeDepartamentizimi gjeografik apo territorial i referohet krijimit të

divizioneve të decentralizuara përgjatë linjave gjeografike. Menaxheriemërohet për të qenë përgjegjës i një divizioni të kompanisë në njëfushë të caktuar. Divizioni territorial vetëfunksional eliminon koston eaktiviteteve të koordinuara dhe të materialeve transportuese në mes tëfushave të largëta.

2) Ndarja në departamente funksionaleDepartamentizimi funksional është procesi i ndarjes së detyrës to-

tale të një organizate sipas funksioneve të ndryshme të saj. Funksionete një organizate janë aktivitete të nevojshme që organizata i kryen përtë marr misionin e saj. Funksionet kryesore të një biznesi janë finan-cat, operimi (prodhimi për kompanitë përpunuese) dhe marketingu.

EKONOMI ISLAME 89

Këto tre funksione janë plotësisht esenciale për çdo biznes. Figura 10paraqet strukturën e një organizate që përbëhet vetëm nga tri funksi-onet e lartpërmendura. Pasi që organizatat zgjerohen, nevoja për fu-nksione të reja zakonisht rritet. Disa biznese mund të përfshijnëfunksionet e llogaritjes, blerjes dhe të lidhjeve me publikun. Operimete një organizate mund të ndahen në një numër funksionesh. Për she-mbull, spitali mund të përfshijë funksionet e tilla si pediatrik, gjineko-logjik, mjekësisë së brendshme, neurologji, psikiatri dhe kirurgji.

Me sa duket, departamentizimi funksional është konstruksioni mëbazik i organizatës. Pa dyshim që avantazhi kryesor i saj është efikasi-teti. Duke i dhënë njerëzve ekspertizë të ngjashme në departamentin enjëjtë, do t’i lejojë të aftësohen shumë në fushat e specializuara tëtyre.

Figura 10. Struktura Funksionale Bazike

Gjithashtu, ky specializim rrit ekonominë e shkallës. Disavantazhikryesor i departamentizimit funksional është që grupet e njerëzve qëpunojnë në fushën e njëjtë, zakonisht zhvillojnë identitetin e tyre qëmund të kalojë ndjenjën e përkatësisë, te tërësia e organizatës. Kjomund të vështirësojë arritjen e koordinimit mes departamenteve.8

8 Daft, R., L., “Organizational Theory and design”, 2nd Ed., West, St. Paul, M. N., (1986).

EDUKATA ISLAME 9390

Veç kësaj, rutina e aktiviteteve funksionale përgjithësisht shpie tepërfshirja e ulët dhe niveli i ulët i risisë.9

3) Ndarja në departamente të produkteveDepartamentizimi i produktit, që është i ngjashëm me departame-

ntizimin e konsumatorit, është struktura gjerësisht më e përdorur. Pasiqë numri i produkteve të prodhuara nga një firmë rritet, atëherë ështëmë e vështirë që ato të menaxhojë nëpër departamentet funksionale.Prodhimi i produkteve të ndryshme në një organizatë të strukturuarfunksionale nuk është shumë efikas. Marketingu dhe promocioni iprodukteve të ndryshme gjithashtu komplikohet shumë. Për të zgje-dhur këto probleme, krijohen njësitë apo divizionet e reja që janë për-gjegjës për produktet apo grupet e produkteve. Këto njësi duhet tëkenë të gjitha burimet e nevojshme për të kryer të gjitha aktivitetet qëlidhen me produktet. Nëse një kompani është e përfshirë në projektemë shumë se në produkte, atëherë del në shesh struktura e projektit.Struktura e produktit i lejon personelit të marr ekspertizë të lartë nëhulumtim, prodhim dhe distribuim të linjës së produktit. Disavantazhikryesor i kësaj strukture është, që ndryshe nga ai funksional, nuk elejon ekonominë e shkallës dhe kështu mund të jetë pak i kushtue-shëm. Ndarja e produktit është e dobishme vetëm atëherë kur firmaështë shumë e madhe me vëllime të larta të shitjeve. Diagrami orga-nizativ për strukturën e produktit është ilustruar në Figurën 11.

9 Baron, R.A. Greenberg, J. “Behaviour in Organizations”, Allyn and Bacon, Boston(1989), p. 521

EKONOMI ISLAME 91

Figura 11. Organizimi i produktit

4) Struktura matricëStruktura funksionale bëhet joefikase kur rritet numri i produkteve

të prodhuara apo i projekteve të ndërmarra nga një kompani. Pasi qëstruktura projekt/produkt nuk lejon ekonominë e shkallës dhe prandajmund të jetë shumë i kushtueshëm, atëherë struktura matricë bëhet njëalternativë më e mirë. Struktura matricë është një strukturë që kombi-non që të dy strukturat funksionale dhe produkt/projekt me qëllim qëtë arrijë efektivitet maksimum. Në strukturën matricë, ekzistojnë me-naxherë funksional dhe menaxherë produkt/projekt. Menaxherët pro-dukt/projekt nuk kanë për t’i raportuar menaxherëve funksional. Nëvend të kësaj, ata kanë autoritet mbi burimet, në departamentet fu-nksionale, të nevojshme për produktet/projektet e tyre. Kjo do të thotëse do të ketë njerëz që do t’i raportojnë dy shefave, që do të thotë, me-naxherit të produktit/projektit dhe menaxherit funksional. Megjithatë,njerëzit që i raportojnë dy shefave janë të pakët, dhe zakonisht janë tëvendosur në nivele të larta në zinxhirin komandues organizativ. Në

EDUKATA ISLAME 9392

nivelet e poshtme, zakonisht punëtorët kanë një mbikëqyrës të vetëm.Avantazhi kryesor i kësaj strukture është që lejon ekonominë e shka-llës që nuk mund të aplikohet në organizatat produkt/projekt me vë-llim mesatar të shitjeve. Gjithashtu, lejon menaxhment më efektivprodukt/projekt sesa organizata funksionale. Struktura matricë ështëshumë e përshtatshme për firmat me madhësi mesatare, pasi që lejonpërdorim fleksibël të burimeve njerëzore dhe teknike. Disavantazhikryesor i kësaj strukture është fakti që kërkon njerëz të caktuar të pu-nojnë nën dy shefa. Kjo mund të shkaktojë frustrim dhe stres te puno-njësit që si pasojë do të ketë përfundime negative në efektivitetin eorganizatës.

Dimensionet themelore që identifikojnë ndryshimet në strukturënorganizative janë prezantuar në pjesën vijuese.

2 - Dimensionet e një strukture

Dimensionet themelore që vlerësojnë ndryshime në strukturën or-ganizative përfshijnë specializimin, spektrin e kontrollit, formalizi-min, centralizimin dhe kompleksitetin.

1) SpecializimiSpecializimi i referohet nivelit të ndarjes së detyrës totale në punë

më të vogla specifike. Specializimi i lartë në një organizatë do të thotëqë çdo person ka një mori aktivitetesh të kufizuara që duhet t’i kryej.Në organizatat me specializim të ulët, punonjësit kryejnë një shkallëtë gjerë aktivitetesh. Specializimi i lartë na shpie te efektiviteti më ilartë, megjithatë, ka mundësi që kjo të jetë me çmimin e masave tëtjera të efektivitetit, siç janë kënaqësia dhe përshtatja. Në një ekonomidinamike dhe të paqëndrueshme, siç është ajo në të cilën po jetojmë,adaptimi ka rëndësi të madhe. Ndryshimet në ekonomi e bëjnë specia-lizimin e lartë më pak atraktiv se më parë.

EKONOMI ISLAME 93

2) Spektri i kontrollitSpektri i kontrollit i referohet numrit të njerëzve që i raportojnë

një mbikëqyrësi të vetëm. Spektri i kontrollit është i gjerë nëse numrii njerëzve që i raportojnë një mbikëqyrësi është i lartë, përndryshespektri i kontrollit është i kufizuar. Spektrat e gjëra të kontrollit rezul-tojnë në struktura organizative të sheshta, derisa spektrat e kufizuaratë kontrollit rezultojnë në struktura të gjata organizative. Spektri ikontrollit varet nga nevoja për kontakt të drejtpërdrejtë në mes tëmenaxherit dhe vartësve. Në hulumtim e zhvillim dhe në punën e pro-dhimit, kontakti i drejtpërdrejtë është esencial. Prandaj, spektri i kon-trollit duhet të jetë i vogël. Në operimet e thjeshta, siç janë asambletë,spektrat e kontrollit nuk duhet të jenë të kufizuara, pasi që nuk ka ne-vojë më të lartë për kontakt të drejtpërdrejtë. Gjithashtu, specializimiështë një variabël i rëndësishëm në përcaktimin e spektrit optimal tëkontrollit. Specializimi më i madh lejon spektër më të gjerë kontrolli.Në fund, spektri i kontrollit varet nga aftësia e komunikimit të mena-xherëve. Zakonisht komunikuesit e mirë janë në gjendje të mbikëqy-rin më shumë njerëz se ata me aftësi të kufizuara komunikuese.

3) FormalizimiFormalizimi në një organizatë është shkalla e mbështetjes në nor-

ma dhe në rregullore të shkruara. Në një organizatë, ku pritjet e indi-vidëve dhe sjellja grupore janë specifikuar për një shkallë të gjerë ngadokumentacioni i shkruar, mund të themi se është një organizatë shu-më e formalizuar. Organizatat me formalizim të ulët kanë shumë rre-gulla, procedura dhe politika të kufizuara të shkruara. Këto organizatambështeten tepër në komunikimin gojor.

Formalizimi i lartë mund të jetë shumë i dobishëm në përmirësi-min e efikasitetit të një organizate. Kjo është shumë e volitshme përpunët shumë të specializuara, dhe për departamentet funksionale. Ko-mpanitë e formalizuara lart, janë zakonisht kompani të prodhimit meshumicë, ku funksionet kryesore janë përsëritëse, dhe ku efikasitetikonsiderohet të jetë komponenti kryesor i efektivitetit. Në këto orga-

EDUKATA ISLAME 9394

nizata, zinxhiri i kontrollit është shumë i gjerë, duke e bërë shumë tëvështirë për një menaxher të komunikojë direkt dhe të mbikëqyr va-rtësit e tij.

Në anën tjetër, formalizimi i ulët ndihmon për kënaqësi më të mirëdhe për përfshirje më të madhe të anëtarëve të organizatës. Si të tilla,organizatat me formalizim të ulët priren të jenë më adaptuese dhe mëme shumë risi. Organizatat me formalizim të ulët përfshijnë kompa-nitë hulumtuese dhe kompanitë që kanë dyqane me operime prodhu-ese. Në këto organizata, specializimi është i ulët, e zinxhiri i kontrollitështë zakonisht i ngushtë.

4) CentralizimiShkalla e centralizimit në një organizatë i referohet nivelit të auto-

ritetit vendimmarrës që është i kufizuar në menaxhmentin e lartë.Centralizimi i referohet gjithashtu autoritetit që shpie në udhëheqjedhe në kontroll. Organizatat që adaptojnë mënyrën e menaxhmentitparticipues thuhet të jenë organizata të decentralizuara. Këto kompanitregojnë efikasitet më të madh në drejtim të kënaqësisë dhe të përfshi-rjes së anëtarëve në drejtim të adaptimit. Organizatat e centralizuarajanë zakonisht të fokusuara më shumë në efikasitet se në adaptim dhepërfshirje. Organizatat e centralizuara janë zakonisht shumë të centra-lizuara, dhe kështu ndajnë shumë karakteristika të organizatave tëformalizuara lart. Dallimi i vetëm kryesor është që organizatat e for-malizuara lart kanë më shumë delegim të autoritetit.

5) KompleksitetiNganjëherë kompleksiteti quhet diferencim. Kjo është zgjerim i

strukturës organizative, duke ndarë funksionet apo detyrat kryesoredhe krijimin e departamenteve të reja. Organizatat me departamentedhe grupe të reja thuhet të jenë më komplekse se ato me më pak de-partamente dhe grupe. Kjo buron nga kuptimi që është përgjithësishtmë lehtë dhe më pak e komplikuar të menaxhohen organizatat me mëpak departamente dhe grupe. Megjithatë, përmirësimi i koordinimitdhe i proceseve të komunikimit mund të zgjedh problemet e shoqëru-

EKONOMI ISLAME 95

ara me kompleksitet. Janë dy lloje të diferencimit, të quajtur vertikaldhe horizontal. Diferencimi vertikal i referohet numrit të niveleve nëhierarkinë e zinxhirit komandues. Organizatat me nivele të tilla tëshumta, thuhet të jenë vertikalisht komplekse. Diferencimi horizontali referohet numrit të njësive dhe departamenteve në të njëjtin nivelvertikal. Organizatat me shumë njësi dhe departamente në të njëjtinnivel, thuhet të jenë horizontalisht komplekse. Madhësia dhe shtrirja enjë organizate është përcaktuesi kryesor i kompleksitetit të saj. Orga-nizatat më të vogla janë zakonisht më pak komplekse se ato më tëmëdhatë. Për shembull, një firmë e vogël prodhuese do të ketë vetëmtri departamente funksionale kryesore. Do të thotë departamenti fina-nciar, prodhues dhe i marketingut. Diagrami i organizatës për një fi-rmë të tillë është paraqitur në figurën 9. Pasi që firma rritet pak mëshumë, mund të ketë nevojë për një departament të personelit. Rritja emëtejshme në shtrirje dhe madhësi të organizatës, do të detyrojë ko-mpleksitetin e mëtejmë.

Struktura organizative gjatë kohës së Muhamedit a.s. ishte shumëe thjeshtë. Ishte një lider që ushtronte unitetin e komandës, dhe komu-nikimi ishte i hapur në çdo drejtim. Nuk kishte barriera komunikimiçfarëdo qofshin ato. Menaxhmenti participues ishte kultura dominue-se. Nuk kishte nevojë për departamentizim kompleks. Muhamedi a.s.ishte gjithashtu gjykatësi suprem i shtetit. Nuk kishte madje as edhethesar të shtetit. Paratë e mbledhura ndaheshin menjëherë. Si e tillë,administrata ishte shumë efikase, dhe nuk kishte nevojë për burokracidhe kostot shoqëruese të saj. Megjithatë, vendi ishte i ndarë gjeogra-fikisht në një numër provincash për të lehtësuar shërbimet. Gjatë ko-hës së Ebu Bekrit r.a., halifit të parë të Muhamedit a.s., nuk kishte ne-vojë për thesar të shtetit. Kishte nevojë për të ndarë pozitën e liderit tështetit nga ajo e gjykatësit suprem. Kështu, u krijua një funksion tje-tër. Më vonë, në kohën e Omerit r.a., vendi u zgjerua shumë më shu-më dhe burimet si dhe nevojat e tij u rritën në mënyrë dramatike. Sirezultat i kësaj, u krijuan provinca të reja dhe departamente të reja, si,departamenti ushtarak dhe ai i dokumentimit. Kjo mund të tregojë qëkompleksiteti është përgjigje ndaj nevojave të reja. Në fakt, dizajnimi

EDUKATA ISLAME 9396

i vetë strukturës së një organizate është përgjigje ndaj disa nevojave,dhe kështu nuk do të thotë përfundim në vete.

3 - Struktura mekanistike përballë asaj organike

Struktura mekanistike është një strukturë që thekson një nivel tëlartë të efikasitetit. Si rezultat, struktura mekanistike është ajo që ështëformalizuar shumë. Rregullat dhe normat e shkruara përdorën gjerë-sisht. Specializimi i lartë, autoriteti i centralizuar, dhe kompleksiteti ilartë karakterizojnë gjithashtu strukturat mekanistike. Komunikimindjek pikërisht strukturën e organizatës. Me qëllim që një punonjës tëkomunikojë me menaxhmentin e lartë, mesazhi i tij duhet të kalojëpërmes një serie të eprorëve në zinxhirin komandues. Ndërkohë, ko-munikimi nga menaxhmenti i lartë mund të kalojë përmes çdo vartësipara se të arrij nivelin e përcaktuar. Henri Fajol konsiderohet të jetënjë prej ithtarëve të parë të këtij modeli.10 Maks Weber dha një për-shkrim të funksionimit të këtij modeli dhe e quajti “Burokraci”.11

Struktura organike është pothuajse plotësisht e kundërt me atë me-kanistike. Forma organike thekson më shumë përfshirjen dhe adapti-min se efikasitetin. Si rezultat, autoriteti i centralizuar, formalizimi iulët, specializimi i ulët dhe kompleksiteti i ulët karakterizojnë struktu-rën organike. Kjo lloj strukture sjell kënaqësi më të madhe dhe risi mëtë shumta. Në përgjithësi, është një strukturë shumë e thjeshtë që lejonkomunikimin të ndodh në çdo drejtim.

Struktura e shtetit islam gjatë kohës së Muhamedit a.s. ishte mëafër asaj organikes. Nuk ishte aspak e formalizuar. Komunikimi ishtei hapur mes të gjithë pjesëtarëve të shoqërisë. Pjesëmarrja ishte detyrëmë tepër se e drejtë. Kjo strukturë solli efikasitet më të lartë sa ipërket kënaqësisë dhe adaptimit. Njëherësh, organizata që përbëhejnga Muhamedi a.s. dhe sahabët (pasuesit) e tij arriti nivel të lartë efi-

10 Henri Fayol, “General and Industrial Management”, trans. J.A. Conbrough Internatio-nal Institute of Management, Geneva, (1929).

11 Max Weber, “The Theory of Social and Economic Organization”, trans. Hendersonand Parsons Oxford University Press, New York, (1974).

EKONOMI ISLAME 97

kasiteti. Niveli i lartë i disiplinës që ekzistoi mes tyre dhe vrulli shpir-tëror që kishin mund të shpjegojë këtë.

Aktualisht, është pajtuar përgjithësisht që organizatat duhet të ko-nstruktohen në përputhje me kërkesat e situatës.12 Forma e strukturësvaret kryesisht nga lloji i operimeve dhe i mjedisit të saj. Nëse operi-mi është një detyrë përsëritëse siç është asambleja, ku efikasiteti ështëmjeti më i rëndësishëm i efektivitetit, preferohet modeli mekanistik.Në anën tjetër, nëse procesi i operimit është rrallë i përsëritshëm si nërastin e një pune prodhuese, ku kërkohet më shumë komunikimi dhespecializimi është i ulët, preferohet forma organike. Ndërkohë, nësemjedisi i një organizate është i qëndrueshëm dhe i thjeshtë, forma me-kanistike mund të jetë e përshtatshme, por nëse mjedisi është komple-ks dhe i paqëndrueshëm, atëherë forma organike bëhet më esenciale.Autori ka tendencë të preferojë formën organike sa kohë që niveli ilartë i disiplinës shoqëron atë dhe është në pajtim me urdhrin emenaxherëve pasi që vendimi është arritur në mënyrë kolektive. Me-gjithatë, realisht, kjo nuk është gjithmonë e mundshme. Pajtimi striktzakonisht kërkon një kulturë dhe strukturë të caktuar që janë të favor-shme për të. Shpesh, struktura mekanistike është më e favorshme përpëlqim. Në kohën e Muhamedit a.s., struktura e shtetit ishte shumëorganike, por efikasiteti nuk harrohet kurrë. Fatkeqësisht, ky nivel iefikasitetit organizativ nuk është ruajtur për një kohë të gjatë. Ai va-zhdoi pas Muhamedit a.s. për disa dekada.

MENAXHIMI I BURIMEVE NJERËZORE

Zhvillimi dhe menaxhimi efektiv i burimeve njerëzore mund tëgarantojë zhvillimin ekonomik. Vendet, si Japonia, Gjermania, Tajva-ni dhe Singapori janë modele për menaxhim efektiv të burimeve nje-rëzore. Pavarësisht përfundimit të keq të Luftës së Dytë Botërore qëJaponinë dhe Gjermaninë i çoi pothuajse në shkatërrim të plotë të se-

12 Randolph, W. A., and Dess, G.G., “The Congruence Perspective of Organization De-sign: A Conceptual Model and Multivariate Research Approach”, Academy of Ma-nagement review, January (1984), Pp. 114-127.

EDUKATA ISLAME 9398

ktorëve të tyre industrial dhe prodhues, këto vende arritën të shfaqensi konkurrentë përpara pushtuesve të tyre pa asnjë burim, por me me-naxhim efektiv të njerëzve të tyre, brenda tridhjetë viteve. Singaporidhe Tajvani janë prej vendeve më të varfra për sa i përket burimevenatyrore, por aktualisht gëzojnë të ardhurat më të larta për kokë bano-ri.

Vendpushimet Miraxh, një firmë me qendër në Las Vegas, shpen-zoi afërsisht 3.5 milion $ në trajnimet para hapjes për njerëzit e saj.Këta shembuj na tregojnë faktin sesa të rëndësishëm janë njerëzit nëzhvillimin e një kombi dhe në suksesin e një firme.

Ky kapitull paraqet menaxhmentin e burimeve njerëzore nga per-spektiva islame, duke u fokusuar në menaxhmentin e burimeve nje-rëzore, procesin e rekrutimit, përzgjedhjes, trajnimit dhe të zhvillimite kompensimit.

1 - Hyrje

Menaxhmenti i burimeve njerëzore mund të shihet si menaxhmentefektiv i njerëzve në punë. Ajo ekzaminon çfarë mund, apo duhet tëbëhet për t’i bërë njerëzit më produktiv dhe më të kënaqur. Ajo ka tëbëjë me rekrutimin, trajnimin dhe zhvillimin.

Definimi i mësipërm i menaxhimit të burimeve njerëzore paraqetqë procesi i menaxhimit të burimeve njerëzore fillon me procesin eplanifikimit. Atëherë menaxhmenti njeh se çfarë lloje të aftësive ne-vojiten për të arritur një mori qëllimesh dhe objektiva të planifikuara.

Puna, në Islam, konsiderohet si përpjekje fisnike. Çdokush qëështë i aftë të punojë, i kërkohet të punojë dhe jo të kërkojë lëmoshënga të tjerët, apo të varet nga sigurimi shëndetësor. Muhamedi a.s.thotë:

“Është më mirë për njeriun të merr litarin e të shkojë të marr dru t’ipërdor si lëndë djegëse, sesa të kërkojë lëmoshë nga njerëzit, edhenëse i japin apo nuk i japin”. (Buhariu)

Puna në Sistemin Islam të Administratës, simbolizon angazhimindhe nënshtrimin ndaj Allahut xh.sh. Kurani thotë:

EKONOMI ISLAME 99

...

“E ata që besuan dhe bënë vepra të mira, s’ka dyshim se Ne nuk ihumbim shpërblimin atij që është bamirës. Të tillët e kanë xhenetin eAdnit…”. (el-Kehf: 30-31)

Parimi i punës në Islam përfshin definim të qartë të kushteve tëpunës, në mënyrë që të shmanget çdo keqkuptim kur punonjësi pra-non punën. Termat dhe kushtet e punës duhet të konturohen në më-nyrë që të mos ketë pakënaqësi nga ana e punëdhënësit. Punëdhënësitnuk duhet t’i detyrojnë punonjësit të punojnë kundër dëshirës së tyre,duke i kërcënuar me shkarkim nga puna, apo me mjete të tjera, veça-nërisht nëse punë të tilla janë në kundërshtim me mësimet islame. Njëpunonjës në rrethana të tilla ka të drejtë të refuzojë kryerjen e punëvetë tilla dhe punëdhënësi nuk mund t’i shkarkojë për mosbindje ndajurdhrave të tilla.

Islami inkurajon mjedis pune vëllazëror, i cili është i favorshëmpër prodhim, punë dhe përsosjen e atyre punëve. Muhamedi a.s. thotë:

“Robërit tuaj janë vëllezërit tuaj, të cilët Zoti i ka lënë nën mbrojtjentuaj”. (Buhariu)

Gjithashtu, Muhamedi a.s. thotë:“Mos kërkoni nga ata të bëjnë gjëra të tilla (dhe punë) që janë përtejfuqisë dhe durimit të tyre, dhe nëse kërkoni të bëjnë gjëra të tilla (dhepunë), atëherë ndihmoni ata”. (Buhariu)

Nga hadithet e mësipërme, mund të vijmë në përfundim që puno-njësi nuk duhet të ngarkohet me ngarkesë pune të tepërt dhe orë tëgjata e të lodhshme, pasi që kjo mund të rezultojë në përjetimin e stre-sit të madh, që përfundimisht mund të shpie te dëmtimi i shëndetit,apo madje edhe më keq, në rraskapitje. Veç kësaj, një punonjësi nukduhet t’i jepet një punë që nuk është konform me kualifikimet, trajni-min, shkathtësitë dhe aftësitë e tij. Kjo do të shkaktojë vështirësi përpunonjësin. Megjithatë, nëse një punonjësi i jepet një detyrë e vështirë

EDUKATA ISLAME 93100

dhe rraskapitëse, atëherë atij duhet t’i jepet asistencë, qoftë në formëfizike, apo monetare, në mënyrë që të minimizohen vështirësitë me tëcilat do të ballafaqohet.

Më në fund, punëdhënësi duhet të sigurojë fiksimin e orëve maksi-mume të punës, ekzistimin e një ambienti të favorshëm për punë dheinstalimin e masave të sigurisë në organizatë pasi që të gjitha këto ja-në në përputhje me mësimet e Islamit.

2 - Aktivitetet e Menaxhmentit të Burimeve Njerëzore

1) RekrutimiRekrutimi është proces i marrjes së kandidatëve për pozita të lira

në një organizatë. Rekrutimi mund të jetë i brendshëm apo i jashtëm.Rekrutimi i brendshëm synon marrjen e njerëzve që tanimë janë bre-nda organizatës, për të aplikuar për pozita të lira. Në anën tjetër, re-krutimi i jashtëm fokusohet te njerëzit jashtë organizatës. Metodat erekrutimit janë reklamimi në gazetat lokale, postimi i vendeve të liratë punës në tabelat e shpalljes së kompanisë, përmes praktikës sëkolegjit ndër të tjera. Reklamimi i pozitës i jep njerëzve më shumëmundësi për të gjetur punë, ndërsa organizatës i jep rast më të mirë qëtë ketë një person më të kualifikuar.

Përzgjedhja e punëtorëve me shkathtësi, qëndrime dhe motivim tëduhur përbën një aktivitet të rëndësishëm për menaxhmentin e buri-meve njerëzore, pasi që synon pajtimin në punë të njerëzve që më sëmiri i përshtaten veçanërisht punës, e organizatës në përgjithësi.

Në rekrutimin dhe përzgjedhjen e njerëzve për punë, Islami përkr-ah parimin e përzgjedhjes së më të mirëve nga burimet e disponuesh-me njerëzore. Kështu në një sistem islam, kompania duhet të rekrutojëata individë që janë të fortë, të aftë dhe të besuar. Kurani thotë:

... “…më i miri i atij që do ta marrësh në shërbim është ai i fuqishmi, ebesniku!” (el-Kasas: 26)

EKONOMI ISLAME 101

Në ajetin e lartpërmendur, fuqia i korrespondon shkathtësive dhekualifikimeve që kërkohen për punë, aftësisë për të kuptuar parimetislame dhe fuqia për t’i zbatuar ato. Besueshmëria i takon frikës ngaZoti, obligimit moral dhe angazhimit për qëllime shoqërore dhe orga-nizative. Është transmetuar se Muhamedi a.s. thotë:

“Tregtari besnik e i ndershëm do të gëzojë shoqërinë e profetëve, tësinqertëve dhe martirëve”. (Tirmidhiu)

Epërsia fizike dhe mendore si dhe ndershmëria janë kritere të rë-ndësishme që duhet të përdoren si drejtues në përzgjedhjen e puno-njësve. Kjo për t’u siguruar se burimet janë efektive dhe janë përdorënë mënyrë efikase në një organizatë. Veç kësaj, prodhimtaria do të rri-tet dhe kostoja e trajnimit do të zvogëlohet, pasi që nevojitet kohë mëe pakët për trajnimin e punonjësve.

Pasi që mund të jetë e vështirë të vlerësohet besueshmëria e kandi-datëve për punë, ne duhet të fokusohemi në kompetencën e tyre. Nëfakt, ekziston një lidhje e fortë në mes të kompetencës dhe etikës. Samë kompetent është një person, ka më shumë mundësi të jetë etik. Pu-nësimi i dikujt që është më pak kompetent, kur ka ndonjë më kompe-tent, përbën një shkelje të mësimeve të Islamit dhe konsiderohettradhti madhore ndaj Shtetit Islam. Është raportuar se Muhamedi a.s.ka thënë:

“Kushdo që punëson një person dhe e din që ekziston një tjetër qëështë më i kualifikuar, ka tradhtuar Allahun, të Dërguarin e Tij dhemuslimanët”.

Allahu xh.sh. më tej thotë:

...

“Allahu ju urdhëron që t’u jepni amanetin të zotëve të tyre dhe kurtë gjykoni, ju urdhëron të gjykoni me të drejtë mes njerëzve…”. (en-Nisaë: 58)

EDUKATA ISLAME 93102

Konkludimi kryesor që nxirret nga hadithi dhe ajeti i lartpërme-ndur është që nepotizmi dhe favorizimi në Islam konsiderohen si tëkëqija dhe të ndaluara plotësisht.

Në anën tjetër, punëdhënësi nuk duhet të mbingarkojë punë-një-sinë e tij. Allahu xh.sh. thotë:

“Ai (Shuajbi) tha: “Unë dëshiroj të martoj ty me njërën prej këtyredy vajzave të mia, me kusht që të më shërbesh tetë vjet, e nëse iplotëson dhjetë, ai është vullneti yt, e unë nuk dëshiroj të rëndoj ty, enë dashtë Allahu, ti do gjesh tek unë mirëkuptim!” (el-Kasas: 27)

Ajeti i mësipërm tregon që personi që e ka punësuar Musën a.s., ika treguar para se të merr punën se nuk do ta vë në vështirësi.

2) Trajnimi dhe zhvillimiTrajnimi është proces përmes të cilit ofrohet me qëllim përvoja

për rekrutët, për t’i mundësuar atyre të përvetësojnë disa perspektiva,kuptime, vlera, qëndrime, teknika dhe shkathtësi të reja.

Zhvillimi në anën tjetër, shihet si përgatitje e njerëzve të kryejnëpunë përtej atyre në të cilat janë të angazhuar aktualisht dhe të pra-nojnë përgjegjësi më të mëdha, nga ato që kanë.

Ashtu siç mund të shihet definicioni tradicional i trajnimit dhe izhvillimit është i kufizuar për mjedisin fizik të punës.

Qëllimi i trajnimit dhe i zhvillimit në Islam është ta bëjë të vetë-dijshëm njeriun për pozitën e tij si mëkëmbës dhe shërbëtor i Allahutxh.sh. Mbi këtë supozim, Islami synon zhvillimin e njeriut, si shpir-tërisht ashtu edhe fizikisht.

EKONOMI ISLAME 103

Allahu xh.sh. na ka krijuar, duke mos ditur asgjë, por Ai na pajisime mjetet e nevojshme për mësim dhe trajnim. Kurani e thekson këtëfakt:

“Allahu ju nxori nga barqet e nënave tuaja (si foshnje) që nuk dinitasgjë. Ju pajisi me (shqisa për) të dëgjuar, me të parë dhe me zemër,ashtu që të jeni falënderues”. (en-Nahl: 78)

Trajnimi nuk ka të bëjë vetëm me shkathtësitë. Por, gjithashtu aika të bëjë me zhvillimin e qëndrimit të drejtë. Krijimi i qëndrimit tëdrejtë është ajo që veproi Muhamedi a.s. Ai ndërtoi një besim të fortënë Allahun xh.sh. (akide) dhe zhveshi format e tjera të adhurimit ndajqenieve apo të sistemeve të tjera, përveç Allahut xh.sh. Ky trajnim re-zultoi mes sahabëve me vlera shumë të lavdërueshme, si ndershmëria,besueshmëria, patundshmëria dhe durimi.

3) KompensimiPaga është shpërblim për punën e bërë. Paga e drejtë do t’i inkura-

jojë punëtorët për të bërë përpjekjet më të mira, ndërsa paga jo e drej-të ul moralin e punëtorëve dhe në fund do të shpie në greva. Veçkë=saj, pagat janë një burim i rëndësishëm jetese. Islami urdhëron qëbaza për fiksimin e pagës duhet të merr parasysh kërkesat e punës dhendryshimin e produktivitetit të punëtorëve. Kjo është evidente në aje-tin vijues kuranor:

EDUKATA ISLAME 93104

“Mos lakmoni në atë, që Allahu gradoi disa nga ju mbi disa të tjerë.Burrave u takon hise nga ajo që fituan ata dhe grave gjithashtu utakon hise nga ajo që fituan ato. Allahu kërkon nga të mirat e Tij.Allahu është i dijshëm për çdo send”. (en-Nisaë: 32)

Ajeti i lartpërmendur thekson parimin themelor të përcaktimit tëpagës. Burri dhe gruaja duhet të paguhen në përputhje me produktivi-tetin e tyre. Pagat janë të pavarura nga gjinia, raca, feja apo çdo kara-kteristikë tjetër e punëtorit.

Omeri ibn Hatabi r.a. u jepte punonjësve të tij paga të larta meqëllim që t’u ndihmojë që të rrinë larg korrupsionit. Gjithashtu Omerir.a. thoshte që njerëzit duhet të paguhen, duke u bazuar në kontributindhe nevojat e tyre.

Një parim tjetër i rëndësishëm islam në lidhje me kompensiminështë ai që duhet të jetë në kohë.

Muhamedi a.s. thotë që shpërbleni/kompensoni njerëzit para se t’uthahet djersa.

“Jepi punëtorit pagën e tij para se të thahet djersa e tij”. (Ibn Maxhe)

Hadithi i mësipërm mund të ketë ndërlikim të rëndësishëm nëmotivimin e punëtorëve. Nga ai mund të kuptohet që punëtorët qëmarrin paga ditore janë më shumë të motivuar nga ata që marrin rrogamujore. Ne mund të dëshirojmë të studiojmë efektin e frekuencës sëpagesës mbi performansën e punëtorëve.

Mbi pagën duhet të pajtohen para punës. Ky parim është elaboruarnë suren el-Kisas, ajeti 27.

“Ai (Shuajbi) tha: “Unë dëshiroj të martoj ty me njërën prej këtyredy vajzave të mia, me kusht që të më shërbesh tetë vjet, e nëse i

EKONOMI ISLAME 105

plotëson dhjetë, ai është vullneti yt, e unë nuk dëshiroj të rëndoj ty, enë dashtë Allahu, ti do gjesh tek unë mirëkuptim!” (el-Kasas: 27)

Përmbledhje

Autoriteti është e drejtë legjitime e përdorimit të burimeve për tëkryer një detyrë të caktuar. Autoriteti është i domosdoshëm në çdo pu-në kolektive. Prandaj, pajtimi me urdhrat e menaxherit është kritik përsuksesin e një organizate. Pajtimi me urdhrat që janë në përputhje memisionin e organizatës është i detyrueshëm. Megjithatë, pajtimi i ver-bër mund të jetë i dëmshëm. Vartësit duhet të kenë parasysh që çë-shtjet dhe kultura e organizatës duhet të jetë ajo e pjesëmarrjes, e cilamund të shpie te kualiteti dhe produktiviteti më i mirë.

Përgjegjësia është obligimi për të kryer një punë të caktuar. Ajoështë e lidhur me shkallën e autoritetit që ka ndonjë. Në përgjithësi,çdonjëri është përgjegjës për atë që është nën ndikimin e tij apo të saj.Delegimi është i domosdoshëm për suksesin organizativ. Delegimiështë i kufizuar në autoritet dhe llogaridhënie, pasi që nuk mund të hi-qet dorë nga përgjegjësia. Shumë menaxherë e shohin të vështirë tëdelegojnë autoritetin, pasi që ata zakonisht mendojnë gabimisht qëështë më mirë të kryejnë vetë punët. Trajnimi i menaxherëve sesi tëdelegojnë dhe të trajnojnë vartësit për mënyrën e trajtimit të përgje-gjësisë, mund të zgjedh këtë problem. Përgjithësisht, delegimi bëhetshumë efikas pas disa eksperiencave të para. Nganjëherë menaxherëte tjerë frikësohen që vartësit e tyre do të shquhen më shumë në dety-rën e caktuar, dhe si pasojë, ndjehen të kërcënuar për humbjen e po-zitave të tyre. Zakonisht këta menaxherë janë mediokër. Ata kanëmungesë etike që ka mundësi të rrezikojë interesin e organizatave tëtyre.

Autoriteti dhe përgjegjësia detyrojnë llogaridhënien në këtë botëdhe në Botën Tjetër. Çdo person është plotësisht përgjegjës për atë qëai apo ajo bën. Megjithatë, njerëzit mund të japin llogari, vetëm nësepërgjegjësia e tyre është definuar qartë. Gjithashtu, dhënia e llogarisënga njerëzit kërkon kontrollim të punës së tyre.

EDUKATA ISLAME 93106

Struktura organizative është rregullimi formal i punëve, grupit tëpunëve, autoritetit dhe i përgjegjësisë. Strukturat varen nga strategjitëdhe kultura e organizatës. Struktura duhet të mbështetet nga drejtimiislam mbi autoritetin, përgjegjësinë dhe llogaridhënien. Struktura du-het t’i lejojë vartësve të shprehin mospajtimet dhe pakënaqësitë e tyre.Sapo që struktura të hynë në fuqi, ajo duhet të respektohet, derisa sa tëndryshojë. Strukturat më të zakonshme janë ato territoriale, funksio-nale, strukturat projekt/produkt, si dhe struktura matricë, që është ko-mbinim i funksionales, dhe strukturave produkt/projekt. Dimensionetkryesore të strukturës së një organizate janë specializimi, spektri i ko-ntrollit, formalizimi, centralizimi dhe kompleksiteti. Organizatat mespecializim të lartë, formalizim të lartë, autoritet të centralizuar dhekompleksitet të lartë, kanë strukturë mekanistike apo burokratike. Tëtjerat kanë një strukturë organike. Strukturat mekanistike janë më tëpërshtatshmet për organizatat që e vënë theksin mbi efektshmërinë.Kur janë theksuar adaptimi, kënaqësia dhe pjesëmarrja, atëherë stru-ktura organike bëhet e domosdoshme.

Rekrutimi duhet të bazohet në shkathtësi dhe besim. Kompensimiduhet të fiksohet që më parë. Përveç shkathtësive dhe kontributeve tëtyre, duhet të merren parasysh edhe nevojat e punonjësit. Trajnimiështë një domosdoshmëri për të shmangur zhvlerësimin dhe për tëpërmirësuar kualitetin dhe produktivitetin.

- vijon -

EKONOMI ISLAME 107

Dr. Naceur Jabnoun

ISLAM AND MANAGEMENT - (4)ORGANIZING

(Summary)

Authority and responsibilityThis chapter is comprised of three parts. The first one deals with the concept

of authority. The second one with that of responsibility. The third part includes

discussions on delegation.

نصر جابنون

)4االسالم و االدارة ((خالصة البحث)

التنظيماملسؤل و املسؤلية

يتكــــون هــــذا البــــاب مــــن ثالثــــة اجــــزاء يتحــــدث اجلــــزء االول عــــن معــــىن املســــؤل و زء االخــري عــن موضــوع املســؤلية و يتنــاول اجلــزء الثــاىن مبــدأ املســؤلية و يتحــدث اجلــ

التمثيل .

KKUUMMTTEESSËË

Mr. Qemajl Morina

PROCESI I PËRHAPJES SË ISLAMITNDËR SHQIPTARËT*

Përhapja e fesë Islame nëpër botë dhe veçanërisht në vendin tonëka qenë, është dhe do të mbetet objekt studimi mjaft i diskutueshëmdhe i vështirë. Që të hidhet dritë mbi këtë çështje nevojitet, në radhëtë parë, një bashkëveprim i shkencave historike, kulturore, shoqërore,filozofike, pastaj gjuhësore, arkeologjike etj.

Kontaktet e para të shqiptarëve me Islamin dhe gjurmët e islamizi-mit të tyre dëshmohen relativisht herët. Në shekujt e mesjetës parao-smane tokat shqiptare, për shkak të pozitës së tyre gjeografike, janëfrekuentuar dendur prej misionarëve të botës islame arabo-turke qoftëpër qëllime tregtare, qoftë për qëllime fetare apo ushtarake.

Megjithatë, nën dritën e të dhënave historike, bëhet i padyshimtëfakti se përhapja e Islamit ndër shqiptarët si proces i tërësishëm, filloidhe u zhvillua gjatë periudhës së sundimit osman, për shkak të qëndri-mit të tyre në këto vende një periudhë të gjatë kohore, duke filluar ngagjysma e shekullit XIV deri në mbarimin e luftërave ballkanike më

* Kjo kumtesë është lexuar në Simpoziumin Ndërkombëtar me temën:”Kosova dhe Pera-ndoria Osmane në dokumente Osmane” organizuar nga Agjencia Shtetërore e Arkivavetë Kosovës dhe Agjencia Turke për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (TIKA),mbajtur në Prishtinë më 14-15 prill 2009.

EDUKATA ISLAME 93110

1912. Prandaj, është rast i mirë të shtrohet pyetja se një periudhë aq egjatë kohore ende mund të quhet “e huaj”,1 edhe pse kjo gjë nuk e bre-ngos askënd prej atyre që shkruajnë historinë kombëtare shqiptare.Megjithatë, lirisht mund të thuhet se periudha Osmane pati influencëshumë të madhe, ndoshta përjashtim mund të ketë periudha Romake.

Osmanlinjtë për herë të parë vijnë në kontakt me shqiptarët nëdhjetëvjetëshin e fundit të sundimit të sulltan Muratit të Parë, kur KarlTopia, sundues i pjesës qendrore të Shqipërisë, i thërret turqit në ndi-hmë, të cilët ishin në një ekspeditë ushtarake nëpër Maqedoni, në luftëkundër Balshës së Dytë, i cili në emër të Serbisë sundonte Shkodrëndhe tërë pjesën e Shqipërisë Veriore. Në betejën e Vjosës më 1385,Balsha II vritet, kurse ushtria e tij shpërndahet. Menjëherë pas kësajlufte të gjithë sunduesit shqiptarë e njohën sulltan Muratin si sunduestë tyre.2

Përhapja e fesë Islame në trojet shqiptare mund të thuhet shkurt seështë bërë në mënyrë graduale dhe nga vetë banorët autoktonë dhe pafarë presioni e dhune nga jashtë3. Në këtë aspekt të dhënat mbi pro-cesion e përqafimit të fesë Islame dhe veprimtarisë së thirrjes Islamejanë mjaft të kufizuara, sepse faqet e historisë shqiptare prej shekullitXV deri te paraqitja e Ali Pashë Tepelenës, gjatë treqind vjetëve duketse kanë mbetur të zbrazëta. Shi për këtë, janë shfrytëzuar kronikat erretheve të ndryshme kishtare dhe raportet e misionarëve, të cilët kohëpas kohe i janë dërguar Vatikanit (Cangregato de Propaganda Fide).Mirëpo, gjë që edhe vetvetiu është e kuptueshme se këto burime japintë dhëna të mangëta dhe përshkruhen me subjektivizëm, sidomos kurështë fjala për shpjegimin e shkaqeve, të cilat i bënë shqiptarët ta për-qafojnë fenë Islame. Është e pamundur që njeriu i kishës në atë kohëtë pranojë kalimin në fenë Islame të bashkëkombësve të vet për shkaktë bindjeve të tyre, e sidomos kur për këtë u raporton përgjegjësve tëtij fetarë”4.

1 Machiel Kiel: Ottoman Architecture in Albania (1385-1912), f. 152 Po aty f. 17-183 Thomas W. Arnold, Edda’vetu ilal Islam, f. 2074 Po aty, f. 207

KUMTESË 111

Gjatë shekullit XVI duket se përqafimi i fesë Islame ishte zhvillu-ar shumë ngadalë, edhe pse kalimi i shqiptarëve në fenë Islame kishtefilluar prej kohësh. Në vitin 1610, numri i të krishterëve ishte shumëmë i madh se numri i myslimanëve. Ai sillej dhjetë të krishterë e njëmysliman. Shumica e fshatrave ishin të banuara me të krishterë menjë përqindje të vogël të myslimanëve.5

Gjatë shekullit XVII, gjendja sociale si dhe faktorë të tjerë ndiku-an, dhe vetëm në periudhën prej tridhjetë vjetësh ndërmjet viteve1620-1650, thuhet se 300 000 shqiptarë përqafuan fenë Islame. Në të-rë dioqezën e Tivarit në vitin 1624 kishte vetëm 2.000 pjesëtarë të fe-së katolike. Në tërë qytetin kishte mbetur vetëm një kishë dhe nëperëndim të atij shekulli, kisha kishte rënë në atë gjendje sa që nukshfrytëzohej më për shërbime fetare, sepse në qytet s’kishte të krish-terë, përveç dy familjeve.6

Kështu pra shqiptarët pas një shekulli të plotë të rezistencës sëarmatosur dhe të një shekulli të një paqe relative në shekullin XVII-XVIII e pranuan Perandorinë Osmane dhe bashkë me të edhe fenë dhekulturën Islame. Mbi tri të katërtat e shqiptarëve përqafuan fenë Isla-me dhe me këtë Shqipëria u bë i vetmi shtet i Ballkanit, ku shumica epopullatës ishin me përkatësi fetare islame dhe ishte një faktor shumëi rëndësishëm për ruajtjen e identitetit kombëtar. Prej trevave shqip-tare, më vonë do të rekrutohen ushtarë të fuqishëm si dhe shqiptarëtdo të përbëjnë elitën e politikanëve dhe të komandantëve ushtarakë nëPerandorinë Osmane.

5 Po aty, f.2086 Po aty, f. 208

EDUKATA ISLAME 93112

A është përhapur Islamizmi me shpatëapo me fuqinë e bindjes?

Besimi është çështje e brendshme dhe intime e njeriut dhe ai asse-si nuk mund t’i imponohet askujt në asnjë mënyrë. Pikërisht për këtëKur’ani, Libri i shenjtë i myslimanëve e urdhëron të Dërguarin – Mu-hamedin a.s. si dhe nëpërmjet tij edhe të gjithë besimtarët që në rru-gën e Zotit të thërrasin me urtësi dhe me këshilla të mira:“Thirr në rrugën e Zotit tënd me urtësi dhe këshillë të mirë dhediskuto me ta në mënyrë më të mirë”. (17:125)

“A ti do t’i detyrosh njerëzit të bëhen besimtarë?!” (10:99)

“Po të kishte dashur All-llahu do t’u kishte bërë një popull”.(16:93)

Në këto ajete në mënyrë të qartë shihet parimi i tolerancës, të cilëne kultivon Islami.

Ajo që na intereson neve më së tepërmi është toleranca fetare nëkohën e Osmanlinjve, kur ata sundonin në Ballkan. Lirisht mund tëthemi se pushteti osman në aspektin e tolerancës fetare, Evropës sëatëhershme të përgjakur dhe të zhytur në fanatizmin fetar i dha një le-ksion se si duhet të jetë koekzistenca ndërmjet besimtarëve të përkatë-sive të ndryshme fetare. Bashkësitë fetare jo vetëm që toleroheshin,por ato kishin autonominë e tyre të plotë, siç ishin Bashkësia ortodo-kse e Stambollit e Damaskut, si dhe disa bashkësi tjera në disa qytetetjera mesdhetare. Ekuivalente të inkuziocionit, persekutime e dëbimehistoria islame nuk ka shënuar. Bashkësia hebraike, në mënyrë mëçnjerëzore është ndjekur në tërë Evropën, ata gjetën strehim të sigurtvetëm në mbrojtjen e pushtetit osman.

Përkundër kësaj, në literaturën në përgjithësi e në mënyrë të ve-çantë në atë shkollore, fitohet bindja se kudo që është përhapur fejaIslame, ajo është bërë nën presionin e shpatës. Për këtë arabët dhe os-manlinjtë përshkruhen si përbindësh dhe njerëz të pamëshirë, të cilëtnuk bënin tjetër, por vetëm prisnin kokat e të krishterëve. Për fat të

KUMTESË 113

keq këto pikëpamje i hasim edhe sot si në shtyp ashtu edhe në litera-turën tonë të përditshme në gjuhën shqipe.

Mirëpo, kjo nuk do të thotë se rreth përhapjes së Islamit në përgji-thësi si dhe përhapjes së tij në trojet shqiptare nuk ka edhe mendimetë hulumtuesve, studiuesve tjerë, të cilët me argumente pohojnë se os-manlinjtë nuk kanë pasur kurrfarë politike islamizuese dhe nuk kanëpërdorur kurrfarë presioni për përhapjen e fesë islame. Ne këtu popërmendin shkurtimisht mendimet e disave prej tyre.

Dr. Ferid Duka, historian që merret me studimin e periudhës Os-mane në Institutin e Historisë të Tiranës, lidhur me këtë çështje thotë:“Faktorët që determinuan përhapjen e Islamit në tokat shqiptarejanë të ndryshëm, por një gjë duhet thënë: Nuk ka pasur një poli-tikë islamizuese të zhvilluar me tendencë të posaçme nga sundue-sit osmanë. Të dhënat flasin se feja Islame është pranuar medëshirë, nuk ka pasur dhunë në përhapjen e saj me qëllim që tëimponohej si fe në masat e popullit shqiptar”.7

Për tolerancën që kanë treguar myslimanët ndaj të krishterëve janëshprehur në mënyrë afirmative edhe shumë historianë të krishterë, popërmendim vetëm disa prej tyre. Historiani i njohur anglez ArnoldTvenbi thotë: “Nuk është e vërtetë se myslimanët i detyronin njerë-zit të zgjidhnin ndërmjet pranimit të Islamit dhe shpatës, por ataishin të lirë të zgjidhnin ndërmjet pranimit të Islamit apo dhëniessë xhizjes”.8

Ndërkohë që në vitin 1735, Gjergj Sale, përkthyes i Kur’anit nëgjuhën anglishte thotë: “Unë nuk do t’i hulumtoj shkaqet, të cilat bënëqë feja Islame të hasë në një mirëkuptim të paparë në botë, mirëpomund t’iu them atyre, të cilët mendojnë se ajo është përhapur vetëmme shpatë se ata e mashtrojnë vetveten”.9

Këtu vlen të përmendim edhe raste me rëndësi historike, ku shihetvitaliteti i Islamit, e ato janë kur jobesimtarët barbarë shkelnin nëqafat e pasardhësve të Pejgamberit a.s., këta ishin turqit selxhukë në

7 Dituria Islame, nr.34 shkurt 1992.fq.14.8Abbas Mahmud al-Akkad, Ma jukalu anil Islam, Kajro, fq.23.9 Thomas Arnold, Eddavetu ilal Islam, f.16.

EDUKATA ISLAME 93114

shekullin XI dhe mongolët në shekullin XIII, por që të dyja këto rastei shohim se pushtuesit përqafojnë fenë e të pushtuarit.

Po ashtu misionarët myslimanë, të cilët nuk kishin kurrfarë fuqieapo pushteti, përhapën fenë Islame në Afrikën e Mesme, në Kinë dhenë ujdhesat në lindje të Indisë, si dhe në Indonezi, e cila sot konside-rohet shteti më i madh mysliman në botë asnjëherë nuk shkeli këmbae ushtarit mysliman.10

Rreth përhapjes së Islamit në Gadishullin Ballkanik, dr. Truhelkathotë: “Është mendimi gabuar se Islami është përhapur me dhunë.Ekzistojnë argumente të shumta, të cilat demantojnë këtë. Unë popërmend vetëm një, e ai është se shekulli XIX nuk do ta gjente as-një të krishterë, e asnjë kishë apo manastir në Ballkan sikur Isla-mi të përhapej me dhunë shtetërore”.11

I këtij mendimi është edhe historiani turk, Ali bin Malik, i cilithotë: “Sikur të kishin dashur osmanlinjtë t’ua impononin gjuhënapo fenë e tyre popujve të Ballkanit, të cilët i sunduan për gjashtëshekuj (20 gjenerata), sot nuk do të mbetej asnjë njeri jomysli-man, apo asnjë person, i cili nuk do të fliste turqishten”.12

Unë besoj thellë se shqiptarët nuk mund të jenë përjashtuar nga kyrregull i përgjithshëm. Lidhur me këtë historiani i njohur anglez thotë:“Është mjerueshme ajo që autorët e krishterë pohojnë se shqipta-rët janë detyruar ta ndërrojnë fenë nën presionin e dhunës dheharaçeve të paligjshme. Këta autorë nuk na ofrojnë argumentepër pohimet e tyre. Zmajeviqi konvertimin e 2.000 njerëzve e ar-syeton me numrin e tatimeve dhe të taksave tjera, me të cilat ishintë ngarkuar të krishterët, por ai në të njëjtën kohë e pranon seedhe myslimanët i kanë dhënë tatimet e njëjta me përjashtim tëtatimit personal”.

Dhe krejt në fund mund të përmbyll me këto konstatime:

10 Po aty. Fq.16.11 Mehmet Hanxhiq, Islamizacija Bosne, fq.28.12 Dituria Isalme, nr.42, shator 1992. fq.25.

KUMTESË 115

I pari, është mirë që periudha mbi pesëshekullore e sundimit osman tëtrojeve shqiptare po mbështetet në të dhëna dhe argumente histo-rike, të dokumenteve arkivore të Turqisë.

I dyti, inteligjenca shqiptare duhet të lirohet nga inferioriteti i të qenitmysliman, sepse Evropa moderne është liruar nga kompleksi iparagjykimeve të vjetra.

I treti, ne duhet të jemi të vetëdijshëm se ardhmja nuk ngrihet dukecenuar të kaluarën tonë fetare, por duke kultivuar në kuadrin einteresave tona shtetërore dhe kombëtare.

EDUKATA ISLAME 93116

Mr. Qemajl Morina

THE SPREAD OF ISLAM AMONG THE ALBANIANS

(Summary)

The spread of Islam throughout the world and in particular in our region is

and will continue to be a much debated topic. In order to shed light on this issue

a coordination of historical, cultural, social, philosophical, linguistic,

archeological sciences, etc., is required.

كمال مورينا

انتشار االسالم بين االلبانيين(خالصة البحث)

ان انتشـــار االســـالم ىف العـــامل و بصـــفة خاصـــة ىف بالدنـــا كـــان و ســـيكون موضـــوع نقاش صعب و معقد بني العلماء. و لكى يـتم القـاء ضـوء علـى هـذه املسـألة جيـب

لمــاء اللغــة و التعــاون بــني املــؤرخني و علمــاء علــم االجتمــاع و الفلســفة و كــذلك عالدراسات االنسانية .

AANNAALLIIZZAA

Akademik Enes Kariq

IBRAHIMI - MIKU I ZOTIT1

I.

IBRAHIM (Kur'ani, 69 herë; emër i përveçëm në Kur’an).IBRAHIMI është Pejgamber i Zotit, njëri ndër shfaqjet dominuese

pejgamberike në Kur’an. Në komente është i njohur me emrat: “Mikui Zotit, Miku i Allahut”, që është huazuar nga Kur’ani, sureja IV, 125:“E Allahu e ka marrë IBRAHIMIN për mik” - po ashtu i njohur edheme sintagmën “Mik i të Gjithëmëshirshmit” (Zotit), sikur edhe meemrin “Parababa / paraardhës i Pejgamberëve të Zotit.” (M. I. Ibra-him, 26).

IDETË KRYESORE:- IBRAHIMIT në Kur'an i thuhet se i ka pranuar disa fjalë (keli-

mat) prej Krijuesit të tij si sprovë dhe se këto fjalë i ka përvetësuar -(II, 124);

- IBRAHIMI qe i fesë dhe gjinisë së Nuhit - (XXXVII, 83);

1 Teksti në origjinal është botuar në vjetarin: Takvimi i Rijasetit të BI BH, për vitin 1998,Sarajevë, 1998.

EDUKATA ISLAME 93118

- Në suren II, 125, përmendet lokaliteti MEKAMU IBRAHIM, katë bëjë me vendin e qëndrimit / namazit të tij në oborrin e Tempullit tëMekkes.

- IBRAHIMI dhe i biri ISMA`ILI morën urdhrin e Zotit që (ngaputat, shtatoret dhe idolet) ta pastrojnë Tempullin në Mekke për vizitë(haxhillëk) - II,125.

- IBRAHIMI e luti Zotin për sigurinë e Mekkes dhe për furnizimine banorëve të saj me fruta - II,126.

- Themelet e Tempullit të Shenjtë, gjatë një rindërtimi, ia ndërtuanIBRAHIMI dhe i biri ISMAILI - II, 127.

- Në këtë, theksohen (XIV, 37) fjalët e Ibrahimit në të cilat ai,duke iu drejtuar Zotit, thotë se i ka populluar “disa pasardhës të tij nënjë fushëgropë në të cilën asgjë nuk mbillet, te Tempulli Yt i Shenj-të...” (Komentet e Kur'anit thonë se fjala është për vendosjen e bash-këshortes së tij Haxheres dhe Ismailit, djalit të tij, në Mekkë, Hixhaz.

- Feja e IBRAHIMIT, monoteizmi përmendet (II, 130) si MIL-LETU IBRAHIM.

- IBRAHIMI në suren XVI, 120, quhet UMMET, mbase edhe përatë që ai në atë kohë ka qenë i vetmi monoteist, do të thotë, njeri para-prijës, i përkushtuar Zotit dhe HANIF, respektivisht që në kohën e tijka qenë njeriu më i vlefshëm. Këtë fe ai dhe JA`KUBI ia kanë poro-situr, secili bijve të tij (II, 132).

- Në suren II, 133, përmendet IBRAHIMI, ISMA`ILI dhe IS’HA-KU si paraprijës të bijve të JA`KUBIT, të cilët thonë se do t’i ro-bërojnë “Zotit të JA`KUBIT dhe Zotit të të parëve të tij, IBRAHIMIT,ISMA`ILIT dhe IS’HAKUT”.

- Fjala HANIF përmendet në Kur'an në rastet më të shumta krahasIBRAHIMIT (si për shembull II,135), termi shënon “njeriun e fesë sëpastër monoteiste “, do të thotë, “nuk ka qenë nga idhujtarët, nuk kaqenë nga politeistët, të cilët Zotit i përshkruajnë shokë, rivalë ...” (II,135) - „në atë që i është shpallur duhet besuar” (II, 136);

- Në suren II, 140, përgënjeshtrohet se IBRAHIMI, ISMA`ILI,IS’HAKU dhe JA`KUBI kanë qenë hebraikë apo krishterë, derisa nësuren II, 258, tregohet në “atë i cili me IBRAHIMIN për Krijuesin

ANALIZA 119

(Zotin) e tij ka diskutuar”, kurse në suren e njëjtë (II, 258) ai e për-shkruan Krijuesin (Zotin) e tij si “Unë ngjall (krijoj jetë) dhe vdes!”.

- Po ashtu, duke diskutuar me personin të përmendur në suren II,258, IBRAHIMI thotë: “All-llahu njëmend bën që dielli të lind nëlindje, hajde bëre ti t’ia shkrepë nga perëndimi!”

- Në suren II, 260 IBRAHIMI lutet që Zoti i tij t’i tregojë se si iringjall të vdekurit.”

- Zoti e ka përzgjedhur, ndër të tjerë, edhe familjen e tij (III, 33).- Në suren III, 67, thuhet sërish se IBRAHIMI “nuk ka qenë

hebraik as i krishterë “.- Në suren XXI, 51, fjala është për pjekurinë e IBRAHIMIT, të

cilën ia ka dhuruar Zoti.- Në suren XXII, 78, flitet “për fenë e babait tuaj IBRAHIMIT”,

do të thotë, stërgjyshit të njerëzve, stërgjyshit të njerëzisë monoteiste.- Në suren VI, 74, përmendet babai i tij, mbase megjithatë stër-

gjysh, AZERI “Kur IBRAHIMI i tha babait / stërgjyshit të tij Azerit...” (krahaso shpjegimet e shumta ekzegjete se a ka qenë AZERI emrii statujës, të cilit i ka shërbyer babai i Ibrahimit, TAREHU e tëngjashme).

- Në këtë, Ibrahimit Zoti ia ka treguar mbretërinë e Qiejve të To-kës (VI, 75). Kjo tërësi-përshkrim i pjekurisë shpirtërore të IBRA-HIMIT është: “Dhe kështu ne i treguam Ibrahimit mbretërinë e qiejvedhe të tokës që të jetë i bindur mirë. Dhe kur ra nata, ai e pa një ylldhe tha: “Ky është Zoti im”!, por pasi perëndoi ai tha: Nuk i dua ataqë perëndojnë!”, E kur e pa hënën që po del tha: “Kjo (hëna) ështëZoti im!” E pasi që edhe ajo perëndoi, ky tha: “Nëse Zoti im nuk mëdrejton në rrugë të drejtë, unë me siguri do të jem nga ata që kanëdështuar”. Por, kur e pa diellin si po lind, ai thirri: “Ky është Zoti im,ky është më i madh”! Mirëpo, pasi edhe ai perëndoi, tha: “O populliim, unë heq dorë nga ata që ju i bëni shokë! Unë po e drejtoj fytyrëntime si besimtar i vërtetë kah Ai që ka krijuar qiejt dhe tokën, dhe unënuk jam nga politeistët”. (VI, 75-79).

- Miqtë e IBRAHIMIT janë ata të cilët ia paralajmëruan lindjen edjalit IS’HAKUT (XV, 51);

EDUKATA ISLAME 93120

- IBRAHIMI, djalosh monoteist, i rrënon statujat në tempull tëpopullit të tij (XXI, 60);

- Idhujtarët e hodhën në zjarr (XXI, 69), por Zoti i urdhëroi zjarritqë “të bëhet i ftohtë dhe shpëtim për IBRAHIMIN”. Kur'ani porosit senë “IBRAHIMIN dhe në ata të cilët besojnë “ju (njerëzit) keni she-mbull të mirë “ (USVETUN HASENEH).

- Sakrifikimi i të birit ISMA`ILIT nga IBRAHIMI përmendet nësuren XXXVII,102-107;

- “Fletët e IBRAHIMIT dhe të MUSAIT “, d.m.th., SUHUFET nëtë cilat fletët e Shpalljes ceken në suren LXXXVII, 19.

II.

Komentet e Kur’anit në formë të gjerë shqyrtojnë për shumë as-pekte të shumta të shfaqjes së Ibrahimit a.s. në Shpallje, në fe dhe nëhistori. Për të lidhen shumë ide, institucione dhe rituale, të cilat Kur’-ani i përmend, por komentuesit e Kur’anit theksojnë edhe shumë tra-nsmetime dhe hollësi për të cilat Kur’ani hesht.

Për prejardhjen e emrit të IBRAHIMIT komentuesi El-Kurtubiu(II, 66) thotë, duke u thirrur në komentuesin e El-Maverdit, se fjalaIBRAHIM është fjalë siriane dhe se në gjuhën arabe, sipas kome-ntuesit Ibn `Atijjeh, do të thotë “babai i mëshirshëm”... . Kurtubiu, diçmë vonë, shton se shpesh kemi ngjashmëri të kuptimeve në fjalët siri-ane dhe arabe. Kurtubiu në të njëjtin vend thekson se Ibrahimi ështëquajtur kështu në gjuhën siriane për shkak të mëshirës që e shprehtendaj fëmijëve. Kurtubiu, pastaj, për Ibrahimin a.s. e lidh mëshirënndaj fëmijëve, duke theksuar se Ibrahimi dhe gruaja e tij Sara, janëobliguar që, deri në Ditën e Gjykimit, të kujdesen për fëmijët e besi-mtarëve, të cilët vdesin në kohën e fëmijërisë.

Kurtubiu përkujton, duke e argumentuar idenë për Ibrahimin sifurnizues të mëshirshëm të fëmijëve deri në Ditën e Gjykimit, se edhevetë El-Buhariu e thekson traditën në të cilën Muhammedi a.s. thotëse gjatë kohës së MI’RAXHIT e ka parë Ibrahimin a.s. në KOP-SHTIN E XHENNETIT “me shumë fëmijë nga njerëzit tjerë.”

ANALIZA 121

Theksimi i Sares, si furnizuese e fëmijëve të vdekur, është i qartëedhe me këtë sepse ajo, derisa në moshën e shtyrë nuk e lindi të birinIs’haku, ka qenë sterile.

Xhelaluddin Es-Sujutiu (El-Itkan, IV, 60) gjithashtu e lejon këtëetimologji të fjalës IBRAHIM, në të cilën theksohet ideja e mëshirës.Ai e cek gjuhëtarin El-Xhavalikun, i cili thotë se fjala Ibrahim është evjetër dhe se nuk është arabe. Arabët këtë fjalë e shqiptojnë në disamënyra”, shqiptimi më i njohur është IBRAHIM, por e shqiptojnëedhe si IBRAHAM pastaj shkurt IBRAHAM dhe IBREHEM.

Sujutiu në vendin e njëjtë thotë se ky është “emër sirian që do tëthotë babai mëshirues”. Ai në Itkan (IV, 60) cek, duke u thirrur në au-toritetin e El-Kermanit, edhe etimologjinë tjetër për emrin Ibrahim,prej fjalës ELBERHEMEH që sërish do të thotë “fuqia e fuqishme edepërtimit”. Kjo mundësi etimologjike tregon në kundrimin e Ibrahi-mit a.s. të yjve, Hënës, Diellit dhe në perceptimin e tij të shpejtë se, nëtë gjitha, pas, para dhe mbi të gjitha është Zoti!

Komentuesit e Kur’anit e theksojnë GJENEALOGJINË E IBRA-HIMIT, trungun gjenealogjik, dhe gjithnjë e lidhin me pejgamberin eZotit Nuhin a.s.. Ibrahimi, sipas atij trungu, i biri i Azerit, i cili quhetedhe TAREH, i cili është sërish i biri i NAHORIT, kurse ky është ibiri i SHARUHIT, i cili është i biri i RAGUIT, ky është i biri i FALE-HUT, kurse ky, sërish, i biri i ABERIT, kurse ABERI i biri i SHA-LEHUT, kurse ai ishte i biri i ARFEHASHDIT, i cili është i biri iSAMIT, kurse Sami është i biri i Nuhit, Pejgamberit të Zotit. (Etimo-logjinë e këtillë e cek Es-Sujutiu, El-Itkan, IV, 60, shumë sosh epërsërisin, pak a shumë në këtë formë; në themel të kësaj shohim ndi-kimet e përkthimeve arabe të Biblës dhe të traditës së ISRAILIATE-VE në konstituimin e gjenealogjisë së shumë pejgamberëve të Zotit,(krhs. Përkthimin arab të Biblës, Cambridge, 1956, fq. 17), ku cekettrungu gjenealogjik i Samit, respektivisht SEMITE.

Ibrahimi a.s., ka pasur katër djem (Kurtubiu, II, 67): ISMA`ILIN,IS’HAKUN, MEDJENIN dhe MEDA'ININ.

Edhe shumë të tjerë theksojnë se Ibrahimi a.s. me prejardhje ështënga lajmëtari i Zotit Nuhi. Kështu M. I. Ibrahim (El-Elfadh ve’l-a`la-

EDUKATA ISLAME 93122

m‘ul-Kur'anijje, 27) thotë se Ibrahimi a.s. është “lindur në Babilonipara shumë mijë vjetëve, prejardhjen e ka nga i biri i Nuhit, Sami ...”.

M. I. Ibrahimi në të njëjtin vend thotë se populli i Babilonisë iadhuronte yjet dhe idhujt, por e adhuronin edhe sunduesin e tyre, Ne-mrud ibn Ken’anin. Azeri, babai i Ibrahimit, ka latuar idhuj për popu-llin e tij dhe i ka furnizuar ata ...

Autori i njëjtë thotë se “Ibrahimi a.s. është rritur me besim korre-kt”. Si fëmijë qe fshehur, sepse sunduesi Nemrudi, duke dëgjuar se dotë lindë një fëmijë mashkull, i cili do ta përfundojë sundimin e tij, kaurdhëruar që atë vit të vriten të gjithë fëmijët meshkuj ... (Ibn Kethir,11, 204).

Së këndejmi nëna e tij, derisa ishte shtatzënë, ishte strehuar nëshpellë jashtë qytetit dhe atje e lindi. (Këtë motiv komentuesit e Kur’-anit e sjellin në lidhje me Musain a.s., lindjen dhe urdhrin e faraonitpër vrasjen e fëmijëve meshkuj.)

Rritja e Ibrahimit, gjithnjë nën syrin vigjilent të nënës, qe përcjellëedhe me frymëzimin e Zotit, sepse Ibrahimi, qysh si djalosh, pasi qëpara shpellës ka kundruar yjet, Hënën dhe Diellin, e ka pranuar shpa-lljen. Ibn Kethiri (III, 246) thotë në këtë pikëpamje se “Zoti gjithnjëdërgon pejgamberët si djelmosha, por edhe kur ndonjë dijetari i dhu-rohet dituria i dhurohet qysh në djaloshari...”. Së këndejmi në Kur’an(XXI, 60), në vendin e njëjtë thotë Ibn Kethiri, Ibrahimi a.s. quhet“djalosh”. Në zhvillimin e rendeve fisnike (FUTUVVET) në kulturëndhe qytetërimin islam motivi i rinisë së Ibrahimit a.s. ka pasur ndikimfrymëzues.

Shpërnguljes (HIXHRETIT) së Ibrahimit nga Babiloni (nga Hara-ni apo edhe nga Uri) në vendet e Shamit dhe në Mekkë i ka paraprirëdënimi me zjarr, turrë drush! Sipas zakoneve të vjetra babilonase, nje-riu që ngrihej kundër idhujtarisë së atëhershme dënohej me djegie nëzjarr. “Digjeni atë” - bërtitën (gjyqtarët) - “dhe ndihmoni zotat tuaj,nëse doni të bëni ndonjë vepër!” (XXI, 68).

Ibn Kethiri (3, 247) thotë se babilonasit në turrën e druve kanëgrumbulluar mjaft dru, madje disa gra, të cilat ishin të sëmura atë ko-hë, qenë zotuar se nëse shërohen, do të sjellin dru në turrën e druve ...

ANALIZA 123

Ibrahimi a.s. qe hedhur në turrën e druve duke i shqiptuar gjatë kësajfjalët: “O Zot, Ti je i vetmi në qiell, kurse unë jam i vetmi që të ro-bëroj në Tokë!”

Xhibrili, i cili i qe dërguar në këtë kohë, e ka pyetur: “Mos të ne-vojitet çfarëdo qoftë?” Kurse Ibrahimi a.s. iu përgjigj: “Nga ti jo! NgaZoti po!” Atëherë pasoi intervenimi i Zotit: “O zjarr, bëhu i ftohtë dhebëhu shpëtim për Ibrahimin!” (Kur'an, XXI, 69).

Në këtë sikur edhe në shumë vende të tjera e vërejmë mendjem-prehtësinë e fuqishme ekzegjeze të komentuesve. Vëmendja këtu për-qendrohet në fjalët “i ftohtë” dhe “shpëtim (shpëtues)”! Komentuesitthonë se kjo mrekulli (MU'XHIZE) ka qenë aq intensive sa ia ka dje-gur vetëm “litarët” me të cilët qe i lidhur! Pra, zjarri praktikisht vetëme ka çliruar! Me këtë rast Shevkaniu thotë (3, 415), që sikur pas ‘fto-htësisë‘ së zjarrit të mos ketë pasuar urdhri i Zotit që zjarri të bëhet‘shpëtues’, Ibrahimi do të vdiste nga të ftohtit e tij.

Mrekullinë e shndërrimit të ngrohtësisë në ftohtësi e kanë ndieredhe kafshët dhe kanë ndihmuar që zjarri të bëhet i ftohtë. Shevkaniu(3, 415) shënon se të gjitha kafshët i kanë fryrë zjarrit nga Ibrahimipërveç hardhucës! Ajo i ka fryrë zjarrit drejt Ibrahimit!

III.

Kurtubiu shpjegon “fjalët” (KELIMAT), me të cilat Ibrahimi a.s.ka qenë i sprovuar prej Zotit, si urdhëresë mbi konstituimin e konsta-ntave të rëndësishme kulturore. (Të përkujtojmë se komentuesit eKur’anit thonë se Pejgamberi i Zotit IDRISI njerëzit i ka mësuar melavërtari, mbjellje-korrje, kultivimin e bimëve dhe shtazëve.

Shpallja e tij përbëhej në atë që Ibrahimi a.s. të veprojë si personqë e rregullon bashkësinë dhe i cili është përhapës i kulturës. Kurtubiushpjegon se për Ibrahimin a.s., si pejgamber të Zotit, i cili vepron nëpikën kthesë të njerëzisë, lidhen idetë e udhëheqjes dhe imametit, dheripërtëritjes së Tempullit të Shenjtë si “pikëtakim i njerëzve”.

Për vetë “fjalët” (KELIMAT) thotë se këto janë detyrime të cilat ijanë vënë t’i kryejë. Çka saktë do të thonë këto fjalë? Kurtubiu (2,67)

EDUKATA ISLAME 93124

cek një varg mendimesh: se këto janë dispozitat-zotimet-ligjet isla-me”, se në sprovë është vënë me islamin”, “me urdhëresa dhe ndale-sa”, “prerjen e birit të tij”, “komunikimin e pejgamberisë”.

Ideja e sakrificës, KURBANIT gjithashtu krahas IBRAHIMITshqyrtohet së bashku.

Kurtubiu (2, 67) cek edhe mendime të tjera për fjalët dhe për Ibra-himin a.s. lidh shumë ide konkrete dhe institucione të kulturës. KështuKurtubiu e veçon institucionin e pastrimit: “Zoti e ka sprovuar me pa-strim”, “pesë pastrime ia ka caktuar për kokën kurse pesë për trupin.”

Kur është “fjala për pastrimin e kokës” ia ka përcaktuar 1) “shkur-timin e mustaqeve”; 2) “shpëlarjen e gojës”; 3) “shpëlarjen e hundës”;4) “pastrimin e dhëmbëve me furçë / misvak; dhe 5) krehjen / ndarjene flokëve”. (Kurtubiu, 2, 67).

KELIMATI për “pastrimin e trupit” ka të bëjë me 1) “shkurtimin ethonjve”; 2) “rruarjen e qimeve mbi dhe rreth organeve intime”; 3)“synetimin”; 4) mënjanimin / shkuljen e qimeve nën sqetulla”; 5) “pa-strimin e vendit të qitjes së nevojave fiziologjike (të mëdha dhe tëvogël) me ujë.”

Ideja e SYNETIMIT dhe shpërnguljes, HIXHRETIT, për shkak tëfesë zënë një nga vendet kryesore në komentimin e shfaqjes pejgam-berike të Ibrahimit. Kështu theksohet (Kurtubiu, 2, 68) se komentuesiEl-Hasani ka thënë se Zoti pejgamberin Ibrahim a.s. e ka sprovuar megjashtë sprova: 1) me yje, 2) hënë, 3) diell, 4) zjarr, 5) shpërngulje /hixhret, dhe 6) syneti.

Duke e theksuar si shfaqje pejgamberike, e cila themelon kulturën,Ibrahimi, sipas komentuesve të Kur’anit, shumëçka ka vepruar i parindër njerëzit (për shembull shih Kurtubiu, 2, 68, pastaj Taberiu, I ,524 e më tej; gjithashtu në këtë kuptim edhe Ibn Kethiri, I , 228-229,dhe Zamahsheriu, I, 184-185.). Sipas Kurtubiut, Ibrahimi është “i parii cili është synetuar”, i pari i cili “gostiti mysafirin”, i pari i cili i ka“rruar leshrat”, i pari i cili i ka “prerë thonjtë”, i pari i cili i ka “shkur-tuar mustaqet”, i pari i cili është “thinjur“, (në lidhje me këtë, Kurtu-biu 2, 73) cek se Muhammedi a.s. ka ndaluar shkuljen e qimeve të

ANALIZA 125

thinjura; me fjalë të tjera, çdo mysliman i cili thinjet në Islam, qimet ethinjura në Ditën e Gjykimit do t’i bëhen dritë ...

Më tej, Ibrahimi a.s. ka qenë i pari i cili “ka goditur me shpatë”, ipari i cili “e ka pastruar prapanicën me ujë”, i pari i cili “ka veshurbrekë”, gjithashtu edhe është i pari “i cili ka ngrënë bukë të përvëluar(përshesh)”, “i pari i cili ka folur nga minberi / foltorja” etj.

Institucioni i synetisë (el-hitan), i cili lidhet për IBRAHIMIN, a.s.,në komentimet e Kur’anit, së këndejmi, është shtruar gjerësisht. Kur-tubiu (2, 08) thekson se shumica e komentuesve të Kur'anit synetinë enumërojnë në të ashtuquajturat “sunetet e forta, të theksuara, të konfi-rmuara” dhe diç që bën pjesë në vetë “natyrën e Islamit”. Se në çfarëpiedestali është ky institucion shihet, thotë Kurtubiu, edhe në atë seMuhammedi a.s. është lindur i bërë synet, për më tepër, gjithashtu(thotë Kurtubiu, 2, 69) dhe shumë të dërguar dhe pejgamberë të Zotit(ADEMI, SHITI, IDRISI, NUHI, SAMI, LUTI, JUSUFI, MUSAI,SHUAJBI, SULEJMANI, JAHJAI, ISAI, a.s.) janë lindur të bërë sy-net (të cirkumizuar). (Transmetimet për vetë emrat e Pejgamberëve tëZotit të cilët janë të synetuar dallojnë fare pak, varësisht nga njëri nëkomentuesin tjetër dhe varësisht nga njëri apo transmetimi tjetër).

IBRAHIMI e synetoi të birin ISMA’ILIN në vitin e trembëdhjetë,kurse IS’HAKUN në ditën e shtatë. Kurtubiu cek, në lidhje me këtë,shumë transmetime me të cilin dëshirohet të specifikohet koha më epërshtatshme për synetimin e fëmijëve meshkuj. Ceket se “Fatimeja (ebija e Pejgamberit Muhammedit a.s.) e ka bërë synet të birin e saj nëditën e shtatë, por që autoriteti Maliku këtë nuk e ka miratuar (duke ekonsideruar se është i parakohshëm) dhe se kështu kanë vepruar he-braikët.”

Pastaj Kurtubiu (2, 69) cek se fëmija mashkull duhet të synetohetndërmjet vitit të shtatë dhe të dhjetë, kurse pastaj e cek transmetiminnga Buhariu, në të cilin theksohet se dikush e ka pyetur Ibn Abbasinse sa vjet ka pasur kur vdiq pejgamberi Muhammedi a.s., kurse ai upërgjigj se në atë kohë ka qenë i synetuar.”, (d.m.th. ka qenë dhjetëderi trembëdhjetë vjeç). (Kjo flet se Ibn Abbasi mban mend kur ishte

EDUKATA ISLAME 93126

synetuar dhe se, për rrethanat e sotme, synetimi i tij është kryer mevonesë).

Kurtubiu shton edhe këtë se autoritetet e hershme nuk i kanë syne-tuar fëmijët meshkuj derisa nuk e arrijnë kohën e pubertetit / polucio-nit apo derisa nuk i afrohen. (Sot, natyrisht, kur ekzistojnë kushtet emira mjekësore, fëmijën mashkull duhet synetuar më herët dhe nëpajtim me mendimin e mjekut).

Lidhur me këtë, ulemaja konsideron se është mirë që njeriu i mo-shuar i cili e pranon Islamin të synetohet, për më tepër, komentuesi iKur’anit Ata’i thotë se për konvertim në islam ... “islami i tij nukështë i plotë derisa nuk bëhet synetimi, qoftë madje nëse ai i ka tetë-dhjetë vjet!”

Kurtubiu së këndejmi (2, 68) cek transmetimet e ndryshme se kurështë synetuar Ibrahimi a.s.; ta veçojmë transmetimin e Ebu Hurejres(nga vepra El-Muvetta' e Malikut) se Ibrahimi a.s., ka pasur njëqind enjëzet vjet kur është synetuar, dhe se pas synetimit ka jetuar edhe tetë-dhjetë vjet... Ceken edhe transmetime se është synetuar kur ka pasurtetëdhjetë vjet.

Komentuesit e Kur’anit, për shkak se synetimi i Ibrahimit ështëshenjë e fortësisë së zotimit, në të cilën është zotuar para Zotit, i li-dhin institucionet e synetimit dhe TAVAFIT, d.m.th. Lëvizjen rrethTEMPULLIT TË SHENJTË dhe konfirmojnë që “pas këtij rasti as-kush nga feja e Ibrahimit nuk e ka kryer haxhin-pelegrinazhin e Tem-pullit të Shenjtë i pasynetuar.”

IV.

Pasardhësit e Ibrahimit, sipas Ibn Kethirit (2/208), ishin të shumtë,për më tepër të gjithë pejgamberët e Zotit që pasuan pas Ibrahimit a.s.qenë nga pasardhësit e tij. Kurse pasardhësit shpirtërorë të Ibrahimitndër monoteistët për nga numri dhe ndikimi qe njëri nga segmentetmë të rëndësishme të njerëzisë në këtë pjesë të historisë për ne të njo-hur dhe më të zhvilluar. Kështu, përkthimi arab i Biblës sjell lajminpër premtimin e Zotit për Ibrahimin a.s. “... unë me siguri do të të

ANALIZA 127

bekoj fort dhe do të shumoj pasardhësit tu si yjet e qiellit dhe si rëraqë ndodhet në brigjet e detit ...”. (Zanafilla, 22/17).

Por, ripërtëritjen e Tempullit të Shenjtë nga ana e IBRAHIMITa.s. në Mekë komentuesit e Kur’anit e konsiderojnë një nga faktet mëtë rëndësishme në historinë më të re shpirtërore të njerëzisë. E para,HIXHRETI i IBRAHIMIT a.s. është në lidhje të drejtpërdrejtë me ri-përtëritjen e TEMPULLIT dhe ka dy drejtime, një në vendet e SHA-MIT (Palestina, Libani dhe pjesë të Sirisë), dhe i dyti në zemër tëArabisë, në vetë Mekën.

Shevkaniu (3/412) thotë:“Është theksuar tashmë se LUTI është bir, vëllai i IBRAHIMIT,

dhe se ALLAHU MADHËSHTOR rrëfen këtu se Ai e ka shpëtuarIBRAHIMIN dhe LUTIN në “tokën të cilën e kemi bekuar për botët”.Komentuesit thonë: “Ky është vendi i Shamit, kurse ata të dytë kanëqenë në Irak...”.

Edhe Ibn Kethiri (3/248-249) pohon se Ibrahimin a.s., Zoti e shpë-toi nga armiku dhe e udhëzoi si MUHAXHIR deri në tokat e Shamit.Ibn Kethiri thotë edhe këtë se Ibrahimi a.s., në rrugën e tij prej mu-haxhiri e ka njoftuar Sarën, e cila ishte e bija e mbretit nga Harani dhee martoi atë... Ky është një mendim për prejardhjen e saj; mendimitjetër është se ajo është e bija e xhaxhait të tij dhe se me të është nisurnga vendi i tij si muhaxhir...

Me ardhjen në Mekë Ibrahimi dhe i biri Ismaili e rimëkëmben Te-mpullin. Zamahsheriu (1/187) pohon se Tempulli “edhe para Ibrahi-mit ka pasur themele”, me fjalë të tjera, para vetë fillimit të njerëzisënë tokë Tempulli qe lëshuar nga qielli i tëri i dekoruar me xhevahirënga xheneti... Tempulli ka pasur dy dyer nga smaragdi, lindore dheperëndimore. Zoti i tha Ademit a.s.: “Ta zbrita ty këtë Tempull që rro-tullohen rreth tij, pikërisht sikur që rrotullohen edhe rreth FronitTim!” Dhe se Ademi nga India u nis drejt Tempullit këmbë, kursemelekët e kanë takuar dhe i kanë folur: “Qofsh i bekuar o pelegrin, oAdem! Ne e kemi vizituar këtë Tempull para teje dy mijë vjet!” Ade-mi e ka bërë haxhin dyzet herë nga India në Mekë duke ecur këmbë...

EDUKATA ISLAME 93128

Kështu ishte deri në kohën e Përmbytjes (ET-TUFAN) kur Zoti engriti Tempullin në Qiellin e Katërt, kurse kjo është El-Bejtu’l-Ma`-mur, e pastaj Zoti i madhërishëm i ka urdhëruar Ibrahimit ndërtimin-ripërtëritjen e Tempullit, kurse Xhibrili ia ka treguar vendin e Tempu-llit...

Zamahsheriu, më tej, pohon (1/187) se ka transmetime se Zoti imadhërishëm i ka dërguar hijet e tempullit dhe se Ibrahimi a.s. ështëftuar: “Ndërtoje-ripërtërije Tempullin sipas hijeve të tij (d.m.th. Hije-ve të Ka’bes), as mos e zmadho as mos e zvogëlo!” Tempulli, thotënjë transmetim tjetër, është ndërtuar nga materiet e pesë maleve: të Si-nait, Turzeit, Libanit, Xhudijit-Araratit, kurse vetë themelet janë ngamali Hira... (Zamahsheri, 1,187). Kurse vetë Xhibrili e solli Gurin eZi (EL-HAXHERU’L-ESVED) nga qielli ...

Komentuesit e Kur’anit, natyrisht, insistojnë në prejardhjen qiello-re të Ka’bes, vërtet nuk mund të gjendet që dikush pohon të kundër-tën. Ismail Hakkiu në tefsirin e tij (1, 230) pohon se Ka’ba është meprejardhje qiellore, sepse “Zoti e ka ndërtuar tempullin në qiej, kjoështë El-Bejtu’l-Ma`mur, quhet DIRAH (kështjellë-tempull në qielline katërt), kurse iu ka urdhëruar melekëve që në tokë ta ndërtojnë Ka’-ben në drejtim të këtij pallati, me dimensione dhe pamje të njëjta...”.

Sintagma “ritualet e pelegrinazhit-haxhit” (MENASIKU’L-HA-XHXH) është në lidhje të drejtpërdrejtë me Ibrahimin a.s.. Shpalljakur’anore thotë se Ibrahimi a.s. ka lutur: “(O Krijuesi ynë!) Ritualettona na tregoni!”, që drejtpërdrejt ka të bëjë me feligjet e islamit dheritualet e haxhit. Zamahsheriu (1, 188) jep shenjë se ka të bëjë me “tëtreguarit e ritualeve të haxhit apo përcaktimin-përkufizimin e tyre”.

Në lidhje mjaft të ngushtë simbolike është ripërtëritja e Ibrahimittë tempullit dhe ndërmjetësimi i Ibrahimit a.s. ndërmjet prijësve fis-norë kurejshit, gjatë rindërtimit të Ka’bes, kur ai si djalosh i nder-shëm, besnik dhe i nderuar, d.m.th. EL-EMIN vendosi Gurin e Zi nëvendin e tij.

Ibn Hishami (1, 168 e tutje, kapitulli mbi restaurimin e Ka’ bes nëkohën e rinisë së Pejgamberit) thotë se vëllezërit e fisit KUREJSHnuk gjetën fjalën e përbashkët kush do ta vendosë Gurin e Zi në ve-

ANALIZA 129

ndin e tij. Propozuan që ai i cili rastis i pari të ofrojë zgjidhjen e ko-ntestit; rastisi Muhammedi a.s. dhe si djalosh i ndershëm dhe besnikvendosi si vijon: e kërkoi një çarçaf, e vendosi në të Gurin e Zi, pastajprijësve fisnorë iu tha që të gjithë t’i kapin cepat e çarçafit dhe kështuta ngrenë Gurin e Zi. Pastaj ai me duart e tij e vendosi në vendin për-katës...

Me këtë fuqishëm vijëzohet lidhja e Ibrahimit a.s. dhe Muhamme-dit a.s., si ripërtëritës së Tempullit të Shjenjtë Mekkas.

Institucioni i sakrifikimit, KURBANIT ka qenë i njohur edhe paraIbrahimit a.s.. Shpallja kur’anore thekson dy djemtë e Ademit a.s. tëcilët bënë sakrificë, kurse emrat e tyre emrat e tyre tefsirorë janë HA-BILI DHE KABILI. “Dhe rrëfeju atyre rrëfimin mbi dy bijtë e Ade-mit, ashtu si është, kur ata të dytë bënë sakrificën, dhe nga njëri qepranuar, kurse nga tjetri nuk qe pranuar!”

Komentuesit e Kur'anit në kontekste të ndryshme theksojnë se pi-kërisht Ibrahimi a.s. është ripërtëritës i ritualeve të sakrificës. Taberiu(12, 79 e tutje) diskuton, nëpërmjet dhjetëra transmetimeve, për atëkush ishte i ashtuquajturi EDH-DHEBIH, d.m.th., IS’HAKU apo IS-MA`ILI, kush është dashur të sakrifikohet?

Të theksojmë se Taberiu, sipas transmetimeve, përcaktohet përISMA`ILIN, duke e shfrytëzuar gjatë kësaj me qëllim argumentimivetë tekstin kur’anor (XI, 71), i cili thotë: “E, gruaja e tij (e Ibrahimit)rrinte aty dhe qeshi, dhe Na e gëzuam atë me Is’hakun, e pos Is’ahkut,me Jakubin.”

Pra, Sarës, gruas së Ibrahimit, melekët me lajm të gëzueshëm ikumtojnë se ajo do të lind të birin Is’hakun, kurse Is’haku do ta ketëdjalin Jakubin (nipin e saj). Taberiu thotë se pikërisht kjo profeci, edhënë Sarës, e konteston se Is’haku ishte i biri i synuar për sakrificë, epastaj prej tij, Is’hakut, do ta fitojë nipin i cili quhet Jakup! E si të sa-krifikohet kur, në bazë të profecisë, tashmë dihej se do ta kishte tëbirin Jakubin!? Taberiu, nëpërmjet transmetimit, thekson se në tëvërtetë Isma’ili është ai i cili është synuar si sakrificë.

Komentet e Kur'anit theksojnë se Hixhreti i Ibrahimit ka sjellë derite krijimi i dy popujve, hebraikëve dhe arabëve, hebraikët janë nga

EDUKATA ISLAME 93130

IS’HAKU, kurse arabët nga ISMA’ILI. Komentuesit, gjithashtu, elidhin motivin e Hixhretit të Ibrahimit me Muhammedin a.s..

V.

Ibrahimi a.s. është temë e dashur e komentuesve mistikë të Kur’-anit. Vëmendje e posaçme i është kushtuar ajetit 260 të sures 2:

“E, kur Ibrahimi tha: “O Zoti im! Tregomë si i ngjall Ti të vdeku-rit!” - Zoti tha: “A nuk ke besuar?” - “Unë kam besuar” - u përgjigjIbrahimi, “por po dëshiroj të më qetësohet zemra (duke e parë mëny-rën e ringjalljes)”. Perëndia i tha: “Merri katër zogj, afroi pranë vetes(theri e copëtoi), e shpërndaji në çdo kodër nga një copë prej tyre, epastaj thirri! Ata do të vijnë me të shpejtë. Dije, se Perëndia është iPlotfuqishëm dhe i Gjithëdijshëm.” (El-Bekareh, 260).

Ismail Hakkiu (1, 416-417) thotë se Ibrahimi a.s., pa dyshim e kaprerë gjelin, korbin dhe pëllumbin, kurse disa thonë se në vend të pë-llumbit e ka prerë shqiponjën... Këta shpendë janë zgjedhur sepse janëmë të afërta (sipas jetesës) me njeriun dhe tubojnë të gjitha veçoritë ekafshëve. I ka prerë ato, të gjitha në copa i ka copëtuar, dhe pastaj tëgjitha (pendlat, eshtrat, gjakun, zorrët …) i ka përzier dhe në disa ma-le i ka shkapërderdhur… pastaj shpendët sipas radhës i ka ftuar dhe kashikuar se si secila ngordhinë në pjesëza bashkohet me kokën e shpe-ndit së cilës edhe i përket dhe i kthen në formën e vet. Ibrahimi kavështruar dhe është habitur…

Por, këto katër shpendë janë gjithashtu, edhe katër cilësi (të cilatnjeriu në vete duhet t’i “presë”). Këto katër cilësi, thotë Ismail Hak-kiu, kanë derivuar nga katër paraelementet, të cilët e lagën deltinënnga e cila është krijuar njeriu, kurse kjo është toka, uji, zjarri dheajri…

Çdo element me shokun-palën e vet përbën dy cilësi …Toka përpalë ka ujin, kurse cilësitë që krijohen janë lakmia dhe koprracia, ku-do që gjendet një cilësi e tillë gjendet edhe cilësia tjetër…

Zjarri për palë ka ajrin, nga kjo palë krijohet urrejtja dhe pasioni,kurse këto dy cilësi ecin së bashku...

ANALIZA 131

Ibrahimit i është urdhëruar t’i presë edhe këto katër cilësi … palluii dorështrëngimit, sepse pallui e simbolizon dorështrëngimin; me fjalëtë tjera, sikur pasuria të mos i dukej e bukur koprracit sikur që i bëheti bukur edhe pallui me ngjyrat e tij, koprraci nuk do të bëhej dorë-shtrënguar me të ...

E ka prerë edhe korbin e lakmisë, ai nga lakmia e tij gjurmon-mbledh shumë...

E ka prerë edhe gjelin (këndesin) e pasionit/epshit, sepse ai është injohur sipas epshit.

Më në fund, e preu edhe shqiponjën e urrejtjes, kurse urrejtja ipërshkruhet shqiponjës për shkak të sjelljes së tij gjatë fluturimit sipërshpendëve të tjerë...

Ismail Hakkiu thotë se këta shpendë-cilësi Ibrahimi i ka prerëedhe në vete me thikën e të vërtetës.

Njerëzit të cilët në vete e shkatërrojnë koprracinë, lakminë, pasio-nin-epshin dhe urrejtjen, nuk do t‘i djegë zjarri i xhehenemit. Së kë-ndejmi, as Ibrahimin a.s., zjarri nuk e ka djegur, sepse nuk kishtekurrfarë rruge që ai t’i afrohet kur është hedhur me dhunë nga kata-pulti në turrë drush. Përkundrazi, zjarri i qe “i ftohtë dhe shpëtim”.2

Përktheu:Nexhat Ibrahimi

2 (P.S.: Teksti është shkëputje nga Fjalori Enciklopedik i Kur’anit, nga autori akademikEnes Kariq. Formën e plotë të tekstit mund ta lexoni në: Enes Karic, SemantikaKur’ana, Sarajevë, 1998, fq. 513-530).

EDUKATA ISLAME 93132

Academician Enes Kariq

ABRAHAM – THE FRIEND OF GOD

(Summary)

I.Abraham (is a proper noun – a name that is mentioned 69 times in the

Qur’an).Abraham is a prophet of God. His name is the second most occurring in the

Qur’an. In Islam he is also called the friend of God (an-Nisa IV, 125: “Allah(Himself) chose Abraham for friend”) – he is also known as “the friend of the

Almighty” (God), as well as “the father of the prophets” (M. I. Ibrahim, 26).

MAIN IDEAS:

- God tried Abraham with (His) commands and he fulfilled them (al-

Baqarah II, 124);

- Among those who followed His Way (Islam) was Abraham - (al-Saffat

XXXVII, 83);

انس كاريش

خليل اهللا–ابراهيم (خالصة البحث)

مرة كاسم علم ).69ابراهيم ( ذكر ىف القران الكرمي ابــراهيم هــو نــىب اهللا املرســل و ذكــر كثــريا ىف القــران الكــرمي . ذكــر ىف القــران الكــرمي

حيـث يقـول : 125باالمساء مثل : خليـل اهللا و ورد هـذا ىف سـورة النسـاء اآليـة ـــراهيم خلـــيال" و هـــو اشـــتهر ايضـــا باســـم "خليـــل الرمحـــان" و كـــذلك " واختـــذ اهللا اب

بلقب "ابو االنبياء" .

TTRRAASSHHËËGGIIMMII

Prof. dr. Adem Zejnullahu

KRIMET SERBE MBI SHQIPTARËTSIPAS TRADITËS POPULLORE

Sipas një legjende serbe, thuhet se kur sllavët vendosën të dyndennë dy drejtime, në Lindje dhe në Jug, me atë rast i zgjodhën edhe zotate tyre. Ata të lindjes morën Zotin e Ujit, Dajbogu, ndërsa ata të jugutZotin e Zjarrit, Beda. Duket se legjenda përkon shumë me realitetinhistorik të këtij populli, ngase, siç dihet, sllavët e jugut kudo që shko-nin digjnin çdo gjë para vetes, e bënin tokë të djegur dhe pastaj fillo-nin ta shfrytëzonin si të veten. Kështu vepruan pasardhësit e tyre serbë- piromanë të çmendur, të cilët duke i djegur të tjerët, zgjeruan hapë-sirën gjeografike të vendit që zunë ta banonin. Njësoj vepruan edhe nëluftën e fundit në Kosovë në vitin 1999.

Të rrallë janë ata popuj në botë, të cilët gjatë rrjedhave historikekanë pasur mosmarrëveshje, konflikte e lufta të shumta, sikurse shqi-ptarët e serbët në Ballkan. Gjeneza e mosmarrëveshjeve në vazhdimë-si daton që nga ardhja e sllavëve në Gadishullin Ballkanik e deri sot.

Agresiviteti sllav ndaj popujve të tjerë, veçmas ndaj shqiptarëve,është trashëguar dhe përcjellë në mënyrë fanatike brez pas brezi. Kymentalitet pushtues sllav e ka konsideruar veten racën më të mirë nëbotë, andaj, sipas këtyre ambicieve, atyre duhej t’iu takonte hapësirë e

EDUKATA ISLAME 93134

madhe gjeografike, prej Uralit e deri në Mesdhe. Kjo mund të arrihetkur të realizohet pika e 13 e Testamentit të Petrit të Madh të Rusisë,në rast se Evropa, Ballkani dhe një pjesë e Azisë do të dukeshin kë-shtu: “Suedia e copëtuar, Persia e pushtuar, Polonia e nënshtruar,Turqia e zaptuar, ushtritë tona të bashkuara, Deti i Zi dhe Deti Baltiknën rojat e anijeve tona”1. Për ta përforcuar këtë testament, ai, nëfillim të shekullit XVIII, pos tjerash, pohoi edhe këtë: “E gjeta Rusinëpërrua të vogël dhe po ua lë pasardhësve të mi një lumë, ata do tabëjnë me siguri det të gjerë, të destinuar që ta pasurojë një Evropë tëvarfëruar; valët e tij do të përmbytin, pavarësisht nga digat pasardhë-sit e mi do t’i kapërcejnë ato”2.

Këtë porosi të mbretit rus, vëllait të madh të Serbisë, edhe serbët epërcollën vijimisht e besnikërisht dhe u munduan ta jetësonin në dëmtë popullit tonë kudo që kishin mundësi. Mosdurimi etnik i këtyre dypopujve është shfaqur në përmasa të gjera, duke rrokur dimensione tëshumta ekzistenciale, hapësinore, etnopsikologjike, racore, fetare, gju-hësore etj. Konflikti i vazhdueshëm, në radhë të parë, është pasojë epraktikës së fortë pansllaviste që zë fill qysh në shekullin XVII dhenuk ka pushuar deri në kohët e sotme. Idetë pansllaviste të shtetit serbkanë pasur për qëllim pushtimin, shkatërrimin dhe nënshtrimin e çdopopulli tjetër josllav e veçmas të shqiptarëve si autoktonë në këtë pje-së të Ballkanit.

Ky konflikt është reflektuar së pari në këngët e ciklit të kreshnikë-ve. Sipas këtyre krijimeve poetike, konflikti është kryesisht etnik e fe-tar që rezulton grindje dhe luftëra të pandërprera të serbëve për tëpushtuar territore të reja, kullosa e pyje dhe për të grabitur gra mysli-mane e pasuri të ndryshme të popullit autokton shqiptar nga kralitësllave.- Dua me goditë kudhën në Bjeshkë të Udbinës,

- sa nji mi shkije mrenë me m’ hi,gjith rreth kudhet nji kapi të naltë,

1 Shih: Gazetën “ Shekulli”, Tiranë, më 14.VI.1999, f. 12.2 Po aty, f. 12-13.

TRASHËGIMI 135

sa dy mi dhen me m’ i zanë,du me e kudhotë bjeshkën pa barishtjen.3

OseTë shtatë popat aty kishin ardhë,

Begzadës të’ shkretë, tha, fenë për me ja ndrrueMe Stojanin kunorë për me i lidhë,

Porese mundi huq popav’ u shkoi,Kurqysh fenë çikës s’un ja ka ndrrue.4

Konfliktet dhe mospajtimet e shumta ndërmjet këtyre dy popujvegjatë historisë në traditën tonë krijuese kanë prodhuar shumë fjalë tëurta e rrëfime të ndryshme popullore, kundërthënëse, të cilat i pasqy-rojnë dhe i denoncojnë në mënyrë të fuqishme veprimet serbe ndajshqiptarëve: “Shkau besë nuk ka”, “Ka zemër shkau”, ”Ti s’e di çkaasht shkau”, “Nëse i zë dy shkie, njanin prej tyne e shtin në thes dhele mas dere, kurse tjetrin e ul në sofër, çka menon ai që asht mas dere,ta menon edhe ai qi asht në sofër” etj. Ndërkaq, një proverb tjetërshqiptar thotë: “Bane të mirën e hidhe në det”, kurse një tjetër serbthotë: “Pa të keqen për njërin, nuk mund të ketë të mirë për tjetrin”.Krejtësisht me domethënie të ndryshme nga kjo fjalë e urtë populloreserbe është proverbi shqiptar që ngërthen në vete mençuri, urtësi ehumanizëm jetësor e njerëzor: “Çka s’ ta merr mendja me ja ba vetes,mos ia ban tjetrit”. Kundërshtime të tilla pasqyrohen edhe në shumëfjali të thjeshta si p.sh.: Kur e sheh shqiptari fëmijën duke fjetur thotë:“Ja, fle si qengji”, kurse serbi “Ja, fle si qengj i therur” (zaklanojagnje) etj.

Besa te shqiptarët njihet me shekuj. Ajo është mbajtur e mbrojturgjithnjë për mikun dhe për armikun. Te serbët kjo nuk përfillet.Shqiptarët e duan dhe e mbrojnë mikun me çdo kusht, kurse serbët meveprimet e tyre e tradhtojnë natyrshëm. Një veprim të tillë e dëshmonedhe ky tregim popullor:

3 Folklor shqiptar, II , Epika legjendare (cikli i kreshnikëve), vëllimi i parë, Tiranë, 1966,f. 354.

4 Këngë Kreshnike I, IAP, Prishtinë, f.26.

EDUKATA ISLAME 93136

”Ishin kan shoqnue shiptari e shkau. Ditë mbas ditë e trashenshoqninë dhe u ban kumarë. Të mirën e të keqen e ndajshin së bashku.Në dasma e në drekë, në gëzime e idhnime i shkojshin njani-tjetrit.Kur u sëmu shkau , pak pa dekë, shkoi shqiptari me pa dhe me iamarrë hallallin: „Kumar a po të jetë zhig ndoj send në kët dynja, apoke ndoj porosi me na lanë? – e veti shiptari shkaun.- Po, tha shkau: Enxorri sakicën, të cilën e kishte pas nër jastek dhe i tha shiparit: -Kumar kët sakicë e kam rujtë për ty, me ta hjek kryet, por, qe, po m’nxen deka e s’ po mundem!”5

Serbët si etni, madje edhe sipas disa shkrimeve të shkrimtarëve se-rbë, nuk janë të denjë as ndaj vetvetes e lëre më për të tjerët. Historiae tyre është e mbushur me kundërthënie që janë larg etikës së mirëfill-të të popujve të botës. Në këtë kontekst do të përmendim “Simonidën”dhe veprën “Gjaku i papastër” (Nečista krv)6 të Borisav Stankoviqit.

Në kodin etiko-moral shqiptarët nuk i pëlqejnë te serbët gënjesh-trën hegjemonizmin, krimin, sadizmin, dhunën, tradhtinë, mendjema-dhësinë, servilizmin, mitizimin etj.

Do të flasim për ndonjërën prej tyre. Mund të thuhet bindshëm seserbët, në mënyrë të vazhdueshme dhe institucionale, e kultivojnë rre-nën. Madje, krenohen me kultivimin e saj në përmasa të mëdha kur nëkëtë drejtim ia dalin me sukses. Këtë më së miri e pohoi akademikuserb Dobrica Qosiq: ”Gënjeshtra është formë e patriotizmit tonë dhedëshmi e inteligjencës sonë natyrore. Ne gënjejmë në mënyrë krijuese,fantastike, inventive etj.”.7

Hegjemonizmi te serbët është pjesë e vetëdijes së tyre, e cilaështë manifestuar ndaj popujve të tjerë nëpër periudha të ndryshme,që nga ardhja e sllavëve në Ballkan. Ky invadim fatkeqësisht ka qenëdrejtuar më së shumti kundër shqiptarëve dhe trojeve të tyre etnike.Ideja serbe për zgjerim në jug shprehet herët në veprën e Ilija Gara-shaninit ”Neçartania”, më 1844, Programi i depërtimit në det më1881, Programi i likuidimit të shqiptarëve më 1920, Elaborati i Çubri-

5 Arkivi i Institutit Albanologjik të Prishtinës. Dosja e Mehmet Halimit.6 Shih: B o r i s a v S t a n k o v i q , Gjaku i papastër, Prishtinë, 1987, f. 5-265.7 Shih: Gazetën “Koha ditore”, Prishtinë, më 15.1.1999, f. 7.

TRASHËGIMI 137

loviqit më 1937, Programi i Ivo Andriqit më 1939, Programi i Mole-viqit më 1941, Programi Drazha Mihajloviqit më 1942, Elaborati iÇubriloviqit më 1944 dhe 1945, Programi për likuidimin e shqiptarë-ve më 1950, Memorandumi i Akademisë Serbe më 1986, si dhe“Patkoi” dhe “Osveta” (Hakmarrja) tash së voni, të cilat plotësohen efunksionalizohen nga pasardhësit e tyre. Në mënyrë të organizuar einstitucionale, shtetërore, prej vitit 1877 të Luftës Ruso-Turke e kënd-ej, serbët pushtuan shumë troje shqiptare prej Nishit e deri në Merdar.

Krimet e Ushtrisë serbe ndaj popullit shqiptar, gjatë Luftës Ruso-Turke të viteve 1877-1878, më ç’rast afro 600 fshatra të banuara meshqiptarë u dëbuan nga vatrat e tyre etnike nga forcat e ndryshmeserbe, duke i plaçkitur, djegur e vrarë. Tërë kjo u bë në kushte shumëtë vështira, ndërsa një numër i madh i tyre, sidomos fëmijët dhe pleq-të, vdiqën në rrugë nga të ftohtët, duke ikur në vende më të sigurta.Këto krime të egra të forcave serbe i paraqet në mënyrë të bindshmekënga për muhaxhirët, e cila jep informacion të gjithanshëm. Skena tëtilla rrëqethëse paraqesin vargjet:Muhaxhirt-o, bre, kah vajtojnë.

S’i vajtojnë t’mjert’qi kanë dekë,Vajtojnë veten qi gjallë kanë metë!

S’kemi lot-o, bre, për me kajtë,

S’kem’ takat-o, bre, n’kam’ m’u çue,S’kem’ kaci-o vorret me i marue!

Ka tre vet-o ni vorr i lshojmë,

Se me bor-o, bre, po i mlojmë!

Shumë kanë met-o në dhe pa i shti,

O krejt po i han-o, korbat e zi!8

Forcat ushtarake serbe bënë krime në vazhdimësi ndaj popullittonë, qoftë me rastin e pushtimit të Kosovës dhe të trojeve të tjerashqiptare gjatë luftërave ballkanike të viteve 1912, 1913, 1914, qoftëpas tyre, duke vrarë e masakruar shumë shqiptarë, veçmas ata që

8 Këngë popullore të Rilindjes Kombëtare, Prishtinë, 1978, f. 160.

EDUKATA ISLAME 93138

shquheshin për ndjenja kombëtare e fetare. Në Mitrovicë ende jetonkujtimi i hidhur i zhdukjes së tre hoxhallarëve të njohur për ndjenjat etyre patriotike, siç ishin Mulla Omeri, Hafiz Arifi me të vëllanë eHaxhi Veselin, kur serbët i morën dhe, pasi i torturuan në mënyrë tëegër në oborr të shtëpisë, para grave e fëmijëve, i dërguan në breg tëSitnicës, përtej urës dhe filluan të talleshin me ta: “Ore, këta qenkanme mjekra, mos janë keca? – Besa po! – atëherë do t’i therim si kecat,- kishte ndërhyrë Nesho Kasapi: “Po ky është zanati im”. Dhe i the-rën një nga një që të tre, mu si kecat. Pastaj, duke u tallur: “E …pe,tamam kishin qenë keca, se kur e kapa për mjekre ia futa thikën në fyt,e dëgjova si kërthinte si kec”.9

Skenarët e krimeve ndaj shqiptarëve ishin të shumtë e të llojllojsh-ëm, duke filluar nga plaçkitjet, djegiet, vrasjet individuale e kolektive,madje shfarosjes në baza fetare, duke i masakruar, sepse nuk pranin tëkonvertoheshin nga feja islame në atë krishtere. Autorët e këtyre kri-meve, gjatë luftërave ballkanike 1912-1913 dhe më vonë, ishin krimi-nelët e njohur: Avro Cemi, Savë Batarja etj. Vendet i krimit të tyreishin Plava, Gucia, Lugu i Baranit etj. Dëshmi për veprime të tilla kri-minale janë vargjet e epikës historike:Avro Cemi në kamë asht çue,

Shqiptar’ e mysliman’ i ka bashkue,po donë fenë ai me jau nrrue.

N’ kishë t’ Gusisë kur janë afrue,ka ba brof, e në kamë a’ çue,edhe t’ madhe asht gërmue:- Ju muslimanë fenë me nrrue

Se zakonin qashtu e kanë çue.!10

Sadizmi është cilësi tjetër e serbëve që është ushtruar mbi shqipta-rët e Kosovës. Serbët kënaqen me vuajtjen e viktimës. Ata ndihen mi-rë kur i bëjnë të tjerët fatkëqij, ndërsa janë të pamëshirë në synimet e

9 T a f i l B o l e t i n i , Pranë Isa Boletinit, Kujtime 1 (1892-1916), Tetovë, 1996, f. 233.10 Arkivi i Institutit Albanologjik të Prishtinës. Dosja e Rrustem Berishës.

TRASHËGIMI 139

tyre dhe nuk zgjedhin mjete dhune për realizimin e tyre, ndërsa për tëgjetur pretekst fajësie të të tjerëve madje e flijojnë edhe fëmijën e vet.Ky sadizëm u ka sjellë tragjedi të mëdha popujve në fqinjësi të tyre.

Shqiptarët i njohin të këqijat e serbëve, ato i kanë përjetuar shumërëndë në lëkurën e tyre. Mjafton ta përmendim sjelljen sadiste këtu:”Në Podgur të Pejës, ushtria serbe e mori Halil Mustafën e RexhepFerizin me 15 shokë të zgjedhur, i kanë mbyllur në një kullë. Katin eposhtëm e mbushën me kashtë e i dhanë zjarrin. Dhe ata të mjerët di-gjeshin për së gjalli, kurse oficerët me ushtarët hidhnin valle duke kë-nduar”.11

Krimet e Ushtrisë serbe ndaj shqiptarëve në Krahinën e Lumësishin të tmerrshme. Disa sosh i përmban letra e ushtarit serb, e botuarnë gazetën “Radniçke novine”, të asaj kohe më 9-22 tetor të vitit1913: “I dashuri mik, shkruan, ushtari, nuk kam kohë të shkruaj gjatë,por duhet të flas për gjërat e tmerrshme që po ndodhin këtu. Tmerro-hem prej tyre dhe gjithmonë i bëj pyetje vetes, se si mundet që njeriutë bëjë mizori të tilla…

Luma nuk ekziston më, nuk ka asnjë veç kufomave, pluhurit dhehirit. Ka fshatra me nga 100-150 apo 200 shtëpi, ku nuk ka mbeturasnjë njeri. Në kuptimin e plotë të fjalës asnjë. Ne i mblodhëm njerëzitnë grupe me nga 40-50 vetë, pastaj i vramë të gjithë duke i shpuar mebajoneta. Plaçkitja vazhdon kudo, oficerët u thonë ushtarëve që tëshkojnë në Prizren për t’i shitur gjërat që i kishin vjedhur...”12

Dhunë e veçantë për shqiptarët e robëruar ishte kolonizimi, dhë-nia e tokave të shqiptarëve serbëve kolonë. Rapsodi e ka shprehurkundërshtimin edhe në ato raste. Kënga përshkruan rezistencën e pro-narëve shqiptarë ndaj kësaj padrejtësie diskriminuese që u bëhej ngashteti serb. Serbët kolonë fillojnë t’i punojnë tokat e fqinjëve të tyreshqiptarë, por ka edhe raste kur aty i lënë edhe kokat:- Ore Milosov, more, thotë, o, kryqali-e,

O, more n’ tokë t’ shqiptarit, o, pse ke hi-e?

11 Arkivi i Institutit Albanologjik të Prishtinës. Dosja e Rrustem Berishës.12 R r u s t e m R . B e r i s h a , Holokausti shqiptar I, New York – Prishtinë, 2002, f.

28-29.

EDUKATA ISLAME 93140

Ore, e di, bir, more, që na vjen mërzi-e.

Ore, nimo Zot! – Sakicën përpjet-e,

O more, krah e krye mejher-o po m’ ja hjek-e.13

Lidhur me krimet e shumta që bëheshin ndaj shqiptarëve në këtëkohë “...ishin shumë të ashpra shënimet dhe faktet e Durhamit, kund-ër reprezaljeve serbe, greke dhe malazeze ndaj popullit shqiptar, gjëqë nuk iu shkonte për shtati qarqeve sunduese të monarkive fqinje.”14

Miss Durhami, e cila qëndroi gjatë kohës së kryengritjes në Shqipëri,për shkak të sjelljeve të këqija ndaj shqiptarëve të zënë robër nga anamalazeze, ia ktheu dekoratat mbretit Nikolla, i cili ia kishte dhënë vitemë parë. Gjithashtu, ajo ia ktheu edhe dekoratat e “Shën Savës” tëRendit të Tretë mbretit Petar, që ia kishte dhuruar më 24 janar 190815.

Krimet e shtetit serb ndaj shqiptarëve i dëshmojnë edhe socialde-mokratët e njohur serbë të asaj kohe, si: Dimitrije Tucoviqi, KostaNovakoviqi, Dragisha Lapçeviqi etj. Dimitrije Tucoviqi, duke bërëfjalë për pushtimin e tokave shqiptare dhe mbajtjen e tyre nën robëri,thoshte: “Tani as që mendon njeri për viktimat që do të duhet t’i ja-pim për pushtimin dhe mbajtjen e popullit shqiptar nën zgjedhë.”16

Ata, me qëndrimet dhe me shkrimet e tyre, denoncuan fuqishëm ve-prën kriminale që udhëhiqej nga politika serbomadhe krejtësisht shfa-rosëse ndaj shqiptarëve autoktonë.

Krimet serbe ndaj shqiptarëve janë të njohura edhe gjatë dhe pasLuftës së Dytë Botërore. Në Masakrën e Tivarit, afro 4000 shqiptarëtë pafajshëm u vranë në mënyrë barbare nga ushtria serbe. Pastaj te-rrori gjatë ekspeditës së mbledhjes së armëve të viteve 50, i cili i de-tyroi shqiptarët të shpërngulen në numër të madh për në Turqi. Më tej,vijojnë vrasjet dhe burgosjet e shumta gjatë viteve 1968, 1981, 1989,pastaj krimet monstruoze si helmimi i pesë mijë fëmijëve e nxënësvedhe vrasja e shumë ushtarëve shqiptarë.

13 Arkivi i Institutit Albanologjik të Prishtinës. Dosja e Rrustem Berishës.14 Shih: X h e l a d i n S h a l a , Marrëdhëniet shqiptaro-serbe 1912-1918, Prishtinë,

1990, f. 168.15 Po aty, f. 168.16 Po aty, f. 146.

TRASHËGIMI 141

Krimet e tilla serbe ndaj shqiptarëve kanë vazhduar gjithnjë me in-tensitet të ndryshëm deri në luftën e fundit të vitit 1999, kur çmendu-ria serbe arriti kulmin e krimit ndaj shqiptarëve, duke i vrarë, djegur,dhunuar e dëbuar jashtë trojeve të veta masivisht shqiptarët. Për tandaluar krimin dhe për të penguar katastrofën humanitare, NATO-jandërhyri ushtarakisht në Kosovë. Këtë herë, serbët i bënë krimet më tëtmerrshme kundër shqiptarëve, krime që rrallë i shënon historia. Këtomasakra dëshmohen më së miri në veprën e Rrustem R. Berishës.17

Me këto mënyra shteti serb u mundua ta realizojë Programin shtetë-ror, të cilin e kishte hartuar me përkushtim të madh Vaso Çubrilloviqi,të parin qysh në vitin 1937 dhe të dytin më 1945, kinse për zgjidhjen eçështjes nacionale në Serbi.

Këto programe, elaborate, i plotësuan më vonë edhe Shoqata eShkrimtarëve dhe nga Akademia e Shkencave e Serbisë.

Në luftën e fundit në Kosovë të vitit 1999, serbët bënë etnocidndaj shqiptarëve. Ata vranë e masakruan afro 11.000 shqiptarë të tëgjitha moshave dhe të të dy gjinive. Sipas planit të hartuar më parë tëkoduar me emrat “Patkoi” dhe “Osveta” (Hakmarrja) dhunuan mëtepër se njëzet mijë gra e vajza shqiptare, dëbuan nga vatrat e vetaafro një milion shqiptarë për në Shqipëri dhe Maqedoni, dogjën 200monumente fetare të besimit islam, dogjën e shkatërruan gati tërësishtpronat e pasurinë e shqiptarëve anembanë Kosovës, dhe për të gjithakëto krime të rënda çnjerëzore, kryekrimineli Millosheviq shpërbleuautorët e tyre.

Kriminelët serbë gjatë shekujve nuk bënë asnjë përpjekje për t’uliruar nga gjenet e krimit, përkundrazi aktet barbare e mesjetare i ku-ltivuan edhe më tepër ndaj shqiptarëve. Këtë e dëshmon edhe lufta efundit në Kosovë. Gazeta “DE ZBIT” e Hamburgut për luftën e funditboton shkrimin me titull “Krimineli nën bli”, lidhur me njërin ngakrimet më shtazarake serbe në Kosovë: ”Gjatë ngrënies Mirko karrëfyer për shokun e tij Josipin, për luftën në Kosovë dhe mbi atë se si

17 R r u s t e m R . B e r i s h a , Halokausti shqiptar, I, New York – Prishtinë, 2002, f. 12-181.

EDUKATA ISLAME 93142

kishte qëndruar aty pranë Josipi kur kishte vrarë fëmijën. Josipi dheMirko nuk e dinin se prej nga vinte fëmija, nuk e dinin si quhej, nuk edinin as sa vjet kishte. Por, kjo aq u bënte, sepse e vetmja që i intere-sonte Josipit, ai ishte shqiptar. Ishte një “shiptar”. Andaj Josipi nëorët e para të pasdites, të 6 prillit 1999 mori një çekan dhe me shtatëgoditje e copëtoi kafkën e fëmijës. Ishte rreth tetëvjeçar.

E tëra kjo nuk kishte zgjatur më shumë se dhjetë sekonda. Pastaj,thotë Mirko, “përbindëshi i vogël” më në fund vdiq. Mirëpo, kishteparë se si shoku i tij, Josipi, e kishte shkundur neveria. Diç nga truri idjaloshit kishte përlyer uniformën. Josipi kishte marrë një leckë dheishte përpjekur ta fshinte masën me ngjyrë të përhimët në të verdhë.Por, truri nuk po fshihej. ”Mut i mallkuar”, kishte dëgjuar Mirko sho-kun e tij, Josipin, duke u çjerrë. Ky ia kishte dhënë një shqelm trupittë fëmijës së vdekur.”18

Lufta e fundit në Kosovë e vitit 1999 ishte krejtësisht sikurse tëparat për tokë, pasuri e hapësirë, për shtrirje të Serbisë në sa më shumëterritore, ndërsa serbët vendës të moçëm, që populli shqiptar kosovar iquan “rajë”, kanë qenë shumë më agresivë sesa të tjerët. Ndoshta, psedëshironin që çështja shqiptare në këto troje të merrte fund.

Ky realitet i zymtë ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve në këtë ha-pësirë gjeografike përmban doemos edhe diçka të përbashkët, por shu-më më tepër ka veçori individuale kombëtare, të cilat i karakterizojnëperiudhat e ndryshme historike. Mirëpo, edhe në kohë të vështira kapasur ndonjë moment kur nga pala kundërshtare serbe flitet e shkruhetme admirim për shembujt e trimërisë dhe burrërisë shqiptare. Kështuka vepruar Mark Milani, njëri ndër udhëheqësit ushtarakë në luftëratpër okupimin e viseve shqiptare. Ky vojvodë malazias (me origjinëshqiptare) sheh dhe bindet se shqiptarët janë në trojet e veta etnikedhe si të tillë janë të pathyeshëm, të pashkëputshëm nga pjesët e at-dheut, andaj në momentet e fundit të jetës së tij lë amanet duke e po-rositur: ”Puno, o serb, me shqiptarët dhe do të dalësh i fituar. Trokitnë portat e tyre dhe ato do të hapen. Puno, me besnikëri të vërtetë dhe

18 Shih: R r u s t e m R . B e r i s h a , vepra e cituar, f. 104-105.

TRASHËGIMI 143

mos e mbështet fatin, as në shkathtësinë tënde dhe as në thjeshtësinë etyre, duke menduar se mund t’i mashtrosh lehtë. Edhe sikur ata të mose dinë që ti punon më tepër për lavdinë tënde, sesa për nderin e tyre,mos u lër shkas të kenë arsye e të ngulisin mbi ty një mijë shikime, përt’i zbuluar dredhitë dhe mashtrimet tua. Mos e ul veten deri aty. Shqi-ptarët janë një popull i thjeshtë, e kur e shohin tek ti të vërtetën e pa-stër, në flakë dhe në det hidhen bashkë me ty…”19

Këto marrëdhënie të skajshme, të traditave krijuese gjatë shekujvekanë vënë në dukje shumë veçori etnopsikologjike, të cilat pasqyrojnëdhe përcaktojnë formimin e popullit shqiptar dhe atij serb. Veçoritëdalluese janë të shumta e të ndryshme. Këto me kohë i kanë hetuar edhepopujt tjerë të Ballkanit, të botës e veçmas njerëzit e dijes e të shkencës,të cilët kanë vënë në spikamë në shkrimet e tyre gjatë shekujve tëkaluar, por edhe sot, si: Hegeli, Gulielm Adae (Brokardus Monacus),Konstatin Jereçek, Leo Frendling, Hans Peter Rullmani, Miss EdithDurham dhe së voni laureati i çmimit “Nobel” të paqes, Eli Wiesel etj.

Serbia nuk mësoi nga fashizmi as nga tragjeditë e popujve tjerë,madje as nga të vetat. Intelektualët serbë nuk e kryen detyrën e vështi-rë të vetëdijesimit të popullit të tyre: nuk ia bënë me dije se kanë ma-rrë fund periudhat e errëta të nënshtrimit, të pushtimit dhe të etnociditnë këtë pjesë të Ballkanit e të Evropës. Ata deri sot kanë bërë pikë-risht të kundërtën e asaj që duhej.

Në fund duhet thënë se këto veçori etnopsikologjike të serbëvereflektohen në mënyrë të vrazhdë dhe negative në shumë sfera të jetësnë raport me shqiptarët.

Deri sot inteligjencia serbe nuk ka bërë asnjë përpjekje serioze përtë gjetur rrugë për jetë normale, për ta pranuar realitetin e ri historik,për ta trajtuar shqiptarin si të barabartë, por gjithnjë e ka shikuar si tëhuaj, si armik, si një krijesë që nuk do të duhet të ekzistonte në Koso-vë dhe përgjithësisht në tokat e tij etnike. Mirëpo, realiteti në Kosovësot është tjetër. Se sa janë vetëdijesuar serbët e mbetur në Kosovë qët’ i njohin shqiptarët për zotërues të atdheut dhe të fatit të tyre, mbetetta shohim në kohët që vijnë.

19 M a r k M i l a n i , Jeta dhe zakonet e shqiptarëve, Tiranë, 1995, f.98.

EDUKATA ISLAME 93144

Prof. dr. Adem Zejnullahu

SERBIAN CRIMES ON THE ALBANIANSACCORDING TO POPULAR TRADITION

(Summary)

According to a Serbian legend, the supreme God of the Slavs that moved to

the East was Dajbog, whereas, the one of those who moved to the South was

Beda (the Goddess of Fire). It seems that the legend corresponds to reality. It is a

well-known fact that the Southern Slavs scorched all the lands they conquered

prior to claiming them. Their descendents, the Serbs, applied the same tactics,

expanding their territories. Similar tactics were applied during the war in Kosova

in 1999.

آدم زينواهللا

الجرائم الصربية ضد الشعب االلبانى فى التراث الشعبى(خالصة البحث)

وفقا حلكاية شعبية ان الشعوب السالفية ملا قرروا النزوح اىل اجتاهني: اىل الشـرق و

امـا الـذين اجتهـوا اىل اجلنـوب اخـذوا معهـم آهلـة النـارالشرق أخذوا معهـم آهلـة املـاء مــع الواقــع فــان الشــعوب الســالفية اينمــا و كمــا يبــدو فــان هــذه احلكايــة تتفــق كثــريا

حلوا أحرقـوا اى شـىء وجـدوه امـامهم . هكـذا فعلـوا الصـرب خـالل مئـات السـنني ىف

.1999احلرب االخرية سنة

AAKKTTUUAALLIITTEETTEE

Gentian Jetishi

EDUKATA FETARE - MILIONA FAKTE PRO

1. Edukata Fetare – miliona fakte pro

Çështja e futjes së Edukatës Fetare në shkollat publike në Kosovëmbetet një sfidë ende e pambaruar dhe si barometër i pafuqisë qyte-tare të komunitetit mysliman për të ndikuar në realizimin e kësaj kër-kese. Zvarritja prej një dekade paraqet turp në vete për qeveritarët qëkaluan dhe që janë tani në fron, njëjtë sa është turp për komunitetinmysliman, shoqërinë civile dhe qytetarët e thjeshtë. Mungesa e guxi-mit qytetar dhe intelektual për të insistuar deri në realizim është çësh-tje në vete dhe kjo barrë duhet të ndjehet nga secili qytetar i Kosovësprind, analist, teolog apo aktivist i shoqërisë civile.

Vitin e kaluar (2009) kemi pasur një fushatë drejt artikulimit të kë-saj kërkese që nisi me thirrjen e kryeimamit të Kosovës, Hirësisë së tijSabri Bajgora, për të vazhduar më pas me disa shkrime dhe debate tëpabarabarta në pak medie të Kosovës . Kulmi i tyre ishte një debat imbajtur në emision Konfront në KTV- Kohavision Kosovë, ku mysa-fir ishte profesori i nderuar Qemajl Morina dhe disa të tjerë, që nukkishin përgatitje profesionale për të folur për temën, por që si duket

EDUKATA ISLAME 93146

organizatori ishte kujdesur të ftonte kundërshtarët më ekstremë të kë-saj kërkese.

Më tepër se përkrahësit e idesë për futjen e Edukatës Fetare nëshkollat publike, kundërshtarët e saj u treguan më të zëshëm dhe këtushtoja edhe përkrahjen mediatike që haptazi është parë sikur qëllimiishte të inferiorizoheshin përkrahësit që kurrë më të mos marrin guxi-min për të artikuluar këtë kërkesë.

Ato në emër të debatit masakruan dispozitat fetare e as këto dezin-formime publike të Islamit nuk u kundërshtuan nga analistët, teologët,studentët e teologjisë e lëre më të ofrojnë fakte për vlerën dhe rëndë-sinë e jashtëzakonshme që ka Edukimi Fetar. Ato pak shkrime mundt’i llogarisim si përjashtim dhe si reflektim i nevojës jo pse ekulibruandebatin. Përkrahësit e idesë për futjen e Edukatës Fetare janë më shu-më në numër por artikuluesit e kësaj kërkese janë më të pakët dhe in-feriorë. Nëse vërtet kjo kërkesë është e gjithë qytetarëve, pse të paktëntë mos kemi mbi 1000 shkrime për vlerën e saj dhe kjo të mos mbetetçdoherë në dorë të neve të rinjve por këtë përgjegjësi ta ndjejnë edhetë rriturit dhe intelektualët, akademikët dhe analistët të cilët ne i çmo-jmë shumë.

Që nga emisioni i lartë përmendur ne nuk kemi pasur ndonjë lëvi-zje për këtë kërkesë, por kjo kurrsesi nuk na bën të kuptojmë se kemihequr dorë apo kemi harruar.

Ditët në vazhdim shpresojmë të kemi një fushat më të shprehurdhe dinjitoze por edhe insistuese deri në realizim të kësaj kërkese.

Ndonëse deri tani janë prezantuar me qindra fakte bindëse dhe tëarsyeshme, kundërshtarët minorë të kësaj kërkese i konsideronin tëpakta dhe të pamjaftueshme.

Pak a shumë e gjithë kjo i ka ngjarë çështjes së pavarësisë së Ko-sovës për të cilën na është dashur të ofrojmë me qindra fakte se emeritojmë si përkundër kundërshtarët e saj i konsideronin të pamjaftu-eshme. Vërtet ka shumë ngjashmëri me çështjen në fjalë, porse janë tënatyrave të ndryshme dhe se çështja duhet të zbresë në nivelin që kjoështë kërkesë qytetare, ndërkaq shteti i Kosovës e ka për obligim tërealizojë kërkesat e qytetarëve të saj. Ndoshta dikush mendon se my-

AKTUALITETE 147

slimanët në Kosovë janë vetëm për sasi në kohë kur duhet që dikushtë derdhë gjak e të sakrifikohet për t’u bërë kurban për çështje të më-dha, ose se janë sasi për të arritur më shumë vota për të arritur në pu-shtet një formacion politik apo se janë vetëm për pagim të taksave dhese për çështje tjera duhet të heshtin. Myslimanët përbërjen shumicënabsolute të shtetit të Kosovës, nuk janë gjynah dhe as që ua kanë falurshtetin atyre që nuk janë fetarë.

Çështjen duhet ta marrim me seriozitet, në mënyrë që nga shtatorii vitit 2010 të futet në plan-programet shkollore, para së gjithash tësqarojmë keqkuptimet që ndodhën me rastin e debatit, sepse është kri-juar një mendësi kundrejt saj edhe tek ata që kanë qenë përkrahës, ekjo erdhi si rezultat i heshtjes së njerëzve adekuatë për të sqaruar rea-litetin. Është thënë që kur të sinqertët heshtin, flasin hipokritët. Duhetqë t’ua bëjmë të qartë se frika e paarsyeshme ndaj kësaj kërkese ështëvetëm paragjykim dhe jo fakt dhe se përkundrazi predispozitat janë qënë një periudhë disavjeçare mund t’i shohim frytet e saj, si përkundërqë kemi filluar që 10 vjet pas luftës t’i ndjejmë pasojat e vakuumit tëmungesës së edukimit shpirtëror-fetar.

2. Edukata Fetare - çështjet teknike

Kur diskutohej për Edukatën Fetare ndër të tjera përmendej çësh-tja e buxhetit të mundshëm për ligjëruesit, pastaj kush do të ishin këtaligjërues, materialet mësimore çka, si dhe kush do t’i përgatiste dhendonjëherë çështja e statusit si lëndë zgjedhore apo obligative, e kjo efundit më butë meqë kishte alternativa.

Me paratë e kujt?!

Çështja e buxhetit për implementimin të kësaj kërkese nxori edhehipokrizinë dhe mungesën e moralit të shumë qytetarëve. Kur i dëgjo-je tek diskutonin njerëz në moshë ishte e habitshme që nuk dallontefort nga komplekset e fëmijëve të vegjël. Buxheti i MASHT është bu-xhet që ndërtohet nga të hyrat e këtyre njerëzve, që po kërkojnë të fu-

EDUKATA ISLAME 93148

sin këtë lëndë, si mund të pyesin njerëzit nga do të marrë MASHTmjetet për pagimin e pagave të këtyre ligjëruesve. Nëse themi që bu-xheti ynë është i varfër atëherë le të ulin shpenzimet e festimit të fe-stave të kota, le t’i reduktojnë shpenzimet e qeverisë dhe të ngjashme.Por, ne nuk jemi edhe aq fukara. Diku më pati habitur edhe një me-ndim dhe një frikë smirëzezë, ku thuhej që po duan ta fusin EdukatënFetare sepse ka shumë teologë të papunë dhe dëshirojnë t’i punësojnë.E ky mendim ishte vërtet hipokrit. Këta teologë, mësues të mundshëmpër të cilët po frikësoheshe se mos po gjejnë vende pune (ta zvogëloj-në papunësinë e shtetit tonë) janë pikërisht ata që për shumë kohë embajtën gjallë jetën sociale të kombit. Ata ishin mjet i marketingutkur kërkohej që masës së gjerë të popullit shqiptar të Kosovës t’i ri-kujtohet pagimi i taksave për pagat e mësuesve, arsimtarëve dhe pro-fesorëve edhe për të tjera institucione që populli ynë i mbante paralelme taksat që ia paguante shtetit të atëhershëm serb . Vërtet kjo ështëmë e pakta që kanë bërë këta teologë e që nga kjo nuk fitonin vetë porfitonin pikërisht këta kritikues dhe hipokritë. Ndoshta është e kot tëpresim falënderim prej njerëzve të tillë. Njeriun nëna e tij e bart memund për 9 muaj, pastaj e lind, e rrit e kujdeset për të dhe shpeshherëfëmijët dinë të tregohen jofalënderues edhe ndaj saj. Por, çështja nukduhet të dalë jashtë ligjit, moralit dhe respektit tradicional human, se-pse atëherë askush nuk merr përgjegjësi për veprimet e masës.

Çështja e ligjëruesve

Ndonjë ish-student i departamentit të biologjisë apo të muzikësnuk mund të imagjinohet të ligjërojë lëndë të tillë që ka të bëjë me te-ologjinë. S’do mend se ligjëruesit do të ishin ata që kanë përgatitjeshkollore e akademike për teologji. Çështja e individëve është çështjetjetër. Kjo do të paraprihet nga konkursi dhe kushtet që do të vërëMASHT dhe BIRK. Gjegjësisht ligjëruesit për disa javë do të ndiqninnjë trajnim për ligjërimin e Edukatës Fetare me metodat bashkëkohoredhe do të certifikoheshin nga komisioni i përfaqësuesve të kualifikuartë metodikës nga MASHT dhe BIRK.

AKTUALITETE 149

Gjithçka përpos fesë

Në debate jepeshin edhe alternativa të llojeve të ndryshme, gjith-çka pos mësimit të fesë. Feja ndërtohet nga parimet e besimit, adhuri-mit dhe moralit, nëse këto nuk inkorporohen në materialet mësimoreështë e kotë të thuhet se është realizuar kërkesa e qytetarëve. Ata qëdo të mësojnë këto njohuri thelbësore të fesë kurrsesi që do t’i bëjë atateologë siç nuk i bën mjekë shkolla e mesme e mjekësisë apo inxhini-er shkolla e mesme teknike nxënësit e tyre. E drejta për edukim ështëe drejtë natyrale dhe ligjore dhe të ngufatësh këtë të drejtë do të thotëmbash një kuti të mbyllur që përgjithmonë do të mbetet dëshirë e nxë-nësve për t’u hapur. Duke dashur për të hapur kutinë që tani po kërko-jmë t’ua lëmë sekrete, është rrezik që mund të hapin kuti tjera të cilatmund të vuajmë pasojat të gjithë ne. Është shumë me rëndësi për të ri-njtë tanë që të informohen edhe për fenë dhe jo vetëm për ngritjenshpirtërore edhe për hapjen e horizonteve të rinisë. Sepse të gjitha gjy-kimet kundër nisen nga mungesa e njohjes për fenë, e kjo veç pothellon ndasitë mes fetarëve dhe jofetarëve. Në rast të një edukate tëpërgjithshme, këta kundërshtarë të Edukatës Fetare, të paktën do tëduhej të tregoheshin tolerantë që ta pranonin si kërkesë tonën dhe përmë tepër të lobonin për të si e drejtë e jona që nuk i obligon asgjë ata.

Inspektimi ekskluziv

“Inspektimi ekskluziv” i ligjëruesve të lëndës së Edukatës Fetareështë edhe një çështje që u ngrit duke kritikuar paraprakisht punën einspektoratit të arsimit dhe këtë herë ende pa hyrë kjo lëndë në kurri-kulat shkollore, kanë filluar paragjykimet e pabaza. Inspektimi ështëpunë e inspektorëve të arsimit për të gjitha lëndët dhe të gjitha çështjete shkollave dhe është shumë hipokrite të potencohet ekskluzivisht përkëtë lëndë. Nëse duhet të flitet për punën e inspektoratit atëherë duhettë flitet për inspektimin e disa profesorëve (sidomos të filozofisë, bio-logjisë) të cilët në elaborimin e materialeve të parapara nuk tregohenshkencorë për të cilën janë të thirrur por mbajnë anën në tezat e tyre

EDUKATA ISLAME 93150

dhe kryesisht të ateizmit duke e fyer fetaren gjë që bie ndesh me Ku-shtetutën e Kosovës, madje në më shumë se një nen.

Debati për çështje teknike vërtet që nuk mund të merret si kundërapo pro, por është relativ. Ne duhet të dalim përtej perceptimeve ma-teriale për të shikuar nëse qëllimi dhe objektivat e saj janë të rëndësisëvitale për popullin tonë.

E populli i së ardhmes ndërtohet sot, vakuumi shpirtëror prej njëdekade ka krijuar një popull me pasojat e të cilit po merremi tani e mëmirë se kurimi është thënë që të jetë parandalimi. Duhet t’i lëmëpolitikat dhe komplekset botërore e të merremi pak me popullin tonësiç po merren gjithë shtetet tjera.

3. Para se t’ia nisim!

Krijesës me plot emocione të mos ia lejosh të edukojë, përmirë-sojë emocionet dhe t’i ekuilibrojë ato, të bën të mendosh se ndalimipo ardhka nga robotët dhe jo krijesa të llojit të njëjtë.

Vlerat shpirtërore si besimi, dashuria, xhelozia dhe tjera nuk janëkarakteristikë e krijesave të kohës sonë, por janë të tilla që nga lashtë-sia. Teoria fetare thotë se këto janë që nga krijimi i saj nga ana e Kri-juesit Suprem, më konkretisht që nga njeriu i parë Ademi a.s. dhegjithë të tjerët dhe jo se feja Islame ose ndonjë fe erdhi dhe i mbushimekanikisht njerëzit me emocione. Për atë, vlerat shpirtërore kanë qe-në pjesë e shoqërisë njerëzore, përjetësitë i shohim edhe nga të dhënathistorike (Plutarku thotë se nuk kishte vend që nuk kishte objekte fe-tare edhe nëse nuk kishe objekte tjera), pastaj në letërsinë dhe kultu-rën e popujve të lashtë.

Nuk mund të shpjegohet gjithçka në aspektin material dhe as qëmund të shfarosim emocionet dhe botën ndijore tonën. Kush u mund-ua për një gjë të tillë u lodh kot, u dërrmua dhe më shumë vuajti (uemocionua). Lufta me shpirtrat e njerëzve dhe vlerat shpirtërore ështëluftë e humbur. Kjo është ajo që popujt që u munduan t’i japin për-parësi vetëm komponentit material të njeriut, i bëri që t’iu lakmojnë të

AKTUALITETE 151

modestëve dhe të jepnin gjithçka që një ditë të vetme të jetonin në lu-mturinë që ata ndjejnë. Prandaj, ata që shumë shekuj janë para nesh(shumica e vendeve evropiane) vendosën që Edukata Fetare të jetëpjesë e kurrikulave shkollore.

Ngjashëm dhe në përpjekje për të qenë edhe ne pjesë e këtyrepopujve, shpresojmë që sa më parë të vetëdijesohet politika vendim-marrëse për çështjen në fjalë, të cilës asnjëherë nuk i është qasur si-nqerisht. Në trajtimin e saj si një interes kombëtar, nuk kemi pasurndonjë përpjekje intelektuale për ta mirëkuptuar çështjen, sepse osekemi pasur gjykime de mode të logjikës së sistemit paraprak ose ko-mplekse inferioriteti dhe instinkte skllavi se “mos po lëndohen zemrate ndërkombëtarëve”.

Thelbi është që masa është shumë e vendosur në këtë kërkesë qy-tetare sado që politikanët e tanishëm e kanë vështirë ta hapin mendjendhe t’i ngritin gishtat për aprovimin e kësaj kërkese për këtë nevojëdhe domosdoshmëri kombëtare. Përndryshe, nëse ata e kanë të vështi-rë, atëherë qytetari kosovar nuk e ka të vështirë që të ngritë gishtatdhe të vërë në krye të politikës kosovare njerëz që i kanë në konside-ratë kërkesat e tyre dhe që do ta aprovojnë këtë kërkesë.

Gjithsesi që secili prej nesh është i vëmendshëm për ndjeshmërinëe çështjes dhe se ka disa zëra të pakët që kundërshtojnë. Esenca te kë-ta të fundit qëndron në atë se këta zëra vijnë si mungesë e informacio-nit me fenë dhe sado që njerëzit nuk informohen për fenë në mënyrëinstitucionale asnjëherë nuk mund t’i vihet faji asnjë institucioni përprobleme, për ekscese e të ngjashme. Lënda e Edukatës Fetare nukduhet të politizohet, ajo është kërkesë qytetare, është nevojë, nukështë “sue generis” vetëm për Kosovën por ndoshta vendi ynë do tëjetë nga të fundit që do ta bëjnë një gjë të tillë. Kjo kërkesë në Kosovëvazhdon të zvarritet prej vitit 1992, ndërkaq njerëzit ende nuk janë lo-dhur së kërkuari atë, përkundrazi këta zëra janë shtuar dhe janë mëinsistues. Nëse nuk vendoset pro kësaj kërkese brenda këtij viti, ma-ksimumi që mund të shtyhet është deri në zgjedhjet e ardhme parla-mentare, të paktën kështu mendoj meqë qytetaria ka marrë udhë nëKosovë, meqë populli ynë vazhdimisht po edukohet dhe po ngrihet.

EDUKATA ISLAME 93152

4. Po, stimulimit për dituri

“Vjen pra prej qiellit të shtatë, prej Lehvi Mahvudhit , libri më imadh që s’e ka parë as qielli as toka, fjala e Krijuesit të njerëzisë. Eprirë nga ajeti i parë nr.1 për nga zbritja me fjalën nr.1 për nga ajeti,Allahu njerëzisë iu drejtohet nëpërmjet gjuhës së Muhammed Musta-fasë s.a.v.s. me fjalën ‘IKRA’ ju pra që jeni në sallë edhe ata tjerëtUmeti i Muhammedit deri kur të perëndon dielli nga lindja LEXONI.”

Kështu jehonte zëri i Jakup Asipit, ngado që shkonte në shqiptarisi misionar i dijes dhe ngritjes intelektuale. Fjalët dhe ligjërimet e ho-xhës Jakup nxitën shumë nxënës, studentë dhe intelektualë për të zënëdije edhe më, derisa popullin tonë po e mbulonte pluhuri i injorancësqë çdo ditë e më shumë rritet si trend negativ. Ndërkohë që logjika embrapshtë e sistemit arsimor dhe politikës shqiptare në raport me arsi-min dhe ngritjen intelektuale i ngjan logjikës së pushtuesit, sikur edheatë nuk duan të ngrihemi si popull. Se po të donim me siguri do tëmerrnin parasysh gjitha alternativat për ta bërë atë.

Para së gjithash të përmendim një fakt tashmë të njohur që shko-llat tona dhe sistemi arsimor në përgjithësi është në krizë. Suksesi gji-thnjë e më i dobët i nxënësve në shkollat fillore dhe të mesme, ështënjëra nga dëshmitë reale për këtë. Preokupimi i shkollarëve me gjith-çka tjetër përpos me nxënien e dijes dhe lexim të librave, është mëalarmante se çdo ngjarje politike botërore për kombin tonë.

Nëse sot nuk kemi armiq materialë që do të na pamundësoninshkollimin, këtë nuk mund ta themi për armiqtë jomaterialë të brend-shëm si egoja, uni e injoranca. Është thënë që armiku më i madh i nje-rëzimit është injoranca, madje më i rrezikshëm se injoranca ështëllogaritur mendimi i njeriut se di kur në fakt nuk di.

Përballë këtyre armiqve jemi dorëzuar shumë lehtë. Vërtet edheuniversitetet tona janë në gjendje të shkretë aq sa për ironi siç edhemë herët është thënë, ato po nxjerrin “analfabetë me diploma” dhe joatë për të cilën janë themeluar. Pastaj në fakultetet e shkencave ekza-

AKTUALITETE 153

kte kemi deficit të studentëve si pasojë e mungesës së interesimit tënxënësve për të studiuar në ato.

Fajin për mungesë të dëshirës dhe prirjes për dije e shkencë nukmund t’ua vëmë nxënësve dhe studentëve, sa ky faj u takon shtetit dhefamiljeve tona.

Vërtet zyrtarët e arsimit në deklaratat e tyre publike janë shumëelokuentë dhe me oratorinë e tyre të zhvilluar i pushtojnë mendjet enjerëzve me fjalë si “do të ndërtojmë shkolla dhe universitete mode-rne, digjitale e blla... blla... blla...”.

Por shkencërisht, shoqëri e avancuar nuk mund jetë ajo shoqëri ecila ndërton shkolla e universitete, që boton libra dhe mban festivalekulturore, por është shoqëri e cila mundohet vazhdimisht të jetë e për-ditshme, sistemet, tezat dhe zakonet t’i formësojë në përputhshmërime njohuritë dhe programet dhe programet të cilat na diktojnë nxënë-sve nëpër shkolla” [Dr. Abdul-Kerim Bekar, Formimi i Brezave].

Më tutje Dr. Abdul-Kerim Bekar thotë: Nëse dëshiron të dish se saështë ngulitur shpirti shkencor dhe interesimi për dije, atëherë shikocilat debate dhe interesime dominojnë te shumica e njerëzve gjatëkohës së vikendit dhe në kohët e lira”.

Pavarësisht gjithë kësaj gjendjeje kaotike dhe më tepër se kaq nërrugë për t’u bërë tragjike si tragjedia më e madhe kombëtare, Mini-stria e Arsimit, por as Qeveria e Kosovës dhe as e shtetit shqiptar nuke llogarisin arsimin sektor me prioritet, edhe nëse po vetëm verbalisht,jo konkretisht.

Në këtë fushë nuk ka ndonjë plan konkret dhe të gjitha alternativatngufaten, meqë zyrtarët që drejtojnë institucionet tona jetojnë me pa-ragjykime dhe inferioritet, pavarësisht titujve të tyre shkencorë.

Mësimdhënësit dhe ligjëruesit duhet të luajnë rolin e tyre që e ka-në pasur dikur, rol i tyre i shenjtë që i ka rezistuar asimilimit kombë-tar. Njëjtë edhe Qeveria duhet t’i respektojë mësimdhënësit dinjitetine tyre duke i stimuluar me paga të mëdha. Vërtet sot Japonia është njëndër vendet më të zhvilluara në botë falë ngritjes dhe insistimit përngritje intelektuale. Por, sondazhet tregojnë gjithashtu për respektin e

EDUKATA ISLAME 93154

madh që e ka te populli japonez mësimdhënësi. Pagat e mësimdhë-nësve janë më të mëdha se të farmacistëve dhe inxhinierëve.

Nga ana tjetër, gati dy dekada bëhet nga kërkesa e qytetarëve shqi-ptarë drejtuar institucioneve për të futur edhe lëndën e Edukimit Fetarnë shkollat tona. Ironia është më e madhe kur këto shkolla jo vetëm qëpo prishin rininë tonë, jo vetëm se po e shkatërrojnë dimensionin e ty-re shpirtëror por edhe përballë diplomimit të injorantëve ata nuk janëtë gatshëm të marrin në konsideratë alternativat shpëtuese.

Fragmenti me të cilën e nisëm këtë shkrim është një nga dëshmitëse sa stimulues mund të jetë Edukimi Fetar te nxënësit dhe më vonë testudentët.

Islami si feja e shumicës së kombit shqiptar është një stimulues ipashtershëm dhe në rastin konkret një superman i arsimit, gjithnjë nërënie.

Vetë fjala e parë e zbritur në Kur’an është Lexo pastaj edhe të tje-ra citate të Kuranit flasin për vlerën e dijës dhe dijetarëve.

“Thuaj: “A janë të barabartë ata që dinë dhe ata që nuk dinë?” PO,vetëm të zotët e mendjes marrin mësim” [Kur’an, Zumer:9]“... Allahu i lartëson ata që besuan prej jush, i lartëson në shkallë tëlartë dhe ata të cilëve u është dhënë dituri”. [Kur’an, El-Muxhadele,11]

E edhe të tjera citate të Kur’anit dhe thënie të Pejgamberit a.s. janëato që i kanë nxitur në të kaluarën myslimanët të ngrihen aq sa dikurishin bërë promotorë të shkencave, si fjala vjen Ibs Sina (Avicina ) nëMjekësi apo Ibn Halduni, themelues i Sociologjisë, e shumë të tjerë.Në këtë frymë pse të mos i lëmë të inspirohen nga Kur’ani dhe të bë-hen të mëdhenj Besnikët, Fisnikët e Luanët tanë, e një ditë në hapësirënë galaktikë të quhet ‘Albania’.

Nëse edhe më shumë do ta materializonim ndikimin dhe stimuli-min e fesë për ngritje intelektuale dhe nxënie të dijes, atëherë këtëmund ta shohim nga shembulli konkret i Medresesë “Alaud-din” nëPrishtinë. Ajo dihet nga të gjithë si njëra ndër shkollat që tregon suk-sesin më të mirë gjatë vitit në Prishtinë por edhe në Kosovë sigurisht.Gati në të gjitha garat e diturisë Medreseja është e para, dhe ky fakt

AKTUALITETE 155

është i pranuar dhe i njohur për njerëzit që njohin arsimin në Prishti-në.

Pavarësisht gjithë kësaj, gjendja vazhdon edhe më të vështirësohetdhe nuk priten përmirësime derisa vendet tona i drejtojnë injorantët,paragjykuesit e egoistët.

5. Biologjia e Edukatës Fetare

Edukata Fetare është kërkesë e pashmangshme deri në realizimdhe zërat pro saj nuk do të heshtin vetëm pse bëjnë zhurmë 2-3 medi-ume të dyshimta, të cilat sa më shumë ekspozojnë kundërshtinë tyrealogjike vetëm se ngjallin edhe më antipatinë e qytetarëve të Kosovësndaj tyre.

Ndër argumentet kundër lëndës së Edukimit Fetar përmendet ngaana e kundërshtarëve edhe stereotipi “old fashioned” se feja është nëkundërshtim me shkencën, se si nxënësit në shkollat publike do të më-sojnë në këtë lëndë për shpjegimin fetar për origjinën e njeriut kur kjoteori është ndryshme prej teorisë së evolucionit që prej kohësh ështëshpjeguar në lëndët shkencore më konkretisht në lëndën e Biologjisë.

Për cilindo qytetar Open Minded, i cili vetëm pak ka sërfuar në netapo i ka rënë në dorë ndonjë revistë shkencore, mund ta ketë parë qëstereotipi, se feja është në kundërshtim me shkencën, ka qenë mit dhegënjeshtër që kurdoherë do të sheshohet e vërteta.

Tani shumica e njerëzve të intelektit e kanë të qartë faktin qëshkenca është vetëm një argumentuese e fesë për njerëzit që ende nukkanë besuar duke i afruar ata te feja, madje duke i bërë ata më fetarët.Kjo gjë është vërejtur sidomos në dy shekujt e fundit kur një numër imadh shkencëtarëve kanë pranuar fenë islame madje vetëm pas infor-mimit me atë që Kur’ani ka folur para shumë shekujsh për teorinë etyre. Ka edhe të atillë që Kur’ani u ka shërbyer si burim për të bërëzbulime shkencore. Në mesin e cilësive të Kur’anit sot gati të gjithë enjohin edhe me atë si libër origjine për shkencëtarët. Në një parallo-garitje nga mufesirët (komentuesit e Kuranit ) të fundit mendohet sa

EDUKATA ISLAME 93156

janë mbi 1200 citate kuranore që flasin për të vërtetat shkencore të ko-hës së fundit. Si mund të jetë një libër me mbi 1200 citate (ajete )shkencore dhe të mohohet origjina e tij Hyjnore, madje të thuhet seështë në kundërshtim me shkencën. Por, kush e thotë këtë të fundit,shkencëtarët jo, intelektualët e përgatitur për qasje shkencore e akade-mike jo, këtë e thonë një pjesë e individëve emocionalë, të cilët osenuk janë në rrjedha të ngjarjeve ose e bëjnë me qëllim të dezinformi-mit.

Para së gjithash duhet të sqarojmë një gjë, lënda e Edukimit Fetarnuk nënkupton krijimin e një sistemi paralel me atë të tanishëm, porpërkundrazi, të futet si një lëndë plus për informacioneve thelbësorepër edukimin fetar.

Nëse themi se si do të reagojnë nxënësit kur në orën e parë do tëmësojnë në Edukatën Fetare për teorinë fetare të origjinës së njeriutdhe në orën e dytë në lëndën e Biologjisë, do të mësojnë për teorinë eevolucionit, një preokupim i tillë është i kotë dhe le të themi se për-gjigjja është më shumë se gjysmëshekullore dhe autoktone.

Që ta kemi më të qartë këtë, si shembull po ju ofrojmë perspekti-vën e Medresesë së Mesme “Alaud-din”. Në këtë shkollë publike nëPrishtinë prej kohësh përveç lëndëve fetare mësohen edhe lëndëtshkencore, më konkretisht plan-programi i gjimnazit të përgjithshëm.Edhe këtu nuk kemi një sistem paralel, por përkundrazi për më shumëse gjysmë shekulli aty shpjegohet teoria e evolucionit, por vetëm siteori dhe jo e vërtetë. E tillë sqarohet në të gjitha shkollat, por ajo meçfarë provohet të manipulohet opinioni që shpesh e ka të pamundur tëndajë teorinë nga e vërteta, duke i marrë këto dy si një e që në fakt joçdoherë janë një e në rastin e teorisë së evolucionit janë të kundërta,sepse për sa vite të ekzistimit të kësaj teorie ajo ngeli e tillë dhe nukarriti të bëhet e vërtetë. “Shumë shkencëtarë sot e pranojnë dhe pohoj-në që evolucioni është i pamundur” (Gish, D.T., Evolution: The Fo-ssils Still Say No !)

Kësaj pike do t’i kushtojmë edhe pak tekst që opinionit të mos ingelim borxh dhe t’ua largojmë brengën e kotë të krijuar, lënda eEdukatës Fetare fare nuk do ta përmendë këtë aspekt. Nëse frika e di-

AKTUALITETE 157

kujt është se nxënësit mund të vinë në kontakt me këtë tezë, atëherëne kemi të bëjmë me një mbyllje të mendjes së nxënësve tanë. Nxë-nësit duhet t’i përgatisim për qasje shkencore dhe jo t’ua imponojmëteoritë dhe tezat, që sipas shumësisë së historianëve, ato as në fillimnuk kishin qëllime shkencore por ideologjike. Megjithatë, edhe nësenxënësit në shkollë nuk po dëgjuakan për teorinë fetare për origjinën enjeriut, atëherë si do t’ua pamundësojmë nxënësve leximin e revistaveshkencore, ku kjo teori ka zënë rrënjë si teoria më e përafërt me lo-gjikën. Madje edhe studimet e shekullit që kaloi dëshmojnë se 19 ma-terialet prej të cilave përbëhet trupi i njeriut janë nga toka. Apo si dot’i i mbajmë nxënësit tanë nga librat, interneti ku ka qindra informaci-one për këtë teori. Përveç kësaj, askush nuk po kërkon që kjo teori tëfutet si pjesë e programit, por të futet lënda e Edukatës Fetare, e cilaka shtrirje më të madhe si në aspektin fizik dhe metafizik. Madje ajodo të jetë edhe stimuluese e brendshme për sukses dhe ngritje intele-ktuale të nxënësve, çështje për të cilën do të flasim në një shkrim tje-tër.

Evolucioni, evolucionistët dhe rrjedhat e fundit!

Jashtë nga ajo çfarë mund të mësojnë nxënësit në lëndën e Edu-katës Fetare dhe lëndët e tjera, jashtë shkollës nxënësit i pret një botëe gjerë e informacionit. Për ata që kanë përcjellë zhvillimet në raportme teorinë e evolucionit e dinë mirë se ajo nuk ka mbetur tjetër veçseburim frymëzimi për satirë, ironi, karikatura e të ngjashme.

“Është llogaritur se sot, një numër i madh i shkencëtarëve në botë,dhe së paku 10000 në SHBA, e praktikojnë shkencën e ndarë, duke irefuzuar plotësisht pohimet evolucioniste, si dhe se disa prej tyre ve-çse kanë filluar t’i pranojnë shpjegimet e Kur’anit se si jemi krijuar nëkëtë planet” (Senad Qosa, Evolucioni jo vetëm që nuk e shpjegon ek-zistencën tonë, por është absurditeti më i madh që sot bota është dukee quajtur: “miti i ateizmit dhe shkencës“).

Për të qenë e vërtetuar teoria e evolucionit, duhet të ketë gjurmënë fosile-një dokument i pakundërshtueshëm i historisë natyrore të kë-

EDUKATA ISLAME 93158

tij paraardhësi primitiv dhe format jetësore të ndryshme që u zhvilluanprej këtij fosili. Një gjë e tillë është e pamundur.

Në këtë sens shkencëtari Harun Yahya (Adnan Oktar ) iu ka bërëftesë evolucionistëve se do t’iu jep 10 trilionë lira turke (4.4 trilionëfuntesh) të gjithë atyre të cilët sjellin së paku një fosil të fazës kali-mtare të jetës, e cila e demonstron evolucionin.

Përpjekjet e fanatikëve të teorisë së evolucionit për ta vërtetuarçdoherë jo vetëm që u shkonin kotë por edhe i bënin qesharak parabotës. P.sh. në fund vitin e kaluar në të gjitha mjetet botërore të in-formimit dhe në qarqet e ndryshme shkencore bëri jehon lajmi përzbulimin e një fosili të konsideruar “hallka e humbur” e evoluimit.

Fosili i vjetër 47 milionë vjet, që besohej të ishte "hallka e humb-ur" e evoluimit dhe që konsiderohej si "paraardhësi" i njeriut, doli tëjetë një lloj i majmunëve që jetojnë në Madagaskar.

Edhe një herë, edhe shumë herë tjera, jo për të nënvlerësuar porpër të kundërshtuar fanatizmin, i cili i ka rrënjët pikërisht tek ideolo-gjia e themeluesit të kësaj teorie dhe se shkenca në këtë mes ështëvetëm kamuflim sepse e vërteta është e kundërta e saj.

Prandaj, të gjithë që janë të gatshëm për qasje shkencore pa emoc-ione dhe që ia duanë të mirën popullit tonë dhe veçanërisht popullatësmë vitale të saj rinisë le të kapërcejnë zhurmat kundër të ideologëve tëideologjisë që deri dje ushtroi dhunë mbi ne dhe të nxitojmë së bashkuqë sa më parë kjo lëndë të jetë pjesë e korrikulave shkollore.

Ta bëjmë këtë para se barka të përmbyset, para se çnjerëzohet kjorini, para se të zhveshën nga ndjenjat dhe vlerat, të mos harrojmë seasnjë lëndë në shkollat tona nuk flet për dimensionin shpirtëror dhekjo pjesë e etur e rinisë sonë po gjen prehje në diçka që po u bën dëmatyre por edhe gjithë neve.

Zoti mos e bëftë që të gjithë të jenë të hutuar, Zoti bëftë që edheata që deri tani kanë mbajtur pozicion neutral të ngritin zërin dhe mengulm të kërkojmë këtë domosdoshmëri që për pa arsye neglizhohetvazhdimisht.

AKTUALITETE 159

6. Implementimi i Edukatës Fetareme metodat bashkëkohore

Ligjërimi shkollor dhe universitar me metodat bashkëkohore të li-gjërimit në përgjithësi në vendin tonë ende nuk ka marrë udhë, ndërk-ohë rastet e pakta aty këtu nga ndonjë profesor mund të konsiderohensi përjashtime. Jetojmë në një botë ku ngjarjet zhvillohet në mënyrëdinamike, prandaj që ligjëruesit në shkolla dhe universitete duhet tëjenë të vëmendshëm që në shtjellimin e materialit të caktuar të mu-ndohen që të shfrytëzojnë metodat e ndryshme moderne në raport mementalitetin dhe rrethanat e kohës për të cilën ligjërojnë.

Kur themi ligjërim bashkëkohor nuk kemi aspak qëllim moderni-zmin si lëvizje, por me këtë po nënkuptojmë elaborim të materies sënjëjtë eventuale por vetëm metodologjia të jetë moderne.

Në ligjërimin e Edukatës Fetare ka mundësi të metodave të shu-mta që mund të përdoren, në raport edhe me moshën e nxënësve.

Si shembull:Kur profesori i Edukatës Fetare t’u ligjërojë temën “Qëllimi i kri-

jimit të njeriut” në këtë rast organizimin e orës mund ta bëjë si vijon. Para se t’u tregojë për temën u parashtron pyetje tërthorazi për te-

mën në fjalë që të marrë opinionet reale të nxënësve për atë se çfa-rë ata mendojnë se është qëllimi i krijimit të tyre në këtë universgjigant. Profesori duhet të kujdeset që të mos i ikën ky momentdhe që të gjejë mënyrën dhe pyetjet adekuate që të provokojë me-ndimin e thellë të nxënësve për një temë të tillë. T’i bëjmë nxënë-sit të mendojnë sinqerisht dhe thellë për një temë është shumë mëme vlerë sesa t’u tregojmë muskujt e oratorisë sonë e në anën tje-tër nxënësit edhe nëse kanë arritur të marrin informacione solidenga ai ligjërim nuk kanë arritur një gjë më të rëndësishme se kjo eqë është eksperimentimi dhe shijimi i saj.

Pas disa minutash debat eventual profesori duhet që për pak minu-ta të u jap leksionet për temën, duke u ndërlidhur me ato çfarënxënësit kanë thënë dhe duke u dhënë shpjegimin fetar për çështj-

EDUKATA ISLAME 93160

en në fjalë. Një gjë e tillë nuk duhet të përfshijë tërë orën por ve-tëm një pjesë të saj, ku profesori do t’u ofrojë fakte, shembuj,rrëfime për temën në fjalë dhe referenca ku mund të gjejnë ma-terial ekstra për të interesuarit.

Në fund të orës do t’u kërkojë nxënësve që për aktivitet të shtëpisëdo të kenë shkrimin e një eseje për temën në fjala f.v. “Qëllimi ikrijimit të njeriut” ose “Pse ekzistoj”, “Kush jam unë, nga erdhadhe ku shkoj” e ngjashëm, ese kjo që profesori do ta vlerësoj mepikë të caktuara si pjesë vlerësimit të përgjithshëm shkollor përEdukatën Fetare.

Profesorët dhe mësimdhënësit e Edukatës Fetare duhet të ndjejnëpërgjegjësinë që 45 minutat e orës së Edukatës Fetare t’i shfrytëzojnënë maksimum në mënyrë sa më racionale, të dijë që të tillat mund tëjenë shumë qenësore për botën emocionale dhe karakterin e nxënësvetë tij e që do të jenë liderët dhe populli i së ardhmes.

Shpeshherë duhet provokuar nxënësit edhe me temat tabu, temakëto që nxënësit nuk kanë hapësirë për t’i debatuar dhe sa nuk ka ha-pësirë nuk kanë gatishmëri për t’i debatuar me secilin. Duke debatuarme ta pos që u ndihmon nxënësve për të zhvilluar aftësitë e tyre tëshprehurit dhe në veçanti të shprehurit e asaj çfarë ata mendojnë dhendihen në të njëjtën kohë u ndihmon atyre me këshilla të përgjithshmepër të hapur mendjen për çështjet në fjalë duke u dhënë shpresë,përgëzim dhe kurajë për atë çështje.

Në varshmëri me moshën e nxënësve profesori zgjedh ose sugje-rohet nga nxënësit për të debatuar për ndonjë temë që i preokupon.Me nxënës të shkollave të mesme të ulëta që janë në fazën fillestare tëadoleshencës temat që mund të trajtoheshin mund të ishin: sjellja në raport me prindërit, tejkalimi i tensioneve eventuale, pra-

nimi i gabimit me ta dhe gjetja e formës së ofrimit dhe kërkim-fa-ljes së tyre

komplekset e shoqërisë ideale, cili është shok i mirë e cili jo, shokinteresi, shok i fesë, shok i jetës e të ngjashme

AKTUALITETE 161

dukuritë negative, duhani, alkooli, droga të bëjnë më të madh apomë të padijshëm e të ngjashme

kompleksi i imitimit të të rriturve në veçanti të vajzave të VIP arti-stëve, këngëtarëve modele etj.

Nga ana tjetër, me nxënës të shkollave të mesme mund të diskuto-hen edhe tema tjera, si dashuria si emocion dhe hapja e mendjes drejtshpërndarjes reale të këtij emocioni.

Porse diskutimi nuk është e vetmja mënyrë dhe as që mund të me-ndohet si metodë me të cilën duhet të zhvillohet çdo temë apo orë më-simore.

Janë një numër i madh i teknikave dhe metodave që mund të për-doren nga ligjëruesit e Edukatës Fetare, por gjithnjë duke mos i ikuresencës së këtij edukimi që është t’i bëjë nxënësit të njohin dhe të vle-rësojë botën e tyre humane qysh prej fëmijërisë, sepse kurdoherë jetasi edukatore e dhunshme ia mëson secilit.

Si ndihmë mund të shfrytëzojnë edhe materiale të ndryshme si:- Fletushka;- Libra;- Rrëfime qoftë origjinale apo nga tregimet;- CD;- Prezantime (Power Point);- Vizatime, Skica;- Revista;- Foto, Harta,Grafike, Diagrame.

Nxënësit vazhdimisht duhet të aktivizohen në orë dhe kjo orë du-het të jetë si freski dhe gëzim për ta. Ata mund të zhvillojnë edhe akti-vitete tjera jashtëshkollore për tema të caktuara, për të cilat mund tëvlerësohen nga lënda ( të marrin pikë për vlerësimin përgjithshëm). Sitë tilla pos shkrimit të eseve, mund të u kërkohet të bëjnë hulumtimeindividuale apo grupore për ndonjë temë të caktuar dhe t’i prezantojnëpara klasës e të ngjashme.

EDUKATA ISLAME 93162

Teknikat që mund të përdoren edhe në lëndë tjera mund të shfrytë-zohen edhe në Edukatën Fetare në varshmëri prej temës në fjalë dhenë veçanti prej moshës së nxënësve.

Mbi të gjitha profesorët e Edukatës Fetare duhet të shkojnë shumëtë përgatitur në orët mësimore të shoqëruar me një entuziazëm dheelan që kjo të ndikojë te nxënësit që ta shijojnë karakterin edhe thelbine Edukimit Fetar dhe që realisht të ndjejnë që kjo lëndë është gëzimi iditës kur ata kanë në oraret e tyre mësimore.

AKTUALITETE 163

Gentian Jetishi

RELIGIOUS EDUCATION – A MILLION REASONS INFAVOR OF IT

(Summary)

The introduction of religious education in public schools in Kosova

continues to be a challenge and a sign of the lack of power of the Muslim

community to press forward with their demands (in this direction). The decade

long delays are a disgrace for the authorities, the Muslim community, the civil

society and ordinary citizens. The lack of civic and intellectual courage to insist

on the implementation of this right is an issue in itself (the responsibility to do

so falls upon every citizen of Kosova, parents, analysts, theologians and civil

society activists).

غنتيان يتيشى

مائة دليل معها-التربية الدينية (خالصة البحث)

ان مسألة ادخال مادة الرتبية الدينية كمـادة مقـررة باملـدارس احلكوميـة ىف كوسـوفا ســـوف تبقـــى كتحـــد لـــط ينتـــه بعـــض و كاشـــارة ضـــعف للمجتمـــع املـــدىن و االحتـــاد

ـــر مـــن عشـــر الســـالمى لتحقيـــق هـــذا الطلـــب امللـــح . ان مماطلـــة هـــذا الطلـــب الكثــــذين حيكمــــون ــــى اعضــــاء احلكومــــة ال ــــى جبــــني عل ــــرب وصــــمة عــــار عل ســــنوات يعتو حــىت بالنســبة املــواطن العــادى . ان واجــب حتقيــق هــذا الطلــب يقــع علــى عــاتق كــل مســؤل ســواء

RREEFFLLEEKKSSEE

Jahja Hondozi

JEHONA E PËRKTHIMIT TË KUR’ANITNË GJUHËN SHQIPE NË SHTYPIN E HUAJ1

Se Kur’ani është një libër madhështor e i pashembullt, libër më ipërkthyer2 e më i lexuar në botë, ky, padyshim është një fakt i njohur.

Shqiptarët, ndërkaq, deri para një çerek shekulli nuk patën fat takenë Kur’anin të përkthyer komplet në gjuhën e tyre.

Çuditërisht, edhe kur ndodhi kjo ngjarje, në vitin 1985, nuk patipothuajse kurrfarë kujdesi për prezantim në mediet e shkruara të asajkohe.3

Ndërkaq, mediet e huaja, fill pas daljes në dritë të këtij përkthimi ikushtuan më shumë kujdes sesa intelektualët dhe mediet shqiptare.

Tema bosht e jona do të jetë lidhur me vështrimet e intelektualëvejoshqipfolës, të cilët dhanë kontributin e tyre në shtypin e atëhershëm

1 Kumtesë e lexuar në shtëpinë e kulturës “Xhemajl Berisha” në Prizren, më 30. 04. 2010me rastin e shënimit të 25-vjetorit të përkthimit të parë të Kur’anit komplet në gjuhënshqipe nga Dr. Feti Mehdiu.

2 Ende edhe sot e kësaj dite, dëgjojmë aty-këtu zëra të tillë të cilët pandehin se Kur’aninuk mund të përkthehet.

3 E vetmja informatë që u dha atëbotë ishte ajo në mbledhjen e Kryesisë së BashkësisëIslame, por që nuk ishte publike.

EDUKATA ISLAME 93166

dhe njoftonin opinionin për një përkthim komplet të Kur’anit për herëtë parë në gjuhën shqipe.

Këtu do t’i përmendim sipas radhës, artikujt që u shkruan për këtëngjarje.

Revista “Glasnik” (nr. 4/1985) e Sarajevës, ishte e para që e njo-ftoi opinionin e gjerë përmes shkrimit “Prevod Kur’ana na albanskomjeziku” (Përkthimi i Kur’anit në gjuhën shqipe).

Duke e njoftuar opinionin për këtë botim, vihet në dukje se kjoështë njëra ndër ngjarjet më të rëndësishme, jo vetëm për bashkësinëislame, por edhe për atë shoqërore.

Ky përkthim i parë komplet, thuhet më tej, që është shfaqur nëgjuhën shqipe, do të zërë, padyshim, vend të merituar në historinëfetare e kulturore të shqiptarëve në trevën tonë dhe më gjerë.

Në përmbyllje të këtij informacioni, lexuesit njoftohen se për këtëpërkthim do të bëhet fjalë në një nga numrat vijues të revistës. Në nr.5/1985, të revistës “Glasnik” botohet prezantimi i këtij përkthimi ngaIdris Demirović, me titullin “Događaj albanske kulture” (Ngjarje ekulturës shqiptare).

Autori i këtij vështrimi pohon se kjo vepër paraqet jo vetëm njëngjarje të madhe për bashkësinë islame në Jugosllavi, veçanërisht përmyslimanët shqipfolës, por është njëherësh një ngjarje kulturore përhistorinë e kulturës shqiptare në përgjithësi.

Këtij përkthimi i kanë paraprirë përkthimet e pjesshme, të cilat ubotuan në revistën “Glasnik” të Sarajevës.

Padyshim, ky prezantim i I. Demiroviçit është mjaft i vlefshëm,nga një anë si recensioni i parë i përkthimit të Kur’anit komplet nëgjuhën shqipe, dhe nga ana tjetër si një njoftim i hollësishëm dhe ithukët përmes të cilit është njoftuar opinioni publik për një ngjarjemjaft të rëndësishme në hapësirën mbarëshqiptare.

Në gazetën “Glas Koncila”, e datës 10 nëntor 1985, nr. 45, boto-het një informacion lidhur me këtë përkthim të Kur’anit, me titull“Kuran na albanskom” (Kur’ani në shqip).

Aty njoftohet publiku i gjerë se në Prishtinë kishte dalë përkthimi iparë në tërësi i Kur’anit në gjuhën shqipe, në 10.000 ekzemplarë.

REFLEKSE 167

Kur’ani, citon ky lajm, është libri i shenjtë i myslimanëve, të cilënAll-llahu ia ka shpallur Muhammedit a.s.

Është i ndarë në 114 sure dhe përmban parime fetare, morale dhejuridiko-shoqërore për jetën e secilit mysliman.

Lajmi bën të ditur se përkthyesi është Feti Mehdiu, profesor i gju-hëve orientale në Fakultetin Filozofik të Prishtinës.

Sipas këtij lajmi, përkthimi është një ngjarje e madhe fetare e kul-turore, pasi që Kur’ani nuk është vetëm vepër fetare, por njëherëshedhe vepër artistike dhe filozofike.

Në fund, informacioni kumton se në përgatitje është edhe botimi idytë, në të cilin krahas përkthimit shqip do të shtypet edhe teksti arab.

Mbi përkthimin komplet të Kur’anit në gjuhën shqipe njoftoi opi-nionin e gjerë në një lajm edhe revista boshnjake “Islamska misao”,nr. 85 (dhjetor, viti 1985). Lajmi mban titullin “Kur’an na albansko-me” (Kur’ani në gjuhën shqipe).

Aty theksohet fakti se bëhet fjalë për përkthimin komplet të librittë All-llahut në këtë gjuhë. Idriz Demirovići, thuhet në këtë lajm, e la-vdëron përpjekjen e madhe përkthyese të Feti Mehdiut, por njëherëshvëren edhe disa të meta, të cilat do të duhej të evitohen në botimet eardhshme.

Në fund, theksohet se vërejtjet kritike të këtij përkthimi pritet tëvijnë së shpejti.

Në po të njëjtin vit, në gazetën “Mulhaku-th-thulatha”, të datës 17dhjetor, Muhamed Mufaku e njofton botën arabe mbi përkthimin eKur’anit në gjuhën shqipe dhe atë përmes një shkrimi që mban titullin“Terxhemetun xhedidetun li-l-Kur’ani-l-kerim ile-l-lugati-l-elbanijje”(Një përkthim i ri i Kur’anit në gjuhën shqipe). Pason nëntitulli “The-lathu terxhematin hatte-l-an likul-li vahidetin minha kissatun” (Tripërkthime deri më tani - secili prej tyre ka një rrëfim).

Te nëntitulli “Terxheme xhedide ...” (Një përkthim i ri ...), autorijep shënime të hollësishme për përkthimin e parë komplet të Kur’anitnë gjuhën shqipe nga Feti Mehdiu.

Përveç të dhënave që ofron mbi këtë përkthim, e të cilat, kryesishtnuk dallojnë shumë nga ato të Demirovićit, M. Mufaku vë në spikamë

EDUKATA ISLAME 93168

edhe peripecitë me të cilat u përball përkthyesi gjatë përkthimit dhebotimit.

Me informata e vlerësime, Mufaku, gjithsesi ka bërë një shërbimshumë të vlefshëm sepse informon botën arabe për një arritje tëkulturës shqiptare, e cila dëshmon, përveç tjerash, zgjimin fetar tëkombit shqiptar, të cilit i është dashur të presë një kohë të gjatë për tëpasur në dorë përkthimin e librit të shenjtë të fesë islame.

Vetëm një vit më vonë, gazeta “NIN” e Beogradit, më 12 janar1986 boton një lajm me titull: “Deset najtraženijih knjiga” (Dhjetë li-brat më të kërkuar). Sipas të dhënave që i jep Limon Hashani nga ga-zeta “Rilindja”, Kur’ani - përkthyer nga Feti Mehdiu, rangohet i parinë këtë listë. Vetëm muajin e fundit, njofton kjo gazetë, janë shitur 76ekzemplarë.

Të njëjtin vit, në “Kulture Istoka”, botohet artikulli kritik i DarkoTanaskovićit.

Shkrimi, me titullin “Prvi prevod Kur’ana na albanski’ (Përkthimii parë i Kur’anit në gjuhën shqipe), ofron këndvështrimin e autoritmbi këtë përkthim të Kur’anit, të cilin ai e quan “jo vetëm themel dheburim kryesor të legjislacionit islam, por edhe një libër i cili gjatëshekujve ndriçonte fuqishëm, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në tëgjitha fushat e jetës individuale dhe kolektive, me ç’rast kontribuoi nëformimin e botëkuptimit të veçantë të jetës, kodit moral, modeleve ma-teriale e shpirtërore të kulturës dhe normës së sjelljes”.

Ai vëren me të drejtë kur thotë: “Është e qartë që përkthimet ser-bokroate të Kur’anit, ndonëse të përdorura me të madhe ndër shqi-ptarët në Jugosllavi, nuk mund të shërbenin si ndërrim adekuat përnjë version integral në gjuhën amtare, një version ky i cili, pas shumëpërpjekjesh, u shfaq më në fund në një formë mjaft reprezentative dhenjë tirazh solid me dhjetë mijë ekzemplarë”.

Autori, Tanasković, në këtë shkrim, jep edhe një vërejtje lidhurme përzgjedhjen e studimit “O Kur’anu” (Rreth Kur’anit), sipas tëcilit më mirë do të ishte sikur të përzgjidhej studimi i orientalistit tëshquar, Hasan Kaleshit, themelues i degës së Orientalistikës pranë Fa-kultetit Filozofik në Prishtinë.

REFLEKSE 169

Autori i këtij recensioni, duke e çmuar dhe vlerësuar punën e për-kthyesit si dhe guximin e tij për t’u përballur me një detyrë të tillë tëmadhe e të rëndë, shpreson se përkthyesi që i është përveshur kësajpune, mbase do t’ia dalë mbanë t’i shprehë, siç thotë “domethëniet eKur’anit” në gjuhën bashkëkohore shqipe.

Se sa ia ka arritur të ketë sukses, thekson ai, shpresojmë se do tavlerësojë kritika shkencore e gjuhësore orientaliste e albanologjike, esigurisht edhe ajo fetare.

Por kjo deri tash nuk ndodhi, përveç qasjes që ia kushtoi E. Sedaj.Përkthimi i parë komplet i vitit 1985, nga F. Mehdiu përjeton boti-

min e dytë në vitin 1999, me titullin “Kur’ani dhe hija e tij shqip”, porqë u botua në bashkëpunim me dy botues: Shkup-Stamboll.

Edhe ky botim është prezantuar në shtypin e huaj.Gazeta “El-Hajat”, e datës 28 prill 2000, boton shkrimin me titull:

“Terxhemetani xhedidetani fi Makdunja li me’ani-l-Kur’ani-l-kerim”(Dy përkthime të reja në Maqedoni mbi domethëniet e Kur’ani keri-mit).

Këtu, autori i shkrimit, Muhamed Mufaku, flet për dy përkthime tëKur’anit. Njëri është në gjuhën maqedonase, kurse tjetri në gjuhënshqipe. Lidhur me këtë të fundit do t’i themi disa fjalë.

Siç njofton autori, botimi i parë i këtij përkthimi e pa dritën në vi-tin 1985, e megjithatë sipas tij, ky botim me një formë ndryshe meri-ton të quhet ‘përkthim i ri’.

Mufaku, këtu, vë në pah tri ndryshime apo risi, të cilat e veçojnëkëtë botim nga botimi i parë si dhe njëherësh e pasurojnë dhe e be-gatojnë atë.

Risia e parë, potencon ai, vërehet mu në kopertinë të këtij botimi,respektivisht te titulli: “Kur’ani dhe hija e tij shqip”, dhe këtë e sqaronvetë përkthyesi në parathënien e botimit të ri duke thënë se: “... Kur’-ani vetëm në origjinal është Kur’an. Çdo përkthim paraqet vetëm hi-jen e tij në gjuhën që përkthehet”.

Ndryshimi tjetër, mbase më i rëndësishëm, është vënia e tekstitorigjinal të Kur’anit përballë përkthimit shqip, meqë një gjë e tillë nuku realizua në botimin e parë për shkak të kushteve materiale e teknike.

EDUKATA ISLAME 93170

Kështu, lexuesit iu bë e mundur që ta krahasojë çdo ajet me tekstinorigjinal në faqen përballë.

Pikërisht kjo veçori, thekson më tej Mufaku, e dallon këtë botimnga botimet tjera të Kur’anit, të cilat u zgjeruan në shpjegimin e aje-teve, duke futur në punë komentime e interpretime, qoftë brenda faqesapo në fusnota.

Ndryshe, F. Mehdiu ia mundësoi lexuesit që ta ndjekë përkthiminajet pas ajeti, duke e krahasuar me tekstin origjinal.

Ndryshimi i tretë, siç njofton Mufaku në shkrimin e tij, ishte heqjae studimit “Mbi Kur’anin”, nga pena e orientalistit të ndjerë, HasanKaleshi.

Gjithashtu, ky botim u pasurua edhe me treguesin e emrave të nje-rëzve, vendeve, fiseve dhe popujve, që përmenden në Kur’an, dukeshënuar edhe faqet ku figurojnë ato.

Shënimet (1-258), të cilat përkthyesi i ka marrë nga Besim Korku-ti, gjegjësisht nga përkthimi i tij i Kur’anit në gjuhën boshnjake(1977), figurojnë edhe në këtë botim, të pandryshuara, ashtu siç ishinedhe në botimin e parë.

Qasja e Mufakut paraqet një kontribut të çmuar, në radhë të parë,mbi njoftimin e opinionit arab lidhur me botimin e dytë të përkthimittë Kur’anit në gjuhën shqipe, një përkthim ky i cili duke marrë para-sysh këto ndryshime të reja, mëton të jetë më tërheqës për lexuesin.

Le ta prekim në fund edhe çështjen e përkthimit të tekstit origjinaltë Kur’anit dhe përkthimit të “domethënieve të tij”.

Meqë, nga një anë, kjo është një temë mjaft diskutabile e nga anatjetër nuk është objekt i trajtimit tonë. Ne këtu nuk do të thellohemishumë, por do ta përmendim çështjen në vija të trasha.

Tanaskovići, duke bërë fjalë mbi këtë problematikë në shkrimin epërmendur më lart, citon një pjesë nga parathënia e botimit të tretë tëpërkthimit të Kur’anit nga Besim Korkuti, me titull: Prevod značenjaKur’ana (Përkthimi i domethënieve të Kur’anit), ku midis tjerash që-ndron se: “... gjuha e Kur’anit është e paarritshme, si për nga stiliashtu edhe për nga struktura, e edhe për nga kuptimi”, andaj edhe “...është e pamundur të përkthehet në tërësi në cilëndo gjuhë tjetër”. Për

REFLEKSE 171

të konkluduar në fund se: “të gjitha përpjekjet e deritashme në këtëfushë paraqesin, në fakt, vetëm orvatjet e njerëzve në prezantimin edomethënieve të Kur’anit dhe kuptimit të tij”.

Se ky mendim gjeti mbrojtës që e përkrahin dëshmon më së mirifakti që në gjuhën shqipe (e edhe në disa gjuhë tjera të botës) ekzistonnjë përkthim në të cilin punoi një grup përkthyesish, siç figuron nëfillim të atij përkthimi.

E mu për këtë përkthim, në një nga numrat e revistës Edukata isla-me shkroi Dr. Feti Mehdiu, sipas të cilit, ndryshe nga tabori tjetër,teksti i Kur’anit përkthehet, gjë që e dëshmoi me përkthimin e tij.

Pra, F. Mehdiu sikur do të thotë se përkthimi i tekstit të Kur’anitështë një gjë, ndërsa komentimi, shpjegimi a interpretimi është një gjëkrejtësisht tjetër.

Këtu, me gjasë kemi të bëjmë me ngatërrimin e termave, siç janë:terxheme (përkthim), tefsir (komentim a interpretim) dhe sherh(shpjegim).

Besoj se këto nuk duan më tepër sqarim, por megjithatë për tëqartësuar më tej këtë që thamë, do të theksojmë se teksti i Kur’anitpërkthehet, aq sa mund t’ia dalë mbanë përkthyesi, fjalët e Kur’anit,kushtimisht, më pak të njohura - shpjegohen, ndërsa ajetet e tij -komentohen a interpretohen.

Prania e një numri të madh veprash me tituj: sherhu-l-kelimat(shpjegimi i fjalëve) dhe tefsiru-l-ajat (komentimi i ajeteve) e dë-shmon më së miri këtë.

Fundja, diskutimi mbetet i hapur dhe le të urdhërojnë të shkruajnëlidhur me këtë problematikë njohësit e studiuesit e kësaj fushe.

EDUKATA ISLAME 93172

Jahja Hondozi

ECHOES IN THE FOREIGN PRESS ON THETRANSLATION OF THE QUR’AN INTO ALBANIAN

(Summary)

It is a well-known fact that the Qur’an is a magnificent book (withoutequal), the most translated and read book in the world.

Until a quarter of a century ago, the Qur’an had not been fully translatedinto Albanian.

Strangely, even when it happened (in 1985) no publicity was given to this

achievement in the written media of the time.

حيىي هندوزى

صدى ترجمة معانى القران الكريمالى اللغة االلبانية فى الصحافة االجنبية

(خالصة البحث)ال شــك بــان القــران الكــرمي هــو أعظــم كتــاب نــزل علــى البشــرية و انــه اكثــر كتــاب

ترمجة و قراءة ىف العلم هذا امر بديهى مما ال شك فيه .بل ربع قرن مل يكن لديه حـظ ان يكـون و لكن مع االسف الشعب االلباىن حىت قالقران مرتمجا بالكامل ىف اللغة االلبانية .

مل يكــــن هنــــاك اهتمــــام يــــذكر 1985و يــــا لالعجــــب بعــــد ان حــــدث هــــذا ســــنة لتقدمي هذا احلدث الكبري ىف احلف الىت الىت كانت تصدر ىف تلك احلقبة الزمنية.

PPOORRTTRREETTEE TTËË SSAAHHAABBIIJJAATTEEVVEE

Dr. Abdurrahman Rafet el-Basha

REMLETU BINTU EBI SUFJAN(Remle, e bija e Ebu Sufjanit)

“Umu Habibe e ka dashur Allahun dhe Pejgamberin e Tij mëshumë se këdo në botë dhe urrente të kthehej në mosbesimashtu siç e urren njeriu të hidhet në zjarr”. Historianët

Ebu Sufjanit nuk i shkonte mendja se ndonjëri nga mesi i gjerëkurejshit nuk do t’i pranojë, apo do t’i kundërshtojë urdhrat e tij, sepseai ishte zotëri i respektuar i Mekës dhe prijës i saj, i cili respektohej enderohej shumë.

Por, e bija e tij Remle, e quajtur Umu Habibe, tashmë e kishtethyer këtë bindje. Këtë e bëri atëherë kur u shpalli mosbesim zotave tëtë et dhe së bashku me burrin e saj - Ubejdullah ibnu Xhahshin besuannë Allahun Një, të pashoq dhe besuan në Shpalljen e Pejgamberit tëTij - Muhamedit, të birit të Abdullahut.

Ebu Sufjani, me tërë autoritetin dhe forcën që kishte, u përpoq t’ikthente të bijën dhe burrin e saj në fenë e tij dhe të gjyshërve të tij.Megjithatë, ai ishte i pasuksesshëm, sepse imani që kishte depërtuarnë zemrën e Remlesë ishte i thellë saqë uragani i Ebu Sufjanit nuk dotë arrinte ta shkulte dot. Ai besim ishte i patundur e kjo gjë u vu nëdukje me ballafaqimin e hidhërimit të tij.

EDUKATA ISLAME 93174

* * *

Ebu Sufjanit iu shtua brenga për shkak të Remlesë, e cila kishtepranuar fenë islame. Ndaj nuk dinte si t’ia bënte dhe çka t’iu thotëKurejshitëve kur të takohet me ta, pasi u tregua i paaftë që ta nën-shtronte të bijën dhe ta bindte të mos e pasonte Muhamedin.

Pasi Kurejshitët e hetuan se Ebu Sufjani ishte brengosur për Re-mlenë dhe burrin e saj, morën guximin dhe filluan t’ia ngushtonin rre-thin, t’i lodhnin shumë, saqë jeta e atyre dyve në Mekë u pamundësua.

Kur Pejgamberi a.s. lejoi muslimanët të migrojnë në Etiopi (Abisi-ninë e atëhershme v.j.), Remleja - bija e Ebu Sufjanit, bija e saj e vo-gël Habibja dhe burri i saj Ubejdullhai ishin të parët që migruan nërrugën e Allahut, duke u përpjekur që të gjejnë strehim te Nexhashiu(mbret i Etiopisë), i cili kishte dëgjuar Kur’anin, kishte besuarAllahun dhe të Dërguarin e tij dhe i kishte strehuar muslimanët.

Mirëpo, Ebu Sufjani dhe krerët e tjerë Kurejshitë u zhgënjyen shu-më, sepse ai grup i muslimanëve shpëtoi nga duart e tyre dhe shkoi tashijonte kënaqësinë e rehatisë në vendet e Etiopisë. Andaj, ata i dër-guan emisarët e tyre te Nexhashiu me qëllim që të ushtrojnë ndikimnë të dhe të kërkonin prej tij që t’ua dorëzonte atyre muslimanët qëkishin emigruar, por edhe t’ia rikujtonin se ata kishin thënë fjalë fyesepër Isanë dhe nënën e tij Mejremen.

Nexhashiu i dërgoi disa njerëz të vet të besueshëm te krerët eemigrantëve muslimanë, që t’i ftonte ata në selinë e tij dhe t’i pyestepër të vërtetën e fesë së tyre, që t’i lexojnë diç nga Kur’ani, i cili izbret Pejgamberit të tyre.

Pasi muslimanët e njoftuan atë mbi të vërtetën e islamit dhe ialexuan disa nga versetet e Kur’anit, ai qau gjersa iu lag mjekra dhe iutha:

“Vërtet, kjo që i është zbritur Pejgamberit tuaj, Muhamedit, dheajo me të cilën ka ardhur Isai, i biri i Mejremes, dalin nga i njëjtiburim i dritës.”

Pastaj shpalli besimin e tij në Allahun Një e të pashoq dhe besoipejgamberinë e Muhamedit a.s.

PORTRETE TË SAHABIJATEVE 175

Ai, gjithashtu, e njoftoi opinionin se do t’i merrte në mbrojtje tëgjithë ata që kanë emigruar nga radhët e muslimanëve në vendin e tij,ani pse priftërinjtë e tij refuzuan të besojnë dhe mbetën në krishte-rimin e tyre.

* * *

Umu Habibe mendoi se, pas gjithë asaj që ndodhi, vuajtjet e gjatadhe rrugëtimi i saj i mundimshëm në rrugën e dhembjeve përfundoinë kopshtin e besimit… dhe se do të vinin ditë të lumtura për të.

Mirëpo, ajo nuk dinte se çka fshihej në përcaktimet e Lartmadhë-rishmit.

* * *

Deshi Allahu, qoftë bekuar urtësia e Tij, që ta provojë Umu Ha-biben me një provim të vështirë, para të cilit stepen edhe mendjet eburrave të mençur.

Dhe nga ajo sprovë e rëndë, Ai deshi që ajo të dalë triumfuese,duke arritur me të suksesin më të madh në jetë.

* * *

Një natë, Umu Habibe ra në shtratin e saj dhe pa një ëndërr. Ajopa burrin e saj Ubejdullahun duke u përpëlitur në një det gllabërues. Ekishin mbuluar skëterrat, njëra mbi tjetrën, kurse ai (Ubejdullahu)ishte në gjendjen më të keqe. Atëherë, ajo u zgjua e trishtuar dhe eshqetësuar…

Ajo nuk dëshiroi që t’ia thoshte atij dhe askujt tjetër atë që kishteparë ëndërr.

Mirëpo, ëndrra e saj sakaq u vërtetua, ngase ende pa kaluar dita,pas asaj nate të kobshme, Ubejdullah ibnu Xhahshi ndërroi fenë isla-me dhe u krishterizua…

EDUKATA ISLAME 93176

Pastaj ai u vërsul mbi dyqanet e pijeve alkoolike dhe i konsumonteato që ishin burim i të gjitha të këqijave, andaj nuk mundi ta shuanteetjen e as të ngopej kurrë.

Asaj i propozoi të zgjidhte njërën prej dy gjërave, më e ëmbla prejatyre të dyjave ishte, gjithashtu, e hidhur:

Të shkurorëzohej nga ai.Ose të krishterizohej…

* * *

Umu Habibe e gjeti veten e saj befas ndërmjet tri vendimeve:- T’i përgjigjet burrit të saj, i cili filloi t’i bënte presion dhe e

ftonte të bëhej e krishtere, me çka ajo do të rebelohej nga feja e saj -Zoti mos e dhëntë dhe do të kthehej në turpin e kësaj bote e të ndë-shkohej në botën e amshueshme.

Kjo është një çështje të cilën ajo kurrë nuk do ta bënte, edhe sikurt’i krihej mishi nga ashti i saj me krehër të hekurt…

- Të kthehej në shtëpinë e babait të saj në Mekë, kur ai ende ko-nsiderohej si shtyllë e politeizmit, atëherë do të jetonte e demoralizuardhe e mposhtur në fenë e saj … ose

- Të mbetej e vetmuar në tokat e Abisinisë, e dëbuar dhe e arrati-sur, pa familje, pa atdhe dhe pa ndihmës.

Atëherë ajo zgjodhi atë me çka është i kënaqur Allahu, e asgjëtjetër…

Vendosi të qëndrojë në Etiopi derisa Allahu të sillte mburojë dhendihmë për të.

Të priturit e Umu Habibes nuk zgjati shumë.Posa i kaloi ideti (koha e caktuar që duhet kaluar gruaja pas vde-

kjes së bashkëshortit, ose pas shkurorëzimit nga ai) nga burri i saj, icili nuk jetoi shumë pas krishterizimit së tij, Allahu ia solli asaj ndih-mën e Tij…

Tek ajo erdhën gëzimi dhe hareja, sikur puhi e freskët mëngjesi teshtëpia e saj, në atë gjendje të pikëlluar, pa kurrfarë premtimi të ca-ktuar…

PORTRETE TË SAHABIJATEVE 177

Në një mesditë të ndritur, në një moment të lirë të jetës, trokiti de-ra e saj. Kur ajo hapi derën, u befasua kur e pa “Ebrehen”, shërbëtorene Nexhashiut, mbretit të Etiopisë.

Ajo e përshëndeti Umu Habiben në mënyrë të njerëzishme, pastajkërkoi leje që të hynte brenda dhe i tha:

“Mbreti të përshëndet dhe të thotë: Vërtet, Muhamedi, Pejgamberii Zotit ka kërkuar dorën tënde për martesë.

Ai ka dërguar një shkresë te mbreti, nëpërmjet së cilës e autorizonqë të bëjë marrëveshjen e fejesës me ty, andaj autorizoje ti kë dëshi-ron.

* * *

Umu Habibe gati fluturoi nga gëzimi dhe brohoriti: Të përgëzoftëAllahu me të mirë… Të përgëzoftë Allahu me të mirë…

Ajo filloi t’i zhvishte stolitë që i kishte, i hoqi dy rrathët e artë dheia dhuroi “Ebrehes” (shërbëtores personale të mbretit të Abisinisë)…

Pastaj këtë e përcolli duke i dhënë “hallhallen” (stoli të cilën grua-ja e bart në këmbën e saj)… e më pastaj dy vathët dhe unazat e saja…

Ajo, sikur t’i kishte të gjitha thesaret e kësaj bote, do t’ia jepte asajnë atë moment.

Pastaj i tha shërbëtores:Në emër timin e autorizoj Halid ibnu Se’id ibnu El-Asin, sepse ai

është më i afërmi im.

* * *

Në pallatin e Nexhashiut, i ngritur mbi një bregore me drunj, tëgjatë në një kopsht të bukur etiopian dhe në njërën prej sallave të gjë-ra të skalitura me shkathtësi, të ndriçuara me llamba të bukura prejbakri, të shtruara me shtroja të shtrenjta, ishin tubuar shokët e Pejga-mberit, të cilët qëndronin në Etiopi, në krye të të cilëve ishin Xhaferibnu Ebi Talibi, Halid ibnu Se’id binul Asi, Abdullah ibnu Hudhafees-Sehmi dhe të tjerët që të dëshmojnë marrëveshjen e fejesës së UmuHabibes - bijës së Ebu Sufjanit me Pejgamberin a.s.

EDUKATA ISLAME 93178

Kur erdhën të gjithë të ftuarit, Nexhashiu shpalli tubimin të hapurdhe iu drejtua të pranishmëve me këto fjalë:

“Falënderoj Allahun e Lartmadhëruar, të cilit duhet besuar dhe icili është Fuqiplotë. Dëshmoj se nuk ka zot tjetër përveç Allahut dhese Muhamedi është robi dhe i Dërguari i Tij, është ai për të cilin kaparalajmëruar Isai, i biri i Mejremes.

Më pastaj tha:Vërtet, Resulullahu a.s. ka kërkuar prej meje që në emër të tij të

bëj kurorëzimin e tij me Umu Habiben, të bijën e Ebu Sufjanit, andajiu kam përgjigjur në atë që ka kërkuar dhe kam paguar “mehrin”(pajen) prej 400 dinarësh të arit në vend të tij…

Sipas porosisë së Allahut dhe të Dërguarit të Tij…Pastaj, ai hodhi dinarët para Halid ibnu Se’is el-Asit.Me këtë rast Halidi u ngrit dhe tha:Lavdia i takon vetëm Allahut, andaj Atë e falënderoj dhe prej Tij

kërkoj ndihmë, prej Tij kërkoj falje, tek Ai pendohem dhe dëshmoj seMuhamedi është rob dhe i Dërguari i Tij. Ai e ka dërguar atë t’i thë-rrasë njerëzit në fenë udhërrëfyese dhe të drejtë, që t’i vërë themelet esaj dhe ta bëjë atë fenë më të fuqishme, të qëndrueshme, edhe nëse eurrejnë jobesimtarët.

Pastaj vazhdoi: Unë iu përgjigja kërkesës së Resulullahut a.s. dheme të kurorëzova Umu Habiben, të bijën e Ebu Sufjanit, për të cilënkam autorizimin nga vetë ajo.

Pejgamberi a.s. dhe e fejuara e tij - qofshin të bekuar nga Allahu.Ai pastaj e mori mehrin e saj dhe u nis që të shkonte tek ajo. U

ngritën edhe shokët e tij dhe u nisën që të shkonin bashkë me të.Nexhashiu atëherë iu tha:- Uluni, sepse është traditë e pejgamberëve që, kur të martohen, të

shtrojnë ushqim.I ftoi ata për të ngrënë. Njerëzit hëngrën e pastaj u shpërndanë.

* * *

PORTRETE TË SAHABIJATEVE 179

Umu Habibe ka thënë:Kur më arriti “mehri” ia dërgova “Ebrehesë”, e cila më kishte për-

gëzuar, më se 50 mithkalë (njësi matëse për arin dhe të ngjashme) e ithashë: Unë do ta dhuroja këtë, atëherë kur ma solle lajmin e gëzuar,por asokohe nuk kisha pasuri…

Nuk vonoi dhe Ebreheja erdhi tek unë, ma ktheu arin, e nxori njëkuti të erërave në të cilën ishte rrethi i arit që ia kisha dhuruar asaj, maktheu atë dhe më tha:

Mbreti më ka urdhëruar që të mos marr asgjë prej teje, kurse gratëe veta i ka urdhëruar që t’i dërgojnë erërat të cilat i kanë.

Të nesërmen, ajo solli një bimë shafrani, një lloj arome për parfu-mim, anber (lloj parfumi, gjithashtu) e pastaj tha:

- Unë kam një nevojë të ngutshme te ti…- Çfarë është ajo? - e pyeti.Ajo më tha:- Tashmë unë e kam pranuar fenë islame, andaj përcillja përshë-

ndetjet e mia Pejgamberit a.s. dhe informoje se unë e kam besuarAllahun dhe të Dërguarin e Tij, dhe mos harro!

Pastaj, ajo më ndihmoi që të përgatitesha.

* * *

Më pas, më transferuan tek i Dërguari i Allahut xh.sh.Posa e takova atë, e informova se si u arrit fejesa jonë, se si u solla

ndaj “Ebrehesë” kur mora lajmin e gëzuar… dhe ia përcolla përshë-ndetjet e saja.

Atëherë, ai u gëzua pa masë për këtë lajm dhe tha:“Edhe mbi të qoftë paqja, shpëtimi dhe bekimi i Allahut”.

EDUKATA ISLAME 93180

Dr. Abdurrahman Rafet el-Basha

RAMLAH BINT ABU SUFYAN(Ramlah, the daughter of Abu Sufyan)

“Umme Habiba loved Allah and His Messenger more than anything inthe world – she would rather jump into a fire than return to the old

idolatrous ways”.Abu Sufyan ibn Harb could not conceive of anyone among the Quraysh who

would dare challenge his authority or go against his orders. He was after all, the

sayyid or chieftain of Mecca who had to be obeyed and followed.

His daughter, Ramlah, known as Umm Habibah, however dared to challenge

his authority when she rejected the deities of the Quraysh and their idolatrous

ways. Together with her husband, Ubaydullah ibn Jahsh, she put her faith in

Allah alone and accepted the message of His prophet, Muhammad ibn Abdullah.

PORTRETE TË SAHABIJATEVE 181

الدكتور عبدالرمحن رأفت الباشا

رملة بنت أبي سفيان(خالصة البحث)

"أم حبيبة آثرت اهللا و رسوله على ما سوامها، و كرهت أن تعود للكفر كما يكره املرء أن يقذف يف النار" (املؤرخون)

خيطر ببال أيب سفيان بن حرب أن يف وسع أحد من قريش أن خيرج على ما كان سلطانه، أو خيالفه يف أمر ذي بال.

فهو سيد مكة املطاع...و زعيمها الذي تدين له بالوالء.

لكن ابنته رملة املكناة بأم حبيبة، قد بددت هذا الزعم، و ذلك حني كفرت بآهلة أبيها.

بن جحش باهللا وحده ال شريك له، و صدقت و آمنت هي وزوجها عبيد اهللابرسالة نبيه حممد بن عبد اهللا.

IINNTTEERRVVIISSTTËË

Intervista me Noel Malcolm (BIRN - Jeta Xharra)

NOEL MALCOM:KOMUNISTËT E JO OSMANLINJTË DUHET TËFAJËSOHEN PËR TË METAT E BALLKANASVE

Doktor Malcolm, Kosova është e pavarur për dy vjet tani. Katërhequr njohje vetëm nga shtetet perëndimore dhe ka proble-me në komunikim dhe njohje nga vendet e botës arabe dhevendet e botës afrikane dhe Amerikës Latine. Çfarë duhet tëbëjnë kosovarët gjatë bisedave me këto vende?Malcolm: Është vështirë për mua të jap këshilla, sepse nuk jam di-

plomat profesional as diplomat. E di që Ministria e Punëve të Jashtmenë Prishtinë është duke bërë shumë gjëra lidhur me këtë, por nuk i didetajet e negociatave. Mendoj që ka probleme për Kosovën tani. Nëfillim ka qenë e qartë që fuqitë e mëdha perëndimore do të ndihmojnëdhe do të bëjnë punën kryesore që t’u drejtohen shteteve dhe t’u reko-mandojnë njohjen e pavarësisë. Puna është përfunduar me ato shteteqë u janë përgjigjur me lehtësi këshillave të Britanisë apo Amerikës.Nuk mund të shkosh në shumë vende të Afrikës si një fuqi e mëpar-shme kolonialiste si Britania dhe t'u tregosh se çka duhet të bëjnë mepolitikën e tyre të jashtme. Dhe Amerika, siç e dimë, ka pësuar disadëme në reputacionin e saj në politikë të jashtme, veçanërisht në botënislamike, por edhe në Amerikën Jugore. Nuk besoj që është mirë për

EDUKATA ISLAME 93184

Amerikën të ketë për detyrë të këshillojë se çfarë duhet bërë me politi-kën e jashtme. Mendoj që është detyrë e Kosovës të bëjë këtë. Por,mendoj që duhet të merret me disa probleme të veçanta. Njëra ështëpresioni i politikës ruse. Rusia ka qenë shumë aktive duke bërë pre-sion në vendet e botës islamike që të mos njohin Kosovën.

Kosovarët janë të brengosur të theksojnë identitetin e tyre isla-mik, nga frika që të mos identifikohen si shtet islamik. A duhetqë ende të vazhdojë kjo brengë?

Si paraqitje e përgjithshme, se çfa-rë është Kosova dhe si ajo e identi-fikon veten, kjo është një brengë earsyeshme. Nuk ka arsye që Kosova taprezantojë përgjithësisht veten si njëvend islamik, është shumë më ndryshese vendet arabe islamike. Por, në nego-ciatat e saj me shtetet islamike mbi

këto çështje, mendoj që ka të drejtë që t'ua kujtojë që shumica epopullatës së saj ose është e fesë islame apo së paku me një sfondislamik apo me trashëgimi kulturore.

Për shembull, a duhet Kosova të adresojë këto vende në letërme “Selam alejkum”? A duhet ta thonë këtë?Nuk e di se si duhen t'i shkruajnë letrat individuale. Por, mendoj

që kjo është diçka me të cilën mund t’ua kujtojnë vendeve dhe kurdërgojnë delegacione në vendet islame kanë të drejtë të sjellin librambi trashëgiminë islame të Kosovës. E di që është një libër me foto-grafi të xhamive dhe ndërtesave të tjera islame, të cilat janë shkatërru-ar apo dëmtuar nga Serbia në vitin 1999. Ky lloj materiali në njëfarëmënyre ka efekt psikologjik. Kur Arabia Saudite e njohu Kosovën,kanë thënë: “Jemi duke e bërë këtë, jo vetëm pse e njohim vullnetin epopullit, por po ashtu për shkak që njohim lidhjet e tyre kulturore dhefetare me popullin tonë”.

INTERVISTË 185

Dhe me afrikanët? Çfarë mund të theksojnë kosovarët kur fla-sin me afrikanët? Kjo është, nëse do të kenë ndonjëherë rastintë shkojnë pasi që pasaportat e Kosovës nuk janë të pranuaraatje, nuk mundemi as të dërgojmë një delegacion atje.Mendoj që çështja e pasaportave është vetëm një detaj praktik.

Vendet perëndimore mund të ndihmojnë në këtë rast dhe nëse është enevojshme mund të rregullojnë pasaportë speciale diplomatike. Me-ndoj që ky nuk është problemi kryesor. Po, Afrika është një rast tjetërme probleme tjera. Mendoj, që njëra nga temat që Kosova në mënyrëtë arsyeshme mund të theksojë kur bisedon me shumë vende afrikanedhe me vendet e botës së tretë, është që në shumë mënyra Kosova kaqenë në situatë të vendit dhe shoqërisë së kolonizuar. Dhe këto nukjanë fraza që i përdor lehtë. Në vitet 1920, Serbia ka pasur një pro-gram zyrtar të kolonizimit dhe kanë pasur zyra të kolonizimit në Beo-grad. Kanë dërguar 70.000 njerëz që të kolonizojnë Kosovën, që nëatë kohë ka qenë 10% e popullsisë së përgjithshme. Dhe e dini që na-tyra e politikës serbe përgjatë shekullit të XX, jo pjesa më e mirë gjatëperiudhës së Titos, por pjesa tjetër e shekullit të XX ka qenë një poli-tikë shumë koloniale. Dhe kjo është diçka me të cilin afrikanët mundtë lidhen drejtpërdrejt.

Më duhet t’ju pyes pasi që e përmendët procesin e kolonizimit.Keni shkruar për procesin e rikthimit të pronës, si ka ndodhurnga Serbia në Kosovë. Dua t’ju pyes, sa duhet të kthehet prapaKosova, nëse synon rikthimin e pronës, duke e ditur kontekstine tanishëm. Ndërkombëtarët shpesh e përmendin procesin e ri-kthimit të pronës të kishës ortodokse. Por, rikthimi i pronavetë shqiptarëve të viteve 1920, që janë marrë nga serbët nukpërmendet. Çfarë mendoni, sa duhet të shkojë larg ky procesnë Kosovë, nëse fillon?Kjo është e vështirë. Logjika sugjeron që më së largu që mund të

ktheheni në kuptim praktik, ndoshta është një jetë e tërë. Kështu qënjerëzit më të moshuar sot në Kosovë, ndoshta 80 ose 90-vjeçar. Në tëvërtetë, mund të ktheheni në atë prridhë të 1920, por ka probleme

EDUKATA ISLAME 93186

tjera, ka probleme praktike, kur është në pyetje prona private, me do-kumentacion. Shumë njerëz nuk kanë pasur dokumente, shumë doku-mente që kanë ekzistuar kanë qenë dokumente të vjetra otomane dheshumë prej tyre janë shkatërruar. Një numër i tyre është marrë në Be-ograd qëllimisht para vitit 1999, dhe mendoj që nuk mund të kthehen,sepse janë shkatërruar. Kështu që ka shumë probleme praktike. Disavende evropiane, në mënyrë të natyrshme janë kthyer në momentinpara Luftës së Dytë Botërore për shkak të ndryshimeve të mëdha qëkanë ndodhur në shtetet e tyre. Në disa shtete ka precedent, ku kufiripër këtë është diku rreth 50 vjet mbrapa. Mendoj që në parim ështëdiçka që duhet të bëhet që të plotësohen kërkesat themelore të së drej-tës natyrore. Por, po ashtu mendoj që problemet praktike nuk duhen tënënvlerësohen.

Ju e keni shkruar historinë e parë ndërkombëtare të Kosovës.Sa është e përforcuar dhe e rrënjëzuar Kosova si një territor iveçantë dhe cilat janë sipas jush rrënjët e identitetit tëKosovës?Varet nga ajo se çfarë mendon kur thua e “përforcuar” dhe e “rrë-

njëzuar” si një territor i veçantë. Nuk është e nevojshme për një terri-tor të veçantë të tregohet një ekzistencë e vazhdueshme si entitetpolitik që nga kohët e Mesjetës, që sot të bësh një kërkesë të mirëfilltëdhe të vlefshme për shtetësi të pavarur. Nëse e zbatojmë këtë test shu-më prej shteteve evropiane do të kishin dështuar. Belgjika u bë Belgji-kë në vitin 1830. Ka shumë vende evropiane, të cilat u bënë shtete mëvonë. Shikoni Gjermaninë dhe Italinë, siç i njohim sot. Kështu që,mendoj që nuk ka nevojë që të kërkohet një justifikim i gjatë historikpër kufij të caktuar shtetërorë në hartë. Çfarë është me rëndësi, ështëpopullata, e cila jeton aty, ndoshta historia e 100 vjetëve të fundit. Kjoështë maksimumi i një kohe të jetës njerëzore dhe rregullimi politiknën të cilin njerëzit kanë jetuar. Dhe është absolutisht e qartë që Ko-sova ka jetuar në sistem të paktën për 50 vjet të fundit me kushtetutate Titos. Kosova me kufijtë aktualë ka qenë një njësi politike, duke ve-pruar në mënyrë të pavarur, duke marrë vendimet e veta në strukturën

INTERVISTË 187

federale, duke përfaqësuar vetveten në nivelin federal dhe në këtë më-nyrë ka pasur të drejtat dhe fuqitë e barabarta, të njëjtin justifikim qëtë bëhet shtet pas shpërbërjes së Jugosllavisë, në nivel të njëjtë si Sllo-venia, Kroacia dhe të tjerët. Dhe kjo është e mjaftueshme, historikishtështë e mjaftueshme.

Kjo është sa i përket territorit. Sa i përket popullit, sot disa equajnë vetveten kosovarë, por të tjerët i kritikojnë duke thënëqë nëse i thoni vetvetes kosovarë, atëherë e mohoni identitetinshqiptar. Çfarë mendoni për këtë?Fjalët dhe emrat zhvillohen, krijohen në bazë të përdorimit të për-

gjithshëm. Një individ nuk mund të bëjë që ato të ndodhin apo të lar-gohen. Dhe nëse termi “kosovar” është zhvilluar në këtë mënyrë dhemendoj që është, supozoj që fillimisht ka nënkuptuar çdokush që kajetuar në Kosovë, përfshirë edhe njerëzit që nuk janë shqiptarë. Por,është zhvilluar në këtë mënyrë dhe tani përdoret në këtë mënyrë. Nuke shoh poentën në bërjen e ndonjë fushate që kjo të ndalohet. Lidhurme pyetjen tuaj, se a është gabim për këta njerëz të përdorim ndonjëterm tjetër përveç atë “shqiptar”, do të thosha se Kosova është shtetdhe ka kombin e saj dhe në një kuptim politik-ligjor, kjo është kombë-sia e tyre. Ata nuk i përkasin shtetit të Shqipërisë. Ndoshta në një ko-ntekst është e dobishme që të jetë një fjalë tjetër. Mendoni për njëparalele më të thjeshtë, mendoni për Austrinë dhe Gjermaninë. Aështë e gabueshme për austriakët të thonë që janë austriakë e jo gjer-manë? Flasin gjermanisht, kanë kulturë gjermane. Nëse kthehenimbrapa para rregullimit definitiv të kufirit, para krijimit përfundimtartë shtetit të Gjermanisë më 1870, njerëzit do të thoshin që Austriaështë vetëm një përcaktim territorial, njerëzit që kanë jetuar aty mundt'i quani austriakë apo gjermanë, ndoshta Austria do të bëhet pjesë eGjermanisë. Por, sot askush nuk kundërshton që t'i quajmë austriakëdhe askush nuk i fajëson nëse nuk e quajnë vetveten gjermanë. Këtogjëra zhvillohen gjatë kohës.

EDUKATA ISLAME 93188

Në ndërtimin e këtij identiteti të ri të kosovarëve, Kushtetuta eKosovës thotë se Kosova është para së gjithash shoqëri shu-metnike. Disa thonë që shqiptarët është dashur të thonë këtëqë të marrin pavarësinë. Pyetja ime është se a është kjo njëideologji, pasi fakti është që 60 % të Kushtetutës sonë ka të bë-jë me të drejtat e minoriteteve, kur janë mbi 90% të shqiptarë-ve? A është kjo një ideologji dhe a jemi duke e mashtruarvetveten, ndoshta ky është një status i përkohshëm, status ipërkohshëm i pavarësisë së Kosovës, në diçka tjetër në afat tëgjatë? Apo është ky një model i drejtë, një themel i mirë përnjë kontekst të shtetësisë së shekullit XXI?Kur pyesni se a është kjo diçka që është dashur të thonë që të ma-

rrin pavarësinë, një nivel i përgjigjes është, po. Nëse do të kishin refu-zuar ta thoshin këtë, nuk do ta merrnit pavarësinë. Por, nuk ështëvetëm diçka që duhet të thuhet, nuk është një formulë e vogël që nukka asnjë rëndësi. E kanë thënë pasi që ka qenë e rëndësishme dhe kaqenë e nevojshme të thuhet. E dimë pse ka pasur rol aq të rëndësishëmnë negociatat e Ahtisarit dhe në dokumentin kushtetues, që doli ngaky plan. Dhe po, ndoshta 60% e Kushtetutës duket që është një përqi-ndje e zmadhuar. Por, parimi themelor që Kosova është vend shume-tnik duhet të thuhet. Duhet të thuhet për çdo shoqëri në Ballkan. Ështënjë kusht themelor i jetesës së vërtetë për çdo vend në Evropë. Të gji-thë kanë minoritete. Dhe madje, një shtet i cili refuzon të pranojë qëka minoritete etnike, jam duke folur për Greqinë, siç e dimë ka mi-noritete etnike, ndonëse politikanët grekë ende e kanë të ndaluar tëthonë këtë. Ndoshta, mund të fillojnë të përmirësohen kushtetutat evendeve tjera. Por, e kemi këtë Kushtetutë në Kosovë, ka qenë e ne-vojshme të kemi këtë kushtetutë për të marrë pavarësinë. Parimi nëesencë nuk është gabim. Vëmendja e drejtuar në të mund të ketë qenëe zmadhuar në kuptim që ndonjëherë të huajt kanë folur për Kosovën,thuaja ky ka qenë i vetmi problem. E dimë që ka shumë probleme tëtjera ekonomike dhe sociale që duhen të adresohen. Por, nuk e ku-ndërshtoj parimin.

INTERVISTË 189

Në historinë e Kosovës i kemi dy heronj dhe ikona të ndryshmeqë kanë përcaktuar, që kanë çuar në pavarësi dhe janë dy ek-streme. Në njërën anë e kemi Rugovën, me rezistencën e tij pa-qësore dhe durimin, që është larg nga ajo se si shqiptarët eimagjinojnë veten si luftëtarë dhe kryengritës. Ndërsa në anëntjetër, është ekstremi tjetër Ademi Jashari, duke sakrifikuar njëduzinë të anëtarëve të familjes së tij dhe fqinjëve për mbrojtjederi në vdekje të shtëpisë familjare. Si i shihni këto dy ekstre-me? Si do të shpjegoni këto dy ekstreme në udhëheqjen e histo-risë të fundit të Kosovës? Dhe këto dy figura kundërshtuese meidentitetin qendror të Kosovës, vetë identitetin?Duket si një kontrast dramatik. Por, që e shoh si një historian,

është që këto janë dy produkte të së njëjtës situatë politike. Pothuajsetë dy anët e një monedhe. Dhe kjo situatë ka qenë një situatë me rritjejotolerante të krijuar në Kosovë nga politikat e Millosheviqit. Mbi tëgjitha nga politikat e tij, por në kuptim më të gjerë nga një karakterafatgjatë të politikës së Beogradit ndaj shqiptarëve të Kosovës. Nëthelb, kriza e krijuar nga Millosheviqi ka pasur pasoja të pashmangsh-me. Një prej pasojave ka qenë që mobilizimi politik ka pasur nevojëtë ketë një karakter të posaçëm, ka pasur nevojë që të jetë jo vetëm njëparti, por një lëvizje popullore. Rugova e ka plotësuar këtë rol në ko-hën kur ka qenë patjetër e nevojshme që të jetë dikush i durueshëmdhe i kujdesshëm, një figurë e unifikuar që është figurë evropiane, njëintelektual me reputacion në Evropë, i cili nuk do të paraqitet si njëekstremist vendor, i cili nuk do të paraqitet si një radikal islamik. Di-kush që nuk është një ekstremist vendor, nuk është radikal islamik.Rugova i ka plotësuar të gjitha këto role. Ka qenë shumë me rëndësipër popullin e Kosovës që ka qenë dikush si Rugova në atë kohë. Ma-dje, ka mbijetuar reputacionin për takimin me Millosheviqin në mes tëpastrimit etnik. Po, por ato kanë qenë rrethana të jashtëzakonshme kurështë mbajtur në terr mbi shumëçka që ishte duke ndodhur. Në të njëj-tën kohë, rëndësia e Adem Jasharit shpjegohet me të njëjta ngjarje.Nga fakti që ky lloj i politikës ka qenë i nevojshëm për të tërhequr si-mpatinë dhe përkrahjen e Perëndimit. Përkrahje e thellë në nivel mo-

EDUKATA ISLAME 93190

ral, por shumë ngurruese në nivelin praktik. Në fund, kjo politikë nukdo të përfitonte drejtpërdrejt nga Millosheviqi, gjërat që kanë qenëabsolutisht të nevojshme. Kjo ndjenjë e dëshpërimit ka çuar drejt ve-primeve ushtarake dhe drejt veprimeve ndonjëherë të mburrjes, ndo-njëherë të heroizmit, ndonjëherë të therorisë. Është e nevojshme që tëshihen që të dy këto fenomene si pjesë e të njëjtit proces.

A mund t'ju pyes pak për Ballkanin dhe modelin e sjelljes sonë,të cilin e tregojmë sipas raportit të progresit të BE-së dhe kri-tikët për Ballkanin thonë që kemi vese të përbashkëta si vende,çdo vit kur marrim raporte për vendet tona. Dhe këto vese ja-në sjellje të korruptuara, klasa politike, nepotizmi, klanizimi,krimi i organizuar, jofunksionaliteti i sundimit të ligjit... Dua t’ju pyes, a janë këto sjellje të përcaktuara nga mostrat e kalu-ara të sundimit? Si për shembull, sociologu Robert Putnam nëstudimin e tij “Making Democracy Work” thotë që tendenca eItalisë jugore për klientelizëm dhe krim të organizuar ështëatribut i trashëgimisë të sundimit të Normanëve dhe Burbonë-ve. Në këtë kuptim, a duhet ne të fajësojmë Perandorinë Oto-mane dhe atë të Habsburgut apo njërën më shumë se tjetrën?Si historian, jam i befasuar të dëgjoj që mafia të fajësohet për

shkak të sundimit të Normanëve. Ky është kthim në mesjetë. Ështënjëjtë sikur të fajësohet familja Balsha apo Kastriotët për atë çfarëndodh në Kosovë apo Mal të Zi, është shumë e çuditshme. Historia elen vulën e vet në shoqëri nganjëherë në mënyrë të qartë, ndonjëherënë mënyrë të rregulluar dhe subkoshiente. Jam skeptik lidhur me këtëargument, që duhemi të kthehemi një apo dy shekuj mbrapa që të gjej-më arsye pse sot ka korrupsion, mito apo krim të organizuar. Nëseshikojmë përreth, menjëherë do të shohim arsyet para nesh, nuk duhett'i drejtohemi librave të historisë për këtë. E dimë që korrupsionindodh në kushte të posaçme ekonomike-sociale dhe në kushte të po-saçme politike. Kur fuqia politike është e dobët, kur gjyqësia është edobët, kur vlerat e shtetit nuk janë të zgjeruara plotësisht në shoqëridhe kur ka ndjenjë që njerëzit duhet të shikojnë vetëm vetveten dhe që

INTERVISTË 191

s'ka rëndësi, mungesë e përgjegjësisë, ideja e pagesës të tatimit ështëdiçka që vetëm njerëzit budallenj e bëjnë. Jam duke menduar për Itali-në këtu sa edhe për Ballkanin. Këto gjëra kanë shpjegime të tyre poli-tike. Në rast të Ballkanit do të thosha 50 vjetët e komunizmit janëshumë më të rëndësishme si pjesë e një historie sesa rreth 500 vjet tësundimit Otoman. Dhe mendoj që nuk duhet t'i fajësojmë austro-hungarezët për asgjë. Nëse shikon se çfarë ka ndodhur në Bosnjë meardhjen e austro-hungarezëve, ka pasur reforma të mëdha në shoqëridhe benefite të mëdha.

Nëse shikoni hartën e Evropës sot dhe shikoni se ku është Ba-llkani, a do të thoni që Ballkani është ende një fushë e lojës, kufuqitë e mëdha janë ende duke i rregulluar punët e tyre?Jo, jo në mënyrën që ishte në shekullin e 19-të, për shembull në

Kongresin e Berlinit. Jo në mënyrën që ishte më 1914, kur një vrasjenë Sarajevë solli tërë sistemin e fuqive në një luftë botërore.

Atëherë, në çfarë mënyre?Në një kuptim më të kufizuar. Mendoj, posaçërisht nëse shikohet

politika ruse ndaj Kosovës. Është vështirë të shihet ndonjë arsye ebrendshme në Kosovë apo brenda situatës së ngushtë në Ballkan, qëRusia të ketë qëndrime apo dëshira aq të forta që të bllokojë politikënperëndimore. Kjo është një lojë shahu për arsye të tjera. Dhe ështëpjesë e dëshirës së madhe të Putinit që të krijojë telashe për politikënperëndimore, që të tregojë që Rusia ka ende fuqi që të bllokojë gjëra,të kërkojë shpërblime për çështje tjera, për të cilat janë të interesuar,por tërësisht jashtë Ballkanit. Rusia ende është duke e trajtuar Ballka-nin në mënyrë instrumentale dhe besoj që është duke e trajtuar Serbi-në në mënyrë instrumentale. Njerëzit në Beograd, të cilët imagjinojnëqë kanë një vëllazëri të madhe dhe që një simpati sllave është e drej-tuar kah ata nga Moska, janë shumë në gabim. Ata janë të përdorurdhe të manipuluar. E kemi parë këtë me manovrimin e Rusisë me na-ftësjellësin dhe me blerjen e industrisë së naftës të Serbisë me njëçmim qesharak të ulët. Rusia është duke luajtur loja me ata dhe në fu-

EDUKATA ISLAME 93192

nd do t'i braktisë. Pra, mendoj që Rusia është një rast, kur është fjalapër fuqi politike të madhe. Kur është fjala për fuqitë evropiane, atakanë një interes të drejtpërdrejtë. Nuk janë duke e bërë këtë në mëny-rë të vjetruar, sepse duan që të zhvillohet një situatë koherente dhepërparimtare në kufijtë e tyre. Dhe në rast të SHBA-së, mendoj qëështë më afër pozitës evropiane, shumë më afër sesa është mementalitet të Moskës.

Atëherë çfarë do të thoshit, në cilin drejtim është duke shkuarBallkani sot? Kur e dimë që marrëveshjet që kanë ndaluar luf-tën e viteve të 1990 kanë ndikuar deri tash, por nuk janë dizaj-nuar që të zhvillojnë këto vende. Marrëveshja e Dejtonit, e cilae ka mbajtur Bosnjë e Hercegovinën në status-quo, për she-mbull përpjekjet e fundit të Carl BIldt dhe James Steinber tësjellin reforma në Bosnjë e Hercegovinë nuk kanë treguar suk-ses; Dodik është duke insistuar në ndarjen e Republikës Serbenga Bosnja. Pastaj, Serbia është duke refuzuar që të pranojështetësinë e Kosovës dhe është duke mbajtur Veriun si peng,duke penguar themelimin e sundimit të ligjit atje dhe duke epërdorur këtë si monedhë për bisedime për statusin e Kosovës,sikurse shpresojnë. A është ardhmëria e Ballkanit në rrezik,meqë vëmendja e bashkësisë ndërkombëtare kalon në vendetjera të botës?Nuk do të kisha gjeneralizuar lidhur me Ballkanin. Por, dy vendet

që i përmende, Bosnja dhe Kosova, kanë me të vërtetë probleme dherreziqe, ka rreziqe sidomos në rast të Bosnjës. Nuk mendoj që në rasttë Kosovës ka ndonjë rrezik të madh. Rreziku i vetëm është ngecjadhe mospërmbushja e përparimit sa më të shpejtë, që Kosova duhetbërë dhe sa mund të bëjë. Në rast të Bosnjës është një rrezik i vërtetë,një rrezik politik. Dhe mendoj që komenti i juaj i fundit, që ndoshtavëmendja e fuqive perëndimore ka kaluar diku tjetër, është absolutishte vërtetë. Është e vërtetë për Amerikën që për disa vite tani, involvimii madh në Irak dhe Afganistan ka marrë energjinë e DepartamentitAmerikan të Shtetit. Tani ka më shumë një lloj mentaliteti të mbajtjes

INTERVISTË 193

gjallë të operacioneve, kur shikojnë Ballkanin. Kështu që më shumëpërgjegjësi u takon fuqive evropiane. Dhe kam frikë që Evropa ështëtani në një moment të vështirë. Është moment kur për herë të parëështë duke u munduar që zyrtarisht të zhvillojë një politikë të jashtmeevropiane, me një përfaqësues të politikës së jashtme, me një kuazi-Ministri të Punëve të Jashtme, me diplomatë. Ky është një projekt ivështirë, sepse së fundi, politika e jashtme në çdo vend evropian ështëplotësisht çështje kombëtare. Dhe e dimë që këto kombe nuk pajtohennë shumë çështje kyçe, e kemi parë këtë me çështjen e Kosovës.

Cilat janë rreziqet nëse nuk pajtohen? Çfarë efektesh mund tëkenë këto çrregullime që vijnë nga Kosova dhe Bosnja, në anë-taret e BE-së?Nëse ka çrregullime të tilla?Siç e thashë, nuk mendoj që rreziku për Kosovën është një lloj

çrregullimi serioz, nuk shoh luftime apo tanke që shkojnë në ndonjëdrejtim në Kosovë.

Jo, por për shembull mospranimi që të hyjmë në BE për shkakse Spanja, Sllovakia dhe Qipro nuk na njohin dhe nëse va-zhdon kështu për dekada e më shumë...Kjo është ajo që e quaj ngecje serioze. Ka rreziqe për zhvillim

ekonomik, ka rrezik që një valë njerëzish që nuk gjejnë punësim nëKosovë, të vërshojnë vendet tjera evropiane duke kërkuar punë. Jam isigurt që këto rreziqe kuptohen. Mendoj që rreziku në Bosnjën ështëmë serioz. Është problem që ka qenë i qartë që nga Marrëveshja eDejtonit. Shumë njerëz kanë shkruar për këtë, shumë njerëz kanë folurpër këtë, nuk ka asgjë të re të thuhet për këtë. Marrëveshja e Dejtonitka dështuar në zgjidhjen e problemeve themelore. Thjesht ka ngrirësituatën, ku ka ndodhur pastrimi etnik dhe ku njerëzit përgjegjës përpastrim etnik janë ende në fuqi në një pjesë të madhe të Bosnjës. Kangrirë këtë situatë dhe pastaj njerëzit në terren që e zbatojnë këtë kanërefuzuar që të përdorin fuqitë e tyre që ta bashkojnë Bosnjën siçduhet.

EDUKATA ISLAME 93194

A ka ndonjë zgjidhje historike për këtë? Sepse për rastin eKosovës keni thënë dhe më është dukur kontroverse, që nuk dotë befasoheni me formimin e Shqipërisë etnike nëse kushtet elejojnë formimin e një shteti etnik shqiptar. Por, për rastin eBosnjës, a mendoni që një zgjidhje historike çon në këtëdrejtim?Më fal, a kam thënë që nuk do të befasohesha me formimin e një

vendi etnik shqiptar?

Unë kam lexuar dhe kuptuar, që ju mendoni që do të ishte enatyrshme që Kosova dhe Shqipëria të jenë një shtet, jo tanipor në kushte të tjera, ndoshta për 50 apo 100 vjet ajo mund tëndodhë.Për 50 apo 100 vjet shumë gjëra mund të ndodhin. Mbi çështjen e

bashkimit të Kosovës dhe Shqipërisë, të cilën nuk e kemi diskutuar,mendoj që krejt varet. Është një shembull klasik i çështjes politike, qëçdo gjë varet nga mënyra se si e përpiloni pyetjen. Nëse e pyetni ndo-një shqiptar në Shqipëri apo shqiptar në Kosovë, se a mendojnë që njëditë do të ishte mirë që këto të dyja të bashkohen dhe të keni një shtettë madh shqiptar? Jam i sigurt që një shumicë e madhe do të thotë po,një ditë kjo do të ishte mirë. Dhe natyrisht nëse pyetni se a është bërënjë padrejtësi historike më 1913, kur u krijua versioni i parë i këtij ku-firi dhe ndarja, të gjithë do të thonë që kjo ishte një padrejtësi e ma-dhe. Kështu që nëse e shtroni pyetjen në këtë mënyrë, natyrisht që dotë merrni përgjigje që duket si një thirrje e madhe për bashkim. Por,mendoj se nëse i pyesni njerëzit në një referendum të mirëfilltë politiksot apo nesër se a do të preferojnë të jenë shtet i bashkuar, kështu qëpolitika juaj dhe vendimet që ndikojnë në jetën tuaj mund të janë tëdominuara nga politikanë nga vendi tjetër dhe jo nga vendi juaj. Përvite kam pyetur shumë njerëz se çfarë mendojnë mbi atë se si këto re-ferendume mund të zhvillohen, shumica e njerëzve që njohin Kosovëndhe Shqipërinë mirë, përfshirë politikanë kryesorë më kanë thënë qësinqerisht mendojnë që nuk do të arrijnë të marrin shumicën. Nga tëdyja anët e kufirit. Kështu që nuk mendoj që do të ndodhë në nivel

INTERVISTË 195

praktik shpejt. Në nivel teorik mund të ndodhë, por njerëzit nuk ma-rrin vendime tani për atë që do të ndodhë për 50 vjet. Dhe në nivelinse a është në parim e gabuar që kjo të ndodhë, më duket e qartë qënuk do të ishte gabim nëse të dy vendet në mënyrë demokratike ve-ndosin të bëjnë këtë.

Por, nga ana tjetër, ky është argumenti që është duke u për-dorur nga njerëzit në Republikën Serbe, nëse e lejoni këtë, psenuk na lejonin ne të bashkohemi me Serbinë?Ka një përgjigje të thjeshtë për këtë. Që Kosova është një shtet i

vërtetë, që ka dalë nga një status federal i vërtetë në ish-Jugosllavi.Republika Serbe nuk është shtet, ka dalë nga procesi i pastrimit etnikdhe nga vrasjet masive, dhe ky është themeli i Republikës Serbe. Mëvjen keq që tingëllon pakëndshëm kur e them kështu troç, por është ethemeluar në vrasje masive dhe ky është themeli i Republikës Serbe,ashtu siç ekziston në hartë. Ekziston në hartë, pasi që armata e pushtoiterritorin dhe i përzuri njerëzit me tytë, thikë dhe vranë shumë prejtyre.

Madje edhe sot ky rajon është duke e ndaluar pjesën tjetër tëBosnjës të ecë përpara. Cila është zgjidhja?Jam duke e thënë këtë gati që nga vetë Dejtoni. Dhe më bie ndër

mend kur e kam thënë këtë në Uashington, në vitin 1997, dhe më tha-në që jam i nxituar, që jam gabim dhe që Dejtoni është një marrëve-shje e mirë, që Amerika ka investuar shumë prestigj në të, dhe do tëishte gabim që të ndërrohet tani dhe vazhduan të thonë këtë, atë... Ish-te e qartë që ishte duke e ngrirë situatën dhe duke ndërtuar gjëra shu-më më të këqija në kuptim të realizimit të Bosnjës si shtet. Mendoj qëtani është shumë më vështirë të merremi me këtë problem sesa që kaqenë atëherë. Sepse atëherë fuqitë e Përfaqësuesit të Lartë kanë qenëshumë të mëdha, janë rritur në Petersberg, me marrëveshjen e Bonit, ecila i zmadhoi fuqitë. Tani, shumica e këtyre fuqive është zhdukur,qeveritë perëndimore kanë hedhur poshtë këto përgjegjësi. Por, e kanëfuqinë themelore që të thonë që nuk mund të pranojnë kurrë që Repu-

EDUKATA ISLAME 93196

blika Serbe të bëhet shtet i pavarur. Vërtet, këtu prestigji i tyre ështënë pyetje. Sepse nëse e lejojnë këtë do të shkatërrojnë themelet e ma-rrëveshjes paqësore, të cilën e kanë hartuar. Kjo jo vetëm që do tëzhbëjë të kaluarën, por do të hapë lloje të ndryshme të precedentëvepër të ardhmen. Sepse kur një herë lejon që territoret që janë krijuarnë bazë të dhunës etnike të shpallin veten si shtete të pavarura, territo-ret të cilat nuk kanë pasur status politik në mënyrë të cilën Kosova qa-rtë e ka pasur në sistemin federal të Jugosllavisë, atëherë çfarëndodhë? Çfarë do të ndodhë nëse minoritetet etnike në Maqedoni ve-ndosin për dhunë, çfarë ndodh nëse shqiptarët në Serbinë jugore vend-osin për dhunë? Kjo është kutia e Pandorës, dhe Perëndimi e di këtë.Kështu që duhet të jenë plotësisht të qartë lidhur me këtë. RepublikaSerbe nuk duhet të bëhet shtet i pavarur. Mendoj që në kuptim pra-ktik, fuqia tani është më shumë në duart e Brukselit dhe në politikënevropiane. Dhe si do ta modelojnë, çfarë thonë për procesin e lëvizjesdrejt pranimit në Evropë. Kjo është kyçe, kjo është kyçe për Serbinëdhe kjo është kyçe për Bosnjën.

A mendoni që do të lejojnë, duke e njohur Evropën, si ajo ope-ron dhe mentalitetin e saj, a do të shohim që Serbia do të hyjënë Evropë pa e njohur Kosovën dhe pastaj ta bllokojë atë? Siçështë duke ndodhur me Slloveninë dhe Kroacinë me konfliktine tyre për kufi?Nëse njerëzit në Evropë janë shumë budallenj, atëherë po. Ndo-

shta e keni vërejtur, por nuk jam admirues i madh i BE-së. Mendoj qënuk është projekt politik koherent. Mendoj që ka çuar drejt një politi-ke të jashtme jokoherente, për arsye që i përmenda, që së fundi qe-veritë kombëtare kanë ide dhe preferenca thellësisht ndryshe. E kemiparë këtë shumë qartë me tërë debatin me EULEX-in dhe me një situ-atë të çuditshme, ku BE-ja pohon që është përgjegjëse për zhvillimin eKosovës si shtet, por duhet të dërgojë mision që nuk e njeh Kosovënsi shtet, e cila pohon që është neutrale dhe në këto kushte kjo do tëthotë joneutralitet, por refuzim që të njohë atë që është e pavarur. Kjonuk është një recetë për një politikëbërje koherente. Kështu që bre-

INTERVISTË 197

ngosem për politikën evropiane. Sinqerisht mendoj që kanë përcjellënjë drejtim të gabueshëm mbi Qipron. Dhe kemi parë një prej pa-sojave të kësaj me vijën e ashpër të qeverisë së Qipros kundër njohjestë Kosovës. Nëse më kujtohet mirë, ata kanë thënë që edhe nëse Ser-bia e pranon Kosovën, Qipro nuk do të njohë Kosovën kurrë. Kjoështë e çuditshme. Kështu që nuk jam optimist lidhur me politikën eBrukselit. Por, Brukseli ka njerëz mirë të informuar dhe inteligjentëdhe së fundi duhet t'u përgjigjet qeverive kombëtare që do të shtojnëargumente inteligjente dhe mirë të informuara. Kështu që shpresoj qëdo të krijojë një politikë inteligjente për këto çështje shumë të rëndë-sishme.

Ballkani me shumë mite është ndërtuar si rezultat i udhëheqje-ve të këqija. Dhe ka çuar drejt një besimi që rajoni është i pri-rë për një urrejtje të vjetër etnike. Në disa vende të Ballkanitksenofobia është në rritje dhe oreksi për një kontroll më tëmadh shoqëror të disa qeverive vazhdon të ndërtojë mite të re-ja. Çfarë mendoni, çfarë mund të bëhet me këto mite që të mosmbajnë si peng rajonin në tërësi në të ardhmen?Miti i urrejtjes së vjetër etnike pjesërisht është prodhuar nga të

huajt injorantë, nga udhëtarët në fillim të shekullit 20 dhe më tej. Me-ndimi që do të jetë më lehtë dhe ekzotik për lexuesit e tyre, nëse thonëqë kjo është një vorbull i pashpjegueshëm i urrejtjes së vjetër. Kjo ebëri ekzotike dhe misterioze. Pjesërisht vjen nga kjo. Pjesërisht vjennga historia e fundit, nga një manipulim dhe ngatërrim i bërë me që-llim për opinionin perëndimor. Nga njerëzit që kanë dëshiruar të me-ndojnë që luftërat që janë shkaktuar drejtpërdrejt nga politikanët, parasë gjithash nga Millosheviqi në Beograd, që këto nuk janë shkaktuarnga politikanët modernë, por që janë shkaktuar nga njerëz antikë meshpata dhe nga kujtimet e njerëzve. Ka pasur marrëzi në njërën anëdhe manipulim e ngatërrim të qëllimshëm në anën tjetër. Dhe nëseshikoni realitetin, këto urrejtje të vjetra shkojnë jo më larg se mesi ishekullit të 19-të. Dhe janë produkte, produkte normale të procesevetë shtetndërtimeve që zhvilloi nacionalizma të ndryshëm me mite të

EDUKATA ISLAME 93198

tyre nacionale. Dhe zhvilloi konflikte politike, sepse këto nacionali-zma konkurronin për territor. Kjo është e ashtuquajtura “urrejtje evjetër etnike”. Dhe pyetja juaj se si do t'i ndalojmë apo t'i zvogëlojmënë të vërtetë është pyetje e arsimimit në një kuptim më të gjerë. Jovetëm ajo që shkruan në libra shkollorë, por çfarë njerëzit thonë nëpublik, çfarë politikanët thonë, çfarë është thënë në media. Nuk jamduke folur për një larje të trurit apo një ideologji të re, që Ballkani kaqenë gjithmonë një vend i tolerancës së ndërsjellë, jo. Një histori no-rmale dhe një mirëkuptim normal. Dhe ndoshta një mirëkuptim nor-mal që çdo vend në Evropë ka disa elemente, ka disa minoritete etnikeqë përçmohen nga fqinjët apo e kundërta. Nuk ka asgjë unike lidhurme këtë, asgjë.

Doktor Malcolm faleminderit për intervistën

Përktheu nga anglishtja:Fuad Morina

RREECCEENNSSIIOONN

Nuridin Ahmeti - Instituti Albanologjik i Prishtinës

MONOGRAFI PËR ATA QË E MERITUAN

(Ramadan Shkodra, Sadik Mehmeti, Agim Gashi, Imamët dëshmorë- shehi-dë në luftën e fundit në Kosovë 1989/1999, SHB ” Dituria Islame”, Prishti-në, 2010)

Kur viziton librashitësit, Panairin e

Librit në Prishtinë, Tiranë apo Shkup,

kur shikon disa nga mediet e shkruara

apo elektronike që bëjnë prezantimin

e veprave të shkruara për Luftën e Fu-

ndit në Kosovë, apo edhe kur klikon

në internet për të kërkuar ndonjë të

dhënë për këtë luftë, të krijohet për-

shtypja se për Luftën e Fundit në Ko-

sovë, për dëshmorët tanë, betejat e

UÇK-së, është shkruar aq shumë, sa

ndoshta dikujt mund t’i duket se ështëbërë edhe e tepërt, por a thua jemi

ndalur ndonjëherë, apo a na ka shkuar

mendja të hulumtojmë shkrimet, librat

e ndryshëm, apo atë që më lehtë kemi

mundësi ta bëjmë, të klikojmë në in-

ternet, për shkrimet që janë shkruar

kundër luftës së fundit në Kosovë?!

EDUKATA ISLAME 93200

Po qe se do ta bëjmë një gjë të tillë,

pra të klikojmë në internet dhe t’i sho-

him shkrimet e ndryshme kundër

UÇK-së, do të bindemi shumë shpejt

se ato shkrime janë më të shumta se

ato që janë shkruar pro UÇK-së. Por,

kur kësaj ia shtojmë edhe faktin se me

çfarë ritmi po vazhdohet të shkruhet

kundër kësaj lufte, si po prezantohet

kjo luftë në tekstet tona shkollore te

gjeneratat e reja, atëherë të lë përshty-

pjen se për luftën e fundit në Kosovë

nuk është shkruar sa duhet dhe ndo-

shta në vitet e ardhshme roli i kësaj

lufte në shoqërinë tonë sa vjen e do të

zbehet.

Për luftën e fundit në Kosovë, e

shohim se janë shkruar e janë botuar

me dhjetëra monografi, për dëshmorë,

për zona operative të UÇK-së, për be-

teja të ndryshme të UÇK-së etj., por

shumë pak është përmendur elementi

shpirtëror në këtë luftë, apo kontributi

i hoxhallarëve tanë në këtë luftë, të

cilët ishin pjesë e pandashme e kësaj

lufte, për të mos thënë se janë anash-

kaluar fare.

Por, një gjë tanimë dihet botërisht,

se ishin shumë figura që kontribuuan

në luftën e fundit në Kosovë, ishin

shumë figura që ditën të rreshtohen

pranë personaliteteve të luftës dhe që

me kontributin e tyre i dhanë gjak e

gjallëri luftës së UÇK-së. Në mesin e

këtyre burrave kontribut të çmueshëm

dhanë edhe hoxhallarët e vendit tonë,

të cilët si gjithmonë të mishëruar me

popullin, ata ditën qe në momentet ve-

ndimtare për fatin e Kosovës, ta heqin

xhyben nga trupi i tyre dhe ta veshin

uniformën e UÇK -së.

Ata e ditën më së miri se, përse po

vdesin dhe për kë po luftojnë, ata e

kuptuan më së miri urtësinë popullore

se “Pa vatan nuk ka iman”. E kuptuanmirë se veprimtaria e tyre prej hoxhës

mund të zhvillohet më së miri në ve-

ndin e tyre, vetëm atëherë kur ta kenë

larguar sunduesin nga toka e tyre.

Hoxhallarët edhe gjatë historisë u

treguan solidarë me popullin ku jetuan

dhe vepruan, edhe në luftën e fundit

në Kosovë, një pjesë e hoxhallarëve,

do ta heqin xhyben dhe në vend të saj

do ta zëvendësojnë me uniformën e

UÇK-së, do t’i lenë “qitapët” dhe nëvend të tyre do të rrokin pushkën, se-

pse e kuptuan se kishte ardhur koha

për ta fituar Xhenetin, ashtu siç i kish-

te porositur Profeti Muhamed: “Xhe-

neti është nën hijen e armëve”. Këtaishin të vendosur që këtë porosi pro-

fetike ta vinin në praktikë në vendin

ku po jetonin dhe po shërbenin, dhe

një numër prej tyre këtë e bënë.

Veprimet e tilla të hoxhallarëve ta-

në, që fatin e tyre ta ndajnë me popu-

llin, në momente të caktuara qoftë

edhe me jetë, në trojet shqiptare në

përgjithësi e në truallin e Kosovës në

veçanti, shikuar në aspektin historio-

grafik mendojmë se nuk është risi, se-

RECENSION 201

pse, raste të tilla do të gjejmë qysh

nga koha e Lidhjes Shqiptare të Priz-

renit, më 1878, e deri në ditët e sotme,

të tillë qenë Myderriz Ymer Prizreni e

myderriz Ahmet ef. Korenica (në Li-

dhjen Shqiptare të Prizrenit, më

1878), Haxhi Mulla Zeka e Mulla Mu-

sa i Strellcit (në Lidhjen Shqiptare të

Pejës, 1899), Mulla Sinan Maxhera e

Halim Ahmeti (Mulla Halimi) në kry-

engritjet e vitit 1910 (shok të ngushtë

të Idriz Seferit), Hoxhë Kadri Prishti-

na (themelues i Komitetit “Mbrojtja

Kombëtare e Kosovës” më 1 maj

1918) e Mulla Agan Koja (bashkëlu-

ftëtar në çetën e Azem Galicës), Mulla

Idriz Gjilani e Myderriz Haki ef. Ser-

maxha, Mulla Ramë Hertica etj (lu-

ftëtar të ONDH dhe Ballit Kombëtar

1939-1947), Mulla Zeke Berdyna (Ra-

davc, Pejë, i dënuar me 16 vjet burgim

më 1950) e Mulla Hysen Berisha (Ru-

hot-Pejë i dënuar me 15 vjet burgim

në vitin 1950) etj.

Shikuar nga aspekti i teologjisë

islame dëshmorët janë të pavdekshëm

(Ali-Imran, 169) dhe këtë nuk e vëmë

në dyshim. Por, praktika e gjertanish-

me te ne ka treguar se kur të dhënat

për personalitete e ngjarje të ndrysh-

me nuk mblidhen menjëherë, kur nuk

sistemohen e nuk ruhen, mundësitë

janë që këto ngjarje dhe personalitete

t’i kaplojë pluhuri i harresës, sikurse

që edhe kemi raste në traditën tonë hi-

storiografike, shumë prej hoxhallarëve

nuk ua dimë as emrin, kurse ata dhanë

jetën për çështje madhore të këtij ve-

ndi, apo ua dimë emrin e nuk kemi të

dhëna biografike, për këtë me plot të

drejtë ka konstatuar studiuesi i njohur

anglez, Ralph Waldo Emerson kur

thotë: “Nuk ka shkencë që të jetë nëkushte më të këqija se historia. Asnjë-

herë vëzhgime të drejtpërdrejta, gjith-

një fakte të zhdukura dhe kurrë fakte

të plota, gjithnjë copëza të shpërndara

e të ruajtura rastësisht...”. Por që tëmos na përsëritet një gjë e tillë, sido-

mos me të kaluarën e dëshmorëve tanë

hoxhallarë në luftën e fundit në Koso-

vë, Bashkësia Islame e Kosovës, iu

besoi një projekt të rëndësishëm dhe

të domosdoshëm tre punonjësve të dë-

shmuar R. Shkodrës, S. Mehmetit dhe

A. Gashit, për mbledhjen, përpunimin

dhe publikimin e një monografie për

dëshmorët - hoxhallarë të luftës së

fundit në Kosovë. Këta punonjës rë-

ndësinë e këtij projekti e kanë marrë

seriozisht, por gjithnjë nën mbështe-

tjen e BIK-ut, do ta bëjnë një evide-

ncim të hoxhallarëve të rënë në luftën

e fundit, do t’i vizitojnë familjarët e

tyre, të afërt e tyre duke marrë shëni-

me për imamët dëshmorë dhe njëko-

hësisht duke shfrytëzuar edhe arkivat

e medresesë “Alauddin” dhe të dy pa-

raleleve të saj në Prizren e Gjilan, ku

imamët-dëshmorë i kishin përfunduar

studimet, apo disa prej tyre nuk arritën

t’i përfundonin, e duke marrë shënime

EDUKATA ISLAME 93202

plotësuese, që ky projekt të finalizohej

sa më i kompletuar.

Pas një pune sistematike disamujo-

re autorët do të arrijnë që ta finalizoj-

në punën e tyre, duke i ofruar lexuesit

një monografi modeste për imamët-

dëshmorë dhe njëkohësisht një veprim

i tillë i autorëve dhe i BIK-ut bën që

hoxhallarët dëshmorë në historiogra-

finë tonë të mos e kenë fatin e shumë

hoxhallarëve të tjerë që dhanë kontri-

but të çmueshëm fetar e kombëtar

gjatë historisë, e që ne nuk ua dimë as

emrat, apo ua dimë emrat e nuk dimë

asgjë më shumë për ta.

Mozaikut të librave të shkruar për

luftën e fundit në Kosovë i është shtu-

ar pra edhe Monografia “Imamët dë-

shmorë-shehidë në luftën e fundit në

Kosovë 1989-1999”. Monografia ka95 faqe, lidhje të fortë dhe letër shumë

cilësore, me një fjalë si nga përgatitja

teknike, dhe ajo profesionale, një punë

e tillë është për t’u admiruar.Kjo monografi është edhe një tre-

gues i mirë se puna kolektive, e që te

ne, si të thuash, është e rrallë, i ka

frytet e garantuara.

Monografia fillon me fjalën e my-

ftiut të Kosovës, mr. Naim ef. Tërna-

vës me titull: “ Shehidët bien për Zot eAtdhe”, ku potencohet roli paqësor i

Islamit, por kur zullumi është i va-

zhdueshëm, atëherë natyrisht që duhet

t’i kthesh edhe zjarrin, fjalë këto që

janë të pajisura edhe me ajete kura-

nore dhe fjalë të profetit Muhamed, që

flasin për vlerën dhe rëndësinë e

dëshmorëve, por pa harruar edhe aspe-

ktin historik që dhanë paraardhësit

tanë hoxhallarë në luftëra gjatë histo-

risë, duke e përfunduar me fjalët; “LusZotin që shehidët t’i gradojë me xhe-

net, ndërsa ne të na bëjë që të ndjekim

rrugën e tyre!” (fq. 5-120).

Në këtë monografi janë përfshirë të

dhënat biografike të 37 dëshmorëve-

shehidëve hoxhallarë dhe renditja

është bërë sipas rendit alfabetik. Ima-

mët e përfshirë në këtë monografi janë

pothuajse nga të gjitha rajonet e Koso-

vës.

Imamët dëshmorë të përfshirë në

këtë monografi janë: Abdullah Muqaj

(Lubizhd-Has), Abedin Myrtezi

(Mollopolc-Shtime), Alban Xhemajli

(Rracaj-Gjakovë), Arben Hyseni

(Godanc-Shtime), Arif Shala (Krushë

e Madhe-Rahovec), Asan Hasallari

(Rezhanc-Hani i Elezit), Behar

Abdylmexhiti (Prizren), Beqir

Krasniqi (Vranoc-Pejë), Fadil Rashiti

(Petrov-Shtime), Feti Sofi (Kosavë-

Dragash), Habib Hoxha (Bllac-

Suharek), Hajdin Aruçi (Rezallë,

Skënderaj), Hajrrullah Bega (Bajë,

Malishevë), Halim Bajraktari (Çikatov

e Re, Drenas), Hysen Zeka

(Gumnisht, Vushtrri), Isak Mazreku

(Opterush, Rahovec), Ismail Mziu

(Marinë, Skënderaj), Ismet Limani

(Raincë, Preshevë), Jonuz Zejnullahu

RECENSION 203

(Gjylekar, Viti), Muhamet Biçku (Ho-

gosht, Kamenicë), Muhamet Ukshini

(Morinë, Gjakovë), Muharrem Gashi

(Majac, Podujevë ), Mustafë Veseli

(Reçan, Suharekë), Nisret Ajdari

(Doberçan, Gjilan), Nuhi Ismajli

(Smolic, Bujanoc), Nysret Musa (Mi-

trovicë), Ramush Shatri (Tomoc,

Istog), Ridvan Qatani (Duhël, Suha-

rekë), Salih Selamni (Gllamnik, Podu-

jevë), Sami Plakolli (Letanc, Poduje-

vë), Selim Muqaj (Lubizhdë, Has),

Selim Selimi (Belincë, Shtime),

Sylë Ahmetaj (Kaliçan, Istog),

Sylejman Ramqaj (Studenicë, Istog),

Shaban Gashi (Vërmic, Malishev),

Shefqet Zeka (Prishtinë), Korreticë e

Epërme, Drenas).

Disa nga të lartpërmendurit ishin

talebe (nxënës) të medresesë “Alaud-

din” dhe paraleleve të saj në Prizren eGjilan, studentë të Fakultetit të Studi-

meve Islame, imamë të rregullt apo

edhe ish-nxënës të medresesë “Alaud-

din” dhe që kishin përfunduar studi-met në lëmi të ndryshme shkencore.

Kur i lexon dhe rilexon biografitë e

këtyre dëshmorëve e sheh se ata kanë

qenë shembull i mirë në luftën e fund-

it, sepse disa prej tyre emrave që ishin

talebe të medresesë pa i mbushur 17

pranvera, ranë dëshmorë.

Shembulli më mirë prej luftëtari

është ai i Mulla Jonuz Zejnullahut, i

cili me dy bomba në dorë, më 5 maj

1999, te vendi i quajtur te “Rrasat e

Zogut” në Koshare, do të futet në

bunkerin e serbëve, ku do t’i hedhë në

ajër shumë ushtarë serbë dhe nga pla-

gët e marra do të ndërrojë jetë edhe

vetë.

Por, njëkohësisht është shumë

zhgënjyese, kur e merr dhe shfleton

librin; “Me UÇK-në në Koshare 2”,

SHB, Faik Konica, Prishtinë, 2002, fq.

281 me autor Muhamet Çetta dhe e

sheh se për këtë luftëtar dhe për këtë

shembull prej luftëtari Mulla Jonuz

Zejnullahun shkruhen vetëm tre rre-

shta, pa e cituar profesionin e dësh-

morit dhe pa e potencuar mënyrën se

si ka rënë dëshmorë, e të cilat fjalë për

hir të korrektësisë po i citojmë: ”JonuzQazim Zejnullahu. Datëlindja 1975;

vendlindja-Gjylekar, Gjilan; detyra-

këmbësori; data e rënies, 5.05.1999;

vendi i rënies-vija e frontit; mënyra-

armë zjarri; data e varrimit, 6.05.1999;

vendi-Bajram Curri; njësia- batalioni i

këmbësorisë”.Autorët e kësaj monografie ia dolën

mbanë punës së tyre, sepse kishin për-

krahjen institucionale të BIK-ut, për-

gatitjen profesionale dhe në anën

tjetër pjesa dërrmuese e emrave të dë-

shmorëve në këtë monografi ishin të

njohur për këta autorë, disa i kishin

ish-shokë klase në Medrese, disa ba-

shkëluftëtar, e disa i njihnin përmes

kontakteve të ndryshme si imamë.

Por, puna e autorëve nuk do të përfu-

ndonte me kaq, sepse nga materialet e

EDUKATA ISLAME 93204

ndryshme të tubuara për imamët-dë-

shmorë, autorët për secilin dëshmor të

lartpërmendur do të arrijnë që ta for-

mojnë nga një dosje me dokumente të

ndryshme, si; certifikata, diploma, fo-

tografi për secilin imam- dëshmor veç

e veç, që do të thotë se Shtëpinë Bo-

tuese “Dituria Islame”, që vepron në

kuadër të BIK-ut, e kanë begatuar

edhe me një monografi cilësore, kurse

Arkivin e BIK-ut, e kanë begatuar

edhe me 37 dosje të hoxhallarëve-dë-

shmorë, që në rast të ndonjë studimi të

mëvonshëm nga ndonjë studiues tje-

tër, këto dosje do t’i shërbejnë për t’iplotësuar biografitë e tyre, edhe më

shumë.

Sugjerime në rast të ribotimit të

kësaj monografie:

Natyrisht që si çdo krijesë njerëzo-

re që ka nevojë për sugjerime e kë-

shilla edhe punët që bëhen nga krijesat

njerëzore për punën e tyre kanë nevojë

për plotësime e sugjerime, sikurse

edhe ky libër që është përpiluar nga

krijesat njerëzore, ndaj mendoj se:

1. Kjo monografi në rast të ndonjë

ribotimi eventual, edhe më shumë të

pajiset me dokumente, faksimile, kuj-

time të eprorëve dhe bashkëluftëtarëve

të emrave të lartpërmendur që jetojnë

ende, foto të varrezave të dëshmorëve

të lartcekur, edhe pse disa nga varre-

zat e dëshmorëve janë në aso gjendje

të mjerueshme sa ndoshta edhe vetë

autorëve u ka ardhur turp t’i publikoj-në fotot e këtyre varrezave.

Publikimi i këtyre fotove do të

ishte edhe një dëshmi, se sa ne dimë

t’i respektojmë, dhe sa jemi mirënjo-

hës ndaj atyre që për lirinë e këtij

vendi, pjesë e të cilit vend jemi edhe

ne, nuk e kursyen as jetën, dhe një-

kohësisht plotësimi i kësaj monografie

me të dhënat e lartshënuara do t’iashtonte edhe më shumë anën estetike

dhe stilistike të kësaj monografie.

Respektimi i së kaluarës është edhe

një pasqyrë për të tanishmen tonë,

ashtu siç thoshte dikur edhe pinjolli i

familjes fisnike Vlora, Syrej bej Vlo-

ra: ”Madhështia dhe fisnikëria shoqë-

rore e një kombi matet me të kaluarën

e tij. E kaluara është pikënisja e idealit

kombëtar, që shikon gjithmonë të ar-

dhmen. Ata popuj që nuk kanë të

vjetra janë të dënuar të zhduken. Ma-

dhështia e së ardhmes lind nga rilindja

e së kaluarës.” Paraqitja reale e ngja-

rjeve dhe vendeve, ndoshta do të na

detyronte që ta vëmë gishtin në tëmth

dhe të mendojmë se çfarë jemi duke

bërë.

2. Shqiptarët përveç luftës së fundit

në Kosovë, që e bënë nën emblemën e

UÇK-së, brenda një dekade bënë edhe

dy luftëra të lavdishme, atë në Maqe-

doni nën emblemën e UÇK-së (Ush-

trisë Çlirimtare Kombëtare) dhe në

Luginën e Preshevës nën emblemën e

RECENSION 205

UÇPMB-së (Ushtrisë Çlirimtare për

Preshevë, Medvegj e Bujanoc).

Sipas informacioneve që kemi, ki-

shte edhe në UÇK dhe UÇPMB, prej

hoxhallarëve që dhanë kontribut de-

risa ranë dëshmorë, andaj do të ishte

një punë e pëlqyeshme sikur BIK-u,

në bashkëpunim me bashkësitë islame

të vendeve të përmendura të formonin

një redaksi të përbashkët me qëllim të

nxjerrjes së një monografie të përba-

shkët për imamët-dëshmorë edhe të

UÇK-së (Ushtrisë Çlirimtare Kombë-

tare) edhe të UÇPMB-së (Ushtrisë

Çlirimtare për Preshevë, Medvegj e

Buajnoc), sepse pavarësisht se luftuan

nën emblema të ndryshme, kishin një

ideal të njëjtë, lirinë dhe të drejtat e

popullit shqiptar nga pushtuesit.

3. Kishte edhe prej shehlerëve që

ranë në luftën e fundit në Kosovë,

andaj pavarësisht se në rrethanat që

ranë disa prej tyre të dhënat gojore për

ta janë kontradiktore, mendojmë se e

kanë pasur vendin në këtë monografi.

4. Të shfletohet edhe shtypi i asaj

kohe që dilte në Tiranë, sepse me sa

dimë, shtypi shqiptar kishte shkruar

për rënien heroike të Jonuz

Zejnullahut në Koshare dhe dhënies së

deklaratave nga eprorët për rënien e

Jonuz Zejnullahut u kishin dhënë

jehonë në shtyp.

5. Në faqen te biografia e dësh-

morit Muhamet Ukshini (f. 56) është

përvjedhur pa dashje një gabim teknik

se shehidi M. Ukshini ka qenë i mar-

tuar dhe ka lënë dy fëmijë, sa kohë që

dihet se rahmetliu nuk ka qenë as i

martuar dhe as që ka pasur fëmijë. Si-

gurisht që ky gabim teknik në rast të

një ribotimi duhet të përmirësohet.

Përfundim

Duke e shfletuar dhe lexuar këtë

monografi mund të përfundojmë, se

është bërë një punë e lakmueshme nga

autorët e kësaj monografie nën përkra-

hjen e vazhdueshme të BIK-ut.

Kjo monografi e ka plotësuar mo-

zaikun e botimit të librave për luftën e

fundit në Kosovë.

Me gjithë propagandën dhe maki-

nerinë diplomatike serbe dhe aleateve

të saj që luftën e Ushtrisë Çlirimtare të

Kosovës ta paraqesin si luftë funda-

mentaliste, islamike etj., prapëseprapë

nuk do t’ia arrijë qëllimit, sepse ma-

dhështia e kësaj lufte, fisnikëria e ima-

mëve të lartcekur dëshmorë, pajisja e

imamëve edhe me idealin kombëtar që

e kishin marrë qysh në ditët e para nga

pedagogët e tyre në medrese, arritën ta

sfidojnë këtë propagandë dhe njëkohë-

sisht i bënë me dije opinionit ndërko-

mbëtar se rrokja e armëve dhe mobili-

zimi i tyre në këtë luftë kishte vetëm

një qëllim - çlirimin e vendit të tyre

nga pushtuesit serbë dhe se populli

shqiptar të jetojë i lirë.

BIK-u dhe autorët me ketë përpje-

kje po e kryejnë edhe një borxh ndaj

EDUKATA ISLAME 93206

imamëve dëshmorë, sepse shumica e

tyre ishin me vite të tëra nxënës apo

nëpunës të BIK-ut dhe kontribuuan që

ky institucion të ketë një mbarëvajtje

sa më të mirë të punës.

Kjo monografi dhe të tjerat simotra

na bëjnë që kujtimi për dëshmorët të

jetë i pranishëm gjithnjë në mes nesh.

RREECCEENNSSIIOONN

Vehap Shita

DREJT MENDIMIT TË NJERIUT*

Meditime sipas temës së trajtuar në librin e poetit libanez, XhorxhXhordak “Hz. Imam Aliu: Zëri i Drejtësisë njerëzore”, George Jordac:“Imam Ali: The Voice of Human Justice”, 2008

Tema “DREJT MENDIMIT TËNJERIUT” është nxjerrë nga libri i

autorit të krishterë të Libanit, poetit

Xhorxh Xhordak: Hz. Imam Aliu:“Zëri i drejtësisë njerëzore” (George

Jordac: “Imam Ali: The Voice of Hu-

man Justice”, 9 korrik 2008). Libri

është çmuar si “një biografi e paan-

shme e Imam Aliut-ibn Abu Talibit,

emir-almumininë, e shkruar prej një

autori të konfesionit të krishterë, i cili

e përshkruan jetën e Imam Aliut në

aso mënyre që lexuesi e kupton me-

njëherë se është biografia e profetit të

dytë të besimit Islam.”Por jo, Imam Aliu, siç e dimë,

është imami i katërt pas vdekjes së

Muhamedit alejhi selam, pas Ebu Be-

kirit, Ymerit e Osmanit, sipas mendjes

sonë, pikërisht për shkak të respekti-

mit të mendimit të lirë dhe të drejtë-

sisë njerëzore, nga ana e vetë imam

Aliut. Sepse, sipas hierarkisë së atë-

hershme, shpeshherë edhe të tashme të

trashëgimit familjar, Imam Aliu do të

duhej të vinte në krye të Halifatit pas

vdekjes së Muhamedit a.s. si kushëri i

parë e trashëgimtar legjitim i tij dhe si

njëri prijës i fisit luftëtar të Kurejshi-

tëve. Por, hazreti Aliu e respektoi me-

ndimin e shumicës dhe e pranoi

emërimin e më të vjetrit, Ebu Bekirit,

në postin e Imamit të parë pas vdekjes

së Muhamedit a.s. E edhe më vonë e

EDUKATA ISLAME 93208

respektoi “zërin e drejtësisë njerëzore”për emërimin edhe të Ymerit e të

Osmanit në këtë post, të cilët e fituan

mbështetjen e shumicës, duke evituar

kështu luftën për post që do të ndodhë

pas vdekjes së tij midis djemve të tij

imam Hasanit e imam Hysenit dhe

pretendentëve kundërshtarë të tyre për

këtë post.

Autori i librit “Zëri i Drejtësisënjerëzore”, së paku për sa i përket

temës “Drejt mendimit të njeriut”,

nuk është ndalur më tepër në mendi-

met dhe në qëndrimet e imam Aliut në

kuadër të temës bosht të këtij sim-

poziumi ndërkombëtar rreth jetës dhe

veprës së Imam Aliut. Duke e filluar

dhe përfunduar trajtimin e kësaj teme

me moton e Ulpian Romakut “Nga pi-këpamja e ligjit të natyrës (Perëndisë

– sipas monoteizmit), njerëzit lindin të

lirë dhe, sipas kërkesës së këtij ligji,

për të gjithë nuk mund të ketë emër

tjetër përveç emrit NJERI”. E liria emendimit dhe e shprehjes së tij është

një nga të drejtat themelore të njeriut,

jo vetëm si shprehje individuale e vle-

fshme për vete dhe për komunitetin,

por edhe si leva kryesore që e përpa-

ron jetën e njeriut dhe të njerëzimit, që

krijon dhe ndihmon mirëqenien e nje-

riut si individ dhe si kolektivitet, por

edhe krijimin e pasurimin e të mirave

materiale e shpirtërore për ekzistencën

e njerëzimit. Nëse natyra ose Perëndia

i ka dhënë instinkt për jetë e ekziste-

ncë çdo qenie e krijesë që gjallon në

natyrë, njeriut, përpos instinktit, i ka

dhënë edhe mendjen krijuese të me-

ndimit që e drejton jetën e tij në kohë

dhe hapësirë. Të gjitha qeniet jetojnë

vetë e për vete, por jetojnë edhe në

kolektivitetet e tyre. Mendja njerëzore

është ajo që e udhëzon dhe e drejton

njeriun si individ, por edhe si pjesëtar

të bashkësisë, të komunitetit, duke fi-

lluar nga bërthama themelore – fami-

lja e tij e deri tek institucionet që e

qeverisin njeriun dhe kolektivitetet e

tij. Shprehja, shfaqja e lirë e mendimit

e kthjellon dhe e pasuron edhe vetë

mendimin. “Natyra është e përbashkëtndërmjet njerëzve të lirë...”, citonXhordak Ulpian Romakun. Ka të

ngjarë, shton ai, që Athina antike të

jetë qyteti i parë në botë, ku dolën në

dritë të drejtat e njeriut brenda konce-

pteve shoqërore, në të cilat jetonte ajo.

Por, këto të drejta ishin të rezervuara

vetëm për qytetarët e Athinës e jo

edhe për skllevërit e tyre dhe të huajt,

të ardhurit në këtë qytet-shtet. Mbi

këtë bazë, qytetarët e Athinës ishin të

barabartë dhe të lirë pavarësisht nga

kushtet në të cilat ishin lindur e rritur,

gëzonin të drejtat e përgjithshme, ki-

shin të drejtë të zinin poste zyrtare, të

ushtronin pushtet, të merrnin pjesë në

asambletë e përgjithshme (parlamen-

tet) dhe të shprehnin mendimet e tyre

në liri të plotë. Por, nuk e gëzonin këtë

të drejtë një masë jo e vogël e sklle-

RECENSION 209

vërve që u shërbenin këtyre qytetarëve

dhe një numër gjithashtu jo i vogël i të

ardhurve që e vërshonin qytetin e

Athinës dhe të qyteteve të tjera shtete

të Greqisë antike. Dhe emri i këtij sis-

temi, thotë ai, është demokraci. Quhet

kështu sepse ai nuk kishte si qëllim

interesin e një pakice, por të një numri

sa më të madh të njerëzve, të qyteta-

rëve të Athinës, por jo edhe të skllevë-

rve, sepse “ligji e njihte skllavërinë”,sikurse më vonë, në kohët më mode-

rne, do t’i njohë klasat dhe luftërat epërgjakshme midis tyre.

Mbase mjetet e thjeshta të prodhi-

mit e bënë ligj skllavërinë, do të thotë

Xhordak, ose, citoj; “Ka të ngjarë qëedhe traditat shoqërore të trashëguara

e kishin bërë të zakonshme që robëri-

mi, edhe pse ishte krejtësisht i pa-

drejtë, të shikohej si një punë e

zakonshme, me të cilën veprohej në të

gjitha fushat. Ishin pikërisht të gjitha

këto që e frenuan gjenialitetin e Plato-

nit dhe bënë që ai të pranonte në “Re-

publikën e tij” ekzistencën e klasës sëskllevërve dhe të njihte pa asnjë dis-

kutim sistemin e skllavërisë në qytetin

e tij të virtytshëm”, përfundon citati.Demokratët athinas, do të thotë më

tutje Xhordak, kanë kërkuar reforma

më të gjera ekonomike, që do t’u mu-

ndësonin qytetarëve të përdornin të

drejtat e tyre. Citoj: “Projektet e më-

dha publike, ulja e çmimit të bukës,

pensionet për ata që nuk kishin mu-

ndësi të punonin dhe ndihmat e për-

gjithshme, ishin tërësia e reformave

ekonomike që realizuan ata... Larg ki-

shte ecur Athina me këtë legjislacion,

kur ligji pohonte se ai është një shfa-

qje e vullnetit të masës... Larg kishte

shkuar shkolla greke në këtë rrugë,

derisa kishte shpallur të drejtat e nje-

riut” (mbaron citati), të cilat do t’i for-mulonte Revolucioni i madh borgjez

në shekullin tetëmbëdhjetë.

Dallimi kryesor mes demokracisë

athinase dhe dokumentit të shpalljes

së të drejtave të njeriut pas Revoluci-

onit Francez dhe tash me Deklaratën

Universale të të drejtave të njeriut të

Organizatës së Kombeve të Bashkuara

në shekullin njëzet qëndron në atë që

parimet e këtyre dokumenteve janë

bërë për të gjithë njerëzit, kurse pari-

met e demokracisë athinase dhe të asaj

romake kishin të drejtë t’i gëzonin ve-

tëm qytetarët e Athinës dhe patricët e

Perandorisë Romake, ndërsa njerëzit

tjerë vazhdonin të ishin jashtë rrethit

të lirisë e të barazisë. Po ashtu edhe

rendi i skllavërisë në të dy perandoritë

e botës antike vazhdoi të ekzistonte

pavarësisht nga reformat e ndërmarra.

Edhe qytetërimi romak, do të thotë

Xhorxh Xhordak, në shumë gjendje të

tij e pranoi demokracinë. Në emër të

saj u bënë revolucione, të drejtuara

prej të shtypurve që ishin njerëz të li-

rë. Ai përmend dhe e shtjellon më gje-

rë kryengritjen e Spartakut dhe fatin e

EDUKATA ISLAME 93210

tij dhe të kryengritjes së tij, dhe shton

se me këto veprime qytetërimi romak

shtroi rrugën drejt shpalljes së të drej-

tave të njeriut.

Drejtësia njerëzore dhe liria e me-

ndimit të njeriut dhe e shprehjes së tij

ishin moto e udhëzimeve dhe e vepri-

meve të Imam Aliut në një periudhë të

veprimtarisë dhe të shërbimit të tij si

imam i besimit dhe i besimtarëve isla-

më, por edhe e një numri jo të vogël

që qytetarëve dhe të shtetasve të shte-

tit mysliman, ku shtrihej mësimi dhe

pushteti i Halifatit të tij. Mençuria e

bukuria e njeriut dhe e jetës tij, e ide-

ve, e urtisë dhe e ndjenjave të tij ishin

postament dhe bastion i besimit islam

të tij. Idetë e kulturës tradicionale ara-

be “El madi la juskeru” (E kaluaranuk harrohet) dhe “Utlublul ilmi veleubi Sinë” (Kërkoje mësimin, ilmin,shkencën, dijen, qoftë edhe në Kinë”ishin orientir i përhershëm i mësimeve

edhe të Imam Aliut e të pasardhësve

të tij që u shtrinë në Azi dhe në Afri-

kë, në Australi e në të dy Amerikat

dhe në viset e tjera të botës, por depë-

rtuan edhe në Evropë jo vetëm nëpër-

mjet e Turqisë e vendeve të Lindjes së

Mesme e të Afërme, por edhe të Ball-

kanit e të Pirinejeve.

Në fund të kësaj kumtese time të

shkurtër nuk po mund ta lë pa e thënë

se përhapja dhe shtrirja e besimit

islam nuk u bë me “hekur e me zjarr”,por me mësimin e besimit të sinqertë

në shkencën që predikohej me librin e

shenjtë të tij “Kur’anin” sublim e gji-thëpërfshirës dhe me dijen, me bindj-

en e me vendosmërinë e pishtarëve e

të dijetarëve të tij që predikonin idetë

e reja të shkencës, të kulturës dhe të

përparimit që shtresoheshin thellë në

librin e tyre të shenjtë, të madhërish-

ëm e madhështor...

Punonjësit dhe luftëtarët e tij të pa-

epur ishin të një force e të një fuqie, të

një qëndrimi dhe të një trimërie si ajo

e Al Tarikut, këtij prijësi sypatrembur

të ekspeditës së arabëve të besimit

islam që, kur ia mësynë Gadishullit të

Pirinejeve dhe e kaluan grykën e Gjib-

raltarit, i përmbyti anijet në detin Me-

sdhe që të mos kishte mundësi askush

të ikte e të kthehej në Afrikë dhe eks-

pedita e tij të vazhdonte më tutje drejt

Evropës Perëndimore. Gryka e Gjibra-

ltarit edhe sot e mban emrin sipas El

Tarikut (Gji, Gjiri i Tarikut), ndërsa

pasardhësit e marinarëve dhe të ush-

tarëve të tij lanë gjurmë të pashlyesh-

me të kulturës së tyre duke filluar nga

infrastruktura urbane e rurale e deri te

monumentet madhështore kulturo-

historike si Al-Hambra e Kordovës që

edhe sot i mahnit turistët me bukurinë

dhe thesarin e vet, me Xhaminë e Bi-

bliotekën e vet, me harqet e kolonadat

e veta, me dritën vezulluese natyrore

që arrin e depërton në çdo kënd të saj.

Objekt edhe sot modern Al Hambra, si

edhe shumë objekte të tjera, u pro-

RECENSION 211

jektua dhe u ndërtua nga arabët islamë

në tokën Spanjolle dhe sot e kësaj dite

i qëndron kohës dhe i mahnit vizitorët

me bukurinë dhe madhështinë e saj si

kryevepër e mendjes dhe e mendimit

të lirë të njeriut, si zë i lirisë dhe i dre-

jtësisë njerëzore që predikonte Imam

Aliu – pasardhës dhe nxënës i denjë e

dinjitoz i hazreti Muhamedit Alejhi

Selam.

Ju falem nderit

______________________

*U lexua në Simpoziumin ndërkombëtar

“Mbi jetën dhe veprën e Imam Aliut

a.s.” në organizim të Kryegjyshatës Bo-

tërore Bektashiane të Tiranës, në ba-

shkëpunim me Gjyshatën Bektashiane

të Kosovës në Gjakovë, më 13 korrik

2010, në sallën e hotelit Grand në

Prishtinë).

RREECCEENNSSIIOONN

NEXHAT IBRAHIMI –PËRMBLEDHJE E VEPRAVE TË TIJ (ANALIZË)

Të nderuar të pranishëm, dashamirë

të fjalës së shkruar!

Jemi tubuar sot në këtë tempull të

dijës për të përuruar kompletin e ve-

prave të Nexhat ef. Ibrahimit, andaj

më lejoni që në pika të shkurtra t’ithem disa fjalë për biografinë e tij.

Nexhat Ibrahimi u lind më 10 qer-

shor 1959, në fshatin Zgatar të Opo-

jës, rrethi i Prizrenit. Në vitin 1971,

familja e tij u shpërngul në Prizren, ku

ai e vazhdoi shkollën fillore. Gjatë vi-

teve 1974-1979 e kreu Medresenë e

Mesme “Alauddin” në Prishtinë. Paspërfundimit të Medresesë në vitin

EDUKATA ISLAME 93214

1980, studimet i vazhdoi në Fakultetin

e Shkencave Islame në Sarajevë, ku

më 1984 u diplomua.

Në janar të vitit 1987 u punësua në

Këshillin e Bashkësisë Islame në Pri-

zren, ku për një kohë punoi sekretar,

ndërkaq nga viti shkollor 2008-2009

punon pedagog në Medresenë e Me-

sme “Alauddin”, dega në Prizren.Për shkak të orientimit tij proislam,

Nexhat Ibrahimi si student u arrestua

në Sarajevë, në dhjetor të vitit 1981,

ku kaloi 60 ditë në burgun qendror të

Sarajevës. Ai u arrestua më 14 dhjetor

1992, në krye të një grupi politik

ilegal në procesin e njohur se “afera ehoxhallarëve” dhe u dënua me 8 vjetburgim.

Nexhat Ibrahimi me shkrimet e tij

të para paraqitet në faqet e revistës

“Edukata Islame” dhe “Dituria Isla-

me”, anëtar i redaksisë i të cilaveështë edhe sot e kësaj dite. Por, shkri-

met e tij i hasim edhe në gazetat dhe

revistat e Sarajevës, si në “Preporod”,“Islamska Misao”, “Glasnik” etj..Shkrimet e tij të hershme paralajmë-

ronin se kemi të bëjmë me një talent të

rrallë për të cilin kishte nevojë Isla-

mologjia shqiptare. Ai është anëtar i

redaksisë dhe bashkëpunon me shumë

revista si brenda dhe jashtë vendit.

Është redaktor i bibliotekës “MendimiIslam” në Logos-A në Shkup, e udhë-

heq veb faqen www.zeri islam,com.

Nga viti 2000 e këndej ka marrë

pjesë në disa tubime shkencore në Pri-

shtinë, Tiranë, Shkup, Prizren e qytete

tjera.

Kompleti i veprave të zgjedhura,

përurimin e të cilave po e bëjmë sot

përbëhet prej dhjetë vëllimeve, numri

i faqeve të të cilave arrijnë në 4664, të

botuara nga Shtëpia botuese Logos-A

në Shkup. Nexhat Ibrahimi është autor

i më shumë se 35 veprave autoriale, të

vëllimeve të ndryshme, është përkthy-

es i më shumë se 80 librave në gjuhën

shqipe, disa të botuara e disa presin të

botohen, si dhe autorë i qindra artiku-

jve me tematika të ndryshme, të botu-

ar anekënd botës shqiptare e më gjerë.

Ky numër aq voluminoz i veprave

të tij, për moshën 50-vjeçare të

Nexhat Ibrahimit, me siguri e vë në

top-listën e autorëve shqiptarë, jo ve-

tëm të proveniencës islame por edhe

me gjerë. Në veçanti nëse merret para-

sysh periudha 7-vjeçare, të cilën e

kaloi në kazamatet serbe.

Me këtë rast vlen të theksohet se

nganjëherë kuantiteti mund të jetë në

dëm të kualitetit, por ky rregull nuk

vlen me rastin e Nexhat Ibrahimit. Një

lexim i vëmendshëm i veprave të tij të

jep të kuptosh se ti je para një studiue-

si multi-disiplinor dhe shumëdimensi-

onal, që në studimet dhe hulumtimet e

tij mbështet në kritere strikte shke-

ncore. Ai, duke u nisur nga parimet e

dijetarëve të hershëm islamë që “nga

RECENSION 215

secila lëmi të merret nga pak” si dheajo “që nuk arrihet e tëra nuk lihet etëra” për objekt studimi pati shumicën

e disiplinave islame. Kjo shihet më së

miri nga veprat e tij, promovimin e të

cilave po e bëjmë sot. Në veprat e tij

hasim temat, nga fusha e Kur’anit,Hadithit, tema etiko-filozofike, apolo-

gjetiken, historinë, kulturën islame,

leksikologjinë etj.

Kështu shohim se vëllimi i parë ka

të bëjë me autobiografinë, ku autori i

bën një vështrim jetës së tij, duke

depërtuar edhe në detajet e disa ngja-

rjeve, të cilat patën ndikim vendimtar

në orientimin e tij të mëtutjeshëm.

Nuk ka dyshim se Medreseja dhe më

vonë Fakulteti i Shkencave Islame në

Sarajevë, ishin dy hallka me rëndësi,

të cilat përcaktuan orientimin e tij të

mëtutjeshëm.

Moment tjetër me rëndësi ishte

arrestimi dhe burgosja e tij. Por, ajo

që vlen të theksohet me këtë rast se

besimi i thellë në drejtësinë e kauzës

së popullit të tij e bën që ai të qënd-

rojë stoik dhe i papërkulur gjatë atyre

7 vjetëve të vështira të jetës së tij.

Bile, ai shfrytëzoi këtë periudhë, edhe

pse në mungesë të kushteve më ele-

mentare për punë shkencore, që në

kazamatet serbe të shkruajë dhe për-

kthejë vepra të një vlere të lartë. Sa

për ilustrim po përmendim përkthimin

e librit të Tomas Arnoldit, “Historia epërhapjes së Islamit”. Me këtë, sikur

Nexhat Ibrahimi donte ta imitonte au-

torin e komentimit të Kur’anit, SejidKutbin, i njohur me titullin “Nën hijene Kur’anit”. Por, ai nuk mjaftoi vetëm

me këtë, ai zhvilloi një serë aktivite-

tesh për t’ua lehtësuar të burgosurveshqiptarë jetën e tyre, duke u folur

atyre për parimet islame. Kështu që

një numër i konsiderueshëm i bashkë-

kombësve të tij ndërruan orientimin e

të menduari të tyre, për ç’gjë edhe

shprehën admirimin për të, siç ishte

rasti i intelektualit të njohur Ukshin

Hotit, të cilin ai e shprehu në memo-

aret e tij të botuara në të përditshmen

“Bujku” të Prishtinës.Nexhat Ibrahimi nuk ka përtuar që

në studimet e tij të trajtojë temat edhe

ato më komplekse, siç është përhapja

e Islamit në trojet shqiptare para pe-

riudhës osmane. Në çdo ribotim, tek ai

shohim të arritura të reja dhe burime

të reja, te të cilat ka arritur pas studi-

meve dhe hulumtimeve të mundim-

shme dhe të vazhdueshme.

Objekt studimi i vëllimit të dytë

janë dy burimet kryesor të Islamit,

Kur’ani dhe Sunneti, qasje në aspektinteorik dhe praktik. Mrekullia apo

i’xhazi i Kur’anit dhe mendimet e di-jetarëve lidhur me përkthimin e tij.

Hadithi si burim i dytë i Islamit, hadi-

thi dhe kodifikimi i tij, përkthimi i

hadithit etj.

Fushë tjetër e interesit të tij është

kelami-apologjetika islame, të cilës i

EDUKATA ISLAME 93216

kushtohet vëllimi i tretë, ndërkohë vë-

llimi i katërt i kushtohet kelamit sunit,

tema të ndjeshme dhe të ndërlikuara

në teologjinë islame.

Vëllimi i pestë për objekt studimi

ka etikën dhe filozofinë islame, që të

dyja të trajtuara në rrafshin islam, siç

janë bazat e etikës islame, përkufi-

zimi, objekti, synimi, ndarja dhe te-

rminologjia e shkencës së etikës.

Filozofia islame trajtohet në rrafshin

historik dhe bashkëkohor, si domos-

doshmëri apo trashëgimi e padëshiru-

eshme, vendi i filozofisë islame në

sistemin filozofik botëror. Të gjitha

këto tema janë të pajisura me litera-

turë profesionale dhe të shtjelluara

mirë.

Në fund të këtij manifestimi duhet

theksuar se prezantimi dhe afirmimi e

veprave të zgjedhura të Nexhat

Ibrahimit, por edhe autorëve të tjerë,

është obligimi i institucioneve islame

dhe atyre nacionale, sepse me të afir-

mohen vlerat islame dhe ato kombë-

tare. Askush nuk ka mundur ta

vlerësojë si duhet veprimtarinë e

Nexhat Ibrahimit, po të mos ishte ko-

mpletuar dhe prezantuar në këtë më-

nyrë. Veprat e tij u dedikohen të gjitha

shtresave të shoqërisë shqiptare, në

mënyrë të veçantë intelektualëve, të

cilëve deri më tani u ka munguar një

literaturë e këtillë.

Njëherësh mirënjohje të veçantë

meriton edhe Shtëpia Botuese “Logos-

A”, që deri më tash ka botuar kom-

pletin e veprave të autorëve shqiptarë

të proveniencës islame, duke filluar

me veprat e Sami Frashërit, Hafiz Ali

Korçës, Imam Vehbi Ismailit dhe tash

të Nexhat Ibrahimit.

Dhe në fund autorit i urojmë shë-

ndet të mirë dhe suksese në të

ardhmen.

Ju faleminderit.

Prishtinë, 28.05.2010.

Qemajl Morina

PËRMBAJTJA

Qemajl MorinaKoncepti i paqes në Islam ....................................................................... 5

Akad. Dr. Feti MehdiuRoli i imamit për definimin e pozitës reale të Mevludit te shqiptarët ... 15

Orhan BislimajCenimi i objektivitetit në shkencë ........................................................ 39

A. Abd-AllahKur’ani, dituria dhe shkenca................................................................ 55

Dr. Naceur JabnounIslami dhe menaxhmenti - (4) ............................................................... 75

Mr. Qemajl MorinaProcesi i përhapjes së Islamit ndër shqiptarët .................................. 109

Akademik Enes KariqIbrahimi - Miku i Zotit........................................................................ 117

Prof. dr. Adem ZejnullahuKrimet serbe mbi shqiptarët sipas traditës popullore...................... 133

Gentian JetishiEdukata fetare - miliona fakte pro..................................................... 145

Jahja HondoziJehona e përkthimit të Kur’anit në gjuhën shqipenë shtypin e huaj.................................................................................. 165

Dr. Abdurrahman Rafet el-BashaRemletu bintu Ebi Sufjan ................................................................... 173

Intervista me Noel Malcolm (BIRN - Jeta Xharra)Noel Malcom: Komunistët e jo osmanlinjtë duhet të fajësohenpër të metat e ballkanasve................................................................... 183

Nuridin AhmetiMonografi për ata që e merituan ....................................................... 199

Vehap ShitaDrejt mendimit të njeriut.................................................................... 207

Nexhat Ibrahimi – përmbledhje e veprave të tij (analizë) ............... 213

Përmbajtja.............................................................................................. 217