Redaktor: Sumqayıt Dövlət Universitetinin “Menecment” kafedrasımn

dosenti, iqtisad elmləri namizədi AH.Tağıyev

Rəyçilər: Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Əməyin

iqtisadiyyatı və təşkili” kafedrasının müdiri, Azərbaycan

Respublikasının Əməkdar Elm Xadimi, iqtisad elmləri doktoru,

professor, T. Ə. Quliyev

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Elmi İnnovasiyalar

Mərkəzinin Elmi işlər üzrə direktor müavini, iqtisad elmləri

doktoru, professor T.N.Əliyev

İqtisad elmləri namizədi, dosent K.X.Abdullayev İqtisad elmləri

namizədi, dosent Q.S.llüseynov Beynəlxalq biznes (dərslik).

Sumqayıt, 2011-ci il, 480 səhifə

Azərbaycan şirkətlərinin beynəlxalq işgüzar əməliyyatlann miqyasını

genişləndirməsi idarəetmə kadrlannın hazırlanması sistemində müvafiq dəyişikliklər

edilməsi zərurətini yaratmış, bu sahədə fundamental biliklərə malik kadrlara ehtiyacı

artırmışdır. Bundan irəli gələrək Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin ali ixtisas

təhsilinin dövlət standartında biznesin idarə edilməsi ixtisası üzrə hazırlanan kadrlann

beynəlxalq biznesin əsaslan haqqında biliklərə yiyələnmələri lazım bilinmişdir. Bu

dərsliyin ərsəyə gəlməsi də həmin tələbatdan irəli gəlmişdir.

Dərslikdə beynəlxalq biznes fəaliyyətinin həyata keçirilməsi motivi, beynəlxalq

biznesin təşkilati-hüquqi formalan, beynəlxalq biznesin müasir inkişaf meyilləri olaraq

innovasiya fəaliyyəti, dünya iqtisadiyyatında kiçik biznesin yeri və inkişaf meyilləri,

eləcə də beynəlxalq biznesin maliyyələşdirilməsi məsələlərinə geniş yer verilmişdir.

Beynəlxalq bizneslə məşğul olan iş adamlan buradan beynəlxalq biznesdə risklər,

təhlükəsizlik və sığorta məsələləri, beynəlxalq biznesdə qərarlann qəbul edilməsi

haqqında müəyyən məlumat ala bilərlər. Dərslik biznesin idarə edilməsi istiqamətində

təhsil alan bakalavr, magistr və doktorantlar, habelə geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə

tutulmuşdur.

„525000-128., D ------------------ M

178-09 ©“Bilik” nəşriyyatı, 2011

MÜNDƏRİCAT

İXTİSARLARIN SİYAHISI 5

ÖN SÖZ 7

I FƏSİL. BEYNƏLXALQ BİZNES ANLAYIŞI.

BEYNƏLXALQ BİZNESİN TƏŞKİLATİ

ƏSASLARI 9

Qloballaşma əsri. Qlobal təsərrüfatın təşəkkül

tapması 9

Beynəlxalq biznesin mahiyyəti 19

Beynəlxalq biznes fəaliyyətinin həyata

keçirilməsinin motiviəşdirilməsi 23

Beynəlxalq biznesin təşkilati-hüquqi formaları 31 t'

Beynəlxalq biznesdə transmilli korporasiya və

transmilli banklar 43

Biznesin idarə edilməsinin təşkili 56

Beynəlxalq biznesdə kadr siyasəti 62

II FƏSİL. BEYNƏLXALQ BİZNESİN İNKİŞAFININ

MÜASİR MEYİLLƏRİ 69

İnnovasiya fəaliyyəti 69

Elm və innovasiya biznesi 75

Beynəlxalq biznesdə rəqabətqabiliyyətlilik 83

Müasir beynəlxalq rəqabət münasibətləri sistemində

kiçik biznes 91

Dünya iqtisadiyyatında kiçik biznesin yeri və

inkişaf meyi İləri 91

Yeni rəqabətin kiçik və orta müəssisələrin dünya

təsərrüfatı əlaqəl əri ndəki iştirakına təsiri 98

Françayzinq 109

Beynəlxalq biznesdə qiymətəmələgəlmə strategiyası 121

Beynəlxalq biznesdə autsorsinq 136

m FƏSİL. BEYNƏLXALQ BİZNESİN İNFRASTRUKTURU 149

Beynəlxalq biznesin infrastrukturunun

xüsusiyyətləri 149

Logistika 155

Lizinq 166

Xarici iqtisadi sazişlərin hüquqi tənzimlənməsi

xüsusiyyətləri 173

Beynəlxalq biznesdə mübahisələrə baxılması 189

Beynəlxalq biznesin gömrük-tarif və vergi

tənzimlənməsi 196

1.

2. 3.

4. 5.

3. 7.

1.

2.

3.

4.

4.1.

4.2.

5.

6. 7.

1.

2.

3.

4.

5. 6.

6.1. Beynəlxalq biznesin gömrük-tarif tənzimlənməsi

6.2. Vergilər beynəlxalq iqtisadiyyatın elementi kimi

6.3. Beynəlxalq vergiqoyma məsələləri

IV FƏSİL. BEYNƏLXALQ MALİYYƏ BİZNESİ

1. Beynəlxalq maliyyə biznesi: mahiyyəti, təkamülü və

iştirakçılan

Beynəlxalq maliyyə bazarlannın strukturu və

inkişafı

Beynəlxalq maliyyə bazarlannın strukturu

Biıjalar. Qiymətli kağızlar bazannm xüsusiyyətləri

Beynəlxalq biznesdə maliyyə mühiti

Beynəlxalq maliyyə biznesinin inkişaf strategiyası

Beynəlxalq biznesin maliyyələşdirilməsi

Beynəlxalq maliyyə uçotu

Beynəlxalq bank biznesi

V FƏSİL. BEYNƏLXALQ BİZNESİN STRATEJİ İDARƏ

EDİLMƏSİ

Strateji planlaşdırma

Maliyyə taktika və strategiyası

Beynəlxalq biznesdə risklər, təhlükəsizlik və sığorta

Beynəlxalq marketinq - müasir biznesin fəlsəfəsidir

Beynəlxalq marketinqin mahiyyəti, onun inkişaf

mərhələləri

Müəssisənin marketinq proqramı. Beynəlxalq

biznesdə marketinq fəaliyyəti

İntellektual mülkiyyətin beynəlxalq mübadiləsi

Beynəlxalq biznesdə qərarlann qəbul edilməsi

VI FƏSİL. BEYNƏLXALQ BİZNESİN NORMATİV-

HÜQUQİ BAZASI

Beynəlxalq biznesin hüquqi, texnoloji və siyasi

aspektləri

Dövlət və beynəlxalq biznesin təsərrüfat tərəfdaşlığı

Beynəlxalq biznesin dövlətiərarası tənzimlənməsi

Birbaşa xarici investisiyalar

Beynəlxalq biznesdə mədəni davranışlann rolu

“BEYNƏLXALQ BİZNES” FƏNNİNDƏN YOXLAMA

TESTLƏRİ

YOXLAMA TESTLƏRİN CAVABLARI

“BEYNƏLXALQ BİZNES”Ə AİD OLAN ANLAYIŞLARIN

İZAHLI LÜĞƏTİ

TÖVSİYƏ EDİLƏN ƏDƏBİYYATLAR

2.

2.1.

2.2.

3.

4.

5.

6.

7.

1.

2.

3.

4.

4.1.

4.2.

5. 6.

1

4. 5.

196

204

209

218

218

226

226

242

246

262

272

285

301

319

319

324

330

339

339

348

358

374

383

383

383

394

404

407

409 441

441

476

ABŞ Amerika Birləşmiş Ştatları

ADQ Amerika depozit qəbzləri Aİ Avropa İtiffaqı

AİB Avropa İnvestisiya Bankı

AİF Avropa İnvestisiya Fondu

ASEAN Association of Southeast Asian Nations (Cənub-Şərqi Asiya

Ölkələrinin Assosiasiyası) ATƏT Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı

BBF beynəlxalq bank fəaliyyəti

BDT Beynəlxalq Dəniz Təşkilatı

BERİ Beynəlxalq Elektrik Rabitəsi İttifaqı

BHB Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı

BXİ birbaşa xarici investisiyalar

BİA Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası

BK Bazel komitəsi

BM beynəlxalq marketinq BMAT Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatı

BMK Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası

BMT Birləşmiş Millətlər Təşkilatı

BTP Beynəlxalq Ticarət Palatası

BYİB Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı

BVF Beynəlxalq Valyuta Fondu

ÇMK çoxmillətli korporasiya

ÇMŞ çoxmillətli şirkət DB Dünya Bankı

DÖST dövlət və özəl sektorun tərəfdaşlığı

EHM elektron hesablama maşınlan ETİ elmi-texniki işləmələr

ETT elmi-texniki tərəqqi ETTKİ elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işləri

FES Federal Ehtiyat Sistemi

XİF xarici iqtisadi fəaliyyət

XİZ xüsusi iqtisadi zonalar

XTBS Xdmətlərlə Ticarət üzrə Baş Saziş İASB International Accounting Standarts Board (Mühasibat Uçotunun

Beynəlxalq Standartları Bürosu) İƏİT İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

İTÇA İnvestisiya Təminatı üzrə Çoxtərəfli Agentlik

KİV kütləvi informasiya vasitələri

KOM kiçik və orta müəssisə

QDQ qlobal depozit qəbzləri MBHS məhsullann bölüşdürülməsi haqqında saziş

MERCOSUR Common Southern Market (Cənubi Amerika Ümumi

Bazan) MİS milli innovasiya sistemi

MMC məhdud məsuliyyətli cəmiyyət

MSQ maliyyə-sənaye qruplan

MŞA Mərkəzi və Şərqi Avropa

NAFTA North American Free Trade Agreement (Şimali Amerika Azad

Ticarət Razılaşması) OM orta müəssisə OPEK Organization of the Petroleum Exporting Countries (Neft ixrac

edən ölkələrin təşkilatı) RF Rusiya Federasiyası

sc səhmdar cəmiyyət

SSRİ Sovet Sosialist Respublikalan İttifaqı

Tİ tədqiqat və işləmələr

TIR Transport International Routine (Beynəlxalq yol daşınmal an)

TMB transmilli bank

TMK transmilli korporasiya TTBS Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş

UNCİTRAL United Nations Commission on International Trade Law (BMT-nin

Beynəlxalq Ticarət Hüququ üzrə Komissiyası) UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development (BMT-nin

ticarət və inkişaf üzrə Konferensiyası) UNDP United Nations Development Programme (BMT-nin İnkişaf

Proqramı) UNEP United Nations Environment Programme (BMT-nin Ətraf Mühit

Proqramı) UNESKO

United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

(BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Məsələləri üzrə Təşkilatı) UNİDO United Nations Industrial Development Organization (BMT-nin

Sənaye İnkişafı Təşkilatı) ÜDM ümumi daxili məhsul

ÜƏMT Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı

ÜMM ümumi milli məhsul

ÜPİ Ümumdünya Poçt İttifaqı

ÜTT Ümumdünya Ticarət Təşkilatı

ON SOZ

Təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi dünya təsərrüfatının müasir vəziyyətini

müəyyən edən vacib amil olmuşdur. Ölkələrin bir-birindən iqtisadi qarşılıqlı asılılığı

güclənir. XX əsrin sonuncu iki on illiyində dünya təsərrüfatında iştirak edən ölkələrin

sayı təxminən dörd dəfə artmışdır. Beynəlxalq işgüzar əməliyyatların ümumi sayı kəskin

şəkildə çoxalmışdır. Beynəlxalq biznesin formaları tədricən genişlənmişdir. Hazırda hər

bir ölkənin iqtisadiyyatı onun hökümətinin hansı siyasi istiqamətə mənsub olmasından

asılı olmayaraq dünyanın digər ölkələrindən həmişəkindən daha çox asılı vəziyyətdədir.

İstehsalçılar arasında rəqabətin daima artması beynəlmiləlləşmənin nəticəsidir.

Azərbaycanda XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq addımbaaddım

xarici ticarətin liberallaşdırılması üzrə tədbirlər həyata keçirilmiş və beynəlxalq

əməliyyatlann bir çox yeni formalanna icazə verilmişdir. Buna görə də iqtisadi islahatlar

qarşısında yeni şəraitə tam uyğun olaraq milli iqtisadiyyatın bu və ya digər dərəcədə

beynəlxalq iqtisadi əlaqələrə cəlb olunmuş ayrı-ayn sahə müəssisələrində işləməyə qadir

olan ixtisaslaşmış menecerlərin hazırlığının təmin edilməsi ciddi məsələ kimi qarşıda

durmuşdur. Bundan başqa daxili bazara istiqamətlənmiş firmaların menecerləri də hər

halda beynəlxalq menecmentin müxtəlif aspektləri ilə rastlaşmışdır. Belə ki, onlar

birincisi, istənilən halda öz bazaıiannda xarici istehsalçılarla rəqabətə girir, ikincisi,

ayn-ayn ölkələrin firmaları ilə kooperasiyaya girmək imkanına malik olurlar, bu isə çox

zaman məhsulların rəqabətqabiliyyətliliyinin dəstəklənməsi şərti hesab olunur.

Bazar iqtisadiyyatının bərqərar olması ilə əlaqədar Azərbaycan iqtisadiyyatında

baş verən əsas dəyişikliklər, xüsusilə də Azərbaycan şirkətlərinin beynəlxalq işgüzar

əməliyyatlannın miqyasının genişlənməsi idarəetmə kadrlannın hazırlanması sistemində

müvafiq dəyişikliklər etməyə məcbur etmişdir. Ona görə də “Beynəlxalq biznes” fənni

ali məktəblərin müvafiq ixtisaslannın tədris planlanna daxil edilmişdir. Azərbaycan

Respublikası Təhsil Nazirliyinin ali ixtisas təhsilinin dövlət standartı, bakalavr

hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan məcburi minimum tələblər əsasında

tərtib olunmuş bu dərsliyin hazırlanması «050409 - Biznesin idarə edilməsi» ixtisası

üzrə təhsil alan bakalavrlann müvafiq istiqamətdə biliklərinin formalaşması məqsədini

güdür.

Dərslik 6 fəsildən ibarət olaraq tərtib edilmişdir. Bir sıra fəsillərə aid olan

mövzulara daha çox yer ayniması lazım bilinmişdir. Bu həmin sahələrin son dövrlərdə

daha prioritet olmalan ilə bağlıdır. Bir sıra mövzular isə aid olduqları sahə verilmədiyi

halda vacib bilinərək strateji əhəmiyyətli mövzulan əhatə edən fəsildə verilmişdir.

Məsələn, “İntellektual mülkiyyətin beynəlxalq mübadiləsi” mövzusu əslində beynəlxalq

ticarət sahəsinə aid edilsə də, burada “Beynəlxalq biznesin strateji idarə edilməsi”

fəslində verilmişdir. “Beynəlxalq biznesdə mədəni davranışlann rolu”, “Beynəlxalq

biznesin hüquqi, texnoloji və siyasi aspektləri” kimi mövzulara isə az yer aynimış,

həmin istiqamətlər ümumi şəkildə xarakterizə olunmuşdur. Dərsliyin həcminin aynlan

saatlar müqabilində çox olduğunu əsas götürərək bu tipli mövzulann gələcəkdə nəzərdə

tutulan metodik işlər səviyyəsində işlənilməsi qərara alınmışdır. Ümumilikdə dərslik

təbii ki, nöqsanlardan hali deyil. Ona görə də müəlliflər bu sahədə öz fikir, irad və

tövsiyələrini bildirən hər kəsə əvvəlcədən təşəkkürünü bildirirlər.

1 FƏSİL.

BEYNƏLXALQ BİZNES ANLAYIŞI.

BEYNƏLXALQ BİZNESİN TƏŞKİLATİ ƏSASLARI

l. Qiobailaşma əsri. Qlobal təsərrüfatın təşəkkül tapması

Qloballaşma əsri. Son onilliklər ərzində beynəlxalq sahibkarlığın miqyası o

qədər artmışdır ki, bir çox ekspertlər qloballaşma əsrinin başlandığını bildirirlər.

Qloballaşma - bazarlar, müstəqil dövlətlər və

texnologi^^alann ...... inteqrasiyasının fasiləsiz davam edən prosesidir, o ayrı-

ayn şəxslərə, korporasiya və dövlətlərə heç bir vaxt olmadığı qədər daha sürətli şəkildə

bütün dünyaya səpələnmiş tərəfdaşlan ilə minimal xərclərlə daha dərin müqavilələr təsis

etməyə imkan verir.

XX əsrin sonlannda təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi keyfiyyətcə yeni

qloballaşma mərhələsinə yüksəldi. Dünya iqtisadiyyatının subyektləri arasında qarşılıqlı

əlaqələrin artan prosesi ümumdünya xarakteri əldə etməyə başladı. Yüksək texnikalı son

məhsul və yanmməhsullann artan diferensiallaşdırılması bazasında beynəlxalq əmək

bölgüsünün dərinləşməsi, beynəlxalq nəqliyyat infrastrukturunun dərinləşməsi,

informasiya inqilabı - telekommunikasiya vasitələrində çevriliş, bütün dünya məkanını

beynəlxalq biznes üçün vahid tam kimi gözdən keçirən transmilli sahibkarlıq

qloballaşmanın hərəkətverici qüvvəsinə çevrildi. Dünya iqtisadiyyatı və ölkələrinin

güclənən inteqrasiyasına təsir göstərən bir sıra amillər mövcuddur. XX əsrin 80-ci

illərinin sonlannda Sovet imperiyasının iflası dünyanın iki düşərgəyə - kommunist və

kapitalist düşərgələrinə bölünməsinin aradan qaldınimasına imkan verdi. Son illərdə

açıq bazarlarda sahibkarlıq fəaliyyəti fəallaşmışdır, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi

azalmışdır, özəlləşdirmə prosesi sürətlənmişdir. Texnoloji tərəqqi sferasındakı

nailiyyətlər də

inteqrasiyanın dərinləşməsinə kömək etmişdir. Qabaqcıl texnologiyalann dünya

iqtisadiyyatına təsirinin ən parlaq nümunəsi - dünya internet şəbəkəsidir. Bundan başqa,

iqtisadiyyatın qloballaşmasında böyük rolu mobil telefonlar, şəxsi kompyuterlər, rabitə

peykləri və s. kimi texnoloji yeniliklər oynamışdır. Bütün bunlar, eləcə də digər

mütərəqqi texnologiyalar dünya kapital bazannın formalaşması prosesini, elektron

kommersiyanın inkişafını, bütün dünyam əhatə edən təchizat zəncirinin yaradılmasını,

habelə beynəlxalq ticarət və investisiyalann həcminin misilsiz artması prosesini

sürətləndirmişdir.

Bir çox ekspertlər həyəcanla bildirirlər ki, qloballaşma son nəticədə sərhədsiz

dünyanın yaranmasına gətirib çıxaracaqdır, burada isə suveren dövlətlər öz təsirlərini

daha çox itirəcəkdir. Digərləri isə bu fikirlərə şübhə ilə yanaşırlar.

Yaxın onilliklərin siyasi liderləri və böyük iş adamlan qarşısında duran mühüm

vəzifələrdən biri qlobal iqtisadiyyatın və dünya ölkələrinin

mənafelərinin bir-birinə əks olan, əksər hallarda bir araya sığmayan tələbatlannı başa

düşmək və mümkün olduğu qədər uzlaşdırmaqdan ibarətdir ki, bu da həmin

iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir.

Bundan başqa, bir çox tənqidçilərin fikrinə görə, qloballaşmanın üstünlüyü olsa

da itkisiz də ötüşmür. Bir fakt hamıya məlumdur ki, müxtəlif ölkələrdən olan şirkətlər

istehsalı əmək qanunvericiliyinin və ətraf mühit haqqında qanunlann tələb olunan

xərclər planında o qədər ağır olmadığı və onlann qorunması üçün ciddi tələblərin

olmadığı inkişaf etməkdə olan ölkələrin ərazisinə keçirirlər. İnsan hüququ uğrunda (o

cümlədən əmək hüququ uğrunda) mübarizə aparan fəallar, habelə ətraf mühitin

mühafizəsi üzrə mütəxəssislər əmindirlər ki, həmin şirkətlər bu surətlə öz dövlətlərinin

əmək qabiliyyəti olmayan əhalisi qarşısında öz öhdəliklərinə laqeydlik göstərir.

Qloballaşma ideyasının digər opponentləri təsdiq edirlər ki, qloballaşma əsrinin ağalıq

edən institutlan (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı - ÜTT (World Trade Organization -

WTO), Dünya Bankı - DB (World Bank - WB) və Beynəlxalq Valyuta Fondu - BVF

(International Monetary Fund - IMF)) öz mahiyyətinə görə antidemokratikdir və

yoxsulların zərərinə varlı və nüfuzlu insanlann maraqlanm qoruyur. Bu və ya digər

ziddiyyətlərin həllinin zəruriliyi dünya xalqları qarşısında yaxın illərdə həll edilməli olan

problemlər qoyur.

Son illərdə beynəlxalq biznesin inkişafı tamamilə aşkar və olduqca təsirli

olmuşdur. Bəs bu inkişaf nə üçün mümkün olmuşdur? Bundan başqa nə üçün qarşıdakı

onilliklər ərzində beynəlxalq biznesin gələcək fəallaşması ehtimalı bu qədər yüksəkdir?

Bu hadisənin iki əsas səbəbi mövcuddur: qloballaşma prosesinə impuls verən şirkətlərin

strateji tələbləri, habelə bu prosesə kömək edən beynəlxalq biznes mühitinin dəyişməsi.

Strateji imperativlər. Firmanı istər ümumi inkişaf kursu planında, istərsə də

gündəlik təcrübi fəaliyyət planında daha qlobal olmağa məcbur edən bir sıra əsas

prinsiplər mövcuddur. Bu cür strateji imperativlər sırasına şirkətin əsas səlahiyyətindən

istifadə etməsi, yeni bazarlara nüfuz etməsi və öz sahəsində rəqabət aparması zəruriliyi

daxildir.

Şirkətin əsas səlahiyyətlərindən istifadə etməsi. Qloballaşma üçün mühüm

əsaslardan biri şirkətin daxili bazarda inkişaf etdirməyə müvəffəq olduğu əsas

səlahiyyətlərindən daha geniş istifadə etməsinin mümkünlüyüdür. Əsas səlahiyyət (core

competency) şirkətin uğurlu işi üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik olan fərqləndirici

güclü tərəfi və yaxud üstünlüyü müəyyən edir. Şirkət yeni bazarlarda əsas səlahiyyətini

tətbiq edərək öz gəlir və mənfəətini artıra bilər. Məsələn, Nokia şirkətində mobil

telefonlann istehsalının ən yeni texnologiyası işləndi, bu isə daxili bazarda istehlakçılar

tərəfindən məmnuniyyətlə qəbul olundu. Nokianm menecerləri tez başa düşdülər ki,

şirkət istehsal və satışını digər ölkələrdə genişləndirməklə öz gəlir və mənfəətini artıra

bilər.

10

Resursların əldə edilməsi. Xarici ölkələrdə materiallar, işçi qüvvəsi, kapital və

texnologiya kimi resurslar əldə etmək biznesi beynəlxalq miqyasda aparmaq üçün daha

mühüm bir əsasdır. Şirkətlər bir sıra hallarda xarici resurs mənbələrindən faydalanmağa

ciddi ehtiyac duyur, belə ki, yerli bazarda müvafiq məhsul və xidmətlər ya tamamilə

olmur, ya da şirkətin istehlakçılannın tələbatının ödənməsi üçün onlar kifayət dərəcədə

deyildir.

Yeni satış bazarlarının axtarılması. Yeni satış bazarlannın axtanimasının

zəruriliyi də şirkətin beynəlxalq bazarlara çıxışının ən geniş yayılmış səbəblərindən

biridir. Şirkətin öz məhsullanni reallaşdırdığı daxili bazar tamamilə formalaşmış olursa,

bu bazarda yüksək gəlirləri formalaşdırmaq və mənfəətin artmasını təmin etmək daha da

çətindir. Məsələn, Kanada, ABŞ və Avropa İtiffaqı (Aİ) ölkələrində diş paslasının satış

bazarını formalaşmış hesab etmək olar, çünki bu ölkələrdəki əksər insanlar dişlərə

düzgün qulluq etmənin əhəmiyyətini başa düşürlər, eyni zamanda diş paslasını

müntəzəm olaraq almaq üçün öz sərəncamlannda zəruri maliyyə vəsaitlərinə

malikdirlər. Yeni bazarların mənimsənilməsi prosesini daha iki üstünlük müşayiət edir.

Birincisi, istehsalın həcminin artması şəraitində məhsul vahidi üzrə istehsal xərclərinin

orta həcminin azaldılması bazasında şirkətin miqyasdan qənaət əldə etmək imkanı

meydana çıxa bilir. İkincisi, yeni bazarlann mənimsənilməsi şirkətlərə gəlirlərin daxil

olması yollannı diversifikasiya etməyə də imkan verir. Bu halda şirkət daha çox sayda

ölkəyə xidmət göstərməklə öz məhsullarını aynca götürülmüş bir ölkədə satmaqdan

daha az asılı olur, bu isə şirkətə özünü həmin ölkənin iqtisadiyyalındakı mümkün

sarsıntılardan müdafiə etməyə kömək edir.

Daha səmərəli rəqabət aparmağın zəruriliyi. Şirkətin xarici satış bazarlanna

çıxmasının səbəblərindən biri onun fəaliyyət göstərdiyi sahələrdə rəqabət mübarizəsinin

səmərəliliyini yüksəltməkdən ibarətdir. Bu sahələrdə lider mövqeyi tutan şirkətlər öz

rəqiblərinin bu və ya digər ölkədə hakim mövqe tutmasına mane olmaq üçün dünyanın

hər bir regionunda bir-birinə qarşı daimi hücum və əks-hücumlara başlayır.

Biznesin aparılması şəraitinin dəyişməsi və qloballaşma. Yuxanda baxılan

strateji imperativlər şirkətlərin öz fəaliyyətlərini beynəlmiləlləşdirməyə cəhd etməsinə

səbəb olur. Eyni zamanda şirkətlərin beynəlxalq işgüzar əməliyyatlannı İkinci dünya

müharibəsindən sonrakı qeydə alınmış miqyasa qədər genişləndirməsi biznesin

apanimasının siyasi və texnoloji şəraitini dəyişdirmədən mümkün olmazdı.

Siyasi mühitdə dəyişikliklər. İyirminci yüzilliyin birinci yansmda şirkətlərin

yeni bazarlara çıxmasına ticarətin inkişafı yollannda xarici ölkələrin hökumətləri

tərəfindən qurulmuş əngəllər mane olurdu. Birinci dünya müharibəsindən sonra bir çox

ölkələr, o cümlədən Amerika Birləşmiş Ştatlan (ABŞ), Fransa, Böyük Britaniya və

Almaniya idxal olunan əmtəələr üzrə

11

gömrük tarifləri və kvotaları tətbiq etdi, habelə yerli firmalara məhsullann göndərilməsi

üzrə hökumət müqavilələri verməklə onlar tərəfindən biznesin aparılması üçün əlverişli

şərait yaratdı. Nəticədə XX əsrin 30-cu illərində beynəlxalq ticarət və investisiyalann

həcmi xeyli azaldı. Ancaq İkinci dünya müharibəsindən sonra bu təcrübəyə tamamilə

yenidən baxıldı. Ticarətlə məşğul olan əsas ölkələr arasında gömrük tarif və kvotalarının

azaldılması haqqında, eyni zamanda bu ölkələrin ərazisində birbaşa xarici investisiyalar

(BXİ) üzrə məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması haqqında danışıqlar oldu. Bu

razılaşmalann bir çoxuna Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (TTBS (General Agreement

on Tariffs and Trade - GATT)), habelə bu müqavilənin hüquqi varisi - ÜTT tərəfindən

edilən səylər nəticəsində nail olundu. Aİ, Cənubi Amerika Ümumi Bazan

(MERKOSUR), Şimali Amerika Azad Ticarət Razılaşması (North American Free Trade

Agreement - NAFTA) kimi regional sazişlər də bu müqavilələrin iştirakçı dövlətləri

arasında investisiya fəaliyyəti və ticarət məhdudiyyətlərini zəiflətdi.

Texnoloji mühitin dəyişikliyi. Dünya ölkələrinin hökumətləri tərəfindən həyata

keçirilən siyasətdə dəyişikliklər beynəlxalq işgüzar əməliyyatları fəallaşdırdı. Yeni

texnologiyalar (xüsusilə də rabitə, nəqliyyat vasitələri və informasiyanın emalı vasitələri

sahəsində) beynəlxalq biznesi asan həyata keçirilən və daha gəlirli etdi. Yalnız təsəvvür

etmək mümkündür ki, beynəlxalq miqyasda əsas nəqliyyat vasitəsinin yelkənli gəmi

olduğu, məlumatlann əsas emalı formasının karandaş və kağız olduğu, informasiyanın

ötürülməsinin - məktublann əsas çatdırılma vasitəsinin atla hərəkət edən poçtalyonun

olduğu şəraitdə biznesin aparılması nə qədər çətin olmuşdur. Son 150 il ərzində

nəqliyyatın inkişafı (yelkənli gəmi və paraxoddan hidrotəyyarə və reaktiv təyyarəyə

qədər) göstərir ki, Londonda işləyən menecerin işini öz həmkarları ilə Nyu Dehlidə,

Torontoda və yaxud Nyu-Yorkda müzakirə etmək üçün bütöv həftəni yolda keçirməsinə

ehtiyac yoxdur. Bundan başqa, nəqliyyat vasitələrinin inkişafı xidmətlər sferasında

beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin mühüm tərkib hissələrindən biri olan beynəlxalq

turizmin inkişafına impuls verdi. Böyük həcmdə informasiyalann sürətli emalının

mümkünlüyünü təmin edən kompyuterlərin gücünün daim artıniması şirkətlərə özünün

dünyanın istənilən ölkəsində yerləşən ofis və müəssisələrini uğurlu idarə etməyə imkan

verdi.

Bəzi ekspertlər əmindirlər ki, XX əsrin 90-cı illərində ABŞ iqtisadiyyatımn

misilsiz nəticəliliyi informasiya texnologiyalarının adi və işgüzar həyata fəal tətbiqi

səbəbindəndir (heç olmazsa, qismən). İkinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrün

əksər hissəsi ərzində Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiya öz inkişafında ABŞ-m köməyi

ilə, amerika texnologiyalarından istifadə etməklə və eyni zamanda öz şəxsi texnoloji

yeniliklərinə təkan verərək irəli getmişlər. 1971-ci ildə ABŞ-da əhalinin adambaşına

gəliri digər aparıcı

12

sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdəki müvafiq göstəriciləri 31% ötüb keçmiş, 1990-cı illərə

doğru isə bu fərq 10%-ə qədər azalmışdı. Şübhə yoxdur ki, bu cür vəziyyət qarşılıqlı

əlaqədə olan amillərin məcmusu ilə şərtlənmişdir, ancaq qabaqcıl informasiya

texnologiyalarından istifadə ilə bərabər ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyalann

həcminin artması onda mühüm rol oynamışdır. İnternet və digər informasiya

texnologiyalanmn beynəlxalq sahibkarlığa təsirinin ən azı üç aspekti mövcuddur.

Birincisi, internet və digər informasiya texnologiyalan xidmətlər sferasında, o

cümlədən öz xarakterinə görə müxtəlif olan bank işi, məsləhət, təhsil, pərakəndə ticarət

və hətta qumarxana biznesi kimi sahələrdə beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinə kömək

edir. Məsələn, bir çox kanada və amerika şirkətləri müştərilərə xidmət göstərilməsi və

məlumatlann emalı ilə məşğul olan öz bölmələrini işçi qüwəsi üzrə az xərclərin tələb

olunduğu Cənubi Amerika və digər qitə ölkələrinə keçirmişdir. Çünki bütün

əməliyyatlan elektron texnikadan istifadə etməklə yerinə yetirmək mümkündür,

müəssisənin ərazicə yerləşməsi təcrübi əhəmiyyət kəsb etmir.

İkincisi, informasiya texnologiyalanmn beynəlxalq biznesə təsiri ondan ibarətdir

ki, internet ən azı iri və kiçik şirkətlərin hansı məhsul və xidmətləri satmasından asılı

olmayaraq onlar üçün biznesin apaniması şəraitini yaradır. Keçmişdə xarici bazara

nüfuz etmə şirkətdən böyük investisiya tələb edirdi, hazırkı vaxtda isə internetdən

bacanqla istifadə edilməsi işin vəziyyətini daha yaxşı istiqamətdə dəyişə bilir.

Üçüncü aspekt ondan ibarətdir ki, internet kommersiya təşkilatlannm mənfəətdar

şəbəkə qmpunun formalaşdıniması üçün çox böyük potensial imkanlara malikdir.

“Biznes-biznes” adlandınlan şəbəkə tipi dünya şirkətlərini, onlann malgöndərən,

müştəri və strateji tərəfdaşlanm birgə biznesin apanlmasının daha operativ və daha sadə

üsulunu təmin edən vahid informasiya sistemində birləşdirməyə imkan verir.

Qlobal təsərrüfatın təşəkkül tapması. Bazar təsərrüfatı öz inkişafı halında milli

sərhədlərindən kənara çıxır və təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi xüsusiyyətlərini

əldə edir. O, dünyanın müxtəlif ölkə və regionlarının, müxtəlif səviyyədən olan

təsərrüfat subyektlərinin beynəlxalq iqtisadi qarşılıqlı əlaqələrinin, qarşılıqlı asılılığının

daimi artmasında ifadə olunur.

Qloballaşmanın inkişafı ümuminsan problemlərinin kəskinləşməsi ilə qınimaz

bağlıdır. Onlara ətraf mühitin mühafizəsi, planetin artan əhalisinin eneıji xammalı

resurslan və ərzaqla etibarlı təmin edilməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrin geriliyinin

aradan qaldıniması, aclıq, dilənçilik, xüsusilə QIÇS (Qazanılmış Immun Çatışmazlığı

Sindromu (AIDS - acquired immune defıciency syndrome)), atipik pnevmaniya

xəstəlikləri ilə mübarizə aiddir. Həqiqətən mütəşəkkil cinayətkarlıq, terrorçuluq,

narkotik maddələrin

13

qanunsuz dövriyyəsi transmilli xarakter almışdır. İrimiqyaslı texnogen fəlakətlər,

yığılmış silahlann məhv edilməsi, radioaktiv tullantıların basdıniması ilə bağlı risklər

artır.

Dünya təsərrüfatının qloballaşması dünya ticarətinin sürətli artımında və

kapitalın çox sürətlə axmasında, habelə digər istehsal amillərinin ölkələrarası

yerdəyişməsinin intensivləşməsində; çox böyük maliyyə vəsaitlərinin xidmət etdiyi

istehsal və ticarətin artım sürətini çox-çox qabaqlayan onlann həddən artıq böyümüş

transsərhəd hərəkətində; bu prosesləri idarə edən beynəlxalq təşkilatlann rolunun

artmasında özünü biruzə verir. İqtisadiyyatın beynəlxalq sferası daxili istehsala nisbətən

daha sürətlə inkişaf edir. Belə ki, 1950-2005-ci illərdə dünya ticarətinin həcmi real

ümumi daxili məhsuldan (ÜDM-dən) 1,5-2 dəfə sürətlə artmışdır.

Bütün ölkələrin iqtisadiyyatının qarşılıqlı asılılığının artması maşın və

avadanlıqlann nəhəng ticarəti ilə bağlıdır, bütün dünya ticarətinin 40%-indən çoxu

onlann üzərinə düşür. Bu halda ünvanlı çatdırmalann rolu güclənir, ticarət əlaqələrinin

özü kooperasiya xarakteri alır. Müəssisələrin tikintisi üçün avadanlıq dəstinin

göndərilməsi əhəmiyyətli yer tutur. Elektrotexniki və elektrik avadanlıqlarının,

cihazqayırma məhsullanmn, aerokosmik texnikanın, telekommunikasiya avadanlığının,

habelə kimya və əczaçılıq məhsullarının ixracı sürətlə artır.

İnkişaf etmiş ölkələr dünya ticarətində lider mövqeyini saxlayır. Bununla yanaşı

olaraq son iki onillikdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin beynəlxalq ticarətdəki iştirakı

artmışdır. Xüsusilə, Çinin xarici ticarəti intensiv inkişaf edir. Eyni zamanda dünya

istehsalının 80-90%-i və eimtutumlu məhsullann dünya ixracının demək olar ki, hamısı

(ABŞ-da 40%-i) ABŞ başda olmaqla yeddi ən inkişaf etmiş ölkənin payına düşür.

Beynəlxalq mübadilədə xidmətlərin rolu artır. Hazırkı dövrdə əmtəə və

xidmətlərin dünya üzrə ixracında onların payı 25% təşkil edir, BXİ-lərin həcmində isə

50%-i ötür. Dünya ixracının 90%-ə qədəri, xidmətlər ixracının isə 80%-i inkişaf etmiş

ölkələrin payına düşür. Xidmətlərin ən böyük ixracatçıları ABŞ, Böyük Britaniya,

Almaniya, Fransadır.

Müasir iqtisadiyyatın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri - elmi-texniki biliklərin

beynəlxalq bazannın yaradılmasıdır. Hazırkı dünya bazannda texnologiya iki formada:

maddiləşmiş (ən yeni sahələr, alətlər, texnoloji xətlər, avadanlıq, materiallar) və

qeyri-maddi (bilik, təcrübə, elmi-texniki informasiya) formada çıxış edir. Qeyri-maddi

formada texnoloji mübadilənin əsasını dinamik inkişaf edən lisenziya ticarəti təşkil edir.

Son onilliklərin dünya təsərrüfatı əlaqələri inkişafının mühüm xüsusiyyəti -

kapitalın ölkələrarası yerdəyişməsinin sürətlənməsidir. İnkişaf etmiş ölkələr kapitalın

əsas ixracatçı və idxalçılandır. İxrac edilən investisiyalann həcminin təxminən 90%-i və

idxal olunan kapitalın 60%-indən çoxu onlann payına

14

düşür. ABŞ bu sahədə lider mövqeyini saxlayır. Onun ardınca Yaponiya, Böyük

Britaniya, Almaniya, Fransa gəlir. XX əsrin 90-cı illərinin başlanğıcından etibarən

kapitalın cəlb edilməsinin əsas mərkəzi Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya olmuşdur. İnkişaf

etməkdə olan ölkələr arasında xarici biznes üçün birinci yerdə Çin qalmaqdadır. XX

əsrin sonlanndan sahibkarlıq kapitalının miqrasiyasının yeni istiqaməti - Mərkəzi və

Şərqi Avropa (MŞA) regionu və keçmiş Sovet Sosialist Respublikalan İttifaqının

(SSRİ) iqtisadi məkanı formalaşmağa başlamışdır.

Beləliklə, beynəlxalq təsərrüfat əlaqələri sistemində keyfiyyət irəliləyişləri

nəticəsində qloballaşma yeni məzmunla dolur. Dərinləşən ixtisaslaşmaya malik,

ənənəvi ticarət və əmtəə-pul münasibəti formalannı sıxışdıran və yeni iqtisadi

əməkdaşlıq formalannm bərqərar olmasına səbəb olan beynəlxalq istehsal daha böyük

rol oynayır.

Ancaq dünya qloballaşmaya doğru yol ilə hərəkətin yalmz ən başlanğıc

hissəsindədir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əhalisinin təxminən yansı kapitalın

beynəlxalq mübadiləsi və hərəkətinə az toxunan qapalı iqtisadiyyatda yaşayır.

Dünya valyuta bazan daha qlobal hesab olunur. Bu bazarda sazişlərin birgünlük

həcmi 1979-cu ildəki 10-20 mlrd, dollardan hazırkı təxminən 2 trln. dollara qədər

artmışdır. Kredit bazarlannın qloballaşması kəskin surətdə artır. Beynəlxalq

kreditləşmənin həcmi (bank krediti və istiqrazlar üzrə borclar) əsrin son dörddə biri

ərzində 15-20 dəfə artmışdır. Qiymətli kağızlar bazan öz mülkiyyətini - süni reallığını

yaratmışdır. Dünya fond bazannın coğrafi çərçivələri genişlənir, az sayda apancı inkişaf

etmiş ölkələrin mütləq inhisan keçmişdə qalmış olur. Eyni zamanda formalaşmaqda

olan ölkələrə aid edilən ölkələrin əhəmiyyəti artır.

Dünya fond bazan mexanizmi və vasitələrin məcmusunda dərin dəyişikliklər baş

verir. Onlann sırasına daxildir: dünyamn əksər ölkələrində maliyyə ərnəliyyatlannın

tənzimlənməsindən imtina edilməsi, yəni dövlətin bazar institutlanmn maliyyə

fəaliyyətinə birbaşa müdaxiləsindən imtina edilməsi; miqyaslı maliyyə

innovasiyalannm - yeni maliyyə məhsullannın meydana gəlməsi və maliyyə alətləri ilə

alqı-satqı texnologiyalannın təkmilləşdirilməsi; ənənəvi bank kreditləşməsinin qiymətli

kağızlarla əməliyyatlar tərəfindən sıxışdırılması; ölkələr arasında kapitalın hərəkətinə

mane olan müxtəlif növdən olan məhdudiyyətlərin aradan qaldınlması; müxtəlif

ölkələrin maliyyə institutlan arasında kooperasiyanın onlann tam qovuşmasınadək

qaydaya salınması. Bütün göstərilən irəliləyişlərin qəti xarakteri üzündən onlar məcmu

olaraq “mali)^ə inqilabı” adlandınlmağa başlanmışdır.

Əmək resurslan bazannın qloballaşması yavaş-yavaş baş verir. Ölkələrin böyük

əksəriyyətində hökumət xarici miqrantlann axınını yerli əhali arasında

15

məşğulluğun azalması və dövlət xərclərinin artmasına yol verilmədiyi həddə

məhdudlaşdırır; xarici işçi qüvvəsinin gəlməsi üzrə kəmiyyət məhdudiyyətləri müəyyən

edilir, eyni zamanda gərəkli peşələr üzrə ixtisaslı mütəxəssislər cəlb olunur.

Azad bazar qanunları transmilli korporasiyalar (TMK-lar) daxilində fəaliyyət

göstərmir, burada faktiki olaraq planlı təsərrüfat prinsipləri reallaşdırılır, bazar

tərəfindən deyil, korporasiyanın strategiyası tərəfindən müəyyən edilən daxili transfer

qiymətləri müəyyən edilir. Bununla yanaşı 1 2

dünya ticarətinin - -indən j-sinədək TMK-1 arın fırmadaxili əməliyyatlarının payına

düşür.

Müasir dünyada qloballaşma ilə bərabər beynəlmiləlləşmənin digər bir forması -

regionlaşdırma - müəyyən coğrafi məkanda istehsal və bazarın təşkili fəal inkişaf edir.

Dünyanın əksər ölkələri bir və ya bir neçə regional ticarət-iqtisadi qruplaşmanın

iştirakçısıdır. Dünyada ümumilikdə 215 regional və ikitərəfli ticarət sazişi işləyir.

Regionlaşdırma, bir tərəfdən, qloballaşma yolunda müəyyən mərhələni özündə əks

etdirir; digər tərəfdən - regional birliklərin iştirakçılannın xüsusi maraqları beynəlxalq

təşkilatlar çərçivəsində uyğunlaşdırılmış tənzimləmə mexanizmlərini zəiflədir.

Regionlaşdırma - dünyada iqtisadi mərkəzin formalaşmasının əsasıdır.

Dünyanın müxtəlif regionlannda, əsasən onun inkişaf etmiş hissəsində, tədricən

genişlənməyə meyilli olan beynəlxalq inteqrasiya ocaqlan formalaşır. Beynəlxalq

inteqrasiya - beynəlmiləlləşmənin ən yüksək pilləsidir, burada ölkələrin artan iqtisadi

qarşılıqlı asılılıqları əmtəə, xidmət, kapital və işçi qüvvəsinin milli bazarlannm

birləşdirilməsinə və vahid valyuta-maliyyə sisteminə, əsasən vahid hüquqi sistemə,

müvafiq dövlətin daxili və xarici iqtisadi siyasəti ilə çox sıx şəkildə əlaqələndirilməsinə

malik olan tam məkanın formalaşdmlmasına keçir. Beləliklə, əgər qloballaşma - eninə

inkişafın son mümkün mərhələsində beynəlmiləlləşmənin yeni keyfiyyəti dirsə,

inteqrasiya - onun dərininə inkişafının ən yüksək pilləsidir.

Eyni zamanda dünya iqtisadiyyatının iransmillihşdirilməsi prosesi güclənir.

Onun daşıyıcılan TMK və transmilli banklardır (TMB). TMK-lar xaricə nəinki əmtəəni,

həm də kapital qoyuluşu prosesini keçirir, onu beynəlxalq istehsal çərçivəsində xarici

işçi qüvvəsi ilə birləşdirir. Bu cür beynəlmiləl təsərrüfat kompleksləri dairəsində əmtəə,

maliyyə resurslan, patent, nou-hau və digər iqtisadi resurslann tədavülü həyata keçirilir.

Bu, sahibkarlıq uğurunun bütün tərkib hissələrinin optimal birləşdirilməsinin seçilməsi

üçün görünməmiş imkanlar yaradır. Müxtəlif ölkələrin TMK-larının, xüsusilə

qeyri-səhmdar TMK-lann qarşılıqlı əməkdaşlığının yeni formalan inkişaf edir. Bu yolla

istehsal və tədavül xərclərinin minimumlaşdınlması və

16

mənfəətin maksimuml aşdın İması TMK-lara fəaliyyətin coğrafi sahəsini fasiləsiz

genişləndirməyə imkan verir.

TMK-lar milli təsərrüfatı coğrafi meyardan daha çox istehsalın daha dərin

ixtisaslaşması və kooperasiyası əsasında birləşdirir. Onlar dünyanın siyasi xəritəsi ilə

bir-birinə uyğun gəlməyən dünya təsərrüfatının xarici görünüşünü bir çox halda

irəlicədən müəyyən edən beynəlxalq əmək bölgüsünün xüsusi altsistemini yaradır.

Transmilliləşdirmə yeni menecment, marketinq metodlanmn yayılmasına, yeni

texnologiyalann ötürülməsinə kömək edir və eyni zamanda dünya iqtisadiyyatının

qloballaşmasına səbəb olur.

Transmilli kapitalın iqtisadi gücünün əsasını beynəlxalq oliqopoliya təşkil edir,

bu zaman müxtəlif ölkələrin apancı istehsalçılannın uzlaşdırılmış siyasəti onlar arasında

rəqabəti istisna etmir.

Beynəlxalq istehsal şəbəkəsi iqtisadi ədəbiyyatda “ikinci iqtisadiyyat’ adını alan

iqtisadi məkanın yaradılmasına səbəb olmuşdur. TMK əməliyyatlannın ümumdünya

xarakteri milli tənzimləyici mexanizmlər yolunda obyektiv sərhədlər qoyur, dar milli

sərhədlərlə müqayisədə dövlət nəzarəti sferasını məhdudlaşdırır. TMK-ya özünəməxsus

dualizm xasdır: o eyni zamanda milli iqtisadiyyatın əsas tərkib hissəsi və dünya

iqtisadiyyatının əsas elementidir. Dualizm TMK-nın qlobal məqsədləri və milli iqtisadi

mənafelər arasında ziddiyyətin güclənməsi üçün şərait yaradır.

Yuxanda qeyd edilən proseslər nəticəsində artan sayda ölkə və regionlann

iqtisadiyyatı dünya bazarı təsərmfatının üz\d tərkib hissəsinə çevrilir, dünya təsərrüfatı

əlaqələrinə möhkəm daxil olur. Milli təsərrüfatı parçalayan institutsional, hüquqi və

texnoloji əngəllər dağıdılır. Birləşdirici qüvvələr zorla ayıncı qüvvələrə üstün gəlir.

İqtisadi cəhətdən dünya planetar miqyasda bütövlük xüsusiyyətləri əldə edir. Dünya

təsərrüfatında ümumi iqtisadi qanunlann və funksional qarşılıqlı əlaqələrin təsir sferası

genişlənir.

Dövlətlərarası tənzimlənmə mexanizmi əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır.

Ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər ikitərəfli iqtisadi münasibətlər çərçivəsindən

kənara çıxır; ağırlıq mərkəzi çoxtərəfli iqtisadi əməkdaşlıq tərəfə yerini dəyişir.

Beynəlxalq tənzimləyici strukturların əhəmiyyəti artır.

Bununla əlaqədar dünya təsərrüfatı və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər

sistemində milli dövlətin rolu məsələsi ortaya çıxır. Qloballaşma və regionlaşdırmaya

doğru meyillərin güclənməsi bazar qüvvələrinin dövlətin nəzarətindən çıxmasına, onun

təsərrüfat funksiyalannın dağılmasına, iqtisadiyyatın yerdəyişmə və tənzimlənməsi üçün

milli hökumətlərdə meydanın daralmasına səbəb olur. Transmilliləşdirmə iqtisadi

sərhədləri tədricən şəffaf edir. Daxili və xarici iqtisadi mühit üzrə bölgünün özü əksər

hallarda şərti olur. Bu cür hallarda milli-dövlət komplekslərinin “yuyulma”sı haqqında

danışmaq qanunauyğundur. Ancaq tez-tez təsərrüfat qərarları milli düşüncə ilə deyil,

TMK-ların, habelə beynəlxalq iqtisadi təşkilatlann mənafeləri ilə diktə edilir.

17

Buna baxmayaraq “mili i-təsərrüfat kompleksi” və xüsusən də “ölkənin milli iqtisadi

mənafeləri” anlayışının mənasını itirməsi haqqında nəticə çıxarmaq tez olardı.

Milli təsərrüfatlar əvvəlki kimi əmək məhsulunun istehsalı, mübadiləsi, bölgüsü

və istehlakının, eləcə də iqtisadi fəaliyyətin əsas mərkəzidir. Birləşmiş Millətlər

Təşkilatı (BMT) iqtisadçılanmn tədqiqatlan göstərir ki, dünyamn ən böyük 100

təsərrüfat subyektindən yalınız 29-u özəl korporasiya hesab olunur, qalanlan müstəqil

dövlətlərdir. 1990-cı ildə 100 ən böyük şirkət tərəfindən yaradılmış əlavə dəyər dünya

üzrə ÜDM-nin 3,5%-ini, 2000-ci ildə isə 4,5%- ini təşkil etmişdir. Əlavə dəyərin

miqdanna görə dünyada ən böyük olan amerika neft qrupu 'likson Mobil” 100 aparıcı

təsərrüfat subyektinin reytinqində yalnız 45-ci yeri tutmaqla Çili və Pakistan arasında

yerləşir.

Hər bir dövləti tarixi, iqtisadi, sosial-mədəni inkişafın xüsusiyyətlərindən

törənmiş spesifik xüsusiyyətlər fərqləndirir. Başqa ölkələrin təcrübəsini kor- koranə

yamsılamaq, beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən zorla qəbul etdirilmiş vahid iqtisadi

siyasət reseptlərinin tətbiqi, bir qayda olaraq, az məhsuldardır, bəzən isə iqtisadi

vəziyyətin pisləşməsinə səbəb olur. Milli mənafelər ümumi inkişafın və beynəlxalq

münasibətlərin mühüm amili olaraq qalır. Dövlət artıq milli təhlükəsizliyin təmin

edilməsi ilə yanaşı bir çox iqtisadi, sosial, ekoloji məsələlərin həllində aparıcı rol

oynamaqda davam edir.

Qloballaşmanın inkişafı, dövlətlərarası və milli səviyyələrdə həll edilən

problemlər dairəsinin genişlənməsi şəraitində əks meyil güclənir - milli dövlət təsərrüfat

məsələlərində müstəqilliyinin bir hissəsinin beynəlxalq tənzimləyici orqanlara

verilməsinin əksinə çıxış edərək daha çox öz mənafeyini müdafiə edir. Qloballaşmanın

müasir problemləri, əslində, bir tərəfdən, təsərrüfat həyatının artan beynəlmiləlləşməsi,

digər tərəfdən isə milli dövlətlərin, milli valyutalann (vahid avropa valyutası - avro

istisnadır), maliyyə sistemlərinin mövcud olması ilə şərtləşmiş qlobal bazarların inkişafı

yolunda ənənəvi məhdudiyyətlərə, habelə təsərrüfatın tənzimlənməsi sahəsində

müxtəlifliklərə malik dünya iqtisadiyyatında milli və qlobal başlanğıc arasında

ziddiyyətlə izah edilir.

Qloballaşma dünya təsərrüfatında mərkəzəqaçan meyliləri gücləndirir. Sıx

iqtisadi qarşılıqlı münasibətlər ayn-ayn ölkələrdə oxşar inkişaf meylilərinin yaranmasına

kömək edir, iqtisadi göstəricilərin dinamikasını yaxınlaşdınr. Məlum dairələrdə

təsərrüfat staıkturlanmn tarazlaşdıniması baş verir.

Bundan başqa, qloballaşma ayn-ayn ölkələrdə, ölkələr qrupunda inkişaf və

təsərrüfat mexanizmləri variantlannm müxtəlifliyini aradan qaldırmır. Hazırkı dövrdə

müxtəlif sosial-iqtisadi modellər seçilir: ingilis-amerika, alman (“Avropa qitəsi”), İsveç

(şimal), yapon və s. Bu modellərin və onlann

18

yaxınlaşması üzrə spesifik xüsusiyyətlərinin yuyulmasına qloballaşmanın kömək

etməsinə baxmayaraq müxtəliflik saxlanır.

Qloballaşma dünya iqtisadiyyatı üçün yeni problemlər doğurur. O, bütün

ölkələrin beynəlxalq konyunkturu və xammal üzrə qiymətlərin dinamikasından

asılılığının artması ilə istiqamətini dəyişir. Yenilik ondan ibarətdir ki, əgər əvvəllər

mənfi impulslann bir regiondan digərinə keçməsi ilk növbədə xarici ticarət kanallan üzrə

baş verirdisə, hazırkı dövrdə kapitallann mobilliyinin artması ilə əlaqədar bu cür verilişin

mühüm mexanizmi maliyyə-kredit sferası olur. Maliyyə böhranlannın baş verməsi və

qlobal şəkildə dağılması təhlükəsi dəfələrlə artır.

Milli təsərrüfatlar arasında mövcud əngəllərin azaldılması və aradan qaldıniması

nəticəsində qloballaşmanın verdiyi fayda qeyri-bərabər bölünür. Liberallaşdırmadan ən

çox faydanı iqtisadi yanaşmada sosial-iqtisadi inkişafın qərb modelləri və dəyərlərini

dünyamn bütün regionlanna yaymaq yolu ilə dünya iqtisadiyyatının vahidliyi və

tamlığını təmin etməyə çalışan güclü ölkələr qazanır. Məhz buna görə də son vaxtlar bir

çox inkişaf etmiş ölkələr dünya iqtisadiyyatının qloballaşması əleyhinə çıxış edir.

Qloballaşma əleyhinə çıxış edənlərin hərəkatı inkişaf etmiş ölkələrdə geniş yayılmışdır.

Dünya iqtisadiyyatının tənzimlənməsinin beynəlxalq mexanizmini

təkmilləşdirmək zəruriliyi buradan yaranır. XX əsrin 90-cı illərinin sonlannda dünya

maliyyə bazarlannm qlobal sarsıntıları və XXI əsrin birinci onilliyinin başlanğıcındala

resessiyalar əsas beynəlxalq maliyyə təşkilatlanmn fəaliyyətində sistemli böhranları üzə

çıxarmışdır. XXI əsrin başlanğıcında ÜTT-nin işində “uğursuzluqlar” güclənmişdir.

Hamı üçün beynəlxalq institutsional strukturların fundamental olaraq funksional və

təşkilati cəhətdən yenidən qurulması zəruriliyi bəlli olmuşdur.

2. Beynəlxalq biznesin mahiyyəti

Beynəlxalq biznes öz riski ilə və cavabdehliyi altında şəxsi və ya borc vəsaitləri

hesabına həyata keçirilən xüsusi növdən olan sahibkarlıq fəaliyyətidir. Onun başlıca

məqsədi gələcəkdə iqtisadi faydanın əldə edilməsi, müxtəlif ölkələrin firmalarının birgə

iştirak etdiyi və yaxud beynəlxalq kapitaldan istifadə edildiyi xüsusi işin inkişaf

etdirilməsidir.

Beynəlxalq biznes bir neçə ölkədə tərəfdaşlarla işgüzar əməliyyatların həyata

keçirilməsini nəzərdə tutur. Bir ölkədə xammal və materialların alınması və onlann

gələcək emal və quraşdırılması üçün başqa bir ölkənin ərazisinə daşınması; hazır

məhsulun pərakəndə ticarət sistemində satılması məqsədilə bir ölkədən başqa ölkəyə

daşınması; daha ucuz işçi qüvvəsindən istifadə edilməsi əsasında gəlir əldə etmək

məqsədilə xarici ölkələrdə müəssisələrin tikilməsi; digər ölkədə əməliyyatlann

maliyyələşdirilməsi üçün bir ölkənin bankında kreditin alınması kimi əməliyyatlan

nümunə olaraq

19

göstərmək olar. Fiziki şəxs, aynca şirkət, şirkətlər qrupu və yaxud dövlət təşkilatlan bu

cür sazişlərdə iştirak edən tərəflər kimi təmsil oluna bilər.

Beynəlxalq biznes bir ölkənin daxilindəki kommersiya fəaliyyətindən nə ilə

fərqlənir? Əgər qısa desək, daxili sahibkarlıq bir dövlətin sərhədlərindən kənara

çıxmayan işgüzar əməliyyatlann yerinə yetirilməsindən ibarət olduğu halda, beynəlxalq

işgüzar əməliyyatlar bu sərhədləri aşır. Beynəlxalq biznes daxili biznesdən bir sıra

əlamətlərə görə fərqlənə bilər, onlar aşağıdakılardan ibarətdir:

- beynəlxalq biznesə cəlb olunmuş inkişaf etmiş ölkələrdə müxtəlif valyutalardan

istifadə oluna bilər, bu isə ən azı tərəflərdən birinin valyutasının konvertasiya edilməsi

zəruriliynə səbəb olur;

ayn-ayn ölkələrin hüquq sistemləri arasında ziddiyyətin olması ehtimalı

mövcuddur, bu isə bir və ya bir neçə tərəfi onlan yerli qanunvericiliyə uyğun gətirmək

üçün öz fəaliyyətində düzəlişlər etməyə məcbur edir. Bir sıra hallarda müxtəlif ölkələrin

qanunverici normalan uyuşmaz olur, bu isə beynəlxalq menecerlər üçün ən çətin həll

edilə bilən problemdir;

- ayn-ayn ölkələrin mədəni davranışlan arasında həm də elə fərq mövcuddur ki, o,

tərəflərdən hər birinə məcbur edir ki, öz davramş strategiyasını digər tərəfin

gözləmələrinə uyğun həyata keçirməklə formalaşdırsın;

- hər bir ölkə üçün mümkün resurslann müəyyən tərkibi və həcmi xarakterikdir.

Bir ölkənin sərəncamında təbii resurslann böyük ehtiyatlan ola bildiyi, ancaq ixtisaslı

işçi qüvvəsi olmadığı halda, başqa bir ölkə məhsuldar, yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsinə

malik olar, eyni zamanda təbii resurslann çatışmamasının acısını çəkər. Beləliklə,

məhsulun istehsal üsullan və buraxılan məhsul növləri bu və ya digər ölkənin konkret

şəraitindən asılı olaraq fərqlənə bilər.

Əksər hallarda menecerin işinin uğuru üçün beynəlxalq biznes və daxili işgüzar

əməliyyatlar sferasında zəruri olan əsas təcrübə və biliklər mahiyyətcə fərqlənmir.

Məsələn, marketinq üzrə menecerlər məqsədli istehlakçılann ehtiyac və arzulannın

təhlilini onlann beynəlxalq və yaxud milli biznesdə məşğul olub-olmamasından asılı

olmayaraq həyata keçirməlidirlər. Bununla yanaşı olaraq biznesin apanimasına ümumi

yanaşmanın eyniliyinə baxmayaraq, beynəlxalq biznes sferasında məşğul olan

menecerin işinin mürəkkəbliyi dərəcəsinin bir ölkə çərçivəsində yerinə yetirilən oxşar

işlə müqayisədə xeyli yüksək olması faktı şübhə doğurmamalıdır. Beynəlxalq bizneslə

məşğul olan mütəxəssislər ölkələr arasındakı mədəni, qanunverici, siyasi və sosial fərq

məsələləri ilə məlumatlı olmalıdır. Bu mütəxəssislərin vəzifələri dairəsinə şirkətin

məhsulunun satılacağı ölkənin və lazım olan resurslann əldə ediləcəyi ölkənin düzgün

seçilməsi daxildir. Bundan başqa, beynəlxalq şirkətlərdə işləyən mütəxəssislərin

vəzifəsinə müvafiq ölkənin.

20

habelə onların öz işgüzar əməliyyatlarını apardığı başqa ölkələrin vergi və digər nəzarət

orqanlan tərəfindən qəbul edilən normalara uyğun olaraq şirkətin xarici qız

müəssisəsinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi daxildir.

Beynəlxalq biznesi nə üçün öyrənməli? Müasir tələbələr tərəfindən beynəlxalq

biznesin daha dərindən öyrənilməsinin bir sıra səbəbləri vardır. Əsas səbəblərdən biri

ondan ibarətdir ki, tələbələrin gələcəkdə işləyəcəyi bütün iri şirkətlər təcrübi olaraq ya

dünyanın başqa ölkələrində işgüzar əməliyyatları həyata keçirir, ya da digər üsullarla

iqtisadiyyatın qloballaşması prosesinə cəlb olunmuşdur. Buna görə də yaxşı

müvəffəqiyyət əldə etmək imkanına malik olmaq, habelə başqa menecerlərlə faydalı

əlaqələr saxlamaq üçün gələcək mütəxəssis dünyada daha çox əhəmiy^^ət kəsb edən

beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti məsələlərindən baş çıxarmalıdır. Məsələn, menecerin

ilk iş tapşırığı layihələrdən birinin reallaşdınlması ilə məşğul olan komandanın işində

iştirak etmək ola bilər. Bu komandanın tərkibinə Rusiya Federasiyası (RF), Uruqvay,

Kanada və ABŞ-dan mütəxəssislər daxil ola bilər. Beynəlxalq biznesin əsaslarının başa

düşülməsi menecerə bu komandanın formalaşdıniması səbəblərini, onun qarşısında

qoyulan məqsədləri başa düşməyə, habelə həmkarlarla daha səmərəli qarşılıqlı əlaqə

üsullarını tapmağa kömək edərdi. Bundan başqa beynəlxalq biznesin öyrənilməsinə

zərurət onunla şərtlənə bilər ki, gələcək mütəxəssisə ola bilsin ki, qərargahı digər ölkədə

yerləşən korporasiyaya mənsub olan firmada işləmək lazım gəlsin.

Kiçik şirkətlər də beynəlxalq biznes sferasına daha çox cəlb olunur. Sahibkar yeni

şirkət açıldığı təqdirdə digər ölkədə istehsal olunmuş xarici material və yaxud

avadanlıqdan istifadə etmək, ya da xarici şirkətlərlə rəqabət mübarizəsi aparmaq

zərurəti, ya da hətta xarici satış bazarlarında öz məhsulunu satmaq imkanı ilə qarşılaşa

bilər. Elektron kommunikasiya vasitələrindən istifadə etməklə ticarətin sürətli inkişafı

kiçik şirkətlər üçün yeni imkanlar açmışdır. Keçmişdə şirkətə xarici bazara çıxmaq

üçün məhsulun

bölüşdürülməsinin mərkəzləri şəbəkəsinin yaradılması ilə səbrlə məşğul olmaq, habelə

hər bir ölkədə reallaşması ilə kiçik firmalarla müqayisədə iri şirkətləri dəfələrlə daha

faydalı şəraitə qoyan proses olaraq ticarət markasının tanınmasını təmin etmək lazım

gəlmişdir. Müasir şəraitdə yaxşı işlənmiş veb- sayt ölçüsündən asılı olmayaraq istənilən

şirkətə hər bir aynca götürülmüş ölkədə fiziki cəhətdən iştirak etməyə lüzum olmadan

bütün dünya üzrə istehlakçıları əhatə edən bazar seqmentində öz biznesini

genişləndirməyə imkan verir. Bu cür imkan kiçik şirkətlərin dünya bazanna çıxması

prosesini xeyli asanlaşdırır. Bundan başqa, xüsusilə internetdə informasiya

texnologiyalarından istifadə edilməsi kiçik firmaların sərəncamına xərclərin

azaldılmasının bir sıra üsullarını verir, bu isə həmin firmalara daha iri şirkətlərlə uğurlu

rəqabət aparmağa kömək edir. Ekspress poçt üzrə sifarişçilərin ünvanına öz məhsulunun

nümunələrini göndərmək əvəzinə

21

hazırda geyim nümunələrinin fotoqrafiyasının verilməsi üçün internetdən istifadə

olunur. Şirkət menecerlərinin qiymətləndirməsinə görə yeni texnologiyalardan istifadə

edilməsi şirkətlərə modellərin işlənməsi üzrə xərcləri 15-20% azaltmaq imkanı

vermişdir.

Beynəlxalq biznesin öyrənilməsi zəruriliyini şərtləndirən daha bir səbəb ondan

ibarətdir ki, menecer öz gələcək rəqiblərindən geriləməyə yol verməməlidir. Avropa

ölkələrində biznesi öyrənən tələbələr adətən bir neçə dil öyrənir, çoxlu səyahət edir,

habelə müxtəlif ölkələrdə işləyərək təcrübi vərdiş əldə edirlər. Bir çox avropa

universitetlərində menecmentin öyrənilməsi proqramlanm işləyib hazırlayırlar, həmin

proqramlann çoxu tələbələrin başqa ölkələrdə ən azı bir semestr keçməsini tələb edir.

Bütün bunlardan başqa beynəlxalq biznesi idarəetmə texnologiyalan sferasındakı

son nailiyyətlərdən xəbərdar olmaqdan ötrü öyrənmək lazımdır, həmin texnologiyalann

bir çoxu isə Şimali Amerikadan kənarda işlənmişdir. Məsələn, Yaponiyada “dəqiq

vaxtında” (JİT, just-in-time) adını almış maddi ehtiyatlann idarə edilməsi metodu

işlənmiş və təcrübədə tətbiq olunmuşdur. Malgöndərənlər “dəqiq vaxtında” sistemi üzrə

işləyərək əsas resurslara zərurət yarandığı halda, onlann şirkətin ünvanına çatdırılmasını

təmin etməyə borcludur.

Beynəlxalq biznesi öyrənməyin az əhəmiyyət kəsb etməyən sonuncu

nöqteyi-nəzəri - mədəni davranış məsələlərində gələcək menecerlərin səlahiyyətliliyinin

artırılmasıdır. Dünyanın ayn-ayrı ölkələrinin mədəni və siyasi sistemi tədricən qarşılıqlı

asılı olduqca dünya xalqlannm oxşar xarakteristikalannın və onların arasında mövcud

fərqin dərindən başa düşülməsi daha böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Menecerlər

müxtəlif mədəni irsə malik ölkələrdən olan həmkarları, istehlakçılar, malgöndərən və

rəqabət aparan firmalarla əlaqə saxlayacaqlar. Menecerə əlaqə saxlanması lazım gələcək

şirkətin qloballaşma şəraitində biznesin aparılmasına hansı dərəcədə uyğunlaşmaq

barədə informasiyaya malik olması həmin mütəxəssisə bu şirkətin hörmət və etibarını

qazanmağa, habelə onlarla əməkdaşlıq prosesində öz şirkətinə rəqabət üstünlüyünü

təmin etməyə kömək edəcəkdir. Əksinə, menecer onu əhatə edən dünya haqqında az

bilərsə və yaxud heç nə bilməzsə, ona adi, öz imkanlannı artıran mütəxəssis və yaxud

onun üzərinə qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinə yararlı olmayan mütəxəssis kimi

də yanaşıla bilər. Bu fikir onun hansı insanlar kateqoriyasına - menecer, istehlakçı və

yaxud sadəcə olaraq dünyada baş verən hadisələrin şərhçisinə aid edilməsindən asılı

olmayaraq düzgündür.

22

3. Beynəlxalq biznes fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin motivləşdirilməsi

Sahibkarlıq fəaliyyəti. Sahibkarlıq gəliri kommersiya uğurlan gətirən yeni ideya,

texniki və təşkilati yeniliklərin reallaşmasında meydana çıxan, şəxsi biznes sferasında

təşəbbüskarlığa, spesifik yaradıcı fəallığa görə xüsusi gəlir növü, mükafatlandırmadır.

Hər bir sahibkann, xüsusilə beynəlxalq biznes sferasında əsas məqsədi qoyulmuş

əmək və kapitala görə gəlir əldə etməkdən ibarətdir.

Bu zaman həmin əmtəələrin istehsalını sahibkarın özünün təşkil edib- etməməsi

və yaxud istehsalçı ilə istehlakçı arasında vasitəçi qismində çıxış edib-etməməsinin fərqi

yoxdur. İş adamının müəssisə sahibi olması mütləq deyil, odur ki, sahibkar və

mülkiyyətçi gəlirlərini fərqləndirmək lazımdır.

Səhmlər üzrə dividend, depozitlər üzrə faiz, torpağın icarə haqqı mülkiyyət üzrə

gəlirdir. Sahibkar əldə edilən mülkiyyətə sahib olmaqla bazarda fəaliyyət göstərir, yəni

yeni məhsulun buraxılışını təşkil edir, səmərəli kommersiya əlaqələrini qaydasına

qoyur, özgənin kapitalını dövriyyəyə buraxır, bundan özü üçün gəlir əldə edir.

İş adamının müəssisənin bütün problemləri ilə özü məşğul olması heç də vacib

deyil. Ayn-ayn vəzifələrin yerinə yetirilməsi digər şəxslərə verilə bilər. Sahibkarlığı

menecmentdən, sahibkan isə idarəedicidən fərqləndirmək lazımdır. Sahibkar öz qorxu,

risk və məsuliyyəti (o cümlədən əmlak məsuliyyəti) altında müstəqil hərəkət edir.

Menecer sahibkar tərəfindən qoyulan vəzifələrin həyata keçirilməsini təşkil edən və öz

fəaliyyətinə görə daha az əmlak məsuliyyəti daşıyan muzdlu işçi ola bilər.

Şübhəsiz ki, kommersiya fəaliyyətinin geniş yayıldığı hazırkı dövrdə menecment

və sahibkarlıq üzrə bölgü xeyli dərəcədə şərtidir. Sahibkar heç də həmişə kapital

mülkiyyətçisi olmur, ancaq demək olar ki, həmişə o, bu və ya digər dərəcədə menecer

kimi çıxış edir.

Cəmiyyətin ehtiyaclanna tez reaksiya verən, yeni texnologiyaların tətbiqi və

tələbata malik əmtəələrin istehsalının mənimsənilməsi hesabına bazarda iştirakını

genişləndirən şəxs qalib gəlir.

Əmtəə və xidmətlərin istehsalı, gəlir, nüfuz əldə edilməsi, biznesin inkişaf

etdirilməsi sahibkarlığın daha mühüm məqsədləri arasındadır. Bütün bu məqsədlər

qarşılıqlı əlaqədədir.

Belə düşünmək sadəlövhlük olardı ki, iş adamı həmişə öz qarşısında ictimai

faydalı olan məqsədi qoyur - əksər hallarda buna istehsal şəraiti, sosial mühit,

qanunvericilik və bazarda oyun qaydalan maraq yaradır.

Mənfəət ardınca qaçmaq sahibkarı öz kapitalı ilə risk etməyə, işçilər tutmağa və

əmtəələrin istehsalı və xidmətlərin göstərilməsi üçün bütün tələb olunanları əldə etməyə

məcbur edir. Mənfəət məhsul və yaxud xidmətlərin

23

keyfiyyətinin yaxşılaşdmlması, onlann maya dəyərinin aşağı salınması və

rəqabətqabiliyyətliliyinin artıniması üçün stimuldur.

Hər halda, mənfəət əldə edilməsi insanlan bizneslə məşğul olmağa təhrik edən

yeganə səbəb deyil. Şəxsi işin təşkilinə, həm də şəxsən asılı olmamaq, öz vaxtından

sərbəst şəkildə istifadə etmək imkanı, öz qabiliyyətini göstərmək və yaxud ailə

ənənələrini davam etdirmək arzusu səbəb ola bilər.

Motivlərdən və fəaliyyət sferasından asılı olmayaraq sahibkar öz imkanlarını

aşağıdakı funksiyalann yerinə yetirilməsi vasitəsilə həyata keçirir:

- ödəmə qabiliyyətli tələbin mövcud olduğu əmtəə və xidmətləri müəyyən etmək

məqsədilə bazann öyrənilməsi;

- həmin əmtəələrin istehsalı və yaxud xidmətlərin göstərilməsi üçün resurslann

qiymətləndirilməsi, aşağı qiymətə əldə edilməsi mümkün olan resurslar bazannın

axtaniması;

- işin yeni texnika və texnologiya əsasında təşldl edilməsi və onlann idarə

edilməsi;

- əmtəə və xidmətlərin müasir marketinq prinsiplərindən istifadə edilməklə

satılması;

- mədaxilin istehlak və yığım fondu, ehtiyat, dividendlərin ödənməsi fondlan

arasında bölüşdürülməsi və s.

Biznes sferasının seçilməsi. Fəaliyyət sferası sahibkann öz mülahizəsinə görə

müəyyən edilir. Onun seçimi çox məsuliyyətli işdir və bir neçə mərhələdə, bir sıra

amillərin təhlili əsasında həyata keçirilir. Bu da sahibkardan xüsusi bacanq, bilik, ağıl

tələb edir. Dünya təcrübəsi təsdiq edir ki, sahibkarlann 90%-i biznesə tanış olduqlan

fəaliyyət sferasında başlayırlar.

Ayn-ayn biznes növlərinin həyata keçirilməsi üçün hüquqi və iqtisadi maneələri

nəzərə almaq lazımdır. Bu istənilən növ silah və döyüş sursatı istehsalına, narkotik və

zəhərli maddələrin hazırlanması və satışına, eləcə də bir sıra digər sferalara aiddir.

Müəyyən fəaliyyət növləri, yalnız xüsusi icazə (lisenziya) əsasında həyata keçirilir.

Şəxsi işin təşkilini planlaşdırarkən bu və ya digər sahəyə girmək üçün sırf iqtisadi

məhdudiyyətləri - giriş maneələrini də fikirləşmək lazımdır. İqtisadi məhdudiyyətlər

dedikdə, ilkin kapitalın yüksək səviyyəsi, qoyulan vəsaitlərin ödənməsinin

uzunmüddətliliyi, kommersiya nəticəsinin əldə edilməsində qeyri- müəyyənlik başa

düşülür. Nəzərdə tutulan fəaliyyətin sahə və regionunda iqtisadi konyunkturu da

diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Adətən belə olur ki, ayn-ayn regionlar sürətli inkişaf

edir, digərlərində isə durğunluq müşahidə olunur, buna görə sahibkarlar da inkişaf

etməkdə olan regionlara meyil edirlər.

Deyilənlər fəaliyyət sahələrinə də aiddir. Biznes üçün yeni, dinamik inkişaf edən

sahələr prioritetdir.

24

Sahibkarlıq ideyasının axtarışı. Yeni müəssisə yaradan sahibkarlann, hər

şeydən əwəl, faydalı, səmərəli ideyası olmalıdır. Daha sonra aşağıdakılar nəzərə

alınmalıdır;

- biznesə başlamaq üçün nə qədər və hansı vəsait lazım olacaqdır?

- işə başlamaqla hansı illik mənfəəti əldə etmək olar?.

Əgər hesablamalar həyata keçirilən ideyanın yaxşı gəlir gətirmək qabiliyyətinə

malik olduğunu göstərərsə, tərəfdaşlan - işləmək aruzunda olan və yaxud vəsaiti olan və

həmin vəsaiti sahibkarlıq işinə investisiya qoymağa hazır olan şəxsləri axtarmaq

lazımdır.

Heyət daha yaxşı təşkil olunarsa, uğura nail olmaq olar. Bunun üçün işin planını

tərtib etmək, tapşınğın icrasına nəzarəti müəyyən etmək, hər bir işçinin fıınksiyasını

təyin etmək, yəni müəssisənin idarə edilməsi mexanizmini yaratmaq lazımdır.

İnsanlan birləşdirən konstruktiv ideya və onlann işinin sonrakı təşkili mövcud

olmayan pul 1 an əvəz edə bilər. Yeni ideya heç də yeni əmtəə və yaxud texnologiya

deyil. Bu həm pul resurslanna malik insanlann ümumi fayda üçün birgə fəaliyyətə cəlb

olunması, həm də əmtəə və xidmətlərə malik şəxslərin tələb etməməsi səbəbindən

onlardan qalan tələbatın öyrənilməsi, həm də müəssisənin yaradılmasının texnoloji

bilikləri, qeydiyyatı və s. ola bilər. Başqa sözlə, yaxşı ideya, həm də gəlir gətirməyə

qadir olan dəyərdir, ancaq həmin ideya hər halda onun reallaşdıniması üzrə işgüzar

təşəbbüs və inadlı işlə tamamlanmalıdır.

Hər hansı bir təşkilatın mənbəyində, bir qayda olaraq, əvvəlcə sadə, müəssisə

inkişaf etdikcə isə mürəkkəbləşən müəyyən məqsədin əldə edilməsi üçün səmərəli

struktur yaratmağı arzu edən təşəbbüs qrupu durur.

Müdssisənin strateji, uzunmüddətli məqsədi olaraq, adətən, mənfəəətin əldə

edilməsi çıxış edir. Mənfəət əldə etməyə hər bir sahibkar can atır, ancaq ona necə nail

olmağı hər kəs bilmir. Təşəbbüs qrupu, digər insanlardan fərqli olaraq mənfəətin əldə

edilməsinin yollan barəsində dəqiq təsəvvürə malik olur.

Strateji məqsədə nail olmaqdan ötrü ilkin kapital tələb olunur, onun ölçüsü isə

seçilmiş sahə və fəaliyyətin miqyası ilə müəyyən olunur. Kiçik bir mağaza yaratmaq

sadə bir iş olduğu halda, kommersiya bankı və yaxud investisiya şirkəti yaratmaq isə

tamamilə mürəkkəb məsələdir. Müəssisənin təşkilati-hüquqi forması təşəbbüs qrupunun

və yaxud fərdi sahibkann hansı vəsaitə malik olmasından asılıdır. Əgər əldə olan vəsait

ilkin kapitalın yaradılması üçün kifayətdirsə, onda, adətən, cəmiyyət məhdud

məsuliyyətlə qeydiyyatdan keçir. Əgər vəsait çatışmırsa, səhmlər üzrə qapalı abunə elan

edilir və qapalı səhmdar cəmi>7ət (SC) yaradılır. Çox vəsaitin cəlb edilməsi lazım

gəldikdə nizamnamə kapitalını açıq SC-i təşkil etmək və yeni yaradılmış şirkətin

səhmlərini fond bazarında satmaq yolu ilə formalaşdırmaq olar.

25

Açıq və yaxud qapalı SC-lərin yaradılmasının təşəbbüskarları mülkiy7ətçiləri

təşkil edir və müəssisəni qeydiyyatdan keçirirlər.

Sərbəst vəsaitə malik olan insanlar həmişə aşağıdakı variantlardan birini seçmək

imkanına malik olurlar: bankda hesaba pul qoymaq, qızıl və yaxud valyuta əldə etmək,

dövlət qiymətli kağızlarını almaq və işə kapital qoymaq. Minimal zərər riski ilə

müəyyən dövr ərzində kapital qoyuluşu gətirən gəlir bu və ya digər imkanın

qiymətləndirilməsi meyan kimi çıxış edir. Buna görə də təşəbbüs qrupu nəinki gələcək

təşkilatın fəaliyyət növünü, həm də kapital qoyuluşlannın gözlənilən rentabellik

normasını dəqiq müəyyən etməli, habelə mülkiyyətçiləri bu normanın minimal zərər

riski ilə əldə ediləcəyinə inandırmalıdır.

Təşəbbüs qrupunun üzvləri, bir qayda olaraq, mülkiyyətçilərin tərkibinə daxil

olurlar, onların sırasından isə müəssisənin yaradılması mərhələsində təşkilatın

top-meneceri olan lider seçilir. Mülkiyyətçilər adətən məhz konkret rəhbərə bələd

olduqdan sonra öz kapitallarını təşkilata yatırırlar.

Beləliklə, müəssisənin yaradılması zamanı aşağıdakı əsas məqamları müəyyən

etmək lazımdır:

- fəaliyyətin növü;

- start kapitalının miqdarı;

- təşkilati-hüquqi forma;

- kapitalın gözlənilən rentabellik norması.

Yeni fəaliyyətə başlayan sahibkar sınanmış yolla gedə bilər, ancaq dünya

təcrübəsi sübut edir ki, inkişaf dinamikası və qoyulmuş vəsaitin verimi

nöqteyi-nəzərindən bazara yeni məhsul və yaxud xidmətlə çıxan şirkət daha çox şey vəd

edir. Bu cür müəssisələrin yaradılması nəinki milli gəlirin və əhalinin məşğulluğunun

artmasına imkan yaradır, həm də iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərinin katalizatoru

vəzifəsini yerinə yetirir.

Əmtəə və xidmətlər bazarında həm də vəziyyəti öyrənmək və onda hələ

tutulmamış və yaxud rəqiblər tərəfindən az istifadə olunan bazar "niş”i adlandırılan çox

dar sahəni axtanb tapmaq lazımdır, ora düşməklə istehsal və yaxud kommersiya

fəaliyyəti mənfəətli və yaxud tez inkişaf edən ola bilər.

Hər bir ölkənin iqtisadiyyatında, hətta ənənəvi və çoxdan bölüşdürülmüş

bazarlarda minlərlə “niş”i tapmaq və doldurmaq faydalı olar. Sürətlə inkişaf edən bir

çox uğur qazanmış şirkətlər onlann rəhbərlərinin yeni məhsul yaratmağa cəhd etməsinə

deyil, bu sahənin digər fırmalannın eyni əmtəə və xidmətlərini qeyri-standart şəkildə

bazara tətbiq etmək bacarığına minnətdar olmalıdırlar.

Sahibkann uğur qazanması üçün xarakterik əlamət bazardakı istənilən tələb və

təklifin dəyişməsinə həssas reaksiya veımək, digərlərinin yalnız sabah görəcəklərini

artıq bu gün görmək bacanğından ibarətdir.

26

Biznes sahibkann çox yaxşı tanıdığı, həmin sahədə iş təcrübəsinə malik olduğu

və seçilmiş işin bütün xüsusiyyətlərini, incəlik və nüanslarını nəzərə aldığı bazar

“niş’Mndə daha uğurla gedər. Ancaq yaddan çıxarmaq olmaz ki, gec və ya tez bu “niş”i

tutmağı arzulayan rəqib tapılacaqdır. Buna görə də həmişə, zəruri olan halda,

müəssisənin istiqamətləndirilməsinin mümkün olduğu növbəti bazar “niş”ini axtarmaq

lazımdır.

Biznesin konsepsiyası. Biznes konsepsiyası müəssisənin yaradılması və inkişafı

ideologiyasını xarakterizə edir. Onun işlənib hazırlanması məqsədə çatmağa cəhd

göstərərkən kollektivi sıx birləşdirən fəaliyyət istiqamətini müəyyən etməyə imkan

verir. Səmərəli formal aşdı nimiş konsepsiya müəssisəyə münasibətdə müsbət

emosiyalar doğurur, insanlan konkret fəaliyyətə səfərbər edir.

Konsepsiyanın yaradılması heç də firma üçün nə və necə etmək sualına cavab

deyil, o daha geniş anlayışdır. Hər bir müəyyən məqsədə yönəldilmiş sistem bir neçə

rolu; məsələn, istehsalçı, istehlakçı, tədarükçü, icarədar, vergi ödəyicisi rolunu yerinə

yetirir.

Konsepsiya - firmanın onsuz möhkəmlənə və vahid məqsəd kimi fəaliyyət

göstərə bilmədiyi, onun bütün rollan çoxluğunu birləşdirən davranış istiqamətidir.

Konsepsiyada hansısa dərəcədə bəzən əlçatmaz, ancaq yaxınlaşılası mümkün və faydalı

görünən ideal nəticələr göstərilir.

Konsepsiyaya daxildir;

- biznesin məqsədinin yaradılması;

- fəaliyyət strategiyasının işlənib hazırlanması və yaxud məqsədə nail olmağın

yollarının tapılması;

- qarşıya qoyulmuş məqsədə təcrübi nail olmaq vasitələrinin seçilməsi;

Konsepsiyanın işlənib hazırlanması biznesin təşəkkül tapması və

inkişafında mühüm rol oynayır. İşin uğuaına onun təsiri aşağıdakılarla müəyyən edilir;

- konsepsiyanın işlənib hazırlanması fırnıa rəhbərliyini onun fəaliyyətinin əsasım

təşkil edən amilləri hərtərəfli qiymətləndirməyə məcbur edir;

- konsepsiyanın başa düşülməsi biznesin geniş panoramının alınmasına kömək

edir, bu isə firmanın rəhbərliyi və heyətinə baş verənləri sanki “quşun uçma

yüksəkliyi”ndən seyr etməyə imkan verir, bunsuz isə uzunmüddətli

rəqabətqabiliyyətliliyi və biznesin uğurunu təmin etmək mümkün deyil.

- konsepsiya həm firmanın daxilində (əməkdaşlara biznesin məqsədini daha

yaxşı başa düşməyə imkan verir), həm də firmanın xaricində (informasiyanın səhmdar,

malgöndərən və istehlakçılara çatdınimasına kömək edir) kommunikasiya üçün böyük

əhəmiyyət kəsb edir;

Biznesin konsepsiyası müəyyən amillərdən irəli gəlir;

- təmin edilən istehlak dairəsi;

- istehlakçıların məcmusu;

27

- buraxılan məhsul;

- firmanın rəqabət üstünlükləri.

Biznesin konsepsiyası işlənib hazırlanarkən müəssisənin fəaliyyətinin əsas

istiqaməti istehlakçılann arzu və ehtiyaclannı nəzərə almalıdır. Müəssisə haqqında

nizamnamə və ya əsasnamədə göstərilən təxsisatların siyahısı kifayət deyil. Müəssisənin

fəaliyyət istiqaməti bazarda azad “niş”i tutmağa tutmağa cəhd etməyə və yaxud dəyişən

tələblə əlaqədar olaraq müəyyən məhsulun istehsalı ideyasına, perspektivli

istehsal-texniki kəşfdən istifadəyə, rəqabət mübarizəsində yaranan vəziyyətə və yaxud

digər oxşar amillərə əsaslana bilər.

Fəaliyyət istiqaməti həmişə əsas suala cavab verməlidir; verilmiş müəssisə hansı

tələbatlann ödənməsi üçün yaradılır və fəaliyyət göstərir? Bu suala cavab onun işinin

qurulması və təşkili üçün baza yaradacaqdır.

Biznesin məqsədlərinin seçilməsi. Biznes konsepsiyasının işlənib hazırlanması

onun məqsədlərinin formulə edilməsini nəzərdə tutur. Məqsədlər - müəssisənin öz

fəaliyyətində can atdığı əsas nəticələrdir.

Sahibkar müəyyən məqsədlər qoymaqla o istiqamətləndiriciləri əsas götürür ki,

onlarda müəssisənin bütün fəaliyyəti mərkəzləşmiş olsun.

Məqsədlər təşkilati, motivləşdirici və nəzarət funksiyalannı yerinə yetirərək

müəssisənin (firmanın) idarəetmə sisteminin əsas elementi hesab olunur.

Məqsədlərin müəyyən edilməsi zamanı, adətən, bir neçə sual meydana

çıxır:

- hansı məqsədləri seçmək və onların ardıcıllığını necə müəyyən etmək?;

- onlar nə dərəcədə aktualdır və onlara nail olmaq imkanlan necə

qiymətləndirilir?

Nümunəvi məqsədlərə satış bazarlannda verilmiş müəssisənin rolu, biznesin

həcminin artması, onun mənfəətli olması, rentabelliliyi və digər xarakteri sti kal an ilə

bağlı olan məqsədlər aiddir. Məqsədlərin qoyuluşu müəssisənin fəaliyyəti istiqamətində

ifadə olunmuş onun əsas funksiyalarının yerinə yetirilməsinə imkan verir. Bundan

başqa, birbaşa funksional nəticələrin əldə edilməsinə imkan yaradan köməkçi məqsədlər

formulə edilə və qoyula bilər.

Fəaliyyət strategiyası. Biznesin istiqaməti və məqsədlərinin müəyyən

edilməsindən sonra strategiyanın işlənib hazırlanması başlayır.

Strategiya məqsədlərə çatmaq üçün zəruri olan ümumiləşdirilmiş fəaliyyət

modelini özündə əks etdirir.

Sərt rəqabət şəraitində və bazarda sürətlə dəyişən vəziyyətdə diqqətin nəinki

müəssisənin işinin daxili vəziyyətinə cəmləşdirilməsi, həm də xarici bazarda baş verən

dəyişiklikləri izləməyə imkan verən uzunmüddətli strategiyanın işlənib hazırlanması

çox vacibdir. Keçmişdə çoxlu firmalar, əsasən, gündəlik işlə, resurslardan istifadənin

səmərəliliyinin yüksəldilməsi ilə

28

bağlı olan daxili problemlərlə məşğul olaraq uğurla fəaliyyət göstərə bilirdilər, flazırda

isə cari fəaliyyətdə potensialdan səmərəli istifadə məsələsi aradan götürülməsə də,

firmanın sürətlə dəyişən ətraf mühitə uyğunlaşmasını təmin edən strategiyanın həyata

keçirilməsi çox vacib hesab edilir.

Məsələn, yapon firmalannın strategiyası üçün aşağıdakılar xarakterikdir:

- istər xarici mühitdə, istərsə də firma daxilində daimi dəyişikliyə

istiqamətlənmə;

- bu mühitdə müəyyən yerə istiqamətlənmə;

- determinasiya olunmuş istiqamətin olmaması,

- nəinki hazırkı məqamda, həm də uzunmüddətli perspektivdə yaşamaq və

dəyişən dünyada öz rolunu gücləndirmək üçün bütün imkanlann nəzərə alınması və

istifadə olunması;

- insan resurslarının, onlann intellektual potensialının və daima dəyişən

texnologiyalann yaşamağın əsaslan kimi ayniması.

Çevikliyi, uyğunlaşma qabiliyyəti, dəyişikliklərin səthində olmağa can atması ilə

fərqlənən bu strategiya sürətli yenidənqurma yolu ilə bazarda öz yerini geri almağı

bacarmaq tələbatını obyektiv olaraq əks etdirir.

Qeyd etmək lazımdır ki, vahid strategiya mövcud deyil. Hər bir firma özünə görə

nadirdir, buna görə də strategiyanın işlənib hazırlanması özünəməxsusdur, o isə firmanın

bazardakı vəziyyəti, onun inkişaf dinamikası, potensialı, rəqiblərin davranışı, istehsal

etdiyi məhsul və yaxud göstərdiyi xidmətin xarakteristikası, iqtisadiyyatın vəziyyəti,

mədəni mühitdən və s. asılıdır.

Strategiyanın işlənib hazırlanması firmanın daxili vəziyyətini və xarici mühiti

xarakterizə edən əsas amillərin təhlili əsasında həyata keçirilir. Strategiya müəssisədə

olan resurslardan istifadəni yaxşılaşdırmağın bütün variantlannı və xarici mühit

elementlərini nəzərə almaqla qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq imkanlannı

qiymətləndirməlidir.

Strategiyanın seçilməsi zamanı aşağıdakı əsas amillər nəzərə alınmalıdır;

- sahənin güclü tərəfləri;

- firmanın güclü tərəfləri;

- firmanın məqsədləri;

- firmanın maliyyə resurslan;

- işçilərin ixtisası;

- xarici mühitdən asılılıq dərəcəsi;

- vaxt amili.

Seçilmiş strategiya onun həyata keçirilməsi imkanlannı müəyyən edən amillərin

düzgünlüyü və kifayət dərəcədə olmasının təhlili yolu ilə qiymətləndirilir. Əsas

qiymətləndirmə meyan belədir: bu strategiya firma tərəfindən qoyulmuş məqsədlərə nail

olmağa gətirib çıxaracaqdırmı?

29

Əgər strategiya firmanın məqsədlərinə uyğun gəlirsə, onda onun sonrakı

qiymətləndirilməsi aşağıdakı istiqamətlər üzrə aparılır:

- mühitin vəziyyətinə və tələblərinə uyğunluq;

- firmanın potensialı və imkanlarına uyğunluq;

- strategiyanın əsasını təşkil edən riskin qəbul oluna bilməsi.

Biznesin əsas təşkili mərhələləri. Bizneslə məşğul olmaq qərarına gələn hər bir

sahibkann məqsədi ümumi şəkildə öz fəaliyyət sferasını müəyyən etmək, uğur vəd edən

yeni ideya tapmaq, mümkün risk və mənfəət proqnozu nöqteyi-nəzərindən onu hərtərəfli

qiymətləndirmək, sonra isə yeni ideyanın yaranmasına həmişə əngəl törədərək

müqavimət göstərən güclü qüvvələri dəf etməklə nəzərdə tutulmuş fikri konkret nəticəyə

qədər apanb çatdırmaqdan ibarətdir.

Biznesin təşkili bir sıra mərhələləri özündə birləşdirir;

1) yeni ideyanın axtanşı və yaradılması;

2) onun hərtərəfli qiymətləndirilməsi;

3) bazar “niş”inin axtaniması;

4) biznes-planın işlənib hazırlanması;

5) fəaliyyət konsepsiyasının yaradılması, biznesin məqsədinin seçilməsi;

6) fəaliyyət strategiyasının işlənib hazırlanması;

7) tələb olunan resurslann cəlb olunması;

8) layihənin həyata keçirilməsi;

9) müəssisənin təşkili və idarə edilməsi.

Ən mühüm strateji qərarlardan biri müəssisənin yerləşdiyi yerin seçilməsidir. Bu,

xüsusilə ticarət müəssisələrinə (mağazalara) aid edilir. Təcrübə göstərir ki, orta

keyfiyyətli mağaza yaxşı yerdə yerləşərsə uğurlu olar, əksinə, ən yaxşı mağaza üçün də

“pis yer”də yaşamaq çətindir.

Müəssisənin işinin təşkili. Müəssisə yerləşdiyi ölkənin qanunvericiliyinə uyğun

olaraq təsis olunandan, zəmri resurslar cəlb olunandan, malgöndərənlər seçiləndən və

yerləşdiyi yer müəyyən ediləndən sonra onun işini təşkil etmək lazımdır.

Təşkil etmək - bütün müəssisə çərçivəsində bu və ya digər fəaliyyət növünün

həyata keçirilməsi üçün zəruri olan funksiya və vəzifələrin planlaşdıniması, müəyyən

edilməsi deməkdir.

Səmərəli iş üçün əməkdaşların funksional vəzifə və hüquqlanm, eləcə də onlann

qarşılıqlı münasibətlərini dəqiq və ay