İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

217
НАЗИМ ЯЩМЯДОВ 85 Н А Х Ч Ы В А Н ИГТИСАДИЙЙАТЫНЫН ПРИОРИТЕТЛЯРИ: ИГТИСАДИ АРТЫМ, ДИНАМИК ИНКИШАФ БАКЫ – SABAH- 2008 2 Redaktor: i.e.n., dos. N.Р.Quliyev Rəyçilər: i.e.d., prof. М.Х.Мейбуллайев i.e.d., prof. Т.А.Гулийев N.Əhmədov. Naxçıvan iqtisadiyyatının prioritetləri: iqtisadi artım, dinamik inkişaf. Bakı, “Sabah”, 2008, 452 səh. (şəkilli) İSBN 5-86106-113-0 Monoqrafiya müstəqillik dövründə Azərbaycanın ayrıl- maz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqtisadi inkişaf yolunun tədqiqinə həsr olunmuşdur. Bugünkü inkişafın əsasları hələ XX yüzilliyin axırlarında Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. Müstəqillik dövrünə həsr olunan əsərdə iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf xüsu- siyyətləri təhlil edilir. Ulu öndər Heydər Əliyevin və onun kur- sunu davam etdirən ölkə prezidenti İlham Əliyevin göstərdiyi qayğı və diqqət, Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun fədakarlığı – məhz bu 3 amil birləşməsi muxtar res- publikada dinamik inkişafı təmin etmişdir. Əsərdə Ali Məclisin məşğulluq problemlərinin həlli və quruculuq işləri sahəsində gördüyü işlər qiymətləndirilmişdir. Tədqiqat zamanı müstəqillik illərində muxtar respublika- nın dinamik inkişafı statistik materiallar əsasında sübuta yetiril- mişdir. Əsərdən elmi işçilər, aspirantlar, magistrlər, tələbələr və ümumiyyətlə iqtisadiyyatla maraqlananlar istifadə edə bilərlər. 2008 029 0605010407 - qrifli nəşr © N.Əhmədov, Bakı

Transcript of İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

Page 1: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

НАЗИМ ЯЩМЯДОВ

85

Н А Х Ч Ы В А Н

ИГТИСАДИЙЙАТЫНЫН ПРИОРИТЕТЛЯРИ:

ИГТИСАДИ АРТЫМ, ДИНАМИК ИНКИШАФ

БАКЫ – SABAH- 2008

2 Redaktor: i.e.n., dos. N.Р.Quliyev Rəyçilər: i.e.d., prof. М.Х.Мейбуллайев i.e.d., prof. Т.А.Гулийев

N.Əhmədov. Naxçıvan iqtisadiyyatının prioritetləri: iqtisadi artım, dinamik inkişaf.

Bakı, “Sabah”, 2008, 452 səh. (şəkilli)

İSBN 5-86106-113-0 Monoqrafiya müstəqillik dövründə Azərbaycanın ayrıl-

maz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqtisadi inkişaf yolunun tədqiqinə həsr olunmuşdur. Bugünkü inkişafın əsasları hələ XX yüzilliyin axırlarında Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. Müstəqillik dövrünə həsr olunan əsərdə iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf xüsu-siyyətləri təhlil edilir. Ulu öndər Heydər Əliyevin və onun kur-sunu davam etdirən ölkə prezidenti İlham Əliyevin göstərdiyi qayğı və diqqət, Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun fədakarlığı – məhz bu 3 amil birləşməsi muxtar res-publikada dinamik inkişafı təmin etmişdir.

Əsərdə Ali Məclisin məşğulluq problemlərinin həlli və quruculuq işləri sahəsində gördüyü işlər qiymətləndirilmişdir.

Tədqiqat zamanı müstəqillik illərində muxtar respublika-nın dinamik inkişafı statistik materiallar əsasında sübuta yetiril-mişdir.

Əsərdən elmi işçilər, aspirantlar, magistrlər, tələbələr və ümumiyyətlə iqtisadiyyatla maraqlananlar istifadə edə bilərlər.

2008029

0605010407

− qrifli nəşr

© N.Əhmədov, Bakı

Page 2: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

3

Монографийа Улу Юндяр Щейдяр Ялийевин анадан олмасынын 85 иллийиня щяср олунур

М Ц Я Л Л И Ф Д Я Н

Мцстягил Азярбайжан Республикасы артыг 17 иля

йахындыр ки, дцнйа халглары бирлийиндя юз лайигли йерини тутмаг, инкишаф етмиш дювлятляр сырасына гошулмаг йолунда бюйцк инам вя гятиййятля аддым-аддым иряли-ляйир. Улу Юндяр Щейдяр Ялийевин узагэюрян дахили вя харижи сийасяти нятижясиндя гыса бир мцддятдя Азярбай-жанын бейнялхалг имижи йениляшмиш, юлкямиз дцнйа си-йаси аренасынын фяал субйектляриндян бириня чеврил-мишдир.

Азярбайжан зийалылары узун илляр иттифагын тярки-биндя олан республикамызда эюрцлян ишляри, хцсусиля Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин щакимиййятинин биринжи дюврцндя республикамызда баш верян дяйишик-ликляри, игтисади сащядя апарылан дярин ислащатлары, Азярбайжанын индики сийаси вя игтисади мцстягиллийинин, бейнялхалг мцнасибятляр системиня вя дцнйа игтиса-диййатына интеграсийасынын бцнювряси кими гиймятлян-дирирляр.

Азярбайжанын икинжи дяфя юз мцстягиллийини бяр-па етмяси юлкянин ижтимаи-сийаси щяйатында чох мц-щцм щадися олмушдур. Лакин 1991-жи ил октйабрын 18-дя «Азярбайжанын Дювлят Мцстягиллийи щаггында» Конститусийа Актынын гябул едилмяси иля халгымыз йени-дян юз мцстягиллийини бярпа етди. Лакин еля о вахт щакимиййятин сябатсыз вя гятиййятсиз адамларын ялиндя

4

олмасы милли дювлятчилийимизин талейини тящлцкя алтында гойурду. Республикамызын ядалятсиз мцщарибяйя сц-рцклянмяси, торпагларымызын ишьалы, дахили чякишмяляр вя вязифя давасы, дярин сосиал-игтисади бющран, щаки-миййят чеврилишляри вя с. бцтцн бунлар мцстягиллийин илк илляри цчцн аьрылы бир мянзяря йаратмышдыр. Улу юндя-римиз Щейдяр Ялийевин 1993-жц ил ийун айында халгын тякиди вя тяляби иля щакимиййятя гайытмасы, мцстягилли-йимиз уьрунда гятиййятли вя жясарятли мцбаризяйя баш-ламасындан сонра щямин мянзяря тамамиля дяйишди. Щейдяр Ялийев дцщасы халгы юз ятрафында бирляш-дирмяйя, демократик, дцнйяви, щцгуги дювлят гуру-жулуьунун ясасыны гоймаьа наил олду. Цмуммилли лидеримизин зянэин дювлятчилик тяжрцбяси вя идарячилик мящаряти мцстягил дювлятимизи аьыр бялалардан хилас етди, сабитлик йаратды, давамлы инкишафа йол ачды. Щейдяр Ялийев – халг бирлийи дахили вя харижи гцввяля-рин 1994-1995-жи иллярдя планлашдырдыьы дювлят чеврилиш-ляри жящдлярини пуча чыхарды.

Бир сюзля, Улу Юндяримиз Щейдяр Ялийев дювлят мцстягиллийинин илк илляриндя зцлмятя бцрцняряк учуру-ма йуварланмаг тящлцкяси иля цзляшян Азярбайжан жямиййятини гаранлыгдан хилас едиб ишыьа говушдурду. Онун бяшяри идейалары мцстягил дювлятимизин эяляжяк инкишаф йолларына ишыг салды.

Мцстягил Азярбайжан дювлятинин баниси вя гу-ружусу, Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин йцрцт-дцйц игтисади сийасят нятижясиндя 1996-жы илдя юлкядя макроигтисади сабитлик ялдя олунду вя инкишаф башлады.

Page 3: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

5

Гятиййятля дейя билярик ки, бу эцн Улу Юндя-римизин сийаси курсу онун лайигли давамчысы, мющтя-рям Президентимиз Илщам Ялийев тяряфиндян уьурла давам етдирилир. Халгымызын бюйцк дястяйи иля юлкя президенти сечилян Илщам Ялийев бу чятин вя шяряфли вя-зифяни чох уьурла йериня йетирир. Еля буна эюря дя юл-кямиз няинки реэионда, щабеля бцтцн дцнйада лидерлик сявиййясиня йцксялмишдир. Бу эцн Азярбайжан дювлят-чилийинин эцжц, юлкямизин сийаси, игтисади гцдряти гар-шыйа чыхан щяр бир проблеми щялл етмяйя имкан верир. Бцтцн бунлар ися сюзсцз ки, Улу Юндяримиз Щейдяр Ялийевин йаратдыьы мющкям бцнювряйя ясасланыр.

Мющтярям Президентимиз Илщам Ялийев чох щаглы олараг демишдир: «Азярбайжанда Щейдяр Ялийевин сийа-сяти йашайыр, мющкямлянир, йени формаларла зянэин-ляшир… Азярбайжан рящбярлийинин сийасяти, халгын би-зим сийасятимизи дястяклямяси тябии ки, мювгеляримизи даща да эцжляндирир. Юлкядя щям сийаси, щям дя игтисади сащялярдя ислащатлар жясарятля апарылыр».

Юлкядя вя онун тяркиб щиссяси олан Нахчыван МР-дя апарылан ислащатлар юз нятижясини верир вя бизи севиндирир.

Нахчыван МР Али Мяжлисинин сядри чох щаглы олараг дейир ки, Нахчыван тарихи, мядяниййяти, игтиса-диййаты, ядябиййаты вя диэяр сащялярдя щяля жидди араш-дырмалар апарылмыр.

Мян бир игтисадчы кими хцсуси гейд етмяк истяйирям ки, Нахчыван игтисадиййатынын мцхтялиф сащя-лярини ящатя едян мягаляляр йазылмышдыр. Лакин индийя кими мцстягиллик дюврцндя Нахчыван игтисадиййатында

6

баш верян дяйишикликляр, ялдя олунан наилиййятляр китаб шяклиндя илк дяфядир ки, чап едилир.

Китабын «Нахчыван игтисадиййатынын приоритетля-ри: игтисади артым, динамик инкишаф» кими адландырыл-масы тясадцфи дейилдир. Апарылан арашдырмалар вя тящлилляр эюстярир ки, доьрудан да, Нахчыван игтисадий-йатында артым баш верир вя динамик инкишаф едир. Бу игтисади инкишаф бир чох эюстярижиляр цзря бцтювлцкдя юлкянин вя игтисади районларын игтисади эюстярижилярини хейли габаглайыр. Бу мясяляляри биз игтисадчылар, мцял-лимляр ня цчцн елми жящятдян ясасландырараг эениш охужу кцтлясиня тягдим етмяйяк?

Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев али мяктяб мцяллимляринин ямяйини йцксяк гиймятляндиряряк де-мишдир: «…али мяктябдя щяр бир мцяллим билмялидир ки, онун цзяриня дцшян вязифя, онун дювлят цчцн, миллят цчцн, Азярбайжан халгы цчцн эюрдцйц иш бцтцн башга сащялярдя фяалиййят эютярян инсанларын щамысынын ишиндян ян эяряклисидир, ян лазымлысыдыр».

Еля бу мягсядля дя мян юз цзяримя дцшян вя-зифяни йахшы дярк едяряк беля бир ишин алтына эирдим вя юз вязифямин ющдясиндян нежя эялдийими ися, йягин ки, охужулар дейяжякляр. Чцнки Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин биз али мяктяб мцяллимляри гаршысында гой-дуьу вязифяляр тякжя эяляжяйин мцтяхяссислярини йетиш-дирмякля битмир. Щям дя елми фяалиййятля мяшьул олмаг, йени ясярляр йазмаг бизим цмдя вязифямиздир.

Ахы ня цчцн дя йазмайаг. Дювлят бизи щяр жцр гайьы иля тямин едир. Щяйат шяраитимизи йахшылашдырыр. Стимуллашдырыжы тядбирляр эюрцр. Еля бу йахынларда (17

Page 4: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

7

октйабр 2007-жи ил) Нахчыван Дювлят Университетинин 40 иллийи мцнасибятиля бир груп ямякдашын, о жцмлядян 2 няфяря президент тягацдцнцн, 1 няфяря шющрят ор-дени, 1 няфяря ямякдар елм хадими, 3 няфяря Азяр-байжанын ямякдар мцяллими, 9 няфяря тярягги медалы вя бир чох ямякдашлара мухтар республиканын йцксяк мцкафатларынын верилмяси бизи севиндирир вя даща йахшы ишлямяйя рущландырыр.

Бу мцкафатлар цчцн мян дя севинирям, она эюря севинирям ки, 9 няфяр «Тярягги» медалы аланлар ичярисиндя мяним дя адым вардыр. Бу йцксяк мцкафаты мяня тянтяняли ижласда юлкя Президенти мющтярям Илщам Ялийев жянаблары тягдим етди.

Мян бу китаб васитясиля Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин лайигли давамчысы, Азярбайжан Пре-зиденти жянаб Илщам Ялийевя вя Нахчыван МР Али Мяжлисинин Сядри чох щюрмятли Васиф Талыбова дярин миннятдарлыьымы билдирирям. Сизи ямин едирям ки, эя-ляжякдя дя йени тядгигат ясярляринин мейдана эялмяси цчцн юз гцввя вя бажарыьымы сярф едяжяйям.

Беляликля, дювлят, вятян бизим щяр биримизин гай-ьысына галыр. Бунун мцгабилиндя бяс биз вятян цчцн ня едя билярик? Бязян вятян щаггында аьыз долусу данышанлар конкрет ишя эяляндя сусурлар.

Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мяжлисинин Сядри Васиф Талыбовун вятянин парлаг сабащлары иля баьлы гаршымыза гойдуьу вязифяляр щамымызы фядакар-лыьа чаьырыр. О чыхышларынын бириндя демишдир: «Вятян, Вятян демякля олмур. Вятян алын тяри иля Вятян олур.

8

Щяр кяс цчцн цмуми Вятян евимиз эцндя бу мющ-тяшям дивара бир кярпиж гоймагла баша эялир».

Щесаб едирям ки, щяр бир Азярбайжан вятяндашы: алими дя, шаири дя, мядяниййят ишчиси дя, мцяллими дя – цмумиййятля, щарада вя щансы сащядя ишлямясиндян асылы олмайараг мухтар республиканын чичяклянмяси наминя юз бажарыьыны сярф етмялидир.

1992-1993-жц иллярдя Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев тяряфиндян аграр ислащатларын башланмасы иля ясасы гойулан вя бу эцн Нахчыван МР Али Мяжлисинин Сядри В. Талыбов тяряфиндян чох уьурла давам етдири-лян игтисади сийасят эетдикжя юз бящрясини вермякдядир.

Мцстягиллик дюврцндя Нахчыван МР-да игти-сади артым вя динамик инкишаф мясяляляри елми жящят-дян ясасландырылараг, тящлил едиляряк, арашдырмалар апарылмышдыр. Щесаб едирям ки, мцяллиф тяряфиндян щазырланмыш бу монографийа Улу Юндярин анадан ол-масынын 85 иллийиня бир тющфя олажагдыр.

Page 5: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

9

Э И Р И Ш

Гядим вя зянэин тарихя, мядяниййятя вя чох-ясрлик дювлятчилик яняняляриня малик олан Нахчыван дийары – гядим тцрк-оьуз йурду, язяли вя ябяди Азяр-байжан торпаьы, бяшяр сивилизасийасынын бешикляриндян бири олуб, тарихян Шяргин тижарят, сяняткарлыг, елм вя мядяниййят мяркязляриндян щесаб олунмушдур. Нах-чыван яразисиндя ашкар едилян даш вя метал дюврцнцн абидяляри, Эямигайада сярт гайалыгларда ашкар олу-нан чохсайлы мцхтялиф тясвирляр, юз сяняткарлыьы иля се-чилян бойалы габлар мядяниййяти, гядим шящярсалма мядяниййятинин изляри вя с. нцмуняляр бу йурдун мящз бяшяр мядяниййятинин илк бешикляриндян бири ол-дуьуну сцбут едир.

Нахчыванын ялверишли эеостратеъи мювгейи, мц-щцм карван йолларынын, о жцмлядян «Ипяк Йолу»нун цзяриндя йерляшмяси, зянэин тижарят вя сяняткарлыг мяркязи олмасы, щямчинин ятраф бюлэялярин малик ол-дуглары мящсулдар торпаглар щяля чох яввялдян гоншу дювлятлярин диггятини жялб етмишдир.

Мцасир дюврдя ися Нахчыван Мухтар Республи-касы Азярбайжанын юзцнямяхсус йцксяк инкишаф хцсу-сиййятляриня малик олан реэионларындан биридир.

ХХ ясрин сонларында Азярбайжан икинжи дяфя юз мцстягиллийини ялдя етдикдян сонра Нахчыван МР-дя нязярячарпажаг мцвяффягиййятляр ялдя едилмишдир. Игтисадиййат даим инкишаф етмиш вя тякмилляшмишдир.

Лакин индийя кими Нахчыван Мухтар Респуб-ликасынын ялдя етдийи наилиййятляри, хцсуиля мцстягиллик

10

дюврцндя игтисадиййатын айры-айры сащяляринин инкиша-фыны якс етдирян биржя китаб да олсун няшр едилмя-мишдир. Тяртиб олунан бу китаб охужулара 3 бюлмя вя 8 фясилдя тягдим олунур.

Ы бюлмя «Игтисади артым сцрятиня вя динамик инкишафа малик республика» адланыр. Бу бюлмя бир фя-силдян ибарятдир. Бу фясилдя мухтар республиканын инзибати ярази бюлэцляринин гыса характеристикасы верилир.

ЫЫ бюлмя «Мцстягиллик илляриндя игтисадиййатын инкишаф хцсусиййятляри» адланыр вя бу бюлмя 5 фясилдян ибарятдир.

ЫЫ фясилдя сянайе сащяляри тящлил едилир. Илк нюв-бядя кечян ясрин 90-жы илляринин яввялляриндя юлкяни бц-рцйян игтисади бющран, онун сябябляри вя бу бющран-дан чыхыш йоллары верилир. Бу фясилдя сянайенин мцасир вязиййяти, инкишаф перспективляри арашдырылыр. Нахчыван МР Али Мяжлисинин рягабят габилиййятли мящсуллар истещсалынын артырылмасы сащясиндя апардыьы сянайе сийасяти тядгигат обйектиня чеврилир.

«Аграр секторун игтисадиййаты вя инкишаф проб-лемляри» адланан ЫЫЫ фясилдя мухтар республикада кянд тясяррцфатынын мцасир вязиййяти вя инкишаф хцсу-сиййятляри верилир. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин Нахчыван МР Али Мяжлисинин сядри ишляйяр-кян илк дяфя олараг аграр ислащатлара Нахчыванда баш-ламасы вя сонра юлкянин диэяр реэионларына йайылмасы вя онун илкин нятижяляри гиймятляндирилир.

ЫВ фясилдя юлкянин няглиййат сектору щаггында мялуматлар верилир, бейнялхалг ялагялярдя онун ролу гиймятляндирилир, юлкянин игтисади районларында, о

Page 6: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

11

жцмлядян Нахчыван МР-дя няглиййатын айры-айры сащяляринин инкишафы вя перспективляри тящлил едилир.

В фясилдя мцстягиллик илляриндя Нахчыван МР-дя эедян тикинти-гуружулуг ишляриндян эениш сющбят ачылыр. Мухтар республикада сон иллярдя йцзлярля мяктяблярин, сящиййя обйектляринин, инзибати биналарын, кюрпцлярин, йол говшагларынын, су артезиан гуйуларынын, сянайе, тижарят вя диэяр обйектлярин тикилиб истифадяйя верилмяси гейд едилир.

ВЫ фясил ися мухтар республикада демографик просесляр, мяшьуллуг вя эендер проблеминя щяср едил-мишдир. Бу фясилдя Нахчыван МР-дя демографик про-сеслярин мцасир вязиййяти, бурада мяшьуллуьун тямин олунма имканлары вя эендер проблеминин щялли истига-мятляри эениш тядгигат обйектиня чеврилир.

ЫЫЫ бюлмя «Нахчыван Мухтар Республикасында игтисадиййатын дювлят тянзимлянмясинин мцасир вязий-йяти вя перспективляри» адланыр. Бу бюлмя ВЫ вя ВЫЫ фясилляри ящатя едир.

ВЫЫ фясил «Нахчыван эюмрцйц инкишаф йолларында» адланыр. Бу фясилдя Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин мцстягил эюмрцк хидмятинин йарадылмасы сащя-синдя эюрдцйц ишляр, Нахчыван МР-дя эюмрцк системи-нин мцасир вязиййяти вя онун харижи игтисади ялагялярин тянзимлянмясиндяки ролу гиймятляндирилир.

ВЫЫЫ фясил «Юлкянин ярзаг тящлцкясизлийи вя онун реэионал аспектляри» адланыр. Бу фясилдя Нахчыван ре-эионунун ярзаг тящлцкясизлийи цзря Дювлят Програ-мынын реаллашдырылмасы имканлары вя юлкя Президенти Илщам Ялийевин йохсуллуьун азалдылмасына йюнялдил-миш игтисади вя сосиал сийасяти арашдырылыр.

12

Page 7: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

13

Ы Б Ю Л М Я

ИГТИСАДИ АРТЫМ СЦРЯТИНЯ ВЯ ДИНАМИК

İNKİŞAFA MALİK RESPUBLİKA

14

Page 8: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

15

Ы Ф Я С И Л

НАХЧЫВАН МР ВЯ ОНУН ИНЗИБАТИ ЯРАЗИ БЮЛЭЦЛЯРИ

Реэионун гыса характеристикасы:

1.1. Нахчыван Мухтар Республикасы

1924-жц ил феврал айынын 9-да Нахчыван Мухтар

Совет Сосиалист Республикасы (Нах.МССР) йарадылмыш вя 1990-жы илядяк фяалиййят эюстярмишдир. 1990-жы илдя ады дяйишдириляряк Азярбайжанын тяркибиндя Нахчыван Мух-тар Республикасы – мухтар дювлят елан олунмушдур. Юзцнцн конститусийасы вардыр.

Нахчыван МР цч дювлятля, о жцмлядян 246 км сярщядля Ермянистан Республикасы иля, 11 км гардаш Тцркийя иля вя 204 км сярщядля Иран Ислам Респуб-ликасы иля щямсярщяддир.

Яразисинин цчдя икиси даьлыг сащялярдир. Еля иг-лимин сярт континентал олмасы да яразисинин даьларла ящатя олунмасы вя ири су щювзяляриндян узагда йерляш-мяси иля ялагядардыр. Нахчыван МР яразиси файдалы газынтыларла чох зянэиндир. Минерал су булагларынын рянэарянэлийиня эюря Нахчыван МР дцнйанын ян диггятялайиг бюлэяляриндяндир. Индийя кими бурада 250-дян артыг минерал су мянбяйи гейдя алынмышдыр. Нахчыван МР яразиси зянэин флорайа вя рянэарянэ битки юртцйцня маликдир.

16

Мухтар республиканын яразиси 5,5 мин квадрат километр олмагла бцтювлцкдя Азярбайжан Республи-касы яразисинин 6,4 фаизини тяшкил едир.

Нахчыван МР ящалиси 1 йанвар 2008-жи ил тарихя 384,5 мин няфярдир ки, бунларын да 99,1 фаизи азярбай-жанлылардан, галан щиссяси ися руслар, кцрдляр, эцржцляр вя с. халгларын нцмайяндяляридир.

Бязи мянбяляря эюря 5000 иля йахын йашынын ол-масы иддиа олунан Нахчыван инкишаф етмиш игтисадий-йата маликдир. Нахчыван МР инкишафда олан чохсащяли сянайе вя аграр-сянайе республикасыдыр. Сянайедя йерли кянд тясяррцфаты мящсулларынын емалы вя файдалы газынты ещтийаты хцсуси йер тутур. Електроника, метал емалы, тикинти материаллары вя йцнэцл сянайеси вардыр. Кянд тясяррцфаты ясасян тахылчылыг, щейвандарлыг, тяря-вязчилик вя баьчылыг сащясиндя ихтисаслашмышдыр.

Мухтар республикада игтисади ислащатлар ардыжыл олараг щяйата кечирилмиш, торпаг ислащатлары баша чат-дырылмыш, азад сащибкарлыьын, хцсуси мцлкиййятин вя кичик бизнесин инкишафы цчцн эениш имканлар йарадыл-мышдыр. 2006-жы илдя мухтар республикада 405,7 мил-йон манатлыг Цмуми Дахили Мящсул (ЦДМ) истещсал олунмушдур ки, бунун 109,0 милйон манатыны, йахуд 26,3 фаизини кянд тясяррцфаты мящсуллары, 70,4 милйон манатыны вя йахуд 17,3 фаизи сянайе мящсуллары, 191,8 милйон манатыны вя йа 47,3 фаизини ясас капитала йю-нялдилян инвестисийалар тяшкил етмишдир.

Нахчыван МР Статистика Комитясинин мялума-тына эюря 2005-жи иля нисбятян 2006-жы илдя ЦДМ истещ-салы 26,6 фаиз, сянайе мящсулунун цмуми щяжми 64,2

Page 9: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

17

фаиз, ясас капитала йюнялдилян инвестисийалар 52,1 фаиз вя кянд тясяррцфатынын цмуми мящсулу 4,7 фаиз арт-мышдыр.

Мухтар республикада, щабеля 2005-жи иля нисбя-тян 2006-жы илдя харижи тижарят дювриййяси (милйон АБШ доллары) 71,9 фаиз, бцджя эялирляри 34,1 фаиз, адамба-шына дцшян пул эялирляри 28,2 фаиз, бир ишчийя щесаб-ланмыш орта айлыг ямяк щаггы ися 28,1 фаиз артмышдыр.

2007-жи илдя дя Нахчыван МР игтисадиййатынын бцтцн сащяляриндя артым мцшащидя едилмишдир. Мухтар республиканын динамик инкишафы эюз габаьындадыр. Беля ки, ясас макроигтисади эюстярижиляря нязяр салдыг-да мялум олур ки, 2007-жи илдя мухтар республикада ЦДМ истещсалы 24,7 фаиз, сянайе мящсулу истещсалы 66,0 фаиз, ясас капитала йюнялдилян инвестисийалар 16,3 фаиз, кянд тясяррцфатынын цмуми мящсулу 2,0 фаиз, няглиййат секторунда йцк дашынмасы 7,1 фаиз, адам-башына дцшян эялирляр 38,6 фаиз, бир ишчийя щесабланмыш орта айлыг ямякщаггы ися 40 фаизя гядяр артмышдыр. Бцтцн бунлар ону эюстярир ки, мухтар республикада игтисади артым вя динамик инкишаф бир мейар кими гябул едилмишдир.

1.1.1. Нахчыван шящяри

Нахчыван шящяри Нахчыван Мухтар Республикасы-

нын пайтахтыдыр. Ири сянайе, елм вя мядяниййят мяркязи олан Нахчыван шящяри Нахчыван чайынын сащилиндя йерляшир.

18

Яразиси 0,036 мин км2, ящалиси ися 71,2 мин ня-фярдир (1 йанвар 2008). Ящалинин 48,7%-ни кишиляр, 51,3 %-ни ися гадынлар тяшкил едир. Милли тяркиби азярбайжанлы-лардан ибарятдир. Сярт континентал иглимя маликдир.

Гядим рявайят вя мифляря ясасланан бир сыра ан-тик вя орта яср тарихчи вя жоьрафийашцнаслары Нахчыва-нын ерамыздан яввял 1539-жу илдя салындыьыны эюстяря-ряк 3500 илдян чох йашы олдуьуну гейд едирляр. Лакин апарылан тядгигатлар эюстярир ки, бир чох тядгигатчылар Нахчыванын 3500 ил йох, 5000 иля йахын йашы олдуьуну иддиа едирляр вя сцбут етмяйя чалышырлар (24, с.14).

Нахчыван шящяри карван йолу цзяриндя йерляшди-йиндян гядим тижарят мяркязи кими дя шющрят газан-мышдыр. Нахчыван шящяриндя сянайенин инкишафы мухтар республиканын диэяр районларына нисбятян цстцнлцк тяшкил едир. ХХ ясрдя Нахчыван шящяриндя йени сянайе мцяссисяляри тикился дя юзцнцн ясл инкишафына 1970-жи иллярдян башламышдыр. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин биринжи щакимиййяти дюврцндя Нахчыван шящяриндя иттифаг ящямиййятли ири сянайе мцяссисяляри, о жцмлядян Халча комбинаты, Алт трикотаъ маллары фаб-рики, Шцшя габлар заводу, Алцмуниум габлар заводу вя диэяр ири сянайе мцяссисяляри тикилиб истифадяйя верилди.

2004-жц илдя мухтар республикада сянайе мящ-сулунун 42,9 фаизи, капитал гойулушунун 59,1 фаизи, истифадяйя верилмиш ясас фондларын 79,1 фаизи, жями ямтяя дювриййясинин 48 фаизи Нахчыван шящяринин па-йына дцшмцшдцр.

Page 10: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

19

Нахчыван шящяри мухтар республиканын пайтахты кими Азярбайжанын елм, тящсил вя мядяниййят мяркяз-ляриндян бириня чеврилмишдир. Нахчыван шящяриндя 13 орта мяктяб, 12 мяктябягядяр мцяссися, 3 али мяктяб (Нахчыван Дювлят Университети, Нахчыван Юзял Уни-верситети, Нахчыван Мцяллимляр Институту), 4 орта их-тисас мяктяби, Азярбайжан МЕА-нын Нахчыван бюл-мяси (тяркибиндя 5 елми-тядгигат институту), 4 клуб вя мядяниййят еви, 8 китабхана, 6 ушаг мусиги мяктяби, 3 театр, филармонийа, 10 музей, Нахчыван Дювлят Шякил Галерейасы вя Ряссамлар Бирлийинин сярэи салону фяалиййят эюстярир. Бундан ялавя шящярдя фяалиййятдя олан 2 гязет, 2 няшриййат, 1 ъурнал, радио вя телевизийа мяркязляри, мцстягил радио каналы, Канал-35 вя с. диг-гяти жялб едир.

Сящиййя системи бюйцк инкишаф йолу кечмишдир. Инди Нахчыван шящяриндя республика хястяханасы, шя-щяр мяркязи хястяханасы, доьум мяркязи, йолухужу хястяликляр мяркязи, эюз, ушаг, дуздаь физиотерапийа хястяханалары, кардеолоэийа, вярям, психо-невроло-эийа, онколоэийа, ащыллар цчцн ев, ушаг бярпа мяр-кязи, дяри-зющряви, ендокринолоэийа, поликлиникалар, тя-жили йардым стансийасы вя мяркязляри вя с. сящиййя ожаглары фяалиййят эюстярир.

Бир сюзля, Нахчыван шящяриндя эениш абадлыг вя гуружулуг ишляри эедир, шящяр эюзялляшир вя эцндян-эцня юз симасыны дяйишир.

20

1.1.2. Шярур району

Шярур району Нахчыван МР-да инзибати район-дур. Бу район ХХ ясрин 30-64-жц илляриндя Норашен району, 64-91-жи илляриндя ися Илич району адландырыл-мышдыр. Цмумиййятля, район 1930-жу илдя тяшкил едил-мишдир. Район шималдан вя шимал-шяргдян Ермянистан Республикасы, жянубдан вя жянуб-гярбдян ися Иран Ис-лам Республикасы иля щямсярщяддир. Сащяси 0,81 мин км2, ящалиси ися 1 йанвар 2008-жи иля 99,0 мин няфярдир. Район мяркязи Шярур шящяри олмагла 1 шящяр вя 65 кянд йашайыш мянтягясиндян ибарятдир. Ири йашайыш мян-тягяляри Шярур шящяри, Дямирчи вя Пцсйан кяндляридир.

Шярур району Нахчыван МР-ын ян бюйцк тц-тцнчцлцк, цзцмчцлцк, щейвандарлыг, тахылчылыг вя тяря-вязчилик районудур. Районда кянд тясяррцфатына йа-рарлы торпаглар 31,5 мин щектардыр ки, бунун да 13,8 мин щектарында якин апарылыр. Тясяррцфатларда ясас етибариля, арпа, буьда, гарьыдалы, тцтцн, мейвя-тяря-вяз биткиляри, картоф вя с. биткиляр бежярилир.

Сон илляр Шярур районунун игтисадиййаты инкишаф етмиш вя мцщцм наилиййятляр ялдя едилмишдир. Беля ки, тякжя 2007-жи илдя районда 23,2 мин тон тахыл, 9,4 мин тон картоф, 18,6 мин тон тярявяз, 17 мин тон мейвя вя 1200 тон цзцм истещсал едилмишдир.

Шярур району щям дя мухтар республиканын ян бюйцк щейвандарлыг районларындан биридир. Бурада щейванларын баш сайы илдян-иля чохалмагдадыр. Бунун нятижясиндя дя щейвандарлыг мящсуллары истещсалы даим артмагда давам едир.

Page 11: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

21

Шярур районунда сянайе дя инкишаф етмишдир. Ся-найе ясас етибариля кянд тясяррцфаты мящсулларынын емалы вя тикинти материаллары истещсалы цзря ихтисаслашды-рылмышдыр. Районда консерв заводу, 3 шяраб заводу, гушчулуг фабрики, сянайе комбинаты, Эцмцшлц даь мядяни, Шащтахты даш карханасы вя с. районун ясас сянайе мцяссисяляридир.

Сон илляр эениш тикинти-гуружулуг ишляри эедир вя район юз симасыны дяйишир.

Районун сосиал инфраструктурунун мющкямлян-дирилмяси, ящалинин эцзяранынын йахшылашдырылмасы, тящ-силин, мядяниййятин, сящиййянин инкишафы сащясиндя ар-дыжыл тядбирляр щяйата кечирилир. Онларла кянддя йени мяктябляр тикилмиш вя ясаслы тямир едилмиш, инзибати биналар, сящиййя обйектляри тикилиб истифадяйя верилмиш-дир.

1.1.3. Бабяк району

Бабяк бюлэясинин тябии-жоьрафи мювгейи якинчи-

малдар тайфаларын бу яразидя гядим дюврлярдян мяс-кунлашмасына вя узун мцддят йашамасына шяраит йаратмышдыр. Тясадцфи дейил ки, Ы Кцлтяпя вя ЫЫ Кцлтяпя кими дцнйа мигйаслы абидяляр мящз бу яразидядир. Бурада йашамыш гядим тайфалара мяхсус зянэин мя-дяниййят, археолоъи абидяляр дя горунуб сахланмышдыр. Нахчыван яразисиндя елмя мялум олан илк археолоъи тапынтылар 1870-жи илдя Бабяк району бюлэясиндя гейдя алынмышдыр. 1895-жи илдя Гызылбурун адлы йердян тапылмыш бойалы габлар алимлярдя бюйцк мараг доьур-

22

мушдур. Бабяк району яразисиндя елми ящямиййятя малик Енеолит, Тунж, Дямир дюврляриня вя Антик дювря аид археолоъи абидяляр, гядим дуздаь йатаьы вя диэяр мадди-мядяниййят галыглары ашкара чыхарылмыш вя тядгиг едилмишдир.

Нахчыван МР-дя инзибати район кими 1930-жу илдя тяшкил олунан Бабяк району 1978-жи иля кими Нах-чыван району адландырылмышдыр. Бабяк району шимал-гярбдя Ермянистан Республикасы, жянубда Иран Ислам Республикасы иля щямсярщяддир. Сащяси 0,9 мин км2, ящалиси ися 1 йанвар 2008-жи иля 68,8 мин няфярдир. Рай-онда 1 гясябя, 39 кянд вар. Мяркяз Бабяк гясябясидир. Ири йашайыш мяскянляри Нещрям вя Жящри кяндляридир.

Бабяк районунун игтисадиййатында цзцмчцлцк, тахылчылыг, бостанчылыг, тярявязчилик мцщцм йер тутур. Бурада кянд тясяррцфатына йарарлы торпаглар 34533 щектар тяшкил едир. Бабяк району бюйцк район олмаг-ла мящсул истещсалында да бюйцк хцсуси чякийя малик-дир. Беля ки, 2004-жц илдя мухтар республикада истещсал олунан тахылын 38,3 фаизи, тярявязин 31,9 фаизи, бостан биткиляринин 69,5 фаизи, цзцмцн ися 69,7 фаизи мящз бу районун пайына дцшмцшдцр.

2007-жи илдя Бабяк районунда биткичилик мящ-суллары истещсалы артмышдыр. Ады чякилян илдя районда 28,6 мин тон тахыл, 4,5 мин тон картоф, 17,4 мин тон тярявяз, 5,3 мин тон мейвя вя 5,0 мин тона йахын цзцм истещсал едилмишдир.

Щейвандарлыг сащясиндя дя инкишаф вар. Щей-ванларын баш сайы артамгла мящсул истещсалы сащясиндя дя илдян-иля артым динамикасы мцшащидя едилмякдядир.

Page 12: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

23

Районда сянайе сащяляри дя йенидян гурулур. Бурада даш емалы, цзцм емалы вя йейинти сянайе са-щяляри фяалиййят эюстярир.

Бабяк районунда тикинти-гуружулуг ишляриня дя хцсуси диггят йетирилир. Сон илляр апарылан гуружулуг тядбирляри нятижясиндя районда сосиал-игтисади вя мядяни щяйатын бцтцн сащяляриндя бюйцк ирялиляйишляря наил олунмушдур. Район мяркязиндя вя кянд йашайыш мяскянляриндя йени инзибати вя ижтимаи обйектляр тикил-мишдир. Мяктябляр, сящиййя вя мядяниййят обйектляри тикилмиш, су хятляри, йени автомобил йоллары чякилмиш вя йенидян бярпа едиляряк истифадяйя верилмишдир. Эюрцлян тикинти-абадлыг ишляри районун симасыны кюкцндян дяйишмишдир.

1.1.4. Жулфа району

Жулфа району яразисиндя апарылан археолоъи

тядгигат ишляри нятижясиндя е.я. ЫЫЫ миниллийин орталарын-дан башлайараг сон орта ясрлярядяк хейли абидя гейдя алынмышдыр. Тапынтылар бюлэянин гядим сакинляринин якинчилик, малдарлыг, овчулугла мяшьул олдуьуну эюс-тярир.

Е.я.ЫЫЫ-ЫЫ минилликлярдя бу яразидя (Яряфся, Бя-нянийар, Эюйдяря вя с.) бойалы габлар мядяниййяти йайылмышдыр.

Жулфа шящяринин салындыьы тарих дягиг мялум олмаса да, бурадан е.я.ХЫЫЫ-ЫХ ясрляря аид мадди мядяниййят нцмуняляри тапылмышдыр. Орта ясрлярдя Жулфа, няинки Нахчыван бюлэясинин, еляжя дя Азярбай-

24

жанын игтисади щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. ХВЫ-ХВЫЫ ясрлярдя бурада сяняткарлыг инкишаф етмиш-дир. Жулфа шящяри гядим Ипяк йолу цзяриндя йерляшди-йиндян Нахчыванын тижарят мяркязи кими шющрят тапмышдыр.

Жулфанын бир район кими йарадылмасы ися ХХ ясря аиддир. 1930-жу илдя йарадылан Жулфа району Нах-чыван МР-ын инзибати районларындан биридир. Район шимал-шяргдя Ермянистан Республикасы, жянубдан ися Иран Ислам Республикасы иля щямсярщяддир. Сащяси 1,0 км2, ящалиси ися 1 йанвар 2008-жи ил тарихя 39,6 мин ня-фярдир. Районда 1 шящяр, 24 кянд вя башга йашайыш мянтягяляри вардыр. Ири йашайыш мяскянляри Жулфа шящяри, Йайжы, Ябрягунус вя Бянянийар кяндляридир. Мяркязи Жулфа шящяридир.

Жулфа району тябии сярвятлярля зянэиндир. Бурада файдалы газынтылар: мярэцмцш филизляри, эипс, кяж вя с., минерал сулардан ися Дарыдаь, Нящяжир вя с. чыхыр.

Жулфа району ясасян, цзцмчцлцк вя щейвандар-лыг районудур. Бурада кянд тясяррцфатына йарарлы тор-паглар 29,8 мин щектар, суварылан торпаглар ися 5,2 мин щектардыр. Жулфа району мцстягиллик дюврцндя эениш инкишаф йолуна гядям гоймушдур. Сон иллярдя бу инкишаф юзцнцн йцксяк мярщялясиня гядям гой-мушдур. 2007-жи илдя районда 11,9 мин тон тахыл, 4,8 мин тон картоф, 8,3 мин тон тярявяз, 3,2 мин тон мей-вя вя бцтцн районлардан чох 5,5 мин тон цзцм истещ-сал едилмишдир.

Жулфа районунда 2004-жц илдя 1970-жи илля мц-гайисядя щейвандарлыг мящсулларынын щамысында арты-

Page 13: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

25

ма наил олунмушдур. Бу артым инди дя давам етмяк-дядир.

Районда мядян сянайеси, карбон газы заводу, эяж сехи, кянд тясяррцфаты техникасы тямири мцяссисяси вя с. вардыр. Яэяр 1970-жи илдя мухтар республикада сянайе мящсулунун 4,5 фаизи Жулфа районунун пайына дцшцрдцся, 2004-жц илдя бу рягям 5,6 фаиз олмушдур.

Районда эениш тикинти-гуружулуг ишляри апарылыр. Мцстягиллик илляриндя онларжа йени мяктяб бинасы, сящиййя обйектляри, инзибати биналар тикилиб истифадяйя верилмиш вя йол тясяррцфаты йенидян гурулмушдур.

1.1.5. Ордубад району

1930-жу илдя йарадылмыш Ордубад району Нах-

чыван Мухтар Республикасында инзибати районлардан биридир. 1963-жц илдя бу район ляьв едиляряк яразиси Жулфа району иля бирляшдирилмиш вя 1965-жи илдя йенидян мцстягил района чеврилмишдир. Ордубад району жя-нубдан Иран, шимал вя шяргдян ися Ермянистанля щям-сярщяддир. Сащяси 0,97 мин км2, ящалиси ися 43,6 (2008, 1 йанвар) мин няфярдир. Районда 1 шящяр, 3 гясябя, 43 кянд вардыр. Район мяркязи Ордубад шящяридир.

Ири йашайыш мянтягяляри Ордубад шящяри, Вянянд, Дястя вя Йухары Яйлис кяндляридир.

Район ящалиси 1969 тясяррцфатдан ибарятдир. Ор-дубад району ясасян кянд тясяррцфаты районудур. Кянд тясяррцфатында мейвячилик вя малдарлыг мцщцм йер тутур. 2004-жц илин мялуматына эюря кянд тясяррц-фатына йарарлы торпаглар 19,2 мин щектар тяшкил едир ки,

26

бунун да жями 3 мин щектарында якин апарылмышдыр. Район 4,7 мин щектар суварылан торпаглара маликдир. Дянли вя дянли-пахлалы биткиляр (буьда, апра вя с.), тярявяз-бостан биткиляри вя картоф, йем биткиляри якилир. Ордубад району республиканын мцщцм мейвячилик ра-йонларындан биридир. Ордубадын мейвячилик дийары ол-масы щаггында щяля Ы вя ЫЫ минилликлярдя йашайыб-йара-дан бир чох алимлярин ясярляриндя гиймятли материаллар вардыр. Йенископ Себеос, Иран тарихчиси Щямдуллащ Гязвини вя хцсусиля етнограф вя тарихчи, мяншяжя франсыз олан И.И.Шопен Гафгазын, о жцмлядян Иряван вя Нах-чыван ханлыгларынын тарихиня вя жоьрафийасына щяср етдийи ясяриндя Ордубад щаггында мараглы мялуматлар вер-миш, яла мейвяляри – цзцмц, ярийи, шафталысы, албухарасы, щейвасы олан Ордубад баьларынын Гафгазда, щятта Шяргдя шющрят тапдыьы, щямчинин саьлам иглими щаг-гында йазыр: «…Даьларла ящатя олунмуш Ордубад ал-ялвандыр, саьлам иглимя маликдир, шящяр судан болдур. Ордубады, мцбалиьясиз, бцтцн Гафгазын ян шаираня, ян дилбяр эушяляриндян бири адландырмаг олар».

Щесаб едирям ки, Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев «Ордубад Азярбайжанын инжисидир» адландыр-магда йанылмамышдыр.

Ордубад гядимдя олдуьу кими инди дя юзцнцн дадлы мейвяляри иля юйцня биляр. Район инкишаф едир вя кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалы ися илдян-иля артыр. 2007-жи илин мялуматларына эюря Ордубад районунда сащялярдян 4342 тон тахыл, 7830 тон картоф, 4471 тон тярявяз, 1174 тон мейвя йыьылмышдыр ки, бу да 2004-жц илля мцгайисядя хейли чохдур.

Page 14: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

27

Ордубад районунда щям щейванларын баш са-йында, щям дя щейвандарлыг мящсуллары истещсалында яввялки илляря нисбятян хейли артым вардыр.

Районда игтисадиййатын бцтцн сащяляри инкишаф едир, гуружулуг ишляри эедир, район юз симасыны дяйишир, эюзялляшир.

1.1.6. Кянэярли району

Кянэярли району яразиси гядим йашайыш мяскян-

ляриндян биридир. Бурада инсанларын ямяк фяалиййятини вя щяйат тярзини якс етдирян мадди-мядяниййят галыг-лары иля зянэин хейли археолоъи абидя вар. Археолоъи га-зынтылар нятижясиндя Кянэярли району яразисиндя ашкар олунмуш сон Тунж вя илк Дямир дюврцня аид Галажыг йашайыш йери, шималда орта вя сон Тунж дюврцня аид Ы Гарабаьлар гябиристаны, Гарабаьлар Эавургаласы, жянубда сон Тунж вя илк Дямир дюврцня аид ЫЫ Гарабаьлар гябирстаны, Чалхангалада Тцнж дюврцня аид йашайыш йери, индики Шащтахты кяндиндян шимал-гярбдя Тунж, илк Дямир дюврцня аид Шащтахты Эавур-галасы, Ы вя ЫЫ Шащтахты некрополлары бу яразинин инсан-ларын ян гядим йашайыш йерляри олдуьуну сцбут едир.

Нахчыван МР-дя йени инзибати район олан Кянэярли району 19 март 2004-жц илдя йарадылмышдыр. Кянэярли району Шярур вя Бабяк районлары яразиляри ясасында гисмян дяйишиклик етмякля йарадылмышдыр. Яразиси шимал-шяргдя Ермянистан Республикасы, жянуб вя жянуб-гярбдя Иран Ислам Республикасы иля щямсяр-щяддир. Сащяси 0,7 мин км2, ящалиси 26,5 мин (1 йан-

28

вар 2008-жи ил) няфярдир. Районда 1 гясябя, 10 кянд вардыр. Район мяркязи Гывраг гясябясидир. Ири йашайыш мянтягяляри Гывраг гясябяси, Гарабаьлар, Хок вя Шащтахты кяндляридир.

Кянэярли району ясасян кянд тясяррцфаты райо-нудур. Бурада 2004-жц илдя 7,6 мин тон тахыл, 1,4 мин тон картоф, 2,7 мин тон тярявяз, 2,7 мин тон бостан биткиляри, 0,4 тон цзцм вя щейвандарлыг мящсулларын-дан 1,5 мин тон ят, 7,0 мин тон сцд, 6181 мин ядяд йумурта, 125,4 мин тон ися йун истещсал олунмушдур. Биткичилик мящсуллары истещсалы сонракы иллярдя дя артараг 2007-жи илдя тахыл истещсалы 7,9 мин тона, картоф 2,2 мин тона, тярявяз 1,7 мин тона, мейвя 4,4 мин тона вя цзцм истещсалы ися 435 тона чатмышдыр.

Кянэярли инзибати району йени район олдуьуна эюря бурада инзибати биналарын тикинтисиня цстцнлцк ве-рилмишдир. Районда бир чох тящсил, сящиййя, мядяниййят вя диэяр обйектляр тикилмиш вя йа йенидян гурулмушдур.

1.1.7. Шащбуз району

1930-жу илдя тяшкил олунан Шащбуз району Нах-

чыван Мухтар Республикасында инзибати райондур. Шащбуз району 1963-жц илдя ляьв едиляряк яразиси Нахчыван (1978-жи илдян Бабяк) районуна верилмиш вя 1965-жи илдя йенидян бярпа едилмишдир. Шималда вя шяргдя Ермянистан Республикасы иля щямсярщяддир. Сащяси 0,8 мин квадрат километр, ящалиси ися 1 йанвар 2008-жи ил тарихя 22,0 мин няфярдир. Район мяркязи Шащбуз шящяридир.

Page 15: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

29

Ири йашайыш мянтягяляри Шащбуз шящяри, Бадамлы гясябяси, щабеля Коланы, Кцкц вя Кечили кяндляридир. Районун релйефи, ясасян даьлыгдыр. Район яразисиндя ян йцксяк зирвя Зянэязур силсилясиндя Шапуг зирвясидир ки, бунун да щцндцрлцйц 3204 метрдир. Файдалы газынтыларла зянэиндир. Бурада кцкцрд, торф, тикинти дашы, мямулат дашлары вя с. чыхыр. Район яразиси мине-рал су мянбяляри иля зянэиндир (Бадамлы, Бичяняк, Батабат, Карвансара вя с.).

Шащбуз районунда сон илляр игтисади вя мядяни щяйатын бцтцн сащяляриндя бюйцк наилиййятляр ялдя едилмишдир. Район ясасян щейвандарлыг районудур. Бурада жями 28,1 мин щектар якиня йарарлы торпаг са-щяляри вардыр ки, бунун да 2,7 мин щектарыны суварылан торпаглар, 2,5 мин щектарыны бичянякляр, галан щисся-сини ися отлаглар тяшкил едир. Мющкям йем базасынын йарадылмасынын нятижясидир ки, бурада щейванларын баш сайы илдян-иля артыр, щевандарлыг мящсуллары истещсалы вя мящсулдарлыьы да артан хятля эедир. Щейвандарлыг мящсуллары иля йанашы биткичилик мящсуллары истещсалы да артмагдадыр. Тякжя 2007-жи илдя район тясяррцфатла-рындан 2,9 мин тон тахыл, 4,5 мин тон картоф, 4,5 мин тон тярявяз вя 5,3 мин тон мейвя мящсуллары йыьыл-мышдыр.

Мухтар республикада олдуьу кими Шащбуз районунда да тикинти-гуружулуг ишляри эениш вцсят алмышдыр. Кцкц, Мащмудоба, Гызыл Гышлаг кяндля-риндя, Батабат йолу цстцндя Зярнятцн кюрпцсц тикил-мишдир. Районун Тцркеш, Шада, Бичяняк, Кечили, Кцлцс, Бадамлы гясябя, Сялясцз, Эцней Гышлаг вя бир

30

сыра диэяр кяндлярдя мцасир типли мяктябляр тикилмиш вя инзибати биналар истифадяйя верилмишдир. Нечя-нечя тибб мцяссисяси, мядяниййят ожаглары, китабханалар вя с. обйектляр дя тикилмиш вя йенидян гурулараг халгын истифадясиня верилмишдир. Батабат рясядханасы да Шащ-буз району яразисиндя йерляшир. Бу рясядхана Санкт-Петербургдан сонра дцнйада ян ири даиряли телескопу олан рясядханадыр. Тясадцфи дейил ки, 1975-жи илдя дцн-йанын 65 юлкясиндян эялян алимляр эцняшин тутулмасыны Батабат рясядханасындан мцшащидя етмишдиляр. Ра-йонда йерляшян Батабат йайласы да бурайа эялян гонаглары юзцнцн фцсункар эюзяллийи иля щейран едир.

1.1.8. Сядяряк району

Нахчыван Мухтар Республикасынын инзибати

районларындан бири дя Сядяряк районудур. Бу сярщяд бюлэясинин сосиал-игтисади инкишафыны даща да сцрятлян-дирмяк вя эцжляндирмяк, щабеля яразинин эеостратеъи мювгейи нязяря алынараг 28 август 1990-жы илдя йара-дылмышдыр. Сядяряк району ики харижи дювлятля, о жцм-лядян 11 км. мясафя иля Тцркийя вя 24 км. мясафя иля ися Ермянистан Республикасы иля щямсярщяддир. Сащяси 0,15 мин км2, ящалиси ися 13,5 мин няфярдир (1 йанвар 2008-жи иля). Мяркязи Щейдярябад гясябясидир. Ра-йонда 1 гясябя вя 3 кянд йашайыш мянтягяси вардыр.

Сядяряк тякжя сярщяддя йерляшян бюлэя, район дейил, о щям дя гярбя – Авропайа ачылан гапыдыр.

Сядяряк гядим йашайыш мяскянидир. Сядяряйин жянубунда е.я.ЫВ-ЫЫЫ миниллийя аид йашайыш йери ашкар

Page 16: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

31

олунмушдур. Район яразисиндя тарихи-мемарлыг абидяляриндян 3 мясжид, орта ясрляря аид гала хараба-лыьы, мцдафия истещкамы, карвансара, Аьоьлан пири, ХЫХ-ХХ ясрин яввялляриндя тикилмиш щамам бинасы вя с. индийя кими мцщафизя олунмушдур.

Район игтисадиййатыны ясас етибариля цзцмчцлцк, тахылчылыг вя щейвандарлыг тяшкил едир. Мцстягиллик дюв-рцндя Сядяряйин игтисадиййатында мцщцм наилиййятляр ялдя едилмишдир. 1998-2004-жц иллярдя бцтцн тясяррцфат категорийалары цзря истещсал олунан биткичлик вя щейвандарлыг мящсулларынын щамысында артым олмуш-дур. Тякжя 2007-жи илдя Сядяряк районунун тясяррц-фатларындан 2172 тон тахыл, 2612 тон шякяр чуьундуру, 518 тон картоф, 4212 тон тярявяз, 458 тон мейвя вя 1215 тон цзцм топланмышдыр ки, бу да яввялки илляря нисбятян хейли чохдур.

Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин икинжи дяфя ща-кимиййятя гайыдышындан сонра сабитлик йаранмыш вя юлкянин бцтцн бюлэяляриндя олдуьу кими Сядяряк бюл-эясиндя дя тикинти-гуружулуг ишляриня башланмышдыр. Сярщяд бюлэясинин сосиал-игтисади инкишафынын даща да сцрятляндирилмяси вя эцжляндирилмяси сащясиндя щяйата кечирилян ардыжыл тядбирлярин нятижясидир ки, Сядяряк юз симасыны бцсбцтцн дяйишмиш, бу эцн юзцнцн инкишаф дюврцнц йашайыр. Районда тящсил вя сящиййя обйектля-ри, инзибати биналар, сянайе мцяссисяляри тикилир, су гур-ьулары, рабитя хятляри чякилир вя с. бцтцн бунлар щям ящалинин сосиал-игтисади вязиййятини йахшылашдырыр, щям дя бу сярщяд бюлэясинин даща да инкишафына хцсуси эюркям верир.

32

Page 17: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

33

ЫЫ Б Ю Л М Я

МЦСТЯГИЛЛИК ИЛЛЯРИНДЯ ИГТИСАДИЙЙАТЫН ИНКИШАФ

ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

34

Page 18: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

35

ЫЫ Ф Я С И Л

СЯНАЙЕ МУХТАР РЕСПУБЛИКА ИГТИСАДИЙЙАТЫНЫН АПАРЫЖЫ САЩЯСИДИР

2.1. 1992-1995-ъи иллярдя юлкяни бцрцйян игтисади

бющран, онун сябябляри вя чыхыш йоллары

Азярбайжан халгы бцтцн тарих бойу кяскин со-сиал-игтисади чятинликлярля цзляшмиш вя щяр дяфя бу чятинликлярин дяф олунмасында юзцнцн няйя гадир олдуьуну бир даща сцбут етмишдир.

Юлкямиз юз мцстягиллийини ялдя етдикдян сонра дярин бющран ичярисиня дцшмцшдцр. Демяк олар ки, бющран республика щяйатынын бцтцн сащялярини (иг-тисади, сийаси, идеолоъи вя мяняви) ящатя етмишдир. Бющ-ранын арадан галдырылмасы ися узун дювр, чохлу гцввя вя малиййя вясаити тяляб едир.

Республиканын бющрандан чыхмасы цчцн елми бахымдан принсипиал щесаб едилян ясас мясяля дцшдц-йцмцз вязиййятин дцзэцн дярк едилмяси, онун сябяб-ляринин обйектив изащ едилмяси, гиймятляндирилмяси вя дцзэцн инкишаф йолунун мцяййянляшдирилмяси олмуш-дур.

Щесаб едирик ки, сосиализм системиндян диэяр бир игтисади системя, о жцмлядян базар игтисади системиня кечмяси, мцлкиййят мцнасибятляринин дяйишмяси, идаряетмя системиндя олан дяйишкянликляр вя с. бющра-нын даща да дяринляшмясиня сябяб олмушдур. Бцтцн бу чятинликляр вя зиддиййятляр республикамызда хцсу-

36

силя кяскин формада юзцнц эюстярмишдир. Бу чятин-ликляри арадан галдырмаг вя дцзэцн инкишаф йолу сеч-мяк цчцн яввялжя чятинликляримизин характерини, дцш-дцйцмцз вязиййяти, ону доьуран сябябляри дцзэцн гиймятляндирмяк лазым олмушдур.

Республикамызын сосиал-игтисади инкишаф сявиййя-синя эюря нисбятян эерилийи тарихи характер дашыйыр. Та-рихян биз еля инкишаф йолу кечмишик ки, онилликляр ярзин-дя халгларымызын милли мянафейи тапдаланмыш, игтиса-диййатымыз вя игтисади ялагяляримиз йерли имканлара вя мянафейимизя уйьунлашдырылмадан инкишаф етдирилмиш-дир. ХХ ясрин 20-жи илляриндян башлайараг сянайемиз бцтцн тарих бойу юзцнцн бир тяряфли сащя гурулушу, чох фонд тутумуну вя аз сямярялилийи иля фярглянмиш-дир. Бу ися республиканын игтисади инкишаф сявиййясинин тарихян кечмиш ССРИ-нин диэяр республикаларынын орта сявиййясиндян эери галмасына эятириб чыхармышдыр.

Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин биринжи щаки-миййяти дюврцндя бахмайараг ки, биз сянайенин вя кянд тясяррцфатынын инкишафында вя сямярялилийин арт-масы истигамятиндя мцяййян наилиййят газанмышыг, ейни заманда щямин дюврдя игтисадиййатын инкиша-фында мцяййян мянфи мейлляр дя йаранмышдыр. Кянд тясяррцфатынын инкишафында биртяряфли ихтисаслашма эцж-лянмиш, цзцм, памбыг, тярявяз республиканын щяр йе-риндя инкишаф етдирилмяйя башланмыш вя галан сащялярин инкишафы ися зяифлямишдир.

Бцтцн бунларла ялагядар республика игтисадий-йаты МДБ-нин диэяр республикалары иля мцгайисядя ян

Page 19: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

37

ажынажаглы вязиййятя дцшмцш, щятта айры-айры сащялярдя 10-15 ил эери атылмышдыр.

Беляликля, 1991-1992-жи илляр ярзиндя игтисади бющран даща да дяринляшмишдир. Вязиййят щям дя онунла мцряккяб, анлашылмаз, горхулу характер ал-мышдыр ки, яввяла бцтцн игтисади зяифлямя просеси мин-лярля щектар ялавя торпаг сащяляри истифадяйя верилдийи, йцзлярля фермер тясяррцфатлары, кооперативляр, хырда мцяссисяляр, биръалар йарадылдыьы, бир сюзля, йени тясяр-рцфат формалары эениш инкишафа башладыьы шяраитдя баш верир.

Икинжиси вя ян башлыжасы халгымыз зорла мцща-рибяйя жялб едилмишдир.

Азярбайжан-Ермянистан-Даьлыг Гарабаь мц-щарибясинин башланмасы нятижясиндя игтисадиййатымыз жидди сарсынтылара мяруз галмышдыр. 1988-1992-жи илляри ящатя едян дюрд ил ярзиндя Азярбайжанын цмуми яра-зиси 31,6 мин кв. км олан (бу Ермянистанын яразисин-дян чохдур) 26 инзибати районунда мцщарибя эет-мишдир. 1988-жи илин мялуматына эюря Азярбайжан яща-лисинин 26,8 фаизи, истещсал олунан сянайе мящсулунун 11 фаизи, кянд тясяррцфаты мящсулунун ися 40 фаизя гя-дяри мцщарибя бюлэяси районларынын пайына дцшмцш-дцр.

Бундан ялавя мцщарибя эедян яразийя йахын олан бир сыра район вя шящярлярин дя тясяррцфаты дур-ьунлуг вязиййятиня дцшмцшдцр.

Дцшдцйцмцз дярин бющран вязиййятиндян чых-маг цчцн беля бир щягигяти айдын дярк етмяк лазымдыр ки, бу бющранын ана хятляринин узун иллярдир ки, дцз-

38

эцн апарылмайан дахили вя харижи игтисади сийасят, мц-щарибя, даьынты вя тяняззцл, халгын идейа сийаси бирли-йинин парчаланмасы тяшкил етмишдир.

Игтисадиййатын даьылмасы вя тяняззцля сон гой-маг цчцн мющкям вя интизамлы орду, дцзэцн дахили вя харижи сийасят, халгын идейа-сийаси бирлийиня наил олмаг вя бу бирлийи бющран вязиййятиндян чыхармаг цчцн ващид мяркяздян идаря олунан фяалиййят бир-лийинин йарадылмасы, щяр шейдян яввял республика цчцн дцзэцн инкишаф йолу сечилмясиндян, халгы парчалайан дейил, бирляшдирян игтисади сийасят йеридилмясиндян асылыдыр. Мящз бу мясяляляр алимляри, зийалылары даим дцшцндцрцрдц. Халга еля бир лидер лазым иди ки, бу гейд олунан мясяляляри тез бир заманда щялл едя бил-син. Она эюря дя халгын тякиди вя тяляби иля Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев 1993-жц илдя икинжи дяфя Азярбай-жана щакимиййятя эятирилди.

Дювлятин игтисади инкишафына наил олунмасы узун илляр алимляри дцшцндцрмцш вя мцхтялиф тяклифляр верил-мишдир. Лакин игтисади инкишафын базар системи юзцнц доьрултмуш вя 200 илдян артыг бир дювр ярзиндя фяалий-йят эюстярир. Дцнйанын инкишаф етмиш дювлятляринин тяж-рцбяляри вя игтисадчы алимлярин вердикляри нязяриййяляр ясасында инкишаф едян базар игтисадиййаты дцнйа дювлятляри иля базар мцнасибятляри шяраитиндя игтисади интеграсийа йаратмагла эениш инкишаф етмишдир. Базар игтисади системи йаранандан индийя кими юлкямиз бир чох проблемлярля цзляшмишдир. Лакин инди дювлят га-нунларынын гябул едилмяси иля бу проблемляр йолуна гойулмушдур.

Page 20: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

39

Гейд едяк ки, цмумиййятля кечид дюврц чох чятин, аьыр вя тязадлы олур. Бу бахымдан кечид дюврц республикамыз цчцн дя чох тязадлы олмуш вя юлкяни ажынажаглы вязиййятя салмышдыр.

Юлкямизин мцстягиллик газанмасы вя базар игтисадиййатына кечидля ялагядар олараг кечмиш иттифаг республикалары иля ялагяляр позулмуш вя халг тясяррц-фатынын бцтцн сащяляриндя истещсалын ашаьы дцшмяси мцшащидя олунмушдур. Тякжя бир факты эостярмяк кифайятдир ки, халг тясяррцфатынын ян мцщцм сащяси олан машынгайырма мцяссисяляри 1990-жы иля гядяр истещсал етдийи мящсулларын 75 фаизини дцнйанын 20 юлкясиня ихраж едирди. Лакин 1992-1996-жы илляр ярзиндя бу сащя юз фяалиййятини там дайандырмагла бющран ичярисиндя олмушдур. Бу вязиййят юзцнц демяк олар ки, бцтцн сащялярдя эюстярмишдир. Бундан ялавя кеч-миш мцттяфиг республикаларла бир сыра малиййя-эюмрцк сянядляринин мейдана эялмяси, онларла няьдсиз щесаб-ламаларын дайандырылмасы гиймятлярин либераллашдырыл-масы, онсуз да игтисадиййатын инщисарчы олдуьу бир шяраитдя гиймятлярин юлчцсцз дяряжядя артмасы, аьыр вязиййятдя олан игтисадиййаты там ифлиж вязиййятиня салды.

Базар игтисадиййатына кечян бцтцн юлкялярдя гиймятлярин тянзимлянмяси дя, планлашма да олмуш-дур. Йяни бунларсыз модел олмамышдыр. Реал эерчяк-ликдян чыхыш етмякля мяркязляшдирилмиш планлашдырма вя идаряетмякля онун тамам даьыдылмасы, ляьв едил-мясиндян башланмамалыйды. Фикримизжя, бурада йал-ныз дцнйа юлкяляри тяжрцбясиндя тятбиг едилян йенидян

40

гурмаг, йениляшдирмяк цсулу сечилмялийди. Щям дя йенижя мцстягиллийя гядям гоймуш республикада ща-кимиййятин мцхтялиф даиряляриня рящбярлик едян адам-ларын сяриштясизлийи, савадсызлыьы ясас рол ойнамышдыр.

Ялбяття ки, идаряетмянин, академийанын ня ол-дуьуну билмяйян адамларын бу тяшкилатлары ляьв етмя-си идейалары тябиидир. О дюврдя щакимиййятдя оланларын беля бир идейасы щаким кясилмишдир: «Сосиализмдян ня галырса мящв етмяли вя йенисини гурмалы».

Бах о заманкы идаря едянлярин сяриштясизлийи вя бурахдыглары кобуд нюгсанлар сон нятижядя юлкяни дя-рин бющран вязиййятиня салды. Нятижя ня олду? 1994-жц илдя юлкядя инфилйасийа сявиййяси 1800 фаизя чатды.

Игтисадиййатын башга сащяляриндян фяргли олараг кянд тясяррцфаты вя хцсусиля онун торпагдан мящсул истещсалы сащяси бяшяр тарихи бойу чатышмазлыгларла гаршылашмышдыр. Бу бир тяряфдян ачыг щава, йаьышлы, гарлы-човьунлу гыш айларында вя исти гызмар эцняш ал-тында, чятин шяраитдя мящсул бежярилмяси олмушдурса, башга бир сябяби бу сащяйя юэей мцнасибят, техника вя аваданлыгларын чатышмамасы олмушдур.

Беля жидди нюгсанларла бющран вязиййятиндя ке-чид мярщялясиня гядям гойан АСК-нын гайьылары, кечмиш ганунларын ишлямядийи, йени ганунларын фяалий-йятя башламадыьы юзбашыналыг вя ящалинин бу сащядя мадди жящятдян вязиййятинин аьырлашдыьы дюврдя бющ-раны бир даща дяринляшдирмишдир.

Реэионлар арасында ялагяляр позулдуьундан иг-тисади мцнасибятляр писляшмиш, аваданлыг, техника вя кимйяви препаратлар алынмасы чятинляшмишдир.

Page 21: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

41

Мялум олдуьу кими ислащатлар апарылмасына даир ганун верилмяздян щяля чох-чох яввял яксяр тя-сяррцфатларда торпаглар онунла ялагяси олмайан шяхс-ляр арасында бюлцшдцрцлмцш, мал-гара техника даьы-дылмышдыр.

О заманкы Азярбайжан рящбярлийинин Нахчы-вана эюстярдийи юэей мцнасибят игтисадиййатын бцтцн сащяляриня юз мянфи тясирини эюстярирди вя бющран вя-зиййятиня салмышдыр. Бунунла ялагядар Щ.Ялийев Нах-чыван МР 75 иллийиня щяср едилмиш тянтяняли мярасим-дяки чыхышында демишдир: «…Нахчывана юэей мцнаси-бят Азярбайжанда совет щакимиййяти вахтында демяк олар ки, щямишя олубдур. Щятта мялумдур ки, нахчы-ванлылар бурада чох щай-кцй саланда Азярбайжанын бязи рящбярляри демишдиляр ки, Нахчыван бизим цчцн бир аппендиситдир, ону кясиб атмаг лазымдыр. Йяни чохлары щазыр идиляр эялиб Нахчываны ишьал етсинляр ки, онларын жаны гуртарсын. Чцнки Нахчыван онлара чох бюйцк наращатлыглар верирди. Беля юэей мцнасибят чох олубдур.

Мцтяллибов щакимййяти, Халг Жябщясинин ща-кимиййяти заманы да бу, беля иди».

Йенидянгурма пярдяси алтында вя хцсусиля итти-фагын даьыдылдыьы вя щакимиййятя сяриштясиз адамларын эялдийи дюврдя бир сыра ясаслы сябябляр цзцндян кянд тясяррцфатынын бцтцн сащяляриндя мящсулдарлыг сцрятля азалмышдыр.

Яввяла, кечид дюврцндя кичик мцяссисялярин йа-рандыьы вя кооперативлярин инкишаф етмясиля онлара ти-жарят гиймятляриндя там сярбястлик верилмишдир. Анжаг

42

кянд тясяррцфатынын бцтцн сащяляриндя мящсуллара гойулмуш гиймят мящдудиййятляри 1998-жи илядяк да-вам етмишдир.

Икинжиси, сяриштясиз адамларын щакимиййятя эял-мяси, ардыжыл дювлят чеврилишляри, Гарабаьа кюмяк ады алтында мцхтялиф чиркин ямяллярля мяшьул олан щярбчи дястялярин чохалмасы вя зяиф щакимиййятдян истифадя едян бир груп адамларын мал-гараны вя техниканы оьурлайыб мцхтялиф йерлярдя сатмалары ижтимаи тясяррц-фатлары даьылмаг дяряжясиня эятирди.

Цчцнжц, кянд ящалисинин няглиййат хяржляринин бащалыьы цзцндян юз мящсулларыны вахтында апарыб сата билмямяляри.

Дюрдцнжц, ислащатлар щаггында бир нечя ил сющ-бят эетмясиня бахмайараг, бунун эежикмяси вя 70 ил ижтимаи мцлкиййятдя бирэя чалышыб бир шей гопармаг хатириня ишлямяйи юйрянмиш вя кечид шяраитиндя юзбашы-налыгла гаршылашмыш халгда инам итмишдир вя с.

Бцтцн бунлар ислащатларын кечирилмяси цчцн яв-вялжя щцгуги базанын йарадылмасыны, сонра ися лянэи-мядян онун щяйата кечирилмясини тяляб едирди.

Она эюря дя бу аьыр вязиййятдя юлкяни бющран-дан чыхармаг, халгын итмиш инамыны юзцня гайтармаг вя ону инкишаф етдиряряк габагжыл юлкяляр сырасына чат-дырмаг цчцн феноменал билийя, эцжлц идаряетмя бажа-рыьына, щабеля халгы архасынжа апармаг габилиййятиня малик олан бир лидер лазым иди. Халг юз сечиминдя йа-нылмады. Онларын тякиди вя тяляби иля цмуммилли лиде-римиз Щейдяр Ялийев Азярбайжана икинжи дяфя щаки-миййятя эятирилди.

Page 22: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

43

Лакин ону хцсусиля гейд етмяк лазымдыр ки, щяля Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев Али Мяжлисин сядри оларкян Нахчыван игтисадиййатынын инкишафы цчцн чох ишляр эюрмцшдцр. Бцтювлцкдя Азярбайжаны бцрцйян бющран юз даьыдыжы тясирини Нахчыванда хцсусиля бц-рузя верирди. О дюврц йашадыьымыза эюря щамынын йа-дындадыр. Нахчыван тамамиля Азярбайжандан тяжрид олунмуш шякилдя йашайырды. Дямир йолу ганичян Ер-мянистан дювляти тяряфиндян кясилмиш Нахчыван там блокада вязиййятиня дцшмцшдц. Башга йерлярля яла-гяляр тамамиля кясилмишди. Чюряк, електрик енеръиси, йанажаг вя с. чатышмырды. Бах беля бир шяраитдя мян дейярдим ки, сутканын 24 саатыны, 20 саатыны, лампа ишыьында Али Мяжлис бинасында кечирян Щ.Ялийев бло-када вязиййятиндян чыхмаг, ящалини чюрякля тямин ет-мяк вя цмумиййятля бющранын МР-йа вурдуьу зийа-ны азалтмаг цчцн йоллар ахтарырды.

Щейдяр Ялийев тез-тез Тцркийя Жумщуриййяти вя Иран Ислам Республикасы рящбярлийи иля данышыглар апарыр вя проблемлярин арадан галдырылмасына чалы-шырды. Щейдяр Ялийев Али Мяжлисин сядри олмасына бах-майараг онун Азярбайжана биринжи рящбярлийи дюв-рцндя вя сонра ися кечмиш ССРИ-нин рящбярлийиндян бири олдуьу дюврдя газандыьы щюрмят вя щяр шейдян яввял бцтцн дцнйада газандыьы нцфуз проблемляри щялл етмякдя она кюмяк едирди.

Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев икинжи дяфя рящ-бярлийя гайыданда да Нахчывана олан кюмяйини, гайьысыны вя йардымыны ясирэямирди.

44

Нахчыван Азярбайжандан тяжрид олунмуш шя-килдя олдуьуна эюря Щ.Ялийев Нахчыван игтисадиййа-тынын инкишафына хцсуси диггят йетирилмясиня бир чох чы-хышларында гейд едирди. Айры-айры Назирликляря тапшы-рыглар верирди. Бурайа щяр бир назирин хцсуси диггят йе-тирмясини тяляб едирди.

Щ.Ялийев Нахчыванын вязиййятини щямишя диггят мяркязиндя сахлайырды, бурайа хцсуси гайьы олмалыдыр дейирди вя дедиклярини дя ямяли иши иля йериня йетирирди.

ХХ йцзиллийин ахырларында Нахчывана эялян вя бурада бюйцк дяйишикликлярин олмасыны эюрян Щ.Ялийев дейирди: «Нахчыванын симасы эцндян-эцня дяйишир. Амма бунлар щяля аздыр… Эюрцляси ишляр чох-дур вя эюрцляжякдир. Эцман едирям ки, сиз бу гайьы-дан, кюмякдян, йардымдан сямяряли истифадя едяжяк-синиз».

2.2. Нахчыван МР-да сянайенин мцасир вязиййяти

вя инкишаф перспективляри Узун мцддят инзибати-амирлик системи чярчивя-

синдя фяалиййят эюстярмиш Азярбайжан игтисадиййатынын базар мцнасибятляриня кечиди чятин вя мцряккяб про-сесдир. Бу бахымдан дювлят мцстягиллийинин бярпасын-дан сонра игтисадиййатын базар мцнасибятляриня кечиди иля ялагядар йени сийаси, щцгуги, игтисади, сосиал, пси-холоъи характерли проблемлярин мейдана чыхмасы, кечмиш ССРИ-нин кортябии шякилдя даьылмасы, мяркяз-дянгачма мейлляри, республикалар арасында мцнаси-бятлярин писляшмяси, 1991-жи иля гядяр мцяссисяляр ара-

Page 23: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

45

сында мювжуд олмуш цнванлы ялагялярин гырылмасы, реэиондакы гейри-сабитлик вя с. мясяляляр игтиса-диййатда жидди эерилямяляря сябяб олмушдур. Беля ки, 1996-жы илдя ЦДМ 1990-жы иля нисбятян тягрибян 2,5 дяфя, сянайе мящсулу ися тягрибян 3,0 дяфя азалмышдыр. Хцсусиля емал сянайе мцяссисяляриндя истещсалын щяжми кяскин шякилдя ашаьы дцшмцшдцр. Она эюря дя игтисадиййатын бющран вязиййятиндян чыхарылмасы вя сянайе истещсалында ирялиляйишя наил олунмасы щюкумят гаршысында мцщцм вязифя кими дурурду.

Азярбайжан мцстягиллик газандыгдан сонра иг-тисади ислащатларын апарылмасында, сащибкарлыг фяа-лиййятинин инкишаф етдирилмясиндя, мцлкийят чох-нювлцйцнцн мейдана эялмясиндя, щабеля сосиал вя иг-тисади инфраструктурларын йарадылмасында вя инкишаф ет-дирилмясиндя мцщцм ирялиляйишляр ялдя едилмишдир. Бу ися сянайенин инкишафы вя истещсал эцжляриндян сямяряли истифадя цчцн шяраит йаратмышдыр.

Бу бахымдан совет дюврцндян галмыш мцясси-сяляри йенидян тяшкил етмяк, йенидян формалашдырмаг, структуруну йенидян гурмаг, онларын артыг базар иг-тисадиййаты шяраитиндя модернляшдирилмяси вя тякмил-ляшдирилмяси мягсядяуйьун сайылмалыдыр.

Мцасир дюврдя елми-техники тярягги нятижясиндя ялдя едилмиш наилиййятляр вя бол тябии сярвятляр игтиса-диййатын бир чох сащяляриндя инкишафа имкан ачыр. Истещ-салын щяжминин вя онун сямярялилийинин йцксялдилмяси цчцн сянайе мцяссисяляриндя бюйцк имканлар вардыр. Одур ки, сянайе мящсулунун щяжминин артырылмасы мцмкцндцр вя щазыркы дювр цчцн актуал мясялядир.

46

Игтисадиййатын мцщцм сащяси олан сянайе бц-тцн мцяссисяляри техника иля силащландырыр. Она эюря дя няглиййатын, кянд тясяррцфатынын, тикинтинин, рабитянин вя с. техники-игтисади сявиййяси сянайенин инкишаф сявий-йясиндян, сцрятиндян вя характериндян асылыдыр.

Базар игтисадиййатына кечид дюврцндя сянайе игтисадиййатын мцщцм сащяси кими жидди дяйишикликляря мяруз галыр. Онун йени кейфиййятли инкишаф сявиййясиня кечмяси юн плана чякилир. Бу ися щеч шцбщясиз ки, са-щянин гурулушунун тякмилляшдирилмяси вя бу просесдя елми-техники тяряггинин сцрятляндирилмяси имканларынын базарын тялябляриня ня дяряжядя уйьун эялмясиндян асылыдыр.

Базар мцнасибятляриня кечид шяраити йени игти-сади системин формалашмасыны, сащибкарлыг фяалиййяти-нин эенишляндирилмясини вя сянайе мцяссисяляриндя структур дяйишикликляринин апарылмасыны тяляб едир.

Структур дяйишикликляри сосиал-игтисади щадися вя просесляр сырасында ясас йери тутур. Азярбайжанын игти-сади дирчялиши вя игтисади инкишафына мане олан про-блемлярин щялл едилмяси ящямиййятли дяряжядя сянайе-нин реструктуризасийасынын щяйата кечирилмясиндян асылы ола биляр. Тясадцфи дейилдир ки, щазырда билик вя тяжрц-бянин йени сащяси олан мцяссися вя ширкятлярин реструк-туризасийасы даща эениш вцсят алыр. Инкишаф етмиш Гярб юлкяляринин бизнес тяжрцбясиндя истифадя олунан рест-руктуризасийа цсуллары бизим реал секторда да тятбиг едиля биляр.

Реструктуризасийа дедикдя, мцяссисянин струк-турунун, идаря едилмясинин, мцлкиййят формасынын,

Page 24: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

47

тяшкилати-щцгуги формаларынын дяйишилмясиня йюнялдил-миш тяшкилати-игтисади, щцгуги тядбирлярин щяйата кечи-рилмяси баша дцшцлцр.

Реструктуризасийа мцяссисялярин йени техника вя мцтярягги технолоэийалар ясасында модернляшдирилмя-сини, истещсал-тясяррцфат фяалиййятинин сямярялилийинин артырылмасыны вя ямяк мящсулдарлыьыны йцксялтмякля ящалинин щяйат сявиййясинин йахшылашдырылмасына наил олмаьы нязярдя тутур.

Щазырда реал секторун инкишафында мцяййян чя-тинликляря бахмайараг игтисадиййатын структурунун йенидян гурулмасы истигамятиндя мцщцм аддымлар атылыр. Нахчыван МР игтисадиййатында да апарыжы рол ойнайан сянайе мцяссисяляринин реструктуризасийасы да мцщцм ящямиййятя маликдир. Мящз бу бахымдан реэионларын инкишафы да сянайенин инкишаф сявиййяси иля мцяййян олунур. Чцнки сянайенин инкишаф етдирилмяси вя онун сащя структурунун тякмилляшдирилмяси иля бир сыра проблемляр: мяшьуллуг проблеми щялл едилир, сянайе сащяляри цчцн хаммал базасы олан кянд тясяр-рцфаты инкишаф етдирилир, ящалинин сянайе мящсулларына тяляби юдянилир, реэионларарасы вя реэиондахили, щямчи-нин харижи игтисади ялагяляр тякмилляшир вя сон нятижядя ящалинин щяйат сявиййясинин йцксялмясиня наил олунур.

Азярбайжанын айрылмаз тяркиб щиссяси олан Нах-чыван Мухтар Республикасынын игтисадиййаты Цмум-милли лидеримиз Щейдяр Ялийевин бцтцн щакимиййяти дюврцндя юзцнцн ясил инкишаф мярщялясиня гядям гоймушдур. 1969-1985-жи иллярдя Нахчыванда 22 сяна-йе мцяссисяси тикилиб истифадяйя верилмишдир. Кянд тясяр-

48

рцфаты инкишаф етдирилмишдир. Цмумиййятля, Нахчыван Мухтар Республикасы инкишаф етмякдя олан сянайе вя чохсащяли кянд тясяррцфатына маликдир. Азярбайжанын сянайе мящсулунун 2,6 фаизи, кянд тясяррцфаты мящсул-ларынын ися 3,6 фаизи Нахчыван игтисади районунун па-йына дцшцр. Юлкя сянайесиндя Нахчыван игтисади ра-йонунун пайынын жями 2,6 фаиз олмасы нязяря алынараг эяляжякдя сянайе потенсиалыны артырмаг вя хцсуси чякини йцксялтмяк цчцн реэионлардакы сянайе мцяс-сисяляринин фяалиййятини бярпа етмяк вя йени мцяс-сисяляр йаратмаг ясас мягсядлярдян бири олмалыдыр.

Нахчыван сянайе говшаьы мухтар республикада олан диэяр сянайе говшагларындан фярглянир. Беля ки, Нахчыван Мухтар Республикасында истещсал олунан сянайе мящсулларынын йарыдан чоху вя сянайе-истещсал ишчиляринин 35 фаизя гядяри мящз Нахчыван сянайе гов-шаьынын пайына дцшцр.

Нахчыван шящяриндя фяалиййят эюстярян сянайе сащяляринин сащя гурулушунун тящлили эюстярир ки, бу говшагда сянайе мящсулларынын 70 фаиздян чоху йе-йинти сянайесиндя, 10 фаизи ися йцнэцл сянайе сащясиндя истещсал олунур.

1991-жи илдя ССРИ-нин даьылмасы иля ялагядар республикалар арасында мювжуд олмуш цнван ялагяля-рин гырылмасы, Ермянистанын республикамыза гаршы елан олунмамыш мцщарибяси, базар мцнасибятляриня ке-чидля ялагядар мейдана чыхан проблемляр республика игтисадиййатында олдуьу кими, Нахчыван Мухтар Рес-публикасынын да игтисади инкишафына жидди шякилдя тяси-рини эюстярмишдир. Бу амиллярля йанашы мухтар респуб-

Page 25: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

49

ликанын блокада шяраитиндя олмасы онун сосиал-игтисади инкишафына юз мянфи тясирини эюстярир.

1990-жы илдя Азярбайжанда истещсал олунан даш дузун, молибденин, синк вя гурьушунун щамысы, ми-нерал суларын ясас щиссяси, ипяк хаммалынын, иншаат материалларынын, мярмярин, шярабын, мейвя-тярявяз консервляринин бюйцк бир щиссяси мухтар республика-нын пайына дцшмцшдцр. Бцтювлцкдя реэионун сянайеси йерли хаммала ясасланмыш вя онларын яксяриййятини йцнэцл вя йейинти сянайеси мцяссисяляри тяшкил етмишдир.

1998-2003-жц илляри ящатя едян беш ил ярзиндя мухтар республикада сянайе истещсалынын инкишаф дина-микасы сабит олмамышдыр. Мухтар республикада 1991-жи илдя 47,3 млн. манат мябляьиндя сянайе мящсулу истещсал едилмиш, сянайе сащясиндя йаранмыш дурьун-луг вя бющранлы вязиййят 1995-жи илдян арадан галды-рылмыш, 1996-жы илдян башлайараг ися истещсалын щяжми артмышдыр. 1996-жы ил диэяр сащялярдя олдуьу кими ся-найе сащясиндя дя сабитляшмя дюврц кими характеризя олунур. 2003-жц илдя сянайе истещсалынын щяжми 88,0 млрд. манат олмушдур ки, бу да 1996-жы иля нисбятян 1,8 дяфя, 2001-жи иля нисбятян 1,5 дяфя чохдур.

Мухтар республикада сянайе мящсулунун 2003-жц илдя 81,9 фаизи (72034,3 млн. манат) мящсул истещ-салынын, 18,1 фаизи (15967,2 млн. ман.) ися хидмятлярин пайына дцшмцшдцр. 2004-жц илдя ися истещсалын цмуми щяжминдя мящсул истещсалынын пайы 72,3 фаиз, хидмят-лярин пайы ися 27,7 фаиз тяшкил етмишдир.

Мухтар республикада сянайе мящсулунда гейри-дювлят секторунун пайы артмагдадыр. Беля ки,

50

бу эюстярижи 1998-жи илдя 60,0 фаиздян 2003-жц илдя 63,0 фаизя гядяр артмышдыр.

2002-жи илдян сянайедя фондверими артмаьа башламыш вя 2003-жц илдя 2000-жи иля нисбятян 1,3 дяфя артмышдыр. Бунунла беля мухтар республика сянайе-синдя фондверими эюстярижисинин сявиййяси ашаьы олараг галыр. Беля ки, 2003-жц илдя фондверими орта республика сявиййясиндян 2,3 дяфя ашаьы олмушдур. Бу да мухтар республикада сянайе мцяссисяляринин ишлямямяси вя йа истещсал эцжляриндян там истифадя едилмямяси иля ялагя-дардыр.

Нахчыван Мухтар Республикасы Статистика Ко-митясинин мялуматларындан айдын олур ки, 2003-2004-жц илляри ящатя едян ики илдя мухтар республика сянайесин-дя ящямиййятли дяйишикликляр баш вермишдир. Беля ки, 2003-жц илдя сянайе истещсалы 2001-жи иля нисбятян 45,0 фаиз, 2002-жи иля нисбятян ися 27,6 фаиз артмышдыр. Бу ар-тым 2004-жц илдя ися 2003-жц илля мцгайисядя 29,7 фаиз тяшкил етмишдир. Тящлил эюстярир ки, сон дювлярдя щяйата кечирилян тядбирляр нятижясиндя бу инкишафын давамлылыьы артырылмагдадыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, 2004-жц илдя сянайе сащясиндя артым ясасян тохужулуг мямулатлары истещсалы, мебел истещсалы, няшриййат иши, полиграфийа ся-найеси, чап материалларынын дярж едилмяси, щабеля елек-трик машынлары вя жищазларынын тямири сащяляриндя баш вермишдир.

2004-жц илдя мухтар республикада сянайе мящ-сулунун 42,9 фаизи Нахчыван шящяринин, 17,0 фаизи Ба-бяк районунун, 5,6 фаизи Жулфа районунун, 6,6 фаизи Ордубад районунун, 3,0 фаизи Сядяряк районунун,

Page 26: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

51

3,9 фаизи Шащбуз районунун, 17,0 фаизи Шярур району-нун, 4,0 фаизи исяы Кянэярли районунун пайына дцшмцшдцр.

2004-жц илдя сянайе мящсулунун 0,8 фаизи щаси-лат, 60 фаизи емал сянайеси, 39,2 фаизи ися електрик енеръиси, газ вя суйун истещсалы вя бюлцшдцрцлмяси цзря мцяссисялярдя истещсал олунмушдур. 2003-жц илля мцгайисядя 2004-жц илдя мящсул истещсалы щасилат ся-найесиндя 19,3 фаиз, емал сянайесиндя 31,9 фаиз, елек-трик енерэиси, газ вя суйун истещсалы вя бюлцшдцрцлмяси секторунда 25,8 фаиз артмышдыр.

Нахчыван МР игтисадиййатында приоритет сащя кими гябул едилян сянайе апарыжы рола маликдир. Сон иллярдя олдуьу кими 2006-жы илдя дя мухтар республи-када ящали тяряфиндян даща чох тяляб олунан ямтяяляри истещсал едян сащялярдя базара уйьунлаша билян йени вя мцхтялиф формалы тясяррцфат субйектляринин йарадыл-масы давам етдирилмишдир.

Щазырда сянайенин йцксяк темпли инкишафынын тямин едилмясиндя ясас диггят сянайе истещсалынын тех-нолоъи жящятдян йенидян гурулмасына йюнялдилир. Чцн-ки истещсалын технолоъи бахымдан йениляшдирилмяси ямяк мящсулдарлыьынын ящямиййятли артымыны вя йерли ресурслардан даща сямяряли истифадяни тямин етмяйя имкан верир.

Сянайе сийасяти игтисади сийасятин тяркиб щиссяси-дир. Юлкя игтисадиййатынын инкишафында сянайенин мцщцм рол ойнадыьы щагда йухарыдакы абзасларда эениш мялумат вермишик. Она эюря дя бурада гыса да олса сянайе сийасятинин моделляри щаггында мялумат

52

вермяк истярдик. Дцнйа тяжрцбяси эюстярир ки, тарихин инкишаф мярщяляляриндя мцхтялиф юлкялярдя сянайе сийа-сятинин 3 моделиндян истифадя олунмушдур:

1. Ихражйюнцмлц сянайе сийасяти модели. 2. Идхалы явязлямя модели. 3. Инновасийа модели. Ихражйюнцмлц сянайе сийасяти моделиндя ихраж

цчцн нязярдя тутулан мящсуллар истещсалынын щяртяряфли щявясляндирилмяси тядбирляри цстцнлцк тяшкил едир. Их-ражйюнцмлц рягабят габилиййятли сащялярин инкишафы вя дястяклянмяси сянайе сийасятиндя башлыжа истигамятдир. Бу моделин цстцнлцйц ондадыр ки, бир тяряфдян эцжлц рягабят галиййятли сащялярин инкишафы йолу иля юлкя дцнйа тясяррцфатына интеграсийа олунур, дцнйа ба-зарларына вя технолоэийалара чыхыш ялдя едир, диэяр тяр-фядян ися мултипликатив сямяря щесабына диэяр сащяля-рин инкишафына шяраит йараныр. Ихражйюнцмлц сянайе сийасяти моделини уьурла щяйата кечирян юлкяляр сыра-сына Йапонийаны, Жянуби Корейаны, Чилини, Малайзи-йаны, Сингапуру, Таиланды вя с. аид етмяк олар.

Идхалы явязлямя модели милли истещсалын инкишафы ясасында дахили базарын тялябляринин тямин едилмяси стратеэийасыны якс етдирир. Бу модел протексионист (щимайячилик) сийасятинин йцрцдцлмясини вя милли вал-йутанын курсунун сабит сахланылмасыны нязярдя тутур. Бу модел тядиййя балансынын гурулушуну йахшылашдыр-маьа, дахили тялябин юдянилмясиня вя мяшьуллуьун тя-мин едилмясиня имкан верир. Чин вя Шимали Корейа ХХ ясрин 80-жи илляриндя бу моделя цстцнлцк вер-мишляр.

Page 27: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

53

Инновасийа моделинин тятбиги заманы юлкянин игтисади инкишафы йцксяк технолоэийалы вя капиталту-тумлу истещсаллар ясасында технолоъи вя ижтимаи инкиша-фын ян йени мейлляриня сюйкянир. Сянайе сийасятинин ин-новасийа модели юлкянин елми-техники потенсиалынын инкишафына, онун бейнялхалг сащядя рягабят габилиййя-тинин артмасына имкан верир; тящсилин инкишафыны сти-муллашдырыр вя дахили тялябин юдянилмясини тямин едир; игтисадиййаты йцксяк кейфиййятли мящсуллар истещсалына истигамятляндирир вя с. инновасийа модели АБШ, Йа-понийа вя Жянуби Корейада уьурла тятбиг едилмишдир.

Индики шяраитдя Нахчыван МР-да ашаьыдакы са-щяляри сянайенин инкишаф приоритетляриня аид етмяк олар:

- Йерли кянд тясяррцфаты хаммалынын емалыны вя сон мящсуллар истещсалыны тямин едян емал, йцнэцл вя йейинти сянайе сащяляринин юнжцл вя сцрятли инкишафы;

- Истещсал инфраструктурунун модернляшдирилмяси вя инкишафы;

- Сащибкарларын вя мцяссисялярин инновасийа фяалиййятинин инкишафы вя с.

Мухтар республикамызда мцстягиллик дюврцндя йени игтисади систем-базар игтисадиййаты тяшяккцл тап-дыгдан сонра игтисадиййатын структурунда мцщцм дяйишикликляр баш верди. Щяля инзибати-амирлик системи-нин мювжуд олдуьу дюврдя «планлы игтисадиййат» ады алтында тяляб вя тяклиф таразлыьы эюзлянилмядян, мцття-фиг республикаларда сийаси мотивляр цзяриндя гурулан «сянайе мцяссисяляри шябякяси» бирлик цзвляринин игти-сади асылылыьыны тямин етмяк мягсяди дашыйырды. Мящз мцстягиллийимизин илк илляриндя бу ялагялярин кяскин гы-

54

рылмасы юз мянфи тясирини мухтар республика сянайе-синдя дя эюстярди. Беля ки, гурулмуш мцяссисялярдя ин-фраструктур вя истещсал хятляри мцасир тялябляр сявиййя-синдя дейилди. Ейни заманда щямин мцяссисялярин ис-тещсалы олан ямтяялярля йерли тялябат арасында жидди уйьунсузлуглар мювжуд иди.

Сон 10 илдя мухтар республикамызда сянайе по-тенсиалынын мцнтязям ясасда эцжляндирилмяси, йени тя-сяррцфат субйектляринин формалашдырылмасы вя бу са-щядя сямяряли идаряетмянин тяшкили ады чякилян про-блемлярин там шякилдя арадан галдырылмасы иля йанашы мцасир стандартлар сявиййясиндя сянайе инфраструкту-рунун формалашмасыны шяртляндирмишдир. Артыг Нахчы-ван Мухтар Республикасы сянайе мящсулу истещсалынын артым темпиня эюря, сянайенин цмуми мящсулунун тяркибиндя гейри-дювлят секторунун хцсуси чякисиня вя щазыр мящсул галыьынын минимум щяддя олмасына эюря Азярбайжан Республикасынын 10 игтисади району арасында илк йердядир.

Мухтар республикамызда сон дюврлярдя йара-дылан ялавя дяйярин тяркибиндя сянайе мящсулунун хцсуси чякиси давамлы шякилдя артмагдадыр. Сянайе мящсулларынын ихражында емал сянайеси мящсулларынын хцсуси чякисинин артырылмасынын стимуллашдырылмасы, йцксяк ямяк мящсулдарлыьына малик мцасир мцясси-сяляр шябякясинин йарадылмасы, мювжуд сянайе мцясси-сяляринин йенидян гурулмасы, аналоъи харижи ширкятлярля игтисади ялагялярин йени мцстявидя формалашмасы иля баьлы ясаслы тядбирляр апарылмагдадыр. Илкин мярщяля цзря бу секторда юзялляшдирмя просесинин интен-

Page 28: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

55

сивляшдирилмяси вя сатыш базары олан, йенидян гурулмасы игтисади жящятдян мягсядяуйьун сайылан сянайе мцяс-сисяляринин фяалиййятинин бярпасы нятижясиндя нязяря чарпажаг ирялиляйишляр ялдя олунмушдур.

2006-жы илдя ев тясяррцфатларында сянайе мящ-сулу истещсалы, щабеля щцгуги шяхс йаратмадан физики шяхс кими сянайе сащясиндя фяалиййят эюстярянлярин иши дя нязяря алынмагла 70 милйон 444 мин манатлыг (78 милйон 875 мин АБШ доллары щяжминдя) мящсул истещ-сал едилмиш вя хидмятляр эюстярилмишдир ки, бу да 2005-жи илля мцгайисядя 64,2 фаиз чохдур. Истещсалын цмуми щяжминдя мящсул истещсалынын пайы 73,3 фаиз (51652,1 мин манат), хидмятлярин пайы ися 26,7 фаиз (18791,5 мин манат) тяшкил етмишдир.

Сянайе мящсулунун 0,4 фаизи щасилат, 77,3 фаизи емал сянайеси, 22,3 фаизи ися електрик енеръиси, газ вя суйун истещсалы вя бюлцшдцрцлмяси мцяссисяляриндя ис-тещсал олунмушдур. Мящсул истещсалы мядянчыхарма сянайесиндя 8,1 фаиз, емал сянайесиндя 69,7 фаиз, елек-трик енеръиси, газ вя суйун истещсалы вя бюлцшдцрцлмяси секторунда 48,7 фаиз артмышдыр.

Мухтар Республикада сянайе потенсиалынын мцнтязям ясасда эцжляндирилмяси мягсядиля щяйата кечирилян системли тядбирляр юз бящрясини вермякдядир. Щазырда реаллашдырылмасына йени башланмыш бир сыра мцщцм лайищяляр йахын эяляжякдя сянайе мящсуллары-нын структурунда мцсбят мейилли жидди дяйишикликляря зямин йаратмагдадыр.

Артыг кечян дювр ярзиндя Али Мяжлис рящбярлийи-нин вя шяхсян Али Мяжлисин сядри Васиф Талыбовун йа-

56

хындан кюмяйи, гайьысы вя диггяти нятижясиндя ашаьы-дакы мцяссисялярин тикилиб ишя салынмасы мцмкцн ол-мушдур:

• Истещсал едилян пастеризя олунмуш сцдцн кар-тон пакетлянмяси цчцн истещсал эцжц саатда 1500 ядяд (250-500 мл таралар цчцн) вя 1200 ядяд (1000 мл таралар цчцн) олан аваданлыглар алыныб гурашдырылмыш вя мящсул истещсалына башланылмышдыр.

• Мейвя тядарцкчцляринин фяалиййятинин стимул-лашдырылмасы истигамятиндя Алманийа технолоэийасы яса-сында эцндялик истещсал эцжц 5 тон йаш мейвя олан мей-вя-гурутма сехи гурулмуш вя истифадяйя верилМишдир.

• Нахчыван шящяриндя айлыг истещсал эцжц 10 мин гуту олан сигарет истещсалы сащяси йарадылмыш вя истещ-сала башланылмышдыр.

• Чай истещсалы мцяссисяляринин йарадылмасы исти-гамятиндя эцжц айда 80-100 тон олан фабриклярин ти-кинтиси баша чатдырылмыш вя мящсул истещсалына башла-нылмышдыр.

• Йени технолоэийа ясасында шяраб емалы цчцн Италийа мяншяли аваданлыгларла тяжщиз олунмуш мцяс-сисялярин йарадылмасы цзря лайищя щазырланмышдыр. Лайищя цзря истещсал эцжц илдя 500-600 тон хаммал олан мцхтялиф чешидли (аь вя гара) цзцмдян шяраб истещсалы вя габлашдырылмасы цчцн технолоъи авадан-лыгларын алыныб гурашдырылмасы вя истещсал сащясинин ти-кинтиси цзря имзаланмыш мцгавилянин ижрасы истигамя-тиндя истещсал сащясинин тикинтиси баша чатдырылмыш вя аваданлыглар гурашдырылараг истифадяйя верилмишдир.

Page 29: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

57

• Диэяр бир лайищя цзря ися артыг Нахчыван шящя-риндя Тцркийя вя Йунаныстан мяншяли технолоэийа ясасында балын сцзцлмяси вя пакетлянмяси цчцн истещ-сал эцжц суткада 1250 килограм олан «Гызыл Пятяк» мцяссисяси йарадылмыш вя йени аваданлыглар гурашдырыл-магла истещсал просесиня башланылмышдыр.

• Нахчыван «Алт Трикотаъ» Ачыг Сящмдар Жя-миййятиндя 1600 квадратметр сащядя тямир ишляри апарылмыш вя айда 250 мин жцт су кечирмяз ялжяклярин истещсалынын тямин олунмасы истигамятиндя аваданлыг-лар алынараг гурашдырылмыш вя мящсул истещсалына башла-нылмышдыр.

• «Дизайн» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя шцшя цзяриндя шябякялярин ишлянмяси, асма таван йыьыл-масы, пластик гапы вя пянжяря истещсалы сащяляринин йа-радылмасы истигамятиндя ишляр баша чатдырылмыш вя мящ-сул истещсалына башланылмышдыр.

• Нахчыван шящяриндя мцхтялиф чешидли дямир еле-ментляри вя тикинти материалларынын истещсалына наил олунмасы истигамятиндя ишя башланылмышдыр, илкин мяр-щялядя мебел, гапы, пянжяря, дизайн елементляри, мяи-шят аваданлыглары истещсалы цчцн йени технолоъи ава-данлыглар алынараг гурашдырылмыш вя истещсала башланыл-мышдыр.

• «Бадамлы Минерал Сулар Заводу» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя йени аваданлыглар гурашды-рылмыш вя тялябата уйьун мящсул истещсалына башла-нылмышдыр. Мцяссисядя ялавя автомат вя йарымавто-мат аваданлыгларла тяжщиз олунмуш йени истещсал

58

сехинин йарадылмасы цчцн эцжц саатда 1500 ядяд олан хятт алынараг гурашдырылмыш вя истифадяйя верилмишдир.

• Шащбуз районунун Дайлаглы кяндиндя мцали-жяви ящямиййятли «Бюйряк суйу»нун габлашдырылмасы цчцн мини-сех йарадылмыш вя мящсул истещсалына башланылмышдыр.

• Жулфа районунда фяалиййят эюстярян «Юдяр» кооперативиндя «Эцлцстан»минерал суйунун габлаш-дырылмасы цчцн истещсал эцжц саатда 3000 бутулка олан хяттин аваданлыглары алынараг эятирилмиш вя йени сехин тикинтиси давам етдирилмишдир.

• Эцндялик истещсал эцжц 3 тон олан щалва истещ-салына наил олунмасы мягсядиля аваданлыглар мухтар республикайа эятириляряк гурашдырылмыш вя мящсул ис-тещсалына башланылмышдыр.

Статистик материалларын тящлили эюстярир ки, дювлят йардымы нятижясиндя 2007-жи илдя дя ишляр давам етдирил-миш вя онларла йени сянайе мцяссисяляри тикиляряк истифа-дяйя верилмишдир:

1. «Эямигайа Мейвя Мящсуллары Комплекси» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя истещсал эцжц са-атда 3 тон хаммал олан (Италийа мяншяли технолоэийа ясасында) мцхтялиф чешидли (алма, шафталы, ярик, армуд, алча, эилянар, дярэцл вя с.) мейвялярин ширясинин вя пцресинин (консентрантынын) истещсалы, мейвя ширясинин шцшя вя картон тараларда, мейвя пцресинин (консен-трантынын) 200 килограмлыг асептик торбаларда габлаш-дырылмасы цчцн истещсал сащясинин тикинтиси баша чатды-рылмыш, технолоъи аваданлыглар гурашдырылараг мящсул истещсалына башланылмышдыр.

Page 30: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

59

2. «Эямигайа Мейвя Мящсуллары Комплекси» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя йени технолоэийа ясасында шяраб емалы мцяссисясинин (Италийа мяншяли аваданлыгларла тяжщиз олунмуш) йарадылмасы цчцн лайищя цзря истещсал эцжц иля 500-600 тон хаммал олан истещсал сащясинин тикинтиси баша чатдырылмыш вя ава-данлыглар гурашдырылараг мящсул истещсалына башланыл-мышдыр.

3. «Эямигайа Мейвя Мящсуллары Комплекси» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя истещсал эцжц са-атда 50 кг олан бадам, 40-60 кг олан гоз габы-гайырма, гурутма вя пакетлямя сехляри цчцн техно-лоъи аваданлыглар эятирилиб гурашдырылмыш вя мящсул ис-тещсалына башланылмышдыр.

4. Нахчыван шящяриндя «Ляззят Гида Сянайе» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййяти тяряфиндян истещсал эцжц саатда 5 тон олан кянд тясяррцфаты мящсулларыны тямизлямя, говурма вя пакетлямя сащясинин йарадыл-масы баша чаьдырылмыш вя мящсул истещсалына башланыл-мышдыр.

5. «Нахчыван Кярпиж» Ачыг Сящмдар Жямий-йятинин базасында эцндялик истещсал эцжц 100-150 килограм олан мармелад, эцндялик истещсал эцжц 500 ядяд прикет (кубик) вя сифариш ясасында стул истещсалы сащяси йарадылмышдыр.

6. Дювлят малиййя дястяйи иля Нахчыван «Ев-тикмя» Ачыг Сящмдар Жямиййятиндя истещсал эцжц са-атда 45 квадратметр олан (Тцркийя мяншяли техно-лоэийа ясасында) чяпяр истещсалы сащяси йарадылмышдыр.

60

7. Нахчыван шящяри, Бабяк вя Шярур районла-рында цмуми истещсал эцжц саатда 70 квадратметр олан 3 йени чяпяр истещсалы сехляри йарадылмышдыр.

8. Жащан Щолдинг Коммерсийа Ширкятляринин Иттифагы тяряфиндян истещсал эцжц эцндя 10000 метр олан еластик су борулары истещсалы сащяси йарадылмышдыр.

9. Жащан Щолдинг Коммерсийа Ширкятинин Итти-фагы тяряфиндян истещсал эцжц саатда 500 метр вя йа айда 500 тон олан цзлцк материалы (сайдинг) истещсалы сащясинин йарадылмасы баша чатдырылмыш вя мящсул ис-тещсалына башланылмышдыр.

10. Жащан Щолдинг Коммерсийа Ширкятинин Итти-фагы тяряфиндян истещсал эцжц саатда 150 килограм олан (Тцркийя мяншяли технолоэийа ясасында) пластик вя алцминиум тябягяли су боруларынын истещсалы цзря лайищянин ижрасы баша чатдырылмыш вя мящсул истещсалына башланылмышдыр.

11. «Нахчыван Сянайе Комбинаты» Ачыг Сящ-мдар Жямиййятинин базасында истещсал эцжц илдя 240 мин ядяд прикет вя 960 кубметр бардцр олан йени ис-тещсал сащяси йарадылмышдыр.

12. Жулфа районунда фяалиййят эюстярян «Юдяр» кооперативиндя «Эцлцстан» минерал суйунун габлаш-дырылмасы цчцн истещсал эцжц саатда 3000 бутулка олан хятт гурашдырылмыш вя истещсала башланылмышдыр.

13. Дювлят малиййя дястяйи иля «Бадамлы Мине-рал Сулар Заводу» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййя-тиндя истещсал просесинин автоматлашдырылмасы мягся-диля истещсал эцжц саатда 3000 бутулка олан етикетлямя

Page 31: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

61

вя тарихвурма аваданлыгларын гурашдырылмасы ишляри баша чатдырылмышдыр.

14. «Сираб» Ачыг Сящмдар Жямиййятиндя истещ-сал щяжмини артырмаг мягсядиля истещсал эцжц саатда 6000 бутулка олан йени хяттин алынмасы истигамятиндя ишляр баша чатдырылмышдыр.

15. Истещсал эцжц саатда 60 тон асфалт олан йени Нахчыван Асфалт Бетон Заводу йарадылмышдыр.

16. Нахчыван Шящяр Абадлыг вя Тямир-Тикинти Идарясинин няздиндя Гум-Чынгыл Заводунун гурашды-рылмасы ишляри баша чатдырылмышдыр.

17. Дювлят малиййя дястяйи иля «Сеолит» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййяти тяряфиндян АЗЕО АЭРО-1 адлы цзвц минерал эцбря истещсалы сащясинин йарадыл-масы баша чатдырылмышдыр.

18. «Эцлшян» Харижи Игтисади Ялагяляр Ассосиа-сийасында дювлят малиййя дястяйи иля эцндялик истещсал эцжц 4 тон олан йаьлы вя йаьсыз бойалар истещсалы са-щясинин йарадылмасы баша чатдырылмышдыр.

19. Дювлят малиййя дястяйи иля Нахчыван «Халча» Ачыг Сящмдар Жямиййятиндя (Чин мяншяли технолоэийа ясасында) полипропилен крошкадан парча тохунмасы, мцхтялиф нюв кися, полиетилен торба вя столцстц юртцк истещсалы сехи йарадылмышдыр.

20. Истещсал эцжц айда 200 мин гуту олан кар-тон тараларын истещсалы мцяссисясинин йенидян гурул-масы истигамятиндя тикинти ишляри баша чатдырылмыш, ава-данлыглар алынараг гурашдырылмышдыр.

21. «Нювщял» кичик мцяссисясиндя дювлят ма-лиййя дястяйи иля (Иран мяншяли технолоэийа ясасында)

62

истещсал эцжц саатда 200 метр олан йапышганлы бантла-рын вя рянэли йапышганлы каьызларын истещсалы сащяси йа-радылмышдыр.

22. «Престиъ-Нахчыван Пивяси» Мящдуд Мясу-лиййятли Жямиййяти тяряфиндян истещсал эцжц илдя 3 милйон литр олан йени пивя истещсалы заводу йарадыл-мышдыр.

23. «Эямигайа Дизайн Сянайе Комплекси» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййяти тяряфиндян эцндялик истещсал эцжц 2 тон олан мисмар истещсалы сащяси йара-дылмышдыр.

24. «Эямигайа Дизайн Сянайе Комплекси» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййяти тяряфиндян дювлят малиййя дястяйи иля (Америка Бирляшмиш Штатлары мян-шяли технолоэийа ясасында) истещсал эцжц эцндялик 500 пагонометр олан дямир вярягядян йаьыш суйу бору-лары истещсалы сащяси йарадылмышдыр.

25. «Дизайн» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййяти тяряфиндян (Тцркийя вя Чин мяншяли технолоэийалар яса-сында) истещсал эцжц саатда 1,5 тон олан метал, чугун вя ялван металларын (латун, мис) емалы мцяссисясинин йара-дылмасы истигамятляриндя ишляр баша чатдырылмышдыр.

26. Нахчыван шящяриндя «Оба Групп» мцясси-сясинин няздиндя эцндялик истещсал эцжц 5 тон олан пластик туллантыларын тякрар емалы сащяси йарадылмышдыр.

27. «Палитра-7» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййя-тиндя дювлят малиййя дястяйи иля (Тцркийя мяншяли тех-нолоэийа ясасында) истещсал эцжц саатда 14 квадрат-метр олан чярчивя вя багетлярин щазырланмасы, жилдлямя вя тяртибат ишляри сащяси йарадылмышдыр.

Page 32: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

63

28. «Шярур Юзял Чюряк Заводу» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя дювлят малиййя дястяйи иля истещсал эцжц эцндя 3000 ядяд олан чюряк заводу йа-радылмышдыр.

29. Дювлят малиййя дястяйи иля Жулфа районунда «Щягигят» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййяти тяряфин-дян истещсал эцжц саатда 20 килограм олан йени чю-рякбиширмя сехинин йарадылмасы истигамятиндя ишляр баша чатдырылмышдыр.

30. Дювлят малиййя дястяйи иля «Дайаг» кооперативи тяряфиндян истещсал эцжц айда 300 квад-ратметр олан гапы, пянжяря вя 50 ядяд мебел дястляри олан истещсал сащяси йарадылмышдыр.

31. «Нахчыван» Мящдуд Мясулиййятли Жя-миййяти тяряфиндян эцндялик истещсал эцжц 80 ядяд олан акрилит материаллардан сантехник аваданлыглары вя су чянляринин истещсалы сащясинин эенишляндирилмяси баша чатдырылмышдыр.

32. Дювлят малиййя дястяйи иля физики шяхс тяряфин-дян истещсал эцжц айда 7 тон олан ят мящсуллары истещ-салы сащясинин эенишляндирилмяси истиамятляриндя ишляр баша чатдырылмышдыр.

33. Нахчыван шящяриндя «Бабяк» ширкяти тяряфин-дян карамел вя шякярли гяннады мящсуллары истещсалы сащясинин эенишляндирилмяси баша чатдырылмышдыр.

34. «Эямигайа Мейвя Мящсуллары Комплекси» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййяти тяряфиндян тутуму 2500 тон олан картоф, мейвя вя тярявязин сахланылмасы цчцн сойудужу анбар йарадылмышдыр.

64

35. Шащбуз районунда истещсал эцжц саатда 100 килограм олан балын пастеризасийасы вя габлашдырылмасы сащяси йарадылмышдыр.

36. «Вяфа» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя дювлят малиййя дястяйи иля итещсал эцжц 45 эцндя 50 тон гуш яти олан гушчулуг тясяррцфаты йарадылмышдыр.

37. Ордубад районунда «Гушчулуг» Ачыг Сящ-мдар Жямиййятиндя истещсал эцжц 45 эцндя 30 тон гуш яти олан гушчулуг тясяррцфаты йарадылмышдыр.

38. «Пиржцвар» Кооперативиндя ят, сцд мящсул-лары истещсалы вя габлашдырылмасы сащяси йарадылмышдыр.

39. Жулфа районунда «Ябрягунус Шяраб» Ачыг Сящмдар Жямиййятинин базасында кишмиш истещсалы са-щясинин йарадылмасы баша чатдырылмышдыр.

40. Нахчыван «Тикиш» Ачыг Сящмдар Жямиййя-тиндя киши костйуму вя кюйнякляринин истещсалы сащяси-нин йарадылмасы мягсядиля истещсал сащясинин йенидян гурулмасы баша чатдырылмышдыр.

Йухарыда гейд олунан мцяссисялярдян башга диэяр ири сянайе мцяссисяляринин йарадылмасы да Мух-тар республикада сянайе мящсулу истещсалынын щяжмин-дяки динамик артым темпини мцяййянляшдирмишдир.

Page 33: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

65

Жядвял 1

Нахчыван МР-да 2004-2007-жи иллярдя сянайе мящсулунун динамикасы

2004 2005 2006 2007 Сянайе мящсуЛу-нун щяжми (милйон манатла)

25,6 41,2 70,4 122,7

Артым темпляри (яввялки илин мцва-фиг дюврц иля мцгайисядя)

29,7 56,2 64,2 66,0

Жядвял мялуматларындан мялум олур ки, мух-

тар республикада сянайе мящсулунун щяжми 2004-жц иля нисбятян 2006-жы илдя 2,7 дяфя, артым темпи ися 2006-жы илдя яввялки илин мцвафиг дюврц иля мцгайисядя 64,2 фаиз артмышдыр.

Бундан ялавя апарылан тящлилляр эюстярир ки, Мухтар Республикада сон илляр натура ифадясиндя ся-найе мящсуллары истещсалы даим артмагдадыр. Буну ашаьыдакы жядвялдян даща айдын эюрмяк олар:

66

Жядвял 2

Ясас сянайе мящсуллары истещсалынын натура ифадясиндя динамикасы

Мящсул нювляринин ады вя 2004-жц илдя истещса- 2005-жи илдя истещ- 2006-жы илдя истещса- лын щяжми юлчц ващиди лын щяжми лын щяжми Даш дуз, тон 4884,5 5507,5 5806,1

Цйцдцлмцш дуз, тон 2370,6 2735,7 2834,8

Гум-чынгыл, тон 12641,4 24764,6 62303,2

Эяж, тон 2150,5 13560,8 15140,6

Кярпиж, мин кубметр 2,3 9,7 15,4

Пластмас ламбир, тон - - 9,9

Пластмас профил, тон - - 15,0

Пластик гапы вя пянжяря

блоклары, тон 18,7 55,4 315,8

Травертин пилтя, тон 2440,4 4280,9 4467,0

Травертин блок, тон 8321,2 9572,0 8943,6

Травертин бардур, тон 3220,8 3480,8 11840,7

Картон тара, тон 12,2 44,7 66,9

Ялжяк, жцт 2430 200 83550

Мебел, дяст 7680 8530 10584

Електрик

енеръиси, мин кВт саат 90686,0 91860,0 223431,1

Истилик енеръиси, мин Гкал 32,7 33,8 66,2

Алкоголсуз ичкиляр, мин дкл 15,4 16,4 17,2

Шяраб, мин дкл 1,6 2,1 5,8

Пивя, мин дкл 14,1 14,4 15,7

Араг, мин дкл 2,2 2,5 7,5

Сигарет, милйон ядяд - - 60,0

Минерал су, мин дкл 236,3 340,8 1069,7

Колбаса, тон 24,4 05,1 208,4

Печенйе, тон 50,9 53,6 8,4

Макарон, тон 111,7 139,0 242,1

Page 34: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

67Гянд, тон 521,3 558,4 607,2

Шоколад, тон 32,9 175,1 308,5

Щалва, тон - - 5,3

Габлашдырылмыш мейвя

гурусу вя

мцряббяляр, тон - - 7,1

Жядвялин тящлили эюстярир ки, Мухтар Республи-

када сон илляр йени технолоэийалар ясасында сянайе са-щяляринин йарадылмасы истещсал олунан мящсулларын щям чешидирин артмасына, щям дя кейфиййятинин йахшы-лашмасына эятириб чыхармышдыр ки, бу да ящалинин бязи ярзаг мящсулларына олан тялябатынын йерли истещсал ще-сабына юдянилмяси мцмкцн олмушдур. Йени мцясси-сялярин ишя салынмасы нятижясиндя 2006-жы илдя илк дяфя олараг мухтар республикада 308,5 тон шокалад, 5,3 тон щалва, 7,1 тон габлашдырылмыш мейвя гурусу вя мцряббяляр истещсал едилмишдир.

Щесаб едирик ки, сянайе потенсиалынын артымы ис-тигамятиндя эюрцлян ишляр вя алынан нятижяляр эяля-жякдя Мухтар Республикада сянайенин апарыжы ро-луну бир даща тямин едяжякдир.

2.3 Сянайе сийасяти вя рягабятгабилиййятлилийин

йцксялдилмясинин реэионал проблемляри

Кечмиш ССРИ-йя дахил олан республикалар кими Азярбайжан республикасы да сосиал игтисади системин трансформасийасы дюврцнц йашайыр.

Инди юлкядя апарылан игтисади ислащатларын ясас мягсяди дцнйа тяжрцбясинин габагжыл наилиййятляриня,

Жядвял 2-нин давамы 68

елми-техники тяряггиййя вя йцксяк щяйат сявиййясиня ясасланан сямяряли милли игтисадиййатын йарадылмасын-дан ибарятдир. Инкишафын дцнйа тяжрцбясиня ясасланан Азярбайжан сон иллярдя юз дювлятини вя онун игтисади системини хцсуси програмлар ясасында гурур. Лакин ХХ ясрин 80-жы илляринин ахырларына диггят йетиряндя мялум олур ки, 1986-1990-жы илляри ящатя едян беш ил яр-зиндя сянайедя бир сыра негатив щаллар баш вермишдир. Беля ки, юлкядя 1985-жи иля нисбятян 1990-жы илдя фондла силащланма 35,9 фаиз артдыьы щалда, фондвериминин 22,6 фаизя гядяр азалмасы мцшащидя едилмишдир. Ся-найе мцяссисяляринин сайынын 3540-дан 3839-а гядяр артмасына бахмайараг мящсул истещсалынын цмуми щяжми 0,9 фаиз эерилямишдир (21. с.274).

Арашдырмалар эюстярир ки, бу дюврдя республика-нын сянайе истещсалында башланмыш тяняззцлц сцрятлян-дирян ян мцщцм сябяблярдян бири кечмиш ССРИ-нин сцгуту яряфясиндя мцттяфиг республикалар арасында он-илликляр ярзиндя формалашмыш игтисади, истещсал-коопера-сийа ялагяляринин позулмасы олмушдур. Бу просесдян ян чох зийан чякян ися Азярбайжан вя онун тяркиб щиссяси олан Нахчыван МР олду. Чцнкц бурада йерляшян сянайе мцяссисяляринин 80-90 фаиздян чоху Иттифаг Назирликляринин табелийиндя иди.

Бунунла йанашы, ону да гейд етмяк лазымдыр ки, сянайе мцяссисяляри йени шяраитя уйьунлашмагда бюйцк чятинликлярля гаршылашмышдылар. Бу онунла шярт-лянирди ки, планлы игтисадиййат шяраитиндя мцяссисяляр капиталист фирмаларындан фяргли олараг, игтисадиййатын там мцстягил тясяррцфат субйектляри дейилди вя даща

Page 35: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

69

чох юлкянин халг тясяррцфаты комплексинин баш струк-туру чярчивясиндя нисби, мцстягил гурумлар иди. Онла-рын фяалиййятиндя приоритет кими мянфяят ялдя едилмяси дейил, планын йериня йетирилмяси ясас вязифя иди.

Лакин базар мцнасибятляриня кечяндян сонра юлкя игтисадиййатынын сечдийи аьыр ислащатлар йолу иля рягабятин эизли вя йа сарсыдылмыш формадан ачыг фор-майа кечмясиня эятириб чыхарды вя щяр бир мцяссисянин инкишафында щялледижи амиллярдян бириня чеврилди. Нц-муняви бюлэц системиндян базар системиня кечилмя-синдя рягабят ян мцщцм зямин кими чыхыш едирди.

Нящайят кечмиш ССРИ-нин сцгуту иля мцшайият едилян деструктив просесляр 1989-жу илдян башлайараг, бцтювлцкдя постсовет мяканында олдуьу кими Азяр-байжанда да истещсалын тяняззцлцня, сонралар, 1990-жы иллярин яввялиндян ися апарылан ислащатларын гейри-арды-жыллыьы, пул-кредит вя бцджя сийасятинин системсизлийи, фактики олараг ики мцхтялиф системин елементляринин бирэя мювжудлуьу юлкядя инфлйасийанын даща да йцк-сялмясиня вя республикада дярин игтисади бющрана эя-тириб чыхарды. 90-жы иллярин яввялляриндя баш верян ижти-маи-сийаси бющран бу просесляри даща да эцжляндир-мишдир ки, бу да дярин игтисади бющран шяраитиндя кечид дюврцнцн сосиал вя игтисади проблемляринин бцтцн спектрини дяфялярля аьырлашдырмышдыр. 1991-1995-жи илляр-дя бцтювлцкдя Азярбайжанда олдуьу кими онун ай-рылмаз тяркиб щиссяси олан Нахчыван МР-да да истещсал едилмиш сянайе мящсулларынын щяжми кяскин дяряжядя азалмаьа мейлли олмушдур. Беля ки, мухтар республикада сянайе мящсуллары истещсалынын динами-

70

касынын тящлили эюстярир ки, беш ил ярзиндя 1994-жц ил ис-тисна олмагла сянайе истещсалы щяр ил юзцндян габагкы иля нисбятян хейли ашаьы дцшмцшдцр. Беля ки, бу рягям 1991-жи илдя 1990-жы иля нисбятян 6,3 фаиз, 1992-жи илдя 1991-жы иля нисбятян 63,2 фаиз , 1993-жц илдя 1992-жи иля нисбятян 36,5 фаиз, 1995-жи илдя ися 1994-жц иля нисбятян 57,7 фаиз азалма иля мцшайият олунмушдур (42. с.106).

1995-жи илдян етибарян Цмумилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин мисилсиз сяйляри нятижясиндя республи-када кюклц игтисади ислащатлар апарылмасы мцмкцн олду. 1995-жи илин нойабрында цмумхалг референду-му иля гябул олунмуш Азярбайжан Респубилкасынын Констiтусийасы юлкядя ясаслы ислащатларын щяйата кечи-рилмясиндя чох мцщцм рол ойнады. Бурада демок-ратик вя базар ислащатларынын, хцсуси мцлкиййятин вя юлкядя ашкарлыьын леэитимлийи тясбит олунмагла, илк дяфя Конститусийа сявиййясиндя щакимиййят бюлэцсц, инсан, о жцмлядян, сащибкарлыг фяалиййяти щцгугларынын го-рунмасы, щямчинин игтисадиййата дювлят мцдахилясинин мящдудлашдырылмасы кими сивил нормалар тясдиг едилди. Сащибкарлыьын фяалиййяти цчцн ялверишли шяраит йаратмаг мягсяди иля Конститусийа принсипляриня ясасланараг 120-дян чох ганун вя ганунверижилик актлары гябул олунмушдур.

1995-1996-жы иллярдя Бейнялхалг Валйута Фонду вя Дцнйа Банкы иля разылашдырылмыш макро игтисади сабитляшмя вя структур дяйишикликляри цзря игтисади програмларын реаллашдырылмасы щесабына артыг 1996-жы илдян етибарян Цмум Дахили Мящсулун артымына наил олунду. Беля ки, 1996-жы илдя ЦДМ-ун артым сцряти

Page 36: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

71

1,3 фаиз, 1997-жи илдя 5,8 фаиз, 1998-жи илдя 10,0 фаиз, 1999-жу илдя 7,4 фаиз, 2000-жи илдя ися 11,1 фаиз тяшкил етмишдир.

Юлкядя истещсал олунан ЦМД структуруна диггят йетирдикдя мялум олур ки, бурада сянайе цстцн мювгейя малик олмушдур.

2000-жи илин йекунуна эюря ЦДМ-ун структу-рунда айры-айры сащялярин пайы сянайедя 32 фаиз, кянд тясяррцфатында 18,1 фаиз, тикинтидя 4,4 фаиз, няглиййат вя рябитядя 14,5 фаиз, тижарят вя ижтимаи иашядя 6,1 фаиз, сосиал вя гейри-формал хидмятлярдя 21,0 фаиз, халис верэилярдя ися 3,9 фаиз олмушду.

Дювлят мцстягиллийинин бярпасындан сонра Азярбайжан Республикасында апарылан ислащатлар артыг юз илкин нятижялярини вермякдядир. Беля ки, ютян дювр ярзиндя макроигтисади сабитлийя наил олунмуш, мцлкий-йят чохнювлцлцйцнцн йарадылмасы, о жцмлядян дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмяси, сащибкарлылыг вя ряга-бят мцщитинин инкишафы, базар инфраструктурунун фор-малашдырылмасы вя с. бу кими истигамятлярдя хейли ишляр эюрцлмцшдцр.

Одур ки, бу эцн гаршыда дуран ян мцщцм вя-зифя йерли истещсалын, о жцмлядян сянайе истещсалынын рягабятгабилиййятинин йцксялдилмясиня шяраит йарат-магдан ибарят олмалыдыр, бунсуз милли игтисадиййатын инкишафына наил олмаг мцмкцн дейилдир. Бу онунла шяртлянир ки, мцасир дюврдя щяр щансы бир юлкядя апа-рылан игтисади ислащатларын мцвяффягиййяти, илк нювбядя, сянайенин бющран вязиййятиндян чыхарылмасы вя нор-мал фяалиййятя башламасындан асылыдыр. Беля ки, мцасыир

72

дюврдя юлкянин игтисади эцжц, щяр шейдян яввял онун сянайе комплексинин инкишаф сявиййяси иля юлчцлцр. Она эюря дя базар игтисадиййатына кечид шяраитиндя юлкянин сянайе комплексинин гаршысында дуран мцряккяб мясялялярин щялли цчцн щюкумятин мягсядйюнлц фяа-лиййяти тяляб олунур. Бу онунла изащ олунур ки, узун мцддят инзибати-амирлик системиндя фяалиййят эюстярян вя щяддян артыг деформасийа олунмуш милли сянайе комплекси юзцнцтянзимлямя механизмляринин кюмя-йи иля гыса мцддятдя йени игтисади шяраитя уйьунлаша билмяз.

Бурадан беля бир нятижяйя эялирик ки, щазыркы шяраитдя Азярбайжан сянайесини дцшдцйц чятин вязий-йятдян чыхармаг цчцн, бир тяряфдян азад рягабятя мейдан ачылмалы, мцлкиййят вя тяшкилати-щцгуг фор-масындан асылы олмадан бцтцн мцяссися вя тяшки-латлара бярабяр рягабят мцщити йарадылмалы, диэяр тяряфдян ися, йерли истещсалын инкишафы цчцн ялверишли шяраит тямин олунмалыдыр. Башга сюзля, дювлятин сянайе сийасяти юлкянин сянайе потенсиалынын сямяряли истифа-дяси вя инкишаф етдирилмясиня йюнялмиш мягсядйюнлц тядбирляр системи олмагла игтисади ислащатларын контек-синдя бахылмалыдыр. Дювлятин сянайе сийасятинин ясас мягсяди дцнйа стандартларына жаваб верян чохсащяли бу сянайе комплекси юлкя игтисадиййатынын дцнйа тясяррцфаты системиня сямяряли интеграсийасыны, щямчи-нин игтисади мцстягиллийини вя милли игтисадиййатын тящ-лцкясизлийини тямин етмялидир.

Айдындыр ки, бу мягсядя наил олунмасы сянайе истещсалынын инкишафына игтисади методлара щимайядар-

Page 37: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

73

лыг сийасяти йеридилмяси цчцн системли тядбирляр эюрцл-мясини нязярдя тутур. Бунун цчцн, илк нювбядя, милли истещсалы, о жцмлядян сянайе истещсалыны учурума сцрцкляйян ужуз щазыркы дюврдя бир милйондан артыг гачгын вя кючкцнц олан юлкядя ящалинин сосиал вязий-йятини йцнэцлляшдирмяйя хидмят едян мцсбят жящятляри иля милли истещсалын инкишафына манеяляр йарадан, дюв-лятин игтисади мцстягиллийи вя тящлцкясизлийи цчцн проб-лемляря сябяб олан мянфи жящятляри мцгайися олун-малы, онлардан щансынын узунмцддятли милли мянафе-ляримизя жаваб вердийи мцяййян едилмяли, игтисади инки-шафа дахили стимуллары эцжляндирян йоллар тапылмалыдыр. Щазыркы дюврдя мялум обйектив сябяблярдян рягабят габилиййяти ашаьы олан милли истещсалын, о жцмлядян сянайе истещсалынын мцгяддяратыны кортябии фяалиййят эюстярян базарын ющдясиня бурахмаг аьыр нятижяляр веря биляр. Милли истещсал пул-кредит, бцджя-верэи, гий-мят сийасяти иля щимайядарлыьы эцжляндирмядян игтисади инкишафа наил ола билмярик. Башга сюзля, сямяряли ол-масы цчцн сянайе сийасяти елми-техники, структур, ин-вестисийа, малиййя, пул-кредит, институсионал вя тяш-килати-тясяррцфат, реэионал, харижи игтисади вя с. сийасят-лярин конкрет жящятлярини юзцндя бирляшдирмялидир.

Диэяр принсипиал мцддят ися ондан ибарятдир ки, сянайе сийасяти айры-айры сащялярин вя йахуд да онларын механики жямляринин проблемляринин щяллиня йюняля билмяз. Сянайе сийаятинин обйекти кими ващид сянайе комплекси чыхыш етмялидир. Бу заман сянайе комп-лексинин дювлят тянзимлянмяси системи сянайе обйекти кими 3 тиp мцяссисялярин фяалиййят эюстярмясини нязяря

74

алмагла трансформасийа едилмялидир: а) дювлятин бир-баша табелийиндя олан тамамиля дювлят вя бцджя тяш-килатлары; б) дювлятин иштиракы иля коммерсийалашдырыл-мыш мцяссисяляр; ж) йалныз бирбаша игтисади методларла тянзимлянян тамамиля гейри-дювлят мцяссисяляри.

Бу мцяссисяляря мцнасибятдя дювлят идаряетмя органларынын ясас функсийалары-сянайе комплексинин фяалиййятинин тянзимлянмяси, сянайе сийасятинин приори-тетляринин реаллашдырылмасы вя дювляти мцлкиййятинин идаря олунмасы, мягсядли дювлят програмларынын ща-зырланмасы вя щяйата кечирилмяси, дювлят ещтийажларынын юдянилмяси вя с. олмалыдыр.

Сянайе мцяссисяляриня бирбаша дювлят йардымы принсипляри йенидян нязярдян кечирилмялидир. Бу йар-дымлары йалныз игтисади жящятдян сямяряли гябул едилян програм вя лайищяляр ясасында щяйата кечирмяк лазым-дыр.

Бу заман ясас мясялялярдян бири дя мцясси-сялярин фяалиййят эюстярдийи игтисади мцщитин саьламлаш-дырылмасындан ибарятдир. Мялумдур ки, бу проблем сянайе сийасяти чярчивясиндян кянара чыхыр. Лакин буну щялл етмядян ямтяя истещсалчыларынын нормал фяа-лиййятини тямин етмяк мцмкцн дейил. Буна эюря дя, дювлят сянайе сийасятиня бцджя, верэи, гиймят, кредит, амортизасийа, антиинщисар сийасяти вя малиййя интизамы-нын мющкямляндирилмяси иля баьлы мягамлар да дахил едилмялидир.

Игтисади мцщитин саьламлашдырылмасы вя малиййя интизамынын мющкямляндирилмяси дя принсипал ящямий-йят кясб едир.

Page 38: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

75

Дювлятин сянайе сийасяти юлкя сянайесинин инки-шафы цчцн ялверишли шяраит йаратмаьа йюнялдилмялидир.

Азярбайжанын мцасир чохсащяли сянайе потен-сиалы нисбятян бюйцк ящатялилийи, олдугжа ашаьы сямяря-лилийи, аьыр структур вя кющнялмиш базасы иля характе-ризя олунур. Бунунла йанашы, онун цстцнлцйц ондан ибарятдир ки, о башланьыждан мящсулун 70-80%-ни юлкянин щцдудларындан кянара чыхаражаьы (ихраж) ня-зяря алынмагла формалашмышдыр. Бу ящямиййятли амил йахын вя узаг эяляжяк цчцн сянайе сийасятинин ясас истигамятлярини мцяййян едир. Ейни заманда яввялки иллярдя йарадылмыш технолоъи потенсиалын сахланылмасы вя инкишаф етдирилмяси мясялясинин ящямиййяти дя нязя-ря алынмалыдыр.

Сянайедя структур ислащатлары мящсул щяжминин цмуми артымында щасилат сащяляринин пайынын азалма-сыны вя бунунла йанашы, емал сащяляринин хцсуси чякиси-нин артырылмасы зярурятини шяртляндирир. Бу стратеъи вя-зифя зярури харижи вя дахили инвестисийаларын жялб едил-мяси щесабына нювбяти 10-15 илдя йериня йетриля биляр.

Ейни заманда, щесаб едирик ки, сянайе сийася-тинин реаллашдырылмасы цчцн ашаьыдакы тядбирляр щяйата кечирилмялидир:

- сянайедя позитив структур дяйишикликляри, мцл-киййят щцгугунун горунмасы, мцгавиляляр цзря ющдяликлярин йериня йетирилмяси, информасийа ашкарлыьы вя тябии инщисар мящсуллары гиймятляринин тянзимлянмя метод вя системляринин йахшылашдырылмасы цчцн тяшкилати вя щцгуги базанын йарадылмасы;

76

- верэи системиндя ислащатларын апарылмасы (онун ясасыны истещсалын, о жцмлядян кичик вя орта сащибкарлы-ьын инкишафынын, щямчинин йерли вя харижи инвесторларын стимуллашдырылмасына йюнялдилмиш тядбирляр тяшкил ет-мялидир);

- харижи игтисади фяалиййятин дювлят тяряфиндян щи-майя едилмяси: йерли истещсалчыларын щимайя едилмясини дахили базарда саьлам рягабят шяраитинин йарадыл-масыны тямин едян идхал тарифляринин мцяййянляшди-рилмяси; ихражын кредитляндирилмяси вя сыьорталанмасы системинин йарадылмасы; ихражйюнцмлц мящсулун бей-нялхалг сертификатлашдырылмасынын тяшкили вя с.;

- дахили базарда йерли сянайе мящсулуна тялябин эцжляндирилмяси; ямтяялярин рекламы, базар инфраструк-турунун вя лизингин инкишаф етдирилмяси, тялябин марке-тинг тящлили вя с.;

- идаряетмя системинин тякмилляшдирилмяси (са-щибкарларын вя менежерлярин щцгугларыны вя мящсулий-йятини мцяййян едян щцгуги механизмин вя менежер-лярин фяалиййятиня нязарят механизминин йарадылмасы; идаряетмя щейятинин даим тялимляндирилмяси).

Сянайе сийасятинин мцвяфягиййяти цчцн ялверишли игтисади вя малиййя системи йарадылмалы, мцяссисялярин вя ящалинин вясаити щесабына сянайе потенсиалынын моделляшдирилмясини стимуллашдыра билян либерал кредит вя верэи реъимляринин йарадылмасы цзря тядбирляр щяйата кечирилмялидир.

Сянайе сийасятинин мцщцм елементи олан харижи тижарят фяалиййяти сащясиндя стратеъи мягсяд ихражын структурунун машын-техники вя елмтутумлу мящсул-

Page 39: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

77

ларын хейриня (йцнэцл вя йейинти сянайесинин вя аграр-сянайе комплексинин сон мящсулун ихражынын артмасы иля йанашы) тякмилляшдирилмясиндян ибарят олмалыдыр.

Харижи игтисади фяалиййят сащясиндя ясас вязифя ямяк бюлэцсцндя милли игтисадиййатын цстцнлцклярин-дян максимум истифадя етмякля, юлкянин дцнйа тясяр-рцфат системиня даща сых интеграсийасыны кечмякдян ибарятдир.

Харижи тижарят сийасятинин ян мцщцм вязифялярин-дян бири дя Азярбайжан Республикасынын Цмумдцн-йа Тижарят Тяшкилатына (ЦТТ) цзв гябул олунмасыдыр. Беля ки, ЦТТ-йя цзв гябул олунмаг Азярбайжан цчцн ящямиййятли олан ихраж базарына сярбяст чыхыш им-каны демякдир.

Азярбайжанын щямин тяшкилата дахил олмасы цчцн игтисадиййат вя харижи игтисади фяалиййятин тянзим-лянмяси сащяляриндя ЦТТ Сазишиня уйьун олараг бир сыра ганунверижилик актлары, о жцмлядян норматив сянядляр гябул едилмялидир.

Ихражын инкишаф етдирилмяси онун йени истигамят-ляринин ахтарылмасына, базасынын эенишляндирилмясиня вя ихражатчылар цчцн ялверишли шяраитин йарадылмасына комплекс йанашма тяляб едир. Бурада сямяряли тижарят вя онун щимайя едилмяси сийасятинин ишляниб щазырлан-масы чох мцщцм рол ойнайыр. Тяжрцбя эюстярир ки, ихража систематик олараг йардым тядбирляри щяйата ке-чирян вя она щимайя едян инкишаф етмякдя олан юлкя-ляр няинки ихражын, щям дя бцтювлцкдя игтисадиййатын инкишафына асанлыгла мцвяффяг олурлар. Башга сюзля, ихражы стимуллашдыран амиллярин дцзэцн сечилмяси вя

78

она еффектив йардым тясисатларынын йарадылмасы-мцвяф-фягиййятин рящнидир.

Тящлил эюстярир ки, Азярбайжан Респубилкасында харижи тижарятин ямтяя тяркиби гянятбяхш дейилдир. Их-ражын чох бюйцк щиссяси енеръи дашыйыжыларынын вя хаммал тяйинатлы мящсулларын пайына дцшцр. Идхалын хейли щиссясини ися истещлак маллары, о жцмлядян ярзаг мящсуллары тяшкил едир. Беля вязиййят бейнялхалг ямяк бюлэцсц системиндя Азярбайжанын мювгейинин щеч дя йахшы олмасына дялалят етмир.

Азярбайжан игтисадиййатынын бейнялхалг ряга-бятгабилиййятлилийинин тямин олунмасы дцнйа тясяр-рцфат системиня дахил олмаг цчцн мцщцм шяртдир. Бу, щяр шейдян яввял ихражын жанландырылмасы зярурятини ифадя едир ки, бу да зярури идхалын, харижи боржларын вя онлара фаизлярин юдянилмясиня имкан веряжякдир. Одур ки, дахилдя истещсал олунан мал вя хидмятлярин Азяр-байжан базарында артмагда олан харижи мал вя хид-мятлярля рягабятя эирмяси цчцн мцвафиг тядбирляр эюрцлмялидир.

Тядгигатлар эюстярир ки, Азярбайжанын игтисади потенсиалы онун игтисадиййатынын дцнйа мигйасында чох бюйцк рягабятгабилиййялилийини тямин едя биляр. Бунун реаллашдырылмасы цчцн, щяр шейдян яввял, ря-габят габилиййятинин артырылмасы програмы ишляниб щазырланмалыдыр.

Бу програм узаг перспектив цчцн еффектив ха-рижи тижарят, даща цмуми харижи игтисади фяалиййят стратеэийасынын ишляниб щазырланмасы иля тамамланма-лыдыр.

Page 40: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

79

Бурада, емаледижи сащялярдя (мясялян, сянайе-нин база сащяляриндя) мцасир технолоэийаларын ишляниб щазырланмасы цчцн елми-тядгигат ишляриня инвестисийа гойулушларынын артырылмасы, «инсан капиталы»нын мо-дернляшдирилмяси, елмин вя йениликлярин инкишафына йю-нялдилмиш игтисади мцщитин мягсядйюнлц тякмилляш-дирилмяси ясас истигамятляр кими чыхыш етмялидир. Бунун цчцн информасийа технолоэийаларынын инкишаф етдирил-мяси вя информасийа структурунун формалашмасы хцсуси ящямиййятя маликдир.

Республиканын ихраж потенсиалынын эенишлян-дирилмясинин ян ясас шяртляриндян бири емал сащяляри мящсулунун вя онун кейфиййятинин дцнйа стандартла-рына вя рягабят шяртляриня уйьунлашдырылмасындан вя сянайенин юйрянилян базар сащяляри кими йцксяк ихраж потенсиалына малик приоритет сащялярин инкишаф етдирил-мясиндян ибарятдир.

Юлкядя олдуьу кими онун айрылмаз тяркиб щис-сяси олан Нахчыван МР-да да ихражйюнцмлц маллар истещсалынын артырылмасы сащясиндя чох мцщцм ишляр эюрцлмякдядир. Еля бунун нятижясидир ки, 2007-жи идя мухтар республикада рягабятгабилиййятли маллар истещсалы 18,5 дяфялик инкишаф темпиня малик олмушдур.

Цмумиййятля, мухтар республика игтисадиййа-тынын динамик инкишафы сянайенин инкишафына да юз мцсбят тясирини эюстярмякдядир. Ящалинин йерли сянайе мящсулларына тялабаты артдыгжа чешиди дя эетдикжя артыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, мухтар республикада фяалий-йят эюстярян сянайе сащяляри ижярисиндя емал сянайеси юзцнцн тутуьу йеря вя хцсуси чякисиня эюря фярглянир.

80

Беля ки, 2007-жи илдя бцтювлцкдя Нахчыван МР-да истещсал олунан цмуми сянайе мящсулунун 12,5 фаизи мящз емал сянайесинин пайына дцшцр. Емал сяна-йесиндя мящсулун чешиди дя артмагдадыр. Инди мухтар республиканын сянайе сащясиндя истещсал олунан 192 адда мящсулун 60-жан чоху вя йа 30 фаизи мящз емал сянайесинин пайына дцшцр.

Нахчыван МР-да йени емал сянайе мцяссися-ляринин йарадылмасы ящалинин истещлакында мцщцм йер тутан гида мящсулларынын йерли истещсал щесабына тямин олунмасына вя идхалдан имтина олунмасына эятириб чыхармышды. Мящз бу сябябдян дя сон бир илдя мухтар республикада идхалын щяжми 23,7 фаиз азалмышдыр.

Кечян ясрин 90-жы илляриндя демяк олар ки, гида мящсулларынын ясас щиссяси хариждян идхал олунурду. Лакин сон 10 илдя Нахчыван МР Али Мяжлисинин бу истигамятдя эюрдцйц мягсядйюнлц тядбирляр нятижясиндя бир жох гида мящсулларынын истещсалы тяшкил олунмушдур. Буну ашаьыдакы жядвялдя даща айдын эюрмяк олар.

Жядвял 3

Нахчыван МР емал сянайесиндя мцщцм нюв гида мящсулларынын истещсалы

Мящсулун нювляринин ады вя юлчц ващиди.

2007-жи илин йанвар-сентйабр айларында истещсал едилмишдир

2006-жы илин мцвафиг дюврцня нисбятян, фаиз

Ят вя ят мящсулларынын истещсалы

Ят (гуш яти дя дахил 3455,2 103,7

Page 41: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

81

олмагла ) Колбаса мямулатлары, тон

150,3 133,0

Щися верилмиш балыг, тон

11,8 125,5

Сцд мящсуллары истещсалы

Цзлц сцд, тон 25338,4 102,7 Гаймаг, тон 83,6 102,8 Пендир, кясмик , тон 1728,3 102,7 Кяря йаьы, тон 724,8 102,8 Гатыг, тон 1485,8 102,7 Дондурма, тон, 88,2 135,7 Ички истещсалы Алкоголсуз ичкиляр, мин дкл

41,8 4,0 дяфя

Бренди (конйак), мин дкл

1,9 3,2

Шяраб, мин дкл 7,4 132,1 Араг, мин дкл 10,8 6,8 дяфя Пивя , мин дкл 17,1 108,9 Минерал су, мин дкл 1943,8 2,0 дяфя Ятирли маддяляр ялавя едилмямиш сулар, мин дкл

140,3 147,1

Тцтцн мямулатларынын истещсалы

Сигарет, милйон ядяд 5,3 Саир гида мящсулларынын истещсалы

Гянд, тон 1230,8 2,5 дяфя Шоколад, тон 276,2 133,2

Жядвял 3-цн давамы 82

Макарон, тон 193,2 2,7 дяфя Печенйе, тон 28,7 3,2дяфя Тортлар вя ширниййат мямулатлары, тон

172,4 149,9

Чюряк вя чюряк-булка мямулатлары, тон

21220,8 101,1

Конфет, кг 11420 146,3 Габлашдырылмыш тябии чай

2,4

Жядвял мялуматларынын тящлили эюстярир ки, 2006-жы иля нисбятян 2007-жи илдя бир чох гида мящсуллары цзря истещсал 2 дяфядян 7 дяфя арасында артмышдыр.

Зяннимизжя, щюкумят сявиййясиндя рягабят га-билиййяти цзря милли органын тясис едилмяси ящямиййятли оларды. Онун вязифяляриня мцхтялиф истещсалчы групларын ихраж марагларынын уйьунлашдырылмасы, ихраж сийася-тинин игтисадиййатын структур ислащатлары вя конверсийа иля ялагяляндирилмяси, харижи базарларда стратеъи сащя-лярин фяалиййятинин мцдафия етдирилмяси вя кичик биз-несин ихраж активлийинин стимуллашдырылмасы кими мяся-ляляр дахил едиля биляр.

Харижи игтисади фяалиййятдя иштирак едян мцяс-сисялярин информасийа щимайясиня эютцрцлмяси, сатыш базары вя инвестисийалар, партнйорлар вя рягибляр, лайи-щяляр вя тяклифляр щаггында оператив информасийа дашы-йыжыларынын – телекоммуникасийа шябякяляри вя мялу-мат банкларынын инкишаф етдирилмяси мясяляляри щю-кцмятин диггят мяркязиндя олмалыдыр.

Мювжуд потенсиалдан истифадянин йахшылашды-рылмасы, дахили вя харижи базарларын тялябатынын юдя-

Жядвял 3-цн давамы

Page 42: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

83

нилмяси цчцн йерли хаммал ресурслары ясасында йени ис-тещсалларын йарадылмасы бу сащялярин инкишафынын стра-теъи истигамятляриндян щесаб олунурду. Актуал вязифя ися мящсулун кейфиййяти вя онун рягабятгабилиййятли-лийинин йцксялдилмяси, щямчинин мцтярягги техноло-эийаларын тятбиги вя харижи капиталын иштиракы иля йени, о жцмлядян мцштяряк мцяссисялярин йарадылмасы яса-сында дцнйа базарына чыхмагдан ибарятдир.

Беляликля, бу гянаятя эялирик ки, дювлятин малий-йя имканларынын сон дяряжядя мящдуд олмасы нязяря алынмагла, индики вязиййятдян рягабят габилиййятинин йцксялдилмясинин стимуллашдырылмасы цзря игтисади сийа-сят ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмясиня йюнял-дилмялидир:

- капитал ахыны вя ресурсларын йенидян бюлцшдц-рцлмяси цчцн ялверишли шяраитин йарадылмасы, щямчинин хцсуси мцлкиййятин тохунулмазлыьынын тямин едилмяси йолу иля истещсала йюнялдилян инвестисийалара гаршы сцни манеялярин арадан галдырылмасы;

- эюмрцк сийасяти васитяси иля сянайенин айры-айры сащяляриндя рягабятин тядрижян эцжлянмясини тямин едян вя ейни заманда онун даьыдыжы просеся чеврил-мясинин гаршысыны алан оптимал рягабят реъиминин йара-дылмасы;

- игтисади стимуллар комплексиндя ихраж йюнцм-лц истещсалын стимуллашдырылмасы цчцн перспективдя хусуси игтисади (тижарят) зоналарынын йарадылмасы (бу-нун цчцн республикада зярури илкин шяртляр мюв-жуддур);

84

- ихраж йюнцмлц сащялярин рягабят габилиййяти-нин мющкямляндирилмяси цчцн дювлят тяряфиндян он-лара эцзяштли кредитлярин верилмяси, идхал олунан хам-мала вя сянайе аваданлыьына рцсумларын ляьв едилмяси вя йерли хаммалдан истифадя едян фирмалара малиййя йардымлары вя эцзяштлярин эюстярилмяси;

- харижи базарын эенишляндирилмяси цчцн йени мящсулун йарадылмасы вя ихраж йюнцмлц малларын кейфиййятляринин йцксялдилмясинин стимулашдырылмасы цзря тядбирлярин ишляниб щазырланмасы, ихраж-идхал ямя-лиййатлары цчцн инзибати гайдаларын асанлашдырылмасы;

Бунунла йанашы, щесаб едирик ки, перспективли сянайе мцяссисяляринин индики аьыр вязиййяти нязяря алынараг, илк дюврлярдя онларын проблемлярини йцнэцл-ляшдирмяк мягсяди иля ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмяси дя мягсядяуйьун олмалыдыр.

Цмумиййятля, апарылан тящлилляр эюстярир ки, сон иллярдя республикамызда игтисади потенсиалын реэионал бахымдан щяртяряфли инкишафынын тямин едилмяси вя йекун нятижядя игтисадиййатын, хцсусиля дя гейри-нефт секторунун динамик инкишафына йюнялдилмиш тядбирля-рин ялагяляндирилмиш шякилдя реаллашдырылмасы ясасында реэионларын мцхтялиф макроигтисади эюстярижиляри цзря хцсуси чякисинин артмасы, сащибкарлыг фяалиййятинин да-ща да сцрятляндирилмяси, йерли истещсал вя емал мцясся-ляринин фяалиййятинин бярпасы вя эенишляндирилмяси, иг-тисади вя сосиал мядяни инфрастуктур обйектляринин йарадылмасы вя йенидян гурулмасы, реэионларда йох-суллуьун азалдылмасы, йцксяк мяшьуллуг сяввиййясинин

Page 43: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

85

тямин едилмяси истигамятляриндя мцщцм наилиййятляр ялдя едилмишдир.

Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев тяряфиндян мцяййянляшдирилмиш вя юлкя башчысы Илщам Ялийев тяря-финдян давам етдирилян игтисади мцстягиллик стратеэийа-сына уйьун олараг апарылан структур ислащатлары, иг-тисадиййатын бейнялхалг игтисади мцнасибятляря вя тясяррцфат ялагяляриня уьурла интеграсийасы Нахчыван Мухтар Республикасында да сосиал игтисади инкишафын динамик артымына сябяб олмуш, бцтцн игтисади фяа-лиййят сащяляринин инкишафына етибарлы зямин йаратмыш-дыр.

Сон иллярдя олдуьу кими 2007-жи илдя мухтар рес-публиканын игтисади щяйатында хцсуси мярщяляйя чев-рилмишдир. Апарылан тящлилляр эюстярир ки, 2007-жи илдя дя сосиал игтисади сащялярдя ирялиляйишляр давамлы характер алмышдыр.

Мухтар республиканын инзибати ярази бюлэцляри цзря мювжуд потенсиалдан сямяряли истифадя етмякля игтисадиййатын айры-айры сащяляринин инкишафына, истещсал мцяссисяляринин фяалиййятинин даща да эенишляндирилмя-синя, ихраж йюнцмлц мящсулларын истещсалынын стимул-лашдырылмасына вя с. мцяссисяляр дя дахил олмагла бц-тювлцкдя игтисадиййатын динамик инкишафына наил олун-мушдур. Сон илляр бцтцн юлкядя олдуьу кими Нах-чыван МР-да да инвестисийа просесляри нязяря чарпа-жаг дяряжядя жанланмышдыр. Бу ися цмуми дахили мящ-сулун артмасына мцсбят тясир эюстярмишдир. Тякжя бир факты эюстярмяк кифайятдир ки, 2006-жы илдя 2005-жи иля нисбятян ясас капитала йюнялдилян инвестисийалар 52,1

86

фаиз артмышдыр. Бу вясаитин ися ясас щиссяси истещсал тяйинатлы обйектляря йюнялдилмишдир. Бу просес 2007-жи илдя дя давам етмишдир. Беля ки, 2006-жы иля нисбятян 2007-жи илдя сянайе мящсулларынын щяжми 66 фаиз артмышдыр. Щямин илдя республикада истещсал олунан сянайе мящсулларынын сай тяркиби 192-йя чатмышдыр.

Сянайе сащясиндя ясас истигамят бу мцяссися-лярин фяалиййятинин бярпасына вя йени мцяссисялярин йарадылмасына йюнялдилмишдир. 2007-жи илдя мухтар республикада тясяррцфат субйектляринин фяалиййятини эцжляндирмяк мягсяди иля дювлят малиййя кредит тяш-килатлары тяряфиндян сянайе сащибкарлыьынын инкишафына 6,6 милйон манат кредит верилмишдир.

2007-жи илдя дя мухтар республиканын инвестиси-йа сийасяти давам етдириляряк дювлят инвестийаларынын пропорсионал гайдада йерли истещсал потенсиалынын эцж-ляндирилмясиня йюнялдилмяси ясас истигамят олараг гал-магдадыр. 2007-жи ил ярзиндя бцтцн малиййя мян-бяляриндян ясас капитала 259,5 милйон АБШ доллары щяжминдя инвестисийа йюнялдилмишдир ки, бу да 2006-жы илдяки эюстярижидян 16,3 фаиз чохдур. Гейд етмяк ла-зымдыр ки, базар мцнасибятляриня кечидин тямин едил-мясиня йюнялдилмиш комплекс тядбирляр арасында игти-садиййатда вя илк нювбядя сянайедя структур исла-щатларын апарылмасы мясяляси мцщцм йер тутур. Бу да юз нювбясиндя игтисади мцстягиллийин тямин едилмя-синдя ясас рол ойнайыр.

Мялумат цчцн эюстярмяк олар ки, 1994-жц илдя «Ясрин мцгавиляси»нин имзаланмасы йалныз игтисади ящямиййят дашымыр. Баьланмыш мцгавилялярин ящямий-

Page 44: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

87

йяти щям дя онунла мцяййян едилир ки, бу контраклар Азярбайжанын бейнялхалг игтисади ямякдашлыг систе-миня гошулмасыны тямин етди вя юлкянин эеосийасы мювгейинин мющкямляндирилмясиндя мцщцм рол ой-нады.

1990-жы иллярин орталарындан башлайараг Азяр-байжанда апарылан игтисади ислащатларын ян мцщцм истигамятляриндян бири дя дювлят мцлкиййятинин юзялляш-дирилмяси олмушдур. Бу просес 1995-жи ил сентйабрын 29-да «1995-1998-жи иллярдя Азярбайжан Респуб-илкасында Дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмясинин Дювлят Програмы» гябул едилдикдян сонра башлан-мышдыр.

2001-жи ил йанварын 1-ня гядяр бцтювлцкдя юлкя-дя 32395 мцяссися вя обйект юзялляшдирилмишдир ки, бунун да 605-и сянайе мцяссисяляринин пайына дцш-мцшдцр. Нахчыван Мухтар Республикасынын тимсалын-да арашдырмалар эюстярир ки, юзялляшдирмя просесляри башлайандан 2004-жц ил йанварын 1-и вязиййятиня цму-ми дяйяри 11,6 милйард манат олан мцяссися, обйект вя аваданлыглар юзялляшдирилмишдир.

Мухтар республикада тякжя 2003-жц илдя цмуми дяйяри 0,6 милйард манат олан 240 кичик мцяссися вя обйект юзялляшдирилмишдир ки, бунун да 2-си сянайе мцяссисяси, 201-и няглиййат васитяляри, 1-и тижарят, 2-си ижтимаи иашя, 1-и коммунал тясяррцфаты, 33-ц ися диэяр обйектляр олмушдур.

Юзялляшдирмя щаггында Дювлят Програмынын икинжи мярщялясиндя ясас мягсяд ири вя орта сянайе мцяссисяляринин юзялляшдирилмяси олмушдур. 2004-жц ил

88

1 йанвар вязиййятиня 25 ири вя орта сянайе мцяссисясы сящмдар жямиййятя чеврилмишдир.

Мухтар республика бцджясиня юзялляшдирмя просесляри башлайандан 1 йанвар 2004-жц ил тарихиня кими дювлят мцяссисяляринин юзялляшдирилмясиндян 7,7 милйард манат, о жцмлядян юзялляшдирилмиш дювлят мцяссися вя обйектлярин йерляшдийи торпаг сащяляринин юзялляшдирилмясиндян 0,3 милйард манат вясаит дахил олмушдур (42.с.55-56).

Юлкямиз юз мцстягиллийини ялдя етдикдян сонра мцлкиййят чохнювчцлцйц йаранмыш вя юзял сектор ин-кишаф етмяйя башламышдыр. Бу юзцнц реэионларда да бцрузя вермишдир. Мухтар республика игтисадиййаты-нын башга сащяляриндя олдуьу кими сянайе сащясиндя дя гейри-дювлят секторунун пайы илдян-иля артыр. Беля ки, 2007-жи илдя мухтар республикада сянайенин дювлят секторунда 28,7 милйон манатлыг, гейри-дювлят секторунда ися 73,5 милйон манатлыг сянайе мящсулу истещсал едилмишдир. 2006-жы иля нисбятян мящсул истещ-салы дювлят секторунда 2,5 дяфя, гейри-дювлят сек-торунда ися 38,8 фаиз артмышдыр. Мухтар республикада гейри-дювлят сектору дювлят секторуна нисбятян юзц-нцн хцсуси чякисини сахламагла илдян-иля артмагда да-вам етмякдядир. Буну ашаьыдакы жядвял мялуматлары даща айдын эюстярир.

Азярбайжанын сяккиз игтисади району цзря апарылан тящлил эюстярир ки, Нахчыван игтисади району сянайе мящсулунун щяжминдя гейри-дювлят сектору 71,8 фаиз хцсуси чякийя маликдир. Нахчыван игтисади

Page 45: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

89

Жядвял 4

Сянайе мящсулунун щяжминдя гейри-дювлят секторунун хцсуси чякиси

Игтисади районлар Фаиз Нахчыван 71,8 Абшерон 30,1 Эянжя-Газах 31,5 Шяки-Загатала 28,4 Лянкяран 47,9 Губа –Хачмаз 32,1 Аран 41,2 Даьлыг-Ширван 68,5

районундан сонра икинжи йери Даьлыг-Ширван игтисади району тутур ки, бу районда гейри-дювлят секторунун хцсуси чякиси 68,5 фаиз тяшкил едир. Сонракы йерляри Лян-кяран 47,9 фаиз, Аран 41,2 фаиз, Губа-Хачмаз 32,1 фаиз, Эянжя-Газах 31,5 фаиз, Абшерон 30,1 фаиз, Шяки-Загатала 28,4 фаиз хцсуси чяки иля ахрынжы йерля кифайятлянир.

Цмумиййятля, апарылан тящлилляр вя арашдырма-лардан бу гянаəтя эялмяк олар ки, юлкя сянайесинин эяляжяк инкишаф истигамятлярини мцяййянляшдиряркян йадда сахламаг лазымдыр ки, щазырда кечид дюврцндя йашайан бу сащя сосиалист тясяррцфаты базасында йара-дылмышды. Одур ки, йаранмагда олан рягабятли базар мцнасибятляриня щяля узун мцддят, онилликлярля тяшяк-кцл тапмыш тясяррцфатчылыг яняняляри тясир эюстяря-жякдир.

90

Page 46: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

91

ЫЫЫ Ф Я С И Л

АГРАР СЕКТОРУН ИГТИСАДИЙЙАТЫ ВЯ ИНКИШАФЫНЫ ТЯМИН ЕДЯН АМИЛЛЯР

3.1. Нахчыван аграр ислащатларын бешийидир

Азярбайжан Республикасынын мцстягиллик ялдя етмясиндян, хцсусян дя 1993-жц ил сийаси дюняминдян сонра юлкянин сийаси вя игтисади сфераларыны йени шяраитя уйьунлашдырмаг цчцн глобал вя радикал ислащатлар щяйата кечирилмяйя башланды. Торпаг ислащатлары бу ислащатлар арасында юз хцсуси вя мцстясна мювгейи иля сечилир. 1993-жц илдя йенидян Азярбайжанда щакимиййят башына эялян Цмуммилли Лидеримиз Щейдяр Ялийев кюклц ислащатлара башлады. Бу сырада аграр ислащатлара хцсуси ящямиййят верян цмуммилли лидеримизин шяхси гайьысы сайясиндя бу ислащатлар уьурла щяйата кечи-рилди. Гейд едяк ки, аграр ислащатлар республикамызда илк дяфя олараг Нахчыван МР-да щяйата кечирилмяйя башламышдыр. Еля буна эюря дя тясадцфи дейил ки, Нахчываны аграр ислащатларын бешийи адландырырлар.

Нахчыван МР-да аграр ислащатлар щяля Улу Юн-дяримиз Щейдяр Ялийев Нахчыван МР Али Мяжлисинин сядри вязифясиндя ишлядийи дюврлярдян башланмышдыр. Али Мяжлисин 1992-жи ил апрел сессийасында «Нахчыван МР-да зярярля ишляйян колхоз вя совхозлар щаггында» вя

92

«Рентабелли ишлямяйян колхоз вя совхозларын ижтимаи мал-гарасынын юзялляшдирилмяси барядя тяклифляр щаг-гында» гябул едилмиш гярарлар бурада ислащатларын апарылмасынын тямялини гоймушдур. О заман бу гя-рарларын мисилсиз ящямиййяти олду. Гябул едилмиш щя-мин гярарлардан сонра тясяррцфатларда олан мал-гара бцтцнлцкдя юзялляшдириляряк ящалийя верилди вя бу, о заманкы аьыр шяраитдя мал-гаранын тяляф олмасынын вя кцтляви гырылмасынын гаршысыны алды, мал-гара итирилмяди, саламат сахланылды.

Буну хцсусиля гейд етмяйи важиб билирик ки, ясасы 1992-жи илдя гойулмуш бу яняня сонралар да давам етдирилмиш, аграр ислащатларын апарылмасына эцндялик гайьы эюстярилмиш, она билаваситя рящбярлик едилмишдир.

Республикамызда бир сыра диэяр мясяляляр кими торпаг ислащатларынын щяйата кечирилмяси улу юндяр Щ.Ялийевин ады иля баьлыдыр.

Щяля 1992-жи илин яввялляриндя Нахчыван МР-да Щейдяр Ялийевин рящбярлийи алтында Жулфа районунун Шурут вя Эал кяндляриндя торпаг ислащатлары щяйата кечирилди. Лакин тяяссцф ки, улу юндяримизин атдыьы бу мцтярягги аддым Азярбайжанын о заманкы рящбярлийи тяряфиндян гысганжлыг щисси иля гаршыланараг гябул едилмяди. Йалныз 1993-жц илдян сонра Азярбайжанда бу сащядя ямяли иш эюрцлмяйя башланды. Республикада 1996-жы илдян торпаг ислащаты апарылыр. Бу ислащаты апармаг цчцн йеня дя Щ.Ялийевин тяшяббцсц иля торпаг ислащаты програмы ща-зырланды вя бу програм ясасында торпаг ислащатыны тямин едян онун щцгуги базасы йарадылды. Торпаг

Page 47: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

93

Мяжялляси дя дахил олмагла гябул едилмиш 40-а гядяр ганун вя диэяр щцгуги норматив актлар республика-мызда торпаг ислащатларына ясаслы зямин йаратды. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля Милли Мяжлисин мцзакирясиня верилмиш «Торпаг ислащаты щаггында» Азярбайжан Республикасы Ганунунун 1996-жы илин 16 ийулунда гябул едилмяси вя 13 август 1996-жы илдя щямин ганунун тятбиг едилмяси барядя Азярбайжан Республикасы Президентинин фярманы иля республикада торпаг ислащатларынын щяйата кечирилмяси просеси башланмыш олду. Бундан сонра «Торпаг вер-эиси щаггында», «Торпаг ижаряси щаггында», «Торпаг базары щаггында», «Торпаг кадастры, мониторинги вя йергурулушу щаггында» Азярбайжан Республикасы ганунлары, Азярбайжан Республикасы «Торпаг Мяжял-ляси» «Аграр ислащатларын сцрятляндирилмясиня даир бязи тядбирляр щаггында» Азярбайжан Республикасы Прези-дентинин фярманы вя диэяр 40-дан артыг фярман вя щц-гуги-норматив актларын гябул олунмасы иля торпаг ислащатларынын мющкям щцгуги базасы йаранды. Бу сащядя ганунверижилик вя онун ижрасы просеси инди дя давам едир. Гейд едяк ки, Щейдяр Ялийевин торпаг ислащат-лары МДБ мяканында аналогу олмайан бир просесдир. Республиканын кянд тясяррцфатынын инкишафында мц-щцм наилиййятляр ялдя едилмясиня сябяб олан бу исла-щатларын диэяр дювлятлярдя щяйата кечирилян аналоъи ислащатлардан 3 мцщцм фяргини эюстярмяк олар. Биринжиси, Азярбайжанда торпаг улу юндярин тяшяббцсц иля вятяндашлара пулсуз олараг явязсиз ве-

94

рилир. Нятижядя 3 милйон 300 миндян чох инсан торпаг мцлкиййятчисиня чеврилир. Бу ися эцжлц мцлкиййятчиляр синфи йаратмагла йени торпаг якинчи мцнасибятляри формалашдырыр, торпагдан сямяряли вя мящсулдар исти-фадяетмяни шяртляндирир, торпаьа гайьы вя дюьма мц-насибяти зярури едир. Икинжиси, торпагларын ян йарарлысы вя кейфиййятлиси юзялляшдирилир. Башга сюзля, МДБ мяканынын диэяр юлкяляриндян фяргли олараг, вятяндаша йарарсыз вя йа аз йарарлы торпаглар дейил, кечмиш колхоз вя совхозларын ян йарарлы вя мцнбит торпаглары верилир. Ейни заман-да, Азярбайжан Республикасынын физики вя щцгуги шяхсляриня юз мцлкиййятляриндяки торпаг сащяляри цзя-риндя мцстясна щцгуглар, алгы-сатгы, баьышлама, ижаряйя вя йа истифадяйя вермя, вярясялик, эиров гойма вя с. кими щцгуглар верилир ки, бу да Азярбайжанда торпаг ислащатларынын кечмиш ССРИ-нин диэяр респуб-ликаларында олдуьу кими формал дейил, ясаслы зяминдя вя фундаментал шякилдя щяйата кечирилдийини сцбут едир. Цчцнжцсц, республикамызын яразисиндя йашайан бцтцн вятяндашлара щарада йашамасындан вя кимли-йиндян асылы олмайараг, торпаглардан истифадя вя ижаря щцгуги верилир, ейни заманда, Азярбайжанын щяр бир вятяндашы торпаг алгы-сатгысы просесиндя, торпагла баьлы мцхтялиф мцгавиля вя ягдлярин баьланмасында иштирак едя биляр. Башга сюзля, ямлакчысына чеврилмиш 3 милйон 300 мин няфяр субйектдян башга республика ящалисинин йердя галан щиссяси дя торпаг-вятяндаш мц-насибятляриндян кянарлашдырылмыр. Щяр бир Азярбайжан

Page 48: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

95

вятяндашы республикамызда формалашан торпагла баьлы йени мцлкиййят мцнасибятляриндя бирбаша иштирак едя билир. Хцсусиля гейд етмяк лазымдыр ки, мящз Цмум-милли лидеримиз Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля Азяр-байжанда юлкя вятяндашы олмайан физики вя щцгуги шяхсляря торпаьа мцлкиййятчилик щцгугу верилмямишдир ки, бу да няинки мцщцм игтисади, щямчинин жидди сийаси ящямиййят дашыйыр. Торпаг ислащатларындан сющбят эедяркян беля бир важиб мясяляни дя гейд етмяк йериня дцшяр. Рес-публикамызда адамбашына 0,18 щектар торпаг сащяси дцшдцйцндян Азярбайжан азторпаглы юлкяляр сийа-щысына дахил едилир. Беля вязиййят щям дя торпаглардан истифадяйя вя онларын мцщафизясиня жидди нязарят тяляб едир. Она эюря дя мцлкиййят нювцндян асылы олмайа-раг бцтцн дюврлярдя торпаглара гайьы чох актуал бир мясяля кими гаршыда дурмушдур. Мялумдур ки, сяр-бяст вя мцнбит торпаг сащяляри илбяил тикинтиляр, йоллар, каналлар, гурьулар алтына салынмасы, щабеля диэяр амиллярин тясири нятижясиндя азалыр вя бунун яксиня олараг ящалинин сайы ися илдян-иля артыр. Беля олан щалда торпагларын мцщафизясинин щцгуги-норматив сянядляр ясасында тянзимлянмяси зяруряти ортайа чыхыр. Аграр ислащатларла баьлы Цмуммилли лидеримизин тяшяббцсц вя рящбярлийи иля гябул едилмиш бир сыра ганунлар вя норматив актларла йанашы «Торпаглардан истифадяйя вя онларын мцщафизясиня Дювлят нязаряти щаггында Ясаснамянин тясдиг едилмяси барядя» вер-дийи Фярман апарылан аграр сийасятин йени тязащцрц

96

кими гиймятляндирилмялидир. Бу Фярман тарихи бир зярурят кими республикада торпаг ещтийатларынын азлыьы, мцхтялиф амиллярин тясири нятижясиндя мцнбит торпагла-рын азалмасы, ящалинин илбяил артмасы вя диэяр сябябляр цзцндян верилмишдир. Цмумиййятля, гейд етмяк лазымдыр ки, Азяр-байжанда щяйата кечирилян торпаг ислащатлары аграр сащянин инкишафына, юлкя игтисадиййатынын базар игти-садиййаты шяраитиня уйьунлашдырылараг инкишаф етдирил-мясиня, кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалында жидди дюнцш йарадылмасы иля бярабяр торпагдан сямя-ряли истифадянин, торпаг мцнбитлийинин вя еколоъи тямиз-лийинин горунмасынын тяшкилиндя, щабеля ящалинин сосиал вязиййятинин йахшылашдырылмасында вя нящайят торпаьын ясл сащибляриня верилмясиндя мцщцм аддым олду. Бир мясяляни хцсуси хатырламаг йериня дцшяр ки, Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев Нахчыван МР Али Мяжлисинин сядри сечилдийи эцндян игтисади ислащат-ларын ишляниб щазырланмасыны вя ардыжыллыгла щяйата кечирилмясини юз фяалиййятинин ясас амалы щесаб етмиш-дир. Она эюря дя о бцтцн инкишаф етмиш дцнйа юлкя-ляринин кечдийи йолу тящлил едяряк беля бир нятижяйя эялмишдир ки, нижат йолу йалныз ижтимаи тясяррцфатлары ляьв етмяк вя онлары хцсуси мцлкиййятя чевирмякдян ибарятдир. Улу юндяримиз игтисадиййатын башга сащяля-риндя олдуьу кими кянд тясяррцфатынын да перспектив инкишафыны мящз ислащатларын апарылмасында эюрцрдц. Тарих эюстярди ки, о, юз сечиминдя йанылмамышдыр. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев Нахчыван МР-нын 75 иллийи мцнасибятиля кечирилян йубилей тянтя-

Page 49: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

97

няляриндя чыхыш едяряк демишдир: «Инди дейяндя ки, ят, сцд, йаь, пендир артыгламасы иля истещсал олунур, ба-шына галыб, сатмаьа имкан йохдур, чцнки чыхарыб баш-га йердя сатмаг мцмкцн дейилдир, мян буна ня гя-дяр севинирям. Ня гядяр севинирям ки, о вахт биз юзял-ляшдирмяни Азярбайжанын щяр йериндян тез башладыг вя Нахчыван бу ишляря щамыдан габаг наил олду. Мухтар Республиканын о гара эцнляри гуртарды». 2001-жи илдя мухтар республиканын 201 кяндиндя торпаг ислащаты баша чатмышдыр. 74 мин 538 аилянин вя йа 246 мин 902 няфярин хцсуси мцлкиййятиня 55 мин 92 щектар торпаг сащяси верилмишдир. «Торпаг мцлкиййяти щцгугуна даир» Дювлят актлары щазырланараг 70 мин 873 аиляйя (вя йа 240 мин 514 няфяря) верилмишдир ки, бу да хцсуси мцлкиййятиня торпаг сащяси верилмиш аилялярин 99,2 фаизи демякдир. Мухтар республика цзря орта щесабла щяр аиляйя 7 мин 400 квадратметр, щяр няфяря ися 2 мин 239 квадратметр торпаг сащяси дцш-мцшдцр. Торпаьын хцсуси мцлкиййятя верилмяси иля аграр сащядя ямлакын юзялляшдирилмяси дя баша чатдырыл-мышдыр. Ислащат апарылмыш тясяррцфатларда ямлакын цмуми дяйяри 80 милйард 189 милйон манат олмуш, бундан бялядиййя мцлкиййятиня 64 милйард 973 мил-йон манат, хцсуси мцлкиййятя 15 милйард 216 милйон манат дяйяриндя ямлак юзялляшдирилиб верилмишдир. Щесабат илиндя вятяндашларын гануни истифадясин-дяки (фярди йашайыш евляринин, щяйятйаны сащяляринин, фярди, коллектив баьларын) торпагларын онларын мцлкий-йятиня верилмясиня даир Шящадятнамялярин щазырлан-

98

масы вя гейдиййатын щяйата кечирилмяси ишляри давам етдирилмишдир. 1 йанвар 2002-жи ил тарихя Нахчыван МР-ин Шя-рур району цзря 23 мин 971 аиляйя, Бабяк району цзря 10 мин 860 аиляйя, Ордубад району цзря 4 мин 575 аиляйя, Жулфа району цзря 7 мин 854 аиляйя, Шащбуз району цзря 4 мин 118 аиляйя вя Нахчыван шящяри цзря 31 аиляйя – жями МР цзря 51 мин 409 аи-ляйя «Торпаьын мцлкиййятя верилмясиня даир» Шящадят-намяляр щазырланмышдыр. Бу, нязярдя тутулан Шящадят-намялярин 71,9 фазини тяшкил едир. Щазырда бу иш давам едир. Илин сонунадяк МР-нын 30 мин щектар гыш отлаг сащясиндя инвентаризасийа ишляри апарылмыш, гышлагларын истифадя вязиййяти дягигляшдирилмишдир. Аграр ислащатларын щяйата кечирилмяси юз бящ-рясини вермиш, кянд тясяррцфаты мящсулларынын артымы мейли хейли эцжлянмишдир. Яэяр 2000-жи илдя кянд тясяррцфатында истещсал олунан мящсулун 99,8 фаизи юзял секторун пайына дцшцрдцся, 2001-жи илдя кянд тясяррцфаты мящсулларынын щамысы юзял секторда истещсал едилмишдир. Игтисади тящлил эюстярир ки, мухтар республикада щяйата кечирилян ислащатлар аграр-сянайе потенсиа-лындан сямяряли истифадя едилмяси цчцн зямин йарат-мышдыр. Ислащатларын мцсбят нятижяляри эюз габаьында-дыр. Мухтар республикада тякжя 2003-жц илдя 359,1 милйард манатлыг кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсал едилмишдир. Бу ися 1998-жи илля мцгайисядя 42, 9 фаиз, 1999-жу илля мцгайисядя 51,3 фаиз, 2000-жи илля мцга-

Page 50: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

99

йисядя 29,6 фаиз, 2001-жи илля мцгайисядя 11,7 фаиз чохдур. 2003-жц илдя бцтцн тясяррцфат категорийалары цзря 81,4 мин тон тахыл, 14,2 мин тон картоф, 53,4 мин тон тярявяз, 41,7 мин тон бостан мящсуллары, 28,6 мин тон мейвя вя эилямейвя вя 129 мин тон шякяр чу-ьундуру истещсал едилмишдир. Нахчыван МР Дювлят Статистика Комитясинин вердийи мялуматлардан айдын олур ки, кянд тясяррцфа-тынын башга сащяляриндя олдуьу кими щейвандарлыг са-щясиндя дя чох бюйцк ирялиляйиш вардыр. Мухтар рес-публиканын бцтцн тясяррцфат категорийаларында гара-малын, гойун вя кечилярин сайы ислащатлардан сонра илбяил артмаьа доьру эедир. Мал-гаранын баш сайынын артмасы МР-да бц-тювлцкдя ясас щейвандарлыг мящсулларынын истещсалына вя адамбашына дцшян истещсала юз тясирини эюстяр-мишдир.

Статистик материалларын тящлили эюстярир ки, 2003-жц илдя 1993-жц илля мцгайисядя ят истещсалы 77, 5 фаиз, сцд истещсалы 3 дяфядян чох, йумурта истещсалы ися 48,3 фаиз артмышдыр. Артыг бязи мящсуллар цзря юлкянин ярзаг тящлц-кясизлийи тямин едилмишдир. Ярзаг тящлцкясизлийи прог-рамынын щяйата кечирилмясинин ясас аьырлыьы аграр сек-торун цзяриня дцшцр. Мящз бу секторда сон илляр щя-йата кечирилян кюклц ислащатлар Азярбайжанда аграр сащянин инкишаф етмясиня, игтисадиййатын зийанла ишля-йян бир щиссясиндян апарыжы сащяйя чеврилмясиня шяраит йаратмышдыр.

100

Мухтар республикада диэяр сащялярля йанашы аг-рар секторун инкишаф етдирилмясиня хцсуси юням верил-мяси щеч дя тясадцфи дейилдир. Бу бахымдан тикинтисиня 1983-жц илдя башланылмыш вя сонрадан мялум сябябляр цзцндян йарымчыг галмыш, йалныз Цмуммилли Лиде-римиз Щейдяр Ялийевин 2002-жи илдя Нахчывана сяфя-риндян сонра тикинти ишляри бярпа олунмуш Вайхыр су анбарында апарылан иншаат ишляринин Дювлят Програ-мына уйьун олараг 2005-жи илин сонуна кими баша чатдырылмасынын нязярдя тутулмасы олдугжа ящямиййят-лидир. Истисмара верилдикдян сонра 16800 щектар якин сащясинин суварылмасыны тямин едяжяк су анбары Нах-чыванда кянд тясяррцфатынын даща интенсив инкишафына тякан веряжяк вя бунунла да ящалинин мяшьуллуьунун артырылмасында, щяйат сявиййясинин йахшылашмасында жидди дюнцш йаранмасына сябяб олажагдыр.

Бу эцн артыг юлкя игтисадиййатынын мцщцм са-щясиня чеврилмиш аграр бюлмядя апарылан ислащатларын, хцсусян дя онун мцщцм тяркиб щиссяси олан торпаг ислащатларынын парлаг нятижяляри эюз габаьындадыр. Апарылан ислащатлар нятижясиндя сон илляр аграр сектор хейли эцжлянмиш вя няинки республиканын дахили ещтийатларыны там юдямяк, щятта бир сыра кянд тясяр-рцфаты мящсуллары ихраж етмяк габилиййяти ялдя етмишдир

Аграр сащядя дювлят мцлкиййяти ясасында базар тялябляриня уйьун йени тясяррцфатчылыг формаларынын йарадылмасына, колхоз вя совхозларын торпаг вя ямла-кынын иддиачылар арасында бюлцшдцрцлмясиня, дахили ба-зарын йенидян гурулмасы вя харижи инвестисийаларын бу сащяйя жялб едилмясиня, кянд тясяррцфаты мящсуллары ис-

Page 51: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

101

тещсалыны стимуллашдыран гиймят, верэи вя кредит меха-низмляринин тятбигиня жящдляр эюстярилмишди. Нятижядя артыг 1996 – жы илин сонуна колхоз вя совхозлар тама-миля ляьв олунмуш, онларын малик олдуьу торпаг сащяляри вя ямлак кяндлиляр арасында бюлцшдцрцл-мцшдц. Ислащатларын биринжи мярщялясинин баша чатмасы сайылажаг бу дюврдя республикада фяалиййят эюстярян 5605 кянд тясяррцфаты мцяссисянин 86, 5%-и юзял мцяссися, онларын 76,8%-и кяндли-фермер тясяррцфат-ларындан ибарят иди.

Аграр ислащатларын щяйата кечирилмяси Азярбай-жанда бу эцн мювжуд олан аграр ящали артыглыьыны арадан галдырмалы, кянд ящалисинин эялирлярини артыр-магла онларын йохсуллуг сявиййясини азалтмалы, юзял тясяррцфат субйектляринин кяндин сосиал инфраструк-турунун инкишафына вясаит гоймасына имкан йаратмалы иди.

1997-жи илин яввялиндян башлайан икинжи мяр-щялядя ися мювжуд олан дювлят вя коллектив кянд тясяррцфаты мцяссисяляринин даща сцрятля юзялляшди-рилмяси иля мцшайият олунмушдур. Ясаслы ислащатларын эедишиндя бцтювлцкдя аграр бюлмянин, щямчинин онун мцхтялиф сащяляринин гаршылыглы ялагяляринин базар ме-ханизмляри ясасында йенидян гурулмасы сцрятлянди-рилмишдир.

Щазырда кянд тясяррцфаты истещсалчылары вя емал мцяссисяляри арасында ялагялярин эцжляндирилмяси кооперасийайа ясасланан сящмдар жямиййятляринин, истещсал кооперативляринин йарадылмасы йолу иля щяйата кечириля биляр. Кяндли тясяррцфатлары вя истещсал копе-

102

ративляри, агросервис хидмятляри, илкин вя тякрар емал мцяссисяляринин юз щцгуги мцстягиллийини сахламагла шагули кооперасийа ялагяляри иля бирляшян йени аграр – сянайе кооперативляри йаратмасы да кифайят гядяр актуалдыр.

Аграр ислащатларын ян мцщцм нятижяляриндян бири дювлят мцлкиййяти ляьв едиляркян онун республика вя бялядиййя мцлкиййятиня айрылмасыдыр. Бялядиййяляр йерли идарячилийин даща мцтярягги вя демократик фор-масы олса да бу имканлардан бцтцн районларда там истифадя олунмур.

Бцтювлцкдя юлкядя вя онун айрылмаз тяркиб щиссяси олан Нахчыван МР-да апарылын аграр ислащат-лар кянд тясяррцфатынын инкишафында мцщцм рол ойна-мышдыр. Фикиримизжя, аграр ислащатларын юлкя игтисадий-йатына тясир даиряси мцяййянляшдириляркян онун илкин нятижялярини ашаьыдакы кими гиймятляндирмяк олар: • Аграр сащянин базар игтисадиййаты мцнасибят-

ляриня уйьун ганунверижилик базасы йарадылмышдыр вя бу просес ардыжыл давам едир;

• игтисади бющранын гаршысы алыныб, 1996-жы илдян баш-лайараг кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалында йцксяк артым йараныб;

• аграр бюлмядя там базар игтисадиййатына кечмиш мцлкиййятчиляр йараныб, сащибкарлар формалашыб;

• юлкянин кянд тясяррцфаты мящсулларынын 99%-и юзял бюлмядя истещсал олунур;

• яввялки иллярдян фяргли олараг, базарын тяляби яса-сында истещсалын йени гурулушу формалашмаьа башлайыб.

Page 52: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

103

Торпагларын юзялляшдирилмяси нятижясиндя сон иллярдя кянд тясяррцфатында мцяййян уьурлар ялдя едился дя бу сащялярин бежярилмясиндя кифайят гядяр проблемляр галмагдадыр. Беля ки, юзялляшдирилян торпагларын сащяси чох да бюйцк олмадыьындан (щяр аиляйя орта щесабла 1, 6 ща) беля хырда сащялярдя механизасийанын вя йени технолоэийаларын тятбиги баща баша эялир. Кичик яразиляря бюлцнмцш сащялярин сярщядляриндя хейли истифадясиз яразиляр галыр, бир торпаг пайындан диэяриня кечмяк, мцасир су вя дренаъ системи чякмяк чятин олур. Ейни заманда, айрылмыш торпаг пайынын ени, узуну кими параметрляри дя мца-сир тялябляря жаваб вермир. Буна эюря дя hesab edirik ki, торпаг мцлкиййятчиляринин кооперасийа ялагяля-ринин формалашдырылмасы вя инкишафы стимуллашдырылмалы, торпаг сащяляринин юлчцляри нязяря алынмагла онларын кооператив бирликляри йарадылмалыдыр. Бу мясялядя ин-кишаф етмиш юлкялярин тяжрцбясинин юйрянилмяси вя нязя-ря алынмасы чох важибдир. Беля кооператив вя йа бирлик-ляр йени машын вя аваданлыглар алмаг вя технолоэи-йалар тятбиг етмяк, истещсал вя емал хяржлярини азалт-маг, дахили вя харижи базара чыхмаг цчцн даща эениш имканлара малик олажагдыр.

Сон иллярдя республиканын кянд тясяррцфатында наращатлыг доьуран проблемлярдян бири дя бир сыра стратеъи мящсул нювляри (мясялян, памбыг, тцтцн, цзцм, чай вя с.) бежярилян якин сащяляринин кяскин су-рятдя азалмасыдыр. Кянд районларында торпагларын яксяриййятинин юзялляшдирилмяси иля бурада якиляжяк битки нювцнцн сечилмяси фермерлярин ихтийарына верил-

104

миш, фактики олараг йухарыда эюстярилян биткичилик мящ-сулларынын бежярилян хяржляринин чох йухары олмасы, кянд тясяррцфаты техникасынын йохлуьу, суварма каналларындан, минерал эцбрялярдян истифадянин баща-лашмасы, бежярилмиш мящсуллара сатыш мянтягяляриндя бир нечя ил ярзиндя ардыжыл олараг майа дяйяриндян дя ашаьы гиймят гойулмасы фермерляри мцфлисляшдирмишдир.

Республика яразисинин хейли щиссясини даьлыг вя даьятяйи яразиляр тяшкил едир. Даь районларынын жоьрафи вя тябии иглим шяраити бурада щейвандарлыьын инкишафына даща мцнасибдир, лакин бурада отлаг вя юрцшлярдян истифадя механизми тянзимлянмядийиндян мцхтялиф районлар, кяндляр вя ижмалар сявиййясиндя вахташыры зиддиййятляр, конфликтляр йараныр. Щямчинин щейван-дарлыьын инкишафында байтарлыг хидмятиндян, мцхтялиф тибби препаратлардан истифадя имканлары да щяля эцнцн тялябляриня уйьун дейилдир. Dцzdцr, son illər bu sahə-də чox işlər gюrцlmцşdцr. 2006-cı ildə 97771 baş iribuynuzluda, 575251 baş xırdabuynuzluda, 1576 baş tək dırnaqlıda qarayara xəstəliyinə qarşı, 268293 baş xırdabuynuzluda çirək xəstəliyinə qarşı, 101705 baş cavan və 607800 baş yaşlı quş nyukası xəstəliyinə qarşı, 56758 baş iribuynuzlu emkar xəstəliyinə, 26209 baş xırdabuynuzlu brodzot xəstəliyi əleyhinə, habelə heyvanlarda brusselyoz və dabaq xəstəliyinə qarşı da peyvəndlər edilmişdir. Lakin gюrцlən işlər hələ günün tələbləri səviyyəsində deyildir. Naxçıvan MR Ali Məclisinin baytarlıq xidməti yaradılarkən onun qarşısına qoyduğu vəzifələr geniş təhlil edilməli və dönmədən yerinə yetirilməlidir.

Page 53: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

105

Даь кяндляриндя ящалинин йеэаня эялир мянбяйи малдарлыг олдуьундан, сон иллярдя мал-гаранын сайы хейли артмыш, отлаг проблеми вя йем чатышмазлыьы ортайа чыхмышдыр.

Бцтцн баш верянляри нязяря алараг йахын кечмишдя памбыг, цзцм, чай, тцтцн бежярилян реэион-ларда бу мящсулларын бярпасына башланылмалы, фер-мерляр мцвафиг агротехники сервис хидмятляри иля тямин олунмалы, кянд тясяррцфаты машын вя аваданлыгларынын лизинги иля мяшьул олан гурумларын йарадылмасына йардым едилмялидир.

Qeyd etmək lazımdır ki, texniki xidmət sahəsində юlkə regionları içərisində Naxчıvan regionunda görülən işlər ürəkaçandır. Belə ki, son illərdə aqrar sektorda texniki xidməti həyata keçirən təsərrüfat subyektləri şəbəkəsinin yaradılması işi davam etdirilmişdir. «Naхчı-van Muxtar Respublikasında aqrar bölmədə lizinqin ge-nişləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» Naх-çıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədrinin 2005-ci il 28 yanvar tarixli sərəncamı ilə yaradılmış «Naxчıvan Aqrolizinq» Açıq Səhmdar Cəmiyyəti ona məxsus olan kənd təsərrüfatı texnikasının hüquqi вə fiziki şəxslərə lizinq verilməsi və ya müddətli satılması sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərir. Bu işlərin davamı olaraq 2007-ci ildə «Наxçıvan Aqrolizinq» Açıq Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən əlavə olaraq 138 ədəd yeni texnika muxtar respublikaya gətirilmişdir.

Аграр сащянин дювлят тянзимлянмясиня мцнаси-бят аграр ислащатларын эедишиня, онун сон нятижяляриня тясир едян ясас амиллярдяндир. Беля ки, диэяр сащяляр-

106

дян фяргли олараг истяр мящсул истещсалында вя мящсул сатышында, истярся дя артыг истещсал шяраитиндя аграр сащянин дювлят щимайяси вя йардымына ещтийажы вардыр. Бурада дювлят тянзимлянмяси ясасян кянд тясяррцфа-тына олан тяляб вя тяклифин стимуллашдырылмасы, кяндли-фермер тясяррцфатлары вя кооперативляринин эялирля ишля-мясинин тямин олунмасы, инфраструктурун инкишафы, ятраф мцщитин мцщафизяси вя с. тядбирляриндян иба-рятдир. Кянд тясяррцфатында игтисади вя щцгуги фяалий-йятин бцтцн истигамятлярини ящатя едян вя ону тянзим-ляйян ганун вя норматив актларын мювжудлуьу да зя-рури шяртлярдян биридир. Мящз беля ганунларын ясасында кянд тясяррцфатынын инкишафы, айры-айры кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалы вя сатышы мцхтялиф игтисади механизмляр: верэи, кредит, бцджя тяхсисатлары, дота-сийа вя с. васитясиля стимуллашдырылыр.

Йухарыда гейд едилдийи кими, республикамызда аграр сащянин инкишафына даир хейли ганунлар олмасына бахмайараг, кянд тясяррцфатында аграр ислащатларын даща да дяринляшмяси, кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын стабиллийиня вя инкишафына наил олунмасы цчцн бцтюв бир игтисади механизм кими фяалиййяти тямин едян «Кянд тясяррцфаты истещсалынын дювлят тянзимлянмяси щаггында» ганунун гябул едилмяси дя мягсядяуйьундур.

Аграр бюлмя юлкямиздя və мuxtar рespublika-mızda игтисадиййатын диэяр сащяляринин дя инкишафына зямин йарадан сащялярдян щесаб олунур. Бу эцн бей-нялхалг мцнасибятлярин, еляжя дя харижи игтисади ялагя-лярин инкишафында бу сащянин ящямиййяти данылмаздыр.

Page 54: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

107

Лакин Азярбайжанын мцстягиллик ялдя етдийи илк иллярдя игтисадиййатын диэяр сащяляри кими аграр сащя дя дярин тяняззцля уьрамыш, кянд тясяррцфаты мящсулларынын, демяк олар ки, щамысынын истещсалы кяскин сурятдя азалмыш, щямин мящсуллары емал едян сянайе мцяс-сисяляри дя мцвафиг олараг йа ишини дайандырмыш, йа да истещсалы хейли ихтисара салмаьа мяжбур олмушду.

Lakin Umummilli liderimiz H. Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışı və ölkədə strateji xəttin müəyyən edilməsi başqa sahələr kimi kənd təsərrüfatına da öz müsbət təsirini göstərmişdir.

Кянддя радикал аграр ислащатларын щяйата кечирилмяси, хцсусян совет гурулушу цчцн яняняви тя-сяррцфат вя идарячилик формасы олан совхоз вя колхоз-ларын ляьви, онлара мяхсус торпаг, мал-гара вя ямла-кын юзялляшдирилмяси, кянд тясяррцфаты истещсалы сащя-синдя мяркязи планлашдырма системи вя мящсул алышы цзря дювлят сифаришинин ляьв едилмяси, мящсулун алыш гиймятинин сярбястляшдирилмяси вя с. бу кими кюклц тяд-бирляр кянд тясяррцфатынын сосиал вя игтисади инкишафына, щямчинин аграр сащянин идаря олунма принсипляриня жидди тясир эюстярмишдир. Кечмиш колхоз вя совхозларын йериня йени юзял тясяррцфат формалары, фермер вя диэяр сащибкар тясяррцфатлары йарадылмышдыр.

Кяндлярдя дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирил-мяси, аграр секторда чохсайлы ямтяя истещсалчыларынын формалашмасы кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын гисмян стабилляшмясиня шяраит йаратмышдыр. Беля ки, 1992-1995-жи иллярдя кянд тясяррцфатында цмуми мящ-сул истещсалы щяр ил орта щесабла 12% ашаьы дцшдцйц

108

щалда, 1996-жы илдян башлайараг (1997-жи ил истисна олмагла) даим артмаьа башламышdır.

Naxçıvan MR iqtisadiyatında kənd təsərrüfatı mühüm yer tutduğundan bu sahəyə diqqət artır ki, bu da öz bəhrəsini verir. Son 17 ildə Muxtar Respublikada bitkiçilik məhsulları istehsalının dinamikası aşağıdakı cədvəldə verilib:

Cədvəl 5

Naxчıvan MR-да бitkiчilik məhsulları istehsalı (min ton)

Bitkilərin аdı 1990 1993 1998 2000 2001 2002 2003 2005 2007

Taxıl 32,2 20,0 55,2 54,4 63,1 73,7 81,4 93,2 81,6 Şəkər çuğun-duru

–– 1,5 39,1 45,5 41,3 115,8 129,0 23,5 19,0

Kartof 2,6 1,8 10,3 13,5 15,2 13,6 14,2 26,3 33,7 Tərəvəz 20,0 14,8 22,7 42,7 47,8 50,2 53,4 56,4 59,8 Bostan məhsul-ları

5,3 1,0 15,7 33,6 37,2 39,9 41,7 39,8 38,5

Meyvə və giləmey-və

8,3 8,2 22,8 28,4 28,7 28,8 28,6 36,4 37,1

Цzцm 110,9 33,0 24,3 14,0 13,8 12,6 11,4 13,3 13,7

Cяdvяl mяlumatlarыndan aydın olur ki, üzümdən

başqa digər bütün məhsullar цzrə 3-10 dəfə arasında ar-tım mцşahidə olunmuşdur. Məhsuldarlıq xeyli artmışdır.

Mal-qaranın baş sayının dinamik artması heyvan-darlıq məhsullarının istehsal həcmini artırmağa imkan vermişdir. Bunu aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Page 55: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

109

Cədvəl 6

Naxçıvan MR-də əsas heyvandarlıq məhsullarının

istehsalı (min ton)

Illər цzrə 1990 1993 1998 2000 2001 2002 2003 2007 Ət (kəsil-miş çə-kidə)

7,1 4,0 4,6 5,3 6,4 6,9 7,1 16,0

Sцd 30,7 17,0 47,7 54,2 55,3 58,9 59,5 70,0 Yumurta (milyon ədəd)

57,7 29,2 56,8 45,8 42,2 42,3 43,3 52,3

Cədvəl 6-dan aydın olur ki, 2007-ci ildə muxtar

respublikada 16 min ton ət, 70 min ton sцd və 52,3 min ədəd yumurta istehsal olunmuşdur ki, bu da 1993-cц illə mцqayisədə ət 4 dəfə, sцd 2,3 dəfə və yumurta цzrə isə 1,8 dəfə чoxdur. Иribuynuzlu mal-qaranın sayı 1 yanvar 2008-ci ildə 94 min başa чatmişdır ki, bu da 1991-ci illə mцqayisədə 1,5 dəfə чoxdur. Qoyun və keчilərin sayı isə həmin dюvrdə 2,3 dəfəyə yaxın artmışdı.

Сон иллярдя muxtar respublikanın кянд тясяр-рцфатында ясаслы капитала йюнялдилян инвестисийаларын щяcми бир гядяр артса да бу мябляь hələlik кянд тя-сяррцфатынын проблемлярини щялл етмяк игтидарында дейилдир.

Республикада апарылан аграр ислащатлар 1995-ъи илдян сонра даща да sцrətlənmişdir. Qeyd etmək la-zımdır ki, бу эцн кянд тясяррцфаты мящсулларыны емал едян мцяссисялярин йарадылмасы, da sцrətlə gedir.

110

Artıq muxtar respublikada aqrar sahənin мцасир тялябляря cаваб верян инфраструктуру тяшяккцл tapmış və кянд тясяррцфаты мцяссисяляри арасында кооперасийа ялагяляринин тяшкили baş vermişdir

Bцtцn bu gюrцlən tədbirlər nəticəsində kənd təsərrцfatı ilə emal sənayesi arasında sıx əlaqənin yaradılması нятиъясиндя bir чox qida məhsullarının xaricdən gətirilməsindən imtina edilmişdir.

Naxчıvan MR Ali Məclisi sədrinin birbaşa dəs-təyi nəticəsində emal sənaye mцəssisələrinin şəbəkəsi genişləndirilir. Xarici юlkələrdən gətirilən texnоlogi-yalar əsasında yaradılmış mцəssisələr nəinki yerli tələbatı юdəyir, hətta bu məhsullardan bir neчəsi xari-ci юlkələrə ixrac edilir.

Son illərin təhlili göstərir ki, istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyəri baha başa gəlir. Buna görə də dövlət kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını artırmaq məqsədilə bir çox stimullaşdırıcı tədbirlər həyata keçirmişdir. «Kənd təsərrüfatı məhsul-larının istehsalçılarına dövlət dəstəyi haqqında» Azər-baycan Respublukası Prezidentinin müvafiq sərənca-mına əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına mineral gübrələrin güzəştlə satışı və hər hektara əkin sahəsinin becərilməsində istifadə etdiyi yanacaq və motor yağlarına görə 40 manat dövlət yardımının veril-məsi ötən ilki məhsul bolluğunda, xususilə yığılan məhsulun məhsuldarlığında öz müsbət təsirini göstərmişdir. Ümumiyyətlə, götürsək muxtar respub-likada əkinəyararlı torpaq sahələrinin məhdudluğu

Page 56: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

111

nəzərə alınmaqla bütün səylər məhsuldarlığın yüksəl-dilməsi istiqamətinə yonəldilir. İndi kənd təsərrüfatı maşınlarının, yanacağın, gübrənin və digər məhsulların qiyməti sürətlə bahalanmaqdadır.

Бцтцн бунлар ону эюстярир ки, кянд тясяррцфаты мящсулларына мясряфляр онларын сатыш гиймятляриндян даща сцрятля артмагдадыр вя беля мейл республикада фермер тясяррцфатларынын инкишафыны лянэидян амил сайылмалыдыр. Буна эюря дя кянд тясяррцфаты мящ-суллары истещсалына дювлят тяряфиндян бирбаша йардымлар (субсидийалар) верилмялидир. Щазырда бязи харижи юлкялярдя аграр сащянин хяржляринин йарыйа гядяри, Финландийада 71%- и, Норвечдя 77% - и, Исвечдя 59% - и, Йапонийада 66%-и, АБШ-да 69% - и, Канадада ися 73% - и дювлят субсидийалары иля юдянилир. Hesab edirəm ki, dünya təcrübəsi nəzərə alınaraq qarşıdakı illərdə ölkəmizdə bu məsələlərə xususi diqqət yetirilməlidir.

Щазырда аграр сийасятин башлыжа мягсяди юлкя-нин ярзаг тящлцкясизлийини тямин етмякдян ибарят олмагла, щям дя кянд йерляриндя ящалинин йохсул тя-бягяляринин щяйат шяраитини йахшылашдырмаьа, онларын даща там мяшьуллуьуну тямин етмяйя, дахили аграр базарын горунмасына, ялверишли харижи ялагялярин гурулмасына, емал сянайеси мцяссисяляринин мцхтялиф кянд тясяррцфаты хаммалына тялябатын юдянилмясиня хидмят етмялидир. Буна эюря дя илк нювбядя, юдянил-мяйян ярзаг тялябатынын сявиййяси бярпа едилмяли, ис-тещсал вя идхал олунан ярзаг мящсулларынын кейфиййяти, ящалинин истещлак етдийи ярзаг мящсулларынын структуру йахшылашдырылмалыдыр.

112

Азярбайъанын кянд тясяррцфаты бу эцн ящалинин ярзаг мящсулларына олан тялябатыны там юдямяся дя, сон иллярдя щям биткичилик, щям дя щейвандарлыг мящсулларынын истещсалı artmışdır.

Əvvəlki йарымфясилдя muxtar respublika цzrə bitkiчilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalı veril-diyindən burada biz adambaşına дцшян bitkiчilik və heyvandarlıq məhsullarının istehsalını göstəririk.

Cədvəl 7 Naxчıvan MR-da adambaşına bitkiчilik

məhsullarının istehsalı (kq)

Illər цzrə 1990 1993 1998 2000 2001 2002 2003 2007*

Taxıl 105 61 156 150 173 201 220 212 Şəkər чuğunduru

— 5 110 126 113 315 349 49

Kartof 8 6 29 118 131 137 144 156 Tərəvəz 65 45 64 118 131 137 144 156 Bostan məhsulları

17 3 44 93 102 109 113 126

Meyvə və giləmeyvə

27 25 64 79 79 78 77 97

Цzцm 361 101 69 39 38 34 31 36

*2007-ci ilin rəqəmləri statistik materiallar əsasında mцəllif tərəfindəн hesablanmışdır.

Cədvəl məlumatlarının tяhlili gюstərir ki, 1990-cı

illə mцqayisədə 2007-ci ildə muxtar respublikada цzцmdən başqa digər bitkiчilik məhsulları istehsa-lında adambaşına artım baş vermişdir. Belə ki, gюs-tərilən dюvrdə adambaşına taxıl istehsalı 151 kq,

Page 57: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

113

kartof 80 kq, tərəvəz 91 kq, bostan məhsulları 109 kq, meyvə və giləmeyvə 70 kq artmışdır. Belə bir artım adambaşına heyvandarlıq məhsullarında da baş vermişdir. Bunu aşağıdakı cədvəldən aydın gюr-mək olar.

Cədvəl 8

Naxчıvan MR-da adambaşına heyvandarlıq məhsullarının istehsalı (kq)

İllər цzrə

1993 1993 1998 2000 2001 2002 2003 2007

Ət (kəsil-miş çə-kidə)

23 12 13 15 17 19 19 42,0

Sцd 100 52 135 150 152 160 161 191 Yu-murta (ədəd)

188 87 161 127 116 115 117 136

Cədvəldən gюrцnцr ki, adambaşına heyvan-

darlıq məhsulları istehsalı da artmaqdadır. Belə ki, 1990-2007-ci illərdə adambaşına ət istehsalı 19 kq sцd istеhsalı isə 91 kq artmışdır. Adambaşına yumurta istehsalı isə 1993-ci ilə nisbətən 49 ədəd artmasına baxmayaraq 1990-ci ilə nisbətən 52 ədəd azalmışdır. Hesab edirəm ki, bu azalmanın əsas səbəbi dюvlətə məxsus iri quşчuluq fabriklərinin işini dayandırması olmuşdur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi artıq həm юlkədə, həm də muxtar respublikada bəzi məhsullar цzrə istehlak tələbatı юdənilməyə başlanmışdır.

114

Яvvəlki illərdə olduğu kimi yenə də bitkiчilik və heyvandarlıq məhsullarının əsas hissəsi əhalinin həyətyanı təsərrцfatında istehsal olunmuşdur.

Бцтцн бунлара бахмайараг аграр сащядя базар мцнасибятляриня ясасланан ярази вя сащя идаряетмя структурунун формалашмамасы, тядийя балансында мянфи салдонун йаранмасы, игтисади субйектлярин тядийя габилиййятинин ашаьы дцшмяси, дахили базарын горунмасындакы чятинликляр яксяр щалларда кянд тясяр-рцфаты мцяссисяляринин малиййя – тясяррцфат фяалий-йятинин зярярля баша чатмасына эятириб чыхармышдыр. Мящз беля шяраитдя аграр истещсалын вя базар юзцнц-тянзимлямя имканларынын мцасир реаллыглара адекват олмамасы, йерли ямтяя истещсалчыларынын стимуллашды-рылмасында чохсайлы проблемлярин мювжудлуьу, ба-зарда тяляб вя тяклиф сявиййясиндя таразлыьын позулмасы вя с. бу сащяйя дювлят мцдахилясини обйектив зярурятя чевирмишдир.

Щазырда аграр сащя базарын чох аз бир щиссясини юдядийиндян, тялябатын галан щиссяси идхалын щесабына юдянилир. Диэяр тяряфдян игтисадиййатын бцтцн сащяля-ринин, хцсусян кянд тясяррцфаты мящсулларыны емал едян сащялярин дирчялдилмяси цчцн дя эюрцляжяк бир сыра тядбирлярля йанашы, кцлли мябляьдя инвестисийа го-йулушлары тяляб едир. Щям дя ярзаг базарынын стабиллийи, юлкянин ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмяси кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын, щям дя онун реаллашма каналларынын чохшахяли тянзимлянмя меха-низмляринин тятбигини зярури едир.

Page 58: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

115

Сон иллярдя кянд тясяррцфатынын машын вя тех-ника иля тяминолунма сявиййясинин ашаьы дцшмяси, ейни заманда мящсул ващидиня ямяк шярfинин артмасына, бу да юз нювбясиндя – онларын гиймятинин бащалаш-масына эятириб чыхармышдыр.

Bu məsələlərə diqqət yetirən ölkə Prezidenti İ.Əliyev Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2008-ci ilin birinci rübünün sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında demişdir:

«... indiki şəraitdə biz ərzaq təhlükəsizliyi mə-sələlərinə də böyük diqqət yetirməliyik. Bu məsələ dünyada çox ciddiləşir. Biz bunu görürük, bilirik və bütün hazırlıq işlərimizi görməliyik. Dünyada ərzaq məhsullarının qiyməti kəskin şəkildə artır. Bəzi yer-lərdə- Afrikada, Asiyada bu artıq çox ciddi xarakter alır və aclıq təhlükəsi yaranır. ... çalışmalıyıq ki, bizim üçün strateji olan ərzaq məhsullarını maksimum dərəcədə Azərbaycanda yetişdirək. Əminəm ki, nəzərdə tutduğu-muz bцtцn proqramlar imkan verəcək ki, biz ərzaq təh-lükəsizliyi baxımından da özümüzü tam şəkildə sığor-talayaq».

Беляликля, биткичилик мящсулларына ямяк сярфинин йцксяк олмасы майа дяйяринин йцксялмясиня, мящ-сулун рентабеллийинин азалмасына сябяб олур. Кянд тясяррцфатында машын вя техниканын эениш тятбиг едил-мямяси мящсул истещсалчыларынын ялдя етдикляри ещтийат щиссяляря, минерал эцбряляря, пестисидлярин, йанажаг – енеръийя вя с. мясряфлярин, бязян мящсулун сатыш гиймятляриндян дя чох олмасынын нятижясидир ки, бу

116

эцн кянд тясяррцфаты мцяссисяляринин bir hissяsi зийан-ла ишляйир.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını yük-səltmək üçün mineral gübrələr xususi rol oynayır. Həm ölkə rəhbərliyinin və həm də Naxçıvan MR Ali Məc-lisinin təsərrüfatlara güzəştli qaydada gübrələrin ve-rilməsi təsadüfi deyildir. Xaricdən idxal olunan gübrələr isə bəzən təsərrüfatların tələbatlarını tam ödəmir.

Keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başlayan radikal islahatlar və kənd təsərrüfatının artım tempi hə-ləlik əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatını tam ödəmək iqtidarında deyildir. Bu baxımdan ölkə Pre-zidenti İ.Əliyev çıxışında demişdir: «Bazar iqtisadiyyatı prinsipləri ölkələri ərzaq çatışmazlığından qoruya bil-mir. Ona görə biz əlavə tədbirlər görməliyik ki, özü-müzü qoruyaq, daxildə kənd təsərrüfatı istehsalını artı-raq, tam şəkildə əsas ərzaq məhsulları ilə təmin edək.

Hələ ki, biz bunu görmürük. Baxmayaraq ki, həm «Aqrolizinq» Səhmdar Cəmiyyəti yaradılıb və böyük həcmdə texnika gətirilir, kreditlər verilir, islahatlar apa-rılır, ancaq kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində artım bizi qane edə bilməz. Bu sahəyə daha da böyük diqqət gös-tərilməlidir. Əgər lazım olarsa, əlavə güzəştlər veril-məlidir, əlavə vəsait ayrılmalıdır. Həm yanacaq almaq üçün, həm də gübrə ilə təmin etmək üçün. Biz bu barədə danışmışıq - Azərbaycanda gübrə istehsalı zavodları tikilməlidir. Əgər özəl sektor bunu edə bilmirsə və et-mək istəmirsə, bəlkə, dövlət tərəfindən hansısa tədbirlər görülməlidir».

Page 59: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

117

Якин сащяляринин су тяжщизатынын йахшылаш-дырылмасы да важибдир. Мялум олдуьу кими, юлкянин кянд тясяррцфатынын яксяр щиссяси суварма вя дренаъ системиндян асылыдыр. Бу систем онилликляр ярзиндя дяйишиклийя уьрамышdir

Muxtar respublikada kənd təsərrцfatına yararlı torpaqların əsas həcmi dцzənlik – aran rayonlarında yerləşir. Bu zonalar öz isti iqlimi, az atmosfer yağın-tılarının olması ilə səciyyələnir. Yцksək və sabit məhsul gюtцrmək цчцn həmin sahələrdə irriqasiya – meliorasiya tədbirlərinin aparılması tələb olunur.

Hesab edirəm ki, muxtar respublikada su təchi-zatını yaxınlaşdırmaq цчцn aşağıdakı tədbirlərin gюrцlməsi məqsədəuyğundur:

* respublikanın umumi su ehtiyatı, onun mən-bələrinin dəqiqləşdirilməsi, yararlılıq dərəcələrinin, ayrı – ayrı sahələr цzrə suya olan mюvcud və gələcək tələbatın mцəyyən edilməsi, ona uyğun su təsərrцfatı balansının aparılması;

* su ehtiyatlarının dцzgцn qiymətləndirilməsi, onlardan dцzgцn istifadə olunması, bu mцtərəqqi su-varma sisteminin tətbiqi цчцn tədbirlər planının hazırlanması;

* sudan istifadə sahələri və tələbatı nəzərə alı-naraq su təsərrцfatının yenidən qurulması, Naxчıvan-чay цzərində su anbarlarının tikilməsi;

*sudan istifadə edənlər assоsiаsiyalarının yara-dılmasına və fəaliyyətinə yardım gюstərilməsi;

118

*əkin dюvrиyyəsinə yeni daxil edilən torpaq sahələrində, xususilə dağlıq və dağətəyi bюlgələrdə irriqasiya sisteminin təşkil edilməsi.

Азярбайжан Республикасы Президентинин 1999-жу илдя имзаладыьы «Аграр сащя ислащатларынын сцрятлян-дирилмясиня даир бязи тядбирляр щаггында» фярма-нындан сонра кянд тясяррцфаты истещсалчылары индийядяк жялб едилдикляри 9 верэи нювцндян азад олунмуш (торпаг верэиляриндян башга), бцтцн верэи нювляри цзря боржлары силинмишдир. Артыг 7 илдян артыгдыр ки, кянд тясяррцфаты истещсалчыларына йанажаг 40-50 фаиз эцзяштли гиймятлярля сатылыр. Сон иллярдя кянд тясяррцфаты мцяссисяляринин бир чoxunun эялирля ишлямясини бунун нятижяси щесаб етмяк олар.

Щазырда кянд тясяррцфатынын истещсалы вя емалы иля мяшьул олан сащибкарларын ян бюйцк проблеми малиййя вясаити иля тяминатыдыр. Илк нювбядя, онлара ялверишли шяртлярля, ашаьы фаизля кредит верилмяси, бу сащяйя ялавя инвестисийа мянбяляри тапмаг щесабына бу эцн районларда кифайят гядяр бол олан ят, сцд, мейвя, тярявяз вя с. мящсулларын емалыны вя консерв-ляшдирилмясини тяшкил етмяк, онлары щятта ихража йюнялт-мяк мцмкцндцр.

Сон иллярдя юлкядя сащибкарлыг фяалиййятинин ин-кишаф етдирилмясиня дювлят бцджясиндян дя мягсядли малиййяляшдирмя щяйата кечирилir.

Qeyd etmək lazımdır ki, 2004 2008-ci illər цчцn qəbul olunmuş regionların inkişaf proqramından sonra bюyцk canlanma hiss olunmaqdadır. Yeni emal mцəssisələri yaradılır, sahibkarlıq inkişaf edir. Юlkə-

Page 60: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

119

dəki bu bюyцk canlanma həm də эцzəştli kreditlərin verilməsi və sahibkarlara dюvlət dəstəyi ilə mцşayiət olunur. Daxili bazarı ərzaq məhsulları ilə təmin etmək цчцn hюkуmət tərəfindən чox mцhцm tədbirlər gюrцlцr.

Юlkə Prezidenti İ.Əliyevin təбirincə desək, «Amma bцtцn bu tədbirlərə baxmayaraq hələ ki, bu, bizi qane edə bilməz. Baxmayaraq ki, hər il biz 100 milyon dollar həcmində gцzəştli kreditlər veririk. ...Ancaq hələ ki, bunu təmin edə bilməmişik».

Бундан башга, кянд тясяррцфатына йерли вя харижи инвесторлары жялб етмяк цчцн стимуллашдырыжы ялавя тядбирляр эюрцлмяли, бурайа йюнялдилян бцджя вясаитляри артырылмалы, бу сащядя дювлятин юзцнцн сащибкарлыг фяалиййяти эцжляндирилмялидир.

Бцтювлцкдя республикамызын мцстягиллик дюв-рцндя щяйата кечирдийи аграр ислащатларын ашаьыдакы жящятлярини гейд етмяк олар:

• аграр сащянин инкишафы, ону базар меха-низмляри васитясиля тянзимлямяк цчцн мцвафиг га-нунверижилик базасы йарадылмыш, бу сащянин ян важиб проблемлярини щялл етмяк цчцн республика президенти сявиййясиндя бир нечя фярман имзаланмышдыр;

• яввялляр дювлят мцлкиййятиндя олан торпаг вя ямлак кяндлиляря пайланмыш, щазырда кянд тясяррцфаты истещсалы хидмят вя емал сащясиндя чалышан сащибкарлар формалашмаьа башламыш, онлара дювлят щимайяси эцжляндирилмишдир;

• кянд тясяррцфатында базар игтисадиййатынын тялябляриня уйьун йени игтисади системин тяшяккцлц

120

цчцн бейнялхалг малиййя гурумлары иля ялагяляр йара-дылмыш, онларын йардымы иля фермерлярин ужуз кредит вя с. мясяляляринин бир гисми щялл едилмишдир.

Кянддя тядрижян ящалинин торпаьа мцнасибяти дяйишмиш, ондан даща сямяряли истифадя едилмяси цчцн мцяййян тядбирляр эюрцлмцш, сон бир нечя илдя бит-кичилик вя щейвандарлыг мящсулларынын яксяриййяти цзря артыма наил олунмушдур.

Ящалинин фараш мящсуллара, емал сянайесинин хаммала олан тялябатынын юдянилмясиндя республика кянд тясяррцфатынын явязедилмяз ролу вар. Бу сащянин цмуми дахили мящсулда (ЦДМ) xцsusi чякиси 13-15% тяшкил едир. Ямяк габилиййятли ящалинин 1/3-и бу сащядя чалышыр. Ящалинин тягрибян йарысыны тяшкил едян кянд сакинляринин мадди тяминаты ясасян бу сащядян асылы-дыр. Сосиал-игтисади бющранын арадан галдырылмасында, ящалинин мяшьуллуьунун тямин едилмясиндя кянд тясяррцфатынын ящямиййяти бюйцкдцр.

Дювлятин аграр сийасяти мадди-техники тяжщизат, истещсал, тядарцк вя сатыш сащяляриндяki проблемлярин щяллиня йюнялмякля ящалинин кянд тясяррцфаты мящсул-ларына олан тялябатынын тящлцкясиз сявиййядя юдянилмя-сини, емал сянайесинин хаммалла тяжщизатынын йахшы-лашдырылмасыны, ишсизлик вя йохсуллуьун сявиййясинин ашаьы салынмасыны вя нящайят, етибарлы, сямяряли кянд тясяррцфаты системи йарадылмасыны тямин етмялидир. Бу сащядя даща сямяряли нятижяляр алмаг цчцн ашаьыдакы истигамятляр цзря тядбирлярин щяйата кечирилмясини мягсядяуйьун сайырыг:

Page 61: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

121

• Юлкянин цмуми игтисади инкишаф стратеэийасы-нын тяркиб щиссяси кими аграр сийасят, кянд тясяррц-фатынын комплекс инкишаф програмы ишляниб щазырлан-малыдыр. Бу програмда диэяр игтисади инкишаф сащяляри иля гаршылыглы мцнасибятляр, истещсалын мцасир тялябляр сявиййясиня уйьунлашдырылмасы вя сямяряли тяшкили, якин сащяляринин гурулушу, биткичилик вя щейвандарлыг са-щяляри арасында оптимал нисбятин эюзлянилмяси, мелио-расийа, ирригасийа вя с. мясяляляр юз яксини тапмалыдыр.

• Кянд тясяррцфаты мящсулларынын йени базарлара чыхарылмасына, щямчинин яняняви базарларда кянд тя-сяррцфаты истещсалчыларынын мювгеляринин горунмасына дювлят кюмяйи вя щимайяси артырылмалыдыр.

• Кянд тясяррцфаты мящсулларынын тядарцкц вя сатышы сащясиндя проблемлярин оператив щяллиня наил олмаг мягсядиля тядарцк – сатыш шябякяляринин йара-дылмасы щявясляндирилмялидир. Индики шяраитдя истещ-салчыларын яксяриййяти щям истещсал, щям тядарцк, щям дя сатыш мясяляляри иля мяшьул олдугларындан, нятижядя цмуми ишэцзарлыг ямсалы ашаьы дцшцр. Бу истигамят-лярин щяр бири цзря ихтисаслашманын апарылмасы мягся-дяуйьундур.

Дювлят мулкиййятиндя олан вя кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалы, тядарцкц вя сатышыны щяйата кечирян дювлят кянд тясяррцфаты мцяссисяляри Кянд Тясяррцфаты Назирлийинин функсионал табелийиндян чыха-рылмалыдыр. Бу мцяссисяляр мювжуд ганунлар чяр-чивясиндя, юз низамнамя вя мярамнамяляриня уйьун олараг мцстягил дювлят кянд тясяррцфаты мцяссисяляри кими фяалиййят эюстярмялидир. Назирлийин кянд тясяррц-

122

фаты мящсулларынын истещсалы, тядарцкц вя сатышы сащя-синдя тянзимляйижи функсийалары артырылмалыдыр. Кянд Тясяррцфаты Назирлийи юлкянин кянд тясяррцфаты сис-теминдя дювлятин аграр сийасятини щяйата кечирмяли, щям дювлят, щям дя юзял сектора дахил олан мцясси-сялярин вя тяшкилатларын ганунверижилийя уйьун фяалиййят эюстярмяси сащясиндя дювлят нязарятчи функсийасыны щяйата кечирмялидир. Бунлар ашаьыдакылардыр:

• Юлкядя мювжуд олан кянд тясяррцфаты техни-касы жидди физики вя мяняви кющнялмяйя мяруз гал-дыьындан техники мящсулдарлыьыны хейли итирмишдир. Беля техника вя агрегатлар васитясиля апарылан якин, бичин, йыьым вя с. ишлярин дя мящсулдарлыьы ашаьыдыр. Диэяр проблем кянд тясяррцфаты машын вя аваданлыгларынын, няглиййат васитяляринин чатышмамасыдыр, она эюря дя кянд тясяррцфаты техникасынын истещсалы вя идхалы щяр васитя иля щявясляндирилмялидир.

• Кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалына, тядарцкцня, емалына вя сатышына сервис хидмяти эюс-тярян мцяссисяляря дювлят кюмяйи щяйата кечирилмяли, беля мцяссисялярин фяалиййяти тяшвиг едилмялидир.

• Кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалы, тядарцкц вя сатышы сащясиндя олан проблемлярин щяллини сцрятляндирмяк мягсядиля кянд тясяррцфаты истещсал-чыларына дювлят тяряфиндян фаизсиз, узунмцддятли ссу-далар верилмяли вя бу сащяйя айрылан дотасийаларын мябляьи артырылмалыдыр.

• Кянд тясяррцфатынын инкишаф етдирилмясиня даир мягсядли, реэионал инкишаф програмлары щазырланыб щяйата кечирилмялидир.

Page 62: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

123

• Мящсулдар тохум сортларынын вя дамаз-лыгларын йетишдирилмяси, районлашдырылмасы вя йахшылаш-дырылмасы цзря дювлятин хцсуси сийасяти щазырланмалы, йолухужу хястяликляря гаршы системли мцбаризя апарыл-малыдыр.

• Кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалы, тяда-рцкц, габлашдырлмасы сащясиндя габагжыл бейнялхалг тяжрцбянин юйрянилмяси цзря ящямиййятли тядбирляр щазырланыб щяйата кечирилмялидир.

Щяйата кечирилмяли тядбирляр вя тяклифляр: 1. Республикада сащялярин нювбяли якин струк-

турунун гурулмасы цчцн мараг йарадан тядбирляр програмынын щазырланыб щяйата кечирилмяси.

2. Биткичилик мящсулларынын бюлэяляр цзря оп-тимал истещсал щяжминин мцяййянляшдирилмяси истигамя-тиндя тядбирлярин щяйата кечирилмяси.

3. Республика цзря тяляб олунан ярзаг мящсул-ларынын истещсалы цчцн кянд тясяррцфаты биткиляринин оптимал якин структурунун щазырланмасы.

4. Щейванларын мящсулдарлыьыны артырмагла, онун баш сайынын оптимал щяддя чатдырылмасы цчцн тянзимляйижи тядбирлярин щяйата кечирилмяси.

5. Сянайе гушчулуьунун инкишаф програмынын ишляниб щяйата кечирилмяси.

6. Балыг вя балыг мящсулларынын истещсалыны гай-дайа салмаг цчцн бу сащянин мадди – техники база-сынын мющкямляндирилмяси, балыг ову, емалы, сахла-нылмасы, сатышы цзря мцяссисяляр шябякясинин йара-дылмасына вясаитин айрылмасы, чай вя эюл балыгчылыьынын инкишафына кюмяклик эюстярилмяси.

124

3.2. Нахчыван МР-да кечид игтисадиййаты шяраитиндя аграр секторун вязиййяти вя инкишаф хцсусиййятляри Кянд тясяррцфаты сащясиндя истещсал васитяляри

цзяриндя мцлкиййятин мцхтялиф формаларына ясасланан тясяррцфатлара – колхоз вя совхозлар, кяндли (фермер) тясяррцфатлары, ижаря формасы иля ишляйян коллектив тясяр-рцфатлар, кооперативляр, шяхси йардымчы тясяррцфатлар аид едилир. Бу тясяррцфатлар ясасян кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалы иля мяшьул олмушлар. 1993-жц илдя Азярбайжанда совхозларын сайы 910-а, колхоз-ларын сайы ися 1148-я чатмышдыр. Лакин юлкямиз мцс-тягиллик ялдя етдикдян сонра юзялляшдирилмя просесляри башламыш вя ады чякилян тясяррцфатларын фяалиййятиня хитам верилмишдир.

Республика яразисинин 4118,3 мин щектары кянд тясяррцфатына йарарлыдыр. 1996-жы илдя гябул олунмуш «Торпаг ислащаты щаггында» Гануна ясасян 8641,5 мин щектар юлкя яразисинин 3,8 мин щектары вя йа 45%-и дювлят мцлкиййятиндя, 2,9 мин щектары вя йа 33%-и бялядиййя, 1,9 мин щектары вя йа 22%-и хцсуси мцлкиййятдядир. Бцтювлцкдя юлкянин йарарлы торпаг сащяляринин (4118,3 мин щектар) 1536,9 мин щектарыны якин йери, 245,6 мин щектарыны чохиллик якмяляр, 2132,8 мин щектарыны юрцш-отлаглар, 110,5 мин щектарыны бичянякляр, 92,5 мин щектарыны ися динжя бурахылмыш торпаглар тяшкил етмишляр (30. с.249.

Кянд тясяррцфатында торпагларын юзялляшдирилмя-си баша чатмыш вя чохукладлы кяндли (фермер) тясяррц-фатлары йарадылараг сащибкарлыг фяалиййятиня башлан-

Page 63: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

125

мышдыр. Лакин юзялляшдирмя апарыланадяк яввялки тясяррцфатларын техники-тямир васитяляри, мадди-техники тяжщизат бирликляри, кимйяви хидмят сащяляри вя с. даьы-дылмыш вя галанлары да хидмят эюстярмяк игтидарында олмамышдыр. Еля буна эюря дя юзялляшдирилян торпаг-ларын бир щиссяси имкансызлыг цзцндян бахымсыз галмышдыр.

ХХ ясрин 90-жы иллярин яввялляриндя дяринляшмяк-дя олан бющран халг тясяррцфатынын бцтцн сащяляриндя олдуьу кими аграр сащяйя дя юзцнцн мянфи тясирини эюстярмякдя давам етмишдир.

Аграр бюлмядя узун илляр ярзиндя формалаш-дырылмыш мадди-техники база кифайят гядяр зяифлямиш, истещсал инфрастуктурлары даьыдылмыш вя йениляри йара-дылмыш, мелиорасийа вя ирригасийа каналлары сырадан чыхмыш, кечмиш совет дюняминдя республика бцджясиня ири щяжмли малиййя вясаитляринин эятирилмясиня хидмят едян цзцм, мейвя, чай вя диэяр чохиллик плантасийа-ларын вя памбыг кими эялирли истещсал хейли азалмышдыр. Сон нятижядя ися 90-жы иллярин яввялляриндян шиддятлянян бющран дахили вя харижи базарларда республикамызын вя йерли ямтяя истещсалчыларынын милли марагларынын зярбя алтына дцшмясиня эятириб чыхармышдыр.

Арашдырмалар эюстярир ки, кечмиш иттифагын да-ьылмасы вя мцстягиллийин ялдя олунмасы яряфясиндя рес-публика игтисадиййатынын аграр сектору бир чох проб-лемлярля цзляшмишдир.

Яввяла гейд етмяк лазымдыр ки, иттифаг даьылдыг-дан сонра мелиорасийа вя ирригасийа ишляриня, бежярмя технолоэийаларына кифайят гядяр вясаит мянбяляринин

126

тцкянмясиня, битки юртцйцнцн мящв едилмясиня, ятраф мцщитин туллантыларла чирклянмясиня сябяб олмушдур. Юлкянин яксяр щиссясини даьлыг вя даьятяйи яразиляр тяшкил етдийиндян торпаг сащялярини якин дювриййясиня жялб етмяк чятинляшмишдир. Мцхтялиф иглим типляринин мювжуд олмасы ися щяр бир иглим гуршаьы цчцн спесифик сорт вя технолоэийалардан истифадя едилмясини тяляб едир.

Икинжиси, инзибати-амирлик системиндян мирас галлмыш игтисадиййатын юзцнц доьрултмамасы, кечмиш ССРИ базарларынын итирилмяси, дювлят тяряфиндян мящсул тядарцкцнцн арадан галдырылмасы, тяжщизат, кянд тясяррцфаты, сосиал вя хидмят мцяссисяляри арасында иг-тисади ялагялярин позулмасы, якин сащяляринин дювриййя-дян чыхарылмасына, ишсизлийин артмасына вя сон нятижядя ящалинин мадди рифащынын ашаьы дцшмясиня эятириб чыхармышдыр.

Цчцнжцсц, аграр секторда тядийя габилиййятинин ашаьы дцшмяси йени технолоэийаларын тятбигини чятинляшдирмишдир. Дахили базарын горунмасындакы ча-тышмазлыглар кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалыны сямярясиз етдийиндян истещсалчылар йени технолоэийалары тятбиг етмякдя мараглы олмамышдыр.

Цмумиййятля, кечид дюврцндя щяр бир юлкянин малик олдуьу старт шяраити щялледижи ящямиййятя маликдир. Юлкяляр кечмиш дювря ня гядяр баьлы вя ондан ня гядяр асылы олурса, кечид просеси дя бир о гядяр чятин вя аьрылы кечир. Мящз бу бахымдан 1991-1995-жи иллярдя юлкяни бцрцйян дярин игтисади бющран макроигтисади эюстярижилярин 1990-жы ил сявиййясиндян

Page 64: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

127

хейли ашаьы дцшмясиня эитириб чыхармышдыр. Тякжя бир факты эюстярмяк кифайятдир ки, 1991-1995-жи илляр ярзиндя республикамыз цмуми мящсулун 70%-ни, сянайе мящсулунун 75%-ни вя кянд тясяррцфаты мящ-сулунун 55%-ни итирмишди.

Базар мцнасибятляри шяраитиндя фяалиййят эюс-тярян дювлятлярдя кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещ-салчылары, еляжя дя мящсулун емалы, сатышы вя хидмят сфераларынын ишчиляри юз фяалиййятляриндя там сярбяст-дирляр. Чцнки базар игтисадиййатына кечмиш юлкялярдя мцлкиййят цзяриндя дювлят инщисарчылыьы эютцрцлдц-йцндян кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалчыларына мящсулун сатышына даир щеч бир сифариш верилмир. Базар игтисадиййатына кечян юлкялярдя мящсулун истещсалы, сахланмасы, емалы, сатышы вя хидмят ишляри сащибкарларын идарячилик функсийаларына аиддир вя онлар бцтцн про-сеслярдя там сярбяст фяалиййят эюстярирляр.

Йухарыда гейд едилянлярдян айдын олур ки, мяр-кязляшдирилмиш идаряетмя системи иля базар мцнаси-бятляри системи арасында кифайят гядяр фяргли мягамлар мювжуддур. Она эюря дя базар мцнасибятляри сис-теминя кечиди шяртляндирян амиллярин яввялжядян дцз-эцн мцяййянляшдирилмяси вя диггят мяркязиндя сах-ланылмасы щям нязяри вя щям дя практики ящямиййятя маликдир.

Бу бахымдан базар мцнасибятляриня кечидин илк илляриндя бу кечиди шяртляндирян ашаьыдакы амилляр мцтляг нязяря алынмалы иди:

♦ колхоз вя совхозларын ляьв едилмяси; ♦ торпаг ислащатынын щяйата кечирилмяси;

128

♦ базар мцнасибятляринин принсипляриня уйьун щцгуги базасынын йарадылмасы;

♦ чохнювлц тясяррцфатчылыьын инкишафы; ♦ сащибкарлыьын инкишафы; ♦ тядарцк, емал, сатыш вя хидмят мцяссисяляринин

ямлакынын юзялляшдирилмяси; ♦ идхал вя ихраж ямялиййатлары цзря эюмрцк сийа-

сятинин гурулмасы вя тякмилляшдирилмяси; ♦ банк-малиййя, кредит, верэи вя сыьорта сийасятинин

йениляшдирилимяси, гиймятлярин либераллашдырылмасы вя с. Юлкя игтисадиййатынын мцщцм сащяси олан кянд

тясяррцфатында игтисади ислащатларын вя юзялляшдирмянин щяйата кечирилмяси иля мцлкиййят мцнасибятляринин дяйишилмяси, йени чохнювлц мцлкиййят формаларынын йарадылмасы вя онлара ясасланан мцтярягги тясяррцфат формаларынын инкишаф етдирилмясинин тяляб едир.

Аграр ислащатларын щяйата кечирилмяси цчцн норматив-щцгуги ясаслар йарадылмыш, бир сыра ганунлар гябул едилмишдир. Бу норматив-щцгуги сянядлярдян ян ясаслары «Аграр ислащатын ясаслары щаггында», «Совхоз вя колхозларын ислащаты щаггында» вя «Торпаг ислащаты щаггында» ганунлардыр. Бу ганынлар аграр бюлмядя ислащатын апарылмасынын тяшкилати-щцгуги вя сосиал-игти-сади ясасы олмагла, ясас вязифяси аграр сащянин инкишаф истигамятлярини мцяййянляшдирмяк, базар игтисадиййа-тына уйьун мцхтялиф тясяррцфат формалары йаратмаг, кянддя азад сащибкарлыьы инкишаф етдирмяк вя торпаг цзяриндя йени мцлкиййят мцнасибятлярини форма-лашдырмагдан ибарятдир. Щямин ганунларын гябул

Page 65: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

129

едилмясиндя мягсяд эюрцндцйц кими, аграр бюлмяни бющрандан чыхармаг, игтисадиййаты сабитляшдирмяк, ящалинин сосиал-игтисади вязиййятини йахшылашдырмагдан ибарятдир.

Кянд тясяррцфатынын игтисадиййатында биткичилик ясас йер тутур. Она эюря дя йени торпаглар якин дюв-риййясиня жялб едилмякля биткичилик мящсулларынын якин сащяляри эенишляндирилир. Буну ашаьыдакы жядвялдян даща айдын эюрмяк олар.

Жядвял 9

Нахчыван МР-да кянд тясяррцфаты биткиляринин якин сащяси (мин щектарла)

Биткилярин ады

1990 1993 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2007

Тахыл 15,5 17,1 22,8 15,9 15,3 16,9 19,8 21,9 26,4 Шякяр чуьунду-ру

0,4 2,6 2,2 2,4 1,9 2,6 3,6 1,3

Картоф 0,4 0,3 1,2 1,2 1,4 1,6 1,5 1,5 2,5 Тярявяз 1,4 1,1 2,8 3,0 4,9 5,4 5,5 5,6 5,8 Бостан биткиляри

0,6 0,2 1,4 1,4 2,5 2,7 2,9 2,9 2,8

Мейвя вя эилямейвя баьлары

6,2 4,9 2,5 2,0 2,2 2,2 2,3 2,2 2,9

Цзцм-лцкляр

10,4 8,6 1,8 1,5 1,5 1,5 0,9 0,9 0,9

Жядвял мялуматларындан мялум олур ки, мух-

тар республикада 1990-2007-жи иллярдя бир чох биткичилик мящсулларынын якин сащяси эенишляндирилмишдир. Беля ки, сон 17 ил ярзиндя тахыл мящсулларынын якин сащяси 10,9 мин щектар, шякяр чуьундуру 0,9 мин щектар, картоф

130

2,1 мин щектар, тярявяз якини сащяляри ися 4,3 мин щек-тар эенишляндирилмишдир.

Щесаб едирям ки, мухтар республикада эюстя-рилян дюврдя цзцмлцк вя мейвя-эилямейвя баьларынын якин сащяляринин азалмасына бахмайараг щюкумят гярарларына уйьун олараг вя щям дя емал сянайесинин инкишафы иля баьлы онларын хаммала олан тялябатыны юдя-мяк цчцн бу сащялярин дя эенишляндирилмяси эюзлянилир.

Республика цзря кянд тясяррцфаты мящсулларынын дяйяриндя биткичилийин хцсуси чякиси тягрибян бешин биря нисбятидир. Истещсал просесиндя бу ики сащя гаршылыглы ялагяйя эирир вя бир-бирини тамамлайыр. Емал сащя-ляринин тямин едилмясиндя щяр ики сащя иштирак етмякля бюйцк ящямиййят кясб едир.

Ящалинин ярзагла тяминаты ясасян кянд тясяррц-фатынын биткичилик вя щейвандарлыг мящсуллары щесабына юдянилмялидир. Биткичилик вя щейвандарлыг мящсулла-рына олан тялябатын йериня йетирилмяси цчцн торпагдан вя ямяк ещтийатларындан сямяряли истифадя етмяк тяляб олунур.

Ярзаг мящсулларынын артырылмасында биткичилик вя щейвандарлыг сащяляри йанашы фяалиййят эюстяряряк ейни дяряжядя ящямиййят кясб едир. Ят, сцд вя диэяр щей-вандарлыг мящсуллары истещсалы просесинин биткичиликдян алынан йемя ясасландыьыны вя биткичилийин диэяр ялавя мящсулларындан (гцввяли йем, кцляш, йашыл эювдя, баь-чылыг вя тярявязчилик туллантылары вя с.) щейвандарлыг сащясиндя даща чох истифадя олунур.

Якинчиликдя торпаг сащяляриндян интенсив исти-фадя едилмяси тякжя биткичилик дейил, щям дя щейван-

Page 66: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

131

дарлыг мящсулларынын артырылмасы имканларыны йарадыр. Торпагдан интенсив истифадя едилмяси просеси ясасян мелиоратив тядбирлярин апарылмасы, онун цзви вя ми-нерал эцбрялярля зянэинляшдирилмяси, елми ясасларла бе-жярилмяси, тохум-якин материалларынын йцксяк сявий-йядя олмасы вя цмумиййятля, бу сащядя дцнйа тяжрц-бясиндян истифадя едилмялидир. Торпаьын интенсив цсул-ларла бежярилмяси цчцн кяндли (фермер) тясяррцфатларына дювлят сявиййясиндя кюмяк эюстярилмялидир.

Апарылан тящлилляр эюстярир ки, 1996-жы илдя юлкя-миздя макроигтисади сабитлик ялдя едилдикдян сонра кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалы да артан темпля инкишаф едир.

Цмумиййятля, кянд тясяррцфаты мухтар респуб-ликанын игтисадиййатында да мцщцм йер тутур. Мухтар республиканын игтисадиййатында тянзимлянян базар игтисадиййаты принсипляри бяргярар олдугдан сонра кянд тясяррцфаты сащясиндя жидди мцсбят мейилляр ямя-ля эялмишдир. Мухтар республикада гейд олунан бу прозитив мейилли просесляри шяртляндирян мягсядйюнлц фяалиййят, ишэцзар мцщит вя игтисади, институсионал тямайцллц жидди маневрляр мювжуддур. Беля ки, ян ясас шярт кими илк нювбядя дахили базарын горунмасы тямин едилир, аграр секторда гейри-мяркязляшдирилмиш чевик структурлар йарадылыр, мцхтялиф мадди-техники тяжщизат вя агросервис мцяссисяляри, маркетинг хид-мятляри, йармаркалар тяшкил олунур, сахлама, габлаш-дырма, емал мцяссисяляри йарадылыр, байтарлыг вя са-нитар сащяляриндя дювлят сийасятинин щяйата кечирилмя механизмляри тякмилляшдирилир, ишлярин сямяряли тяшкили

132

вя идаряетмянин мобил механизмлярля тяминаты мяг-сядиля мясяляляря програм характерли йанашма цстцн истигамят кими гябул олунур.

Аграр сащя игтисадиййатын диэяр секторларынын хаммалла тяжщиз едилмясиндя, ян ясасы ися ящалинин эцндялик ярзаг мящсулларына олан тялябатынын юдянил-мясиндя мцщцм йер тутур. Щазырда мухтар рес-публикада щяйата кечирилмиш аграр ислащатларын нятижя-синдя юзял мцлкиййятя ясасланан аграр мцнасибятлярин формалашмасы просесинин илк мярщяляси баша чатмышдыр. Гейд олунан просеслярин кейфиййятжя даща йцксяк мярщяляйя кечидини, мцасир типли аграр-сянайе секто-рунун формалашмасыны тямин етмяк мягсядиля мухтар республикада системли тядбирляр эюрцлмякдядир. Бу мцщцм тядбирлярдян мцтяшяккил тижарятин тяшкилинин дювлят тяряфиндян дястяклянмяси, ясас ярзаг мящсулла-рынын зярури сявиййядя истещсал олунмасына шяраитин йарадылмасы, йерли вя харижи мяншяли ярзаг мящсул-ларынын кейфиййятиня сямяряли нязарят механизминин тятбиги вя ярзаг базарында еколоъи, санитар, байтар вя битосанитар тялябляриня жаваб вермяйян мящсул вя хид-мятлярин гаршысынын алынмасы, кянд тясяррцфаты мящсул-ларынын ихражына дювлят щимайяси вя бу сащядя фяалиййят эюстярян тясяррцфат субйектляриня эцзяштли кредитлярин, лизинг обйекти олан техникаларын верилмяси щазырда даща чох юням верилян истигамятлярдяндир.

Биткичилик мящсуллары ичярисиндя тахылчылыг мц-щцм пол ойнайыр. Тахыл мящсулларынын халг тясяррцфаты ящямиййяти щагда ону демяк кифайят едяр ки, буьда Адямин – инсанын йарандыьы эцндян онун рузиси ол-

Page 67: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

133

муш вя дцнйа ящалисинин, о жцмлядян халгымызын гида-ландыьы ярзаг мящсулларынын 50 фаизини тахыл мящсуллары тяшкил едир. Тахыл биткиляриня ясасян буьда, арпа, гар-ьыдалы, човдар, вялямир, дцйц, дары, нохуд, гараба-шаг, лобйа, пахла вя с. аид едилир. Чюряк инсанларын ясас ярзаг мящсулудур. Тахыл елин сярвяти, бизим эцжц-мцздцр, гцдрятимиздир, гялябямиздир, щяйатымызын ясасыдыр.

Сов.ИКП-нин Баш Катиби Л.И.Бреънев «Хам торпаглар» ясяриндя йазырды ки, «Чюряк оларса мащны да олар»..

Чюряк – Аллащын бяшяриййятя вердийи щяйатдыр. Тахыл щямчинин щейвандарлыьын йем базасыны

тяшкил едир. Демяли, тахыл - ят, сцд, йун, йумурта истещсалы цчцн йемдир. Щямчинин бейнялхалг ялагяляр цчцн стратеъи мящсул сайылыр. Тахыл истещсалынын арты-рылмасы юлкя игтисадиййатыны мющкямляндирир вя ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едир. Бу бахымдан юлкямиздя вя щям дя мухтар республикамызда тахыл истещсалынын инкишафы истигамятиндя юнямли ишляр щяйата кечирилир.

Статистик мялуматлардан айдын олур ки, 2006-жы илдя мухтар республикамызда 26554 щектар дянли вя дянли-пахлалы (гарьыдалы иля бирликдя) биткилярин якин сащясиндян 94170,4 тон тахыл йыьылмыш, щяр щектарын мящсулдарлыьы орта щесабла 35,5 сентнер олмушдур.

Цмумиййятля, 2006-жы илдя адамбашына тахыл истещсалы 250 кг олмушдур ки, бу да мухтар респуб-лика ящалисинин тахыл мящсуллары цзря ярзаг тящлцкя-сизлийинин тямин олунмасы демякдир.

134

Азярбайжанын айрылмаз тяркиб щиссяси олан Нах-чыван Мухтар Республикасында картофчулуьун инкиша-фына хцсуси диггят йетирилир. Картоф икинжи чюряк сайылыр. Чцнки картофун икинжи чюряк кими мцщцм ящямиййят кясб етмяси, ондан нишаста, спирт алынмасы вя технолоъи туллантылары щейвандарлыгда йем кими истифадя едилмясинин сосиал игтисадиййат цчцн бюйцк ящямиййяти вардыр.

Мухтар республикада иглим шяраити вя торпаг хцсусиййятляри, щямчинин дахили тялябат нязяря алын-магла картофчулуьун инкишафына хцсуси йер верилир. Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мяжлисини Сяд-ринин 11 апрел 2005-жи ил тарихли сярянжамы иля тясдиг олунмуш «Нахчыван Мухтар Республикасында картоф-чулуьун инкишафы цзря Дювлят Програмы (2005-2010-жу илляр)» торпаглардан сямяряли истифадя, илкин мярщялядя инвестисийаларын тяшвиги, мцхтялиф сервис мяркязляринин йарадылмасы, дахили базарын горунмасы, тялябата уй-ьун кейфиййятли мящсул истещсалынын дястяклянмяси кими зярури тядбирлярин эюрцлмясини гаршыйа гоймуш-дур. Картофчулуьун инкишафы цчцн тябии шяраит нязяря алынараг Шярур, Ордубад, Жулфа, Бабяк, Шащбуз вя Кянэярли районларында сащибкарлара эцзяштли кредитляр айрылмыш вя аваданлыглар верилмишдир. Стимуллашдырыжы тясиря малик олан бу тядбирлярин нятижяси олараг 2006-жы илдя 2461 щектар сащядя картоф якини апарылмышдыр ки, бу да2005-жи илля мцгайисядя 23,7 фаиз вя йа 471 щектар чохдур.

Картоф якин сащясинин 23,7 фаиз вя мящсул-дарлыьын ися 3,0 фаиз артмасы щесабына 2006-жы илдя 33,5

Page 68: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

135

мин тон картоф истещсал едилмишдир ки, бу да 2005-жи иля нисбятян 7,2 мин тон чох картоф демякдир. 2006-жы илдя Нахчыван МР-да адамбашына картоф истещсалы 89 кг тяшкил етмишдир. Бу ися о демякдир ки, мухтар рес-публика картоф цзря дя артыг юзцнцн ярзаг тящлцкя-сизлийини тямин етмишдир.

Цзцмчцлцк тарихян халг тясяррцфатынын мц-щцм сащяляриндян бири олмушдур. Игтисади жящятдян эялирли сащя олмагла цзцмчцлцк щям дя юзцнцн йцк-сяк гидалылыьы вя мцалижяви ящямиййяти иля фярг-лянмишдир.

Ерамыздан яввял В ясрдя йашамыш йунан алими Щеродот гейд едирди ки, «Бу юлкя цзцмчцлцйцн бол-луьуна, кейфиййятиня эюря щятта гядим Иран, Бабилис-тан вя Йунаныстандан да мяшщур иди». Бу фикирляр Азярбайжан дийарынын цзцмчцлцк сащясиндя чох гя-дим тарихя вя яняняляря малик олдуьуну эюстярир. Йа-зылы ядябиййатларда бу юлкядя шяфейи, кишмиши, сащиби, ясэяри, эялинбармаьы, шаны, мяляйи, мисгалы, хялили кими цзцм сортларынын олмасы щагда мялумат верилир. Нах-чыван МР-да цзцмчцлцк 3500 илдян чох тарихя ма-ликдир. Загафгазийада, хцсусиля Нахчыванда кишмишин щяля ерамыздан яввял ХЫЫ ясрдя щазырланмасыны тясдиг едян сянядляр вардыр.

ХЫХ ясрин яввялляриндян етибарян Азярбай-жанда шяраб емалынын сянайе цсулу инкишаф етмяйя башламышдыр.

ХХ ясрин 30-жу илляриндян башлайараг Азяр-байжан шярабы артыг харижи гонагларын вя тажирлярин мараг даирясиня дцшмцш надир мящсуллардан сайылырды.

136

Нахчыван Мухтар Республикасында цзцм якинляри 1981-жи иля гядяр эенишляндириляряк 18 мин щектара чатдырылмыш, 1984-жц илдя ися 150 мин тон цзцм истещсал олунмушдур. Истещсал олунан цзцмцн 80 фаизиндян чоху шяраб истещсалына, 14,6 фаизи тязя щалда истещлака, 5-6 фаизи ися гурудулмайа эюндя-рилмишдир.

1985-жи иля гядяр йцксялян хятля инкишаф едян Азярбайжан цзцмчцлцйцнцн шющряти индии тарихя чев-рилмишдир.

Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин щяля бинижи щакимиййяти дюврцндя мяркязи щюкумятдян «Азяр-байжан ССР-дя кянд тясяррцфатынын истещсалыны даща да ихтисаслашдырмаг, цзцмчцлцйц вя шярабчылыьы инкишаф етдирмяк тядбирляри щаггында»кы гярарын верилмясиня вя кечмиш ССРИ дювлят бцджясиндян цзцмчцлцйцн вя шярабчылыьын инкишафына хейли вясаитин айрылмасына наил олмасы юлкядя цзцм истещсалыны рекорд сявиййяйя чатдырмышдыр.

1984-жц илдя Азярбайжанда цзцм якини сащяси 280 мин щектар, цзцм истещсалы ися 2 милйон тона чат-мышдыр. Беляликля, Азярбайжан цзцм истещсалына эюря бцтцн мцттяфиг республикалары габаглайараг биринжи йеря чыхмышдыр. О дюврдя тякжя Жялилабад району 260 мин тон цзцм истещсал едирди ки, бу да бцтювлцкдя Ермянистан ССР-дя истещсал онунан цзцмдян 30 мин тон чох иди.

Юлкянин башга игтисади районлары кими Нах-чыван МР-да да цзцмчцлцк вя шярабчылыг инкишаф едирди. Дювлят програмына уйьун олараг мухтар рес-

Page 69: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

137

публикада йени шяраб емалы заводлары тикилир, кющняляр йенидян гурулур вя эенишляндирилирди. Кечян ясрин 80-жи илляринин орталарында мухтар республикада 14 шяраб емалы заводу фяалиййят эюстярирди. Шяраб заводларыны цзцмля тяжщиз етмяк мягсядиля бурада 30 ихтисас-лашдырылмыш цзцмчцлцк совхозу йарадылмышдыр.

Щяр ил демяк олар ки, мухтар республикадан цмумиттифаг фондуна 1000 тон, о жцмлядян респуб-лика фондуна ися 500 тон сцфря цзцмц эюндярилирди. Бундан ялавя 1981-1985-жи иллярдя мухтар республи-кадан Русийанын мцхтялиф реэионларына 40 милйон 395 мин декалитрдян чох шяраб мящсуллары ихраж едилмишдир.

Лакин сонралар, хцсусиля 1980-жи илин орталарын-дан сонра ССРИ-нин о вахткы ермянипяряст рящбяри М.Горбачовун имзаладыьы «Сярхошлуьу вя алкого-лизми арадан галдырмаг тядбирляри щаггында»кы гяра-рындан сонра Азярбайжанда вя о жцмлядян, Нахчы-ванда цзцмчцлцк вя шярабчылыьын тяняззцл дюврц башлады.

1988-жи илдян башлайараг Гарабаь ятрафында баш верян щадисяляр, сонра ися иттифагын даьылмасы кянд тясяррцфатынын диэяр сащяляри кими цзцмчцлцйцн дя там тяняззцля уьрамасына сябяб олду.

Ютян ясрин 90-жы илляринин яввялляриндя цзцм плантасийалары там даьылмыш вя цзцм емалы вя шяраб истещсалы мцяссисяляри юз фяалиййятини дайандырмышдыр.

Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин икинжи дяфя щакимиййятя эялмяси вя аграр ислащатларын апарылмасы нятижясиндя бу сащянин фяалиййятиндя нисбятян жанлан-ма баш вермишдир. 2002-жи илдя «Цзцмчцлцк вя шяраб-

138

чылыг щаггында» Азярбайжан Республикасынын Гануну гябул едилмишдир. Ганунун гябулундан кечян дювр ярзиндя мухтар республикамызда хейли иш эюрцлмцшдцр вя эюрцлмякдядир.

Статистик мялуматларын тящлили эюстярир ки, инди мухтар республикада 967 щектар цзцм баьы вардыр вя 2006-жы илдя бу сащялярдян 13,6 мин тон мящсул топланмышдыр.

Щесаб едирям ки, апарылан аграр ислащатлар юз бящрясини веряжякдир. Тарихян цзцмчцлцйцн вятяни кими танынан Нахчыван дийары юзцнцн кечмиш шющ-рятини гайтармалыдыр. Кечмишдя юзцнцн гара кишмиши вя онларжа Нахчыван маркасы иля бурахылан шяраблары, конйаклары, кагорлары, араглары иля фярглянян Нах-чыван дийары инди йени програмлар щяйата кечирир.

Мухтар республикада сон вахтлар дювлятин дястяйи иля йарадылмыш «Бабяк Шяраб-2», «Йеддиляр» Аграр Сянайе Комплекси Мящдуд Мясулиййятли Жя-миййяти, «Эямигайа Мейвя Мящсуллары Комплекси» Мящдуд Мясулиййятли Жямиййятиндя шяраб истещсалы сехинин тикилиб истифадяйя верилмяси вя с. эяляжякдя яща-линин шяраба олан тялябатынын йерли мящсуллар щесабына юдянилмясиня эятириб чыхаражагдыр. Щям дя нязяря алсаг ки, индии тикилян мцяссисялярдя аваданлыглар ха-рижи технолоэийалар ясасында гурашдырылыр, демяк эяля-жякдя истещсал олунан шяраб мящсуллары няинки мухтар республиканын тялябатыны юдямяйя, щабеля ихраж потен-сиалынын да артмасына сябяб олажагдыр.

«Эямигайа Мейвя Мящсуллары Комплекси» няздиндя шяраб истещсалы сехинин ачылышында иштирак едян

Page 70: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

139

Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мяжлисинин сядри гейд етмишдир ки, «Ил ярзиндя 54 мин декалитр аь вя гыр-мызы цзцм шярабы истещсалы эцжцндя олан бу мцяссися мухтар республикамызда цзцмчцлцйцн инкишафында мцщцм ящямиййятя малик олажагдыр, ейни заманда фярди тясяррцфатларда цзцм баьларынын эенишлянмясиня шяраит йарадажагдыр».

Биткичилик мящсуллары истещсалыны артырмаг цчцн кянд тясяррцфатында мадди-техники базанын йарадыл-масына хцсуси диггят йетирилмишдир. Бу мягсядля аграр секторда истещсалчыларын зярури кянд тясяррцфаты тех-никасы иля тяжщизатыны йахшылашдырмаг, бу истигамятдя чевиклийи вя системлилийи тямин етмяк мягсядиля Дювлят Мелиорасийа вя Су Тясяррцфаты Аэентлийинин няздиндя «Нахагролизинг» Ачыг Сящмдар Жямиййяти вя онун Шярур, Бабяк вя Жулфа район базалары йарадылмышдыр. 2006-жы илдя 77 адда кянд тясяррцфаты техникасы, о жцмлядян 10 ядяд комбайн, 20 ядяд трактор, 14 ядяд котан, 10 ядяд тахылсяпян, 10 ядяд роторлу отбичян, 3 ядяд чалагазан, 5 ядяд эцбрясяпян, 5 ядяд щамар-лайыжы мухтар республикайа эятириляряк лизинг йолу иля мцлкиййятчилярин истифадясиня верилмишдир.

Бцтцн бу эюрцлян тядбирляр вя цмумиййятля, кянд тясяррцфатынын техника иля силащландырылмасы сон нятижядя биткичлик мящсулларынын артмасына сябяб ол-мушдур.

Базар игтисадиййаты шяраитиндя республикамызда гаршыда дуран ян мцщцм вязифялярдян бири дя ящалинин щейвандарлыг мящсулларына олан тялябатынын юдянилмя-

140

сидир. Бу бахымдан мухтар республикада щейвандар-лыьын инкишаф етдирилмяси мцщцм ящямиййят кясб едир.

Мухтар Республикамызын щяр бир бюлэясиндя тябии-игтисади шяраит вя онун зянэин отлаг сащяляринин олмасы щейвандарлыьы даща да инкишаф етдирмяйя имкан верир. Она эюря дя бу сащядя гаршыда дуран ян мцщцм вязифялярдян бири дя мцхтялиф нювлц тясяррц-фатчылыг формаларында щейвандарлыьы инкишаф етдирмяк, мящсул истещсалыны артырмаг вя бу сащянин игтисади сямярялилийини йцксялтмякдян ибарятдир. Бунунла йанашы, республикамызын щяр бир бюлэясиндя йарадылан мцхтялиф нювлц тясяррцфатчылыг формаларында щейВан-дарлыьын баш сайынын артырылмасы, онун жинс тяркибинин йахшылашдырылмасы вя мящсулдарлыьын йцксялдилмяси бц-тцн дюврлярдя, о жцмлядян йени игтисади мцнасибятляр шяраитиндя эцнцн ян важиб мясяляляриндяндир.

Мухтар Республика яразисинин ясас щиссясини даьлыг ярази тяшкил етдийиндян даьлыг реэионларын игти-садиййатында щейвандарлыг мцщцм рол ойнайыр. Индии гаршыда дуран ян мцщцм вязифя аграр сащядя фяалий-йят эюстярян мцхтялиф тясяррцфатчылыг формаларында зя-рярля ишляйян вя ашаьы рентабелли мцяссисялярин малиййя-тясяррцфат фяалиййятинин сямярялилийини йцксялтмякдян ибарятдир.

Мялум олдуьу кими, аграр ислащатларын апарыл-масы иля ялагядар ижтимаи тясяррцфатларда олан ири вя хырда буйнузлу мал-гара ящалийя верилмишдир. Бу ба-хымдан ящалидя олан дамазлыг мал-гаранын сахланыл-масына, йемлянмясиня вя хцсуси жинсляринин инкишаф етдирилмясиня жидди диггят йетирилмялидир. Апарылан

Page 71: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

141

арашдырмалардан беля гянаятя эялмяк олар ки, мцхтя-лиф нювлц тясяррцфатчылыг формаларында ири щяжмли ихти-саслашдырылмыш щейвандарлыг истигамятли фермер тясяррц-фатларынын тяшкил едилмяси вя бу сащядя харижи юлкялярин габагжыл иш тяжрцбясинин йайылмасы олдугжа зяруридир.

Мухтар республикамызда биткичиликля йанашы щей-вандарлыьын инкишафы сащясиндя дя бир сыра мцщцм ишляр эюрцлмцшдцр. Цмумиййятля, кянд тясяррцфатынын икинжи бир ясас сащясини тяшкил едян щейвандарлыг сащяси яща-лини ят, сцд, йумурта, йаь вя с. щяйати ящямиййят кясб едян мящсулларла тямин етмякдян башга, йейинти вя йцнэцл сянайени гиймятли хаммалла тямин етмишдир.

Щейвандарлыг биткичилик сащясини цзви эцбря иля, биткичилик сащяси ися щейвандарлыьы йемля тямин едир. Она эюря дя бу ики сащя бир-бири иля сых ялагяли гурул-магла йцксяк мящсулдарлыьа наил олунур. ЩейВан-дарлыьын йемля тяминатындан данышаркян гейд етмяк лазымдыр ки, щейвандарлыг мящсулларынын истещсалы вя онун артырылмасы анжаг етибарлы йем базасынын йара-дылмасындан асылыдыр. Йем базасынын тяшкили ися онун вязиййяти вя тяркиб эюстярижиляри – тябии отлаглар, от тарлаларындан йем (гуру вя йашыл кцтля), биткичиликдян алынан ялавя мящсуллар (кцляш, эювдя вя йарпаглар), дянлиляр (арпа, вялямир, гарьыдалы, пахлалы вя с.), ширяли (силос, йемлик бостан мящсуллары, кюкцмейвялиляр) тяшкил едир. Щямчинин сянайе сащяляриндя истещсал олунан микробиолоъи йем гарышыглары вя йем ялавяляри, емал сянайе сащяляриндян алынан тулланты йемляр дя бурайа дахилдир.

142

Щейванларын мящсулвермя габилиййятинин йцк-сялиши йем базасынын кямиййят вя кейфиййят эюстярижиля-риндян асылыдыр. Щейванларын мящсулдарлыьынын артырыл-масы цчцн йемлярин тяркибиндя зцлалын артырылмасы вя щяр йем ващидиндя ян азы 105-110 грам щязмя эедян протеинин олмасы важиб сайылыр. Бу эюстярижинин йемдя низамланмасы гарышыг йемлярин – тахылын йемдя миг-дарыны азалдыр ки, бу щалда гянаят едилян тахыл мящ-суллары ярзаг кими сосиал-игтисади ящямиййят кясб едир.

Йемчиликдя игтисадиййатын йцксялдилмяси онун истещсал мянбяляриндян чох асылыдыр. Биринжи мянбя онун истещсалыны тясяррцфатда тяшкил етмяк, икинжи мян-бя ону кянардан алмагдыр. Щейвандарлыьын эялирлилийи йемин тясяррцфатын дахилиндя истещсал олмасыдыр. Щяр ща отлаг сащяси – бичяняк 7 сентнер йем ващиди тяшкил едир. Щесабламалара эюря республикада щяр баш гара-мала 15,8 йем ващиди тяляб олунур. Буну нязяря алсаг башга йем мянбяляри йохдурса бир баш гарамала 2 ща отлаг сащяси дцшцр. Беля щалда тябии отлаг сащяляри суварылан олмалы вя щямин сащялярдя эцбрялямя, йах-шылашдырма вя с. тядбирляр апарылмалыдыр. Апарылан тяд-бирляр ики иля юз хяржини чыхарыр, ейни заманда отлаг шяраитиндя бяслянян мал-гара мящсуллары йцксяк кей-фиййятли олур вя ужуз баша эялир. Анжаг отлагларын азлыьы буна имкан вермядийиндян щяр баш гарамала дцшян сащя 0,5 ща, АБШ-да 1,16 ща, Алманийада 0,36 ща тяшкил едир. Беля щалда щейванларын гцввяли йемя олан тялябатынын артырылмасы, тахыла олан тялябатын арты-рылмасына сябяб олур ки, бу да ярзаг гытлыьы йарадыр вя игтисадиййата мянфи тясир эюстярир.

Page 72: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

143

Щейвандарлыгда гцввяли йемя тялябат ясасян дянли вя дянли пахлалы биткиляр щесабына юдянилир.

Йем ещтийаты мянбяляриндян бири дя щейван-дарлыг мящсулларынын емалы туллантылары тяшкил едир. Бит-кичилик мящсулларынын емалы заводларын туллантылары да (язинти, жежя вя с.) йемчиликдя ясас рол ойнайыр.

Щейвандарлыгда йемлярин игтисадиййатыны йцк-сялтмяк цчцн йем биткиляри, йем нювляри вя йем нормалары игтисади жящятдян гиймятляндирилмялидир.

Бцтювлцкдя республикамызда вя конкрет олараг Нахчыван МР-да щейвандарлыьын йем базасынын мющкямляндирилмяси вя эюрцлян диэяр тядбирляр нятижя-синдя мал-гаранын сайы илдян-иля артыр. Буну ашаьыда верилян жядвял мялуматлары даща айдын эюстярир:

Жядвял 10 Нахчыван МР-да мал-гаранын сайы

(йанварын 1-ня, мин баш)

1991 1994 1999 2001 2002 2003 2004 2008

Ирибуйнузлу мал-гара... о жцмля-дян: Иняк вя жамышлар Гойун вя кечиляр… ондан: гойунлар

62,4

26,2

249,7

206,8

49,0

28,3

254,4

198,3

60,7

35,1

360,6

261,6

74,0

43,4

425,4

286,4

77,2

45,0

441,5

302,0

79,4

46,1

461,7

310,7

81,2 47,

474,9

326,3

94,0

56,0

564,0

401,3

144

Жядвял мялуматларынын тящлили эюстярир ки, 2001-2007-жи илляри ящатя едян 7 ил ярзиндя ирибуйнузлу мал-гаранын сайы 20 мин баш, о жцмлядян иняк вя жамыш-ларын сайы 12,6 мин баш, гойун вя кечилярин сайы 138,6 мин баш, о жцмлядян тякжя гойунларын сайы ися 114,9 мин баш артмышдыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, щейвандарлыьын тама-миля юзялляшдирилмяси вя дювлят тясяррцфатларынын фяалий-йятиня хитам верилмяси баша чатдыьындан бу сащя ан-жаг юзял тясяррцфатларда юз инкишафыны тапмышдыр.

Щейвандарлыг сащясиндя ислащатлар тамамиля баша чатдыьындан демяк олар ки, идхал олунан щейван-дарлыг мящсулларынын мигдары хейли азалмышдыр.

Мухтар республиканын кянд тясяррцфатында щей-вандарлыьын инкишафына хцсуси гайьынын нятижясидир ки, мал-гаранын баш сайынын артым динамикасында жидди ирялиляйишляря наил олунмушдур. Юлкянин 10 игтисади ра-йону цзря апарылан мцгайисяляр буну демяйя ясас верир.

Жядвял 11 Азярбайжанын игтисади районлары цзря щейавндарлыгда баш верян артым динамикасы (2006-жы илдя 2005-жи иля

нисбятян фаизля)

Игтисади районлар Ирибуйнузлу мал-гара

Хырдабуйнузлу щейванлар

Юлкя цзря 102,4 103,0 Нахчыван 104,9 103,5 Абшерон 98,9 101,6 Эянжя-Газах 107,4 107,4 Шяки-Загатала 100,7 100,9

Page 73: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

145Лянкяран 101,6 101,3 Губа-Хачмаз 100,5 100,7 Аран 102,3 101,5 Йухары Гарабаь 104,5 101,1 Даьлыг Гарабаь 100,3 100,7

Жядвялдян эюрцндцйц кими 2006-жы илдя мал-гаранын баш сайынын артым темпиня эюря Эянжя-Газах игтисади району истисна олмагла Нахчыван игтисади району илк йерлярдя тямсил олунмушдур. 2007-жи илдя дя Нахчыван игтисади районунда мал-гаранын баш са-йынын артым динамикасы тямин олунмушдур. Бу дина-мика щям дя щейвандарлыг мящсуллары истещсалында юзцнц эюстярмишдир.

Ирибуйнузлу мал-гаранын тяркибиндя мящсулдар мал-гаранын хцсуси чякисинин артырылмасы, мал-гаранын жинс тяркибинин йахшылашдырылмасы истигамятиндя бай-тарлыг органлары тясяррцфатларла бирэя зярури тядбирляр щяйата кечирир. Байтарлыг хидмятини мцасир тялябляр ся-виййясиндя тяшкил етмяк мягсядиля Нахчыван МР Али Мяжлиси сядринин 2005-жи ил 30 нойабр тарихли фярманына ясасян Нахчыван Мухтар Республикасы Кянд Тясяррц-фаты Назирлийи йанында Дювлят Байтарлыг Хидмяти йара-дылараг фяалиййятя башламышдыр. Мухтар республикада байтарлыг тябабяти хидмятинин сявиййясини йцксялтмяк мягсядиля бу сащянин мадди-техники тяжщизатынын йах-шылашдырылмасы истигамятиндя давамлы тядбирляр эюрцлцр. Бцтцн бунлар щейвандарлыьын инкишафына юз мцсбят тясирини эюстяряжякдир.

Жядвял 11-iн давамы 146

Бцтцн йухарыда дейилянлярля баьлы щесаб едирик ки, ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмяси щям ва-жиб, щям дя мягсядяуйьундур.

1. Дювлят ещтийажлары цчцн кянд тясяррцфаты мящ-сулларынын йерли истещсалчылардан сифаришля алынмасы;

2. Кянд тясяррцфаты мящсулларыны харижи базарлара чыхармаг цчцн мараьын йарадылмасы, ихраж цчцн ти-жарят инфраструктурунун тяшкилиня йардым эюстярилмяси;

3. Дювлят тяряфиндян республикада вя харижи юлкя-лярдя сярэилярин тяшкили вя кянд тясяррцфаты мящ-сулларынын нцмайишинин дястяклянмяси;

4. Кянд тясяррцфаты мящсуллары емал едян мцясси-сялярин рягабятгабилиййятли мящсул истещсалы имкан-ларына уйьун дювлят кюмяйи програмынын щазыр-ланмасы;

5. Кянд йерляриндя кичик емал мцяссисяляринин хцсусиля тез хараб олан ят, сцд, мейвя, тярявяз емалы шябякясинин йарадылмасына йардым эюстярилмяси;

6. Кянд тясяррцфаты мящсуллары емалы иля мяшьул олан мцяссисяляря эцзяштли кредитляр айрылмасынын эе-нишляндирилмяси, онлара мцвяггяти верэи эцзяштляринин тятбиг едилмяси;

7. Кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалы, емалы, сатышы базарында антиинщисар сийасятинин эцжлянди-рилмяси;

8. Истещсал олунан кянд тясяррцфаты мящсулунун тядарцкц, сатышы вя кяндлярдя (районларда) мцвафиг тядарцк анбарларынын йарадылмасы;

9. Сянайе гушчулуьунун инкишаф програмынын иш-ляйиб щяйата кечирилмяси;

Page 74: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

147

10. Балыг вя балыг мящсулларынын истещсалыны гай-дайа салмаг цчцн бу сащянин мадди-техники базасы-нын мющкямляндирилмяси, балыг ову, емалы, сахланма-сы, сатышы цзря мцяссисяляр шябякясинин йарадылмасына вясаитин айрылмасы, чай вя эюл балыгчылыьынын инкишафына кюмяклик эюстярилмяси вя с.

148

Page 75: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

149

ЫВ Ф Я С И Л

НЯГЛИЙЙАТ СЕКТОРУ БЕЙНЯЛХАЛГ ЯЛАГЯЛЯР ВЯ ИГТИСАДИ ИНКИШАФДА

ЯСАС АМИЛДИР

4.1. Йолларын йаранмасына даир тарихя гыса бир бахыш

Бяшяр жямиййятинин инкишаф тарихиндя няглиййат мцщцм рол ойнайан амиллярдян биридир. Няглиййатын инкишафы жямиййятин инкишафы иля ялагяли шякилдя истещсал сащяляринин инкишафында вя мящсулдар гцввялярин фор-малашмасында тясиредижи амиллярдян бири олмуш, даим тякмилляшмиш вя инкишаф етмишдир. Няглиййатын инкиша-фында вя онун сащяляринин формалашмасында тарихян йер кцрясинин айры-айры реэионларынын, дяниз вя океан-ларынын юйрянилмяси нятижясиндя вя щямин яразиляря эедиш-эялишин тямин олунмасы зярурятиндян иряли эяляряк няглиййатын айры-айры сащяляринин инкишафына даим диг-гят артырылмышдыр. Яэяр жямиййятин инкишафында мадди немятляр истещсалы цчцн мящсулдар гцввялярин инкишафы зярури сайылырдыса, истещсал олунмуш мящсулларын дашын-масы цчцн няглиййатын сащяляринин инкишафы тяляб олу-нурду. Бу сябябдян дя истещсалын примитив алятлярдян истифадя олундуьу дюврлярдя ясас дашыйыжы васитя ат, юкцз, араба щесаб едилирдися, истещсал сащяляринин ян йцксяк сявиййядя инкишаф етдийи техника ясриндя истещсал олунмуш мящсулларын юлкяляр арасында дашын-ма тялябатына жаваб веря билян вя дцнйа игтисадий-йатынын формалашмасында даща актив иштирак едян

150

няглиййатын йени мцтярягги сащяляри инкишаф етмишдир. Лакин гейд етмяк лазымдыр ки, дцнйа няглиййатынын формалашмасында, айры-айры дяниз вя гуру йолларынын мцяййян олунмасында эюркямли сяййащларын чох бю-йцк хидмятляри олмушдур.

Апарылан тящлилдян айдын олур ки, бцтцн ясрлярдя йолларын щяртяряфли юйрянилмяси бяшяр жямиййятини даима наращат етмишдир. Бцтцн тарихи дюврлярдя айры-айры юлкялярин юйрянилмяси истяр няглиййат бахымындан, истярся дя юлкялярин тябии сярвятлярин юйрянилмяси бахы-мындан дцнйа юлкяляринин игтисади инкишафына тясир эюстярян ян мцщцм амилляр щесаб едилмишдир. Дцнйа юлкяляринин игтисади инкишафында тядгиг едилмиш щяр бир яразинин тябии игтисади шяраитинин мцяййян олунмасы вя бу ясасда щямин ресурсларын истещсал дювриййясиня жялб олунмасы цчцн мящсулдар гцввялярин инкишафы дюврцн тялябляриня жаваб веряжяк сявиййядя формалашырды. Дцнйа игтисадиййатынын инкишафында ХЫХ ясрин ахырлары вя ХХ ясрин яввялляриндя мящсулдар гцввялярин тясир даиряси даща интенсив щал алмаьа башламышдыр.

Мящз бу бахымдан Азярбайжанын, о жцмлядян Нахчыван МР-нын няглиййат системинин инкишафы вя игтисадиййатда ойнадыьы рол да мцщцм ящямиййят кясб едир. Арашдырмалардан мялум олур ки, юлкяляр-арасы тижарят ялагяляриндя йоллар мцщцм рол ойнамыш-дыр.

ХВЫЫЫ ясрин сону – ХЫХ ясрин башланьыжында Гарабаь ханлыьында диэяр тижарят йолларындан ялавя, Шушадан Эоруса вя Нахчывана, Мяряндя вя Меьри

Page 76: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

151

мащалларындан кечмякля Ордубада ат вя диэяр щей-ванларла йцк дашымаг цчцн жыьырлар мювжуд иди.

Бящс олунан дюврдя Иряван вя Нахчыван хан-лыгларына щцжум едян рус ордусунун тяжщизини йахшы-лашдырмаг мягсядиля эенерал И.Ф.Паскевич ямр етмишдир ки, Шуша иля Нахчыван арасында Салварты даьындан кечмякля араба йолу чякилсин. Лакин тезликля айдын олду ки, \Салварты даьында чох кяскин ениш-йохушлар олдуьу цчцн арабаларын щятта йай вахты да бурадан кечмяси чятин олажагдыр. Она эюря дя йолу Салвартыдан бир гядяр аралы – Аь карвансарадан кечмякля чякмяк гярара алынды. Рус ясэярляри йолун Нахчыванчай бойунжа Гарабабадан кечмякля даь-лара доьру йухары галхан щиссясини арабаларын щярякяти цчцн йарарлы щала салдылар. Лакин реэионда щярби ямя-лиййатларын тезликля баша чатмасы иля ялагядар, гейд олунан истигамятдя йол чякилмяси давам етдирилмяди.

Бу йол гядим вя орта ясрлярдя Авропаны Иран, Мяркязи Асийа вя Щиндистанла бирляшдирян мяшщур карван йолунун бир щиссяси иди. Бюйцк жоьрафи кяшфляр, йцз илдян артыг давам етмиш Сяфяви-Османлы мцщари-бяляри, ХВЫЫЫ йцзиллик бойу Гафгазда, Иранда вя Яфганыстанда баш верян щярби ямялиййатлар вя дахили феодал чякишмяляри нятижясиндя бу тижарят йолу юз яв-вялки ящямиййятини тядрижян итирмяйя башламышды. Артыг ХЫХ ясрин башланьыжында бу йолдан транзит тижарят ямялиййатларында чох аз истифадя олунурду. Щямин йолдан Дилижан дяряси васитясиля Ирявана, орадан да щям Нахчывана, щям дя Ярзурума вя Гарса доьру карван йоллары узанырды. Бу йолларла Тифлися вя Гафга-

152

зын гярб щиссясиня Шяки, Шамахы, Нахчыван, Тябриз вя Урмийадан хам ипяк, ипяк вя памбыг парчалар, памбыг вя мейвяляр апарылырды.

Нахчыван ханлыьы яразисиндян кечян башлыжа йол Тябризля Тифлис арасындакы карван йолу иди. Цмуми узунлуьу 615 верст олан бу йол Араз чайы цзяриндя Жулфа кечидиндян Нахчыван шящяриня, орадан да Иря-ван вя Тифлися тяряф узанырды. Бу карван йолу Тябриз-дян Шимали Азярбайжана доьру олан 4 йол ичярисиндя (диэяр йоллар Худафярин кюрпцсцндян кечмякля Эян-жяйя, Гарадаьдан кечмякля Билясувара вя Ярбядилдян кечмякля Лянкярана доьру – Н.Я.) ян ращаты вя ялве-ришлиси иди. Бу чох мцщцм тижарят артерийасындан Тяб-ризи Гара дяниз лиманлары васитясиля Авропа юлкяляри иля бирляшдирян ян гыса йолун бир щиссяси кими даща яввялки дюврлярдян истифадя олунурду. Тябриздян Мярянди кечмякля Жулфайа кими йолун узунлуьу 147 верстя бя-рабяр иди. Араз чайы цзяриндяки Жулфа кечидиндя бяря инша едилмишди вя бир дяфяйя чайын якс сащилиня 30 пуда гядяр йцк кечирмяк мцмкцн иди. Жулфадан Нахчы-вана кими 18 верст, Нахчывандан Ирявана кими ися 132 верст иди. Нахчыван ханлыьы яразисиндя йол енли вя щамар олуб, араба вя файтонларын щярякятиня йарайырды.

Нахчыван яразисиндян даща ики карван йолу ке-чирди. Онлардан бири Османлы дювляти вя Жянуби Азяр-байжанын шимал-гярб щиссясиндян Нахчыван ханлыьына вя бурадан да Шушайа вя Хязяр дянизи сащилляриня тяряф узанырды. Бу йол чох кяся олуб, Жулфадан Ялинжя чайы бойунжа чайын мянбяйиня тяряф, орадан да Гарабаь даьларыны ашараг Шушайа доьру иди. Йол цзяриндяки

Page 77: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

153

чохлу карвансара галыглары, онун яввялляр мцщцм ти-жарят артерийасы олдуьуну эюстярирди. Диэяр йол Нах-чывандан Нахчыванчай бойунжа Гарабабайа, орадан да Гарабаьа доьру узанырды. Щяр ики йол енсиз иди вя бир нечя йердя чынгыллыгдан кечдийи цчцн, онларла йал-ныз йцк щейванларынын щярякят етмяси мцмкцн иди.

Дяряляйяз мащалы Нахчыванын диэяр щиссясиндян даьларла айрылмышды вя йалныз 4 даь чыьыры иля Нахчы-ванла ялагя сахлайа билирди.

Ордубад мащалында ики ращат йол вар иди. Он-лардан бири Нахчывана, диэяри Гарабаь ханлыьына доьру иди. Бу карван йолларындан ялавя, Ордубад ма-щалында шяргя тяряф, Зянэязур даьларындан кечмякля 3 жыьыр да мювжуд иди. Бир жыьыр Эилянчай дяряси иля Бист кяндиндян йухары галхырды. Икинжи жыьыр Ордубад чайы бойунжа Нцс-нцс кяндиня, орадан да даьлара доьру иди. Цчцнжц жыьыр ися Араз чайынын сылдырымлы сащилляри иля Гяржевана, Меьрийя вя Жянуби Гарабаьа апарырды. Бу сонунжу жыьыры йерли сакинляр сал гайалары чапмагла гисмян йарарлы щала сала билмишдиляр.

Нахчыван вя Ордубад яразисиндян кечян тижарят карванларынын щярякятини асанлашдырмаг цчцн Жулфа бяря-кечидиндян ялавя Араз чайы цзяриндя бир нечя башга бяря-кечиди дя дцзялдилмишди. Онлардан ян мц-щцмляри Дящня кянди йахынлыьында (Шярур мащалында), Гаращясянли кянди гаршысында Макуйа эедян йол цзя-риндя, Шащтахты вя Аббасабад кяндляри (Нахчыван мащалында) гаршысында фяалиййят эюстярирди. Ордубад мащалында ися Йайжы вя Дястя кяндляри йахынлыьында, щямчинин Ордубадын гаршысында Сиари кечидиндя бяря-

154

кечидляр мювжуд иди. Сонунжу бяря-кечиди Гарадаь ханлыьына эедян бюйцк тижарят йолуна хидмят едирди.

ХЫХ ясрин башланьыжында бу бюлэядя тижарят кар-ванларынын диэяр су манеяляри цзяриндян кечмясини асанлашдырмаг цчцн даща яввялки дюврлярдя инша едил-миш бир нечя кюрпцдян дя истифадя едилирди. Мясялян, Ирявандан Нахчывана доьру йолун Зянэи чайындан кечдийи йердя 4 таьлы мющкям вя йарашыглы кюрпц мювжуд иди. Бундан ялавя, Нахчыван шящяринин ичяри-синдян кечян чай цзяриндян мющкям кюрпц салын-мышды. Дяряляйяз мащалында Шярур йахынлыьында Арпа чайы цзяриндяки даш кюрпц дя бящс олунан дюврдя исти-фадя йарарлы иди. Нахчыван бюлэясинин шярг щиссясиндя ися мемарлыг бахымындан чох гиймятли сайылан Ялинжя чайы цзяриндян салынмыш ХВ-ХВЫ ясрляря аид бир таьлы Даш кюрпц няглиййат ялагяляриндя мцщцм рол ойна-йырды.

Нахчыван ханлыьындан кечян башлыжа карван йоллары транзит тижарятдя мцщцм рол ойнайырды. Азяр-байжанын шимал торпагларына, Гярби вя Мяркязи Гаф-газа Иран маллары ясасян Нахчыван васитяси иля дахил олурду. Ейни заманда, ханлыьын дахилиндя Нахчываны вя Ордубады айры-айры йерлярля бирляшдирян карван йол-лары да тижарят ялагяляринин инкишафында бюйцк ящямий-йятя малик иди. ХЫХ ясрин башланьыжында бурада дахили тижарятин иллик дювриййясинин 160 мин рубла чатмасы щя-мин йолларын кифайят гядяр ишляк олдуьуну эюстярирди.

ХЫХ ясрин сонлары вя ХХ ясрдя дя Азярбайжанла харижи юлкяляр арасында тижарят ялагяляринин эенишлян-мясиндя йоллар мцщцм рол ойнамышдыр.

Page 78: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

155

Совет щакимиййяти илляриндя республикамызда эениш имканлара малик йол-няглиййат инфраструктуру формалашмышдыр.

Азярбайжан йенидян юз мцстягиллийини бярпа ет-дикдян сонра бющран вязиййятиня дцшян юлкямизи бющ-рандан чыхармаг вя ону инкишаф йолуна салмаг Щ.Ялийевя нясиб олумшдур.

Улу Юндярин икинжи дяфя щакимиййятя эялмяси вя игтисади бющрандан чыхмаг цчцн радикал ислащатлара башламасы нятижясиндя чох гыса бир мцддят ярзиндя юл-кядя макроигтисади сабитлик ялдя едилди вя инкишаф башлады.

Инамла дейя билярик ки, бу ислащатлар сосиал-игти-сади щяйатымызын чох мцщцм сащяси олан йол-няглий-йат комплексиня дя эюзял бящряляр верир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, йол-няглиййат комп-лексинин йцксяк инкишафы йеня дя Улу Юндяримизин республика рящбяри олдуьу дювря тясадцф едир.

Цмумиййятля, Цмуммилли лидермизин Азярбай-жанда сийаси щакимиййятя гайытдыгдан сонра мцяй-йянляшдирдийи сосиал-игтисади инкишаф стратеэийасында йол-няглиййат комплексинин мцасир бейнялхалг стан-дартлар сявиййясиня галдырылмасына хцсуси йер айрылмыш-дыр. 1993-2003-жц иллярдя бу сащядя газанылмыш наилий-йятлярин мигйасы чох эенишдир: йол-няглиййат сащясиндя ващид дювлят сийасятинин истигамятляри мцяййянляшди-рилмиш, мцкяммял норматив-щцгуги база ишляниб ща-зырланмыш, ирищяжмли лайищялярин ижрасына башланмыш, онлардан бязиляри Улу Юндярин хейир-дуасы иля щяйата

156

вясигя алмышдыр. Бу сийасят мющтярям Президент Илщам Ялийев тяряфиндян чох уьурла давам етдирилир.

Дювлятимизин башчысы юлкямиздя йол-няглиййат комплексинин йенидян гурулмасы истигамятиндя эюрц-лян ишляри даим нязарятдя сахлайыр. Азярбайжан прези-денти башга сащялярдя олдуьу кими йол-няглиййат комплексиндя дя дягиг вя мцкяммял програмларын ишляниб щазырланмасынын вя ижра едилмясинин тяшяббцс-чцсцдцр. «Азярбайжан Республикасында няглиййат сис-теминин инкишафына даир Дювлят Програмы (2006-2015-жи илляр)» кими мцщцм стратеъи сянядлярдя нязярдя ту-тулмуш тядбирляр дювлят башчысынын нязаряти алтында вахтында вя кейфиййятля йериня йетирилир.

Цмумиййятля, йолларын сосиал-игтисади ящя-миййяти нязяря алынараг мухтар республикада да хейли иш эюрцлцр. Нахчыван МР Али Мяжлиси сядринин даими диггяти вя гайьысы нятижясиндя бурада кющня йоллар бярпа едилир вя йени йоллар тикилиб истифадяйя верилир. 2006-жы илдя мухтар республикада бцтювлцкдя 118 километря йахын гясябя вя кянд йолларына асфалт-бетон салынмыш, ясаслы бярпа ишляри апарылмышдыр. Бу йолларын 34 километри шящяр вя гясябялярин, 84 километри ися кянд йолларынын пайына дцшмцшдцр.

Няглиййат комплексинин инкишафы цчцн щазырда мухтар республикада няглиййат системинин тящлцкясиз-лийинин тямин едилмяси, автомобил йолларынын вя йол ин-фраструктурунун инкишаф етдирилмяси, о жцмлядян мювжцд йолларын базасында бейнялхалг ящямиййятли транзит йолларын салынмасы, няглиййат васитяляринин ра-щат вя тящлцкясиз щярякяти тядбирляринин щяйата кечи-

Page 79: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

157

рилмяси, дямир йолу инфраструктурунун мцасир тялябляр сявиййясиня чатдырылмасы, шящяр няглиййаты ишинин еко-лоъи тямизлик вя сярнишин дашынмасында даща сямяряли няглиййат нювляринин истифадя принсиплярини ясас эютцря-ряк мцасир стандартлар сявиййясиня чатдырылмасы исти-гамятиндя мцщцм ишляр апарылмышдыр.

4.2. Дямир йолу няглиййаты Дювлятин щяртяряфли инкишафында дямир йолу

мцщцм ящямиййят кясб едир. Бу бахымдан 120 илдян чох тарихи олан Азярбайжан дямир йолунун сон илляр юлкянин игтисади инкишафында фяалиййяти вя динамик иш-лямяси бир даща тясдиг едир ки, эцжлц инфраструктура малик олмайан, дюврцн тялябляриня жаваб верян йол-няглиййаты олмадан юлкя игтисадиййатында ясаслы дюнцш йаратмаг мцмкцн дейил. Еля она эюря дя щяля ХЫХ ясрин икинжи йарысындан башлайараг дямир йолларынын чякилишиня хцсуси диггят йетирилирди. Юлкя иля йанашы онун реэионларына дямир йол хяттинин чякилишиня дя мцщцм ящямиййят верилирди.

Хцсуси комиссийанын 1873-жц ил декабрын 22-дя кечирилмиш ижласында рус ордусунун истефада олан эе-нералы А.Д.Фалэенщаэенин Тифлисдян Жулфайа кими 441 верст узунлуьунда дямир йолу хятти чякилмяси вя сон-ра да онун Тябризя гядяр узадылмасы тяклифи бяйя-нилмишдир. Комиссийа щятта Тифлис-Бакы хяттиня нисбя-тян Тифлис-Жулфа хяттинин чякилмясинин даща важиб ол-дуьуну, онун щям Иранла транзит тижарятин инкишафы, щям империйанын дахили районлары иля Иряван вя Эянжя

158

губернийалары арасында етибарлы ялагялярин йарадылмасы, щям дя стратеъи мцлащизяляря эюря бюйцк ящямиййятя малик олдуьуну гейд етмишдир.

Щяля бу дямир йолу чякилдийи заман Гафгаз-дакы рус гошунларынын команданлыьы вя Иряван губер-натору Александоп стансийасындан Иранла сярщяддя йерляшян Жулфайа дямир йолу хятти чякилмясинин щярби-стратеъи вя тижарят-игтисади мцлащизяряля эюря зярури олмасыны билдирмишдиляр.

Нящайят, 1907-жи илин пайызында Нахчыванла Жулфа арасында да дямир йолу хятти чякилмяси иши баша чатдырылды. Щямин ил нойабрын 24-дян 27-ня кими бцтювлцкдя Улуханлы-Жулфа дямир йолунун щюкумят комиссийасы тяряфиндян йохланылмасы щяйата кечирил-мишдир. 1908-жи ил йанварын 20-дя ися 178,37 верст узунлуьунда олан бу дямир йолу хяттинин рясми ачылышы олмушдур. Чар хязинясиня 14,1 милйон рубла баша эя-лян бу дямир йолу Гафгаз жанишинлийинин мяркязини Иран сярщяди иля бирляшдирмишдир.

Дямир йолларынын истифадяйя верилмяси Нахчы-ванда игтисадиййатын инкишафына сябяб олмушдур.

Дямир йолларынын чякилмяси Нахчыван вя Шярур-Дяряляйяз гязаларында памбыгчылыьын вя шярабчылыьын инкишафына мцщцм тясир эюстярмишдир.

ХЫХ ясрин 80-жи илляриндян башлайараг цзцмчц-лцк вя баьчылыьын инкишафы да няглиййат ялагяляринин йахшылашмасы иля бирбаша баьлы иди. Дямир вя шосе йоллары чякилдикдян сонра цзцм вя диэяр мейвя мящ-сулларынын Азярбайжанын вя Гафгазын щцдудларындан кянара чыхармаг имканы йаранмышдыр. Бу да юз нюв-

Page 80: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

159

бясиндя кянд тясяррцфатынын бу перспективли сащясинин инкишафыны сцрятляндирмишдир.

Нахчыван вя Шярур-Дяряляйяз гязаларында 1901-жи илдя цзцм истещсалы 191 мин пуд, 1913-жц илдя ися 538 мин пуд олмушдур.

Улуханлы-Жулфа дямир йолу истифадяйя верилдик-дян сонра Нахчыван гязасындан да мейвя вя бостан-тярявяз мящсуллары, хцсусян гуру мейвя ихражы кяскин сурятдя артмышдыр. Дямир йолу стаnсийасынын мялума-тына эюря, Жулфа стансийасындан 1908-жи илдя 409 мин пуд, 1909-жу илдя 745 мин пуд, 1913-жц илдя ися 1452 мин пуд кишмиш, гайсы вя с. бу кими мящсуллар йола салынмышдыр.

ХЫХ ясрин сону вя ХХ ясрин илк онилликляриндя дямир йолу няглиййатынын инкишафы, дямир йолу станси-йалары иля гяза мяркязляри, игтисади-тижарят ящямий-йятиня малик диэяр йашайыш мянтягяляри вя шящярляр ара-сында шосе вя торпаг йолларын чякилмяси Азярбайжанын сосиал-игтисади щяйатында да ящямиййятли дяйишикликляря сябяб олмушдур. Сосиал-игтисади щяйатдакы ясас йени-ликляр ямтяя-пул мцнасибятляринин ян ужгар яразиляря дя йайылмасы вя дахили базарын ящямиййятли дяряжядя эенишлянмяси, йахын вя узаг харижи юлкялярля тижарят ялагяляринин йцксяк сцрятля инкишаф етмяси, йолларын говушуьундакы йашайыш мянтягяляринин, хцсусиля дя-мир йолу стансийаларынын юлкя игтисадиййатында мц-щцм рол ойнайан сянайе вя тижарят ожагларына чев-рилмясиня эятириб чыхармышдыр.

ХХ ясрин орталарындан башлайараг Нахчыван Мухтар Республикасында няглиййат системи даща да

160

инкишаф едяряк игтисадиййатын инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.

Мцстягиллик ялдя етдикдян сонра базар мцнаси-бятляриня кечян юлкямиздя няглиййат сектору юзцнцн йени инкишаф мярщялясиня гядям гоймушдур.

Демяк олар ки, мцасир базар игтисадиййаты шя-раитиндя истяр дахили, истярся дя дцнйа юлкяляринин игти-сади инкишафында няглиййат секторунда инкишаф эет-дикжя йени форма алыр.

Няглиййат секторунун формалашмасыны амери-кан алими Билйам Хей характеризя едяряк эюстярир ки, «Няглиййат системи дювлятдир – бу ясас артерийадыр, юлкя игтисадиййатынын гидаланма ширясидир».

Няглиййатын инкишаф етдирилмяси мцасир шяраитдя дцнйа юлкяляринин гаршысында дуран важиб проблем-лярдян щесаб едилир.

Ютян илляр ярзиндя ясас няглиййат сащяляриндян сайылан дямир йолу няглиййатыны дцнйа стандартларына уйьунлашдырмаг цчцн хейли юнямли ишляр эюрцлмцш, Азярбайжан яразисиндя мювжуд йолларын хейли щиссяси йенидян гурулмуш, кюрпцляр салынмыш вя бязи тикинти-бярпа ишляри щяйата кечирилмишдир. Нятижядя йцклярин транзити просесиндя йаранан бу жцр сямяряли шяраит им-кан вермишдир ки, Авропа юлкяляриндян дямир йолу иля дашынажаг йцкляр Трансгафгаз няглиййат дящлизи васи-тясиля Азярбайжан дямир йолуна щяваля едилсин. Цстцн жящятлярдян бири дя будур ки, йцклярин транзити Авро-падан Асийайа вя ейни заманда Асийадан да якс ис-тигамятдя Авропайа доьру щяйата кечириляжякдир. Ав-ропа вя Асийа реэионунда йерляшян мараглы дювлятляр

Page 81: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

161

тябии бир просесин ахынына дцшяряк бейнялхалг мцнаси-бятляр системиндя гаршылыглы шякилдя интеграсийа олуна-жаглар. Нятижядя, Трансгафгаз няглиййат дящлизинин мяркязиндя йерляшян республикамыз дцнйа бирлийинин бярабярщцгуглу цзвляриня чеврилмя просесиндя юз лайигли йерини тутажагдыр.

Щяр бир юлкянин вя реэионун игтисади ялагяляри-нин инкишаф етдирилмяси яразинин йерляшдийи жоьрафи мювгедян, няглиййат сащяляринин инкишаф сявиййясин-дян чох асылыдыр. Нахчыванын ялверишли стратеъи мювгедя йерляшмяси, Иран вя Тцркийя республикалары иля гоншу-луг мювгейиндя олмасы вя няглиййатын бир чох сащяля-ринин инкишаф етдирилмяси харижи игтисади ялагялярин инки-шафына зямин йарадан амиллярдян бири кими гиймятлян-дирилир. Диэяр тяряфдян мухтар республиканын дахили районларарасы игтисади ялагялярдя йерли шяраитдя истещсал едилян бир сыра сянайе вя кянд тясяррцфаты мящсуллары-нын тядарцкц заманы ялагяляндирилмяси мцщцм ящя-миййят кясб едир. Щямин игтисади ялагялярин инкишафына тясир эюстярян ян башлыжа амил няглиййат щесаб едилир. Мухтар республиканын гапалы бир ярази олмасына бах-майараг, башга игтисади районларла мцгайисядя истяр дахили, истярся дя харижи игтисади ялагялярин инкишафына тясир эюстяря билян няглиййатын бир чох сащяляри фяа-лиййят эюстярир ки, бурада дямир йол няглиййатынын ролу данылмаздыр.

Загафгазийа дямир йолунун тяркибиндя Жулфа-Норашен дямир йолу кими фяалиййят эюстярян бу хяттин узунлуьу ися 113 километр олмушдур. Беля бир няг-лиййат нювцнцн йарадылмасы няинки мухтар республи-

162

камызын, еляжя дя юлкямизин бцтцн ящалисинин щяйа-тында мцщцм рол ойнамышдыр. Беля ки, 1918-жи ил сентйабрын 15-дя Нуру Пашанын команданлыг етдийи Гафгаз Тцрк Ордусу Жулфа стансийасы васитясиля Азяр-байжанда йерляшдирилмиш вя бунунла да Бакыда нащаг ган тюкцлмясинин гаршысынын алынмасында фядакарлыг эюстярмишдир.

Халг тясяррцфаты йцкляринин вя сярнишиндашымасы ишиндя дямир йолунун данылмаз фяалиййяти онун даща да инкишаф етдирилмясини тяляб етдийиндян, сонралар Жулфа-Бакы дямир йолунун чякилмясиня башланылмыш-дыр. 1924-жц ил май айынын 30-да там истифадяйя верилян бу дямир йолу хятти Нахчыван дийары иля Азярбайжан Республикасынын пайтахтыны бирляшдириб. 1969-жу илдя Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин республика рящбярлийиня эялиши бцтцн юлкядя сянайе комплексинин сцрятли инкишафынын башланьыжы олду ки, бу да юз нювбя-синдя игтисадиййатын башга сащяляри иля йанашы, дя-мирйолу няглиййатында да апарыжы рол ойнады. Яэяр 1969-жу иля гядяр дямир йолунда 129 стансийа вардыса, гыса мцддятдя онларын сайы 176-йа чатдырылмышдыр. Бу дюврдя 482,8 километр узунлуьунда дямир йолу хятти чякилмишдир. Ялят-Астара, Нахчыван-Имишли, Шярур-Жулфа вя диэяр сащялярдяки стансийаларда йолдяйишди-рижи вя идаряетмя гурьуларынын там диспетчер мяркяз-ляшдирилмиш гурьусу тямин олунмушдур. Азярбайжан дямир йолунун бюйцк щяжмдя електрикляшдирилмяси дя Улу Юндярин республикайа рящбярлийи дюврцндя щяйа-та кечирилмишдир. Електрикляшдирилмиш сащянин узунлуьу 1284 километря чатдырылмышдыр ки, бу да цмуми узун-

Page 82: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

163

луьун 61 фаизини тяшкил етмишдир. Азярбайжан Дювлят Дямир йолунун Нахчыван щиссяси дя халгымызын Цмуммилли лидери Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля 1976-жы илдя йарадылмышдыр. Сарыжаллар-Астара-Шярур сащяля-рини ящатя етмиш щямин дямир йолунун узунлуьу 870 километр олмушдур. Бу дямирйолу васитясиля ясасян халг тясяррцфаты йцкляри, сярнишиндашымалары вя щярби йцклярин дашынмасы щяйата кечирилмишдир. Ейни за-манда бу дямир йолу васитясиля Иран Ислам Республи-касы яразисиндян бейнялхалг сявиййяли йцклярин дашын-масы да тяшкил олунмушдур.

Советляр дюняминдя юлкямизин «ган дамарлары» сайылан дямир йолунда халг тясяррцфаты йцкляринин да-шынмасы вя сярнишинлярин мянзил башына вахтында чатды-рылмасы цчцн яввялляр паравоз, сонралар ися тепловоз-дан истифадя едилмишдир. 1988-жи илдя Жулфа-Шярур сащя-синин електрикляшдирилмяси иля йанашы, гатарларын щяря-кяти мцасир ВЛ-8 типли електровозлар васитясиля щяйата кечирилмишдир. Ейни заманда, дямир йолу сащясиндя интенсивлийи артырмаг мягсядиля автоблоклама иши баша чатдырылмыш вя мяркязляшдирилмиш диспетчер мянтягяси истисмара верилмишдир.

Лакин ермяни екстремистляринин башладыглары ядалятсиз мцщарибя Азярбайжан халгынын, хцсусян дя Нахчыван дямир йолчуларынын динж фяалиййятини йарым-чыг гоймушдур. Бунун нятижясиндя нанкор гоншумуз дювлятимизин игтисадиййатына, хцсусян дя мухтар рес-публикамызын дямир йол няглиййатына бюйцк зярбя вурмушдур. Щазырда Азярбайжан Дювлят Дямир йолу-нун Нахчыван щиссясинин Бартаз, Нцвяди, Астазур,

164

Мещри, Гярчиван, Зяряни стансийалары дахил олмагла, 47 километр узунлуьунда щисся ермянилярин ишьалы ал-тындадыр. Щямин яразилярдяки кцлли мигдарда дямир йол техникасы аваданлыьы вя ямлакы ермяниляр тяряфин-дян даьыдылараг мящв едилмишдир. Ермяни вящшиляри Нахчыван щиссясиня 30 милйон маната йахын зийан вурмушлар. Бир факты да гейд едяк ки, ермяни террор-чуларынын эцнащы ужбатындан цмумиликдя 20 миндян чох дямир йолчу аиляси гачгына чеврилмишдир. Нахчыван Мухтар Республикасы яразисиндяки дямир йол ма-эистралынын щярякятсиз олмасы реэионун сосиал-игтисади щяйатына бу эцн дя юз тясирини эюстярмякдядир. Беля ки, дямир йолунун Нахчыван щиссяси ясас фяалиййят са-щясинин чох щиссясиндян – Саламмялик-Ялибайрамлы-Астара сащяляриндян тяжрид олунмушдур.

Он беш илдян чох бир дювр ярзиндя ермяни ишьал-чылары тяряфиндян Бакы-Имишли-Жулфа дямир йолунун ят-рафында йерляшян бир сыра районларын ишьал олунмасы щямин дямир йолунун дайандырылмасына вя Нахчыван МР-ин блокада шяраитиндя галмасына сябяб олмуш-дур. Она эюря дя мухтар республика яразиси дахилиндя дямир йолу иля йцклярин дашынмасы щяйата кечирилмякля бярабяр Иран дювляти иля Жулфа дямир йолу васитясиля иг-тисади ялагяляр инкишаф етдирилир, йцкдашыма ямялиййат-лары щяйата кечирилир.

Юлкя няглиййатынын ясаслы шякилдя йениляшмяси, хцсусиля дямир йолу шябякясинин эенишляндирилмяси вя йенидян гурулмасы бу бахымдан диггяти жялб едир. Сон 10 ил ярзиндя бцтцн няглиййат нювляри иля йцк да-шынмасы орта щесабла щяр ил 13,4 фаиз, о жцмлядян дя-

Page 83: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

165

мир йолу няглиййатында 12 фаиз артмышдыр. Юлкя няг-лиййатынын артерийасы щесаб олунан дямир йолунун фяа-лиййятиндя сон илляр мцшащидя едилян йцксялиш 2006-2007-жи иллярдя дя давам етмишдир. Тякжя 2006-жы илдя дямир йолу иля 29,7 милйон тон йцк дашынмышдыр ки, бу да 2005-жи иля нисбятян 11,9 фаиз чохдур.

Нахчыван МР дахилиндя Гызылвянэ, Шярур, Жулфа, Ордубад дямир йолу стансийалары дахили вя ха-рижи йцк дашыманын тянзимлянмясиндя мцщцм ящя-миййят кясб едир. Ясас йцк йарадан мянбяляр мухтар республиканын дахили йцк ахынлары щесабынадыр. Дашы-нан йцклярдян тикинти материаллары вя кянд тясяррцфаты мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. Сон илляр дямир йолу иля республиканын мцхтялиф реэионларына эюндярилян йцклярин гаршысы алындыьы цчцн цмуми йцк балансы ашаьы дцшмцшдцр. Дямир йолунун мухтар республика дахилиндя йцк вя сярнишин дашыма ямялиййатларыны йе-риня йетирмякля бярабяр, сосиал-игтисади инкишафын фор-малашмасында мцсбят тясири вардыр.

Ялверишли няглиййат шяраитиня малик олан яразидя истещсал олунмуш мящсулун башга районлара вя юлкя-ляря эюндярилмяси цчцн даща ялверишли шяраит вардыр. Нахчыван МР-да бир нечя стансийалар вардыр ки, онлар мцщцм няглиййат мяркязляри вя няглиййат говшаглары функсийасыны йериня йетирир. Бу хцсусиййятляри нязяря алыб щямин стансийаларын игтисади ялагялярдя олан мювгейинин ачылмасыны мягсядяуйьун щесаб едирик. Нахчыван дямир йолу стансийасы йцк вя сяярнишин дюв-риййясиня эюря Жулфа дямир йолу говшаьындан сонра икинжи мцщцм стансийа щесаб едилир. Бу стансийа мяр-

166

кязляшдирилмиш гайда иля Бабяк, Нахчыван шящяри вя Шащбуз районларынын йцк ямялиййатларынын йериня йети-рилмясиндя билаваситя мяркяз ролуну ойнайыр.

Жулфа дямир йолу стансийасы мухтар республика дахилиндя йцк дашынма ямялиййатларыны йериня йетирмяк-ля бярабяр, Иран Ислам Республикасына дямир йолу иля йцклярин ютцрцлмясиндя тянзимляйижи ролуна маликдир.

Цмумиййятля, гейд етмяк лазымдыр ки, бейнял-халг алямдя щяр бир бюлэянин йцксяк игтисади инкишаф яламятляри илк нювбядя дцнйа базарынын тяшяккцлцндя онун ня гядяр фяал рол ойнадыьы иля юлчцлцр. Бу жящят-дян щялялик яразижя Азярбайжандан тяжрид олунмуш Нахчыванын йцксяк игтисади инкишафы цчцн онун бейнялхалг ярази-ямяк бюлэцсцндя эениш инкишаф им-канлары хейли бюйцкдцр. Мухтар республика илк нюв-бядя дцнйа базарына юзцнцн ящямиййятли минерал шяфа суларыны (бу суларын мцяййян щиссяси дцнйа базарына чыхармасына бахмайараг эяляжякдя истещлакчы дюв-лятлярин сайыны артырмаг лазымдыр), кейфиййятли тикинти материаллары (травертин, мярмяр вя с.), мцхтялиф чешидли консервляр, шяраб вя конйак мящсуллары, Даш дуздан щазырланан сон дяряжя дяйярли вя мцалижя хцсусиййят-ляриня малик мятбях дузу, йцксяк хассяляри иля дцнйада шющрят газанмыш тязя цзцм, мцхтялиф мей-вяляр вя онларын гурудулмуш мящсулларыны чыхармагла дцнйа юлкяляри иля сых игтисади ямякдашлыг йарада биляр. Бунун цчцн биринжи нювбядя Нахчыван Мухтар Рес-публикасынын Тцркийянин дямир йоллары шябякясиня го-шулмасы вя Авропа юлкяляриня чыхышы ялдя едилмялидир.

Page 84: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

167

4.3. Автомобил няглиййаты Мцасир дюврдя стратеъи инкишаф хятти кими демо-

кратик жямиййят гуружулуьу вя базар игтисадиййаты йолуну сечян Азярбайжан Республикасы дцнйа тяжрц-бясиндя уьурла сынагдан кечмиш цмумбяшяри дяйяр-лярдян файдаланмаьа чалышыр, юзцнцн эениш игтисади потенсиалыны щярякятя эятирмяк мягсядиля, инкишаф етмиш юлкялярин габагжыл технолоэийасыны вя малиййя имканларыны жялб едир, онларла гаршылыглы файдалы ямяк-дашлыг ялагялярини инкишаф етдирир.

Щесаб едирик ки, Азярбайжанын бу йолу стратеъи хятт кими гябул етмяси онун дузэун сечимидир. Мящз беля бир стратеъи хяттин сечилмясинин нятижясидир ки, мцстягиллик ялдя етдикдян сонра ютян дювр ярзиндя Азярбайжан бир дювлят кими юз суверенлийини мющ-кямлятмиш, республика дахилиндя ижтимаи сабитлийя наил олмуш, демократийанын инкишафы йолу иля ирялилямиш вя базар игтисадиййатына тядрижян истеграсийаны тямин ет-мишдир.

Бир сыра тядгигатчыларын гянаятиня эюря, базар игтисадиййаты шяраитиндя дцнйа юлкяляри арасында эедян интеграсийа просесляринин инкишафында башга амиллярля йанашы, няглиййат фактору да мцщцм ящямиййят кясб едир. Няглиййатын дцнйа юлкяляринин игтисади инкиша-фында «фягяря» сцтуну ролуну ойнамасы елмя артыг чохдан мялумдур. Лакин ХХ ясрин сонунда вя ХХЫ ясрин яввялиндя дцнйа юлкяляри арасында игтисади яла-гялярин даща эениш вцсят алмасы няглиййатын йени гло-

168

бал проблемляринин ашкар олунмасына тясир эюстярмиш-дир.

Реаллыглар бир даща дейилянлярин щягигят ол-дуьуну сцбут едир ки, няглиййат йалныз сярнишин вя йцкдашымалары йериня йетирмякля кифайятлянмир. О, ейни заманда тябии вя ямяк ресурсларынын истещсал дювриййясиня жялб олунмасында, мящсулдар гцввялярин инкишафында, истещсал сащяляринин ярази цзря тяшкилиндя, ящалинин мяскунлашмасында, шящяр вя кяндлярин ямяля эялмясиндя ясас фактор ролуну ойнайыр. Бурадан беля нятижя чыхыр ки, няглиййат дцнйа юлкяляринин гаршылыглы игтисади ялагяляринин инкишафына мцсбят тясир эюстярир, дювлятлярарасы бейнялхалг мцнасибятлярин тяряггисини тямин едир. Цмумиликдя няглиййат-коммуникасийа ялагяляринин сямяряли тяшкили харижи ялагяляря бирбаша эцжлц тясир эюстярян амиллярдяндир. Йахын тарихимизин статистик эюстярижиляриндя дя бу фактор реал шякилдя юзцнц эюстярир. Мясялян, ХХ ясрин сонунда бцтцн дцнйа юлкяляри цзря цмуми йцк дювриййясинин 62 фаизи дяниз няглиййаты, 16 фаизи дямирйолу, 11 фаизи бору кямяри, 8 фаизи автомобил, 3 фаизи ися дахили су йоллары-нын пайына дцшцр.

Щесаб едирик ки, статистик эюстярижиляр няглиййат-коммуникасийа ялагяляриндя мцхтялиф няглиййат васи-тяляринин ролунун ня гядяр ящямиййятли олдуьуну ай-дын шякилдя тязащцр етдирир. Азярбайжанын мювжуд по-тенсиалына истинадян, проблеми елми жящятдян арашдыр-маьа чалышсаг, фикримизи ашаьыдакы кими ясасландыра билярик.

Page 85: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

169

- ХХ ясрин сонунда дцнйанын мцщцм глобал проблемляриндян олан няглиййат-коммуникасийа яла-гяляринин инкишафы просесиндя Азярбайжанын эеополитик жящятдян ялверишли мювге тутмасы;

- Гара дяниз щювзяси, Иран кюрфязи, Аралыг дя-низи юлкяляринин игтисади ялагяляриндя мцщцм рол ой-найан дяниз няглиййатынын республика яразисиндян кечмяси;

- Авропа-Асийа дювлятляри арасында сямяряли иг-тисади ялагялярин инкишафына шяраит йарадан Авропа-Гафгаз-Асийа (Трансгафгаз) няглиййат дящлизинин бир-баша республика яразисиндян кечмяси;

- Шимал-Жянуб няглиййат дящлизинин реаллашдыьы тярздя Азярбайжанын транзит юлкяйя чеврилмяси;

- Азярбайжанын бцтцн нюв няглиййат васитяляри-нин нормал щярякяти цчцн ялверишли мювгейи;

- Республикамызын Трансхязяр няглиййат сис-темляринин мяркязиндя йерляшмяси;

- Бейнялхалг ящямиййятли няглиййат-коммуни-касийа васитяляринин, о жцмлядян дяниз, автомобил, бору кямяри вя щава няглиййатынын инкишаф етмяси, да-хили вя харижи йцкдашымаларын ян сямяряли йолларла щяйата кечирилмяси цчцн Азярбайжанда ялверишли иг-тисади шяраитин олмасы;

- Азярбайжан няглиййат системинин дцнйа няг-лиййат системи иля ялагяляндирилмясиня даща ялверишли шя-раитин реаллыьы;

- Азярбайжанда бцтцн нюв няглиййат-комму-никасийа васитяляринин щярякятинин тящлцкясизлийинин тяминаты вя с.

170

Гейд олунан амилляр реэион дювлятляри иля мцгайисядя Азярбайжанын даща бюйцк цстцнлцйя малик олдуьуну ачыг-айдын эюстярир. Бурада беля бир суал ортайа чыха биляр. Дцнйа дювлятляринин марагла-рынын Азярбайжанда, еляжя дя бу реэионда жямляшмя-синя сябяб нядир?

Зяннимизжя, проблемин ачыгланмасы бир амил цзяриндя гурула билмяз. Буну зярури едян бир нечя сябяб мювжуддур – сийаси, игтисади, щярби, бизнес, енеръи тящлцкясизлийи вя с. мараглар.

Бу мянада Гярбин енеръи тящлцкясизлийи ма-раглары вя онун тямин олунмасында Асийанын вя Хя-зярин карбощидроэен ещтийатларындан йарарланмаг амили стратеъи мащиййят дашыйыр. Демяк, щямин енеръи ресурсларынын ялдя олунмасында мараглы олан щямин дювлятляр истякляриня наил олмагдан ютрц бу сащяляря инвестисийа гоймаьа жидди-жящдля сяй эюстярмяйя мяжбурдурлар. Беля олан щалда щям тябии ещтийатларын зянэинлийи бахымындан, щям дя няглиййат-коммуни-касийа бахымындан ялверишли мювгейиня эюря Азяр-байжан истяр-истямяз реэионун стратеъи мяркязиня чев-рилир.

Енеръи ресурсларынын щасилаты вя онларын лазыми мянтягяляря чатдырылмасы заманы няглиййат-комму-никасийа васитяляриня тялябатын зярурилийиня щеч бир шцбщя галмыр. Гейд олунан тялябаты йериня йетирмяк цчцнся Азярбайжанын Милли марагларына уйьун ола-раг, «ачыг гапы» игтисади сийасяти йеритмяси, йяни йцклярин мянеясиз дашынмасынын тямин едилмяси рес-публиканын бцтцн няглиййат сащяляринин дцнйа стан-

Page 86: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

171

дартларына уйьунлашдырылмасыны зяруриляшдирир. Бу зяру-ряти реаллашдырмаг цчцнся харижи игтисади ялагяляр про-сесиндя няглиййатын айры-айры структурларына йалныз ха-рижи инвестисийа гоймаг методларындан дейил, паралел олараг, дахили имканлар щесабына сярмайя гойулушун-дан да истифадя олунмалыдыр.

Базар игтисадиййаты шяраитиндя республикамызын сосиал-игтисади инкишафында, тябии вя ямяк ресурсларынын сямяряли истифадясиндя мцщцм рол ойнайан амиллярдян бири дя автомобил йолларынын мцасир тялябляр сявиййя-синдя олмасыдыр. Щяр бир юлкянин игтисади инкишафынын мцщцм эюстярижиляриндян бири йол шябякясинин инкиша-фыдыр.

Сон илляр бцтцн дцнйа юлкяляриндя йцкдашымада автомобил няглиййатындан даща эениш истифадя олунур. Башлыжа сябяб ися автомобил няглиййатынын даща чевик олмасыдыр. Мящз буна эюря дцнйа юлкяляриндя авто-мобил йолларынын инкишаф етдирилмясиня, техники-игтисади эюстярижилярин бейнялхалг нормалара уйьун олмасына хцсуси фикир верилир.

ХХЫ ясрин яввялиндя Аврасийа юлкяляри арасында эедян интеграсийа просесляри йцк вя сярнишин ахынлары-нын интенсивляшдирилмяси зярурилийини даща да артырыр. Бу бахымдан истярся Аврасийа юлкяляри, истярся дя авто-мобил йолларынын бирляшмяси бахымындан щямин юлкяля-рин айрылмаз тяркиб щиссяси олан Азярбайжанын авто-мобил йолларынын техники эюстярижиляри мцасир дцнйа стандартларына уйьунлашдырылмаьы тяляб едир.

Азярбайжан Республикасынын Аврасийа юлкяляри интеграсийасына гошулмасы дахили йцк ахынлары иля йа-

172

нашы, транзит йцк ахынларынын автомобил няглиййаты иля интенсив инкишафына шяраит йарадан мцщцм амилдир. Шцбщясиз ки, харижи йцк ахынларыны тянзимлямяк цчцн республикадахили маэистрал автомобил йолларында бей-нялхалг стандартлара уйьун тикинти ишляринин апарылмасы сон дяряжя важибдир.

Авропа-Гафгаз-Асийа маэистрал дящлизинин, щямчинин «Ипяк йолунун» Азярбайжанда мяркязи мювге тутмасы йахын эяляжякдя йцкдашыманын интен-сивлийини вя йцк эярэинлийини даща да артырмыш олажаг-дыр. Мящз бу бахымдан «Ипяк йолу»нун инкишафы бцтцн Аврасийа юлкяляриндя олдуьу кими, республика-мызын да дахили йол шябякясинин тякмилляшдирилмясини тяляб едир.

Автомобил йолларынын тякмилляшдирилмяси тякжя йцк вя сярнишин ахынларынын интенсивляшдирилмяси дейил, ейни заманда республиканын сосиал-игтисади инки-шафынын, тябии вя ямяк ресурсларынын истещсал дювриййя-синя жялб олунмасында актив иштирак едян амиллярдян бири кими гиймятляндирилир. Хцсусиля республикамызын яразиси даьлыг олдуьундан автомобил няглиййатындан даща эениш мигйасда истифадя олунур. Республика-мызын яразисиндя фяалиййят эюстярян йоллар гурулушуна эюря республика вя йери ящямиййятя малик йоллара айрылыр. Цмуми автомобил йолунун 37 фаизи рес-публика, 63 фаизи ися йерли ящямиййятя маликдир.

Азярбайжанда няглиййатын ясаслы шякилдя йени-ляшмяси, маэистрал йолларын мцасир стандартлара уйьунлашдырылмасы, автомобил йолларынын эенишлянмяси вя йенидян гурулмасы мцщцм ящямиййят кясб едир.

Page 87: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

173

Сон 10 ил ярзиндя автомобил няглиййаты иля йцк дашын-масы орта щесабла щяр ил 18,5 фаиз артмышдыр.

Цмумиййятля, юзцнцн сабит инкишафы иля фяргля-нян автомобил няглиййаты сон илляр жидди инкишаф дюврцнц йашамагдадыр. Автомобил няглиййаты сащя-синдя щяйата кечирилян ислащатлар уьурлу нятижяляр вер-мякдядир. Юлкя Президенти мющтярям И.Ялийевин няг-лиййат секторунун инкишафына йетирдийи диггят вя гайьы да юзцнц лайигинжя доьрулдур. Тясадцфи дейил ки, 2006-жы илдя йол-няглиййат инфраструктурунун инкишафы эениш вцсят алмыш, бу мягсядля 162,5 милйон манат вясаит айрылмагла мцхтялиф районларын яразисиндя кюр-пцлярин иншасына башланмыш, 800 километря гядяр рес-публика ящямиййятли шящярдахили вя кяндарасы авто-мобил йолларынын тикинтиси вя ясаслы тямири щяйата кечи-рилмишдир. Бцтцн бунлар бир даща эюстярир ки, инфра-структур сащялярин инкишафы, няглиййат сащясинин ян мцасир тялябляр сявиййясиня чатдырылмасы дювлят сийася-тинин приоритет истигамятляриндян вя мющтярям Прези-дентимиз Илщам Ялийевин игтиади доктринасынын ян мцщцм принсипляриндян биридир.

Юлкядя кейфиййятли йолларын чякилмяси вя бу йолларын дцнйа стандартларына уйьун эялмяси мясяля-ляриндян бящс едян Президент Илщам Ялийев Назирляр Кабинетинин 2006-жы илин сосиал-игтисади йекунларына вя 2007-жи илдя гаршыда дуран вязифяляря щяср олунмуш ижласында демишдир: «Биз ян мцасир системи бурада тятбиг етмялийик. Йени йоллар, йол ютцрцжцляри, ишыгфор-лар, нязарят системи, тянзимлямя системи, шящяр няг-лиййаты системинин тянзимлянмяси – бцтцн бунлар ващид

174

бир механизмдир. Яэяр биз садяжя йоллары, кюрпцляри тиксяк, бу мясялянин щялли дейилдир. Она эюря биз мя-сяляйя ясаслы йанашмалыйыг вя дцнйада мювжуд олан ян мцсбят практиканы Азярбайжанда тятбиг етмя-лийик…».

Юлкядя олдуьу кими мухтар республика игтиса-диййатынын инкишафында да няглиййатын хцсуси ролу вар-дыр. Йени йолларын салынмасы, кюрпц тикинтиси сащясиндя ялдя олунан наилиййятляр илдян-иля артмагдадыр. Бло-када шяраитиндя олмасына, юлкялярин диэяр бюлэялярин-дян тяжрид олунмасына бахмайараг мухтар респуб-лика дахилиндя няглиййатын инкишафы юз динамикасы иля фярглянир.

Нахчыван МР Али Мяжлиси, онун Сядри няг-лиййат секторунун, о жцмлядян автомобил йолларынын вя кюрпцлярин тикинтисиня, тямириня вя асфалт-бетон са-лынмасына даима диггят йетирир. Бу ХХ ясрин сон илля-риндя дя, ХХЫ ясрин яввялляриндя дя беля олмушдур. Яэяр биз няглиййат секторунун юлкянин ясас артерийасы олдуьуну нязяря алсаг, онда игтисадиййатын инкиша-фында онун ня гядяр мцщцм ящямиййятя малик ол-дуьу мялум олар. Мящз бу бахымдан Нахчыван МР Али Мяжлисинин бу сащяйя ня гядяр бюйцк юням вер-дийи тясадцфи дейилдир.

Тякжя 2006-жы илдя Нахчыванчай цзяриндя йени кюрпцнцн тикинтиси, Жулфа-Ордубад автомобил йолу-нун асфалт-бетон юртцйцнцн ясаслы тямири баша чатдырылмышдыр. Шащбуз районунун Нурсу кяндиндя чынгыл йол ясасынын тикинтиси, Нахчыван шящяри Пишявяри кцчясиндя вя Жулфа районунун Йайжы кяндиндя ав-

Page 88: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

175

томобил йолунун асфалт-бетон юртцйцнцн, Нахчыван шящяри Ж.Мяммядгулузадя кцчясиндя автомобил йолунун ясаслы тямири, Шярур район Йол Тямир Истис-мары Идарясинин няздиндяки асфалт-бетон заводунун йенидян гурулмасы, Шащбуз районунун Нурсу кян-диндя, Бабяк районунун Гарагала кяндиндя, Жулфа районунун Газанчы кяндиндя вя Шярур районунун Дизя кяндиндя кюрпцлярин тямири баша чатдырылмышдыр.

Шащбуз районунун Кцлцс кяндиня эириш авто-мобил йолунда истинад диварынын тикинтиси, Шярур-Кцркянд автомобил йолунда асфалт-бетон юртцйцнцн ясаслы тямири, Ордубад районунун Аза-Биляв-Бист ав-томобил йолунда су кечидинин тямири апарылмышдыр.

Шярур район Йол Тямир Истисмары Идарясинин няздиндяки асфалт-бетон заводунда гум-чынгыл кар-ханасынын гурашдырылмасы вя Шярур районунун Дизя кяндиня эириш автомобил йолунда асфалт-бетон юртц-йцнцн бярпасы баша чатдырылмышдыр.

Нахчыван Газ Турбин Електрик Стансийасынын яразисиндя, Нахчыван шящяри Язиз Ялийев вя Н.Туси кц-чяляриндя асфалт-бетон юртцйцнцн ясаслы тямири, Жулфа районунун Тейваз, Лякятаь вя Эцлцстан кяндляриня эириш автомобил йолларында чынгыл ясасынын тикинтиси йекунлашдырылмышдыр.

Кянэярли районунун Бюйцкдцз, Бабяк райо-нунун Гарагала вя Чешмябасар кяндляринин эириш автомобил йолларында, Шярур районунда Жялилкянддя эириш автомобил йолунун вя Шащбуз районунун Мащмудоба-Гарабба автомобил йолунда афсалт-бе-тон юртцйцнцн бярпасы баша чатдырылмышдыр.

176

Шащбуз районунун Гызыл Гышлаг-Эцней Гышлаг-Кцкц автомобил йолунда чынгыл ясасынын, Айрынж вя Кцлцс кяндляриня эириш автомобил йолунда истинад ди-варынын тикинтиси вя Кцлцс-Кечили автомобил йолунда истинад диварынын ясаслы тямири, Ордубад районунун Дцйлцн-Чянняб-Цстцпц автомобил йолунда чынгыл йол ясасынын тикинтиси вя Шащбуз гясябяси дахили авто-мобил йолларынын тямири апарылмышдыр.

Кянэярли район мяркязиндя автомобил йоллары-нын ясаслы тямири, Шярур районунун Тяняням кян-диндя, Жулфа районунун Салтаг вя Эюйдяря кяндля-риндя эириш автомобил йолларында асфалт-бетон юртц-йцнцн ясаслы тямири баша чатдырылмышдыр.

Жулфа районунун Кырна кяндиня эириш автомо-бил йолунда чынгыл ясасынын тикинтиси, Ордубад райо-нунда Ордубад-Котам автомобил йолунун асфалт-бетон юртцйцнцн бярпасы, Шярур вя Жулфа шящярляри дахили автомобил йолларынын тямири ишляри апарылмышдыр.

Шащбуз районунда Шащбузкянд-Кцлцс авто-мобил йолунда чынгыл йол ясасынын тикинтиси, цмуми эцжц 87 мВт олан модул типли електрик стансийасынын яразисиндя вя Жулфа эюмрцкханасына эедян автомобил йолунда йол йатаьын бярпасы баша чатдырылмышдыр. Цмумиликдя, 2006-жы илдя 118 километря йахын гясябя вя кянд йолларына асфалт-бетон салынмыш, ясаслы бярпа ишляри апарылмышдыр. Бу йолларын 34 километри шящяр вя гясябялярин, 84 километри ися кянд йолларынын пайына дцшмцшдцр.

2006-жы илдя Нахчыван Мухтар Республикасынын шящяр вя районларынын автомобил йолларында 3237,5

Page 89: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

177

(ялавя дяйяр верэиси истисна олмагла) мин манатлыг тямир вя бярпа ишляри йериня йетирилмишдир.

Нахчыван МР Шащтахты Сярщяд Кечид Мянтягя-синдя йени инша олунмуш кюрпцнцн истифадяйя верил-мяси, Жулфа (Азярбайжан Республикасы) – Жулфа (Иран Ислам Республикасы) йени автомобил йолу кюрпцсцнцн инша едилмяси щаггында анлашма Меморандумунун имзаланмасы, «Бакы-Нахчыван-Бакы» мцнтязям ав-томобил маршурутунун ачылмасы, сярнишин вя йцк да-шынмасы сащясиндя аналоъи харижи ширкятлярля мцвафиг мцгавилялярин баьланмасы вя щяйата кечирилмяси мух-тар республикада няглиййат секторунун инкишафына ясаслы тякан вермишдир.

Эюрцлян бу ишлярин нятижясидир ки, 1995-жи илдян кечян 12 ил ярзиндя мухтар республикада 2150 кило-метр узунлуьунда йени автомобил йоллары салынмыш, 1202 пагонметр узунлуьунда 50 кюрпц тикилмиш, 2009 погонметр узунлуьунда 43 кюрпц ясаслы тямир олунмушдур. 1995-жи илдян ютян дювр ярзиндя няг-лиййат секторунда йцк дашынмаларынын щяжми 11,2 дяфя, сярнишин дашымалары ися 1,9 дяфя артмышдыр.

Мухтар республика цзря 12 илдя тикилян вя ясаслы тямир олунан автомобил йоллары вя кюрпцляр щаггын-дакы мялуматлары ашаьыдакы жядвялдян эюрмяк олар:

178

Жядвял 12

Нахчыван МР-да 1995-2007-жи иллярдя салынмыш автомобил йоллары вя кюрпцляр

Эюстярижиляр Илляр

1995 2007 артым Автомобил йоллары са-лынмыш вя йахуд ясаслы тямир олунмушдур (кило-метр)

15,6 185,7 11,9 дяфя

Кюрпцляр тикилмиш вя йа ясаслы тямир олунмушдур (сайы)..

1 8 8 дяфя

Йол-няглиййат системиндя инфраструктурун йени-ляшдирилмяси тядбирляри, маэистрал йолларын ясаслы тямири вя йенидян гурулмасы, цмумиликдя няглиййат шябякя-синин эенишляндирилмяси кими тядбирляр мухтар респуб-ликада щяйата кечирилян игтисади ислащатларын тяркибиндя хцсуси йер тутур. Шцбщясиз ки, ялверишли няглиййат систе-миня малик олмайан бир инзибати яразидя сащибкар-лыьын, о жцмлядян харижи игтисади ялагялярин йцксяк темпли инкишафындан сющбят эедя билмяз.

Няглиййат мухтар республиканын халг тясяррц-фаты сащяляринин ялагялярини тямин едир, йцк вя сярнишин дашымаларына олан тялябаты юдяйир. Истещсал сащяси кими няглиййат ижтимаи истещсалын инкишафына, онун сямяряли-лийиня дя эцжлц тясир эюстярир.

Мухтар Республика Али Мяжлисинин няглиййат секторуна хцсуси диггят айырмасы бурада сащибкар-лыьын инкишафы сащясиндя дя юз бящрялярини вермякдядир. 2007-жи илдя автомобил няглиййаты сащясиндя фяалиййят

Page 90: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

179

эюстярян физики шяхсляр тяряфиндян йцк вя сярнишин да-шынмасындан бцтювлцкдя 18,9 милйон манат эялир ялдя едилмишдир ки, бу да 2006-жы иля нисбятян 1,8 фаиз чох-дур. Мухтар республикада дашынан йцклярин 99,6 фаизи, сярнишинлярин 95,4 фаизи, ялдя едилмиш пул эялирляринин 75,4 фаизи гейри-дювлят секторунун пайына дцшцр.

Статистик материалларын тящлили эюстярир ки, яввялки иллярдя олдуьу кими 2007-жи илдя дя няглиййат секто-рунда игтисади артыма наил олунмушдур. Беля ки, 2006-жы иля нисбятян 2007-жи илдя мухтар республиканын няг-лиййат секторунда йцк дашынмасы 10,0 фаиз, сярнишин дашынмасы ися 11,3 фаиз артмышдыр.

Бцтювлцкдя, мухтар республиканын няглиййат секторунда эюстярилмиш хидмятлярин тяркибиндя бу сек-торда фяалиййят эюстярян физики шяхляр тяряфиндян эюстя-рилмиш хидмятляр даща цстцн йер тутур.

Йухарыда гейд едилдийи кими игтисади артым вя динамик инкишаф Нахчыван МР игтисадиййатынын при-оритетляриндян сайылыр. Игтисади артым игтисадиййатын бцтцн сащяляриндя мцшащидя олунмагдадыр.

Арашдырмалар эюстярир ки, юлкянин игтисади районлары ичярисиндя Нахчыван игтисади району физики шяхсляр тяряфиндян йцк вя сярнишин дашынмасында артым темпиня эюря биринжи йери тутур. Юлкянин игтисади Ра-йонлары цзря автомобил няглиййаты иля йцкдашымаларын динамикасы ашаьыдакы жядвялдя верилмишдир (бах: жяд-вял 13).

180

Жядвял 13

2007-жи илдя юлкянин игтисади районлары цзря автомобил няглиййаты иля йцк дашынмасынын динамикасы

Игтисади районлар 2006-жы иля нисбятян (фаизля) Юлкя цзря 108,7 Нахчыван 110,1 Абшерон 108,3 Эянжя-Газах 107,0 Шяки-Загатала 104,9 Лянкяран 105,3 Губа-Хачмаз 105,2 Аран 107,3 Йухары Гарабаь 108,3 Даьлыг Ширван 106,3 Кялбяжяр-Лачын -

Жядвял мялуматларынын тящлили эюстярир ки, Нах-

чыван игтисади району автомобил няглиййаты иля йцк дашынмасынын юлкя цзря орта эюстярижисини 1,4 фаиз, игти-сади районлар цзря ися Абшерону 1,8 фаиз, Эянжя-Га-захы 3,1 фаиз, Шяки-Загаталаны 5,2 фаиз, Лянкяраны 4,8 фаиз, Губа-Хачмазы 4,9 фаиз, Араны 2,8 фаиз, Йухары Гарабаьы 1,8 фаиз, Даьлыг Ширваны ися 3,8 фаиз габаг-лайыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, автомобил няглиййаты иля сярнишин дашынмасында да Нахчыван игтисади рай-ону ирялидядир. Буну ашаьыдакы жядвялдян эюрмяк олар (бах: жядвял 14).

Page 91: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

181

Жядвял 14

2007-жи илдя юлкянин игтисади районлары цзря автомобил няглиййаты иля сярнишин дашынмасынын

динамикасы

Игтисади районлар 2006-жы иля нисбятян (фаизля) Юлкя цзря 106,6 Нахчыван 111,0 Абшерон 104,3 Эянжя-Газах 105,8 Шяки-Загатала 103,9 Лянкяран 103,8 Губа-Хачмаз 103,3 Аран 103,5 Йухары Гарабаь 103,2 Даьлыг Ширван 103,5 Кялбяжяр-Лачын -

Тящлил эюстярир ки, Нахчыван игтисади району ав-

томобил няглиййаты цзря сярнишин дашымаларда да диэяр игтисади районларла мцгайисядя цстцнлцйя маликдир. Беля ки, Нахчыван игтисади районунда артым темпи Абшерона нисбятян 6,7 фаиз, Эянжя-Газаха нисбятян 6,2 фаиз, Шяки-Загаталайа нисбятян 7,1 фаиз, Лянкярана нисбятян 7,2 фаиз, Губа-Хачмаза нисбятян 7,7 фаиз, Арана нисбятян 7,5 фаиз, Йухары Гарабаьа нисбятян 7,8 фаиз, Даьлыг Ширвана нисбятян ися 7,5 фаиз тяшкил едир. Бу артым бцтювлцкдя юлкя цзря 4,4 фаиз тяшкил етмишдир.

Цмумиййятля, гейд етмяк лазымдыр ки, йол-няглиййат сащясиндя ващид дювлят сийасятинин ясасы

182

Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев тяряфиндян гойул-мушдур вя 1993-2003-жц иллярдя даща да инкишаф етди-рилмишдир. Бу сийасят инди дя мющтярям Президентимиз Илщам Ялийев тяряфиндян чох уьурла давам етдирилир.

Дювлятимизин башчысы юлкямиздя йол-няглиййат комплексинин йенидян гурулмасы истигамятиндя эю-рцлян ишляри даим нязарятдя сахлайыр. Жянаб президент бцтцн сащялярдя олдуьу кими, йол-няглиййат комп-лексиндя дя дягиг вя мцкяммял програмларын ишляниб щазырланмасынын вя ижра едилмясинин тяшяббцсчцсцдцр. «Азярбайжан Республикасында няглиййат системинин инкишафына даир Дювлят Програмы (2006-2015-жи илляр)» вя «Азярбайжан Республикасынын автомобил йоллары шябякясинин йениляшдирилмясиня вя инкишафына даир Дювлят Програмы (2006-2015-жи илляр)» кими мцщцм стратеъи сянядлярдя нязярдя тутулмуш тядбирляр дювляти-мизин башчысынын нязаряти алтында вахтында вя кейфий-йятля йериня йетирилир.

Мющтярям Президентин «Азярбайжан Республи-касынын йол-няглиййат комплексиндя идаряетмянин тякмилляшдирилмяси тядбирляри щаггында» 22 феврал 2007-жи ил тарихли сярянжамы бу сащядяки фяалиййятин йени бир мярщялясинин башланьыжы олмушдур. Беля ки, сосиал-игтисади инкишафын сцрятляндирилмяси юлкянин ав-томобил йоллары шябякясинин вя йол инфраструктурунун бярпасына вя йенидян гурулмасына эцжлц тякан вер-мишдир. Гябул олунмуш програмлар чярчивясиндя Ба-кыда, щабеля юлкянин диэяр шящяр вя районларында йени автомобил йолларынын салынмасы, няглиййат говшаглары-нын вя кюрпцлярин тикинтиси эениш вцсят алмышдыр. Дюв-

Page 92: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

183

лятимизин башчысы бу мясялялярин щялли истигамятиндя эюрцлян ишлярин сямярялилийинин артырылмасы, щабеля юл-кянин йол-няглиййат комплексиндя идаряетмянин тяк-милляшдирилмяси мягсядиля Няглиййат Назирлийинин «Йолняглиййатсервис» Департаменти ММЖ-нин тяшки-лати-щцгуги формасы дяйишдириляряк Азярбайжан Рес-публикасы Няглиййат Назирлийинин табелийидя «Азярйол-сервис» АСЖ-нин йарадылмасына гярар вермишдир.

Бу гурум щазырда юлкянин автомобил йолу тя-сяррцфаты сащясиндя хидмятляр эюстярян, цмуми истифа-дядя олан автомобил йолларынын, кюрпцлярин, тунеллярин вя диэяр тяйинатлы йол гурьуларынын истисмары, бярпасы, йенидян гурулмасы вя тикилмясини, мцвафиг инфраструк-турун инкишафы иля баьлы диэяр ишляри йериня йетирир.

4.4. Щава няглиййаты Нахчыван Мухтар Республикасынын игтисади яла-

гяляринин инкишаф етдирилмясиндя щава няглиййаты хцсуси ящямиййят кясб едир. Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев 1969-жу илдя биринжи дяфя щакимиййятя эялдикдян сонра башга сащяляр кими няглиййат-коммуникасийа систе-минин дя инкишафына диггят йетирмишдир. Юлкя реэион-лары арасында няглиййат ялагяляринин йахшылашдырылмасы иля йанашы Азярбайжанын айрылмаз тяркиб щиссяси олан вя ясас яразидян тяжрид олунмуш шяраитдя йашайан Нахчыванын няглиййат проблемляринин щялли дя Улу Юн-дяри даим дцшцндцрмцшдцр. Бу гайьынын нятижясидир ки, 1974-жц илдя Нахчыванда илк щава лиманы тикилиб истифадяйя верилмишдир. 1800 метрлик учуш-енмя золаьы-

184

на малик щава лиманы о вахт автобус маршрутларынын, дямирйол няглиййатынын мцнтязям ишлядийи дюврцн тя-лябляри бахымындан ещтийажларын юдянилмясиня щесаб-ланмышды. Лакин Даьлыг Гарабаьа ясассыз ермяни ид-диалары нятижясиндя башланан мцщарибянин зярбя дал-ьалары Нахчывана дяйяндян, реэиону Азярбайжанын ясас щиссяси иля баьлайан бцтцн няглиййат-коммуни-касийа ялагяляри кясиляндян, Нахчыван Мухтар Рес-публикасы Ермянистан тяряфиндян блокадайа алынан-дан сонра сярнишин, йцк дашынмасы кими важиб мясяля-ляр кичик тутумлу тяййаряляри гябул етмяк имканы олан бу щава лиманы васитясиля щяйата кечирилмишдир.

Щяля о вахт Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин чох узагэюрянликля тикдириб истифадяйя вердийи вя йерли ящали тяряфиндян «щяйат йолу» адландырылан бу йеэаня няглиййат-коммуникасийа хятти юлкя пайтахты Бакы шящяри иля ялагя йарадылмасында мцщцм рол ой-намышдыр.

Азярбайжан юз мцстягиллийини ялдя етдикдян сонра, щяля кечян ясрин 90-жы илляринин яввялляриндя юл-кядя олдуьу кими Нахчыванда да игтисади-сийаси вя-зиййят чох аьыр иди. Игтисадиййат дярин бющран ичяри-синдя иди. Дямир йолу ишлямирди. Автомобил йолларынын харижи алямля ялагяси тамамиля дайандырылмышды вя мухтар республика Ермянистан Республикасы тяряфин-дян блокада вязиййятиня салынмышды. Нахчыванда няг-лиййат-коммуникасийа сащясиндя олан проблемляри йахшы хатырлайан юлкя Президенти Илщам Ялийев демиш-дир: «Мян кечмишдя Нахчыванда дяфялярля олмушам. Хцсусиля 1990-1993-жц иллярдя Щейдяр Ялийев Нахчы-

Page 93: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

185

ванда ишляйяндя, йашайанда бурада дяфялярля олму-шам, о чятин шяраити эюрмцшям. Кющня щава лиманын-дан бюйцк чятинликлярля дяфялярля истифадя етмишям. Бахмайараг ки, Щ.Ялийев Нахчыванда Али Мяжлисин Сядри иди, щава лиманындан щамы нежя, биз дя еля исти-фадя едирдик. Щямин о мейданда нювбя эюзляйяр, нювбя чатанда Бакыйа балажа «ЙАК» тяййаряси иля эедярдик. Амма бахын, бу эцн ня эюзял шяраит йара-дылыбдыр. Бу шяраит ону эюстярир ки, юлкямиз инкишаф едир, юлкямиз йашайыр, юлкямиз эцжлянир вя бундан со-нра да эцжляняжякдир».

Сон илляр ярзиндя Нахчыванын блокада шяраитиндя олмасы щава няглиййатындан даща сямяряли истифадя етмяк зярурятини доьурмушдур. Индики шяраитдя МР-нын бир чох шящярляри иля ялагясини тямин едян щава йоллары фяалиййят эюстярир, Нахчыван-Бакы, Нахчыван-Москва, Нахчыван-Эянжя шящярлярарасы щава йоллары фяалиййят эюстярир. Мухтар республиканын блокада шя-раитиндя олмасы республиканын дахили игтисади районлары иля ялагялярин йарадылмасында щава няглиййатынын ро-луну артырмышдыр. Йахын эяляжякдя даща тякмилляшди-рилмиш йцк вя сярнишин дашыйыжы щава лайнерляриндян ис-тифадя олунмасы игтисади сямярялилийин йцксялдилмясиня тясир етмиш олажагдыр.

Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев Нахчы-ванда Али Мяжлисин Сядри ишляйяркян вя щава няглиййа-тынын йеэаня няглиййат васитяси олдуьуну эюряряк бу-рада щава лиманынын эенишляндирилмяси барядя ики дяфя гярар гябул етмишдир. Илк дяфя олараг щава лиманынын эенишляндирилмяси мясялясини Али Мяжлисин ряйасят щейя-

186

тинин ижласына чыхаран Улу Юндяр 1992-жи илин феврал айында гярар гябул етди.

Лакин Азярбайжанын реэионда дурмадан артан нцфузу вя юлкямизя олан бейнялхалг мараг республи-камызда мцасир тялябляря жаваб верян йолларын, щава вя дяниз лиманы комплексляринин иншасыны зярури амиля чевирмишдир. Бу истигамятдя сон илляр ярзиндя жидди наилиййятляр газанылса да, Нахчыван кими стратеъи ящя-миййят кясб едян бир йердя мцасир щава лиманынын олмамасы вя эцжцнцн зяиф олмасы жидди наращатчылыг йарадырды. Щяля Нахчыван МР-я рящбярлик етдийи дюврдя бцтцн бунлары нязяря алан Цмуммилли лиде-римиз Щ.Ялийев 2002-жи илин август айынын 11-дя мух-тар республиканын Али Мяжлисиндя кечирдийи хцсуси мц-шавирядя демишдир: «Мян чохдан бу фикирдя идим ки, Нахчыван щава лиманыны йенидян гураг, йени бир щава лиманы тикяк. Биринжиси, эяряк еля едяк ки, тяййаряляр бурдан тякжя Бакыйа, Эянжяйя йох, бир чох истига-мятляря учсун. Икинжиси дя, Нахчыван юз жоьрафи вя-зиййятиня эюря еля йер тутур ки, бурада бейнялхалг стандартлара уйьун щава лиманынын олмасы тякжя Нах-чыван цчцн йох, бцтцн гоншу юлкяляр цчцн дя чох ящямийятли олажагдыр. Бунлары нязяря алараг, мян беля бир гярара эялдим».

Гейд етмяк лазымдыр ки, нящайят Улу Юндярин Нахчыванда мцасир щава лиманы йаратмаг щаггын-дакы фикирляри эерчяклийя чеврилмиш вя 2004-жц ил майын 12-дя Нахчыван бейнялхалг щава лиманынын тянтяняли ачылышы олмушдур.

Page 94: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

187

Нахчыван щава лиманынын йенидян гурулмасы лайищясинин цмуми дяйяри 193,5 милйард манатдыр. Бу вясаитин 115 милйард манаты дювлят бцджясиндян айрыл-мышдыр. 63,5 милйард манаты ися «Азярбайжан Щава Йоллары» Дювлят Консернинин дахили имканлары щеса-бына юдянилмишдир. Азярбайжан Республикасы Назирляр Кабинетинин гярары иля Нахчыван щава лиманына бей-нялхалг статус верилмишдир. Бу статус Нахчывандан дцнйанын истянилян юлкясиня учушлар йериня йетирмяйя имкан йаратмышдыр.

Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин тювсийяси, тапшырыьы сайясиндя Тцркийянин «Ерен порт» ширкяти тя-ряфиндян йцксяк сявиййядя, бейнялхалг стандартлара уйьун тикилмиш, мухтар республиканын игтисади вя со-сиал щяйатында юнямли рол ойнайажаг Нахчыван бей-нялхалг щава лиманында ени 45, узунлуьу 3300 метр олан учуш-енмя золаьы монолит бетонла йенидян гу-рулмуш, мцасир ишыгландырма системи иля тяжщиз олун-мушдур. Мцтяхяссислярин фикринжя, беля тикинти ишляри МДБ мяканында илк дяфя бурада тятбиг едилмишдир.

Аероваьзал бинасы саатда 300 сярнишиня хидмят эюстярмяйя имкан веряжякдир. Щава лиманында учуш-ларын идаряетмя мянтягяси, сащяси 2 мин квадратметр олан йцк терминалы, щяряси 400 тонлуг ики йанажаг ан-бары, ики истилик мяркязи тикилмиш, трасформаторлар, дизел эенераторлары гурашдырылмышдыр. Аероваьзал бинасынын икинжи мяртябяси инзибати отаглардан ибарятдир. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев тяряфиндян башланан беля бир мющтяшям лайищянин реаллашмасы иля артыг Нахчыван щава лиманына бейнялхалг статус верил-

188

миш, ян бюйцк тяййарялярин гябулуна имкан верян учуш-енмя золаьы инша едилмиш вя мцасир стандартлара уйьун аероваьзал комплекси истисмара бурахылмышдыр. Азярбайжанда диэяр сащялярля бярабяр няглиййат сек-торунун да сцрятля инкишаф етмясини юлкямизин цмуми сосиал-игтисади тяряггисинин тязащцрц кими дяйярлянди-рян Президент Илщам Ялийев Нахчыван Бейнялхалг Щава Лиманынын ачылыш мярасиминдяки нитгиндя демиш-дир: «Цмумиййятля, Азярбайжанда бцтцн няглиййат инфраструктуру йениляшир, мцасирляшир. Бу, бизи чох се-виндирир. Бизим щава йолларынын фяалиййяти йцксяк ся-виййядядир. Хязяр Дяниз Эямичилийи чох бюйцк мянфя-ятля, уьурла ишляйир. Азярбайжан Дямир Йолу Идаряси уьурла ишляйир, йени аваданлыг, гатарлар алыныр, бярпа ишляри эедир. Азярбайжанда бюйцк автомобил йоллары-нын лайищяляри щяйата кечирилир, йени йоллар салыныр вя йахын заманларда Азярбайжаны бцтцн истигамятляря апаран йоллар ян йцксяк дцнйа стандартларына жаваб веряжякдир. Бу, чох мцщцм бир амилдир. Няглиййатын инкишафы юлкянин цмуми, игтисади инкишафынын эюстярижи-сидир». Гейд едилдийи кими, Нахчыван МР-ин башга реэионларла няглиййат ялагяляри ясас етибариля щава няглиййаты илядир. Она эюря дя бу няглиййат васитясиля щям сярнишиндашымалары, щям дя йцкдашымалары илдян-иля артыр. Тякжя 2002-жи илдя МР-да щава няглиййаты иля 206 мин 300 няфяр сярнишин, 4 мин 300 тон йцк дашынмышдыр. Бу ися 2001-жи илин мцвафиг дюврц иля мцгайисядя сярнишин вя йцк дашынмасындан ялдя олу-

Page 95: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

189

нан эялир 3 дяфя артараг 14 милйард манатдан чох олмушдур. Она эюря дя Нахчыванда щава лиманынын тикинтисиня хцсуси ящямиййят верилирди. Щава лиманынын чох гыса мцддятдя тикилиб баша чатдырылмасы юлкя рящ-бярлийинин даим диггят мяркязиндя дурмушдур. Нахчыван Бейнялхалг Щава Лиманы истифадяйя верилдикдян сонра бу сащядя хидмятин сявиййяси, да-шынмаларын щяжми вя чатдырылма тезлийи хейли йахшылаш-мышдыр. Щава няглиййаты иля 2004-жц ил ярзиндя мухтар республикада 266 мин няфяр сярнишин, 5 мин тон йцк дашынмышдыр. 2003-жц иля нисбятян сярнишин дашынмасы 14 фаиз, йцк дашынмасы ися 31 фаиз артмышдыр. Ялдя едилян эялир ися яввялки илля мцгайисядя 30 фаиз артараг 24 милйард манатдан чох олмушдур.

Сонракы 2006 вя 2007-жи иллярдя дя щава няг-лиййаты иля сярнишин вя йцкдашымалaры артмагла хейли эялир ялдя едилмишдир. Юлкя президенти Илщам Ялийев Нахчыван МР 80 иллийиня щяср едилмиш тянтяняли ижласда демишдир: «Артыг Нахчыванын бцтцн бейнялхалг стандартлара жаваб ве-рян щава лиманы вардыр. Демялийям ки, бу щава лиманы чох йцксяк сявиййядя тикилмишдир. Мян дцнйанын бир чох юлкяляриндя олмушам вя тябии ки, щава лиманларыны эюрмцшям. Она эюря дя дейя билярям ки, Нахчыван щава лиманы чох йцксяк сявиййядядир вя бялкя дя Ав-ропада бир чох щава лиманларындан даща кейфиййятли вя эюзялдир».

Нахчыван МР-ин яразиси йанажаг ещтийатлары жящятдян олдугжа зяифдир. Яразидя йашайан ящалинин

190

майе йанажаьа олан тялябатыны юдямяк мягсядиля Йевлах-Аьдам-Ханкянди-Шуша-Лачын-Эорус-Şащбуз-Нахчыван газ кямяри чякилмишдир. Лакин сон он дюрд ил ярзиндя ермяни ишьалчылары тяряфиндян бору кямяри кечян районларын ишьал олунмасы нятижясиндя майе йанажаьын нягли тамамиля дайандырылмышдыр. Йана-жаьа олан тялябаты юдямяк мягсядиля гоншу Иран вя Тцркийя дювлятляри васитясиля йанажаьын дашынмасы щяйата кечирилир. Шцбщясиз ки, йахын эяляжякдя ишьал олунмуш торпаглар азад олундугдан сонра бцтцн коммуникасийалары фяалиййят эюстярмякля, нормал шя-раитдя йцк вя сярнишин дашынма ямялиййатынын апарыл-масына ялверишли шяраит йарадылмыш олажагдыр. Ялбяття няглиййат истещсал просесинин тяшкили фор-масында, истещсалла-истещлак арасында, щямчинин игти-сади районлар арасында мящсул мцбадилясиндя юзцнц даща габарыг шякилдя бцрузя верир. Лакин няглийат юзц-юзлцйцндя щеч бир мадди мящсул истещсал етмир, дашынма просесиндя сямярясиз няглиййат хяржлярини арадан галдырмагла, кцлли мигдарда игтисади сащяляр-дян эялирин ялдя олунмасына шяраит йаратмыш олур. Бу илк нювбядя бу вя йа диэяр няглиййат сащясиндя йцкля-рин вурулмасы еляжя дя бошалдылмасы заманы сярф едилян хяржлярин ня дяряжядя сямяряли олуб, йахуд олмама-сындан даща чох асылыдыр. Няглиййат васитясиля мящсу-лун бир реэиондан башга бир реэиона, йахуд игтисади района дашынмасы мцщцм просес олуб, няглиййат ишчиляринин ямяйи тяряфиндян йаранан йени, диэяр эялир щесабы иля мцяййян олунур. Бу бахымдан дашынма просеси заманы няглиййатын сямярялилийинин сечилмяси,

Page 96: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

191

йцк вя сярнишин дашынма ямялиййатларынын няглиййат нювляри арасында дцзэцн мцяййян олунмасы игтисади ялагяляря тясир эюстярян мцщцм факторлардан бири кими гиймятляндирилир. Икинжи игтисади ялагялярин инкишафына тясир эюстярян истещсал сащяляринин формалашмасы цчцн кифайят гядяр тябии ресурслара малик олмасыдыр. Иран вя Тцркийя кими дювлятлярля гоншулуг мювгейиндя ол-масы игтисади ялагялярин инкишафында мцщцм амил ще-саб едилир. Ейни заманда дахили вя харижи игтисади яла-гялярин инкишафы мягсядиля дашынма просесиндя мящ-сулларын няглиййат сащяляри арасында оптимал бюлцш-дцрцлмя вариантларынын сечилмяси дя мцщцм амил кими гиймятляндирилир. Нахчыванын игтисади ялагялярини интен-сивляшдирмяк цчцн илк нювбядя истещсал сащяляри мяг-сядйюнлц шякилдя инкишаф етдирилмялидир. Базар игтиса-диййаты шяраитиндя игтисадиййатын нормал инкишафыны тямин етмяк, гоншу Иран вя Тцркийя дювлятляриндян инвестисийа ахынына шяраит йаратмаг йолу иля яразинин няглиййат системини тякмилляшдирмяк вя тябии сярвятляри истещсал дювриййясиня жялб етмякля истещсалын чохсащяли инкишафына наил олунар. Бу вахта гядяр мухтар республикада истещсал сащяляри иля йерли тябии ресурслар арасында ялагялярин зя-ифлийи истещсалын биртяряфли инкишафына тясир эюстярмишдир. Бу просес сон нятижядя игтисади ялагялярин инкишафына мянфи тясир эюстярмиш, йяни юлкянин сянайе вя диэяр ис-тещлак характерли мящсуллара олан тялябаты кянар юл-кялярдян эятирилмя мящсул щесабына юдянилмишдир. Ня-тижядя мухтар республиканын игтисади ялагяляр балансы мянфи баланса малик олмушдур. Ону гейд етмяк ки-

192

файятдир ки, 2000-жи илдя мухтар республиканын истещлак мящсулларына олан тялябатыны юдямяк цчцн эятирилян мящсулларын 80%-и Иран вя Тцркийя дювлятляринин пайына дцшмцшдцр. Няглиййат игтисади ялагялярдя олан эерилийи арадан галдырмаг мягсядиля илк нювбядя йерли истещсал сащяляринин инкишафынын ясас шяртляриндян бири щесаб едилир. Еля бу бахымдан да 2007-жи илдя 40-дан чох сянайе мцяссисясинин истифадяйя верилмяси вя ихраж йюнцмлц мящсул истещсалынын артырылмасы тясадцфи де-йилдир. Индики шяраитдя йол няглиййат системинин йениляш-мясиня, мцасир няглиййат васитяляринин тятбигиня хц-суси ящямиййят верилир.

Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин стратеъи курсу-нун лайигли давамчысы Азярбайжан Республикасынын Президенти жянаб Илщам Ялийев Азярбайжан бейнял-халг игтисади сийасятиндя няглиййат-коммуникасийа ялагяляринин ролуну йцксяк гиймятляндиряряк щазырда бу просеси уьурла щяйата кечирир.

Щесаб едирик ки, эяляжякдя щямин просесин ся-мяряли шякилдя реаллашдырылмасы Азярбайжаны няглиййат-коммуникасийаларынын мяркязи кими ялагяляндирижи дювлятя чевиряжяк вя республикамыз транзит юлкя кими кифайят гядяр игтисади-сийаси потенсиала малик олажаг-дыр.

Page 97: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

193

В Ф Я С И Л

НАХЧЫВАН МУХТАР РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТИКИНТИ-ГУРУЖУЛУГ ИШЛЯРИ

ЭЕНИШ ВЦСЯТ АЛМЫШДЫР

Кечян ясрин 70-80-жи илляриндя мухтар республи-када йарадылмыш эцжлц потенсиал буэцнкц Нахчыван игтисадиййатынын динамик инкишафынын ясасыны гоймуш-дур. Инди игтисадиййатын бцтцн сащяляриндя артым мцшащидя олунмагдадыр. Цмумиййятля, Нахчыван игтисадиййатынын дина-мик инкишафы башга сащялярин инкишафына да юз тясирини эюстярмякдядир. Нахчыван МР-дя игтисади инкишаф гуружулуг ишляри иля вящдят тяшкил едир. Бурада гуру-жулуг вя тикинти тядбирляринин щяйата кечирилмяси инки-шаф програмынын ящямиййятини габарыг шякилдя якс ет-дирир. Бах, еля буна эюря дя гуружулуг ишляри мухтар республика рящбярлийинин даим диггят мяркязиндя ду-рур. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин гуруб-йаратмаг ешги Нахчывана да сирайят етмишдир. Инди Нахчыванда эениш, иримигйаслы гуружулуг вя абадлаш-дырма ишляри апарылыр. Нахчыван МР Али Мяжлисинин сядри В.Талыбовун дили иля десяк: «Бу, бизим мющтя-рям Щейдяр Ялийевин сийаси хяттиня садиглийимизин эюс-тярижисидир. Нящайят, бу инкишаф мющтярям Щейдяр Ялийевин… цмуми Азярбайжан евимизин щяр бир эушя-синдя эедян гуружулуьун,… конкрет бир реэионда, Нахчыван МР-да яйани ифадясидир».

194

Улу Юндярин Нахчывана етдийи тарихи сяфярляр Нахчыванын ижтимаи-сийаси вя сосиал-игтисади щяйатында щямишя бюйцк рол ойнайыб. Йадымдадыр, 1974-жц ил иди. Новруз байрамына аз галырды. Щейдяр Ялийев Нахчыван МР-на «Халглар достлуьу» ордени вермяйя эялмишди. Щейдяр Ялийев щямин эцн ХХХ Нахчыван Вилайят Партийа Конфран-сында эениш мярузя етди. Чыхышында абадлыг вя гуру-жулуг ишляриня тохунаркян гейд етди ки, «Нахчыван шя-щярини, башга шящярляри вя йашайыш мянтягялярини абадлашдырмаг цчцн аз иш эюрцлмцшдцр. Мухтар рес-публика пайтахтынын симасы эцнцн тялябляриня жаваб вермир. Шящярдя йаранмыш евляр, мядяни-мяишят ожаг-лары даща чох олмалыдыр вя даща чох ола билярди. Эцнащын бир гисми Азярбайжан назирликляринин цзяриня дцшцр, онлар да узун мцддят Нахчыван Республика-сында игтсадиййатын инкишафы мясяляляриня лазымынжа фи-кир вермямишляр». Бу эцн ифтихар вя гцрур щисси иля демяк олар ки, Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин чохданкы арзулары эерчякляшир. Мухтар республика пайтахтынын симасы сюзцн ясл мянасында эцндян-эцня дяйишир, эюзялляшир. Чцнки Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин сюйлядийи щяр бир фикир мухтар рес-публика рящбярлийи тяряфиндян диггятля юйрянилир, тящлил едилир, йоллар ахтарылыр вя тядбирляр эюрцлцр. Нахчыван МР Али Мяжлисинин Сядри В.Талыбов Щейдяр Ялийевин игтисади сийасятини уьурла щяйата кечирир. Бюйцк тикинти мейданчасыны хатырладан мухтар республикада ири-мигйаслы гуружулуг вя абадлыг ишляри сцрятля давам едир.

Page 98: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

195

Бу эцн мцбалиьясиз демяк олар ки, Щейдяр Ялийев идаряетмя мяктябинин сядагятли давамчысы олан В.Талыбовун 90-жы иллярин орталарындан мухтар рес-публикада башладыьы гуружулуг ишляри нятижясиндя сон иллярдя йцзлярля обйект тикилиб истифадяйя верилмиш, йени-дян гурулмуш, тямир едилмиш, йоллар чякилмиш, кюр-пцляр вя парклар салынмышдыр. Инди Нахчыванын симасы тамамиля дяйишилмишдир. Щейдяр Ялийев Нахчыванда оларкян мухтар рес-публика рящбярлийинин бу сащядяки фяалиййятиня йцксяк гиймят веряряк демишдир: «Яэяр Нахчыванда беля аьыр вязиййятдя мяктяб бинасы тикиля билирся, - бурайа даш эятирмяк мцмкцн дейил, бурада кярпиж заводу, ми-шардашы вя башга шейляр йохдур, - яэяр хястяхана, уни-верситет биналары тикилирся, бяс башга йердя нийя тикил-мир? Демяк, бу, тяшяббцсдян, фядакарлыгдан асылы-дыр». Гуружулуг ишляри 2002-жи илдя дя давам етдирил-мишдир. Дювлят Эюмрцк Комитясинин инзибати бинасы, Нахчыван шящяриндя Яртоьрул Жавид адына мусиги вя сяняткарлыг мяктябинин бинасы, «Тема» тижарят мяр-кязи, мухтар республикада 7 йени мяктяб бинасы, Шащ-буз районунда тижарят мяркязи вя ЙАП район тяшкила-тынын инзибати бинасы тикилиб истифадяйя верилмишдир. Кющня биналарын милли орнаментляря уйьун ола-раг тямир едилмяси дя диггят мяркязиндя олмушдур. 2002-жи илдя Нахчыван МР Малиййя вя Ядлиййя назир-ликляриня, Мцщарибя вя Ямяк Ветеранлары Шурасына, Щярби Мящкямяйя, 4 сайлы 1100 шаэирд йерлик орта мяктябя, Нахчыван МР Игтисади Инкишаф Назирлийинин

196

няздиндя йарадылмыш орбитаъ лабораторийасына, дярман биткиляринин сатыш маьазасына вя диэяр тяшкилатлара ай-рылмыш биналар ясаслы тямир едиляряк йенидян истифадяйя верилмишдир. Яввялляр олдуьу кими, 2003-жц илдя вя жари илин ютян дюврцндя сосиал тяйинатлы обйектлярин тикинтиси диггят мяркязиндя сахланылмышдыр. Бу дюврдя истифа-дяйя верилян 300-дяк обйектин, гуружулуг вя абад-лашдырма ишляринин 85 фаизи сосиал характерли олмушдур. 2390 йерлик 10 мяктяб бинасы тикилиб истифадяйя верил-мишдир. 2004-жц илдя дя тящсил важиб сащя кими диг-гятдя сахланылмышдыр. Щямин ил 3120 йерлик 10 мяктяб бинасынын, Нахчыван Дювлят Университетинин сосиал идаряетмя вя щцгуг факцлтяси цчцн 600 йерлик йени тядрис корпусунун тикинтиси апарылараг истифадяйя верил-мишдир. Нахчыван шящяринин Бабяк мящяллясиндя Цмуммилли лидеримиз, мющтярям Щейдяр Ялийевин адыны дашыйан, мцасир тялябляря жаваб верян 1200 йер-лик мяктяб бинасынын тикинтиси вя истифадяйя верилмяси дя мухтар республика тящсилиня явязсиз тющфядир. Ютян дюврлярдя елмин инкишафы, али тящсил мцясси-сяляринин фяалиййятинин даща да йахшылашдырылмасы исти-гамятиндя тядбирляр эюрцлмцш, Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы Нахчыван Бюлмясинин ряйасят щейяти вя тядгигат институтлары цчцн 2 бина ясаслы шя-килдя йенидян гурулараг истифадяйя верилмиш, Нахчыван Дювлят Университетиндя ики йени факцлтя, ики кафедра йарадылмыш, 3 йени ихтисас ачылмышдыр. Азярбайжан Мцяллимляр Институтунун Нахчыван филиалы мцстягил ин-

Page 99: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

197

ститута чеврилмиш, бу тядрис ожаьынын мадди-техники базасы хейли йахшылашмышдыр. Тящсилля йанашы мядяниййятин, сящиййянин инки-шафына да диггят артрылмышдыр. 2003-жц илдя Нахчы-ванда елан олунмуш Щейдяр Ялийев илинин юлкялярарасы ялагялярин вя мядяни мцщитдя ян мцщцм эюстярижиси гардаш Тцркийянин Гарс шящяриндя Цмуммилли лиде-римизин абидясинин ужалдылмасы вя онун адыны дашыйан паркын салынмасыдыр. Щямчинин, Мюмцня хатын, Га-рабаьлар тцрбя вя минаря комплексляри бярпа олун-муш, Нахчыван Дювлят Драм Театрында, 2 район та-рих-дийаршцнаслыг музейиндя, халча музейиндя ясаслы йенидянгурма вя бярпа ишляри апарылмыш, Жулфа райо-нундакы Ханяэащ комплексинин, Нахчыван шящярин-дяки «Шярг щамамы»нын бярпасы давам етдирилмиш, кянд вя районлардакы 2 ушаг мусиги мяктябиндя, ки-нотеатр вя клубларда, шящидляр комплексиндя йенидян-гурма ишляри эюрцлмцш, Шащбуз гясябясиндя сойгырым гурбанларынын хатирясиня абидя ужалдылмышдыр. 2003-жц илдя дя мухтар республикада Азярбай-жан Республикасы Милли Банкы Нахчыван МР Идаряси-нин, Нахчыван Дювлят Университетинин йени китабхана-сынын, гачгынлар цчцн нязярдя тутулан 48 мянзилли йа-шайыш бинасынын, ЙАП Шярур район тяшкилатынын, Бабяк районунда сейсмолоъи стансийанын инзибати биналарынын тикилмяси вя 2004-жц илдя истифадяйя верилмяси мцмкцн олмушдур. Су чякмяк, кюрпц тикмяк, йол салмаг мухтар республикада артыг яняня шяклини алмышдыр. 2002-жи илдя МР-да 4 кюрпц салыныб, 12 субартезиан гуйусу ися

198

йенидян бярпа едиляряк истифадяйя верилиб. Мухтар рес-публикада апарылан гуружулуг ишляри ясасян дахили мянбяляр щесабына эюрцлцр. Нахчыван Азярбайжан игтисадиййатында юз чяки-сини эетдикжя артырыр. Бу сцрятли инкишафа эюря Нахчыван ящалиси Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевя боржлу-дур. Она эюря дя 2003-жц илин Нахчыван МР – да Щейдяр Ялийев или елан едилмяси щаггында Нахчыван МР Али Мяжлисинин 7 йанвар 2003-жц ил тарихли гярары Нахчыван ящалисини црякдян севиндирмишдир. Азярбайжан Республикасынын Президенти Илщам Ялийев эюрцлян ишляри даща да сцрятляндирмяк мяг-сядиля 2004-жц илин феврал айында «Азярбайжан Рес-публикасы реэионларынын сосиал-игтисади инкишафы Дювлят Програмы» (2004-2008-жи илляр) щаггында фярман им-заламышдыр. Дювлят програмынын имзаланмасындан ютян аз бир вахт ярзиндя айры-айры реэионларда 2004-жц ил цчцн нязярдя тутулан мясялялярин артыг бир чохунун юз щял-лини тапмасы вя перспектив тядбирлярин ижрасында мцша-щидя едилян динамизм сянядин мювжуд реаллыьа ясасян щазырландыьыны эюстярир. Бу бахымдан 2004-жц илдя республикамызын айры-айры эушяляриндя истифадяйя вери-лян сосиал обйектляр, йени истещсал мцяссисяляри, йерли истещсалын вя сащибкарлыьын инкишафы, ящалинин мяшьул-луг проблеминин щяллиня йюнялян диггят Дювлят Про-грамынын щяйата кечирилмясинин уьурлу башланьыжыны юзцндя якс етдирмишдир. Юлкя Президенти жянаб Илщам Ялийевин 2004-жц илдя Нахчыван МР-а цчэцнлцк сяфяри заманы бир чох

Page 100: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

199

сосиал обйектлярин ачылышы, иншасы баша чатмайан обйектлярин тикинтиси иля шяхсян таныш олмасы вя МР-ин щяйат ащянэинин арзу олунан мяжрайа дцшмяси цчцн планлашдырылан эенишмигйаслы лайищяляр щаггында фикир-лярини билдирмяси бир даща эюстярди ки, Дювлят Програ-мынын ижрасы дювлят башчысынын даими нязаряти алтында-дыр. 80 иллик йубилейи гейд едилян, Азярбайжанын айрыл-маз тяркиб щиссяси олан Нахчыван МР-да щяйата кечи-рилян гуружулуг ишляриндян вя истифадяйя верилян чох-сайлы сосиал обйектлярин ян йцксяк тялябляря жаваб вер-мясиндян мямнунлуьуну билдирян Президент Илщам Ялийев демишдир: «Бу йахынларда АзярбайЖан-да сосиал-игтисади инкишафын сцрятляндирилмясиня даир хцсуси фярман верилмишдир. Ейни заманда, Азярбай-жан реэионларынын сосиал-игтисади инкишафы Дювлят Прог-рамы да гябул олунубдур. Амма бу ики эцндя Нах-чыванда ачдыьымыз мцяссисяляр ону эюстярир ки, бу со-сиал-игтисади инкишаф програмы Нахчыванда чохдан щяйата кечирилир. Бахын, бурада мухтар республиканын щяйаты, эяляжяйи цчцн ящямиййятли мцяссисяляр, инфраструктур обйектляри йарадылыр, чох йцксяк сявиййядя йоллар салы-ныр, щава лиманы истифадяйя верилибдир. Идман ком-плексляри, цзэцчцлцк щовузу, мядяниййят обйектляри тикилир. Дейя билярям ки, идман комплексляри, универси-тет бинасы ян мцасир аваданлыгла тяжщиз олунмуш, ин-тернетя гошулмуш китабхана, ялиллярин бярпа мяркязи вя диэяр обйектляр бцтцн дцнйа стандартларына жаваб верир. Бу ону эюстярир ки, мясялялярин щяллиня бюйцк юням верилир, щяр бир сащядя инкишаф вар».

200

Мцстягиллик ялдя етдийимиз эцндян индийя кими Нахчыванын ижтимаи-сийаси, игтисади вя мядяни щяйа-тында мцсбят дяйишикликляр олмушдур. Бцтцн бунларын ялдя олунмасында Щ.Ялийев шяхсиййяти мцщцм рол ой-намышдыр. Артыг эеридя галан эцнляри вя бу сащядя цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин мцстясна ролуну гейд едяряк Нахчыван МР Али Мяжлисинин Сядри Васиф Талыбов чыхышларынын бириндя демишдир: «Биз бу дюврдя ялдя етдийимиз наилиййятляря, биринжиси-юлкя рящбяри Мющтярям Щ.Ялийевин 1990-1993-жц иллярдя, сийаси фяалиййятинин Нахчыван дюврцндя ишляйиб щазырладыьы мухтар республиканын узун мцддятя щесабланмыш ин-кишаф програмына дюнмядян ямял етмяйимизля, онун ижрасыны щяйата кечирмяйимизля наил олмушуг. Бу, би-зим Щейдяр Ялийев сийаси хяттиня садиглийимизин эюстя-рижисидир». Блокада шяраитиндя йашайан Нахчыван ящалиси-нин сосиал проблемляринин щяртяряфли щялл едилмясиня йюнялян дювлят сийасятинин дцзэцн мцяййянляшдирил-мясинин нятижясидир ки, мухтар республикада щяйата кечирилян эенишмигйаслы тядбирляр програмы бцтцн сащяляри ящатя едир. Бу бахымдан Нахчыван МР хяс-тяханасында компцтер томографийасы кабинетинин ачы-лышы олдугжа эярякли вя Нахчыван ящалисинин саьлам-лыьынын даща етибарлы мцдафиясини тямин едян мясяля-лярдяндир. Ян мцасир мцайиня аваданлыгларынын юлкя Президенти тяряфиндян хястяханайа щядиййя едилмяси дювлят башчысынын халга гайьысынын тякжя вязифя боржундан дейил, ейни заманда сямими шяхси истякдян

Page 101: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

201

иряли эялдийини эюстярян олдугжа инжя бир мягамы цзя чыхарыр. Нахчыван МР-ин 80 иллийиня щяср едилмиш тянтя-няли мярасимдя мухтар республиканын бцтцн сащяля-риндя ялдя олунмуш мцвяффягиййятлярдян данышан дювлят башчысы И.Ялийев сосиал-игтисади инкишаф програ-мынын Нахчыванда уьурла щяйата кечирилмясиндян разы галдыьыны билдирди. Эюрцлян бцтцн бу ишлярин сябябини ачыглайан жя-наб Президентимиз деди: «Илк нювбядя, халгымызын цмуммилли лидери Щейдяр Ялийевин Нахчывана мцнаси-бятини хатырлатмаг истяйирям. О, щямишя дейирди ки, Нахчывана хцсуси мцнасибят олмалыдыр. Нахчыван МР блокада шяраитиндя йашайыр, она эюря Нахчывана хцсуси диггят олмалыдыр. Юзц дя даим бу диггяти эюс-тярирди. Диэяр тяряфдян, сиз Нахчыванда ишлярин дцзэцн гурулмасы, Нахчыванын рящбярлийинин, Али Мяжлисин Сядри Васиф Талябовун фяалиййяти нятижясиндя наил олубсунуз».

Жянаб И.Ялийевин бу гядим дийара щяр бир эялиши нящянэ мигйаслы тикинти-абадлыг вя гуружулуг ишляринин даща да сцрятлянмяси иля мцшайият олунур.

2004-2005-жи иллярдя юлкя Президенти И.Ялийев Нахчыванда эедян тикинтилярин ачылышында вя истифадяйя верилмясиндя иштирак етмишдир. Мящз И.Ялийев бу иллярдя мухтар республикада мцасир стандартлара жаваб верян Бейнялхалг Щава Лиманы, щярби щиссянин йени корпусу вя хидмят структурлары, Нахчыван Дювлят Университе-тинин електрон китабханасы, АМЕА-нын Нахчыван бюлмяси цчцн йени институт бинасы, Ялиллярин Бярпа

202

Мяркязи, йейинти вя сянайеси комплекси, Щ.Ялийев адына мяктяб, Нахчыван Цзэцчцлцк Мяркязи, Мцлки Мцдафия Реэионал Мяркязи, Щ.Ялийев адына су ан-бары, газ чякилиши, Шащбуз районунун Айрынж кян-диндя орта мяктяб бинасынын, Нахчыван шящяриндя ки-таб евинин, Яжями сейранэащы йахынлыьында йерляшян Эянжлик мяркязинин ачылышында бирбаша иштирак едиб. Ялбяття ки, бу иллярдя онларжа диэяр обйектляр дя тикилиб истифадяйя верилиб.

Нахчыван сяфяриндя дювлятимизин башчысы сон вахтлар бурада ишлярин мигйасындан, мухтар республи-канын игтисади потенсиалынын артмасындан, йени мцяс-сися, фабрик вя сосиал обйектлярин, иш йерляринин ачылма-сындан разы галдыьыны вурьуламышдыр.

Юлкямизин президенти эяляжяк перспективдя дя эюрцлян ишлярин даща да сямяряли олажаьына яминлийини билдирмишдир. 2006-2007-жи иллярдя дя мухтар республи-када эюрцлян ишляр президентимизин йанылмадыьыны бир даща сцбут едир.

2007-жи илдя дя мухтар республика бюйцк тикинти мейданчасыны хатырлатмышдыр. Бу илдя мухтар республи-када йени истещсал сащяляринин йарадылмасы, ящалинин газ, су вя електрик енеръиси иля тямин етмяк цчцн йени хятлярин, йени йолларын чякилмяси вя бярпасы, абадлыг иш-ляринин апарылмасы вя с. истигамятлярдя ишляр уьурла щяйата кечирилмишдир.

2007-жи илдя бцтювлцкдя мухтар республикада 793 обйект истифадяйя верилмишдир ки, бу мягсяд цчцн дя 223 милйон манат вя йа 260 милйон АБШ доллары щяжминдя инвестисийалар йюнялдилмишдир.

Page 102: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

203

Бцтцн бунларын нятижяси олараг гейд етмяк ла-зымдыр ки, 2007-жи илдя мухтар республикада инкишаф артан динамика цзря эетмишдир. Бунлар ися цмуммилли лидеримизин гуружулуг хяттинин конкрет олараг бир реэионда тянтянясидир. Улу Юндярин бу гуружулуг хятти юлкямизин Президенти жянаб И.Ялийев тяряфиндян чох уьурла давам етдирилмякдядир.

11 феврал 2004-жц илдя юлкя Президенти тяряфиндян тясдиг олунмуш «Азярбайжан Республикасы реэионла-рынын сосиал-игтисади инкишафы Дювлят Програмы»нын иж-расы реэионларын инкишафына сябяб олмушдур.

Жянаб Президентин реэионлара сяфярляри вя бу-рада ачдыьы обйектляр програма уйьун олараг реэи-онларын нежя инкишаф етмясинин бариз нцмунясидир. 2007-жи илин сон айларында юлкя рящбяринин Нахчывана етдийи сяфяр дя мящз бу гябилдяндир.

Юлкямизин Президенти И.Ялийев бир сыра обйектля-рин – Нахчыван Дювлят Университетинин, Консервато-рийасынын, Нахчыван шящяриндяки 14 нюмряли орта мяк-тябин, Шащтахты-Полдяшт кюрпцсцнцн, Шярур район хяс-тяхана шящяржийинин ачылышында иштирак етмиш вя мухтар республикада щяйата кечирилян гуружулуг тядбирлярини йцксяк гиймятляндиряряк демишдир: «Нахчыванда чох бюйцк гуружулуг ишляри апарылыр. Бурада эедян гуру-жулуг-абадлыг ишляри, йениляшмя, инфраструктур лайищяля-ри – бцтцн бунлар мяни севиндирир. Бцтцн бунлар эюс-тярир ки, Азярбайжанын гядим торпаьы олан Нахчыван чох сцрятля инкишаф едир вя нахчыванлылар юлкямизин щяртяряфли инкишафына юз тющфялярини верирляр».

204

Цмумиййятля, инди Нахчывана эялянляр бурада бцтцн сащялярдя эедян гуружулуг ишляринин шащиди олурлар. Нахчыванын симасы эцндян-эцня дяйишир. Бу-рада шаирин бир бейтини хатырлатмаг истярдим:

Вятян эцнц-эцндян дюнцр эцлзара, Де, дцняни щара, бу эцнц щара…

Али Мяжлис Сядринин эцндялик диггяти вя гайьысы

нятижясиндя гуружулуг ишляри йени вцсят алыр вя сцрятля давам етдирилир.

Мухтар республиканын ящалиси блокада шяраи-тиндя олмасына бахмайараг бу эцн дя йашайыр, иш-ляйир, гурур, йарадыр вя юз мяьрурлуьуну щеч вахт итирмир.

Page 103: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

205

ВЫ Ф Я С И Л

ДЕМОГРАФИК ПРОСЕСЛЯР, МЯШЬУЛЛУГ ВЯ ЭЕНДЕР ПРОБЛЕМИ

6.1. Нахчыван МР-да демографик просеслярин

мцасир вязиййяти Щазырда глобаллашан дцнйаны наращат едян

проблемляр арасында демографик просеслярдя баш ве-рян дяйишикликлярля баьлы мясяляляр мцщцм йер тутур. Тясадцфи дейил ки, инди дцнйа ящалисинин сцрятли артымы вя демографик просеслярдя баш верян дяйишикликляр дювлятлярин бу мясяляйя йени сяпэидя йанашмасыны тя-ляб едир.

Демографик просесляр ямяк потенсиалынын фор-малашмасы вя юлкя игтисадиййатынын иш гцввяси иля тя-мин едилмясинин ясас мянбяйини тяшкил едир.

Демографик статистиканын мялуматлары эюстярир ки, демографик эюстярижилярдя баш верян дяйишикликляр дцнйанын айры-айры юлкяляриндя мцхтялиф олмагла даим дяйишмиш вя инди дя дяйишмякдя давам едир.

Лакин мювзуйа кечмяздян габаг кечян яср-лярдя Азярбайжан вя Ермянистан яразисиндя баш верян демографик просесляря вя бу юлкялярин ящалиси иля баьлы бязи мягамлары охужуларын диггятиня чатдырмаьы юзцмя борж билирям.

Яввяла, эюстярилян яразилярдя ермянилярин мяс-кунлашмасы иля баьлы вя ящалинин милли тяркибиня даир материаллар, щабеля щяля ХЫХ-ХХ ясрлярин яввялляриндя

206

харижи юлкя алимляринин – демографларын ясасландыьы мянбяляр бир кянара гойулараг йалан, уйдурма мя-луматларла халгы чашдырмаьа чалышырлар.

Гядим вя зянэин тарихя малик олан Азярбайжан яразиси вя онун ящалиси 1804-1813-жц иллярин Иран-Ру-сийа мцщарибяси нятижясиндя Русийа иля Иран арасында 1813-жц илдя имзаланмыш «Эцлцстан» вя 1828-жи ил фев-рал айынын 10-да имзаланмыш «Тцркмянчай» мцгави-лясиня ясасян ики йеря (Шимали Азярбайжан вя Жянуби Азярбайжан) бюлцндц. Шимали Азярбайжан Иряван вя Нахчыван ханлыглары иля бирликдя бцтцнлцкдя Русийа-нын яразисиня гатылды. Жянуби Азярбайжан ися Иранын тяркибиндя галды.

1828-жи ил мартын 1-дя Ы Николай щямин мцга-виляни тясдиг етмиш вя ертяси эцн Ермяни вилайяти йара-дылмасы щаггында Фярман вермишдир. Бу Фярманда дейилирди ки, «Иранла баьланмыш мцгавиляйя ясасян Ирандан Русийайа бирляшдирилян Иряван вя Нахчыван ханлыгларыны бундан сонра «Ермяни вилайяти» адлан-дырмаьы щюкм едир вя юз титулумуза дахил едирик. Щямин вилайятин гурулушу вя идаря едилмяси гайдасы щаггында али сенат лазыми фярманлары юз вахтында ала-жагдыр» (7. с.23 ).

Гейд олунан щямин цздянираг Ермяни вилайяти Иряван вя Нахчыван яйалятляриня вя Ордубад даирясиня бюлцнмцшдцр. Тарихи мянбяляря ясасян щямин вахт гейд едилян Ермяни вилайятиндя 23700 аиля, о жцмля-дян Иряван яйалятиндя 1700 аиля, Нахчыван яйалятиндя ися 4600 аиля йашамышдыр. Нязяря алсаг ки, орта щесабла щяр аилядя 5 няфяр адам олмушдур, онда бцтцн аиля-

Page 104: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

207

лярдя мювжуд олмуш ящалинин сайынын 118500 олдуьу айдынлашар. Сийащыйаалынманын нятижяляриня эюря Ер-мяни вилайятиндя 81749 няфяр мцсялман вя 25131 йерли ермяни гейдя алынмышдыр (8. с.23-24; 542). 1840-жы илдя ады чякилян Ермяни вилайяти бурахылыр, явязиндя Иряван гязасы тяшкил едилир вя бу Эцржц Итерети губернийасынын тяркибиня дахил едилир. 1849-жу илдя Иряван, Александ-ропол, Нахчыван, Ордубад вя Ново-Байазид (Йени Байазид) гязаларындан ибарят Иряван губернийасы тяш-кил едилир. Бу структур 1917-жи илядяк дяйишилмяз галыр.

Йухарыда ады чякилян мцгавилялярдян кечян 200 иля йахын бир мцддят ярзиндя яввялжя чар Русийасынын, сонра ися ССРИ-нин тяркибиндя галмыш Шимали Азяр-байжанын (индики Азярбайжан Республикасы) ижтимаи-игтисади вя сосиал щяйатында баш вермиш кюклц дяйишик-ликляр бцтцн башга сащялярдя олдуьу кими онун ящали-синин инкишафына вя демографик вязиййятиня дя юз тяси-рини эюстярмишдир. Мювжуд статистик мянбялярдян ай-дын олур ки, Шимали Азярбайжан ящалисинин сайы 1863-жц илдя 1130,0 мин няфяр, 1913-жц илдя 2339,2 мин ня-фяр (23. с.12) вя сонракы 94 илдя ися артараг 2006-жы илдя 8,5 мин няфяря чатмышдыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, тарихи инкишафын айры-айры мярщяляляриндя республика ящалисинин артым сцряти мцхтялиф сосиал-игтисади, демографик, милли, мядяни, сийаси вя с. амиллярин тясири алтында ейни олмамыш вя даим дяйишмишдир.

Азярбайжан ящалисинин сяжиййяви хцсусиййятля-рини гейд едяркян онун тарихян рянэарянэ етно-де-мографик гурулуша малик олмасы вя бцтцн тарихи шяра-

208

итлярдя бу хцсусиййятляри горуйуб сахламасыдыр. Фактлар эюстярир ки, щяля 110 ил бундан габаг, йяни 1897-жи илдя Русийа империйасы дюврцндя апарылмыш илк цмуми ящали сийащыйаалынмасына ясасян республика-мызын яразисиндя онларжа мцхтялиф миллятлярдян, халг-лардан, етник груплардан олан инсанлар йашамыш вя 1926-жы илин Цмумиттифаг ящали сийащыйаалынма мялу-матларына ясасян онларын сайы 95-и ютцб кечмишдир. Щалбуки щямин дюврдя бизимля гоншу олан Эцржц-станда онларын сайы 76, Ермянистанда ися жями 48 ол-мушдур (41. с.18).

Ящалинин милли тяркибини тящлил едяркян Иряван губернийасында йашайан ящалинин милли тяркибиня дя хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр. Статистик материаллар эюстярир ки, 1897-жи илдя Иряван губернийасында йа-шайан 829556 няфяр ящалинин 313176 няфярини вя йа 37,8 фаизини, Иряван шящяриндя йашайан 29006 няфяр ящалинин ися 12359 няфярини вя йа 42,6 фаизини азярбай-жанлылар тяшкил етмишляр. Даща доьрусу, гейд олунан дюврдя Иряван шящяриндя йашайан ермянилярин сайы азярбайжанлыларын сайындан жями 164 няфяр чох ол-мушдур. Щямин дюврдя азярбайжанлыларын хцсуси чя-киси Александропол гязасында 4,7 фаиз, Новобайазид гязасында 28,3 фаиз, Сурмалин гязасында 46,5 фаиз, Ечмиядзин гязасында 29,0 фаиз, Нахчыван гязасында 63,7 фаиз, о жцмлядян Нахчыван шящяриндя 70,0 фаиз вя Ордубад шящяриндя ися 88,6 фаиз тяшкил етмишдир.

Ящалинин милли тяркибиня нязяр салдыгда мялум олур ки, 1897-жи илдя индики Азярбайжан яразисиндя йа-шамыш ящалинин 59,8 фаизини азярбайжанлылар, 18,5 фаи-

Page 105: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

209

зини ермяниляр, 6,9 фаизини Даьыстан халглары, 5,1 фаизини руслар, 5,0 фаизини татлар, 1,9 фаизини талышлар, 15,5 фаизини йящудиляр, 0,3 фаизини кцрдляр, 0,2, фаизини украйналылар, 1,0 фаизини ися башга миллятляр тяшкил етмишляр (48. с.160).

ХХ ясрдя Азярбайжан яразисиндя ермянилярин тюрятдикляри вящшиликляр вя сойгырым сийасяти ящалинин милли тяркибиндя дя бязи дяйишикликляря эятириб чыхар-мышдыр. Мясялян, ХХ ясрин яввялляриндя ящалинин милли тяркибиндяки хцсуси чякисиня эюря 3-жц йери тутан йя-щудилярин (15,5 фаиз) сайы азалараг 1999-жу илдя 0,1 фаиз тяшкил етмишдир. Фикримизжя, йящудилярин азалмасы-нын ясас сябяби ермянилярин Азярбайжан яразисиндя тю-рятдикляри вящшиликляр вя сойгырым сийасяти иля баьлы ол-мушдур. Йящуди алимляринин сон вахтлар апардыглары арашдырмалар, архив материаллары ясасян буну бир даща сцбут едир.

Ермяни миллятчиляри Ермянистан дейяндя бурада йалныз ермянилярин йашамасыны нязярдя тутурдулар. Ермянистан щюкумяти миллятчилик сийасяти йеридяряк башга миллятляри даим сыхышдырыб чыхарырдылар, депорта-сийа едирдиляр. Буну 1923-жц илдя Азярбайжанын тярки-биндя йарадылмыш ДГМВ-нин тимсалында ермяниляш-дирмя сийасятинин апарылмасыны даща айдын эюрмяк олар.

ХХ ясрин бцтцн тарихи дюврляриндя Гарабаьда йашайан ящалинин сайы сахталашдырылараг ермяни ящали-синин сайы даим артырылмыш вя яксиня олараг азярбай-жанлыларын сайы азалдылмышдыр. 1989-жу ил Цмумиттифаг сийащыйаалма заманы сахтакарлыглара йол веряряк

210

азярбайжанлы ящалинин 12,% фаиз олмасына наил олмуш-лар. Онларын иддиаларына эюря 1989-жу илдя ДГМВ ящалисинин сайы жями 188 мин няфяр тяшкил етмишдир ки, бунун да жями 40,6 мин няфярини эуйа азярбайжанлылар тяшкил едир. Биз щесаб едирик ки, бунлар тамамиля ясас-сыздыр. Она эюря ки, 1959-1989-жу иллярдя тябии артым ермяниляря нисбятян азярбайжанлыларда даща йцксяк олмушдур. Мящз буну нязяря алараг демяк олар ки, ДГМВ-нын азярбайжанлы ящалиси щеч дя ермянилярин эюстярдийи кими 40,6 мин йох, 60 миндян чох олмалы-дыр.

Бах ермянилярин ясассыз иддиалары инди Нахчыван Мухтар Республикасы щаггында да галдырылыр. Эуйа Нахчыван МР ящалисинин дя чоху ермянилярдян ибарят олмушдур. Дырнагарасы «ермяни» алимляринин бу ид-диалары тамамиля йаландыр, ясассыздыр. Ашаьыда верилян жядвялдян дя буну айдын эюрмяк олар:

Жядвял 15

Нахчыван МР ящалисинин милли тяркиби

Илляр

жями ящали,

мин няфяр

О жцмлядян азярбай-жанлылар

руслар ермяниляр башга мил-лятляр

жями мин

няфяр

йекуна

нисбятян

%-ля

жями мин

няфяр

йекуна

нисбятян

%-ля

жями мин

няфяр

йекуна

нисбятян

%-ля

жями мин

няфяр

йекуна

нисбятян

%-ля

11897 х

177,3 135,7

76,5 1,1 0,6 35,4 20,0 5,1 2,9

1926 104,9 88,4 84,3 1,8 1,7 11,3 10,8 3,4 3,2

1939 126,7 105,8 85,6 2,5 2,0 13,3 10,5 2,4 1,9

Page 106: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

211

1959 141,4 127,5 90,2 3,2 2,3 9,5 6,7 1,2 0,8

1970 202,2 189,7 93,8 3,9 1,9 5,4 2,9 2,8 1,4

1979 240,4 230,0 95,7 3,8 1,6 3,4 1,4 3,2 1,3

1989 239,9 281,9 95,9 3,8 1,3 1,9 0,6 6,4 2,2

1999 354,1 350,8 99,1 0,5 0,14 17 - 2,7 0,77

2006 375,6 372,8 99,3 0,3 0,08 17 - 2,5 0,62

Бцтцн йухарыда гейд олунанлардан вя жядвял

мялуматларындан айдын олур ки, 1897-жи илдян индийя кими кечян 110 ил ярзиндя Нахчыван Мухтар Респуб-ликасынын ящалиси 177,3 мин няфярдян 375,6 мин няфяря чатмыш вя йа 2,1 дяфя артмыш, о жцмлядян щямин дювр-дя азярбайжанлыларын сайы ися 237,1 мин няфяр артмыш-дыр. Цмумиййятля, яввялки иллярдя башга миллятлярин дя сайы даим артмышдыр. Лакин сонралар юлкядя баш верян мялум щадисяляр нятижясиндя онларын сайы азалмыш вя щазырда мухтар республика ящалиси арасында чох да бюйцк хцсуси чякийя малик дейилдир.

Нахчыван Мухтар Республикасында ящалинин милли тяркибиндя баш вермиш дяйишикликляр мцхтялиф обйектив вя субйектив сябяблярля баьлы олуб айры-айры тарихи инкишаф мярщяляляриндя бир-бириндян фярглянир. Мясялян, 1897-1924-жц иллярдя мухтар республика яра-зисиндя ящалинин, хцсусиля дя азярбайжанлыларын сайжа азалмасына яввяла бурада 1905-1906-жы вя 1915-1918-жи иллярдя ермяни-мцсялман гырьынлары, бу ганлы щади-сялярин нятижясиндя ящалинин кцтляви сурятдя башга йерляря, хцсусиля Ирана вя Тцркийяйя кючмяси, мисли эюрцнмямиш ажлыг нятижясиндя ящалинин тяляфата уьра-

Жядвял 15-ин давамы 212

масы, Нахчыван яразисинин бир щиссясинин Азярбайжан торпаглары щесабына вахтиля йарадылмыш Ермянистана гатылмасы, Совет щакимиййятинин гурулдуьу илк иллярдя ящалинин бир гисминин кечмиш ССРИ вя Азярбайжан ССР-ин ири шящярляриня даими йашамаьа, ишлямяйя, тящ-сил алмаьа эетмяляри, щабеля ящалинин доьум, юлцм вя тябии артым эюстярижиляринин нисбятян ашаьы дцшмяйя башламасы вя с. амилляр тясир эюстярмяйя башламышдыр.

Нахчыван Мухтар Республикасында баш вермиш демографик просесляря тясир эюстярян ян мцщцм амиллярдян бири дя бурада мяскунлашмыш ящалинин милли тяркибиндян ибарятдир. Мцхтялиф милли адят-яняняйя, ниэащ, бошанма, тящсил, мядяниййят, мяшьуллуг ся-виййясиня малик олуб мцяййян яразидя мяскунлашмыш, мцхтялиф миллятлярдян вя етник груплардан олан ящали-нин доьум сявиййяси дя рянэарянэлийиня эюря бир-би-риндян фярглянир вя ящалинин артымына мцхтялиф жцр тя-сир эюстярир. Тарихян ян гядим заманлардан бурада мяскунлашмыш вя щямин яразинин ясил сащибляри олан азярбайжанлыларын сайы 1897-жи илин ящали сийащыйаалын-масы мялуматларына ясасян 115,7 мин няфяр олдуьу щалда, йухарыда гейд олунан сябябляр цзцндян онла-рын сайы хейли азалараг 1926-жы илин ящали сийащыйаалын-масы дюврцндя 88,4 мин няфяря дцшмцш, сонракы илл-лярдя ися даим артараг 1999-жу илин ящали сийащыйаа-лынмасы дюврцндя 350,8 мин няфяря, 2006-жы илдя 375,6 мин няфяря вя 2008-жи ил йанвар тарихя ися 384,5 мин няфяря эялиб чатмышдыр.

Юйрянилян дюврдя чаризмин кючцрмя сийасяти ня-тижясиндя Нахчыван Мухтар Республикасында сонрадан

Page 107: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

213

эялиб мяскунлашмыш вя азярбайжанлылардан сонра сайжа чохлуг тяшкил едян вя сонралар ермянилярин сайы-нын вя хцсуси чякисинин эетдикжя азалмасына эялдикдя ися бу тябии щал олуб бир тяряфдян кечмиш ССРИ-дя, Азярбайжан ССР вя Ермянистан ССР-дя ящалинин миграсийасы просесиндя баш верян дяйишикликляр, яща-линин даща мобил щиссясинин Нахчывандан кечмиш иттифагын, Азярбайжанын вя Ермянистанын сянайе, кянд тясяррцфаты вя мядяни жящятдян инкишаф етмиш ири шящяр вя реэионларына эетмяси, бир гисминин юмцрляринин сонунда кечмиш ата-баба торпагларына гайытмасынын эениш вцсят алмасы, ермяни миллятиндян олан эянжлярин бюйцк бир щиссясинин ССРИ-нин башга яразиляриндя ордуда гуллуг етдикдян сонра эери дюнмямяляри, бязиляринин харижи юлкяляря, о жцмлядян дя Русийа вя Ермянистана эетмяйя даща чох мейли олмалары, диэяр тяряфдян ися ермяниляр вя диэяр миллятляр арасында ящалинин доьум сявиййясинин вя тябии артымынын азяр-байжанлылара нисбятян хейли ашаьы олмасы, Нахчыванда йашайан ермянилярин Ермянистанда йашайан азярбай-жанлылара гаршы даим мювжуд олмуш гейри-инсани мц-насибятдян горхмалары, 1948-1953-жц иллярдя Ермянис-тандан 150 мин няфярдян, 1988-жи илдян сонра ися 250 мин няфярдян чох сойдашларымызын юз торпагларындан депортасийа едилмяляри вя зорла говулмалары иля ялагядар олараг йаранмыш ижтимаи-сийаси шяраитля вя с. амиллярля изащ олунур.

Азярбайжан Республикасы яразисиндя сосиал вя игтисади сащялярин инкишафы айры-айры районлар арасында бюйцк фярглярля характеризя олунур. Щям дя онларда

214

шящяр вя кянд ящалисинин инкишаф сявиййяляри дя мцхтя-лиф жцр формалашыр. Ящалинин демографик просесляри мцяййян мяскунлашма шяраитиндя эедир.

Юлкямиздя ящалинин артмасы ясасян тябии щярякя-тин щесабына олур. Она эюря дя ящалинин демографик щярякятиндя доьумун, юлцмцн вя тябии артымын айры-айры игтисади районлар цзря хцсусиййятлярини юйрянмяк чох важибдир. Апарылан тядгигатлар игтисади районларла йанашы, щям дя инзибати ярази ващидляри цзря фяргляри йарадан амилляри, онларын ящали сакинлийинин цмуми ганунларынын тязащцр хцсусиййятлярини мцяййянляш-дирмяйя имкан верир.

Базар игтисадиййатына кечид шяраитиндя юлкянин бцтцн реэионларында ямяк ресурсларынын тянзимлян-мяси цчцн ящалинин тякрар истещсалынын демографик ясасыны юйрянмяк важиб мясялялярдян биридир. Демо-график просесляри билмядян ящалинин инкишаф динамика-сыны мцяййянляшдирмяк мцмкцн дейилдир.

Демографик просеслярля баьлы бир чох демо-графлар тядгигатлар апарараг йахшы нятижяляр ялдя ет-мишляр. Беля демографлардан бири дя Ейбяли Гара оьлу Мещрялийевдир. Е.Г.Мещрялийев «Азярбайжан Рес-публикасында демографик просеслярин реэионал тящлили» ясяриндя (34) кечид дюврцндя демографик просеслярин айры-айры игтисади районлар цзря эениш тящлинини веряряк елми ясасларла арашдырмышдыр. Ашаьыда Нахчыван игти-сади району цзря онун мцлащизялярини якс етдирмяйи лазым билирям.

Page 108: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

215

А. Ящалинин жинси гурулушунун тящлили

Ящалинин жинси тярркибжя дяйишмяси онун доьум просесинин вя йаш гурулушунун да дяйишмясиня сябяб олур. Бу просес демографларын вя жоьрафларын даим диггят мяркязиндя олур.

Нахчыван Мухтар Республикасында узун иллик демографик материалларын тящлили эюстярир ки, яэяр рес-публикада 1961-1989-жу илдя тябии артым 48 фаиз ашаьы дцшмцшся, Нахчыван МР-да 32 фаиз, ящалинин доьум ямсалы ян азы бурада ашаьы дцшмцшдцр. Бу дюврдя цмуми ящали ичярисиндя щяр 1000 гадына дцшян кишинин сайы 950 няфяр, о жцмлядян кянд ящалисиндя 930 няфяр иди. Лакин билаваситя кянд тясяррцфатында чалышан ящали ичярисиндя кишилярин нисбяти щям цмуми ящалидя (610 няфяр), щям дя кянд ящалисиндя (680 няфяр) чох ашаьы сявиййядя олмушдур.

Бу вязиййят кянд тясяррцфатынын чох аьыр ямяк ту-тумлу сащясиндян шящяря кишилярин эетмясинин нятижясидир.

Сонракы иллярин нятижяси жядвялдя верилир.

Жядвял 16

Нахчыван Мухтар Республикасында щяр 1000 гадына дцшян кишинин сайы (34)

Инзибати бюлэцляр Цмуми ящали ичя-рисиндя

Шящяр ящалиси ичя-рисиндя

Кянд ящалиси ичярисиндя

Нахчыван шящяри 942 942 - Бабяк 966 927 986 Жулфа 1006 1001 1004

216

Ордубад 996 960 1001,8 Сядяряк 1001 1120 979 Шащбуз 978 948 983 Шярур 957 907 954 Нахчыван Мухтар Республикасы

968 952 985

Азярбайжан Республикасы

953 941 963

Нахчыван Мухтар Республикасынын анклав шя-

раитиндя йерляшмяси орада ящалинин жинси тяркибинин хейли йахшы сахланмасына кюмяк етмишдир. Она эюря дя бурада щяр 1000 гадына дцшян кишинин мигдары республикадан (15 няфяр) чохдур, щямчинин Жулфа, Ордубад, Сядяряк районларында даща йахшыдыр, тякжя Нахчыван шящяриндя (58 киши аз) вя Шярур районунда (43 киши аз) жинси тяркиб чох позулмушдур. Щятта Ор-дубад районундакы Параьачай гясябясиндя 192 киши артыгдыр.

Шящяр ящалиси бу жящятдян даща рянэарянэдир. Мясялян, Бабяк (73 киши аз), Шярур районунда (93 киши аз) юлчц ващидиня аз киши дцшдцйц щалда, Сядярякдя 120 няфяр, Жулфада 1 няфяр киши чохдур. Шащбуз гяся-бясиндя вя Нахчыван шящяриндя нисбятян аз киши вардыр.

Кянд ящалисиндя вязиййят йахшыдыр. Ян йцксяк сявиййя (1001-1004 киши) Ордубад вя Жулфа районла-рындадыр. Нещрям кяндиндя 998 няфяр, Йайжы кян-диндя 1003 няфяр дцшдцйц щалд, Шярур районундакы Гарабаьлар кяндиндя юлчц ващидиндян 78 няфяр аз киши вардыр.

Жядвял 16-нын давамы

Page 109: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

217

Цмумиййятля, Нахчыван Мухтар Республика-сында демографик вязиййят, о жцмлядян ящалинин жинси тяркибиндяки нисбятляр гянаятбяхшдир. Лакин буранын ясас кянд тясяррцфаты району олан Шярурда жинси тярки-бин чох позулмасы йахын эяляжякдя бурада ямяк ещ-тийатларына тялябаты чятинляшдиря биляр.

Б. Доьум просесинин реэионал тящлили

Доьум просесинин ясас дашыйыжылары валидейнляр

олса да, онлардан гадынлар щям биолоъи, щям физиолоъи, щям сосиал, щабеля, игтисади жящятдян ян башлыжа зящ-мят чякянидир. Она эюря дя бу бюлцмдя республика-нын айры-айры реэионларында гадынларын доьум просе-синдя ня дяряжядя иштирак етмясини арашдырмаг мягся-диля гадынларын цмуми сайындан доьуланларын миг-дары, онлардан саь галан ушагларын сайыны мцяййян-ляшдирмяк цчцн, онларын щяр бир инзибати район, шящяр вя кянд йерляриндя хцсуси чякиси тапылмыш вя онларын мялуматлары мцгайися олунмушдур.

Нахчыван Мухтар Республикасы адятян йцксяк доьум эюстярижиси иля сечилир. Фактлар эюстярир ки, жями гадынларын 68,4 фаизи доьум просесиндя иштирак едир. Бу да республика сявиййясиндян 2,2 фаиз йцксякдир. Онун дахили инзибати районлары бир-бириндян кяскин су-рятдя фярглянир. Доьум просесиндя ян чох иштирак етмя Ордубад (71,5 фаиз), Жулфа (70,5 фаиз) вя Шащбуз (70,3 фаиз) районларында, онлардан бир аз эери галан Нахчы-ван (69,4 фаиз) шящяридир. Бу жящятдян Бабяк (64,0

218

фаиз), Шярур (66,4 фаиз) вя Сядяряк (57,2 фаиз) хейли эери галырлар.

Жядвял 17

Нахчыван Мухтар Республикасындакы инзибати районлар цзря доьан гадынларын хцсуси чякиси (%) (34)

Инзибати бюлэцляр Орта ще-сабла

Шящярдя Кянддя

Бабяк 64,0 67,2 68,5 Жулфа 70,5 71,6 69,4 Нахчыван шящяри 69,4 69,4 - Ордубад 71,5 68,4 72,5 Сядяряк 57,2 - 57,2 Шащбуз 70,3 69,2 70,5 Шярур 66,5 68,5 66,5 Нахчыван Мухтар Республикасы

68,4 68,5 67,6

Азярбайжан Рес-публикасы

66,2 66,5 67,1

Шящяр йерляриндя дя доьан гадынларын хцсуси

чякиси (68,5 фаиз) республика сявиййясиндян 2 фаиз цстцн олмасы шяраитиндя йеня дя ян чох иштирак Жулфа (71,6 фаиз), Шащбуз (69,2 фаиз), Шярур (68,5 фаиз), Ордубад (68,4 фаиз) районларында вя Нахчыван шящяриндядир (69,4 фаиз). Ян ашаьы сявиййя Бабяк районундадыр (67,2 фаиз).

Нахчыван Мухтар Республикасында кянд яща-лиси (67,6 фаиз) дя цмуми республикайа (67,1 фаиз) вя яксяр игтисади районлара нисбятян даща актив демог-rафик характеря маликдир. Бу жящятдян Ордубад (72,5

Page 110: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

219

фаиз), Шащбуз (70,5 фаиз), Жулфа (69,4 фаиз) вя Бабяк (68,5 фаиз) даща йцксяк эюстярижиляря маликдирляр. Ян ашаьы демографик активлик Шярур (66,5 фаиз) вя Сядяряк (57,2 фаиз) районларындадыр.

В. Гадынларын сайы иля ушагларын доьуму

арасында асылылыьын реэионал тящлили

Ялдя олан материалларын тящлили эюстярир ки, га-дынларын цмуми сайы иля ушаг доьуму арасында щя-мишя вя щяр йердя мцтянасиблик олмур. Буна тясир едян амиллярдян бири етник адят вя яняняляр, щям дя чох щалларда бу доьуму парчалайан ящалинин сосиал сявиййясидир. Е.Мещрялийевин фикринжя, бу ишдя бир мяжму амил кими урбанизасийанын да ролу инкар едилмяздир. Бу мягсядля никащ йашлы гадынларын щяр 1000 няфяриня, о жцмлядян доьан гадынларын щяр 1000 няфяриня орта щесабла вя кянд йерляриндя доьулан ушагларын сайына эюря республиканын районлары тящлил олунмушдур.

Нахчыван Мухтар Республикасы цмумиййятля йцксяк демографик, хцсусиля доьум эюстярижиси иля се-чилир. Ялдя олан мялуматларын анализи дя буну тясдиг едир. Беля ки, бу инзибати бюлэцдя фертил йашлы вя доьан гадынларын щяр 1000 няфяриня доьулан ушагларын сайы (мцвафиг олараг 2267 вя 3300 ушаг) республиканын ейни эюстярижисиндян 187 вя 300 ушаг чохдур. Демяли, бу ики эюстярижи арасындакы фярг доьан гадынларда даща чохдур. Лакин доьан гадынлардан кянд йерля-

220

риндя мящсулдарлыг фярги 200 ушаг тяшкил едир (йяни 1,5 дяфя азалыр).

Жядвял 18

Нахчыван Мухтар Республикасындакы инзибати районлар цзря доьан гадынларын хцсуси чякиси (%)

Инзибати бюлэцляр

Кябин йашда га-дынларын сайына эюря (орта щесабла)

Доьан га-дынларын сайына эюря (орта щесабла)

О жцмля-дян кянддя

Бабяк 2324 3400 3400 Жулфа 2514 3460 3650 Ордубад 2311 3200 3530 Сядяряк 2088 3600 3640 Шащбуз 2513 3100 3100 Шярур 2329 3300 3500 Нахчыван шящяри 1909 2700 - Нахчыван Мухтар Республикасы

2267 3300 3500

Азярбайжан Республикасы

2080 3000 3300

Мювжуд мялуматлар бцтцн инзибати ващидликляр

арасында ейнилийин олмамасыны сцбут едир. Беля ки, тякжя Нахчыван шящяринин бу сащядяки эюстярижиси (1909 ушаг) орта республика сявиййясиндян (2080 ушаг) вя доьан гадынларын мящсулдарлыьындан 300 ушаг эеридир. Кянд районлары арасында фертил йашлы га-дынларын мящсулдарлыьы орта щесабла 187 ушаг, Жулфа вя Шащбуз районларында 483-484 ушаг, галан инзибати

Page 111: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

221

районларда да 235-240 ушаг чохдур. Тякжя Сядяряк районунда доьум орта игтисади район сявиййясиндян 187 ушаг аз олса да, Азярбайжандакы орта эюстярижи гядярдир.

Доьан гадынларын щяр 1000 няфяриня доьулан ушагларын игтисади район цзря сайы республикайа нисбя-тян 10 фаиз чох, кянд йерляриндя 7 фаиз чохдур.

Инзибати районларда доьан гадынларын ян йцк-сяк эюстярижиси Сядяряк (3600 ушаг), Бабяк вя Жулфа (3400 ушаг), Шярур (3300 ушаг) районларында, нисбятян аз ушаг (3100-3200 ушаг) Шащбуз вя Ордубад район-ларындадыр. Кянд йерляриндя фяргин игтисади район цзря артмасы (200 ушаг) республикайа (300 ушаг) нисбятян ашаьылыьы мцшащидя олунур. Орта район эюстярижисиндян (3500 ушаг) артыглыг анжаг Сядяряк (3640 ушаг) вя Жулфа (3650 ушаг) районларында гейдя алынмышдыр. Ян аз (3100 ушаг) ушаьын Шащбузда доьулмасы кянддя сосиал-игтисади инфраструктурларын лазыми сявиййядя олмасыны эюстярир. Г. Сосиал инкишаф сявиййяси иля демографик просесляр

арасындакы асылылыьын реэионал фяргляри Демографик просесляр ян чох ящалинин сосиал ин-

кишаф сявиййясиндян асылы олур. Бу шяртляр ящалинин ямяк щаггынын щяжми, мянзил тяминаты иля шяртлянир. Бунунла бярабяр ящалинин сосиал шяраитини цмумиляшди-рян амил дя вардыр. Онлар ящалинин йашадыьы йерлярдя 1 км2-дя сыхлыьы вя цмумиййятля, ящали арасында али вя натамам али тящсиллярин, ниэащлы вя ниэащсыз, щабеля

222

доьмайан гадынларын хцсуси чякиси, ясасян доьан га-дынларын тящсил сявиййясиня эюря доьдуьу ушагларын мигдарыдыр.

Нахчыван Мухтар Республикасы ящали сыхлыьын-дан 45,0 фаиз вя урбанизасийа сявиййясиндян тягрибян 2,2 дяфя эери олдуьу шяраитдя, ниэащланма 3,0 фаиз цстцн, доьмайан гадынлар 2,5 фаиз аз, ниэащлы гадын-лардан доьмайанларын 0,5 фаиз чохалмасы мцшащидя олунур. Бунунла бярабяр ящали арасында али вя ната-мам али тящсиллярин йахынлыьы (14,5-15-1 фаиз), цмуми ганунауйьунлуьун тярс мцтянасиблийиня мцвафиг олараг, тящсил сявиййясиня эюря доьулан ушагларын бцтцн вязиййятдя Азярбайжан Республикасындан цстцнлцйц вардыр: ян чох цстцнлцк натамам али (18,5 фаиз), орта ихтисаслы (11,1 фаиз) вя натамам орта тящсилли гадынларын доьуму арасындадыр.

Мухтар республиканын инзибати районлары ара-сында да щям сосиал, щям дя демографик эюстярижиляр жидди сурятдя фярглянирляр.

Мясялян, ян бюйцк сыхлыг (95 няфяр) Шярур райо-нунда олмагла бярабяр, ян аз ниэащлы (65,4 фаиз) га-дынлар да, доьмайан гадынларын нисбяти дя (30,6 фаиз) Мухтар Республика сявиййясиндян (31,3 фаиз) ашаьы-дыр, щятта доьмайан гадынлар даща чох ниэащсыз, бо-шанан вя дул гадынлар вардыр. Кянд районларында али вя натамам али тящсилли ящалинин хцсуси чякиси 9 фаиз олдуьу щалда Шярур районунда 8,8 фаиздир. Тящсилли гадынларын доьдуьу ушагларын игтисади район цзря орта сайы 3,5 ушаг олдуьу щалда, Шярур району (2,8 ушаг) ян ашаьы сявиййядядир.

Page 112: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

223

Бу районда али тящсиллилярин доьдуьу мухтар республикада ян ашаьыдыр (2,6 ушаг). Галан тящсилли гадынларын да доьум эюстярижиси йеня дя ашаьы йерляр-дян бирини тутур.

Бурада Шащбуз районунун эюстярижиси гануна-уйьунлугла узлашмыр. О даьлыг район кими ящалиси ян сейряк, ниэащланма йцксяк (73,1 фаиз), доьмайан гадынлар (29,1 фаиз), ниэащсыз (24,1 фаиз), бошанан вя дуллар (2,8 фаиз) чох, али вя натамам али тящсилли ящали-нин хцсуси чякиси (13,3 фаиз) кянд районларынын щамы-сындан чох, тящсилли гадынларын доьдуьу ушагларын иг-тисади район цзря (3,5 ушаг) сайындан чох (3,9 ушаг), али тящсиллилярин доьуму (2,8 ушаг) ашаьы йерлярдян бири, натамам али тящсиллиляр (5,4 ушаг) щамыдан чох вя саир вязиййятдядир.

Бабяк, Жулфа вя Ордубад районларында ниэащлы гадынларын цстцнлцйц (73,0-77,0 фаиз), ниэащсыз (19,0-31,0 фаиз), бошанан вя дул гадынларын азлыьы (3,0-4,0 фаиз) шяраитиндя, Бабяк районунда ниэащлы гадынлар ян чох (11,5 фаиз). Ордубад району ян аз (2,3 фаиз) доьмайанлар иля сечилир. Доьмайан гадынларын ян йцксяк хцсуси чякиси (42,8 фаиз) Сядяряк районунда олмагла, онларын 4,4 фаизи ниэащлы гадынлардыр.

224

Жядвял 19

Нахчыван Мухтар Республикасында сосиал инкишаф сявиййяси иля демографик просесляр арасындакы фяргляр

Инзиба-ти

район-лар

Ящалинин сыхлыьы

Ниэащ бюлэцсц %-ля

Доьмайан гадынлар %-ля

Али вя натамам али

тящсилли ящали %-ля

Тящсил сявиййясиня эюря гадынларын доьдуьу ушагларын сайы

ниэащлы

ниэащсыз

бош/дул

жями

ниэащлылар

орта щесабла

али тящсилли

натамам али тящсилли

орта ихтисас тящсилли

там орта тящсил

натамам орта тящсил

Бабяк 61 75.5 21.2 3.3 36.0 11.5 8.2 3.7 8.2 3.4 3.2 3.4 4.7

Жулфа 36 77.3 18.6 4.1 29.5 6.8 12.1 3.8 3.0 4.0 3.2 3.6 5.5

Орду-бад

42 73.0 21.6 4.6 28.5 2.3 10.8 3.5 2.7 3.9 3.1 3.2 5.6

Сядя-ряк

80 61.6 36.0 2.4 42.8 4.4 3.8 3.8 3.3 5.0 3.8 3.4 5.7

Шащ-буз

22 73.1 24.1 2.8 29.1 2.2 13.3 3.9 2.8 5.4 3.2 3.7. 5.1

Шярур 95 65.4 22.1 12.5 33.5 -1.1 8.8 2.8 2.6 4.0 3.3 3.4 5.2

Нахчы-ван шящяри

187 79.9 14.1 6.0 30.6 0.5 27.0 2.9 2.5 2.5 2.6 2.9 4.0

Нахчы-ван МР

64.4 74.0 22.1 3.9 31.3 5.3 14.5 3.5 2.7 3.2 3.0 3.3 5.0

Азяр-байжан Республикасы

93.4 71.0 24.2 4.8 33.8 4.8 15.1 3.3 2.4 2.7 2.7 3.1 4.3

Page 113: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

225

Тящсилли гадынларын доьдуьу ушагларын орта сайы (3,5-3,8 ушаг), о жцмлядян али (2,7-3,3 ушаг) вя ната-мам али тящсиллилярин (3,5-5,0 ушаг) эюстярижиляри игти-сади район сявиййясиндян артыгдыр. Бу цч районда ящалинин али вя натамам али тящсил сявиййяси (10,3 фаиз) кянд районлары сявиййясиндян (9,4 фаиз) йцксякдир.

Бцтцн эюстярижиляря эюря Нахчыван шящяри бир пайтахт кими сечилир. Мухтар Республикада ян чох ниэащлы (97,7 фаиз), доьмайан (30,6 фаиз) гадынларын, али вя натамам али тящсилли ящалинин (27,0 фаиз), орта щесабла (2,9 ушаг) вя цмумиййятля, ян аз ушаг доьу-мунун бу шящярдя олмасы гануни щалдыр.

Тящлил эюстярир ки, Нахчыван игтисади району ниэащланма сявиййясиня (74,0-71,0 фаиз), тящсилли га-дынларын доьдуьу ушагларын вя доьмайан гадынлар арасында ниэащларын сайына эюря республикадан цстцн олмагла, цмуми ящалинин, о жцмлядян доьан гадын-ларын тящсил сявиййясиндян эеридир.

Нахчыван Мухтар Республикасындакы инзибати районлар цмумиййятля охшар сосиал-игтисади просесляри бирэя кечирсяляр дя онларын йерли тябии-игтисади имкан-лары вя истещсал вярдишляри ящалинин мцхтялиф демогра-фик дцшцнжясини формалашдырмышдыр.

Д. Ящалинин тябии щярякятинин реэионал тящлили

Ящалинин тябии щярякяти нясиллярин арасыкясилмяз

бярпасы демякдир. Бу жящятдян ящалинин доьум, юлцм вя тябии артым эюстярижиляри иля бярабяр аналарын дцн-йайа эятирдийи ушагларын горунмасы мягсядиля онларын

226

1 йаша гядяр юлянлярин мигдары да ясас амил сайылыр. Бу мягсядля тябии щярякятин ярази цзря ямсалларынын тящлили бу щадисялярин баш вермя сябяблярини айдынлаш-дырмаьа имкан верир.

Ящалинин тякрар истещсалы щяр бир районда юзц-нямяхсус инкишаф вя мяскунлашмасындакы гануна-уйьунлуглардан асылыдыр.

Демограф алим Е.Мещрялийевин тядгигатларын-дан мялум олур ки, Нахчыван Мухтар Республикасы юзцнцн демографик эюстярижиляринин артыглыьы иля Азяр-байжан Республикасында щямишя сечилир. Она эюря дя онун ящалиси сайжа даща сцрятля артыр. Тякжя сон ики сийащыйаалма арасында онун ящалиси цмуми юлкя яща-лисиня нисбятян 6,8 фаиз чох артмышдыр. 1999-2000-жи ил-ляр ярзиндя ящали Мухтар Республикада 2,1 фаиз артдыьы щалда, юлкядя 1,5 фаиз артмасы буну бир даща сцбут едир: бу щал хцсусиля Бабяк (29,8 фаиз), Жулфа (22,7 фаиз) вя Шярур (24,4 фаиз) районларында олур (мцгайися едилян дюврцн яввялиндя индики Сядяряк району да Шя-рур районуна дахил иди). Цмумиййятля, бурада ящали-нин артмасына база йарадан шяраит ящалинин жинс-йаш нисбятинин демяк олар ки, щямишя йахшы вязиййятдя ол-масыдыр. Щяля 30 ил яввялдян (гадынлар 50,8 фаиз) ин-дийя гядяр (51,4 фаиз) дяйишилмя о гядяр дя бюйцк ол-мамышдыр.

Page 114: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

227

Жядвял 20

Нахчыван Мухтар Республикасында тябии щярякят эюстярижиляри (34)

Инзибати районлар

Ящалинин щяр 1000 няфяриня

Щяр 1000 няфяря дири доьулан

1 йаша гядяр юлян

ушагларын сайы

доьум юлцм тябии артым

Нахчыван шящяри 13.1 5.1 8.0 10.2 Бабяк 17.4 6.2 11.2 13.5 Ордубад 16.2 4.8 11.4 11.8 Жулфа 14.9 5.8 9.1 10.9 Сядяряк 17.4 5.9 11.5 11.8 Шащбуз 14.6 6.3 8.3 9.7 Шярур 19.1 4.7 14.4 10.5 Нахчыван Мухтар Респуб-ликасы

16.1 5.4 10.7 11.2

Азярбайжан Республикасы

14.8 5.9 8.9 12.8

Мухтар республиканын 1996-жы илдяки демогра-

фик эюстярижисиндян тябии щярякят мялуматлары иля 2000-жи илин мялуматларынын мцгайисяси мараглыдыр.

Сон дюврцн мялуматына эюря ящалинин тябии щя-рякятиндяки вязиййят йухарыдакы жядвялдя верилир.

Нахчыван Мухтар Республикасындакы тясяррцфат структуру иля бярабяр йанажаьын вя електрик ишыьынын нормадан ашаьы тяминаты ящалинин дурумунда ол-

228

магла тякрар истещсалына да юз тясирини эюстярмишдир. Бцтцн бунлар атяшкяс олан вахтлардан сонра да ящали-нин тябии щярякят эюстярижиляринин, хцсусиля доьум вя тябии артымын азалмасы давам етмишдир. Чцнки ящали-нин йердяйишмяси бир тяряфдян аиля йаратмаг имканыны позурса, диэяр тяряфдян мювжуд аилялярин демографик дурумуну позур. Индики шяраитдя яэяр ящалинин йер-дяйишмя просеси лянэимишся, щятта мювcуд аилялярин мязмунжа сабитляшмяси баша чатмамышды. Она эюря дя ящалинин тябии щярякятиндя йени типли формалашма эетмякдядир.

2000-жи илин мялуматына эюря Нахчыван Мухтар Республикасынын тябии эюстярижиляри ичярисиндя доьум (16,1 ушаг) вя тябии артым (10,7 няфяр) ямсаллары юлкя-дян (мцвафиг олараг 14,8 вя 8,9 няфяр) чохдур. Беля шяраитдя инзибати районлар арасында фяргляр чохдур. Ялбяття, Нахчыван шящяриндя тябии ямсалларын щамысы-нын мухтар республикадан ашаьы олмасы онун урбани-засийа мцщити иля ялагядардыр. Щям дя бу фяргляр доьум ( 3 ушаг) вя тябии артым (2,7 няфяр) эюстярижи-синдян даща чохдур. Шящярдя юлцм ямсалынын бир гядяр (0,4 няфяр) чох олмасы дцзэцн щалдыр.

Доьум ямсалында дцзянлик (Бабяк – 17,4, Ся-дяряк – 17,4 вя Шярур – 19,1 ушаг) районлары даьлыг районлардан (Шащбуз – 14,6, Жулфа – 14,9 вя Ордубад -16,2) 20,0 фаизя гядяр артыгдыр.

Юлцм ямсалы (4,5 няфяр) юлкядян (5,9 няфяр) бир о гядяр дя фярглянмир. Лакин дахили инзибати районлар арасында, сябяби айдынлашдырылмасы чятин олан фяргляр мцшащидя олунур. Юлцмдя ян йцксяк эюстярижи Бабяк

Page 115: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

229

(6,2 няфяр) вя Шащбуз (6,3 няфяр, ян ашаьы эюстярижи Ордубад (4,8 няфяр) вя Шярур (4,7 няфяр) районларын-дадыр.

Тябии артым ямсалы Нахчыван шящяриндя вя Ба-бяк (8,3 няфяр) районундан башга галан ярази ващи-диндя юлкя (8,9 няфяр) сявиййясиндян йухарыдыр. Ян йцксяк артым ямсалы Шярур (14,4 няфяр), Сядяряк (11,5 няфяр) вя Ордубад (11,4 няфяр) вя Бабяк (11,4 няфяр) районларындадыр. Ян аз ися (8,3 няфяр) Шащбуз райо-нундадыр.

Мухтар республикада цмумиййятля, доьулан ушагларын горунмасы йахшы сявиййядядир. Бурада орта юлцм эюстярижиси юлкядян 1,6 ушаг аздыр. Щяр 1000 дири доьулан бир йаша гядяр юлян ушаьын сайы ян чох Бабяк (13,5 ушаг), Ордубад вя Сядяряк (11,8 ушаг) районла-рында, ян аз ися даьлыг Шащбуз (9,7 ушаг) вя Жулфа (10,9 ушаг) районларында олмасы тябии игтисади база нюгтейи нязярдян дцзэцндцр.

Ялдя олан сон ики иллик информасийа эюстярир ки, ящалинин щяйатында сабитляшмя тенденсийасы щисс олу-нур. Чцнки сон ики илдя Нахчыван МР артымы жядвялдя эюстярилянлярдян бир гядяр артыгдыр.

Истещсал вя сосиал структурларын бярпасы вя инки-шафы щаггындакы тядбирляр ящалинин сабит щяйат шяраи-тиня кечмяйя имкан йаратмагла демографик просес-лярин активляшмясиня цмиди артырыр.

Юлкядя апарылан демографик сийасят чох уьурла щяйата кечирилир. Демографик сийасятин ясас мягсяди демографик просесляря тясир едян ян мцщцм амилляр нязяря алынмагла жямиййятин вя онун щяр бир цзвцнцн

230

мянафейи бахымындан ящалинин нормал тякрар истещсал просесини щяйата кечирмяйи тямин етмякдян ибарятдир.

Демографик сийасят тядбирляринин башлыжа исти-гамятляри демографик просеслярин идаря едилмясиня йюнялдийиндян бу тядбирляр системи щямишя комплекс характер дашымалыдыр. Чцнки бу просесляря сосиал-игти-сади амиллярля йанашы, щям дябцтцн ижтимаи мцнаси-бятляр системи тясир эюстярир.

Кечмиш иттифагын тяркибиндя олдуьу бир нечя онилликляр ярзиндя Азярбайжанда демографик просес-ляр чох сцрятля эетмиш, ящалинин сцрятли артымына эюря мцттяфиг республикалар арасында илк йерлярдян бирини тутмуш вя щятта 1960-жы илдя ящалинин щяр 1000 няфя-риня дцшян доьум вя тябии артым сявиййясиня эюря би-ринжи йеря чыхмышдыр. Беля ки, яэяр 1960-жы илдя кечмиш иттифагда ящалинин щяр 1000 няфяриня дцшян доьум ся-виййяси 24,9 няфяр, тябии артым сявиййяси ися 17 няфяр олмушдурса, Азярбайжанда бу эюстярижиляр мцвафиг сурятдя 42,6 вя 36,9 няфяр вя йа орта иттифаг сявиййя-синдян 1,7 вя 2,2 дяфя йцксяк олмушдур.

Кечмиш ССРИ яразисиндя доьум вя тябии артым цзря рекорд эюстярижи Нахчыван Мухтар Республика-сында гейдя алынмышдыр. Беля ки, 1960-жы илдя Мухтар Республика цзря щяр 1000 няфяря 50,6 няфяр доьулмуш, 6,4 няфяр юлмцш, тябии артым ися 44,2 няфяр олмушдур.

Тящлил эюстярир ки, Нахчыван Мухтар Республи-касы доьум эюстярижисиня эюря орта иттифаг сявиййясин-дян 2 дяфя, тябии артым эюстярижисиня эюря ися 2,6 дяфя йцксяк олмушдур.

Page 116: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

231

Юлкядя доьум вя тябии артым эюстярижиляринин диэяр мцттяфиг республикалардан йцксяк олмасы беля бир йанлыш фикрин формалашмасына сябяб олмушдур ки, эуйа Азярбайжанын демографик инкишафында щеч бир чятинлик мювжуд дейил вя онун тянзимлянмясиня дя ещтийаж йохдур. Юлкядя йаранмыш архайынчылыг нятижя-синдя ящалинин артым вя миграсийасы просесинин тян-зимлянмясини тямин едян демографик сийасят тядбирля-ринин ишляниб щазырланмасы вя ганунларын гябул едил-мяси диггят мяркязиндян йайынмышдыр. Тясадцфи дейил ки, 1960-жы иллярин орталарындан ССРИ-нин даьылмасына гядярки дювр ярзиндя ящалинин артым сцрятинин азал-масы мейли башга республикалара нисбятян даща эцжлц олмушдур. Бу вязиййят юзцнц республикамызын даьлыг вя даьятяйи районларында даща габарыг шякилдя бцрузя вермишдир. Эянж оьланларын щямин яразилярдян кечмиш ССРИ-нин ири сянайе шящярляриня, тикинти обйектляриня кцтляви ахмасы негатив щаллара эятириб чыхармышдыр.

Республикамыздан бу дюврдя щяр ил орта ще-сабла 30-40 мин няфяр эянж оьланлар ишлямяк, тящсил алмаг вя даими йашамаг цчцн кечмиш иттифагын башга шящяр вя районларына эедирдиляр. Йухарыда гейд ет-дийимиз вя хцсусиля дя 1980-жи илдян сонра минлярля али вя орта ихтисаслы мцтяхяссисляр вя ихтисаслы фящля кадр-лары мцтяшяккил гайдада кечмиш иттифагын Арханэелск, Нечерноземийа, Чернобыл, Тула вилайятляри, БАМ зо-насы реэионларына вя с. йерляря эюндярилирди.

Тякжя 80-жи иллярин орталарында Азярбайжандан Русийанын Амур вилайятиня 600-дян чох аиля кючцрцл-мцш вя щяр ил орта щесабла йухарыда гейд едилян

232

вилайятляря бурадан 1500 няфярдян чох йцксяк их-тисаслы мцтяхяссисляр эюндярилмишдир ки, онларын да 80-90 фаизиндян чохуну азярбайжанлы оьланлар тяшкил ет-мишдир.

Гейд олунан бцтцн бу мясяляляр Азярбайжан ящалисинин демографик гурулушунун позулмасына, даща доьрусу, республикамызын мцхтялиф реэионла-рында, о жцмлядян Нахчыван МР-да ящалинин йаш-жинс тяркибиндя, илк нювбядя ися аиля гурмаг йашында олан оьлан вя гызларын сай тяркибиндя гейри-нормал нисбят-лярин йаранмасына вя сон нятижядя ися эянжлярин аиля гурмасы ишинин чятинляшмясиня сябяб олмуш вя инди дя сябяб олмагдадыр. Тякжя бир факты эюстярмяк кифайят-дир ки, 1999-жу илин ящали сийащыйаалынмасы мялуматла-рына ясасян щямин ил Азярбайжанда ярдя олмамыш субайларын сайы 25-29 йашлы гадынлар арасында 79,4 мин няфяр вя йа 23,7 фаиз, 30-34 йашлы гадынлар ара-сында 47,9 мин няфяр вя йа 23,7 фаиз, 35-39 йашында олан гадынлар арасында ися 33,7 мин няфяр вя йа 13,3 фаиз, 40 вя йа йухары йашында олан гадынлар арасында ися 33,9 мин няфяр вя йа 9,3 фаизи ютцб кечмишдир.

Тящлил эюстярир ки, демографик просеслярдя ян мцсбят эюстярижи бошанмаларда гейдя алынмышдыр. Беля ки, 1990-2002-жи иллярдя юлкядя бошанмаларын сайы 14,1 миндян 5,7 миня дцшмцш вя йа 60 фаизя гядяр азалмышдыр.

Йухарыда гейд олунанлар башга амиллярля йа-нашы хейли дяряжядя дя Ермянистан-Азярбайжан-Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин нятижяляри, республи-

Page 117: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

233

канын сосиал-игтисади, сийаси вя мяняви щяйатында йол верилмиш бир сыра негатив щалларла баьлы олмушдур.

Сон илляр дцнйа юлкяляринин демографик инкишаф эюстярижиляриндя баш верян бязи мянфи дяйишикликляр юл-кямиздя дя юзцнц бцрузя вермякдядир. Мцстягиллик илляриндя республикамызда ящалинин щяр 1000 няфяриня дцшян доьум сявиййяси 23 няфярдян 12,2 няфяря дцшмцшдцр.

Цмумиййятля, демографик вязиййятин мцасир дурумунун даща дцзэцн тясяввцр едилмяси бу мяся-лянин бир гядяр эениш ачыгланмасыны тяляб едир. Чцнки мцстягиллик илляриндя Азярбайжанда баш вермиш игти-сади, сосиал вя сийаси дяйишикликляр бурада демографик просеслярин яввялки илллярля мцгайисядя кяскин сурятдя фярглянмясиня эятириб чыхармышдыр.

Азярбайжанын мцстягиллик газанмасы вя базар игтисадиййатына кечидля ялагядар олараг, онун башга юлкялярля игтисади ялагяляринин позулмасы, Ермянистан силащлы гцввяляри тяряфиндян торпагларымызын 20 фаизи-нин ишьал едилмяси иля ялагядар олараг 1 милйон няфяр-дян артыг ящалинин гачгын вя мяжбури кючкцн вязиййя-тиня дцшмяси вя бунларын нятижясиндя юлкядя йаранмыш сосиал-игтисади вя мяняви-психолоъи шяраит демографик просесляря мянфи тясир эюстярмишдир.

Доьум сявиййясинин мцасир дюврдя азалмасына тясир едян мцщцм амиллярдян бири дя ящалинин тящсил вя мяшьуллуг сявиййясинин йцксялмясиндян ибарятдир. Тящсил сявиййясинин йцксялмяси нятижясиндя гадынларын даща чох щиссяси юзляринин аналыг функсийаларынын йе-риня йетирилмясини аз ушагла мящдудлашдырырлар.

234

Азярбайжан Милли Елмляр Академийасынын мцхбир цзвц, игтисад елмляри доктору, профессор Ш.Мурадовун апардыьы тядгигатлардан айдын олур ки, «… щазырда юлкямиздя гадын ящали кцтлясинин цмуми сай тяркибиндя доьумун хейли щиссяси, йяни 49,6 фаи-зиндян чоху орта тящсил сявиййясиня малик олан га-дынларын, 7,5 фаизи ися али вя натамам али тящсили олан гадынларын пайына дцшцр (38.с.587).

Доьум сявиййясиня жидди тясир эюстярян амилляр-дян бири дя ящалинин жинс-йаш тяркибиндян ибарятдир. Статистик мялуматлар тясдиг едир ки, доьулан ушаглар арасында оьланлар чохлуг тяшкил едир. Анжаг оьлан ушаглары арасында гыз ушагларына нисбятян юлцм ся-виййясинин даим йцксяк олмасы нятижясиндя 25 йашдан башлайараг бцтцн йаш груплары цзря гадынларын сайы кишилярин сайыны цстяляйир. Буну ашаьыдакы жядвялдян даща айдын эюрмяк олар:

Жядвял 21

Ящалинин йаш груплары цзря щяр 1000 кишийя гадынларын сайы (няфяр) (42. с.61)

Йаш

груплары 2000 2001 2002 2003 2004

25-29 1021 1007 1021 1000 1000 30-34 1054 1061 1041 1041 1041 35-39 1060 1053 1067 1061 1061 40-44 1069 1063 1051 1049 1056 45-49 1055 1051 1058 1074 1053 50-54 1100 1128 1075 1086 1068 55-59 1259 1174 1167 1154 1054 60-64 1286 1319 1262 1270 1263 65-69 1262 1268 1318 1349 1372

70 вя даща йухары 1611 1585 1643 1542 1596

Page 118: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

235

Тящлил эюстярир ки, йашлы гадынлар арасында щяр мин кишийя даща чох гадын дцшцр. Беля ки, 2004-жц илдя 60-64 йаш групунда щяр 1000 кишийя 1263 гадын, 70 вя даща йухары йаш групунда ися щяр 1000 кишийя 1596 гадын дцшмцшдцр.

Цмумиййятля эютцрсяк, юлкядя демографик вя-зиййят эярэиндир, проблемляр чохдур. Она эюря дя мящз бу вя диэяр проблемлярин щялли демографийа са-щясиндя дювлят сийасятинин ишляниб щазырланмасыны вя щяйата кечирилмясини тяляб едирди.

Тясадцфи дейил ки, демографийа сийасятинин щялли мясяляляри бцтцн дюврлярдя Азярбайжана рящбярлик етмиш, Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин фяалиййят платформасы консепсийасынын ясас гайясини тяшкил ет-мишдир. Щ.Ялийев щяля щакимиййятинин биринжи дюврцн-дя Азярбайжанда кяскинляшян мяшьуллуг проблеминин тюрядя биляжяйи мянфи сосиал-игтисади вя демографик нятижяляри яввялжядян щисс едяряк чох бюйцк узагэю-рянликля щяля 80-жи иллярин яввялляриндя дцнйа юлкяляри арасында илк дяфя олараг дювлят сявиййясиндя «Рес-публиканын демографик инкишафы вя ящалинин ишля тямин едилмяси цчцн елми сурятдя ясасландырылмыш узунмцд-дятли консепсийасы»нын ишляниб щазырланмасыны иряли сцр-мцш вя елми жящятдян ясасландырмышдыр. Лакин Улу Юндяримиз Щ.Ялийев кечмиш ССРИ-йя рящбярлийя иряли чякилдикдян сонра бу мясяля о вахткы Азярбайжан рящбярляри тяряфиндян унудулмушдур. Бах еля о заман рящбярлийин бу жидди мясяляйя етинасызлыьынын ажыларыны биз инди йахшы эюрцр вя щисс едирик.

236

Она эюря дя икинжи дяфя халгын тякиди вя тяляби иля Азярбайжана рящбярлийя эялян Цмуммилли лидери-миз Щ.Ялийевин диггяти бир даща йенидян щямин мя-сялянин щяллиня йюнялдилмишдир. Щ.Ялийев 1998-жи ил де-кабрын 28-дя «Азярбайжанда демографик инкишаф консепсийасы»нын щазырланмасына даир сярянжам им-заламышдыр.

Демографик инкишаф консепсийасынын ясас мяг-сяди демографик щадисяляря тясир едян мцщцм амилляри нязяря алараг жямиййятин вя онун щяр бир цзвцнцн мянафейиня уйьун олан ящалинин тякрар истещсалынын кямиййят вя кейфиййят характеристикасынын йахшылашды-рылмасы цчцн ялверишли щяйат вя ямяк шяраити йаратмаг-дан ибарятдир.

Демографийа сащясиндя дювлят сийасятинин ясас мягсяди демографик просеслярдя йаранмыш негатив мейлляри арадан галдырмагла юлкянин узунмцддятли инкишаф стратеэийасына уйьун эялян ящалинин кямиййят вя кейфиййят артымыны тямин етмякдир.

Цмумиййятля, Нахчыван Мухтар Республикасы игтисадиййатынын бцтцн сащяляриндя эедян давамлы ин-кишаф, ящалинин щяйат сявиййясинин йцксялмяси вя с. амилляр сон иллярдя демографик просеслярдя мцсбят мейллярин йаранмасына эятириб чыхармышдыр. Буну ашаьыдакы жядвялдян даща айдын эюрмяк олар:

Page 119: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

237

Жядвял 22

Нахчыван Мухтар Республикасында эедян демографик просеслярдя мцсбят мейллярин йаранмасы

Демографик эюстярижиляр 2006-жы ил цзря

2005-жи ил цзря

Фярг (+, -)

Ящалинин сайы 380170 376360 +3810 Доьуланлар 6371 6350 + 21 Юлянляр 2049 2111 - 62 Тябии артым 4322 4239 + 83 1 йаша гядяр юлян ушагларын сайы

16 30 - 14

Жядвял мялуматларынын тящлили эюстярир ки, Нах-

чыван МР Али Мяжлисинин апардыьы мягсядйюнлц тядбирляр нятижясиндя 2005-жи иля нисбятян 2006-жы илдя юлянлярин сайы 62 няфяр азалмышдыр. Гейд олунан дювр-дя 1 йаша гядяр юлян ушагларын сайы хейли азалараг 30 няфярдян 14 няфяря ендирилмишдир. Ящалинин тябии ар-тымында да мцсбят мейлляр баш вермишдир. Тябии артым 2005-жи иля нисбятян 2006-жы илдя 83 няфяр тяшкил етмиш-дир.

Апарылан тядгигатлар эюстярир ки, юлкядя апары-лан дцзэцн демографик сийасят нятижясиндя мцстягил-лийин илк илляриндя демографик просеслярдя баш верян мянфи щаллар арадан галдырылыр вя мцсбят мейлляр бяр-гярар олмаьа башлайыр.

Фикримизжя, демографийа сащясиндя дювлят сийа-сятинин гаршысында дуран ясас вязифяляр ашаьыдакылар щесаб едилмялидир.

238

• ящалинин кямиййят вя кейфиййятинин нормал тя-крар истещсалы цчцн зярури олан доьум сявиййясини тямин едя биляжяк шяраитин йарадылмасы;

• юлцм сявиййясинин азалдылмасы, ящалинин саьлам-лыьынын вя щяйатынын йахшылашдырылмасы щесабына юмцр мцддятинин узадылмасы;

• ниэащ вя бошанма просесляринин, бцтцнлцкдя, жямиййятин вя айрылыгда щяр бир аилянин мянафейиня уйьун тярздя низамланмасы;

• ижтимаи тяряггинин щям йахын, щям дя узаг эя-ляжяйя перспективляри нязяря алынмагла миграсийа про-сесинин тянзимлянмяси;

• республиканын сосиал-игтисади, сийаси вя демо-график мянафелярини рящбяр тутараг юлкя яразисиндя, о жцмлядян сярщяд районларында вя ишьал едилмиш реэион-ларда ящалинин мяскунлашмасынын йахшылашдырылмасы вя щямин яразидя демографик потенсиалын артырылмасы цчцн шяраитин йарадылмасы;

• аиля институтунун мяняви-яхлаги дяйярляринин тяблиьи вя мцдафияси, саьлам щяйат тярзинин формалаш-дырылмасынын цмумбяшяри нормалара уйьун тянзим-лянмяси.

Фикримизжя, дювлят програмынын щяйата кечирил-мяси бир сыра мцсбят сосиал-демографик нятижяляря эя-тириб чыхаражагдыр.

Прогнозлар эюстярир ки, демографийа сащясиндя йеридилян дцзэцн дювлят сийасяти нятижясиндя 2010-жу иля гядяр Нахчыван Мухтар Республикасында ящалинин тябии артым ямсалы хейли артажагдыр.

Page 120: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

239

6.2. Нахчыван МР-да мяшьуллуьун тямин олунмасы имканлары

Базар игтисадиййатына кечид шяраитиндя Азярбай-

жан дювлятинин щяйата кечирмиш олдуьу сийасят сямя-ряли мяшьуллуьа вя ишсизлийин арадан галдырылмасына йюнялдилмишдир. Юлкядя мювжуд олан ямяк габи-лиййятли ящалинин мяшьуллуг сявиййяси вя гурулушунун мцяййян едилмясиня вя бу сащядя сямяряли мяшьуллуг сийасяти тядбирляри ишляниб щазырланмасына вя щяйата кечирилмясиня бюйцк ещтийаж вардыр.

Йени игтисади мцнасибятляря кечидин илк илляриндя мцяссисялярдя ишин дайанмасы иля ялагядар олараг мяшьуллуг проблемляри хейли кяскинляшмишдир. Лакин дайаныглы игтисади инкишаф, макроигтисади сабитлик ялдя едилдикдян сонра игтисади ислащатларын ящатя даирясинин эенишлянмяси, о жцмлядян реэионал игтисади инкишафын да ясас ислащат истигамятляриндян бириня чеврилмяси зя-руряти мейдана эялмишдир.

Базар игтисадиййатына кечид тянзимлянян вя мцтяшяккил ямяк базарынын йарадылмасыны, милли яня-няляря ясасланан мяшьуллуг сийасятинин формалашма-сыны вя инкишаф перспективляринин мцяййянляшдирилмя-сини тяляб едир.

Инди дювлят сийасятинин ясас истигамятляриндян бири дя юлкя ящалисинин мяшьуллуьунун сосиал еффектив-лийинин тямин едилмясиня йюнялдилян дювлят мяшьуллуг сийасятинин формалашмасы вя ямяк ещтийатларындан сямяряли истифадя едилмясидир.

240

Юлкядя апарылан мяшьуллуг сийасяти даща чох актив мяшьуллуг тядбирляринин щяйата кечирилмясиня, ящалинин мяшьуллуьунун тямин едилмясиня, пешя ща-зырлыьынын, ижтимаи ишлярин сямярялилийинин артырылмасына, йени иш йерляринин йарадылмасына йюнялдилмишдир.

Мяшьуллуг проблеминин щялли вя бунунла баьлы йени иш йерляринин ачылмасы мясяляляри юлкя президенти Илщам Ялийевин 11 феврал 2004-жц илдя имзаладыьы «Азярбайжан Республикасы реэионларынын сосиал-игти-сади инкишафы Дювлят Програмы (2004-2008-жи илляр)»на даир фярманда юз яксини тапмышдыр.

Бу Дювлят Програмында гейд олунур: «Прог-рамын ясас мягсяди Азярбайжан Республикасынын районларында мювжуд потенсиалдан сямяряли истифадя етмякля игтисадиййатын айры-айры сащяляринин инкиша-фына, истещсал мцяссисяляринин фяалиййятинин даща да эенишляндирилмясиня, ихражйюнцмлц мящсул истещсалы-нын стимуллашдырылмасына, йерли сащибкаолыьын инкишафы йолу иля ящалинин щяйат сявиййясинин даща да йахшылаш-дырылмасына, мяшьуллуьун сявиййясинин, хцсусян эянжлярин файдалы ямякля мяшьуллуьунун артырылмасына вя юлкя игтисадиййатынын динамик инкишафынын тямин едилмясиня наил олмагдыр» (12, с.1).

Азярбайжан Республикасынын Президенти жянаб И.Ялийевин игтисади платформасынын мцщцм истигамят-ляриндян бирини дя юлкядя там мяшьуллуьун тямин едилмяси вя ишсизлик проблеминин щялли тяшкил едир. Щяля 2003-жц илин нойабр айнынын 17-дя Республика Назир-ляр Кабинетинин ижласында юлкя башчысынын сюйлядийи «Азярбайжан цчцн ян бюйцк проблем ишсизлик про-

Page 121: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

241

блемидир. Бу истигамятдя эюрцляжяк тядбирлярин нятижя-синдя, яминям ки, щямин проблем дя арадан галдыры-лажагдыр. Бяйан етмишдим, мягсядим одур ки, нювбяти 5 илдя Азярбайжанда 600 мин иш йери ачылсын. Бу, са-дяжя олараг, сечкигабаьы вяд дейилдир. Бу програм-дыр. Йяни мян яминям ки, щям дювлят тяряфиндян, ейни заманда, юзял сектор тяряфиндян эюрцляжяк тядбирляр нятижясиндя биз буна наил олажаьыг» - фикирляри дювлятин мяшьуллуг сийасятиндя вердийи юнямин вя диггятин ифа-дясидир.

Бу истигамятдя юлкядя щяйата кечирилян ямяли тядбирляр нятижясиндя ящалинин мяшьуллуг сявиййясинин атырылмасы вя юлкя вятяндашларынын рифащынын даща да йахшылашдырылмасы нязярдя тутулур.

Ашаьыдакы жядвялдя юлкядя йени йарадылмыш, мювжуд вя фяалиййяти бярпа едилмиш мцяссися вя тяшки-латларда, щабеля физики шяхслярдя ачылмыш иш йерляри щаг-гында мялумат верилир (бах: жядвял 23).

242

Жядвял 23

Азярбайжан Республикасы цзря 1 октйабр 2003-жц илдян 1 апрел 2008-жи илядяк йени ачылмыш иш йерляри щаггында

мялумат (52, с.14-16)

Жями

О жцмлядян 2003-жц илин ЫВ рцбц – 2006-жы ил

2007-жи ил

2008-жи ил Ы рцб

Ачылмыш иш йерляринин сайы, жями ондан даими иш йер-ляри:

671840 479396

496483 352405

146870 105611

28487 21380

О жцмлядян: йени йарадылмыш мцяс-сися вя тяшкилатларда 98389 78693 16465 3231 мювжуд мцяссися вя тяшкиалтларда 165402 121079 36457 7866 фяалиййяти бярпа едилмиш мцяссися вя тяшкиалтларда 18481 16862 1532 87 физики шяхслярдя 197124 135771 51157 10196 диэяр тядбирляр цзря (мцхтялиф бейнялхалг вя йерли лайищяляр, абадлыг ишляри вя с.) 192444 144078 41259 7107

Юзцнцн сосиал-игтисади инкишафында бу эцн кей-

фиййятжя йени мярщяляйя гядям гоймуш Азярбайжан Республикасында щялли важиб мясялялярдян бири реэион-ларда сащибкарлыьын инкишафыны сцрятляндирмякля ора-

Page 122: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

243

дакы ямяк ещтийатларындан, тябии вя игтисади потенсиал-дан сямяряли истифадя етмякля игтисадиййатын давамлы инкишафына, ящалинин мяшьуллуг сявиййясинин йцксялмя-синя, юлкядя ишсизлийин вя йохсуллуьун азалдылмасына наил олмагдан ибарятдир. Бу истигамятлярдя тядбирлярин щяйата кечирилмяси, реэионларын игтисади инкишафында мювжуд олан кяскин фярглярин арадан галдырылмасыны вя реэионал таразлыьын ялдя олунмасыны тямин етмякля йанашы, онларын игтисади эцжцнц артырыр вя сосиал про-блемлярин щяллини сцрятляндирир.

Юлкямиздя реэионларын сярвятляриндян вя тябии шяраитиндян сямяряли истифадя етмякля, игтисадиййатын бцтцн сащяляринин, ян башлыжасы ися кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалыны артырмаг, гейри-нефт сянайе са-щяляринин, о жцмлядян емал сянайесинин, хидмят вя диэяр инфраструктур обйектлярин, туризмин инкишафыны тя-мин етмякля, мяшьуллуьун сявиййясини йцксялтмяк вя ящалинин эцзяраныны даща да йахшылашдырмаг – эцнц-мцзцн ян важиб мясяляляриндяндир. Бу нюгтейи-нязяр-дян юлкянин игтисади районлары цзря ачылмыш йени иш йер-ляри ишсизлийин ляьви истигамятиндя эюрцлян ишлярин гянаят-бяхш олдуьуну юзцндя якс етдирир (бах: жядвял 24).

244

Жядвял 24

Йени ачылмыш иш йерляринин игтисади районлар цзря цмуми сайы (52, с.13)

Жями

О жцмлядян 2003-жц илин ЫВ рцбц – 2006-жы ил

2007-жи ил

2008-жи ил Ы рцб

Ачылмыш иш йерляринин сайы, жями ондан даими иш йерляри:

671840 479396

496483 352405

146870 105611

28487 21380

о жцмлядян: Бакы шящяри цзря – жями ондан даими иш йерляри

128414 126941

89158 87804

30589 30477

8667 8660

Абшерон игтисади ра-йону цзря – жями ондан даими иш йерляри

143364 25223

30610 16432

11177 7220

1577 1571

Эянжя-Газах игтисади району цзря – жями ондан даими иш йерляри

82880 53428

56261 37107

22320 14165

4299 2156

Шяки-Загатала игтисади району цзря – жями ондан даими иш йерляри

35495 24589

26426 18381

7751 5261

1318 947

Лянкяран игтисади ра-йону цзря – жями ондан даими иш йерляри

64169 38587

49519 31300

12051 6018

2599 1269

Губа-Хачмаз игтисади району цзря – жями ондан даими иш йерляри

40125 22208

31537 18879

7156 2636

1432 693

Page 123: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

245

Аран игтисади району цзря – жями ондан даими иш йерляри

157265 106080

125356 84521

27071 18293

4838 3266

Йухары-Гарабаь игти-сади району цзря–жями ондан даими иш йерляри

15538 8827

12198 7007

28699 1580

471 240

Даьлыг-Ширван игтисади району цзря – жями ондан даими иш йерляри

19758 11813

15158 9748

3830 1569

770 496

Кялбяжяр-Лачын игти-сади району цзря – жями ондан даими иш йерляри

4695 3228

3158 2172

1317 836

220 220

Нахчыван игтисади ра-йону цзря – жями ондан даими иш йерляри

32037 20177

24812 15192

5827 4021

1398 964

Назирлик, Комитя, Ширкят, Сящмдар жя-миййят вя диэяр мяр-кязи тяшкилатлар цзря – жями (игтисади район-лар вя реэионлар цзря эюстярижиляря дахил едилмямишдир) ондан даими иш йер-ляри:

48100 38295

32290 23862

14912 13535

898 898

Дювлят Програмынын гябулундан кечян дювр

ярзиндя, йяни 1 октйабр 2003-жц илдян 1 йанвар 2008-жи илядяк Нахчыван Мухтар Республикасы цзря 24812 йени иш йери йарадылмышдыр. Бу дюврдя йени ачылмыш иш йерляринин 15240-ы йени йарадылмыш мцяссися, тяшкилат-

Жядвял 24-цн давамы 246

ларын вя физики шяхслярин, 3839-у мювжуд мцяссися вя тяшкилатларын, 1098-и мцхтялиф сябябляр цзцндян яввял-ляр ишлямяйян, лакин сон дюврдя фяалиййяти бярпа олунмуш мцяссися вя тяшкилатларын, 11860-ы ися диэяр тядбирляр цзря (мцхтялиф бейнялхалг вя йерли лайищяляр, мювсцми, абадлыг ишляри вя саир) ачылмыш иш йерляринин пайына дцшцр.

Тякжя 2007-жи ил ярзиндя 5827 йени иш йери ачыл-мышдыр ки, бунун да 4021-и даими иш йеридир. Даими иш йерляринин 20,1 фаизи дювлят, 79,9 фаизи ися гейри-дювлят секторунда йарадылмышдыр.2006-жы илдя йарадылмыш даими иш йерляринин игтисади фяалиййят нювляриня эюря 3,2 фаизи кянд тясяррцфатынын, 5,2 фаизи емал сянайесинин, 1,5 фаизи електрик енеръиси, газ вя суйун истещсалы вя бюлцшдцрцлмяси секторунун, 2,0 фаизи тикинтинин, 8,0 фаизя гядяри топдан вя пяракяндя тижарят, автомобил-лярин, мяишят мямулатларынын вя шяхси истифадя яшйалары-нын тямири секторунун, 1,0 фаизи мещманхана вя рес-торанларла хидмятин, 0,7 фаизи няглиййат вя рабитянин, 2,3 фаизи дашынмаз ямлакла ялагядар ямялиййатлар, ижаря вя истещлакчылара хидмят эюстярилмяси сектору-нун, 14,3 фаизи дювлят идаряетмяси вя сосиал тяминатын вязифяляри секторунун, 0,6 фаизи тящсилин, 0,7 фаиз ся-щиййянин, 1,6 фаизи диэяр коммунал, сосиал вя шяхси хидмятлярин эюстярилмяси секторунун, 51,0 фаизи ися айры-айры физики шяхслярин пайына дцшцр.

Page 124: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

247

Жядвял 25

Нахчыван игтисади району цзря йени ачылмыш иш йерляринин бюлэцсц (52, с.309)

Жями

О жцмлядян 2003-жц илин ЫВ рцбц – 2006-жы ил

2007-жи ил

2008-жи ил Ы рцб

Ачылмыш иш йерляринин сайы, жями ондан даими иш йерляри:

32037 20177

24812 15192

5827 4021

1398 964

О жцмлядян: йени йарадылмыш мцяс-сися вя тяшкилатларда 7495 6479 972 44 мювжуд мцяссися вя тяшкиалтларда 3839 3075 600 164 фяалиййяти бярпа едилмиш мцяссися вя тяшкилат-ларда 1098 999 99 0 физики шяхслярдя 7745 4639 2350 756 диэяр тядбирляр цзря (мцхялиф бейнялхалг вя йерли лайищяляр, абадлыг ишляри вя с.) 11860 9620 1806 434

Нахчыван Мухтар Республикасынын Али Мяжлиси

вя Республика щюкумятинин ящалинин мяшьуллуьунун тямин олунмасы вя йашайыш сявиййясинин йцксялдилмяси истигамятиндя эюрдцкляри ишляр юз бящрясини вермякдя-дир. Ялбяття ки, бурада район вя шящяр ижра башчылары-нын, мцвафиг органларын эюрдцкляри ишляр дя диггятя-

248

лайигдир. Инди фярящля демяк олар ки, шящяр вя район-ларда щяйата кечирилян мягсядйюнлц тядбирляр юз мцсбят нятижялярини вермиш, игтисадиййатда динамик инкишаф мейлляри эцжлянмишдир. Йени мцяссисялярин ачылмасы вя кющня мцяссисялярин ишинин бярпа едилмяси йени иш йерляринин ачылмасына, мяшьуллуг проблеминя бирбаша тясир эюстярир.

Дювлят Програмынын гябулундан 2008-жи ил йанварын 1-нядяк олан дювр ярзиндя Мухтар Респуб-ликанын шящяр вя районлары цзря ачылмыш иш йерляринин сайыны ашаьыдакы жядвялдян эюрмяк олар:

Жядвял 26

Шящяр вя районлар цзря йени ачылмыш иш йерляринин цмуми сайы (52, с.309)

Жями

О жцмлядян 2003-жц илин ЫВ рцбц – 2006-жы ил

2007-жи ил

2008-жи ил Ы рцб

Ачылмыш иш йерляринин сайы, жями:

32037 24812 5827 1398

О жцмлядян: Нахчыван шящяри 12894 10368 2047 479 Бабяк району 3992 2977 770 245 Жулфа району 2442 1860 459 123 Ордубад району 2380 1764 502 114 Сядяряк району 766 572 152 42 Шащбуз району 1978 1528 326 124 Шярур району 4487 3456 814 217 Кянэярли району 3098 2287 757 54

Page 125: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

249

Сон дюврлярдя олдуьу кими, жари илин яввялиндян дя Дювлят Програмынын ижрасы иля ялагядар Нахчыван Мухтар Республикасында макроигтисади сабитлийин вя давамлы инкишафын тямин едилмяси сащясиндя, о жцмля-дян шящяр вя районларда щяйата кечирилян мяг-сядйюнлц тядбирляр юз мцсбят нятижялярини вермиш, игти-садиййатда динамик инкишаф мейлляри эцжлянмишдир.

Мяшьуллуг сявиййясинин йцксялдилмясиндя мух-тар республикада фяалиййят эюстярян мяшьуллуг мяр-кязляринин вя ямяк йармаркаларынын да чох мцщцм ролу вардыр. 2006-жы илдя мяшьуллуг хидмяти органлары тяряфиндян ишсиз вятяндашларын ямяк фяалиййятиня жялб едилмяси иля ялагядар 3900 ишсиз вятяндаш гейдиййата алынмыш, 1850 няфяр мцхтялиф юзял вя дювлят структурла-рында ишля тямин олунмушдур. Чох мцвяффягиййятля баша вурулан 2006-жы илдя мухтар республиканын шящяр вя район мяркязляриндя 3 дяфя ямяк йармаркалары ке-чирилмиш вя бу йармаркаларда 494 няфяр ишля тямин олунмушдур.

Цмумиййятля, Нахчыван Мухтар Республика-сында сон 10 илдя ялдя едилмиш наилиййятляр мухтар рес-публиканын тарихиня дювлят гуружулуьунун вя сосиал-игтисади инкишафын мцщцм мярщяляси кими дахил олмуш-дур.

Мухтар республикада макроигтисади эюстярижиля-рин динамикасында мцшащидя олунан сабит артым темпи игтисадиййатын сосиал йюнцмлц инкишафынын тямин едилмяси, ящалинин щяйат сявиййясинин йцксялдилмяси, йени иш йерляринин йарадылмасы вя мяшьуллуьун инкишаф етдирилмяси цчцн ялверишли шяраит йаратмышдыр. Ящалинин

250

щяйат шяраитинин даща да йцксялдилмяси мягсядиля апа-рылан мягсядйюнлц ишляр нятижясиндя 2003-жц илин октйабр айындан башлайараг Дювлят Статистика Коми-тясинин 2007-жи илин апрелиня олан мялуматына эюря 26558 йени иш йери ачылмышдыр. Йени ачылмыш иш йерляринин 16273-ц вя йахуд 61,3 фаизи даими иш йерляридир. 2006-жы ил цзря игтисади фяал ящалинин цмуми сайы 1995-жи илин сявиййясиня нисбятян 23,6 фаиз артмышдыр. Бу дювр яр-зиндя юзял секторун вя сащибкарлыьын инкишафы нятижя-синдя гейри-дювлят секторунда ишляйянлярин сайы 1,5 дяфя артмышдыр.

Ямяк ещтийатларындан даща дольун истифадя ет-мяк, ящалинин сямяряли мяшьуллуьуну тямин етмяк вя эяляжякдя мяшьуллуг проблеминин там щяллиня наил олмаг мягсядиля Азярбайжан Республикасынын Прези-денти 2007-жи ил 17 май тарихли сярянжамы иля «Азяр-байжан Республикасынын Мяшьуллуг Стратеэийасынын щяйата кечирилмяси цзря Дювлят Програмы (2007-2010-жу илляр)» тясдиг етмиш вя онун ардынжа ися Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мяжлисинин Сядри Васиф Талы-бов «Нахчыван Мухтар Республикасында Мяшьуллуг Стратеэийасынын щяйата кечирилмяси цзря Дювлят Прог-рамы (2007-2010-жу илляр)» юзцнцн 30 май 2007-жи ил тарихли сярянжамы иля тясдиг етмишдир.

Дювлят Програмы мяшьуллуг сийасятинин щяйата кечирилмяси цзря игтисади мцщитин вя ямяк базарынын инкишафына, йени иш йерляринин ачылмасына, ящалинин ся-мяряли мяшьуллуьунун тямин едилмясиня, ямяк база-рында ишчи гцввясинин кейфиййятинин вя рягабят габи-лиййятинин йцксялдилмясиня, ишахтаран вя ишсиз вятян-

Page 126: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

251

дашларын сосиал мцдафиясинин эцжляндирилмясиня йюнял-дилмиш тядбирляри мцяййян етмишдир.

Бцтцн Дювлят Програмларында олдуьу кими бу програмын да мягсяд вя вязифяляри мцяййянляшдирил-мишдир.

Програмын ясас мягсяди ящалинин сямяряли мяшьуллуьунун инкишафында йюнялдилян сийаси, игтисади, сосиал вя институсионал мцщитин йарадылмасы ясасында мяшьуллуг сащясиндя приоритет истигамятляринин щяйата кечирилмясини тямин етмякдир.

Дювлят Програмынын вязифяляри ися ашаьыдакылар-дан ибарятдир:

- Игтисади инкишафа вя сямяряли мяшьуллуьун тя-мин едилмясиня истигамятляндирилмиш макроигтисади сийасятин щяйата кечирилмяси;

- сямяряли мяшьуллуьун вя ямяк мящсулдарлыьы-нын артымына наил олмаг цчцн мцвафиг тядбирлярин щяйата кечирилмяси;

- сащибкарлыьын инкишафына мане олан проблем-ляри арадан галдырмаг, харижи игтисади фяалиййят иштирак-чыларына саьлам рягабят шяраити йаратмаг сащясиндя мцвафиг тядбирлярин щяйата кечирилмясинин давам ет-дирилмяси;

- йерли сянайе мящсулларынын дцнйа базарында рягабят габилиййятини йцксялтмяк сащясиндя тядбирля-рин щяйата кечирилмяси;

- мухтар республикада сыьорта системинин инки-шаф етдирилмяси, сыьорта базарында инвестисийа сийасяти-нин формалашдырылмасы;

252

- кичик вя орта сащибкарлыг субйектляриндя йени технолоэийаларын тятбигинин стимуллашдырылмасы вя йерли хаммалдан истещсал олунан мящсулун рягабят габи-лиййятинин йцкслядилмяси.

Ямяк базарынын тякмилляшдирилмяси вя институ-сионал инкишаф:

- мяшьуллуьу стимуллашдыран институсионал мцщи-тин формалашдырылмасы;

- тяклиф олунан ишчи гцввяси иля мювжуд иш йерля-ринин сайы арасында таразлыьы тямин едян шяраит йара-дылмасы;

- кичик вя орта сащибкарлыьын инкишафы цчцн ма-лиййя-кредит сийасятинин тякмилляшдирилмяси, кредит го-йулушларынын структурунда узунмцддятли кредитлярин хцсуси чякисинин артырылмасы;

- таразлашдырылмыш инвестисийа вя верэи сийасятини щяйата кечирмяк йолу иля иш йерляриня олан тялябатын юдянилмяси;

- дахили вя харижи миграсийа просесляринин тян-зимлянмяси йолу иля ямяк базарынын инкишаф етдирил-мяси;

- ямяк миграсийасы сащясиндя идаряетмя систе-минин тякмилляшдирилмяси;

- пешя щазырлыьы (йенидян щазырлыг), бош иш йерляри, еляжя дя районларда ишчи гцввяси барядя конкрет тяк-лифляря даир информасийанын щяр бир вятяндаш тяряфиндян ялдя едилмяси цчцн ямяк базарынын аналитик информа-сийа системинин йарадылмасы вя тятбиг олунмасы;

- кяндли (фермер), аиля кяндли тясяррцфатларынын, кооперативлярин, кичик мцяссисялярин инкишаф етдирил-

Page 127: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

253

мяси вя эенишляндирилмяси мягсядиля малиййя инфра-структурунун йарадылмасы;

- кянд тясяррцфаты мящсулларынын сатышы цзря маркетинг шябякясинин йарадылмасы;

- реэионал игтисади ялагялярин эенишляндирилмяси. Ишчи гцввясинин кейфиййятинин йахшылашдырылмасы

вя ямяк базарында рягабятли кадр потенсиалынын йара-дылмасы:

- ямяк базарында йаранмыш вязиййяти тящлил ет-мякля вя дягиг прогнозлашдырма апармагла мцхтялиф ихтисаслы кадрлара олан тялябатын мцяййянляшдирилмяси;

- ямяк базарында рягабят габилиййятли кадрларын щазырланмасы мягсяди иля пешя тящсили системинин тяк-милляшдирилмяси;

- иш йериндя тящсилин давам етдирилмяси, фасилясиз пешя тящсили системинин даща да тякмилляшдирилмяси, мцтярягги тящсил формаларынын (мясафядян тящсил, мо-дул тядриси) тятбиги;

- тящсил сащясиндя щяйата кечирилян институсионал дяйишикликлярин ишяэютцрянлярин ишчи гцввясинин бажарыг вя вярдишляриня олан тялябатына уйьунлашдырылмасы;

- инсан амилинин инкишафына йюнялдилмиш инвести-сийаларын жялб едилмяси цчцн имканларын мцяййянляш-дирилмяси.

Лайигли ямяйин тямин едилмясиня истигамятлян-дирилмиш давамлы инкишафын ялдя едилмяси:

- ямяк ганунверижилийиня даир нязарят системи-нин эцжляндирилмяси;

- ишчилярля ямяк мцнасибятлярини рясмиляшдир-мяйян ишяэютцрянлярин гейри-легал фяалиййятляринин аш-

254

карланмасы вя беля щаллара гаршы мцбаризянин эцжлян-дирилмяси.

Сосиал жящятдян щяссас групларын мяшьуллуьу-нун инкишафы:

- эянжлярин мяшьуллуьунун инкишаф етдирилмяси мягсяди иля онлар цчцн пешя щазырлыьы, йенидян щазыр-лыг, иш йерляринин йарадылмасы вя диэяр сащяляр цзря мцвафиг тядбирлярин щяйата кечирилмяси;

- гачгынларын вя мяжбури кючкцнлярин мяшьул-луьуну эцжляндирмяк мягсядиля тядбирлярин мцяййян едилмяси;

- мяшьуллуг сащясиндя эендер бярабярлийинин тямин едилмяси;

- гадынларын ямяк базарында рягабят габи-лиййятляринин артырылмасы;

- ялиллярин жямиййятя интеграсийасынын тямин едилмяси, онларын мяшьуллуг сявиййясинин артырылмасы мягсядиля мцвафиг шяраитин йарадылмасы;

- жязачякмя мцяссисяляриндян азад едиляжяк шяхслярин пешя тящсили системини ямяк базарында ишчи гцввясиня олан тялябата уйьун тяшкил етмяк мягсядиля жязачякмя мцяссисясинин вя мцвафиг мяшьуллуг хид-мяти органларынын бу сащядя бирэя ишинин тяшкили меха-низминин вя мцвафиг информасийа системинин йарадыл-масы.

Ишахтаран вя ишсиз вятяндашларын сосиал мцдафия-синин эцжляндирилмяси:

- сосиал йардым системиндя цнванлыьын эцжлянди-рилмяси вя онун минимум йашайыш стандартлары иля яла-гяляндирилмяси;

Page 128: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

255

- ишсизляр цчцн йени мяслящят хидмятляринин вя ямяк биръаларынын, районларда пешя щазырлыьы цзря мяркязлярин йарадылмасы;

- ишдян чыхарылма ещтималы гаршысында олан ишчиля-рин пешя тящсилинин габагжадан тяшкил едилмяси;

- бош иш йерляри (вакансийалар) щаггында ващид информасийа базасынын йарадылмасы.

Щесаб едирям ки, мяшьуллуг стратеэийасынын щяйата кечирилмяси вя мцвяффягиййятли щялли бцтювлцкдя юлкядя вя о жцлмядян, Нахчыван МР-да мяшьуллуг проблемини тамамиля щялл едяжякдир.

6.3. Кичик вя орта бизнесин инкишафынын мяшьуллуг

сявиййясиня тясири вя тянзимлянмясинин тякмилляшдирилмяси

Азярбайжан Республикасы мцстягиллик ялдя ет-

дикдян сонра базар игтисадиййаты йолу сечмиш, обйек-тив вя субйектив сябяблярдян, жидди сосиал-игтисади проблемлярля гаршылашмышдыр. Щяйата кечирилян бир сыра програмлар, тядбирляр сосиал-игтисади дурумун мцяй-йян гядяр сабитляшдирилмясиня имкан верся дя кюклц сосиал-игтисади проблемляр – хцсусиля дя сащибкарлыьын инкишафы, ямяк габилиййятли ящалинин мяшьуллуьу сащя-ляриндя щяля дя галмагдадыр. Бязи щакимиййят орган-ларынын базар мцнасибятляриня кечид шяраитиндя гейри-дювлят бюлмясинин инкишафынын вя ящалинин мяшьуллу-ьунун даща дювлятин проблеми олмадыьы барядя йанлыш фикирляри дя мейдана чыхан йени проблемлярин щяллинин зяифлямясиня эятириб чыхармышдыр.

256

Бунунла йанашы, инкишаф етмиш базар игтиса-диййатына малик юлкялярин тяжрцбяси эюстярир ки, милли игтисадиййатын инкишафы, мяшьуллуьун сявиййясинин йцксялдилмясиндя кичик вя орта бизнесин инкишафы ящя-миййятли рол ойнайа биляр. Бу бизнес формаларынын, хцсусиля дя кичик бизнесин, инкишафы мцлкиййят форма-ларынын тяшяккцлц вя инкишафына, азад рягабятя вя тя-шяббцскарлыьа, йени идейа вя ихтираларын истещсалата тятбигиня, ящалинин мяшьуллуьунун йцксялдилмясиня зямин йаратмагла жямиййятдя мювжуд сосиал эярэин-лийин арадан галдырылмасына щялледижи тясир эюстярир. Инкишаф етмиш юлкялярдя фяалиййят эюстярян мцяссисяля-рин 60-95%-нин, цмуми милли мящсулун 55-70%-нин, бцтцн ишляйянлярин 60-75%-нин, йени йарадылан иш йер-ляринин 75-85%-нин кичик вя орта мцяссисялярин пайына дцшмяси милли игтисадиййатын инкишафында кичик вя орта бизнесин ящямиййятли ролуна бариз нцмунядир.

Сон илляр юлкямиздя базар игтисадиййатынын фор-малашмасына, кичик вя орта бизнесин инкишафына, мяш-ьуллуьун сявиййясинин йцксялдилмясиня вя с. йюнялдил-миш «Сащибкарлыг фяалиййяти щаггында», «Кичик сащиб-карлыьа дювлят кюмяйи щаггында», «Дювлят мцлкиййя-тинин юзялляшдирилмяси щаггында», «Мяшьуллуг щаг-гында» вя с. Азярбайжан Республикасы ганунларынын, кичик вя орта сащибкарлыьын инкишафына вя мяшьуллуг проблеминин щяллиня йюнялмиш цч Дювлят Програмынын (1997-2000, 2002-2005, 2007-2010-жу илляр цзря), щабеля бир сыра башга програм вя тядбирлярин гябул едилмясиня бахмайараг щяля дя республикамызда

Page 129: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

257

ящалинин фактики мяшьуллуг сявиййясини гянаятбяхш щесаб етмяк олмаз.

Она эюря дя Азярбайжанда мювжуд сосиал-игти-сади проблемлярин арадан галдырылмасы, хцсусиля дя мяшьуллуг сявиййясинин йцксялдилмяси зяруряти, онларын щяллиндя кичик вя орта бизнесин формалашмасы вя инки-шафыны тяляб едир.

Мцасир дцнйада ящалинин мяшьуллуьу истянилян юлкянин гаршысында дуран ян актуал проблемлярдян би-ридир. Йенижя базар игтисадиййаты йолу сечмиш Азяр-байжан кими юлкялярдя бу проблем юзцнц даща габа-рыг шякилдя бцрузя верир.

Мяшьуллуг – инсанын ижтимаи истещсалатда ишти-ракы, иш гцввясинин истещсал васитяляри иля билаваситя бирляшмяси, истещсалын шяхси вя яшйа амилляринин жя-миййятин ващид мящсулдар гцввяляриндя тяшкилидир. Ин-санлар истещсал васитяляри иля бирляшяряк юз араларында мцяййян мцнасибятляря эирирляр.

Мяшьуллуг мяжму ижтимаи мящсулун тякрар ис-тещсалы просесиндя иштирак едян (билаваситя вя йа долайы йолла) инсанлар арасында мейдана чыхан истещсал мцнасибятлярини тяжяссцм етдирир.

Дювлят мяшьуллуг проблеминин сямяряли щялл едилмяси цчцн бцтювлцкдя игтисадиййатын тянзимлян-мясиня даир тяхирясалынмаз тядбирляр щяйата кечирмя-лидир. Бу мягсядля цмумиййятля, базар игтисадиййаты-нын ганунауйьунлуглары вя Азярбайжанда мювжуд олан конкрет сосиал-игтисади шяраит вя юлкя игтисадиййа-тынын хцсусиййятляри, йерли ящалинин менталитети нязяря алынмагла хцсуси програмлар ишляниб щяйата кечирил-

258

мялидир. Фикримизжя, игтисадиййатын, еляжя дя мяшьул-луьун дювлят тяряфиндян тянзимлянмяси мягсяди иля ашаьыдакы истигамятлярдя конкрет програмларын ща-зырланмасы вя щяйата кечирилмяси мягсядяуьйндур:

♦ юлкя игтисадиййатынын, тябии сярвятляринин йерляш-мя хцсусиййятлярини, ящалинин мяшьуллуьунун, онун сосиал-игтисади вязиййятини нязяря алмагла йени иш йер-ляринин йарадылмасы мягсяди иля кичик вя орта мцясси-сялярин йарадылмасы вя фяалиййяти цчцн ялверишли мцщитин йарадылмасы. Бу мягсядля онлара эцзяштли шяртлярля узунмцддятли кредитлярин верилмяси, истещсалла мяшьул олан бу типли мцяссисялярин, фяалиййят сащясиндян асылы олмайараг, фяалиййятинин илк цч илиндя бцтцн верэи нювляриндян азад едилмяси;

♦ ящалинин мяшьуллуг сявиййясини артырмаг цчцн, ясасян бцджядян малиййяляшян идаря, мцяссися вя тяш-килатларда, чевик иш графикинин, там олмайан иш эцнц вя йа иш щяфтясинин (ясасян чохушаглы гадынлар вя ялилляр цчцн), евя иш верилмясинин тятбиги;

♦ мювжуд ири мцяссисялярин фяалиййятинин бярпасы вя йенидян гурулмасы, лазым эялдийи щалларда профилин дяйишмяси мягсяди иля онлара эцзяштли шяртлярля вя узун мцддятя кредит (щям дахили, щям дя харижи мянбяляр щесабына) верилмясинин тямин едилмяси. Бу типли мцяс-сисялярин иши там бярпа олунана гядяр онларын юзялляш-дирилмясинин тяхиря салынмасы;

♦ мяшьуллуьун сямяряли тянзимлянмяси цчцн обйектив, реал «Мяшьуллуг програмы»нын тяртиб едилиб щяйата кечирilмяси;

Page 130: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

259

♦ кичик вя орта мцяссисялярин фяалиййятинин тяш-кили вя сабитляшдирилмяси цчцн онлара дювлят сифаришинин верилмяси;

♦ мцлкиййят формасындан асылы олмайараг ида-ря, мцяссися вя тяшкилатларда бошалмыш иш йерляринин ихтисасына уйьун олараг, рясми ишсиз статусу алмыш шяхслярин дювлят щесабына ихтисасынын артылымасы вя йа дяйишдирилмяси шябякясинин эенишляндирилмяси вя с.

Мяшьуллуьун дювлят тянзимлянмяси щяйата кечи-риляркян гарышыг игтисадиййатын мювжудлуьу, гейри-дювлят мцлкиййятинин хцсусиййятляри нязяря алынмалы, щядсиз инзибатчылыьа йол верилмямялидир.

Бир чох онилликляр ярзиндя кечмиш ССРИ-дя, о жцмлядян Азярбайжанда, ямяк габилиййятли ящалинин мяшьуллуьуна йюнялян сийасят, инсанларын мараглары-нын тямин олунмасына дейил, ясасян екстенсив инкишаф едян игтисадиййатын иш гцввясиня олан тялябатынын юдя-нилмясиня ясасланырды. Бу сийасят даим артмагда олан иш йерляринин комплектляшдирилмясини, кадр чатышмазлы-ьынын арадан галдырылмасы цчцн иш гцввясинин ялавя мянбяляринин ахтарылмасы вязифясинин йериня йетирил-мясини нязярдя тутурду ки, бу да практики олараг, няинки ямяк ещтийатларынын бцтювлцкдя, щямчинин пен-сийа йашында олан вя мящдуд иш габилиййятляринин дя халг тясяррцфатына жялб едилмясиня эятириб чыхармышды.

ССРИ-нин сцгутундан сонра мцстягиллик ялдя етмиш республикаларда, о жцмлядян Азярбайжанда чюхбюлмяли, чохукладлы игтисадиййатын бяргярар ол-масы, игтисадиййатын йени структурунун формалашмасы, гиймятлярин либераллашдырылмасы, дювлят мцлкиййятинин

260

юзялляшдирилмяси индийядяк мювжуд олмуш, сосиал-ямяк мцнасибятляриндя кюклц дяйишикликляря сябяб олду. Бунунла йанашы, мцяссисялярин мцфлисляшмяси, истещсалын сявиййясинин кяскин шякилдя ашаьы дцшмяси нятижясиндя ишсизлийин сявиййясинин эцнбяэцн артмасы вя с. ямяк габилиййятли ящалинин мяшьуллуьу сащясиндя йени вязиййятин йаранмасына эятириб чыхарды. Нятижядя бцтцн постсовет мяканында ишсизлик бир нюмряли про-блемя чеврилди.

Анжаг сянайежя инкишаф етмиш юлкялярин тяжрц-бяси эюстярир ки, базар игтисадиййатына кечид цчцн щансы форманын сечилмясиндян асылы олмайараг дювлят мяшьуллугла баьлы лазым олан бцтцн тядбирляри щяйата кечирмялидир.

Кичик вя орта сащибкарлыьын инкишафынын ящалинин мяшьуллуьунун артырылмасында ящямиййятли, щялледижи рол ойнадыьы, игтисади жящятдян инкишаф етмиш юлкялярин тяжрцбяси иля сцбут едилмякдядир. Беля ки, АБШ-да хцсуси бюлмядя мяшьул олан ишчи гцввясинин 52-59%-я гядяри кичик вя орта мцяссисялярин пайына дцшцр. АБШ вя диэяр инкишаф етмиш юлкялярдя щяр ил игтисадиййатда йарадылан йени иш йерляринин 60-86, бязян 95%-и кичик вя орта бизнесин пайына дцшцр. Ейни заманда, кичик вя орта бизнес сферасына дахил олан мцяссисяляр йени ишчи гцввясинин щазырланмасында, илк дяфя ишя башла-йанларын ишля тямин олунмасында ящямиййятли рол ой-найырлар.

Базар игтисадиййаты йолу сечдикдян сонра Азяр-байжан да бир сыра обйектив вя субйектив сябябляр

Page 131: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

261

цзцндян ящалинин мяшьуллуьу сащясиндя чятинликлярля гаршылашмышдыр.

Азярбайжанда сащибкарлыьын инкишафына йюнял-дилмиш бир сыра ганун вя програмларын гябул олунуб тятбиг едилмяси нятижясиндя сон иллярдя кичик вя орта мцяссисялярин щям цмуми сайында, щям дя орада мяшьул оланларын сайында нязяря чарпажаг ирялиляйишляр ялдя едилмишдир. Мясялян, 1995-2001-жи илляр ярзиндя Азярбайжанда фяалиййятдя олан кичик мцяссися вя кооперативлярин сайы 7226-дан (1995-жи ил) 25121-я (2001-жи ил) чатмыш, башга сюзля, 3,5 дяфя артмышдыр. Щямин иллярдя бу мцяссисялярдя ишляйянлярин сайы мцвафиг олараг 59,4 мин няфярдян 118,7 мин няфяря чатмыш, башга сюзля, тяхминян 2 дяфя артмышдыр.

Мцстягиллик ялдя етдикдян сонра базар игтиса-диййаты йолу сечмиш Азярбайжанда щяйата кечирилян бир сыра тядбирляр, бцтювлцкдя юлкя игтисадиййатынын хцсусиля дя юзял секторун инкишафында нязяря чарпажаг ирялиляйишляря наил олмаьа имкан вермишдир. 2001-жи илин йекунларына эюря цмуми дахили мящсулда гейри-дюв-лят секторунун пайы 71 % тяшкил етмишдир.

Сон илляр Азярбайжанда бцтцн мцлкиййят нюв-ляри цзря мцяссисялярин сайынын артмасы мцшащидя олу-нур. Беля ки, 2002-жи илин йанвар айынын 1-ня олан мя-лумата эюря республикамызда 58623 мцяссися фяа-лиййят эюстярирди ки, (1997-жи иля нисбятян 32,3% чох), бунун 15694-нц дювлят вя бялядиййя мцяссисяляри (1997-жи иля нисбятян 15,6% чох), 40008-ни хцсуси мцяссисяляр (1997-жи иля нисбятян 35,0% чох), 1974-нц харижи мцяссисяляр (1997-жи иля нисбятян 3,3 дяфя чох),

262

947-ни ися гарышыг мцлкиййятли мцяссисяляр (1997-жи иля нисбятян 1,9 дяфя чох) тяшкил едирди.

Ямяк габилиййятли ящалинин мяшьуллуьу инкишаф сявиййясиндян асылы олмайараг, истянилян юлкядя даим диггят тяляб едян ян актуал проблемлярдяндир. Ящали-нин щяйат сявиййяси, юлкядя сосиал-игтисади вя сийаси са-битлик хейли дяряжядя бу проблемин нежя щялл едилмя-синдян асылыдр.

Азярбайжан Дювлят Статистика Комитясинин мялуматларына эюря бу сащядя республикамызда вя-зиййят о гядяр дя эярэин дейилдир. Беля ки, 1990-2001-жи илляр ярзиндя юлкя ящалисинин сайы 12,8%, ямяк ещти-йатларынын сайы 21,8%, о жцмлядян ямяк габилиййятли йашда ящалинин сайы 22,7%, игтисади фяал ящалинин цмуми сайындан мяшьул оланларын 0,3% артмышдыр.

Дювлят бюлмясиндя ишляйянлярин сайынын азал-масы игтисадиййатын мцхтялиф сащяляриндя муздла ишля-йянлярин сайынын да илбяил азалмасына сябяб олмушдур.

Гейри-дювлят бюлмясиндя ишляйянлярин сайы яса-сян фярди секторда ишляйянлярин вя сярбяст мяшьул олан ящалинин щесабына артмышдыр. 1998-жи илдян башлайараг хцсуси вя коллектив бюлмядя ишляйянлярин сайы кяскин сурятдя (1997-жи иля нисбятян 11,1 дяфя) артмаьа, 2000-жи илдян етибарян ися азалмаьа мейл етмишдир (2002-жи илдя бу секторду ишляйянлярин сайы йенидян артмаьа башламышдыр).

Сон илляр гейри-дювлят бюлмясиндя мяшьул олан-ларын сай артымы иля йанашы, хцсуси чякисинин артмасы да мцшащидя едилир. Беля ки, ССРИ сцгута уьрадыгдан сонра яняняви сатыш базарынын итирилмяси, истещсалын

Page 132: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

263

йенидян гурулмасы вя профилинин дяйишмяси цчцн кифайят гядяр малиййя ресурсларынын олмамасы, истещсал едилян мящсулларын рягабят габилиййятинин зяифлийи вя с. обйектив вя субйектив сябябляр цзцндян бир чох мцяссисяляр истещсалын щяжмини азалтмаьа мяжбур олурлар. Бу амилин бир сыра эюстярижиляря, о жцмлядян мяшьуллуьун сявиййясиня тясирини юйрянмяк цчцн Азярбайжан Дювлят Статистика Комитяси 2001-жи илдя 550 мцяссисядя арашдырмалар апармышдыр. Арашдыр-малар нятижясиндя мялум олмушдур ки, тядгигатла ящатя олунмуш мцяссисялярин 29%-дя истещсалын щяж-минин 1999-жу илля мцгайисядя дяйишмяси мяшьуллуьун азалмасына сябяб олмушдур.

Азярбайжанда кичик вя орта бизнесин инкишаф ет-дирилмяси васитясиля мяшьуллуьун сявиййясинин хейли ар-тырылмасына реал имканлар вардыр. Садяжя бу имканлары реаллашдырмаг лазымдыр.

Азярбайжанда ящалинин мяшьуллуьунун мюв-жуд, реал вязиййяти онун сявиййясинин йцксялдилмяси цчцн жидди вя ясаслы тядбирлярин щяйата кечирилмяси зя-рурятини йаратмышдыр. Бу истигамятдя сямяряли тядбир-лярин реаллашмасы цчцн юлкямиздя мцяййян щцгуги база формалашмасына, норматив актларын гябул едил-мясиня, мяшьуллуг цзря хцсуси идарянин йарадылмасына бахмайараг, ящалинин там мяшьуллуьу тямин едилмя-мишдир. Йаддан чыхармаг олмаз ки, базар игтисадий-йаты шяраитиндя ящалинин юлкядя мювжуд ганунлара зидд олмайан фяалиййятля мяшьуллуьу, онларын мцтляг яксяриййятинин ясас йашайыш мянбяйи олмагла бярабяр, щям дя ижтимаи тялябатын юдянилмясинин вя сосиал-сийаси

264

ямин-аманлыьын мцщцм шяртляриндян биридир. Мящз бу нюгтейи-нязярдян ящалинин мяшьуллуг сявиййясинин йцксялдилмяси вя тянзимлянмяси дювлятин ян ясас со-сиал-игтисади вязифяляриндян бири щесаб едилмялидир.

Ящалинин мяшьуллуг сявиййяси бир чох амиллярин тясири алтында формалашыр. Кичик вя орта бизнесин инки-шафы ящалинин мяшьуллуг сявиййясинин йцксялдилмясинин щялледижи амили олмагла йанашы йеэаня амили дейилдир. Буна эюря дя ящалинин мяшьуллуг сявиййясинин йцксял-дилмяси вя тянзимлянмяси цчцн кичик вя орта бизнесин инкишафы иля йанашы, диэяр амиллярин тясири дя арашдырыл-малыдыр. Ейни заманда нязяря алмаг лазымдыр ки, ящалинин мяшьуллуьунун тянзимлянмяси бу просеся тя-сир едян амиллярдян истифадя сявиййясиндян, еляжя дя щямин амиллярин юзляринин тянзимлянмя дяряжясиндян асылыдыр. Фикримизжя, мяшьуллуьа тясир едян амилляри ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:

Ы. Сосиал-демографик амилляр

♦ ямяк габилийййятли ящалинин сайы; ♦ ямяк габилиййятли ящалинин жинси вя йаш гуру-

лушу; ♦ ямяк габилиййятли ящалинин тящсил, пешя вя ихти-

сас гурулушу; ♦ демографик вязиййят; ♦ мяшьуллуьун сащя гурулушу; ♦ ящалинин юлкядахили (гисмян дя бейнялхалг) ми-

грасийасы.

Page 133: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

265

ЫЫ. Техники-игтисади амилляр

♦ мящсулдар гцввялярин инкишаф сявиййяси; ♦ халг тясяррцфатынын сащя гурулушу, айры-айры

сащялярин хцсуси чякиси вя онларын дяйишмя мейли; ♦ истещсалын щяжминин, профилинин, потенсиал туту-

мунун дяйишмяси; ♦ елми-техники тяряггинин мювжуд вязиййяти вя

сцряти.

ЫЫЫ. Сащибкарлыьын инкишафы иля баьлы амилляр

♦ дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмяси, онун форма вя методлары;

♦ сащибкарлыьын инкишафы цчцн щцгуги-норма-тив, сосиал-игтисади мцщитин мювжудлуьу;

♦ сащибкарлыьын инкишаф сявиййяси, дювлят вя гейри-дювлят мцлкиййятинин нисбяти;

♦ сащибкарлыьа дювлят кюмяйинин сявиййяси; ♦ сащибкарлыгла мяшьул олмаг цчцн илкин капитал

йыьымынын мювжудлуьу.

ЫВ. Тянзимляйижи амилляр

♦ структур сийасяти; ♦ инвестисийа сийасяти; ♦ малиййя-кредит сийасяти; ♦ верэи сийасяти; ♦ фиксал сийасят; ♦ мяшьуллуг сийасяти.

266

В. Сийаси амилляр

♦ жямиййятин демократикляшмя сявиййяси; ♦ юлкядя сосиал-игтисади вя сийаси сабитлик; ♦ юлкядя вя онун йерляшдийи жоьрафи реэионда

щярби-сийаси сабитлик. Мяшьуллуьун тянзимлянмяси цзря тядбирлярин

щазырланмасына сосиал-демографик амиллярин тящлилин-дян башламаг лазымдыр. Бу заман юнжя юлкядя ямяк ещтийатларынын, игтисади фяал ящалинин, о жцмлядян мяшьул оланларын мювжуд мигдары вя йахын перспек-тивдя артым темпи мцяййян едилмялидир; бцтювлцкдя ямяк ещтийатларынын, еляжя дя мяшьул олан ящалинин, щямчинин ишсизлярин жинс, йаш, тящсил, пешя вя ихтисас тяр-киби, мяшьуллуьун сащя гурулушу, ящалинин миграсийа мейлляри арашдырылмалыдыр. Сосиал-демографик амиллярин тящлили щям жари дюврдя, щям дя перспективдя мяшьул-луьун тянзимлянмясинин ясас истигамятляри мцяййян-ляшдириляркян щансы жинсдян, йаш категорийасындан, пешя вя ихтисасдан оланларын юнжя ишля тямин едилмяси зярурятини айдынлашдырмаьа вя бунун цчцн халг тясяр-рцфатынын щансы сащясиндя даща ялверишли шяраитин ол-дуьуну мцяййянляшдирмяйя имкан верир.

Сон илляр юлкямиздя мювжуд ири мцяссисялярин яксяриййятинин там эцжц иля ишлямямяси, кичик вя орта мцяссисялярин юзялляшдирилмяси вя малиййя чатышмазлыьы ужбатындан онларын яксяриййятинин фяалиййят эюстярмя-мяси, щабеля кянд тясяррцфаты сащясиндя апарылан исла-щатлар, реал олараг чохсайлы ямяк габилиййятли инсанлары

Page 134: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

267

мяшьуллугдан кянарда гоймуш, онларын щям юлкяда-хили, ясасян дя бейнялхалг миграсийасыны эцжляндир-мишдир. Ящалинин юлкядахили, еляжя дя бейнялхалг миг-расийасы щаггында мцфяссял мялумата малик олмадан ися мяшьуллуьун тянзимлянмясиня йюнялдилмиш сямя-ряли тядбирляри щазырламаг олдугжа чятиндир. Буна эюря дя мяшьуллуьун тянзимлянмяси истигамятиндя тяклиф-лярин щазырланмасындан юнжя ящалинин миграсийасынын учота алынмасы сащясиндя ишляр гайдайа салынмалыдыр.

Ямяк габилиййятли ящалинин мяшьуллуьунда тех-ники-игтисади амилляр ящямиййятли, щялледижи рол ой-найырлар. Юлкядя мювжуд мящсулдар гцввялярин инки-шаф сявиййяси, халг тясяррцфатынын тяшяккцл тапмыш сащя гурулушу мяшьуллуьун тянзимлянмясиня йюнялдилмиш тядбирлярин ишлянмясиндя истинад нюгтяси ролуну ой-найа биляр. Ейни заманда, истещсал сащяляринин йени-дян гурулмасы, модернляшдирилмяси, елми-техники тя-ряггинин наилиййятляринин истещсалата тятбигинин сцрят-лянмяси, кейфиййятли, мцасир тялябляря жаваб верян ис-тещсал васитяляринин вя истещлак шейляринин истещсалы мягсяди иля истещсалын профилинин, номенклатурурунун дяйишдирилмяси мяшсулдар гцввялярин инкишафына тякан вермяк, халг тясяррцфатынын сащя гурулушуну тякмил-ляшдирмякля йанашы йени иш йерляринин йарадылмасына да зямин йарада биляр.

Инкишаф етмиш юлкялярин тяжрцбяси эюстярир ки, бейнялхалг игтисади ялагялярин инкишаф сявиййяси юлкя дахилиндя ящалинин мяшьуллуьунун артырылмасында ящямиййятли рол ойнайыр.

268

Юлкянин бейнялхалг игтисади ялагялярин инкишаф сявиййяси бир чох амиллярдян (мящсулдар гцввялярин инкишаф сявиййясиндян, бейнялхалг ямяк бюлэцсцндя иштирак сявиййясиндян, халг тясяррцфатынын сащя гурулу-шундан, юлкядя вя реэионда сабитликдян вя с.), о жцмлядян харижи сярмайялярин йатырылмасы цчцн ялве-ришли щцгуги-игтисади мцщитин мювжудлуьундан асылы-дыр. Юлкямиздя харижи сярмайялярин йатырылмасы цчцн лазыми ганунверижилик актлары, о жцмлядян харижи сяр-майялярин горунмасы щаггында хцсуси ганун гябул едилмишдир. Нятижядя сон илляр Азярбайжана харижи сярмайя ахыны эцжлянмиш вя йахын эяляжякдя онун щяжминин даща сцрятля артажаьы эюзлянилир. Инди Азяр-байжан адамбашына инвестисийа гойулушуна эюря МДБ вя бир чох Авропа юлкялярини габаглайыр.

Юлкядя мяшьуллуьун сявиййясиня тясир едян амилляр групу сырасында сийаси амиллярин хцсуси йери вардыр. Бейнялхалг тяжрцбя эюстярир ки, жямиййятин демократикляшмя сявиййяси иля юлкядя мяшьуллуьун ся-виййяси арасында бирбаша ялагя мювжуддур. Беля ки, Гярбин демократик юлкяляриндя (АБШ, Франса, Бюйцк Британийа вя с.) ишсизлийин сявиййяси 3-5% тяшкил етдийи щалда, демократийанын нисбятян аз инкишаф етдийи Ла-тын Америкасы юлкяляриндя 8-12 %, Африка юлкяляриндя ися бундан ду йцксякдир. Бу амилин ролу ондан иба-рятдир ки, жямиййят демократикляшдикжя щям ящалинин мяшьуллуг щцгугу даща йахшы горунур, дювлят юз вя-тяндашынын фираванлыьы цчцн даща ящямиййятли тядбирляр щяйата кечирир, щям дя щяр бир вятяндашын юз щаггыны тяляб етмяси цчцн щцгуги зямин йарадылыр. Щесаб еди-

Page 135: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

269

рик ки, демократик инкишаф йолуна гядям гоймуш Азярбайжанда бу просес сцрятляндикжя мяшьуллуьун сявиййясинин артырылмасы цчцн ялавя зямин йаранажаг-дыр.

Юлкядя сосиал-игтисади вя сийаси сабитлийин мюв-жудлуьу вятяндаш сцлщцнцн бяргярар олмасына шяраит йаратмагла бярабяр, игтисади активлийин артмасынын вя харижи сярмайялярин юлкяйя эятирилмясинин, беляликля дя ямяк габилиййятли ящалинин мяшьуллуьунун артырылма-сынын ясас амилляриндян бири кими чыхыш едир. Буна эюря дя, юлкядя сосиал-игтисади вя сийаси сабитлийин горун-масы цчцн дювлят сявиййясиндя лазыми тядбирляр эюрцл-мяли, ганунун алилийинин бяргярар олмасы цчцн мцва-фиг мцщит формалашдырылмалыдыр.

Юлкядя вя онун йерляшдийи жоьрафи мякана щярби-сийаси сабитлийин позулмасы ямяк габилиййятли ящалинин мяшьуллуьуна мянфи тясир едян ясас амил кими сяжиййяляндириля биляр. Бу амилин мяшьуллуьа тясири Азярбайжанын тимсалында даща айдын эюрцнцр. Беля ки, Ермянистанын Азярбайжана тяжавцзц, торпаглары-мызын 20%-нин ермяниляр тяряфиндян ишьалы вя динж са-кинлярин юз ата-баба йурдларындан говулмасы нятижя-синдя бир милйона йахын инсан гачгын вязиййятиня дцшмцшдцр вя бу щал 15 иля йахындыр ки, давам ет-мякдядир. Бу вязиййят, щямчинин мцщарибя нятижя-синдя минлярля иш йерляринин даьылмасы, йени иш йерляри-нин йарадылмасы имканларынын мящдудлуьу мяшьул-луьа мянфи тясир эюстярир.

Фикримизжя, Азярбайжанда мяшьуллуг сащясиндя йаранмыш ситуасийа, сащибкарлыьын инкишафына тясин

270

едян формалашмыш мцщит, потенсиал сащибкарларын илкин капитал йыьымынын вязиййяти мяшьуллуьа тясир едян тян-зимляйижи амиллярин ролуну артырмышдыр.

Дювлятин структур сийасятиндя кюклц дяйишиклик-ляр едилмялидир. Дювлятин инвестисийа сийасяти структур сийасятиня уйьунлашдырылмалыдыр. Инвестисийа сийасяти формалашдырыларкян юнжя истещсал сащяляринин, онларын дахилиндя ися даща перспективлиляринин инкишафы нязярдя тутулмалыдыр.

Дювлятин фиксал сийасяти структур вя инвестисийа сийасятинин реаллашдырылмасына истигамятляндирилмялидир. Юлкямиздя мяшьуллуьун сявиййясинин йцксялмясиндя кичик вя орта бизнесин мцстясна ролу нязяря алынараг онларын инкишафы цчцн бцджядян айрылан вясаитин щяжми артырылмалы вя онун сащибкарлара верилмяси цзяриндя нязарят эцжляндирилмялидир. Бцджядян билаваситя йени иш йерляринин йарадылмасы цчцн айрылан вясаитин щяжми дя артырлмалыдыр.

Мяшьуллуьа тясир едян тянзимляйижи амилляр сыра-сында малиййя-кредит сийасятинин мцстясна ролу вардыр: мяшьуллуьун мювжуд сявиййясинин сахланмасына, еляжя дя онун йцксялдилмясиня йюнялдилян истянилян тядбир йалныз мцяййян малиййя тяминаты нятижясиндя реаллаша биляр.

Верэи сийасяти юлкядя игтисади активлийя тясин эюстярмякля мяшьуллуьун тянзимлянмясиндя мцщцм рол ойнайыр. Щяддиндян артыг верэи йцкц, хцсусиля истещсал сащяляриндя, йени иш йерляринин ачылмасы имкан-ларыны азалтмагла мяшьуллуьа мянфи тясир эюстярир. Мящз бу сябябдяндир ки, сон илляр Азярбайжанда

Page 136: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

271

верэи йцкцнцн азалдылмасы, верэи системинин тякмилляш-дирилмяси истигамятиндя мцщцм аддымлар атылмышдыр. Юлкя Президентинин сащибкарлыьын инкишафына дювлят щи-майяси сащясиндя ялавя тядбирляр щаггында йухарыда гейд едилян фярманындан сонра бу истигамятдя ишляр даща да сцрятлянмишдир.

Инкишаф етмиш юлкялярин тяжрцбяси эюстярир ки, ямяк габилййятли ящалинин мяшьуллуьунун сявиййяси, йухарыда гейд едилянлярля йанашы вя даща чох щяйата кечирилян мяшьуллуг сийасятиндян асылыдыр. Сямяряли мяшьуллуг сийасяти ямяк габилиййятли ящалинин ишля тя-мин едилмясини тянзимлямякля йанашы, сосиал-игтисади сабитлийин сахланмасында да щялледижи рол ойнайыр. Юл-кямиздя ямяк габилиййятли ящалинин реал мяшьуллуьу-нун сявиййяси гейри-гянаятбяхш олдуьундан, тябиидир ки, йеридилян мяшьуллуг сийасятини тякмилляшдирилмяйя ещтийажы вардыр.

Цмумиййятля, эютцрцлдцкдя мяшьуллуг сийасяти ашаьыдакы мясялялярин щяллиня кюклянмялидир:

• ямяк габилиййятли бцтцн юлкя вятяндашларынын мяшьуллуьу сярбяст сечмяк щцгугунун тямин олун-масына шяраит йарадылмасы;

• ящалинин сосиал рискдян горунмасы цчцн сямя-ряли сосиал тяминат системинин йарадылмасы;

• иш гцввясинин бюлцнмясинин вя йенидян бюлцн-мясинин чевик, сямяряли механизминин йарадылмасы;

• ишсизлярин сосиал мцдафиясинин тяшкили;

272

• сярбястляшян ишчилярин йенидян щазырланмасы, пешя вя ихтисасын сявиййясинин артырылмасында онлара йардым едилмяси;

• рягабят габилиййятли олмайан аз ихтисаслы вятян-дашларын, о жцмлядян эянжлярин вя гадынларын мяшьул-луьуна йардым едилмяси;

• дювлят мяшьуллуг хидмятляринин ишинин тяшкилинин тякмилляшдирилмяси;

• гейр-дювлят бюлмясиндя йени иш йерляринин йа-радылмасынын стимуллашдырылмасы;

• мяшьуллуьа даир хцсуси сащя вя ярази програм-ларынын щазырланмасы вя реаллашдырылмасы;

• мяшьуллуг проблемляринин щяллиндя бейнялхалг ямякдашлыьын эенишляндирилмяси;

• мяшьуллуьун тямин едилмяси тядбирляринин щазыр-ланмасында вя щяйата кечирилмясиндя бцтцн дювлят вя гейри-дювлят органларынын, тяшкилатларынын фяалиййятинин ялагяляндирилмяси.

Фикримизжя, мяшьуллуьун йцксялдилмяси вя мц-вафиг сийасятин тякмилляшдирилмяси цчцн йухарыда гейд едилянлярля йанашы, ашаьыдакы истигамятлярдя тядбирлярин щяйата кечирилмяси дя мягсядяуйьун оларды:

• юлкядя ямяк ещтийатларынын мювжуд балансы ня-зяря алынмагла йени иш йерляринин йарадылмасы цчцн ка-питал гойулушларынын сащяляр вя яразиляр цзря бюлцшдц-рцлмясинин сямяряли системинин йарадылмасы;

• ямяк ганунверижилийинин тякмилляшдирилмяси, вя-тяндашларын ямяк щцгугунун, хцсусиля дя гейри-

Page 137: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

273

дювлят бюлмясиндя, горунмасы мягсяди иля нязарят системинин йарадылмасы;

• ишляйянлярин вя ишсизлярин сайынын дцзэцн мцяй-йян едилмяси цчцн учот системинин тякмилляшдирилмяси, учотдан йайынма вя йа дцзэцн олмайан мялуматлар цчцн мясулиййятин артырылмасы;

• бцджядян малиййяляшян идаря вя мцяссисялярдя сямярясиз иш йерляринин ляьви вя мцтярягги иш йерляринин йарадылмасы;

• эянжлярин, еляжя дя гадынларын вя эянж мцтяхяс-сислярин ишля тямин олунмасыны йахшылашдырмаг мягсяди иля иш йерляринин квотасынын мцяййян едилмяси;

• мювжуд, бош иш йерляринин долдурулмасы цчцн вахташыры олараг реэионларда ямяк йармаркаларынын тяшкили;

• али, орта ихтисас вя пешя тящсилинин ямяк базары-нын тялябляриня уйьун тякмилляшдирилмяси;

• иш гцввяси ихражынын гануниляшдирилмяси, бу мягсядля харижи юлкялярля мцвафиг мцгавилялярин баь-ланмасы;

• дювлят мяшьуллуг хидмятляринин фяалиййятиндя чевиклийин артырылмасы;

• алтернатив иш йерляринин (гыса иш щяфтяси, гыса иш эцнц, явязчилик, мцвяггяти иш, вахташыры мяшьуллуг) йарадылмасынын стимуллашдырылмасы вя с.

Фикримизжя, ямяк габилиййятли ящалинин мяшьул-луьунун сямяряли тянзимлянмясиня имкан верян тяк-лифлярин щяйата кечирилмяси республикамызда мяшьуллуг

274

сащясиндя мювжуд олан эярэинлийин хейли йумшалдыл-масына зямин йарадарды.

6.4. Мяшьуллуг сащясиндя эендер проблеми вя онун

реэионал щялли истигамятляри

Азярбайжанда базар мцнасибятляринин форма-лашмасы мярщяляси илк нювбядя ямяк ещтийатларынын сямяряли йерляшдирилмяси вя тякмилляшдирилмяси мясяля-сини юн плана чыхармышдыр. Бу проблемин сцрятли инки-шафында ясас щярякятверижи гцввя мяшьуллуг сийасяти-нин тянзимлянмяси истигамятлярини ящатя едир. Тябии ки, бурада гадын мяшьуллуьу проблеми мцщцм ящя-миййят кясб едир.

Гадынларын ижтимаи ямякдя инкишафынын ящямийя-ти тякжя онларын аилянин бцджясини зянэинляшдирмяляри иля дейил, щям дя онларын шяхси нцфузлары, аилядя щазыр-ланыб гябул едилян гярарларын вя аилядян кянарда ижти-маи ялагялярин вя контактларын гайдайа салынмасына вердикляри тющфялярля изащ едилир. Буна эюря дя щазырда башлыжа вязифялярдян бири кечид игтисадиййатына гядям гоймуш юлкялярдя гадынларын йенижя мейдана чыхан, формалашмагда олан ямяк базарында щансы дяряжядя вя мигйасда инкишафыны мцяййянляшдирмякдян вя он-ларын йени мяшьуллуг системиндя щяр щансы бир шякилдя «сыхышдырылмасы» вязиййятини ашкара чыхарыб тядбирляр эюрмякдян ибарятдир.

Цмумиййятля, гейд етмяк лазымдыр ки, гадынлар жямиййятин башлыжа мящсулдар гцввяляринин мцщцм тяркиб щиссясини тяшкил едяряк, онун мадди вя мяняви

Page 138: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

275

немятляринин йарадылмасында билаваситя иштирак ет-мякля йанашы, щям дя аналыг функсийасы кими чятин вя шяряфли бир вязифяни йериня йетирирляр.

Бцтцн жямиййятдя бир шяхсиййят вя иш гцввяси кими гадынларын ижтимаи тякрар истещсал просесиндя рол вя йерини мцяййян етмяк цчцн ижтимаи тякрар истещса-лын вя онун бир щиссяси кими инсанларын тякрар истещсалы вя ушаг доьулмасындакы ролуну фяргляндирмяк лазым-дыр. Беля ки, бцтювлцкдя эютцрцлдцкдя, бцтцн жя-миййятдя ящалинин тякрар истещсалы щяр ики жинсдян – ки-шилярдян вя гадынлардан ибарят олан ящали кцтлясинин ишидир. Бурада гадынлары кишилярдян фяргляндирян ясас жящят башга бир функсийаны, ушаг доьмаг функсийасыны йериня йетирмякдян ибарятдир. Аналыг функсийасынын йериня йетирилмяси гадынларын истещсал просесиндяки ишти-ракыны ящямиййятли дяряжядя азалдыр.

Гадын азадлыьынын тямин олунмасы щяр бир юл-кядя щялли важиб мясялялярдян биридир. Она эюря дя ще-саб едирик ки, гадын азадлыьынын щяйата кечирилмяси, онларын ижтимаи истещсала жялб едилмяси, гадын ямяйи-нин тятбиги характеринин дяйишилмяси, онларын иш шяраити-нин йахшылашдырылмасы, бярабяр ямяк цчцн бярабяр щагг верилмяси, ана вя ушагларын ямяйинин мцдафияси гадынларын тящсил вя мядяниййят сявиййясинин йцксял-дилмяси йолу иля мцмкцндцр вя буна жидди ямял олунмасы тяляб олунур.

Щазырда гадын мяшьуллуьу сащясиндя дювлят сийасятинин вя гадын ямяк потенсиалынын сямяряли мяш-ьуллуьунун тямин едилмяси истигамятляринин мцяййян

276

едилмяси игтисад елми гаршысында мцщцм вязифяляр гоймушдур.

Мцстягиллик ялдя етдикдян сонра юлкямизин базар игтисадиййаты йолу иля эетмяси, юлкяляр арасында игтисади ялагялярин позулмасы, игтисади бющран вя с. гадын вя кишиляр арасында ишсизлийин йараныб артмасыны лабцд едяряк мяшьуллуг проблеминин кяскинляшмясиня сябяб олмуш вя онун щяллини хейли чятинляшдирмишдир. Лакин юлкядя апарылан игтисади ислащатлар, юзялляшмя просесляри, йени мцяссисялярин тикилиб истифадяйя верилмяси вя с. ящалинин мяшьуллуг проблеминин щяллини хейли йахшылашдырмышдыр. «Мяшьуллуг щаггында» Азярбайжан Республикасынын 2 ийул 2001-жи ил тарихли гануну да мяшьуллуг проблеминин щяллиндя мцщцм рол ойнамышдыр.

Бцтцн бунлара бахмайараг гадын проблеми бцтцн дюврлярдя олмушдур вя инди дя олмагдадыр. Ла-кин ямяк мяжялляси иля ялагядар олан щям гадын, щям киши мясяляси бир-бири иля сых ялагядар олдуьу цчцн бирликдя щялл едилир. Лакин Эендер проблеми инди бцтцн дцнйада юн плана чякилдийи цчцн гадын ямяйи иля баьлы олан проблемляря хцсуси ящямиййят верилмяси тяляб олунур.

Дювлятин мцщцм мясяляляриндян бири гадын ямяк потенсиалындан сямяряли истифадя едилмясиндян ибарятдир. Бу ися юз нювбясиндя игтисадиййатын бцтцн сащяляриндя гадын ямяйиндян истифадя цчцн зярури олан шяраитин йарадылмасына вя сон нятижядя Эендер сийасятиня хцсуси диггят йетирилмясини нязярдя тутур.

Юлкямиз мцстягиллик ялдя етдикдян сонра рес-публикалар арасында игтисади ялагяляр позулмуш, ири

Page 139: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

277

мцяссисялярин гисмян вя йа тамамиля дайанмасы няти-жясиндя ишсизлярин сайы артмышдыр.

Статистик материалларын тящлили эюстярир ки, 1991-2006-жы илляр ярзиндя ишсизляр арасында гадынларын хцсуси чякиси тягрибян 50-60 фаиз арасында жяряйан етмишдир.

Кечид дюврц игтисадиййаты гадынларын бир щиссясинин индийядяк ялдя етдикляри мяшьуллуг вя сосиал тяминат сащясиндя наилиййятлярдян мящрум етмишдир. Бу эерилямя дювлятин щямин сащядяки ролунун кяскин шякилдя азалдыл-масы иля ялагяляндирилир (Мцлкиййят формаларынын дяйиш-мяси вя дювлят мцлкиййятинин хцсуси чякисинин азалмасы). Кечид дюврцндя гадынларын эениш сурятдя жямиййят щяйа-тында иштиракынын тямин едилмясинин мцмкцн олмамасы бу эцнцн реаллыьыдыр. Лакин щесаб едирик ки, кечид дюврц баша чатдыгдан сонра Эендер бярабярлийи тямин олуна-жагдыр. Азярбайжан Республикасынын Конститусийасында хцсуси гейд олунур ки, «Киши иля гадынын ейни щцгуглары вя азадлыглары вардыр».

Гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайжан Республи-касында Эендер сийасятинин кюкляри совет дюврцнцн «Гадын мясяляси» иля баьлыдыр. Щямин дюврдя демяк олар ки, гадын мясялясиня диггят вя гайьы иля йанашы-лырды, онлар арасында бярабярлик мювжуд иди. Лакин «Гадын мясяляси»нин бейнялхалг стандартлара мцвафиг олараг инкишаф етдирилмяси Азярбайжанын мцстягиллийи дюврцня тясадцф едир. 1995-жи илдя Чинин пайтахты Пе-киндя кечирилмяли олан ЫВ Цмумдцнйа Гадынлар Конфрансына щазырлыьын бир щиссяси кими Азярбайжанда дювлят вя гейри-щюкумят гадын тяшкилатлары гадын про-блемляринин щялл едилмясиня сяфярбяр олунмушдур. Еля

278

щямин ил Азярбайжан Республикасы «Гадынлара Гаршы Айры-сечкилийин Ляьв Едилмяси щаггында Конвенсийа» гябул етмиш вя юлкянин нцмайяндя щейяти Пекин Кон-франсында фяал иштирак етмишдир. Нящайят, 14 йанвар 1998-жи илдя Республика Гадын Проблемляри цзря Дювлят Комитяси (ГПДК) йарадылмышдыр.

ХХ ясрин ахырларына гядяр демяк олар ки, кеч-миш ССРИ-нин бцтцн республикаларында олдуьу кими Азярбайжан Республикасында да Эендер проблеминин щяллиня лазыми диггят йетирилмямиш вя тящлилляр апарыл-мамышдыр. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев МДБ юлкяляри арасында илк дяфя олараг 6 март 2000-жи ил та-рихдя «Азярбайжан Республикасында дювлят гадын сийасятинин щяйата кечирилмяси щаггында» фярман им-заланмышдыр.

Юлкямиздя базар игтисадиййатынын бяргярар ол-масы, мцстягиллийин мющкямляндирилмяси, игтисади ис-лащатларын апарылмасы, вятяндаш жямиййятинин форма-лашмасы вя с. сащялярдя гадынларын да цзяриня чох бюйцк мясулиййят дцшцр. Бцтцн бунлар ися республи-када гадын мяшьуллуьу сащясиндя дя хцсуси дювлят сийасятинин ишляниб щазырланмасыны тяляб едир.

Игтисадиййатда гадын мяшьуллуьунун чох ашаьы сявиййядя олмасы онларын яксяр щиссясинин али вя орта ихтисас тящсилиня малик олмамасы иля изащ едилир. Буну Мухтар Республиканын али тящсил мцяссисяляриндя игти-садиййат ихтисасларында тящсил алан тялябялярин цмуми сайында гызларын хцсуси чякиси бир даща сцбут едир. Беля ки, 2006-жы илдя Мухтар Республиканын Универси-тетляриндя (Дювлят вя Юзял Университет) игтисад

Page 140: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

279

йюнцмлц ихтисасларда тящсил алан тялябялярин цмуми сайында гызлар жями 11 фаиз хцсуси чякийя малик ол-мушдур. Бу ихтисасларда гызларын азлыьы онларын щямин ихтисаслара ашаьы мейиллилийи иля изащ едилир.

Жядвял 27

2006-жы илдя Нахчыван МР али мяктябляриндя игтисад йюнцмлц ихтисасларында тящсил аланларын

жинс тяркиби (няфярля)

Жями тяля-бяляр

О жцмлядян

оьлан-лар

гыз-лар

оьланлара нисбятян гызлар фаизля

1. Нахчыван Дювлят Университети

530 466 64 12

2. Нахчыван Юзял Университети

256 233 24 9

Бундан башга, мухтар республика али ихтисас мяктябляринин диэяр ихтисасларында тящсил алан гызларын хцсуси чякиси 10-30 фаиз арасындадыр.

Гызларын вя оьланларын техники пешя мяктябляри цзря эендер бюлэцсцнцн тящлили мяшьуллуьун эендер прогнозу нюгтейи-нязяриндян чох важибдир. Чцнки бу мяктяблярдя мцхтялиф сащяляр цчцн орта персонал ща-зырланыр. Мящз бу нюгтейи-нязярдян мухтар республи-када мцяссисяляр цчцн орта персоналын щазырланма-сына хцсуси диггят йетирилмяли вя техники пешя мяктяб-ляринин иши жанландырылмалыдыр.

Гадынларымызын али тящсил алмасында Нахчыван МР-да фяалиййят эюстярян али мяктябин чох бюйцк

280

ролу вардыр. Апарылан тящлилляр эюстярир ки, Нахчыван Дювлят вя Юзял Университетляриндя 2001-2006-жы иллярдя тялябя щейятинин жинс тяркиби хейли дяйишмишдир. Мяся-лян, кечян 6 ил ярзиндя Нахчыван Дювлят Университе-тиндя бцтцн тялябя щейятинин тяркибиндя гызларын сайы 1 фаиз артдыьы щалда Нахчыван Юзял Университетиндя гызларын сайы 17 фаиз ашаьы дцшмцшдцр. Ашаьы дцшмя-нин ясас сябяби бурада педагоъи ихтисаслара гябулун азалмасы вя яксиня игтисад йюнцмлц ихтисаслара ися гя-бул планынын артмасы иля ялагядар олмушдур.

Цмумиййятля эютцрсяк педагоъи ихтисасларда гызларын сайы даща чохдур. Яэяр Нахчыван Дювлят вя Юзял Университетляриндя педагоъи ихтисасларда гызларын сайы 80-85 % арасындадырса Нахчыван Мцяллимляр Ин-ститутунда бу рягям даща йцксякдир. Буну ашаьыдакы жядвял мялуматларындан даща айдын эюрмяк олар.

Жядвял 28

2001-2006-жы иллярдя Нахчыван Дювлят Педагоъи Институтунда тялябя щейятинин сайы вя жинс тяркиби

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Бцтцн тялябялярин жями:

21 147 383 465 504 549

О жцмлядян:

Гызлар 20 134 358 432 471 516

Оьланлар 1 13 25 33 33 33

Page 141: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

281

Педагоъи Институтда жядвял мялуматларынын сон алты илдяки тящлили эюстярир ки, тялябя щейяти арасында гызларын хцсуси чякиси 92-99 % арасындадыр.

Бцтювлцкдя мухтар республиканын али ихтисас мяктябляриндя диэяр ихтисасларда тящсил алан гызларын хцсуси чякиси 10-30 % арасында тяряддцд едир.

Маэистратура йолу иля кадр щазырлыьына хцсуси диггят верилир. Нахчыван МР али мяктябляри ичярисиндя Нахчыван Дювлят Университети бу сащядя хцсуси йер тутур. Эендер бярабярлийини мцяййян етмяк цчцн ашаьыдакы жядвялдян истифадя едилмишдир.

Жядвял 29

2001-2006-жы иллярдя Нахчыван Дювлят Университетинин маэистратурасында тящсил алан

маэистрлярин жинс тяркиби (фаизля)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Гызлар 54 61 50 44 39 39 Оьланлар 46 39 50 56 61 61

Жядвял мялуматларынын тящлили эюстярир ки, 2001-

2006-жы иллярдя гызларын хцсуси чякиси оьланлара нисбя-тян 4 фаиздян 22 фаизядяк йцксяк олмуш вя 2003-жц илдя щяр ики жинс арасында бярабярлик йаранмыш, сонракы 2004-2006-жы иллярдя ися оьланларын хцсуси чякиси арт-маьа башламышдыр. Бу артым яввялки иллярдя оьланларын щярби хидмятя чаьырылмасы вя щярби хидмятдян гайыт-дыгдан сонра бярпа олунмасы вя буна эюря дя оьланларын сайы артараг гызларын хцсуси чякисинин азалмасына эятириб чыхармышдыр.

282

Щазырда Нахчыван Дювлят Университетиндя чалы-шан мцяллимлярин 45 фаизинин елми дяряжяси олмасына вя йа Азярбайжанын али мяктябляри ичярисиндя юн сырада эетмясиня бахмайараг бунлар ичярисиндя гадынлар жями 11 фаиз тяшкил едир. Она эюря дя университет рящ-бярлийи аспирантура йолу иля елми кадрларын щазырлан-масына хцсуси диггят йетирир. Бу ися юз бящрясини верир вя елми дяряжя алан гадынларын сайы артыр. Тякжя бир факты эюстярмяк кифайятдир ки, 1 йанвар 2007-жи ил та-рихя Нахчыван Дювлят Университетинин аспирантура-сында охуйанларын 38,4 фаизини гадынлар тяшкил едир.

Эяляжякдя бу мясяляляря хцсуси фикир верилмяли-дир. Ян азы она эюря ки, бу сащядя кадр чатышмазлыьы тящсилин инзибати-идаряетмя системиндя щансыса бир гадынын иряли чякилмясиндя проблемляр йарадыр.

Мцстягиллийин илк илляриндя елмя мараг азалмыш-дыр. Лакин щюкумятин сон иллярдя эюрдцйц тядбирляр, дювлят бцджясиндя елм хяржляринин артмасы, елмя, тящ-силя верилян диггят бу сащядя ямяк щагларынын дяфя-лярля артмасы вя нящаyят, 2007-жи илин апрел айында юлкя Президенти Илщам Ялийевин атдыьы йени аддымлар вя им-заладыьы фярмана ясасян академийанын щягиги цзвля-ринин дяряжя маашы 1000 манат, мцхбир цзвлярининки ися 700 манат мцяййян едилмишдир. Цмидвар олдуьу-музу билдирмяк истярдик ки, юлкя президенти сайы о гя-дяр дя чох олмайан елмляр докторлары вя елмляр нами-зядляри барядя дя йахын вахтларда нювбяти аддым ата-раг йени бир фярман имзалайажагдыр.

Page 142: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

283

Щесаб едирям ки, эюрцляжяк бцтцн бу стимул-лашдырыжы тядбирляр эяляжякдя эендер бярабярлийиня дя юз кюмяйини эюстяряжякдир.

Гадын щцгугларынын тямин олунмасы мясяляси мцхтялиф системли юлкялярин ясас ганунларында, онларын бир чох башга рясми сянядляриндя, щятта щямин юлкяля-рин бир сыра бейнялхалг бяйанатларында юз яксини тап-мышдыр. Бцтцн бу тядбирляр гадын щцгугларынын кюклц проблемлярини щялл едя билмяся дя бу сащядя юз мцсбят нятижялярини дя верирди.

ХХ яср гадын проблемляринин гойулушу вя щял-линдя, гадын щярякатынын эенишлянмяси сащясиндя де-мяк олар ки, дюнцш ясри олмушдур.

Бир-бириня зидд олан ики ижтимаи системин мюв-жудлуьу, бунларын тарихян йанашы йашамасы гадын проблемини даща да актуаллашдырмыш, гадын щярякатыны жямиййятин апарыжы гцввяляриндян бириня чевирмишдир.

Совет щакимиййяти илляриндя юз ващид идеолоэийа-сынын гцввясини, йени системин цстцнлцклярини, онун даща жязбедижи тясирини эюстярмяк цчцн юлкянин ясас ганунунда гадынлара кишилярля бярабяр щцгуглар ве-рилмишдир. Гярб, сосиализмля олан рягабятдя цстцнлцйц ялдян вермямяк цчцн бц йюнцмдя тядбирляр эюрцрдц. Бунунла ялагядар олараг ХХ ясрдя Гярб вя Шяргин, о жцмлядян Азярбайжанын щяйатында баш верян ижтимаи – сийаси вя мядяни тярягги сащясиндяки бцтцн дяйишик-ликлярдя гадынларын ролу бюйцк олмушдур. Мялумдур ки, 1919-жу илдя Азярбайжан гадынлары илк дяфя олараг сечмяк вя сечилмяк щцгугуна малик олмушлар. Анжаг бу да бир фактдыр ки, Азярбайжан советляшяндян сонра

284

гадынлара верилмиш бу щцгуглар гцввядя галмыш, га-дынлар юлкя щяйатынын бцтцн сащяляриндя юзляриня мях-сус йер тутмуш, бярабярщцгуглу вятяндашлар кими жямиййятин имканларындан истифадя етмишляр.

Цмумиййятля, ХХ яср Азярбайжан гадынларынын щяйатында бюйцк дяйишикликляр ясри олмушдур. Азяр-байжан гадынлары щяйатын бцтцн сащяляриндя кишилярля бирликдя бярабяр щцгуглар газанмыш вя юзляринин йа-радыжылыг имканларындан жямиййятя хидмят етмяк цчцн истифадя етмишляр. Лакин бу да бир фактдыр ки, Со-вет дюврцндя гадынлар даща чох мадди истещсал сащя-ляриндя фяалиййят эюстярирдиляр. Кянд тясяррцфатында аьыр ишлярдя, йцнэцл вя щятта аьыр сянайе сащяляриндя зяриф жинсин гцввясиндян инсафсызжасына истифадя олу-нурду.

Мцстягил вя демократик йени Азярбайжан жя-миййятинин формалашдыьы мцасир шяраитдя ижтимаи щяйа-тын бцтцн сащяляриндя, хцсусиля онларын ямяйиня хас олан сащялярдя гадынлара диггят даща да артмаьа башламышдыр.

Азярбайжан Республикасы 1995-жи илдя га-дынлара гаршы щяр бир айры-сечкилийин ляьв олунмасы иля ялагядар Бейнялхалг Конвенсийайа гошулмушдур. Анжаг дцнйанын бязи демократик юлкяляри бу конвен-сийанын тяляблярини тямин едя билмядикляриндян она гошула билмяйибляр. Бу конвенсийа жинси айры-сечки-лийин бцтцн формаларыны инкар едир.

Page 143: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

285

ЫЫЫ Б Ю Л М Я

НАХЧЫВАН МУХТАР РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИГТИСАДИЙЙАТЫН

ДЮВЛЯТ ТЯНЗИМЛЯНМЯСИНИН МЦАСИР ВЯЗИЙЙЯТИ ВЯ ПЕРСПЕКТИВЛЯРИ

286

Page 144: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

287

ВЫЫ Ф Я С И Л

НАХЧЫВАН ЭЮМРЦЙЦ ИНКИШАФ ЙОЛЛАРЫНДА

7.1. Щ.Ялийев вя Азярбайжанда эюмрцк

хидмятинин инкишафы

«Биз еля бир эюмрцк органы йарат-малыйыг ки, о, харижи игтисади ялагя-ляримиздя юз йерини тутсун, игтисадий-йатымызын инкишафына хидмят етсин, бцтцн щалларда мцстягил Азярбайжа-нын нцфузунун йцксялдилмясиня юз тющфясини версин»

Щейдяр Ялийев

Мемары вя гуружусу Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев олан мцстягил Азярбайжан дювляти он беш иля йахындыр ки, эенишмигйаслы инкишаф йолундадыр. Бу дювр ярзиндя щяйата кечирилян сосиал-игтисади ислащатлар, дцнйа тясяррцфатына интеграсийа истигамя-тиндя атылан уьурлу аддымлар Азярбайжанын бейнял-халг алямдя нцфузуну галдырмыш вя дцнйа бирлийиндя лайигли мювге тутмасыны тямин етмишдир.

Щяр бир мцстягил дювлятин ясас вязифяси юлкянин милли марагларындан иряли эялян дахили вя харижи сийася-тинин стратеъи хяттини щазырламаг, игтисади инкишаф кон-сепсийасыны мцяййян етмяк вя юлкянин бцтцн потен-сиалыны онларын реаллашмасына йюнялтмякдир.

288

ССРИ даьылдыгдан сонра бурайа дахил олан ди-эяр мцттяфиг республикалар кими Азярбайжан да юз мцстягиллийини ялдя етди, саьлам милли игтисадиййатыны мцстягил шякилдя инкишаф етдирмяйя башлады. Лакин мцстягиллийин илк илляриндя щакимиййятдя олан АХЖ-Мцсават бирлийи, кресло давалары онсуз да эери галан Азярбайжан игтисадиййатыны дирчялтмяк явязиня бир аз да чюкдцрдц вя дярин бющран ичярисиня салды.

Азярбайжан икинжи дяфя юз мцстягиллийини бярпа етдикдян сонра игтисади системин транформасийасыны тямин едян игтисади стратеэийанын щазырланмасы щяйати зяруриййятя чеврилди. Мящз бу бахымдан Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев икинжи дяфя халгын тякиди вя тяляби иля щакимиййятя эялдикдян сонра Азярбайжан стратеъи хяттини мцяййянляшдирди.

«Азярбайжан дювлятинин стратеъи йолу йалныз демократийа, сярбяст игтисадиййат принсипляринин бяр-гярар олмасы вя базар игтисадиййаты, сащибкарлыг йолу-дур» - дейян цмуммилли лидер юлкянин игтисади инкиша-фыны мцяййян етмяк стратеэийасынын башлыжа контурла-рыны веряряк Азярбайжан реаллыгларына там уйьунлаш-дырылмыш игтисади инкишаф моделини мцяййянляшдирди. Эюрцлян тядбирляр нятижясиндя юлкядя макроигтисади сабитлик ялдя едилди вя инкишаф башлады.

30 йанвар 1992-жи илдя Азярбайжан Республи-касы Дювлят Эюмрцк Комитяси йарадылды. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин эюмрцк хидмяти органла-рыны «Эюмрцк хидмяти щяр бир дювлятин мцстягиллийи-нин ясас атрибутларындан биридир» кими дяйярляндирмя-синя бахмайараг эюмрцк хидмяти органлары о вахткы

Page 145: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

289

щакимиййят тяряфиндян дцзэцн гиймятляндирилмяди, эюмрцк хидмяти ися юлкядя дахили базарын горунма-сында, игтисади тящлцкясизлийин тямин олунмасында юз цзяриня дцшян вязифялярин ющдясиндян бир мцддят эяля билмяди. Лакин Щ.Ялийевин Нахчывана гайыдышы, Нах-чыван МР Али Мяжлисинин сядри сечилмяси, Нахчываны блокода вязиййятиндян вя ифлиж вязиййятя дцшмцш игти-садиййаты бющрандан чыхармасы, сярщядйаны юлкялярля игтисади ялагяляр гурмасы вя нящайят, 24 феврал 1992-жи илдя Али Мяжлисин 138 №-ли гярары иля Нахчыван Дювлят Эюмрцк Комитясини йаратмасы вя милли эюмрцк хид-мятинин формалашмасы сащясиндя эюрдцйц тядбирляр няинки Нахчыванда, щабеля бцтювлцкдя Азярбайжанда сийаси-игтисади мцнасибятляря юз мцсбят тясирини эюс-тярмиш олду.

Гейд етмяк лазымдыр ки, кечмиш ССРИ-дя диэяр мцттяфиг респубилкалар кими Азярбайжанда да мцстягил эюмрцк органы олмамышдыр. Республика яра-зисиндя кечмиш ССРИ-йя мяхсус эюмрцк хидмяти ор-ганлары фяалиййят эюстярирди вя идхал-ихраж ямялиййатла-рына нязарят мяркязи органлар васитясиля щяйата кечи-рилирди. Мцстягиллийин илк илляриндян башлайараг щцгуги базарын йарадылмасы, мадди-техники ресурслара малик вя нормал нязарят функсийалары щяйата кечирмяйя га-дир олан эюмрук хидмятинин формалашдырылмасы цчцн мцвафиг ишлярин эюрцлмяси даима Улу Юндяри дцшцндцрцрдц. Она эюря дя Щейдяр Ялийев Азярбай-жан Эюмрцк тяшкилатында структур ислащатларын апа-рылмасы, кадр потенсиалынын йениляшдирилмясини важиб щесаб едирди вя бу тяшкилатын мцстягиллийинин горун-

290

масында, игтисади инкишафындакы ролуну хцсуси гейд едяряк дейирди:

«Азярбайжан щям игтисади, щям дя сийаси жящят-дян дювлят мцстягиллйини тямин етмяк, горумаг, инки-шаф етдирмяк цчцн эюмрцк хидмяти чох ящямиййятли тяшкилатдыр».

Улу Юндяр Щейдяр Ялийевин 1995-жи илин йанва-рында Дювлят Эюмрцк Комитясинин фяалиййятинин эениш мцзакиряйя чыхарылмасы щеч дя тясадцфц дейилдир. Онун мцшавирядяки програм характерли нитгиндя иряли сцрдцйц, тювсийя вя эюстяришляр республикада эюмрцк хидмятинин йенидян гурулмасы вя инкишафынын ясас исти-гамятлярини вя принсиплярини мцяййян етди. Щейдяр Ялийевин эцндялик гайьысы иля ящатя олунан эюмрцк системинин фяалиййятиндя мцщцм дяйишикликляр олду вя демяк олар ки, йенидян гурулду. Бу йенидянгурма-нын ясас принсипляри мцяййянляшдирилди:

- эюмрцк иши сащясиндя габагжыл юлкялярин тяж-рцбяляринин юйрянилмяси вя тятбиги;

- бейнялхалг тялябляря уйьунлашдырылан эюмрцк ганунверижилийинин йарадылмасы сащясиндя эюрцлян иш-ляр;

- эюмрцк-тарифи сийасятинин мцяййянляшдирилмяси; - гачагмалчылыьа гаршы мцбаризянин эцжлянмяси; - эюмрцк инфраструктурунун эцжляндирилмяси

тядбирляри вя.с. Дцнйа тяжрцбяси эюстярир ки, щяр бир сащядя яэяр

ганун вя щцгуг йарадыжыллыьы дцзэцн гуруларса, о сащя саьлам тямял цзяриндя дайанараг дювляти йцксялишя доьру апарар. Азярбайжаны сивилизасийалы эя-

Page 146: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

291

ляжяйя доьру апаран ганунларын вя фярманларын мцяллифи Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин Азяр-байжан Республикасы Эюмрцк Мяжяллясинин тятбиг едилмяси барядя имзаладыьы фярман эюмрцк системинин инкишафы вя дцнйа стандартларына уйьун гурулмасы ис-тигамятиндя атылан бюйцк аддым иди.

Милли игтисадиййатын ясас голларындан бирини тяш-кил едян Азярбайжан эюмрцк системи вя онун айрыл-маз тяркиб щиссяси олан Нахчыван Мухтар Респубил-касынын эюмрцк органлары да улу юндярин апардыьы иг-тисади ислащатларын нятижясиндя гыса мцддятдя бюйцк инкишаф йолу кечмиш, йцксяк, дцнйа стандартларына уйьун йенидян гуруб мющкямляндирилмишдир. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев йцксяк ся-виййядя эюмрцк хидмятинин йарадылмасыны савадлы кадрларын щазырланмасында, ишчилярин мяняви сафлыьында вя бу сащянин мадди-техники базасынын йарадылма-сында эюрцрдц. «Щягиги эюмрцк ишини тяшкил етмяк цчцн ики ясас шярт лазымдыр. Биринжиси, эюмрцк ишчиси эя-ряк биликли олсун, юз пешясини йахшы мянимсямиш адам олсун, мянявиййатжа тямиз олсун, юз ишиня садиг олсун, вятяниня, юлкясиня садиг олсун. Икинжи тяряфдян, эяряк онун тяжрцбяси иля, билийи иля йанашы, мадди-техники ба-засы, мцасир техникасы, лявазиматы олсун. Бу да сизин вязифяниздир».

Азярбайжанын игтисади инкишафы, онун суверен-лийинин тямин едилмяси юлкядя апарылан эюмрцк сийа-сяти иля билаваситя баьлыдыр. Бцтцн бунлар нязяря алын-магла сон он беш иля йахын бир дювр ярзиндя Азярбай-жанда уьурлу эюмрцк сийасятинин тямяли гойулмуш,

292

эюмрцк ишинин тякмилляшдирилмяси вя эюмрцк органла-рынын мадди-техники вя норматив-щцгуги базасынын мющкямляндирилмяси, цмумдцнйа эюмрцк системиня интеграсийасы истигамятиндя уьурлу аддымлар атмышдыр. Юлкянин игтисади инкишафында диэяр гурумларла йанашы эюмрцк органларынын да хцсуси йери олдуьуну дяфялярля гейд едян Цмуммилли лидеримиз юлкянин ха-рижи игтисади ялагяляринин мющкямляндирилмясиндя, ид-хал-ихраж ямялиййатларынын тянзимлянмясиндя эюмрцк хидмятинин цзяриня дцшян вязифялярин щялли йолларыны эюстярмишдир. О Азярбайжан эюмрцк органларынын фяалиййятини тящлил едяряк бу системдя йцксяк низам-интизам, пешякарлыг формалашдырылмасы, кадрларын иши-нин йенидян гурулмасы, эюмрцк ишчисинин юз пешясиня вя халгына садиглийини хцсуси гейд едирди. «Биз дцнйа-да мцстягил Азярбайжанын нцфузунун галдырылмасына, игтисади инкишафа бюйук йардым едян, харижи игтисади ялагялярдя лайигли йер тута билян бир эюмрцк системи йаратмалыйыг». Щейдяр Ялийев бу фикирляри иля дцн-йанын габагжыл юлкяляринин эюмрцк тяшкилатлары иля сых ямякдашлыг шяраитиндя ишлямякля Азярбайжанын эюм-рцк системинин даща да тякмилляшдирилмясини нязярдя тутурду. Дцнйа бирлийиндя республикамызын демок-ратик, щцгуги бир дювлят кими, мяняви дяйярляря малик бир юлкя кими танынмасында эюмрцк хидмятини юн жяр-эядя эюрмяйи арзулайырды.

Фярящля демяк олар ки, инди улу юндярин арзу-лары щяйата кечмякдядир. Юлкямиздя йеридилян уьурлу дахили вя харижи сийасят нятижясиндя Азярбайжан Рес-пубилкасынын вя онун айрылмаз тяркиб щиссяси олан

Page 147: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

293

Нахчыван МР харижи игтисади ямякдашлыьы эетдикжя эенишлянир. Цмуммилли лидер Щейдяр Ялийев курсуну давам етдирян жянаб Илщам Ялийев юлкя игтисадиййаты-нын инкишафында бюйцк мцвяффягиййятляр ялдя едир. Инди Азярбайжан ЦДМ артым сцрятиня эюря няинки Жянуби Гафгазда, щятта дцнйада лидер дювлятлярдян бириня чеврилмишдир.

Юлкядя апарылан игтисади ислащатлар башга сащя-лярдя олдуьу кими эюмрцк хидмятинин дя инкишафына юз тясирини эюстярир. Бцджя эялирляринин артмасы инкиша-фымызын динамикасынын даща айдын эюстярижисидир. Бцджя эялирляринин формалашмасында Верэиляр Назир-лийиндян сонра Дювлят Эюмрцк Комитяси чох бюйцк рола маликдир. Апарылан тящлилляр эюстярир ки, 2007-жи илдя Азярбайжан Дювлят Эюмрцк Комитяси тяряфин-дян 771,9 милйон манат мябляьиндя эюмрцк верэи вя рцсумлары топланараг дювлят бцджясиня кючцрцлмцш вя иллик прогноза 100,3% ямял олунмушдур. Бу да 2006-жы илля мцгайисядя 255,9 манат вя йа 49,6 % чохдур.

Бу артым 2008-жи илдя дя давам едяжякдир. Беля ки, 2008-жи илин дювлят бцджяси щаггында гануна яса-сян Дювлят Эюмрцк Комитяси цчцн бцджя эялирляри цзря 1милйард 100 милйон манат мябляьиндя прогноз мцяййян едилмишдир. Бу рягям 2007-жи илля мцгайи-сядя 330 милйон манат вя йа 42,9 % чохдур.

Апарылан дцзэцн эюмрцк сийасяти бир даща сцбут едир ки, эюмрцк верэи вя рцсумларынын щяжминин артмасы тякжя юлкя цзря харижи тижарят дювриййясинин артмасы щесабына дейил, ейни заманда эюмрцк няза-

294

рятинин, гачагмалчылыг вя эюмрцк гайдаларынын по-зулмасы щаллары иля мцбаризянин эцжляндирилмяси, ма-лиййя интизамынын даща да мющкямляндирилмяси исти-гамятиндя щяйата кечирилян мягсядйюнлц тядбирлярин нятижясиндя мцмкцн олмушдур.

Эюмрцк верэи вя рцсумларынын дювлят бцджя-синдяки мцщим ящямиййяти ону эюстярир ки, эюмрцк системи эяляжякдя республикамызын игтисади инкишафына тякан вермякля, юлкянин игтисади гцдрятинин артма-сында вя ящалинин сосиал вязиййятинин йахшылашмасында мцщцм рол ойнайажагдыр.

2007-жи илдя юлкядя эюмрцк системинин инкиша-фыны сцрятляндирмяк, онун норматив-щцгуги вя мадди-техники тяминатынын йахшылашдырылмасы мягся-диля вя эюмрцк органларынын фяалиййятини даща да тякмилляшдирмяк мягсядиля хейли иш эюрцлмцшдцр. Беля ки, Азярбайжан Республикасынын Презденти И.Ялийевин 1 феврал 2007-жи ил тарихли сяранжамыйла «Азярбайжан Республикасы Эюмрцк системинин 2007-2011-жи иллярдя инкишафына даир Дювлят Програмы» тясдиг едилмишдир. Бундан ялавя юлкямизин Цмумдцнйа тижарят тяшкила-тына цзв олмасы просеси иля ялагядар олараг щазырда гцввядя олан бир чох ганунверижилик актына дяйишик-ликляр едилмишдир.

Бцтювлцкдя юлкямиздя вя онун айры-айры реэи-онларында тикинти-гуружулуг ишляри эениш вцсят алмыш-дыр. Яввялки иллярдя олдуьу кими сон ики илдя дя Азяр-байжан Республикасынын Дювлят Эюмрцк Комитяси-нин вя онун йерли органларынын мадди-техники базасы-нын мющкямляндирилмяси истигамятиндя ишляр эюрцл-

Page 148: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

295

мцшдцр. Тякжя 2006-жы илдя Нахчыван Мухтар Рес-публикасы Дювлят Эюмрцк Комитясинин бцджядянкя-нар хцсуси вясаити щесабына 1,3 милйон манат дяйя-риндя тикинти апарылмыш вя Нахчыван МР Эюмрцк Комитясинин инзибати бинасынын, йцк шюбясинин бинасы-нын, анбарларын, эюмрцк яразисинин щасарланмасы, ба-зар бинасынын тикинтиси вя диэяр ишляр баша чатдырылараг истифадяйя верилмишдир. Тикинти вя абадлашдырма ишляри инди дя давам етдирилир.

Юлкямиздя щяйата кечирилян бейнялхалг лайищя-ляр, апарылан гуружулуг ишляри, йарадылан йени инфра-структурлар, енеръи тящлцкясизлийинин тямин олунмасы истигамятиндя атылан аддымлар, сащибкарлыьын стимул-лашдырылмасы вя с. игтисади инкишафын йцксяк темпини тямин едир. Игтисади ялагяляр эетдикжя эенишлянмякдя-дир. Артыг харижи инвестисийа гойулушлары тижарят ялагя-ляри вя диэяр тядбирляр юлкянин игтисади-сийаси щяйатында мцщцм йер тутур. 17 иля йахын бир дюврдя блокада шя-раитиндя олан Нахчыван Мухтар Республикасында ися харижи игтисади ялагялярин эенишлянмяси реэионал игтиса-диййатдакы ролунун ящямиййятини даща да артырыр.

Нахчыван Мухтар Республикасында бцтцн са-щялярдя мцшащидя олунан динамик инкишаф эюмрцк хидмятинин фяалиййятиндя дя юзцнц эюстярир.

2007-жи илдя мухтар республиканын эюмрцк ор-ганларынын щяйатында яламятдар щадисялярля зянэин олмушдур. Ян яламятдар щадисялядян бири юлкя Прези-денти мющтярям И.Ялийевин 17 октйабр 2007-жи илдя реэионда мцщцм ящямиййятя малик олан Шахтахты-Полдяшт сярщяд-кечид мянтягясинин ачылмасы олмуш-

296

дур. Беля ки, Шахтахты-Полдяшт сярщяд-кечид мянтягя-синя бейнялхалг статусун верилмяси Нахчыван Мухтар Республикасынын харижи игтисади ялагяляриндя йени мяр-щялянин бцнюврясини гоймушдур.

Мухтар республиканын эюмрцк хидмяти дахили базарын горунмасы, сащибкарлыьын инкишаф етдирилмяси, суни гиймят дяйишмяляринин тянзимлянмяси иля истещ-лакчыларын щцгугларынын мцдафия едилмясиндя вя ща-беля, эюмрцк щцгуг позмаларына гаршы мцбаризядя мцщцм ишляр эюрмцшляр.

Цмумиййятля апарылан дцзэцн эюмрцк сийасяти ону демяйя ясас верир ки, инди юлкядя формалашан вя даща да тякмилляшян эюмрцк хидмяти Цмуммилли лиде-римиз Щейдяр Ялийевин арзуларынын там реаллашмасыны эюстярир.

7.2. Нахчыван МР-дя эюмрцк системинин тяшяккцлц,

мцасир вязиййяти вя эюмрцк нязарятинин тяшкили имканлары

Нахчыван Азярбайжанын ян гядим шящярлярин-

дян биридир. Бязи мянбяляря эюря бу шящярин 5000 иля йахын йашы олдуьу эюстярилир. Бу гядим дийар ипяк йолу цзяриндя йерляшдийиня эюря Азярбайжанын ян инкишаф етмиш тижарят вя мядяниййят мяркязляриндян бириня чеврилмишдир. Карван йолу щямчинин Нахчыван, Орду-бад вя Жулфа шящярляринин тижарят мяркязляри кими эе-ниш инкишаф етмясиня дя шяраит йаратмышдыр. Нахчыван-дан кечян карван йолу узун мцддят Авропа вя

Page 149: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

297

Асийанын айры-айры дювлятлярини бирляшдирян бир мяркяз олмушдур.

ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя Нахчыванда тижарят эениш вцсят алыр. Чцнки Нахчыван харижи базарлара чыхан маэистрал йолларын кясишдийи жоьрафи яразидя йерляширди вя транзит шящяр иди. Бу шящярдян Шяргин вя Гярбин бир сыра шя-щярляриня тажирляр эедиб-эялир, идхал вя ихраж ямял-лиййатлары апарырдылар. Нахчыван тижарятиндя ясас мюв-гейи ипяк вя ипякдян тохунан маллар тяшкил едирди. Эюстярилян дюврлярдя Авропа вя Асийаны бирляшдирян тижарят йоллары Азярбайжандан кечирди. Бу кечидляр ичярисиндя Нахчыван хцсуси ящямиййят кясб едирди. Ти-жарят етмяк цчцн Араз чайы васитясиля Хязяр дянизиня, орадан да Щиндистана вя Ирана эедярмишляр.

Щяля гядим дюврлярдян башлайараг Нахчыван яразисиня дахил олан вя мал апаран тажирляр эюмрцк рцсумлары юдямишляр. Бу ися Нахчыванда эюмрцк сис-теминин йаранмасындан хябяр верир. Башга верэиляр кими алынан эюмрцк рцсумлары да дювлят хязинясиня дахил олур вя юлкянин игтисади инкишафына йюнялдилирди.

Сонракы ясрлярдя вя хцсусиля ХЫХ ясрдя Нахчы-ван бюлэясиндя истещсал олунан мящсуллар эюмрцкха-налар васитясиля сатылмаг цчцн йахын вя узаг юлкяляря эюндярилирди. Ясас етибариля Байазид, Гарс, Тифлис вя Гарабаьа памбыг; Иран, Москва вя Ниъни-Новго-рода ипяк; Тифлис вя Ирана мцхтялиф гуру мейвяляр; Иряван вя Гарабаьа без вя с. мящсуллар ихраж едилирди.

Нахчыван ящалиси ися Яйлис тажирляри васитясиля Русийа вя Ирандан эятирилян малларла (ипяк парча,

298

гянд, чай, мцхтялиф бойалар, дямир мямулатлары вя с.) тямин олунурдулар.

Харижи тижарят дювриййясиндя Нахчыванда истещ-сал олунан маллар, хцсусиля гырмызы рянэли без парча сатышы мцщцм йер тутурду. Без парча чох вахт даща чох ещтийаж дуйулан Гарабаь вя Иран ханлыгларына сатмаьа апарылырды.

Нахчыванда тохунмуш памбыг парчалары йерли тажирляр Тцркийя шящярляриня, о жцмлядян Гарса, Байа-зидя, щабеля Эцржцстана апарырдылар. Ялдя олунан мялумата эюря бир илдя Тцркийянин Гарс вя Байазид шящярляриня Нахчыван юлкясиндян 15 мин пуда гядяр памбыг парча апарылмышдыр.

1828-жи илдя «Тцркмянчай» мцгавиляси иля Азяр-байжан Русийайа бирляшдирилди. Русийанын Азярбай-жанда йеритдийи эюмрцк сийасяти нятижясиндя 1829-жу илдя Жулфа эюмрцкханасы йарадылды. Йени эюмрцк-ханаларын йарадылмасы харижи тижарят дювриййясинин артмасында мцщцм рол ойнады.

Цмумиййятля, ХЫХ ясрин ахырлары вя ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанын харижи тижаряти ясас етибариля Русийа, Иран, Эцржцстан, Ермянистан вя Даьыстан юл-кяляри иля олурду. Харижи тижарятдя биринжи йери Русийа, икинжи йери ися Иран тутурду. Иранла тижарят ялагяляри ли-манлар васитясиля (Бакы, Лянкяран вя Астара ли-манлары) вя гуру йолла Жулфа вя Ордубад эюмрцкха-налары васитясиля олурду.

ХХ ясрин яввялляриндя тякжя Жулфа вя Ордубад эюмрцкханалары васитясиля Ирана 17 милйон манатлыг вя 1 милйон 700 мин пуд мал ихраж олунмуш, Ирандан

Page 150: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

299

ися бу эюмрцкханалар васитясиля 7 милйон манатлыг вя йа 1 милйон 42 мин пуд мал эятирилмишди. Кечян яср-лярдя Нахчыван шящяри бейнялхалг тижарятдя мцщцм рол ойнамыш, Иран, Эцржцстан, Кичик Асийа вя диэяр бир чох шящярлярля, еляжя дя Гара дяниз лиманлары иля сых тижарят ялагяляри сахламышдыр.

Цмумиййятля, совет дюврцндя эюмрцкханала-рын сайы азалдыса да Жулфа эюмрцкханасы сахланылмыш вя бцтювлцкдя Азярбайжанын вя о жцмлядян, Нахчы-ван МР сосиал-игтисади щяйатында мцщцм рол ойна-мышдыр.

30 йанвар 1992-жи ил милли эюмрцк хидмятинин йарадылмасы мцстягиллийиня йенижя гядям гоймуш Азярбайжан Республикасы цчцн дювлят гуружулуьу бахымындан тарихи эцнлярдян бири олмушдур.

Мцстягил дювлятя хас олан йени дювлят органла-рынын йарадылмасы фонунда диэяр дювлят органлары кими ДЭК-нин тясис едилмяси дювлят гуружулуьу бахымын-дан чох мцщцм аддым иди. Мцстягиллийини, азадлыьыны, дювлят сярщядлярини бярпа етмиш эянж бир дювлятин юзцнцн игтисади мянафейинин, игтисади тящлцкясизлийи-нин мцдафия олунмасы вя инкишаф етдирилмясиндя мц-щцм дювлят структурларындан щесаб олунан ДЭК-нин йарадылмасына чох бюйцк ещтийаж дуйулурду.

Азярбайжан Республикасы Дювлят Эюмрцк Ко-митяси мящз беля бир ещтийаждан, зярурятдян йарандыьы илк эцндян ващид сийасят, ващид бир програм тясири ал-тында олан системдян, игтисади, сийаси вя диэяр жящятляр-дян чох галын теллярля бир-бириня баьланмыш Совет Иттифагынын ващид эюмрцк системиндян айрылараг щеч

300

бир мадди-техники базасы олмайан йени мцстягил бир системя кечдийи цчцн чох бюйцк чятинликлярля цзляшмяли олду.

Азярбайжан Республикасы Дювлят Эюмрцк Ко-митяси йарадылдыгдан сонра онун ардынжа 1992-жи илдя Нахчыван МР Али Мяжлисинин сядри ишлямиш Улу Юндяр Щейдяр Ялийев 24 феврал 1992-жи ил тарихдя, 138 –ХЫЫ сайлы гярарла «Нахчыван Мухтар Республикасы Дювлят Эюмрцк Комитясинин йарадылмасы барядя» фярман имзаламышдыр. Мящз бу фярмандан сонра гардаш Тцр-кийя вя Иран арасында харижи игтисади ялагялярин йара-дылмасынын ясасы гойулмушдур.

Чохдан бяри Азярбайжан халгынын арзуладыьы вя щясрятиндя олдуьу Тцркийя иля игтисади ялагялярин йа-радылмасына хцсуси ящямиййят верилирди.

Нахчыван МР Ермянистан тяряфиндян блока-дайа алындыгдан сонра Тцркийя иля ялагя йаратмаг вя чыхыш нюгтяси кими Сядяряк кюрпцсцнцн титкилмяси вя ачылмасына бюйцк юням верилди. Тикилиб баша чатдыры-лан Сядяряк кюрпцсц 28 май 1992-жи илдя Тцркийянин о вахткы Баш Назири Сцлейман Дямирял вя Нахчыван МР Али Мяжлисинин Сядри Щейдяр Ялийев тяряфиндян ачылды. Еля кюрпцнцн ачылдыьы эцндян дя Сядяряк эюмрцкханасы йарадылды.

Цмумиййятля, Нахчыван МР яразисиндя йара-дылан эюмрцкханалар вя эюмрцк постлары мухтар рес-публиканын харижи игтисади ялагяляринин йахшылашдырыл-масында, бцджянин эялир щиссясинин формалашмасында юнямли рол ойнайыр.

Page 151: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

301

Яэяр бир анлыьа ютян илляря, мцстягиллийи бярпа олунмуш Азярбайжан эюмрцйцнцн илк эцнляриня ня-зяр салсаг ДЭК Иран Ислам Республикасы иля сярщяддя фяалиййят эюстярян Астара вя Жулфа эюмрцкханалары вя Бакы Эюмрцк Идарясиндян ибарят иди.

Лакин илляр ютдцкжя дювлятимизин игтисади мяна-фейинин мцдафия вя инкишаф етдирилмясиндя хцсуси йери олан ДЭК-нин структуру эенишляндирилир, мадди-тех-ники базасы ишляниб щазырланыр, юлкямизя мал дювриййя-синин даща да артырылмасы, игтисади вя мядяни ялагяля-рин эенишляндирилмяси мягсядиля гоншу дювлятлярля щямсярщяд зоналарда йени эюмрцк постлары йарадылыр вя щямин постларда идхал-ихраж олунан маллара эюмрцк нязарятинин вя эюмрцк рясмиляшдирилмясинин бейнялхалг стандартлара уйьун тяшкил олунмасы мяг-сядиля техники аваданлыглары гурашдырылыб эюмрцк ор-ганлары ишинин бейнялхалг нормалара уйьун тяшкил олунмасы цчцн мцвафиг тядбирляр щяйата кечирилир.

Лакин гейд олунан наилиййятляр мцстягиллийими-зин илк щакимиййят бющраны, тясадцфи вя сяриштясиз кадрларын йерляшдирилдийи иллярдя чох зяиф, демяк олар ки, тамамиля апарылмырды.

Халгымызын мцдрик оьлу, Улу Юндяр Щейдяр Ялийевин апардыьы дцзэцн кадр сийасяти нятижясиндя ДЭК-ня йени рящбярлийин тяйин олундуьу 1995-жи ил-дян бяри эюмрцк иши сащясиндя ялдя олунмуш наи-лиййятляр юзцнц даща габарыг шякилдя бцрузя вермяйя башлады.

Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев икинжи дяфя щакимиййятя эялдикдян сонра юлкянин эюмрцк ишчиляри

302

гаршысында мцщцм вязифяляр гойду вя бу сащядя кон-крет аддымлар атылды. Тарих сцбут етди ки, бюйцк тяж-рцбяйя вя юз халгына дярин мящяббятля баьлы олан Щейдяр Ялийевин эюстяришляриня диггят вя мясулиййятля йанашыланда шяряфли вязифялярин ющдясиндян лайигинжя эялмяк мцмкцндцр. Онун рящбярлийи иля сивил дювлят-лярин сявиййясиндя индики Азярбайжан вя онун тяркиб щиссяси олан Нахчыван эюмрцйц йарадылмышдыр.

Республикамызда эюмрцк ишинин бейнялхалг стандартлара уйьун тяшкил олунмасы вя инкишаф етдирил-мяси, харижи игтисади фяалиййят иштиракчылары тяряфиндян республикайа эятирилян, эюмрцк нязарятинин тякмил-ляшдирилмяси, эюмрцк рясмиляшдирилмяси просесиндя тят-биг олунан гайдаларын мцвафиг тялябляря уйьунлашды-рылмасы, еляжя дя мал дювриййясинин сцрятляндирилмясиня даща эениш шяраит йарадылмасы истигамятиндя ДЭК-нин диэяр структур идаряляри кими Эюмрцк Нязарятинин Тяшкили Баш Идаряси тяряфиндян дя мцвафиг тядбирляр щяйата кечирилмишдир.

Сон илляр Нахчыван Дювлят Эюмрцк Комитяси юз ишини дцнйа стандартлары сявиййясиндя гурмасы исти-гамятиндя бюйцк ишляр эюрмцш вя бунун нятижясиндя дя илдян-иля щямин сащядя йени-йени уьурлар, наи-лиййятляр ялдя етмишдир.

Бу эцн мцбалиьясиз демяк олар ки, Азярбайжан эюмрцйц вя о жцмлядян, Нахчыван эюмрцйц респуб-ликанын игтисади сийасятини щяйата кечирян ян мцщцм гурумлардан бириня чеврилмишдир. Эюмрцк органлары-мыз мцстягиллик дюврцндя юз фяалиййятини юлкядя апа-рылан игтисади сийасятя уйьун гурдуьу цчцн эюмрцк

Page 152: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

303

системинин мадди-техники базасы хейли мющкямлянди-рилмишдир.

Беля бир жящяти хцсуси вурьуламаг лазымдыр ки, мухтар республиканын эюмрцк органлары апарылан иг-тисади ислащатларда вя базар мцнасибятляринин гурул-масында юз йери олан чохфунксийалы бир комплекся чеврилмишдир.

Эюмрцк нязарятинин артырылмасы, тяшкилинин тяк-милляшдирилмяси, норматив базанын мющкямляндирил-мяси сащясиндя бир сыра ишляр эюрцлмцш, Азярбайжан халгынын Цмуммилли лидери Щейдяр Ялийев вя онун курсуну давам етдирян юлкя Президенти Илщам Ялийев жянабларынын диггят вя гайьысы сайясиндя бу сащядя уьурлу наилиййятляр газанылмышдыр. Эюмрцк нязаряти-нин сямярялилийинин артырылмасы эюмрцк бурахылыш мян-тягяляринин мадди-техники базасынын хейли мющкям-ляндирилмяси, йени постларын йарадылмасы, эюмрцк хид-мятинин автоматлашдырылмыш идаряетмя системиня кечи-рилмяси, тариф-тянзимлямя системинин тякмилляшдирилмяси вя бу зяминдя дя гачагмалчылыьа гаршы мцбаризянин эцжляндирилмяси артыг юз бящрясини вермишдир.

Бейнялхалг стандартлара уйьун олараг эюмрцк ишинин щцгуги базасынын эцжляндирилмяси вя тякмилляш-дирилмяси истигамятиндя 1997-жи илдя гябул едилмиш вя гцввяйя минмиш йени Эюмрцк Мяжяллясиндя нязярдя тутулмуш эюмрцк реъимляринин фяалиййятинин тякмилляш-дирилмяси, мал вя няглиййат васитяляринин идхал-ихражы заманы сечилмиш эюмрцк реъиминя уйьун эюмрцк ня-зарятини вя эюмрцк рясмиляшдирилмясини щяйата кечирян эюмрцк органларынын ишинин асанлашдырылмасы вя ХИФ

304

иштиракчылары цчцн ялверишли шяраит йарадылмасы мягся-диля бир сыра сянядляр ишляниб щазырланмыш вя йерли эюмрцк органларына эюндярилмишдир.

ХХ ясрин 90-жы илляринин орталарында йарадылмыш эюмрцк нязарятинин норматив-щцгуги базасынын сон-ралар даща да мющкямляндирилмяси эюмрцк ямя-лиййатларынын рясмиляшдирилмясини хейли садяляшдирмиш вя иш адамларынын ялавя вахт иткисини арадан галдырмышдыр. Харижи инвестисийаларын жялб едилмяси цчцн бейнялхалг истещсал кооперасийасына шяраит йарадан эюмрцк емал реъимляринин, сярбяст тижарят зонасы, сярбяст анбарлар вя диэяр эюмрцк реъимляринин норматив-щцгуги базасы йарадылмышдыр. Бу эцн ифтихар щисси иля демяк олар ки, эюмрцк органлары ян мцасир, йени техники аваданлыг-ларла тяжщиз олунмушлар ки, бу да мал вя няглиййат ва-ситяляри юлкямизин эюмрцк сярщядиндян кечирилдийи заман эюмрцк нязарятинин вя эюмрцк рясмиляшдирил-мясинин оператив вя садяляшдирилмиш гайдада щяйата кечирилмясиня кюмяклик эюстярян мцщцм амиллярдян биридир.

Мцстягиллик дюврцндя Нахчыван Мухтар Рес-публикасынын сярщядйаны яразиляриндя йашайан ящалинин гоншу Тцркийя вя Иран дювлятляриня эедиш-эялишинин са-дяляшдирилмяси, мал дювриййясинин инкишаф етдирилмяси мягсядиля йени сярщяд-эюмрцк постлары йарадылмышдыр.

Юлкямизин игтисадиййатынын инкишаф етдирилмя-синдя мцщцм рол ойнайан харижи инвестисийалы мцясси-сяляр тяряфиндян мцвяггяти эятирилян малларын эюмрцк рясмиляшдирилмясинин апарылмасы, бу реъим алтында йер-ляшдирилмиш маллара эюмрцк нязарятинин тятбиг едил-

Page 153: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

305

мяси мягсяди иля «Мцвяггяти идхал (ихраж) эюмрцк реъими щаггында ясаснамя» ишляниб щазырланмышдыр.

Эюмрцк сярщяд-кечид мянтягяляринин ярази-синдя йарадылмасы нязярдя тутулан рцсумсуз тижарят маьазаларынын ачылмасы вя бу жцр маьазаларын фяалий-йятинин тянзимлянмяси мягсядиля «Рцсумсуз тижарят тянзимлянмяси щаггында гайдалар», харижи игтисади фяалиййят иштиракчылары цчцн шяраит йарадылмасы, юлкями-зин эюмрцк яразисиндян истифадя олунмагла гоншу юл-кялярля игтисади-тижарят ялагяляринин эенишляндирилмяси вя бунун да сайясиндя юлкямизя мцяййян вясаитин дахил олмасы цчцн эюмрцк ганунверижилийиндя нязярдя тутулмуш тякрар ихраж эюмрцк реъиминин фяалиййятини тянзимляйян «Азярбайжан Республикасы эюмрцк яра-зисиндя билаваситя тякрар ихраж цчцн эятирилмиш вя бу яразидян апарылан малларын эюмрцк рясмиляшдирилмяси гайдалары», щабеля Азярбайжан Республикасында их-раж олунмуш малларын эери гайтарылдыьы заман эюмрцк рясмиляшдирилмясини мцвафиг гайдада тянзимлямяк мягсядиля «Малларын тякрар идхалы эюмрцк реъими щаг-гында ясаснамя» бейнялхалг йцк дашымаларыны щяйата кечирян няглиййат васитяляри иля транзит дашынан мал-ларын юлкямизин яразисиндян кечян эюмрцк нязаряти алтында транзит кечирилмяси вя бу маллара даир мцвафиг эюмрцк рясмиляшдирилмясинин апарылмасы мягсядиля «Малларын транзит эюмрцк реъими щаггында ясаснамя» ишляниб щазырланмыш вя тятбиг едилмяйя башламышдыр.

Юлкямизин истещсал обйектляринин фяалиййятинин эенишляндирилмяси, емал мягсядиля эятирилмиш харижи малларын щямин обйектлярдя емал олунмасынын тямин

306

едилмяси, емал просесиндя Азярбайжан малларынын жялб олунмасына вя йерли истещсал эцжляриндян истифадя олун-масы, емал мящсулларынын Азярбайжан Республика-сынын яразисиндян ихраж олунмасынын тямин олунмасы мягсядиля «Эюмрцк яразисиндя малларын емалы эюм-рцк реъими щаггында ясаснамя» вя бу фяалиййят нювц иля баьлы мяшьул олмаг цчцн «Эюмрцк яразисиндя малларын емалы цчцн лисензийа верилмяси вя эюмрцк яразисиндян кянарда малларын емал олунмасына лисен-зийа верилмяси гайдалары» ишляниб щазырланмыш вя бу ишдя рящбяр тутулмасы цчцн йерли эюмрцк органларына эюндярилмишдир.

Бундан башга, мцстясна щалларда диэяр эюм-рцк реъими алтында йерляшдирилмяси мцмкцн олмайан мал вя няглиййат васитяляринин эюмрцк ганунверижили-йиндя нязярдя тутмуш «Малларын мящв едилмяси» вя «Дювлятин хейриня маллардан имтина» эюмрцк реъим-ляри алтында йерляшдирилмяси вя бу реъимлярин фяалиййятини тянзимляйян «Малларын мящв едилмяси эюмрцк щаг-гында ясаснамя» вя «Дювлятин хейриня маллардан им-тина эюмрцк реъими щаггында ясаснамя» ишляниб щазыр-ланмыш вя йерли эюмрцк органларына эюндярилмишдир.

Малларын вя няглиййат васитяляринин эюмрцк рясмиляшдирилмяси проседурасына дахил олан илкин ямя-лиййатлар заманы мцвяггяти сахланж анбарларында, еляжя дя «Эюмрцк анбары» эюмрцк реъими алтында йерляшдирилмяси нязярдя тутулан малларын эюмрцк ряс-миляшдирилмясиндян кечирилмяси вя бу жцр анбарларын фяалиййятинин тянзимлянмяси мягсядиля бир сыра норма-тив сянядляр ишляниб щазырланмышдыр. Беля ки, «Мцвяг-

Page 154: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

307

гяти сахланж анбары щаггында ясаснамя», «Эюмрцк анбары щаггында ясаснамя» вя «Азярбайжан Рес-публикасы щаггында эюмрцк анбарларынын вя мцвяг-гяти сахланж анбарларынын тясис едилмясиня хцсуси разы-лыг (лисензийа) верилмяси гайдаларынын тясдиг едилмяси щаггында» сянядляр ишляниб щазырланмышдыр.

Эюмрцк ганунверижилийинин тялябляриня уйьун олараг эюмрцк рясмиляшдирилмяси вя эюмрцк нязаряти заманы эюмрцк органлары иля харижи-игтисади ялагяляр иштиракчылары арасында васитячилик функсийаларыны йериня йетирян эюмрцк брокерляринин вя бу щцгуги шяхслярин эюмрцк рясмиляшдирилмяси цзря мцтяхяссисляринин фяа-лиййятини тянзимляйян «Эюмрцк брокерляри щаггында ясаснамянин вя Азярбайжан Республикасында эюм-рцк брокери фяалиййятиня хцсуси разылыг (лисензийа) верилмяси гайдаларынын тясдиг едилмяси щаггында ся-няд» вя «Эюмрцк гайдалары» ишляниб щазырланмыш вя мцвафиг гайдада тясдиг олундугдан сонра ишдя рящ-бяр тутулмасы цчцн эюмрцк органларына эюндярилмиш-дир.

Азярбайжан Республикасы яразисиндя эюмрцк нязаряти алтында йерляшдирилян малларын эюмрцк ганун-верижилийинин тялябляриня ямял олунмасы шярти иля эюм-рцк дашыйыжылары тяряфиндян дашынмасынын щяйата кечи-рилмясинин тямин едилмяси мягсядиля «Азярбайжан Республикасында эюмрцк дашыйыжысы фяалиййятиня хц-суси разылыг (лисензийа) верилмяси гайдаларынын тясдиг едилмяси щаггында» мцвафиг сяняд ишляниб щазырлан-мышдыр.

308

Азярбайжан Республикасы 1996-жы илин нойабр айындан БЙД (Бейнялхалг Йцк Дашымалары) Конвен-сийасына гошулмуш вя щямин конвенсийанын тялябля-риня уйьун олараг «БЙД системи чярчивясиндя Азяр-байжан Республикасы ДЭК-сы вя Азярбайжан Бейнял-халг Автомобил Дашыйыжылары Ассосиасийасы (АБАДА)-нын гаршылыглы мцнасибятляринин Мяжялляси» вя Тяминат Сазиши имзаланмышдыр.

Азярбайжан Республикасынын 1996-жы илдя ав-томобил няглиййаты васитясиля дашынан бейнялхалг йцк-дашымаларынын еффективлийинин вя эюмрцк ганунверижи-лийиня ямял олунмасынын тямин едилмяси вя 64 дювлятин гошулдуьу БЙД китабчасы тятбиг едилмякля Бейнял-халг Йцк Дашымалары Эюмрцк Конвенсийасына го-шулмасы иля ялагядар мцвафиг щцгуги сянядляр ишляниб щазырланмышдыр.

Азярбайжан Республикасынын эюмрцк яразисин-дян БЙД китабчалары тятбиг олунмагла дашынан йцк-лярин вахтлы-вахтында оператив гайдада тяйинаты цзря чатдырылмасынын тямин едилмяси мягсядиля ДЭК-нин ямри иля мцвафиг органларына Азярбайжан Респуб-ликасына мяхсус йол-няглиййат васитяляринин бейнялхалг йцкдашымаларына йарарлы олмасына даир шящадятна-мяляри тясдиг етмяк вя БЙД ямялиййатларынын рясми-ляшдирилмяси сялащиййятляри верилмишдир. Бундан ялавя «Няглиййат васитяляринин (контейнерлярин) эюмрцк мющцрляри вя пломблары иля йцкдашымаларына бурахыл-масы гайдалары щаггында Тялимат», «Эюмрцк мющцр-ляри вя бломплары иля йцклярин дашынмасындан ютрц няглиййат васитяляринин (контейнерлярин) тяжщизат Гай-

Page 155: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

309

далары», «БЙД китабчасы (БЙД конвенсийасы 1975-жи ил) тятбиг едилмякля йцкдашымалары барядя эюмрцк конвенсийасынын тятбиги гайдалары» вя «Азярбайжанда БЙД китабчасы тятбиг етмякля дашыйыжыларын бей-нялхалг йцкдашымаларына бурахылмасы гайдалары щаг-гында ясаснамя» ишляниб щазырланараг ишдя рящбяр ту-тулмасы цчцн йерли эюмрцк органларына эюндярил-мишдир.

Физики шяхсляр тяряфиндян Азярбайжан Республи-касы яразисиндян апарылмасы вя Азярбайжан Республи-касы яразисиня эятирилмяси гадаьан олунмуш маллар ис-тисна олмагла, Азярбайжан Республикасынын эюмрцк сярщядиндян кечирилян истещсал вя йа коммерсийа фяа-лиййяти цчцн нязярдя тутулмайан малларын бяйан едилмясинин садяляшдирилмяси мягсядиля «Физики шяхсляр тяряфиндян Азярбайжан Республикасынын эюмрцк сяр-щядиндян кечирилян малларын бяйан едилмяси гайда-лары», щабеля физики шяхсляр тяряфиндян истещсал вя ком-мерсийа мягсядляри цчцн нязярдя тутулмайан малла-рын (бейнялхалг почт эюндяришляри дя дахил олмагла) Азярбайжан Республикасынын эюмрцк сярщядиндян садяляшдирилмиш вя эцзяштли гайдада кечирилмясинин цмуми принсипляринин мцяййян едилмяси «Физики шяхс-ляр тяряфиндян истещсал вя коммерсийа мягсядляри цчцн нязярдя тутулмайан малларын Азярбайжан Рес-публикасынын эюмрцк сярщядиндян садяляшдирилмиш вя эцзяштли гайдада кечирилмясиня даир тялимат» ишляниб щазырланмышдыр.

Бундан башга, бейнялхалг учушлары щяйата кечи-рян щава эямиляринин истисмарына нормал шяраит йара-

310

дылмасы, щава эямиляринин истисмары цчцн зярури олан йанажаг-сцрткц материалларынын эюмрцк рясмиляшди-рилмясинин тямин олунмасы мягсядиля «Щава эямиляри-нин истисмары цчцн зярури олан йанажаг-сцрткц матери-алларынын эюмрцк рясмиляшдирилмяси щаггында мето-дики эюстяриш» ишляниб щазырланмыш вя аидиййаты цзря эюмрцк органларына эюндярилмишдир.

Азярбайжан Республикасы эюмрцк ганунвери-жилийи вя диэяр актларына уйьун олараг малларын вя няглиййат васитяляринин, сярнишинлярин йцкляринин вя ба-гаъларынын, еляжя дя мцшайият олунан вя мцшайият олунмайан багаъларынын, валйутанын, валйута сярвят-ляринин вя бейнялхалг почт эюндяришляринин эюмрцк рясмиляшдирилмяси йерляриндя эюмрцк нязаряти зонала-рынын йарадылмасы вя фяалиййят эюстярмяси мягсядиля «Эюмрцк нязаряти зоналарынын йарадылмасы вя онларын нишанланмасы гайдалары», щабеля бу гайдалара вя диэяр ганунверижилик актларына уйьун олараг эюмрцк рясмиляшдирилмяси, эюмрцк нязарятиндян кечмяли олан шяхсляр, маллар вя няглиййат васитяляринин мцнтязям кечирилдийи йерлярдя, о жцмлядян диэяр дювлят органла-рынын вязифяли шяхсляринин беля зоналарын сярщядини кеч-мясиня вя бу зоналарын дахилиндя щярякятиня эюмрцк нязарятинин кечирилмяси мягсядиля «Бакы Бейнялхалг Щава Лиманында эюмрцк нязаряти зонасы щаггында ясаснамя» ишляниб щазырланмышдыр.

Бунунла баьлы гейд олунмалыдыр ки, Нахчыван Щава Лиманы «Бейнялхалг» статус алдыьына эюря бу-рада да нязарят системи эцжляндирилмишдир. Сярнишинля-рин эюмрцк нязарятиндян кечирилмясини сцрятляндирмяк

Page 156: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

311

вя вахт иткисини арадан галдырмаг цчцн йени апаратла-рын вя техники васитялярин истисмара верилмяси тямин едилмиш, мухтар республиканын яразисиня эялян вя эе-дян сярнишинляря эюстярилян эюмрцк хидмятинин ся-виййясини йцксялтмяк цчцн щава няглиййатында чалышан Баш Эюмрцк Идаряси ишчиляринин инэилис дилини юйрянмя-ляри цчцн Нахчыван Эюмрцк Комитяси тяряфиндян конкрет тапшырыглар верилмишдир.

Эюмрцк нязарятинин вя эюмрцк рясмиляшдирил-мясинин тякмилляшдирилмяси вя бу ишин бейнялхалг стан-дартлар сявиййясиня чатдырылмасы мягсядиля Эюмрцк Нязарятинин Тяшкили Баш Идарясиндя даими иш апарылыр. Щазырланмыш норматив-щцгуги сянядляр няинки эюм-рцк органларынын юзфяалиййятинин бейнялхалг стандарт-лара уйьун тяшкил олунмасына, ейни заманда харижи-игтисади фяалиййят иштиракчыларында да юз ишляринин дцз-эцн гурулмасына, идхал-ихраж ямялиййатлары заманы ганунверижиликдя мцяййян олунмуш гайдалара дцз-эцн риайят едилмясиня, эюмрцк гайдаларынын позул-масы щалларынын гаршысынын алынмасы цчцн эениш шяраит йарадыр.

Юлкя ящалисинин саьламлыьыны горумаг мягся-диля эюмрцк органлары тяряфиндян мцяййян ишляр эюрцлцр. Мухтар Республиканын Эюмрцк Комитяси вя онун йерли органлары цзяриня дя мцяййян вязифяляр дцшцр. Нахчыван МР яразисиня йейинти мящсулларынын идхалы вя бу яразидян ихражы заманы эюмрцк органла-рынын сялащиййятляри дахилиндя мцвафиг тядбирляр щяйата кечирилир. Беля ки, мухтар республика яразисиня кей-фиййятсиз гида мящсулларынын эятирилмясинин гаршысынын

312

алынмасы иля ялагядар нязарятин даща да эцжляндирил-мяси цчцн йерли эюмрцк идаряляриня хцсуси тапшырыглар верилмишдир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, эюмрцк иши иля щцгуги-норматив сянядляр ишляниб щазырланаркян республика игтисадиййатынын инкишаф етдирилмясиндя мцяййян рол ойнайан харижи игтисади ялагяляр иштиракчыларынын фяа-лиййятинин эенишляндирилмяси цчцн ялверишли шяраитин йа-радылмасы нязяря алыныр.

1995-жи илдян башлайараг Азярбайжан Республи-касы Дювлят Эюмрцк Комитясинин МДБ цзвц олан дювлятляринин вя инкишаф етмиш диэяр дювлятлярин мцва-фиг структурлары иля ялагядар йаранмаьа башланмыш вя бу ялагяляр эетдикжя эенишлянмишдир. Эюмрцк Комитя-синин ямякдашлары МДБ иштиракчы дювлятляринин Эюмрцк Хидмяти Рящбярляри Шурасы чярчивясиндя кечи-рилян експерт ижласларында мцтямади иштирак едир, щя-мин эюрцшляр заманы щазырланан сяняд лайищясинин мцзакирясиндя, лайищяляр цзря тякмилляшдирмя ишляринин апарылмасында фяаллыг эюстярир, Азярбайжан Республи-касы Щюкумяти иля диэяр щюкумятляр арасында эюмрцк ишинин гаршылыглы фяалиййятини тянзимляйян Сазиш лайищя-ляринин щазырланмасында билаваситя иштирак едирляр.

Азярбайжан Республикасы Дювлят Эюмрцк Комитясинин Цмумдцнйа Эюмрцк Тяшкилатына инте-грасийа ишиндя комитянин ямякдашлары мцщцм рол ой-намышдыр. Онлар юз цзяриня дцшян вязифялярин ющдясин-дян лайигинжя эялмиш вя Цмумдцнйа Эюмрцк Тяш-килатынын Сийаси Комиссийасынын Бакы шящяриндя кечири-

Page 157: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

313

лян 44-жц сессийасынын тяшкилати ишляри иля баьлы мясяля-лярдя йахындан иштирак етмишляр.

АБШ-да кечирилян кцтляви гырьын силащларынын вя онларын истещсалы цчцн зярури олан материалларын гейри-гануни дювриййяси иля мцбаризя методларына щяср олунмуш семинарларда эюмрцк ямякдашлары иштирак етмиш, гейд олунан малларын гейри-гануни дювриййяси иля баьлы мцасир методларын тятбиги мясяляляри мяним-сянилмишдир. Бунунла йанашы Комитя ямякдашлары Ис-вечря Нцвя Енеръи Мцфяттишлийи тяряфиндян тяшкил едил-миш нцвя материалларынын ихражына нязарят мювзу-сунда семинарларда иштирак етмишляр.

Бакы шящяриндя кечирилян ЕКО цзв юлкяляринин эюмрцк органларынын рящбярляринин 7-жи ижласынын тяшкил олунмасында Эюмрцк Нязарятинин Тяшкили Баш Идаряси йахындан иштирак етмиш, ЕКО-йа дахил олан юлкяляр арасында тижарят-игтисади мцнасибятлярин инкишаф етди-рилмясиня даир мясялялярдя сямяряли тяклифлярля дяфялярля чыхышлар едилмиш вя мцвафиг сянядлярин ишляниб щазыр-ланмасы вя гябул едилмясиндя иштирак етмишляр.

АБШ-да эюмрцк иши цзря експертлярин республи-камызда кечирдикляри семинарларын тяшкилиндя вя кечи-рилмясиндя ДЭК-нын ямякдашлары фяал иштирак етмиш, ейни заманда эюмрцк органларынын фяалиййятиндя эюмрцк нязарятинин мцасир формаларынын тятбиг едил-мяси мягсядиля, гадаьан олунмуш малларын мцяййян едилмясиндя мцщцм рол ойнайан техники-нязарят васи-тяляринин айрылараг йерли эюмрцк органларына эюндя-рилмясиня наил олунмушлар.

314

Комитя ямякдашлары тяряфиндян дяфялярля Цмумдцнйа Эюмрцк Тяшкилатынын Мяркязи вя Шярги Авропа Дювлятляри цзря Реэионал Мялумат вя Ялагя-ляндирмя Мяркязинин (РИЛО) ижласында иштирак етмиш вя там щцгуги цзв кими ДЭК-нын щямин гурума гя-бул едилмясиндя мцщцм рол ойнамышлар.

Эюмрцк нязарятинин дцзэцн вя кейфиййятли апа-рылмасы вя инкишафы онун мадди-техники базасынын дцнйа стандартларына уйьун гурулмасындан вя кадр-лардан чох асылыдыр. Еля бу мягсядля дя ютян иллярдя Нахчыван эюмрцйцнцн мадди-техники базасы даща да мющкямляндирилмиш, эюмрцк експертизаларынын апа-рылмасы цчцн йени лабораторийалар гурулмушдур ки, бу да эюмрцк нязарятинин кейфиййятли апарылмасына юз мцсбят тясирини эюстярмишдир. Бцджядян кянар вясаит щесабына Жулфа эюмрцк идаряси цчцн йени инзибати би-налар тикилиб истифадяйя верилмиш вя Сядяряк Эюмрцк Идарясинин бурахылыш мянтягясиндя ясаслы тямир ишляри баша чатдырылмышдыр.

Нязарятин дцзэцн тяшкилиндя савадлы кадларын ишя жялб олунмасы да мцщцм рол ойнайыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, сон илляр Нахчыван МР эюмрцк системиня ишя гябул тест цсулу иля апарылыр. Тестдян кечмяк цчцн сяняд верян эянжлярин сырасында 8-10 няфярдян бири се-чиляряк ишя гябул едилир. Дювлятя сядагят вя Вятяня мящяббят рущунда тярбийя олунан бу эянжляр сонра-дан Бакы шящяриндя Азярбайжан ДЭК-нин няздиндя ачылан тядрис мяркязиндя юз пешя биликлярини артырараг йенидян Нахчывана дюнцр вя юз хидмятлярини давам етдирирляр. Тякжя 2006-жы илдя онларла эянж эюмрцкчц

Page 158: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

315

бу курслары мцвяффягиййятля битирмишдир. Бир мясяля дя хцсуси олараг гейд едилмялидир ки, Цмумдцнйа Эюмрцк Тяшкилатынын Бакыдакы Реэионал Тядрис Мяр-кязиндя БМТ, НАТО, АТЯТ, РИЛО вя диэяр бейнял-халг гурумлар тяряфиндян кечирилян мцхтялиф мюв-зулара щяср олунмуш тядбирлярдя ямякдашларын иштиракы онларын пешякарлыг сявиййясинин артырылмасында хцсуси рол ойнамышдыр.

Щал-щазырда Азярбайжан Республикасынын дюв-лят сийасятинин тяркиб щиссяси олан эюмрцк сийасятинин инкишафы цчцн республикамыз Эюмрцк Нязарятинин эцжляндирилмяси иля баьлы зянэин мадди-техники базайа маликдир. Одур ки, мцстягил дювлятимиздя эюмрцк ня-зарятинин тяшкили эцнбяэцн инкишафдадыр.

7.3. Нахчыван Мухтар Республикасында харижи игтисади ялагялярин тянзимлянмясиндя эюмрцк хидмятинин ролу

Азярбайжан демяк олар ки, дцнйанын бцтцн ги-

тяляри иля игтисади ялагяляря маликдир. Лакин истещсал олунан мящсулларын рягабят габилиййяти дцнйа база-рында ашаьы олдуьуна эюря, республика ясасян хаммал ихраж едир.

Дцнйанын игтисади жящятдян инкишаф етмиш щяр щансы юлкяси беля игтисади ялагя сахламадан инкишаф едя билмяз. Она эюря ки, сянайенин ясас хаммала олан тябии ещтийатлар йер кцрясинин бцтцн яразиси цзря бярабяр пайланмамышдыр. Демяли, 300-дян чох сащяни ящатя едян сянайенин бцтцн юлкялярдя инкишафы прак-

316

тики жящятдян мцмкцн дейилдир. Она эюря дя, юлкяляр арасында ялагяляр игтисади зярурятя чеврилир.

Дцнйада там сярбяст, мцстягил, щяртяряфли тя-мин олунмуш дювлят йохдур. Юлкяляр вар ки, онлар зянэин тябии ещтийатлара малик олмагла онлардан ялиа-чыглыгла истифадя едир. Диэяр груп юлкяляр вар ки, онлар инвестисион технолоэийаларла даща чох тямин олун-мушдур.

Бу сябябдян дя дцнйа юлкяляри арасында игти-сади ялагяляр даима артыр вя эенишлянир. Юзцнцн игти-сади мараг вя мянафе даирясиндян игтисади ялагяляр йаратмаьа ещтийаж щисс едир. Идеолоъи, сийаси, дини вя игтисади фяргляр дцнйа дювлятляринин интеграсийасынын гаршысыны алмаг игтидарында олмур. Чцнки бу интегра-сийа просесинин ясасында дцнйанын бцтцн игтисади, елми-техники потенсиалынын, интеллектуал фикрини техно-лоъи сычрайыш цчцн сяфярбяр етмяк, инсан аьлынын йцксяк нятижяляриндян бяшяриййят наминя истифадя етмяк зяру-ряти дайаныр.

Харижи игтисади мцнасибятляр айры-айры юлкялярин игтисадиййатлары арасындакы тясяррцфат ялагяляри олуб, узунмцддятли тарихи просесляр нятижясиндя формалаш-мышдыр. Дцнйада истещсалын вя мцбадилянин бейнял-милялляшмяси юлкянин тясяррцфат ялагялярини даща да мющкямляндирир вя бу дцнйа тясяррцфат комплексинин йаранмасына сябяб олар.

Цмумиййятля, бейнялхалг сявиййядя юлкяляр ара-сында тясяррцфат ялагяляри ики шярт дахилиндя инкишаф едир:

1) юлкяляр арасында игтисади ялагяляр зярури ол-дугда;

Page 159: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

317

2) бу ялагялярин инкишафында щяр ики тяряф ма-раглы олдугда.

Бу шяртляр дахилиндя юлкяляр арасында харижи игти-сади ялагяляр истещсалынын бейнялхалг ихтисаслашмасы вя кооперасийа, мцштяряк мцяссисялярин йарадылмасы, елми-техники ямякдашлыг, харижи тижарят, лисензийалаш-дырма вя технолоэийаларла тижарят, ишчи гцввяляринин бейнялхалг щярякяти, сосиал-мядяни хидмятлярин эюстя-рилмяси, туризм, няглиййат хидмятляринин тяшкили, сярбяст игтисади зоналарын йарадылмасы иля щяйата кечирилир.

Харижи игтисади ялагялярин ясас бюлмяляриндян бири харижи тижарятдир. Ямтяя вя хидмятлярин харижи тижа-ряти бейнялхалг игтисади ялагяляр системиндя мцщцм йер тутур.

Харижи игтисади ялагялярин мцхтялиф аспектляри вя проблемляри айрылыгда тядгиг едился дя юлкядя сцрятля эедян игтисади-сийаси просесляр фонунда базар игтиса-диййаты шяраитиндя харижи тижарят игтисади ялагяляр ком-плекси щяля дя тядгиг олунмалыдыр.

1) Мцасир дюврдя дювлятин игтисади сийасятинин ясас истигамятляриндян бири юлкя игтисадиййатынын ряга-бят габилиййятинин йцксялдилмясидир. Мящз рягабят габилиййятли игтисадиййата малик олан юлкя ящалисинин артан мадди вя мяняви тялябатыны дольун юдяйя биляр. Бу бахымдан, юлкядя айры-айры сащяляря щюкумят тяряфиндян едилян эцзяшт вя йардымлар игтисадиййатын структуруну тякмилляшдирмяк вя игтисади сямярялилийи йцксялтмякля йанашы, рягабят габилиййятли игтисадиййат формалашдырмаг мягсяди дашыйыр. Лакин тяжрцбя эюс-тярир ки, игтисадиййатын айры-айры сащяляринин рягабят

318

габилиййятинин эцзяшт щесабына йцксяляжяйиня цмид етмяк олмаз, чцнки рягабят габилиййятиня тябии цстцн-лцклярля йанашы юлкядя сийаси сабитлик, валйута реъими, ишчилярин ихтисас сявиййяси, сатыш базары, инфраструктурун инкишаф сявиййяси вя диэяр бу кими амилляр дя жидди шякилдя тясир эюстярир.

Мящз бунлар нязяря алынмагла харижи игтисади ялагялярин нязяри ясаслары, дцнйа юлкяляринин габагжыл тяжрцбясиня ясасланмагла Азярбайжанын харижи игти-сади ялагяляринин мцасир вязиййяти, игтисади ялагялярдя диспропосийалар, чатышмазлыглар вя онун тякмилляш-дирилмяси истигамятляринин дяриндян тядгиг едилмясиня ещтийаж дуйулур.

Азярбайжанда игтисади ислащатларын мцвяффя-гиййятля щяйата кечирилмяси, бейнялхалг нефт мцгави-ляляринин реаллашдырылмасы вя бцтювлцкдя базар игтиса-диййатына кечилмяси игтисади щяйатын бцтцн сащяляриндя игтисади артыма, ейни заманда, ящалинин щяйат сявиййя-синин йцксялдилмясиня сябяб олмушдур.

Сон иллярдя республиканын харижи тижарят ялагяляри ящямиййятли дяряжядя йахшылашмыш, дцнйа базарында ялве-ришли гиймят конйунктурасы, юлкянин малиййя вязиййятинин йахшылашмасы, юлкя игтисадиййатына харижи сярмайялярин жялб едилмяси, макроигтисади эюстярижилярин йахшылашмасы юлкядя игтисади артым цчцн шяраит йаратмышдыр.

Бцтцн бунлара чох чятинликля наил олунмушдур. Беля ки, мцстягиллийимизин илк илляриндя республикада щюкм сцрян гейри-сийаси сабитлик, щакимиййятин тез-тез дяйишмяси, ермянилярин юлкямизя гаршы ярази иддиалары вя торпагларымызын 20 %-нин ишьал едилмяси, юлкянин

Page 160: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

319

вятяндаш мцщарибяси щяддиня чатмасы игтисадиййаты иф-лиж вязиййятиня салмышды.

Улу Юндяримиз Щейдяр Ялийев жянабларынын халгын тяляби вя тякиди иля йенидян сийаси щакимиййятя эялмяси юлкядя сийаси сабитлик йаратмыш, игтисади исла-щатлары апармаьа имкан вермишдир.

Азярбайжан Республикасында апарылан игтисади ислащатлар вя йенидянгурма ишляринин апарылмасындан республиканын эюмрцк системи дя кянарда галмамышдыр. Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин тяшяббцсц иля 1995-жи илин йанвар айында кечирилян эениш мцшавирядя эюмрцк органларынын фяалиййяти щяртяряфли тящлил едилмишдир.

Ютян дювр ярзиндя Азярбайжан эюмрцйц вя щям дя Нахчыван эюмрцйц чох шяряфли бир йол кечмиш-дир. Харижи игтисади ялагялярин важиблийини дяфялярля вурьулайан Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев чыхышлары-нын бириндя демишдир: «Щеч бир юлкя, ян бюйцк бир юлкя дя йалныз юз чярчивясиндя игтисадиййатыны лазыми сявиййядя инкишаф етдиря билмяз».

Нахчыван МР цч харижи дювлятля ящатядя йа-шайыр вя инкишаф едир. Нахчыван эюмрцкчцляри буну нязяря алараг сярщяд кечид мянтягяляриндя айыг-сайыг дурараг юз вязифя боржларыны шяряфля йериня йетирирляр.

Инди фактики олараг харижи тижарят дювриййясиня комплекс эюмрцк нязаряти, бейнялхалг стандартлар сявиййясиня уйьун, мцасир мадди-техники вя норматив базайа малик Нахчыван эюмрцйц йарадылмышдыр. Ща-зырда Нахчыван МР Дювлят Эюмрцк Комитясинин ашаьыдакы структуру фяалиййят эюстярир.

320

Нахчыван Мухтар Республикасы Дювлят Эюмрцк Комитясинин структуру

Шякил 1. Нахчыван МР Дювлят Эюмрцк Комитясинин структуру

С Я Д Р

Эюмрцк нязаряти-нин тяшкили шюбяси

Истинтаг вя

тящгигат

Кадрлар бюлмяси

Тибб хидмяти

Мяхфи щисся

сядрин мцавини сядрин кюмякчиси

Гачагмалчылыг вя ЭГП иля

мцбаризя шюбяси

Малиййя-тариф шюбяси

Дахили тящлцкясизлик шюбяси

Техники нязарят васитяляри бюлмяси

Мцщасибат вя учот бюлмяси

Цмуми шюбя

Статистика вя информа-сийа технолоэийалары

шюбяси

Эюмрцк мцщафизя хидмяти

Мадди-техники тяъщизат вя тясяррц-

фат хидмяти

Щцгугшцнас Мятбуат вя иъти-маиййятля ялагяляр цзря баш инспектор

Нювбятчи щисся

Page 161: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

321

Артыг юлкядя милли эюмрцк органлары системи формалашмышдыр. Бу систем Азярбайжан Республикасы Дювлят Эюмрцк Комитяси, Нахчыван Мухтар Рес-публикасы Эюмрцк Комитяси, Хязяр дянизиндя Азяр-байжан Республикасынын Игтисади Мянафейинин Мцща-физяси Идаряси, 2 ярази Баш Эюмрцк Идаряси, 12 эюм-рцкхана, 1 хцсуси тямайцллц енеръи эюмрцкханасы, 1 Аксиз Эюмрцк Посту, 47 эюмрцк посту, Тядрис мяркязи, мяркязи лабораторийа «Азяртерминалком-плекс» Тясяррцфат Щесаблы Харижи Игтисади Бирлик вя с. структур ващидляриндян ибарят олмагла ясас функсийа-лардан бирини-фискал функсийалары йериня йетирир.

Эюмрцк Мяжяллясиня эюря бу функсийалара аша-ьыдакы эюмрцк юдянишляри, эюмрцк рцсумлары, ак-сизляр, ялавя дяйяр верэиси вя диэяр юдянишлярин алынмасы дахилдир.

Харижи игтисади фяалиййятин дювлят тянзимлянмяси Дювлят Эюмрцк Комитясинин йухарыда эюстярилян эюмрцк системи структулары тяряфиндян щяйата кечирилир.

Нахчыван Мухтар Республикасынын Эюмрцк системиня ашаьыдакы идаряляр дахилдир:

1. Сядяряк Эюмрцк Идаряси; 2. Жулфа Эюмрцк Идаряси; 3. Нахчыван шящяр Эюмрцк Идаряси; 4. Нахчыван Щава Няглиййатында Эюмрцк Ида-

ряси; 5. Шащтахты эюмрцк посту; 6. «Нахтерминалкомплекс» Тясяррцфат Щесаблы

Харижи Игтисади Бирлийи.

322

Нахчыван МР Эюмрцк Комитяси йухарыда гейд олунан идаряляр васитясиля юз ишини гурур.

Нахчыван МР Дювлят Эюмрцк Комитяси 2006-жы ил цчцн мцяййян олунмуш прогноза 70,9 фаиз ар-тыгламасы иля ямял етмишдир. 2006-жы илдя Эюмрцк Ко-митяси табели эюмрцк органлары цзря 4,5 милйон ма-натлыг эюмрцк юдянишляри топланмышдыр ки, бу да 2005-жи илля мцгайисядя 6,9 фаиз чохдур.

Цмумиййятля, 2006-жы илдя мухтар республика-нын эюмрцк органлары ашаьыдакы адлары чякилян верэи вя рцсумлары топлайыб дювлят бцджясиня кючцрмцшдцр:

- идхал олунмуш маллара ялавя дяйяр верэиси (ЯДВ) … 2,5 милйон манат;

- идхал олунмуш маллара эюмрцк рцсуму … 1,7 милйон манат;

- идхал олунмуш маллара аксиз верэиси …30,0 мин манат;

- харижи автоняглиййат васитяляриндян алынмыш йол верэиси … 36,2 мин манат.

Артыг дейилдийи кими Нахчыван МР Эюмрцк Комитясинин няздиндя олан эюмрцк идаряляри 2006-жы илдя айры-айрылыгда ашаьыдакы эюмрцк юдянишлярини топ-лайараг дювлят бцджясиня кючцрмцшляр:

∆ Сядяряк Эюмрцк Идаряси Бу идаря 1992-жи илдя йарадылмышдыр. Идарянин

йарадылма сябяби Азярбайжаны Тцркийя иля бирляшдирян йеэаня гуру сярщяддя (11 км) кюрпцнцн тикилиб исти-фадяйя верилмясидир. 28 май 1992-жи илдя истифадяйя ве-рилян Сядяряк-Дилужу кюрпцсц Азярбайжан тяряфиндян

Page 162: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

323

«Цмид» кюрпцсц, Тцркийя тяряфдян ися «Щясрят» кюрпцсц адландырылыр.

1992-жи илин май эцнлярини, ачылыш эцнцнц йахшы хатырлайырам. Мян дя бир нечя йолдашла кюрпцнцн ачылышына эедяркян йол бойу бюйцк бир издищамын ша-щиди олдум. Мухтар республиканын ящалиси «Цмид» кюрпцсцнцн ачылышына эедян Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийеви вя Тцркийя Республикасынын о за-манкы Баш Назири Сцлейман Дямиряли алгышлайырды. Ону дейим ки, щяля совет империйасынын тяркибиндя ол-дуьумуз 70 ил ярзиндя Араз чайынын сащилляри дя беля издищам эюрмямишди. Бюйцк узагэюрянлийин бящряси олан бу кюрпц о аьыр, мяшяггятли эцнлярдя Танрынын бизя хиласкар эюндярдийи Улу Юндярин Нахчыванын гуртулушу йолунда эюстярдийи мисилсиз хидмятлярдян бири иди.

1992-жи ил 24 августа Сядяряк эюмрцкханасы рясми кечид гапысы елан едилди. Бу ися о демяк иди ки, Нахчыванын блокадасы гисмян дя олса йарылды вя яща-линин йашайыш сявиййясинин йахшылыьа доьру эетмяси цчцн имкан йаранды.

Гейд етмяк лазымдыр ки, яэяр о вахт Араз чайы цзяриндя 288 метр узунлуьунда, он бир ашырымлы «Цмид» кюрпцсц тикилиб истифадяйя верилмясяйди инди бу ялагяляр беля йцксяк сявиййядя инкишаф едя бил-мязди.

15 илдян артыг йашы олан бу кюрпц васитясиля мухтар республиканын харижи тижарят ялагяляри даща да артыр вя эенишлянир. Инди Сядяряк Эюмрцк Идаряси мухтар республикада ян бюйцк эюмрцк кечид

324

мянтягяси кими фяалиййят эюстярир. Тякжя бир факты эюстярмяк кифайятдир ки, 2006-жы илдя Сядяряк Эюмрцк Идаряси цзря топланмыш эюмрцк юдямяляри 2,4 милйон манат олмагла табели эюмрцк органлары цзря топланмыш цмуми эюмрцк юдямяляринин 53,7 фаизини тяшкил етмишдир.

∆ Нахчыван шящяр Эюмрцк Идаряси Бу эюмрцкхана 1 ийун 2004-жц ил тарихдя йара-

дылмышдыр. Нахчыван шящяр эюмрцкханасынын йарадыл-масында мягсяд шящярин фяалиййят зонасында йерляшян харижи-игтисади ялагяляр иштиракчыларына ялверишли шяраит йарадылмасы, онларын цнванына дахил олмуш йцкляря эюмрцк нязарятинин рясмиляшдирилмясинин вахтында вя оператив сурятдя щяйата кечирилмяси иля ялагядар ол-мушдур.

Нахчыван шящяр Эюмрцкханасына Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мяжлиси Сядринин 28 декабр 2004-жц ил тарихли Фярманы иля Эюмрцк идаряси статусу верилмишдир.

Эюмрцк идаряси верэи вя рцсумларын топланыб бцджяйя кючцрцлмясиндя хцсуси чякийя маликдир вя демяк олар ки, эюмрцк идаряляри ичярисиндя икинжи йери тутур. 2006-жы илдя Нахчыван шящяр Эюмрцк Идаряси 1,5 милйон манатлыг верэи вя рцсумлар топлайыб бцджяйя кючцрмцшдцр ки, бу да бцтювлцкдя эюмрцк органларында топланмыш вясаитин 33,2 фаизини тяшкил едир.

Page 163: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

325

∆ Жулфа Эюмрцк Идаряси Бу кечид мянтягяси чох гядим тарихя маликдир. «Иран сярщядиндя ян бюйцк эюмрцк мяркязля-

риндян бири олан Жулфа шящяри Чар Русийасынын харижи тижарятиндя ящямиййятли рол ойнамышдыр. 1912-жи илин мялуматларына эюря Нахчыван яразисиндя олан эюм-рцк мянтягяляриндян (Жулфа, Шащтахты, Ордубад, Алышар) 16,6 милйон манатлыг 2,3 милйон пуд мцхтялиф маллар идхал едилмишдир. Щямин илдя бцтцн ихражатын 15,7 милйон манатлыг 2,2 милйон пуду, идхалын ися 3,8 милйон манатлыг 814 мин пуду Жулфа эюмрцк мянтя-гясинин пайына дцшмцшдцр» (24. с.45).

Совет дюврцндя Нахчыван МР яразисиндя йеэа-ня эюмрцкхана олан Жулфа Эюмрцкханасы сонралар даща да бюйцмцш вя эенишлянмишдир. 1990-жы иллярин яввялляриндя Нахчыван Республикасы, онун ящалиси, юз тарихинин ян думанлы, ян чятин эцнлярини йашайырды. Беля бир вахтда Нахчыван МР Али Мяжлисин сядри иш-ляйян Улу Юндяримиз Щейдяр Ялийев Иран Ислам Рес-публикасынын Президенти Щашими Ряфсянжани иля ялагя йаратды. Онун шяхси тяййаряси Нахчывана эялди. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев Тещрана эетди. Бурада Иран Ислам Республикасынын рящбярлийи иля йцксяк сявиййяли эюрцшляр кечирилди. Нахчыванын, онун ящалисинин ещтийажларынын юдянилмяси мясяляляри иля баьлы бир сыра разылашмалар ялдя едилди. Тез бир за-манда кюрпц тикилди, эедиш-эялиш мясяляляри щялл едилди. Икитяряфли мцштяряк базар ачылды, адамларын, няглиййа-тын щярякяти эет-эедя садяляшдирилди, гайда-ганун мющкямляндирилди. Еля бу эюрцлян ишляр нятижясиндя

326

сонракы иллярдя эюмрцк рцсумлары илдян-иля артды. Тякжя 2004-жц илдя Жулфа эюмрцк идаряси тяряфиндян 2 милйард 936 милйон манат эюмрцк рцсумлары топ-ланмышды ки, бу да 2003-жц илин мцвафиг дюврцня нисбятян 260 милйон манат чох иди. Гейд етмяк ла-зымдыр ки, Жулфа эюмрцкханасы юз яввялки шющрятини инди дя сахлайыр. 2006-жы илдя бцтювлцкдя топланмыш эюмрцк юдямяляринин 489 мин манаты вя йа 11 фаизи Жулфа Эюмрцк Идарясинин пайына дцшмцшдцр.

∆ Шащтахты эюмрцк посту Бу эюмрцкхана да гейд едилдийи кими гядим

тарихя маликдир. Араз чайы цзяриндя кюрпц вя эюмрцк кечид мянтягясиндя Иран Ислам Республикасы вя Нах-чыван Мухтар Республикасы арасында йцк вя сярнишин дашынмасы, тижарят ялагялярини эенишляндирмяк, щабеля вятяндашларын эедиш-эялиши цчцн гапыдыр. Иран Ислам Республикасынын Гярби Азярбайжан останынын Полдяшт вя Нахчыван, Нахчыван Мухтар Республикасынын Кянэярли район Шащтахты кянди йахынлыьында салынмыш-дыр. Совет дюврцндя баьланмасына бахмайараг Азяр-байжан мцстягиллик ялдя етдикдян сонра бу эюмрцк-хананын фяалиййяти йенидян бярпа едилмишдир. Нах-чыван МР Али Мяжлисинин сядри ишляйян Щейдяр Ялийевин Иран щюкумятинин дявяти иля 1992-жи илин ав-густун 22-25-дя Иран Ислам Республикасына рясми сяфяри заманы августун 24-дя Тещранда Иран Ислам Республикасы иля Нахчыван Мухтар Республикасы ара-сында мцхтялиф сащялярдя ямякдашлыьа даир имзаланмыш протокола ясасян инша едилмишдир.

Page 164: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

327

1992-жи ил декабрын 3-дя Шащтахты-Полдяшт кюр-пцсцнцн тянтяняли ачылышы олмушдур. Мярасимдя Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев чыхыш етмиш, кюр-пцнцн вя эюмрцк кечид мянтягясинин блокада шя-раитиндя йашайан Нахчыван Мухтар Республикасынын игтисади щяйатынын дирчялишиндя, Иран-Азярбайжан яла-гяляринин эенишлянмясиндя мцщцм рол ойнайажаьына ямин олдуьуну билдирмиш вя буну Азярбайжан халгы-нын щяйатында унудулмаз щадися адландырмышдыр. О вахтдан индийя кими кечян дювр ярзиндя эюмрцкхана даща да инкишаф етмишдир.

2006-жы илдя Шащтахты эюмрцк постунда 75,3 мин манат эюмрцк верэи вя рцсумлары топланмышдыр ки, бу да Нахчыван МР Эюмрцк Комитяси цзря топ-ланмыш бцтцн эюмрцк юдямяляринин 1,7 фаизини тяшкил едиб.

2007-жи ил октйабрын 17-дя юлкя Президенти Ил-щам Ялийевин Шащтахты-Полдяшт сярщяд кечид мянтягя-синин ачылышында иштирак етмяси, ону ачмасы вя бейнял-халг статусун верилмяси мухтар республиканын харижи игтисади ялагяляриндя йени мярщялянин башланьыжыны гоймушдур.

∆Нахчыван Щава Няглиййатында Эюмрцк Идаряси 1998-жи илин ийун айында йени эюмрцк хидмят

сащяси Нахчыван «Щава лиманы» эюмрцк посту йара-дылараг Жулфа Эюмрцкханасынын табелийиня верилМиш-дир. Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мяжлиси Сяд-ринин 28 декабр 2004-жц ил тарихли Фярманы иля Нах-чыван Щава Няглиййатында Эюмрцк Идаряси статусу верилмишдир.

328

2006-жы илдя бу идаря васитясиля 19,8 мин манат-лыг верэи вя рцсумлар йыьылыб дювлят бцджясиня кючцрцлмцшдцр ки, бу да табели эюмрцк органлары цзря топланмыш цмуми эюмрцк юдямяляринин 0,4 фаи-зини тяшкил едир.

Апарылан тящлилляр эюстярир ки, тякжя мухтар рес-публика цзря йох, бцтювлцкдя юлкя цзря бцджя мяда-хилинин тяркибиндя эюмрцк верэи вя рцсумларынын хцсуси чякиси илдян-иля артыр. Бу артыма харижи тижарятдя эюмрцк-тариф, гейри-тариф тянзимлянмяляринин тятбиги, мящсул истещсалы вя эюстярилян хидмятлярин артымы ще-сабына, щабеля эюмрцк нязарятинин сямярялилийинин ар-тырылмасы вя бцтювлцкдя эюмрцк органлары системинин модернляшдирилмяси, мящз дифференсиаллашдырылмыш тариф системиня уйьун олараг Азярбайжан Республикасынын эюмрцк тарифинин мцяййян олунмасы, васитяли верэиля-рин «сон тяйинат» принсипи иля алынмасы гайдаларынын, сабит информасийа мцнасибятляринин тямини вя с. няти-жясиндя наил олунмушдур. Эяляжякдя дя бцджя эялирля-ринин формалашмасында эюмрцк органларынын ролу ар-тажагдыр. Беля ки, 2007-жи иля нисбятян 2008-жи илдя Азярбайжан Дювлят Эюмрцк Комитяси васитясиля йыьылан верэи вя рцсумларын 42,9 фаиз артажаьы прог-нозлашдырылыр.

Эюмрцк сийасятини щяйата кечирян эюмрцк ор-ганлары Нахчыван Мухтар Республикасынын эюмрцк яразисиндя эюмрцк нязаряти вя мал дювриййясинин да-ща сямяряли тянзимлянмяси, дахили базарын горунмасы, милли игтисадиййатын инкишафынын стимуллашдырылмасы, дювлятин игтисади сийасятиндян иряли эялян вязифялярин

Page 165: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

329

щяйата кечирилмяси, щабеля эюмрцк ишинин бейнялхалг нормалара уйьун апарылмасыдыр.

Эюмрцк сийасятинин формалашдырылмасы вя щяйа-та кечирилмясиндя иштирак едян тяшкилатларын мяжмусу, щабеля онун щяйата кечирилмя методлары, сялащиййятли дювлят органлары тяряфиндян эюмрцк тянзимлянмяси цсулларынын истифадя гайдалары эюмрцк сийасяти меха-низми анлайышыны йарадыр.

Эюмрцк сийасятинин ясасыны харижи тижарят фяа-лиййятинин дювлят тянзимлянмясинин ашаьыдакы принсип-ляри тяшкил едир:

• Республиканын харижи сийасятинин тяркиб щиссяси олан ващид харижи тижарят сийасяти;

• Харижи тижарят фяалиййятинин ващид дювлят тян-зимлянмя системи вя онун щяйата кечирилмясиня нязарят;

• Ващид валйута нязаряти сийасяти; • Юлкянин эюмрцк яразисинин бцтювлцйц; • Харижи тижарят фяалиййятинин дювлят тянзимлян-

мясиндя игтисади тядбирляря цстцнлцк верилмяси; • Харижи тижарят фяалиййяти иштиракчыларынын бяра-

бярщцгуглу олмасы вя щяр щансы формада айры сеч-килийя йол верилмямяси;

• Харижи тижарят фяалиййяти иштиракчыларынын щцгуг вя гануни марагларынын дювлят тяряфиндян горунмасы;

• Дювлятин вя онун айры-айры органларынын харижи тижарят фяалиййятиня йерсиз мцдахиляси нятижясиндя онун иштиракчыларына вя бцтювлцкдя юлкя игтисадиййатына зийан вурулмасынын истисна едилмяси;

330

• Эюмрцк сийасяти дювлятин игтисади тящлцкясиз-лийинин тямин едилмясиня хидмят етмялидир вя с.

Гейд етмяк лазымдыр ки, сон илляр мухтар рес-публикада Цмуми Дахили Мящсул истещсалы давамлы олараг йцксялмишдир. 2006-жы илин йекунуна эюря 26,6 фаиз артым ялдя олунмушдур.

Мухтар республикада идхал-ихраж сийасятинин щяйата кечирилмяси нятижясиндя истещсал йюнцмлц са-щибкарлыьын инкишафына, сон мящсул истещсалынын арты-рылмасына, дахили базарын ясасян йерли истещсал щесабына тямин едилмясиня шяраит йарадылмышдыр.

Нахчыван МР-да апарылан структур игтисади ис-лащатлар бцтцн сащялярин игтисади инкишафына вя харижи тижарят дювриййясинин артмасына эятириб чыхармышдыр.

Ашаьыда верилян жядвял буну бир даща сцбут едир:

Жядвял 30

1998-2006-жы иллярдя Нахчыван Мухтар Республикасынын харижи тижарят дювриййяси (АБШ доллары - $)

Илляр Цмуми дювиййя

Ихраж Идхал Салдо (-; +)

1998 30774873 2427576 28347297 -25919721 1999 38306781 1587606 36719175 -35131569 2000 25224583 1490124 23734459 -22244335 2001 31975878 2418007 29557871 -27139864 2002 38933855 1595893 37337962 -35742069 2003 36966310 4167858 32798452 -28630594 2004 39073453 5239264 33834189 -28594925 2005 53141590 2247603 50893987 - 48646384 2006 92023706 1239464 90787242 - 89544778

Page 166: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

331

Жядвял мялуматларынын тящлили эюстярир ки, 2006-жы илдя мухтар республикада тядийя балансынын 89,5 милйон доллар мянфи салдойа малик олмасына бахмайараг харижи тижарят дювриййяси илдян-иля артыр. Беля ки, яэяр 2005-жи илдя харижи тижарят дювриййяси 53,1 милйон доллар тяшкил едирдися бу рягям 38,9 милйон доллар артараг 2006-жы илдя 92,0 милйон доллар тяшкил етмишдир.

Эюмрцк мцяссисяляри цзря идхал вя ихражатын гурулушу эюстярир ки, мухтар республикада йахшы тяшкил олунмуш эюмрцк хидмяти юлкядя идхал вя ихраж ямя-лиййатларынын апарылмасында йахындан иштирак етмякля бу ишдя мцщцм рол ойнайыр.

Артыг гейд едилдийи кими 2006-жы илдя мухтар республикада идхал-ихраж ямялиййатларынын цмуми щяжми дяйяр ифадясиндя 92 милйон АБШ доллары тяшкил етмишдир ки, бунун да 1,2 милйон АБШ долларыны ихраж ямялиййатлары тяшкил едир. Яввялки иллярля мцгайисядя мухтар республиканын ихраж потенсиалынын артмасына бахмайараг щялялик тижарят дювриййясиндя чох жцзи бир рягям тяшкил едир.

Лакин статистик материалларын тящлили эюстярир ки, артыг 2007-жи илдя Нахчыван МР ихраж потенсиалы яв-вялки иля нисбятян щяддян артыг чохалмышдыр. 2007-жи илдя мухтар республикадан харижи юлкяляря 22,9 милйон АБШ доллары щяжминдя мящсул ихраж олунмушдур. Бе-ляликля, харижи тижарят Нахчыван Мухтар Республикасы-нын харижи игтисади ялагяляриндя мцщцм йер тутур. Сон дюврлярдя апарылан мягсядйюнлц тядбирляр мухтар республиканын харижи тижарят дювриййясинин структуру-

332

нун вя истигамятляринин эенишлянмясиня, тижарят тяряф-дашларынын сайынын артмасына сябяб олмушдур. 2007-жи илдя мухтар республикада фяалиййят эюстярян мцяссися вя тяшкилатлар, физики шяхсляр тяряфиндян 28 харижи дюв-лятля апарылан тижарят ямялиййатлары нятижясиндя 92 милйон 118 мин 400 АБШ доллары щяжминдя харижи тижа-рят дювриййяси йаранмышдыр ки, бу да 2006-жы илин эюс-тярижисини 0,1 фаиз цстяляйир. Бу дюврдя ихраж ямя-лиййатлары 18,5 дяфя артмыш, идхал ися 23,7 фаиз азалмыш-дыр.

Харижи тижарят ямялиййатлары Тцркийя, Финлан-дийа, Иран Ислам Республикасы, Газахыстан, Русийа, Украйна, Алманийа, Йапонийа, Эцржцстан, Корейа Республикасы, Беларус, Бирляшмиш Краллыг, Италийа, Ис-панийа, Австралийа, Франса, Литва, Чин, Австрийа, Молдова, АБШ, Бразилийа, Исвечря, Йунаныстан, Ма-жарыстан, Словакийа, Сингапур вя Тайван иля щяйата кечирилмишдир. Амма ихраж потенсиалынын беля артма-сына бахмайараг мян чох яминликля гейд етмяк ис-тярдим ки, йени мцяссисялярин тикилмяси вя бурада йени технолоэийаларын эятириб гурашдырылмасы эяляжякдя дцнйа стандартларына уйьун рягабятгабилиййятли йени мящсулларын истещсалына эятириб чыхаражагдыр. Бу ися тядийя балансынын мцсбят салдо олмасыны тямин едя-жякдир.

Мухтар республикайа идхал олунан малларын че-шиди артмагдадыр. Идхал олунан малларын 80 фаизи вя йа 73,1 милйон доллары дювлят мцяссися вя тяшкилатлары тя-ряфиндян эятирилмишдир. Идхал маллары ичярисиндя 27 милйон доллары модул типли електрик стансийалары вя

Page 167: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

333

онларын щиссяляри, 27,5 милйон доллары електрик енеръиси вя тягрибян 19 милйон доллары ися електрик, газ вя ра-битя аваданлыг вя жищазлары тяшкил едир.

Мухтар республикайа идхал олунан малларын 13 фаизи вя йа 11,6 милйон доллары юзял мцяссисяляр, 7 фаизи вя йа 6,1 милйон доллары ися физики шяхсляр тяряфиндян эятирилир.

Апарылан арашдырмалар эюстярир ки, мухтар рес-публикада ЦДМ истещсалы артдыгжа ярзаг базары йерли истещсал щесабына формалашыр, ярзаг идхалы тядрижян азалмаьа башлайыр вя ящалинин бу маллара тялябатында хариждян асылылыг арадан галдырылыр.

Нахчыванын харижи игтисади ялагяляри эетдикжя эенишлянир. Милли Нахчыван Мухтар Республикасы дцнйанын 32 юлкяси иля тижарят ялагяси апарыр. Буну ашаьыдакы жядвялдян даща айдын эюрмяк олар:

334

Жядвял 31

2006-жы илдя Нахчыван Мухтар Республикасынын идхал-ихраж ямялиййатлары апардыьы юлкяляр

Сыра №

Дювлятлярин ады Ихраж Идхал Харижи тижарят салдосу

1 Тцркийя 1 142926,00 27649547,74 - 26506621,74 2 Иран 15312175,34 - 15312175,34 3 Алманийа 4631163,58 - 4631163,58 4 Русийа 96537,5 2081219,34 - 1984681,84 5 Белчика 14612,75 - 14612,75 6 Юзбякистан 24455,00 - 24455,00 7 Австрийа 995387,26 - 995387,26 8 Щиндистан 39795,22 - 39795,22 9 Франса 34469,00 - 34469,00 10 Йапонийа 1825352,71 - 1825352,71 11 Инэилтяря 158950,00 - 158950,00 12 Пакистан 50455,02 - 50455,02 13 Корейа 264260,84 - 264260,84 14 АБШ 89200,00 - 89200,00 15 Украйна 2510868,36 - 2510868,36 16 Эцржцстан 207199,88 - 207199,88 17 БЯЯ 16618,00 - 16618,00 18 Италийа 3060656,40 - 3060656,40 19 Канада 14327,77 - 14327,77 20 Сурийа 7750,00 - 7750,00 21 Чин 840292,00 - 840292,00 22 Беларус 15420,00 - 15420,00 23 Чехийа 26950,00 - 26950,00 24 Финландийа 28053374,74 - 28053374,74 25 Полша 6234,94 - 6234,94 26 Исвеч 926307,67 - 926307,67 27 Исвечря 8565 - 8565,00 28 Болгарыстан 392606,43 - 392606,43 29 Нидерланд 59763,99 - 59763,99 30 Газахыстан 1452618,05 - 1452618,05 31 Испанийа 834,56 - 834,56 32 Румынийа 12810 - 12810,00 Жями: 1239463,50 90784241,59 - 89544778,09

Page 168: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

335

Жядвял мялуматларындан айдын олур ки, Авропа юлкяляри иля апарылан идхал ямялиййатларында Финландийа биринжи йери тутур. Авропа юлкяляри иля апарылан ихдалын 28,1 милйон доллары вя йа 73,2 фаизи мящз бу юлкянин пайына дцшцр. Финландийадан Нахчывана ясас етиба-риля електроэенератор щиссяляри (1 милйон АБШ доллары) вя модул типли електрик стансийалары вя онларын щиссяляри (27,1 милйон АБШ доллары) эятирилир. Сонракы йерляри Алманийа, Италийа, Австрийа, Исвеч вя диэяр юлкяляр ту-тур.

Мухтар республиканын харижи юлкялярля апардыьы идхал-ихраж ямялиййатлары груплашдырылараг ашаьыдакы жядвялдя онларын хцсуси чякиси верилир.

Жядвял 32

2006-жы илдя Нахчыван МР апардыьы идхал-ихраж ямялиййатларында харижи юлкялярин хцсуси чякиси

Юлкяляр АБШ доллары

Идхал Ихраж жями фаизля жями фаизля

Тцркийя «-----» 32 92 Иран «-----» 17 - МДБ «-----» 7 8 Авропа «-----» 42 - Диэяр дювлятляр

«-----» 3 -

Жями: «-----» 100 100 Жядвялин тящлили эюстярир ки, Нахчыван Мухтар

Республикасынын идхал етдийи малларын 50 фаизя гядяри сярщядйаны юлкялярин, о жцмлядян гардаш Тцркийя вя Иранын пайына дцшцр.

336

Нахчыван МР Али Мяжлис рящбярлийинин йеритдийи мягсядйюнлц харижи игтисади сийасят бурада йарадылмыш ямтяя вя хидмятлярин дцнйа базарына чыхарылмасына, дахили базарын горунмасына, игтисади инкишаф цчцн ящямиййят кясб едян капитал вя технолоэийалар, йерли истещсалы мящдуд олан ямтяя вя хидмятляр базарына чыхышын тямин олунмасына вя щабеля игтисади тящлцкя-сизлийин тямин едилмясиня йюнялдилмишдир.

Мухтар республикада щяйата кечирилян мцщцм тядбирлярин нятижясидир ки, сон иллярдя мящсулларын ис-тещсал олунан чешиди эетдикжя артмагдадыр. Еля тякжя 2007-жи илдя мухтар республикадан йахын вя узаг юл-кяляря ашаьыдакы мящсуллар, о жцмлядян минерал сулар, мейвя ширяси, дуз, чай, шякяр, киши вя гадынлар цчцн цст эейимляри, синтапон, щярби эейим, сукечирмяз ялжяк, комбинезон, ламбир, гапы-пянжяря профили, пластик гапы-пянжяря, кяж, кярпиж, карбон газы, шякя чуьун-дуру вя бир чох кянд тясяррцфаты мящсуллары ихраж олунмушдур.

Глобаллашан дцнйайа интеграсийа олунмаг вя Бейнялхалг Ямяк Бюлэцсцндя (БЯБ) иштирак етмяк цчцн Нахчыван дийарында сянайенин йенидян гурул-масына вя щям дя йени технолоэийалар ясасында гу-рулмасына бюйук ещтийаж вардыр. Рягабятгабилиййятли мящсуллар истещсал етмяк цчцн йени технолоэийалара тялябат артдыьындан Авропа юлкяляри иля игтисади яла-гяляр эенишлянмякдядир. Артыг 2006-жы илдя мухтар республикайа идхал олунан мящсулларын 42 фаизи мящз бу юлкялярин пайына дцшмцшдцр.

Page 169: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

337

7.4. Эюмрцк сийасяти вя онун тякмилляшдирилмяси истигамятляри

Сон илляр республикада игтисадиййатын сцрятли ин-

кишафы бцтцн сащялярдя щяйата кечирилян ислащатларын парлаг тязащцрцдцр. Гейд етмяк лазымдыр ки, мцстя-гил Азярбайжан дювляти 15 илдян артыгдыр ки, эениш-мигйаслы инкишаф йолундадыр. Бу дювр ярзиндя щяйата кечирилян сосиал-игтисади ислащатлар, дцнйа тясяррцфатына интеграсийа истигамятиндя уьурлу аддымлар Азярбай-жанын бейнялхалг алямдя нцфузуну галдырмыш вя дцнйа бирлийиндя лайигли мювге тутмасыны тямин ет-мишдир. Бу эцн юлкянин игтисади инкишафы, онун суве-ренлийинин тямин едилмяси юлкядя апарылан эюмрцк сийасяти иля билаваситя баьлыдыр. Мцстягиллик дюврцндя Азярбайжанда уьурлу эюмрцк сийасятинин тямяли го-йулмуш, эюмрцк ишинин тякмилляшдирилмяси вя эюмрцк органларынын мадди-техники вя щцгуги базасынын йа-радылмасы, щабеля цмумдцнйа эюмрцк системиня ин-теграсийасы сащясиндя мцщцм ишляр эюрцлмцшдцр. Ялдя едилян бу наилиййятляр Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин юлкядя йеритдийи дцзэцн игтисади сийасят няти-жясиндя мцмкцн олмушдур.

Мцасир дюврдя Азярбайжан Республикасында эюмрцк ишинин модернляшдирилмяси вя онун даща да инкишаф етдирилмяси Азярбайжанда эюмрцк сийасятинин давам етдирилмясиня олан мараьын эцжляндирилмясини тяляб едир. Бу бир сыра сябяблярля ялагядардыр. Яввялжя ону гейд етмяк важибдир ки, кечмиш ССРИ-ин тяркибиня дахил олан мцттяфиг кими, бизим дя республикамыз, иг-

338

тисади ислащатларын, йени базар мцнасибятляринин щяйата кечирилмяси йолуна гядям гоймушдур. Жямиййятин сийаси систем вя мцлкиййят нювляринин гурулушу кифайят дяряжядя мцряккябляшмишдир. Бунунла ялагядар ола-раг республикада сийаси вя игтисади бахышлары бирмяналы олмайан мцхтялиф сосиал груплар йаранмышдыр. Бир пар-тийалы системдян фяргли олараг даща мцряккяб сийаси шяраит мейдана эялмишдир. Бу ися юз нювбясиндя дюв-лятин дахили вя харижи сийасятинин айрылмаз щиссяси сайы-лан эюмрцк сийасятиня тясир едир.

Икинжи сябяб одур ки, ССРИ даьылдыгдан сонра Азярбайжанда эюмрцк иши хейли дяйишикликляря мяруз галмышдыр: идаряетмянин тяшкили ириляшмиш вя мцряккяб-ляшмишдир, йени анлайышлар формалашмышдыр – Азярбай-жанын МДБ юлкяляри иля эюмрцк яразиляри, азад игти-сади вя эюмрцк зоналары; эюмрцк реъимляри, эюмрцк фяалиййятинин инкишафы эцжлянмишдир.

Цчцнжц сябяб Азярбайжанын дцнйа игтиса-диййатына интеграсийа олунмасынын эцжляндирилмясидир. Беля ки, Азярбайжан ЦТТ (Цмумдцнйа Тижарят Тяш-килатына) дахил олмасы яряфясиндя сийаси вя игтисади тяш-килатларын онун харижи игтисади фяалиййятинин ясаслы шя-килдя корректя едилмяси тяляблярини иряли сцрмяси эюмрцк сийасятинин дяйишмясиня тясир эюстярмишляр. Ганунверижи-щцгуги базанын, ямтяя номенклатуру-нун, эюмрцк сийасяти принсипляри вя тядбирляринин тяк-милляшдирилмясинин вя эюмрцк механизминин сямяря-лилийинин зярурилийи мейдана чыхмышдыр.

Нящайят дюрдцнжц вя ян мцщцм сябяблярдян бири дя эюмрцк ишинин инкишафы жямиййятин мцщцм

Page 170: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

339

проблемляри иля, щяр шейдян яввял тящлцкясзлик, еко-лоэийа, информасийа ыя башга дцнйа проблемляри иля сых сурятдя ялагядардыр.

Эюмрцк системинин инкишафы вя онун тякмилляш-дирилмяси мягсядиля Дювлят Эюмрцк Комитяси тяряфин-дян конкрет тядбирлярин щяйата кечирилмяси давам ет-дирилир. Апарылан дцзэцн эюмрцк сийасяти нятижясиндя демяк олар ки, артыг бу эцн Азярбайжан юзцнцн бей-нялхалг стандартлара жаваб верян милли эюмрцк ор-ганлары системини йаратмышдыр. Эюмрцк комитясинин бир сыра бейнялхалг тяшкилатлара цзв олмасы, бейнялхалг конвенсийалара гошулмасы, икитяряфли вя чохтяряфли бей-нялхалг сазишляря цстцнлцк верилмяси мящз республика эюмрцк системинин дцнйа стандартлары сявиййясиндя гурулмасы вя тякмилляшдирилмяси сащясиндя юз бящря-сини верир.

Сон илляр ярзиндя Эюмрцк Комитясинин бейнял-халг ялагяляри эенишлянмиш вя кейфиййятжя йени мярщя-ляйя гядям гоймушдур. Индии Азярбайжан эюмрцйц бейнялхалг эюмрцк ямякдашлыьынын инкишаф етдирилмяси вя мющкямляндирилмяси, бейнялхалг интеграсийанын дяринляшдирилмяси мягсядиля бир чох бейнялхалг тяшки-латларла вя дцнйа дювлятляринин эюмрцк хидмятляри иля йахындан ямякдашлыг едир.

Азярбайжан Дювлят Эюмрцк Комитяси Авропа Бирлийинин ТАСИС вя ТРАСЕКА програмлары чярчивя-синдя эюмрцк системинин инкишафы вя модернляшдирил-мяси сащясиндя ардыжыл олараг ишляр эюрцр вя мцхтялиф мягсядли лайищяляр щазырлайыб тягдим едир. Юлкямизин Цмумдцнйа Тижарят Тяшкилатына (ЦТТ) дахил олмасы

340

цчцн идхал-ихраж ямялиййатлары цзря тариф вя гейри-тариф тянзимлянмяси тядбирлярини бейнялхалг нормалара уйьун гурмаьа чалышыр вя бейнялхалг тяшкилатларла ямякдашлыьа цстцнлцк верилир.

Щазырда эюмрцк сийасятинин башлыжа истигамят-ляриндян бири мящз Азярбайжанын ЦТТ-йя цзв ол-магла баьлы эюмрцк мясяляляринин еля дцзэцн гойул-масыдыр ки, бундан щям бцтювлцкдя юлкя игтиса-диййаты, щям дя дювлят бцджяси максимум сямяря ялдя едя билсин.

Цмумдцнйа Тижарят Тяшкилатына цзволма мцряккяб просесдир вя щяр бир юлкя цчцн характерик хцсусиййятляря маликдир. Бу просес тякжя тарифляря даир сазишляр вя тяклиф олунан хидмятляря эцзяштлярин тятбиги иля дейил, ейни заманда харижи тижаряти тянзимляйян тядбирляр вя норматив-щцгуги актлар да дахил олмагла мцражият едян юлкянин юз харижи тижарятиня даир га-нунверижилик базасынын щазырланмасы вя нязарят меха-низминин тякмилляшдирилмяси иля щяйата кечирилир.

Харижи тижарят мцгавиляляринин рясмиляшдирилмяси, мялуматларын ващид формада уйьун ютцрцлмяси, емалы вя нятижяляринин эюзлянилмяси цчцн електрон шя-бякянин йарадылмасы ясас сайылыр. Шябякянин инфра-структурундан истифадя едяряк харижи игтисади фяалиййят сащясиндя малларын транссярщяд щярякяти заманы «Ва-щид пянжяря» принсипи ясасында мцвафиг органлар тяря-финдян щяйата кечирилян нязаряти ялагяляндирмякля ям-тяя дювриййясинин хейли дяряжядя сцрятляндирилмяси, хяржлярин ашаьы салынмасы вя с. бцтцн бунлар нятижя етибариля милли игтисадиййатын даща да эцжлянмясиня шя-

Page 171: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

341

раит йарадылыр. «Ващид пянжяря» принсипи нязарят ор-ганларынын ялагяляндирилмиш фяалиййятинин ясасларыны мцяййян етмякля, идхал-ихраж ямялиййатлары цзря мя-луматларын мцвафиг органлар тяряфиндян биржя дяфя тяляб едилмяси, онларын бир апарыжы дювлят органы тяря-финдян гябул едилмяси, мцхтялиф йохламаларын кечирил-мяси тяляб олундугда ися беля йохламаларын ялагялян-дирилмяси вя ейни вахтда апарылмасыны нязярдя тутур. Апарыжы дювлят органы да еля бу мягсядля мцяййян олунур.

Идхал-ихраж ямялиййатлары иля баьлы мцяййян олунмуш тялябляря риайят етмякля, мялуматларын «Ва-щид пянжяря» принсипи ясасында апардыьы дювлят орга-нына тягдим олунмасы, фикримизжя, эюмрцк ишинин асанлашмасына, дювлят органлары иля юзял сектор ара-сында мялумат мцбадилясинин сцрятлянмясиня, нязарят просесинин кейфиййятинин артырылмасына вя эюмрцк хидмяти сявиййясинин йцксялмясиня тясир эюстяряжякдир.

Азярбайжан артыг эцжлц игтисадиййата малик бир дювлят олдуьундан ЦТТ-йя цзв олмасы вя Авропа Бирлийиня интеграсийасы да сцрятля инкишаф едир.

Эюмрцк сащясиндя тижарятин асанлашдырылмасына йюнялдилян бир чох мясяляляр артыг щялл едилмиш вя едилмякдядир. Бундан башга, эюмрцк нязаряти ор-ганларында информасийа технолоэийалары тятбиг едил-миш, эюмрцк рясмляшдирилмяси вя эюмрцк нязарятинин автоматлашдырылмыш системи (ЭПЭЩАС) принсипи ща-зырланараг щяйата кечирилмиш, йцклярин йохланмасында автоматлашдырылмыш мцайиня системляринин истифадясиня (БАЖИС) башланмышдыр. Тижарятин асанлашдырылмасы са-

342

щясиндя эюмрцк инфраструктурунун инкишафы бюйцк юням дашыдыьы цчцн щазырда сярщяд кечид мянтягяля-ринин дя имканлары артмышдыр. Индии яксяр мянтягяляр 24 саат ярзиндя фасилясиз иш реъиминя кечирилмишдир ки, бу да няглиййат ахынынын сцрятляндирилмясини тямин етмиш-дир.

Зещни мцлкиййятин мцдафиясинин вя хидмятлярин бейнялхалг мцбадиляси гайдаларынын тянзимлянмяси кими проблемлярин мейдана чыхмасы иля ялагядар ола-раг, ямтяя мцбадиля просесляри вя ямтяялярин эюмрцк сярщядлярини кечмя сащясиндя, мякан вя вахт нюгтейи-нязяринжя эюмрцк органларынын фяалиййят сферасы даща да эенишлянир. ХИФ-ин (Харижи Игтисади Фяалиййятин) дювлят тянзимлянмясиндя эюмрцк сийасятинин ящя-миййяти йцксялир.

Тижарятин инкишафындан айрылыгда эюмрцк сийа-сяти щаггында данышмаг чятиндир, чцнки тижарят сийасяти иля эюмрцк сийасяти вящдятдир вя бир-бири иля гаршылыглы асылыдыр. Щяр ики сийасятин ясас мягсяди бир истигамятя йюнялмякля дювлят вя халгын щям мадди, щям дя мя-няви жящятдян мянафелярини мцдафия етмякдян ибарят-дир.

Азярбайжанда эюмрцк сийасятинин формалаш-масы ашаьыдакы амиллярин тясири нятижясиндя баш вер-мишдир: бир тяряфдян эюмрцк-тариф тянзимлянмясинин ролунун эцжлянмяси, инкишаф етмякдя олан истещсал мцнасибятляринин ролунун йцксялдилмяси, эюмрцк иши-ня дил институтларын йаранмасы; диэяр тяряфдян, азад тижарят вя протексионизмин тяряфдашларыны мцбаризяси, эюмрцк рцсум нювляринин мцяййян едилмясиня мцх-

Page 172: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

343

тялиф йанашмаларын мювжуд олмасы, ямтяя номенкла-турунун мцряккябляшмяси, эюмрцк ямялиййатларынын мцхтялиф формаларынын мейдана чыхмасы.

Бунларла йанашы олараг Азярбайжанда эюмрцк сийасятинин инкишафы дюврц характер дашымышдыр, чцнки щакимиййят дяйишмяси тижарятин тянзимлянмясиндя йа-нашмаларын дяийшмясиня сябяб олмушдур.

Базар мцнасибятляри шяраитиндя эюмрцк сийася-тинин ящямиййяти хейли артмышдыр. Эюмрцк сийасятинин мащиййяти малларын харижи юлкяляря ихраж едилмяси вя онларын харижи юлкялярдян республикамыза дахил олмасы иля баьлы олан дювлятин эюмрцк тядбирляринин мяжму-суну якс етдирир. Анжаг игтисади ядябиййатларын бязиля-риндя эюмрцк сийасятиня дювлятин харижи вя дахили сийа-сятинин мцстягил щиссяси кими дейил, тижарят сийасятинин щиссяси кими йанашылыр, бу ися онун ролуну вя ящя-миййятини азалдыр.

Бейнялхалг мигйасда эюмрцк сийасятинин щяйа-та кечирилмясиндя 4 нойабр 1952-жи илдя йаранмыш «Эюмрцк Ямякдашлыг Шурасынын (ЭЯШ)» бюйцк ящя-миййяти олмушдур. 1994-жц илдян «Цмумдцнйа Эюмрцк Тяшкилаты» адыны дашыйан бу гурумун тярки-биня щазырда 143 юлкя дахилдир.

Азярбайжанын дахили вя харижи сийасятиндя йени йанашмалар эюмрцк сийасятиндя уйьун тядбирляри мцяййян етмяйя ещтийаж йаратмышдыр. 1991-жи илдя со-сиалист системи ляьв едилдикдян сонра Азярбайжан Рес-публикасынын эюмрцк вя тижарят сийасятиндя сон дяряжя либерал азад тижарятя мейл эюстярилмяйя башланмышдыр. Азярбайжан харижи игтисади фяалиййят полигону вязиййя-

344

тиня дцшмяйя башламышдыр. Бу дювр ярзиндя Азярбай-жанын эюмрцк хидмяти эюмрцк сийасятини таразлашдыр-маг мягсядиля бцтцн мцмкцн олан ямялиййатлары йе-риня йетирмяйя жящд эюстярся дя, щазыркы вахтда да эюмрцк сийасятиндя негатив мейлляр давам етмякдя-дир.

Азярбайжанда эюмрцк сийасятинин реаллашдырыл-масы цчцн Азярбайжан Республикасынын Эюмрцк Мяжялляси (10 ийун 1997), Эюмрцк тарифи щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну (20 ийун 1995), башга бир сыра норматив-щцгуги актлар вя Азярбайжан Республикасы Дювлят Эюмрцк Комитяси фяалиййят эюс-тярирляр. Дюври олараг эюмрцк сийасятинин тяртиб едил-мяси, мцяййян едилмяси вя ижра едилмяси нязярдян ке-чирилир.

Эюмрцк сийасяти бцтювлцкдя мцряккяб вя ша-хялидир. Ону мягсядли-систем шяклиндя характеризя ет-мяк цчцн дюрд нюв йанашмада груплашдырмаг ла-зымдыр: щакимиййят-щцгуги; тяшкилати-институсионал; иг-тисади вя психолоъиетика.

Щакимиййят-щцгуги йанашмада ХИФ-ин тян-зимлянмяси сащясиндя дювлят щакимиййятинин истифадя олунмасына ясасланараг эюмрцк сийасятинин ясас мцддяаларынын арашдырылмасы башлыжа йер тутур. Бу йа-нашмада ХИФ-ин инзибати-щакимиййят характерли гай-даларын, тядбирляр системинин, бу сферада норматив-щцгугверижи базанын вя с. васитясиля гайдайа салын-масы вя тянзимлянмяси шярщ олунур.

Эюмрцк сийасятинин щакимиййят-щцгуги шярщи онун мащиййятини ифадя едир, тяшкилати-институсионал

Page 173: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

345

йанашманы конкретляшдирир. Щал-щазырда эюмрцк сийа-сяти дювлят институтлары вя тяшкилатлары васитясиля форма-лашыр вя реаллашдырылыр. Бу щяр шейдян яввял юлкянин эюмрцк сярщядддини кечян малларын вя физики шяхслярин гадаьан-ижазяли, йахуд мящдудиййятли системлярини тяртиб едян вя онларын нязарятини тяшкил едян ижра вя ганунверижи щакимиййят органларыдыр, мцхтялиф сяла-щиййятля тяшкилатлар вя ибарялярдир. Лакин бизим фикри-мизжя, бу сийасятин щазырланмасы вя реаллашдырылмасы цзря ясас иш биринжи нювбядя Дювлят Эюмрцк Комитяси тяряфиндян йериня йетирилир.

Эюмрцк сийасятиндя игтисади йанашма ясасян республиканын дахили вя харижи игтисади сийасятинин ха-рактериня уйьун олараг мцяййянляшир. Бу сийасят ися протексионист вя азад тижарятя, йахуд бу ики истига-мятлярин ащянэдар уйьунлашдырылмасына ясасланыр. Бу вя йа башга истигамятин сечилмясиндян вя онун тясир дяряжясиндян асылы олараг практикада, эюмрцк-тариф тянзимлянмяси, игтисади эцзяштляр, преференсийалар вя с. кими игтисади сийасят тядбирляри тятбиг олунур.

Эюмрцк сийасятинин психолоъиетика йанашмасы дедикдя, онун ишляниб щазырланмасы, гябул едилмяси вя реаллашдырылмасы эедишиндя юзцнц бцрузя верян мцна-сибятлярин характеристикасы баша дцшцлцр. Тясадцфи дейил ки, эюмрцк сийасяти инсан щиссляри иля баьлы олараг сюзцн эениш мянасында етиканы юзцня дахил едир. Эюмрцк сийасятинин важиб тяйинатларындан бири цмуми ишин мянафейи цчцн инсанын етик сявиййясинин йцксял-дилмясидир. Буна эюря дя психоетик бахымдан эюмрцк сийасяти-яслиндя мейдана чыхан мцнасибятлярин мцба-

346

щисяли аддымларын, манеялярин, мяжбури компромисля-рин (разылашмаларын), мцгавилялярин, эцзяштлярин, тяз-йиглярин вя мянеялярин сащясидир.

Йухарыда гейд олунан эюмрцк сийасятинин дюрд йанашмасы бир-бири иля гаршылыглы асылыдырлар, она эюря дя онларын ящямиййяти ейни сявиййядя гиймятляндирилмя-лидир.

Эюмрцк сийасятиндя мцхтялиф йанашмаларын вя шярщлярин мювжудлуьу жидди елми тядгигатларын апа-рылмасыны тяляб едир. Ейни заманда йанашмаларын эюмрцк ишинин миссийасы, эюмрцк сийасятинин принсип-ляри кими башга категорийаларла гаршылыглы ялагясини, онун обйектини вя субйектини тядгиг етмяк дя важиб-дир.

Эюмрцк ишинин миссийасы йухарыда гейд олунан йанашмалары ящатя едир вя щяр шейдян яввял эюмрцк фяалиййятинин мювжуд олмасы сябяблярини ифадя едян мягсядли функсийаларын дашыйыжысыдыр. Миссийа тяшкила-тын жари вязиййятиндян, онун ишинин формаларындан, ва-ситяляриндян вя методларындан асылы олмамалыдыр, чцнки о эяляжякдя эцжцн няйя истигамятляняжяйини, щансы цстцн приоритетлярин олажагларыны эюстяряряк бцтювлцкдя эяляжяк наилиййятляр ифадя едир.

Беляликля, сюзцн эениш мянасында эюмрцк ишинин миссийасы инсанын ащянэдар щяйат фяалиййятинин сах-ланмасы мягсядиля планетар мигйасда бейнялхалг мцбадиля просеслярини тянзимляйир.

Эюмрцк миссийасы вя эюмрцк сийасяти бир-бирини тамамлайыр вя шяртляндирир. Бунунла йанашы эюмрцк сийасятинин ясас мягсядляринин дягиг ачыгланмасы зя-

Page 174: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

347

руридир вя фикримизжя, бурайа ашаьыдакылары дахил етмяк олар:

1. эюмрцк нязаряти вя эюмрцк яразисиндя ямтяя мцбадиля алятляринин даща сямяряли истифадясинин тямин едилмяси;

2. дахили базарын мцдафияси цзря тижарят-сийаси мягсядлярин реаллашдырылмасында иштирак едилмяси;

3. милли игтисадиййатын инкишафынын стимуллашдырыл-масы;

4. йенидянгурма вя игтисади сийасятин башга мяг-сядляринин щяйата кечмясиня йардым едилмяси.

Йухарыда эюстярилян мягсядляр вя Азярбайжан Республикасынын Президенти вя Щюкумятинин цмуми игтисади сийасятиндян доьан эюмрцк сийасятинин башга мягсядляри бцтювлцкдя эюмрцк ишинин ясас щядяфини, вязифялярини вя функсийаларыны юзцндя якс етдирир.

Щазырда эюмрцк сийасяти мяфщумуна ващид йанашма йохдур. Бязи мцяллифляр ону «цсуллар, гай-далар, тядбирляр» системи кими, диэярляри – «функсийа, тянзимлянмя механизми» кими, башгалары ися – «исти-гамятлярин комплекси, стратеъи хятт» кими гябул едир-ляр. Эюмрцк сийасятинин гейд олунан анлайышлары бу мясяля цзря фикир мцхтялифлийини там якс етдирмир. Бизим фикримизжя, бу проблемя йухарыда гыса шякилдя ифадя олунмуш системли мювгеляриндян йанашмаг лазымдыр.

Эюмрцк сийасятинин эерчякляндирилмясиндя вя дярк едилмясиндя «обйект» вя «субйект» анлайышлары щаггында доьру тясяввцрцн олмасы важиб шяртлярдян-дир. Эюмрцк фяалиййятинин мцхтялиф сащяляриндя

348

«обйект» вя «субйект» анлайышынын фяргли шярщляри вар-дыр. Эюмрцк сийасятинин игтисади бахымдан обйекти эюмрцк сийасятинин субйекти олан эюмрцк органлары тяряфиндян щяйата кечирилян игтисади тясир механизми-дир.

Эюмрцк ишиндя игтисади сийасят обйекти вя субйектинин мяжмусу игтисади сийасятин системини формалашдырыр. Бура дахилдир:

- игтисади сийасятин механизми (мягсядляр, вязи-фяляр, принсипляр вя методлар);

- игтисади-норматив базанын формалашдырылмасы; - игтисади тядбирлярин вя ХИФ-ин тянзимлянмя

гайдаларынын мяжмусу; - игтисади-сийаси гярарларын гябул едилмяси вя ре-

аллашдырылмасы просесляри. Эюмрцк сийасятиндя щакимиййят-щцгуги йанаш-

манын обйекти бу сийасятин реаллашдырылмасы заманы орталыьа чыхан мцнасибятлярдир, щансы ки, щцгуги нор-мативляр мялуматландырма вя мцщафизя иля тянзим-лянир.

Норматив-щцгуги актлар мейдана чыхан мцна-сибятлярин дювлятин марагларына уйьун шякилдя тян-зимлянмясини тямин едир.

Щакимиййят-щцгуги йанашманын субйектини ися физики вя щцгуги шяхсляр тяшкил едир. Бурада ганун цзря щцгугларыны вя щцгуги вязифялярини щяйата кечирмяйя малик олан фяргляр нязярдя тутулур.

Эюмрцк ишиндя психоетик йанашманын обйекти мцхтялиф инсанларын реал мараьы сайылыр. Мараг адам-ларда жящдляр вя стимуллар тюрядян сябяб кими обйек-

Page 175: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

349

тив щадисяни якс етдирир. Обйектлярин (марагларын, ети-канын вя адамларын яхлаг нормаларынын) тянзимлян-мясини щяйата кечирян дярк эюмрцк органларынын ишчиси, йахуд коллективи бу йанашманын субйекти сайылыр. Щяйяжанлар вя дуйьулар ися – бу обйектя олан субйектив мцнасибятлярдир ки, дювлят тяряфиндян мцяййян едилмиш мягсядлярин, етик вя сосиал-психолоъи нормаларын мащиййяти заманы тянзимлянир.

Нящайят, тяшкилати-институсионал йанашманын обйекти эюмрцк сийасятинин субйектинин тясири нятижя-синдя формалашан дювлятин эюмрцк яразиляринин вя сярщядляринин мцхтялиф инзибати гурумларындан ибарят-дир. Юз нювбясиндя, эюмрцк сийасятинин субйекти эюмрцк иши институтларынын системиндян ибарятдир.

Эюмрцк сийасятинин юйрянилмясиндя важиб ме-тодолоъи аспект эюмрцк сийасятинин ясас принсипляринин тядгигаты вя формалашдырылмасы сайылыр.

Принсипляр обйектив характер дашыйыр вя бцтцнлцкля мцяййян ганунауйьунлуглары ифадя едир-ляр. Эюмрцк принсипляринин тясири иля эюмрцк сийасяти-нин обйектляри вя субйектляри арасындакы ялагяляр ре-аллашыр. Щазырда бу принсипляря ашаьыдакылары аид ет-мяк олар:

1. Азярбайжан Республикасынын эюмрцк вя ха-рижи тижарят сийасятинин вящдятлик вя айрылма принсипи. Азярбайжанда дахили вя харижи сийасятин тяркиб щиссяси олан ващид эюмрцк вя тижарят сийасяти апарылыр. Бу вящдятлик щяр шейдян яввял ямтяялярин вя хидмятлярин мцбадиля просесляринин башлыжа истещлакчылары сайылан юлкянин садя вятяндашларынын психолоъиетика вя мяняви

350

марагларына ясасланмалыдыр. Тяяссцф ки, бир чох щал-ларда етика цст-цстя йыьылмыш проблемляр ичярисиндя гисмян юз мянасыны итирир, мцасир машын технолоэийа-лары инсаны тяфяккцр системиндян айырыр. Бу принсип ха-рижи тижарят фяалиййятинин дювлят тянзимлянмя систе-миндя цмуми норматив-ганунверижи базанын мюв-жудлуьуну, ишлярин ясас мягсядляри вя истигамятляри цзря харижи тижарятин вя эюмрцк гярарларынын вящдят-лийини ифадя едир.

Эюмрцк вя харижи тижарят сийасяти вящдятлийинин мащиййяти харижи тижарятдя мцдафия тядбирляри вя эюмрцк тариф мясяляляри цзря бирэя комиссийаларын йа-радылмасында, методолоъи ясасларын бирэя щазырланма-сында, бейнялхалг тижарят вя игтисади тяшкилатларын ишин-дя иштирак едилмясиндя, елми-практик конфрансларын апарылмасында, няшрлярин щазырланмасында вя с. юз як-сини тапыр.

Ейни заманда ХИФ-ин тянзимлянмя сащясиндя конкрет, спесифик вя практик мягсядлярин вя мясяляля-рин йериня йетирилмяси заманы эюмрцк вя тижарят сийасятиндя функсийаларын, щцгугларын вя мясулиййятин айрылмасы щаллары да мювжуддур. Айрылма пинсипиня уйьун институтларын вя идарятетмя органларынын фяргли, инфраструктур идаряляринин мювжуд олмасы иля дя тясбит едилир.

2. Азярбайжан Республикасынын эюмрцк яра-зисинин вя сярщядляринин вящдятлийи принсипи. Эюмрцк мяканларынын вящдятлийи Азярбайжан Эюмрцк сийа-сятинин ясасыны тяшкил едян принсиплярдян бири сайылыр.

Page 176: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

351

Эюмрцк ишиндя няглиййат, малиййя, информасийа вя ямтяя ахынларынын ващидлийи базасында институсионал системин йарадылмасы эюмрцкхананын симасыны хейли сурятдя дяйишдирир. Щазырда бу орган компцтер вя рабитянин пейк гурьуларындан истифадя едян эцжлц ин-формасийа органы сайылыр.

3. Ганунчулуг вя мясулиййятлилик принсипи. Бу принсип эюмрцк мянтягяси вя хцсусиля, эюмрцк сяр-щядляринин кечилмяси иля баьлы олан бцтцн ясас гайда-ларын Азярбайжан Республикасынын ганунларында вя бейнялхалг мцгавилялярдя ясасландырылмасыны тяляб едир.

Анжаг гейд едяк ки, эюмрцк органларынын вязи-фяли шяхсляринин вя башга ишчиляринин гейри-гануни гя-рарлары нятижясиндя шяхсляря вя онларын ямлакына ву-рулмуш зярярляр цчцн дя эюмрцк органлары мясулиййят дашыйырлар. Беляликля, эюмрцк органлары юз мащиййя-тиня эюря йалныз щцгуг мцщафизячиляри дейил, еляжя дя цмуми ганунверижилик бахымындан щцгуг мясу-лиййятчиляри сайылыр.

4. Дювлятин вя ХИФ иштиракчыларынын игтисади ма-рагларынын мцдафия едилмяси. Щазырда юлкянин базар мцнасибятляриня кечид дюврц иля ялагядар азад игти-сади фяалиййят тяляб олунур. Юлкянин конститусийа ясас-лары бу игтисади азадлыьы тямин етмякля йанашы, дювлят органлары, эюмрцк-тариф тянзимлянмясинин вя игтисади сийасят тядбирляринин кюмяйи иля игтисади субйектлярин фяалиййятини регламентляшдирир.

Эюмрцк сийасятинин апарылмасы чятин вя мцряк-кяб шяраитдя баш верир, она эюря дя эюмрцк ишиндя

352

мягсядли-систем йанашмайа ясасланмыш, методолоъи принсипдян истифадя едилмяси мягсядяуйьундур. Бу йанашманын мащиййяти йухарыда гейд едилян принсип-ляри нязяря алмагла эюмрцк сийасятинин бцтюв систем шяклиндя формалашмасында ифадя олунур.

Методолоъи принсипин истифадя олунмасында мягсяд эюмрцк сийасятиндян алынан нятижялярин сямя-рялилийиня наил олмагдыр. Она эюря дя бу сащядя эяля-жякдя дя елми арашдырмаларын апарылмасы важибдир. Бунлардан ялавя гейд етмяк лазымдыр ки, эюмрцк хидмятинин тякмилляшдирилмяси вя инкишафы даим диггят мяркязиндядир. Бу бахымдан кечмишдя олдуьу кими перспективдя дя мухтар республикада щцгуги базанын мцасир игтисади ислащатлар вя йени сащяляр бахымындан бейнялхалг щцгуг нормаларына унификасийасындан, идарячилик принсипляринин тякмилляшдирилмяси ясасында ващид эюмрцк вя харижи тижарят сийасяти йеритмякля эюмрцк ишинин тякмилляшдирилмясиндян ибарятдир.

Нахчыван МР Эюмрцк Комитяси тяряфиндян эюмрцк щцгуг мцнасибятляринин вя эюмрцк щцгуг нормаларынын эюмрцк иши сащясиндяки бейнялхалг щцгуг мцнасибятляриня уйьунлашдырылмасы, нязарят обйектляринин эюмрцк рясмляшдирилмяси, харижи игтисади фяалиййятин эюмрцк-тариф вя гейри-тариф тянзимлямяляри, гачагмалчылыьа гаршы мцбаризя, эюмрцк статистикасы вя эюмрцк експертизасынын модернляшдирилмяси вя ня-зарятин апарылмасы оперативлик нюгтейи-нязяриндян эяляжякдя даща да тякмилляшдириляжякдир. Бундан башга эяляжякдя Нахчыван эюмрцйцнцн ян мцасир техники васитялярля – мцасир эюмрцк техникасы иля тяж-

Page 177: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

353

щизи, мялумат технолоэийаларынын тякмилляшдирилмяси, мялуматларын електрон мцбадилясинин там тятбиги, хидмят шябякясинин йахшылашдырылмасы вя с. сащялярдя апарылан тякмилляшдирмяляр давам етдириляжякдир.

Йекун олараг щесаб едирям ки, эюмрцк сийася-тинин даща да тякмилляшдирилмяси цчцн ашаьыдакы мя-сялялярин щяйата кечирилмяси мягсядяуйьун оларды:

1. Эюмрцк органлары эюмрцк сийасяти иля ялагя-дар гярарларын оператив сурятдя гябул едилмяси мяг-сядиля мцасир техника иля, аваданлыгла, о жцмлядян компцтер, пейк рабитяли гурьуларда там сурятдя тяж-щиз олунмалыдыр. Бу принсипя уйьун олараг эюмрцк органлары Азярбайжанын эюмрцк мяканынын щяр бир йериндя эюмрцк иши мясяляляринин щяллинин оптимал-лыьына ясасланмыш технолоэийайа малик олмалыдыр;

2. Эюмрцк сийасятинин ясас проблемляри цзря эюмрцк органларынын идаряетмя системинин тякмилляш-дирилмяси, сийаси ирадянин дярк едилмяси вя гярарларын гябул едилмяси мясяляляринин вящдятлийиня диггятин ар-тырылмасы;

3. Эюмрцк сийасятинин щяйата кечирилмясиндя фярди вя коллеэиал идаряетмя принсипинин эцжляндирил-мяси. Щяр бир мясялянин коллеэиал мцзакиряси сяла-щиййятли рящбярин тяшкилатчылыг ролунун вя еляжя дя щяр бир ижрачынын ролунун зяифлямяси дейил, яксиня, беля мцзакирялярин мащиййяти гябул едилян гярарларын аш-карлыьында, игтисади марагларын мцдафия едилмясиндя, щяр бир ишчинин обйективлийинин вя ролунун анлашылма-сында юз яксини тапыр.

354

4. Игтисади марагларын мцдафияси цзря ярази-игтисади йанашманын формалашмасы зяруридир. Бу эцн реэионал аспектдя игтисадиййата йардым едилмяси цчцн эюмрцк йыьымларынын истифадясиня истигамятлянмиш йа-нашма эюмрцк ишиндяки ясас мясялялярдян бири сайыл-малыдыр.

5. Эюмрцк системинин игтисади идаряетмядя «эюмрцкханалар щюкумят цчцн» формасындан «эюм-рцкханалар ХИФ иштиракчылары цчцн» формасына кечиди важиб мясяля сайылыр. Мящз, бу кечид нювцндя эюмрцк сийасяти, ХИФ иштиракчыларынын марагларынын мцдафия-синя, ямтяя дювриййясинин сцрятляндирилмяси цчцн иг-тисади шяраитин йарадылмасына, эюмрцк ямяЛиййат-ларынын сямяряли апарылмасына имканлар йарадыр. Бу ис-тигамятдя даща аз малиййя вясаити ясасында эюмрцк инфраструктурунун инкишафы да мцщцм ящямиййят кясб едир.

Фикримизжя, эюмрцк сащясиндя хидмят ишляринин сямяряляшдирилмяси, эюмрцк аудит, эюмрцк малиййя-банк фяалиййяти, информасийа-хидмят институтларынын йарадылмасы вя с. эяляжякдя эюмрцк сийасятинин баш-лыжа истигамятляриндян бириня чевриляжякдир.

Page 178: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

355

ВЫЫЫ Ф Я С И Л

ЮЛКЯНИН ЯРЗАГ ТЯЩЛЦКЯСИЗЛИЙИ ВЯ ОНУН РЕЭИОНАЛ АСПЕКТЛЯРИ

«Яэяр биз 1994-1995-жи иллярдя, демяк олар ки,

бош йердя, даьылмыш игтисадиййат шяраитиндя Азярбай-жанын инкишафыны тямин етмяйя башладыгса, инди бюйцк бир саьлам бцнювря цзяриндя дуруруг. Бу бцнювря дя Азярбайжанын бцэцнкц мцстягиллийи, азадлыьы, Азяр-байжанын мцстягил, демократик, дцнйяви, щцгуги дювлят гурмасы вя онун Конститусийасыдыр.

Инди Азярбайжанын эцжлц игтисадиййаты вар. Биз бу мющкям тямял цзяриндя дуруруг вя бурадан эяля-жяйя доьру ирялиляйирик. Бах, бу йолда бизим ясас вязи-фяляримиздян бири йохсуллуьун азалдылмасыдыр. Бизим вязифямиз бундан сонра апарылан ишлярдя йохсуллугла мцбаризяни даща да эцжляндирмяк, йохсуллуьу азалт-маг вя эяляжякдя Азярбайжанда йохсуллуьу тама-миля ляьв етмякдян ибарятдир».

Азярбайжан Республикасынын Пре-зиденти «Азярбайжан Республикасын-да Йохсуллуьун Азалдылмасы вя игти-сади инкишаф цзря Дювлят Програ-мы»нын тягдиматына щяср олунмуш Цмуммилли Конфрансдакы нитгиндян

Щейдяр Ялийев

356

8.1.Юлкянин ярзаг тящлцкясизлийинин мцасир вязиййяти Ящалинин щяр жцр ярзагла етибарлы шякилдя тямин

едилмяси проблеминин щям сосиал, щям дя ижтимаи-сийа-си ящямиййяти вардыр. Чцнки щяр бир юлкянин ярзаг тящлцкясизлийи милли тящлцкясизлийин важиб тяrкиб щиссяси олмагла онун сийаси вя игтисади мцстягиллийинин мющ-кям ясасыдыр. Якинчилик вя щейвандарлыг мящсуллары истещсалы вя истещлакынын кифайят гядяр йцксяк сявиййяси жямиййятин сабитлийини хейли дяряжядя мцяййян едир, онун динамик вя щяртяряфли инкишафы цчцн йахшы шяраит йарадыр. Еля буна эюря дя елми жящятдян ясасландырыл-мыш консепсийа ясасында ящалинин ярзагла тяминаты щяр бир дювлятин игтисади вя сосиал сийасятинин стратеъи хят-тини тяшкил едир.

Ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмясиндя хц-суси, тянзимляйижи ролу дювлят юзцндя сахлайыр. Ярзаг тящлцкясизлийи дедикдя, ящалинин ясас гида мящсуллары иля етибарлы шякилдя тямин олунмасыны, ажлыг вя аз гида-ланма горхусунун олмамасыны баша дцшмяк лазымдыр.

Цмумиййятля, «ярзаг тящлцкясизлийи» ифадяси 1972-1973-жц иллярдя дцнйада баш вермиш тахыл бющра-нындан сонра ФАО тяряфиндян гябул едиляряк бейнял-халг игтисади лексиконумуза кцтляви шякилдя дахил ол-мушдур.

Ярзаг тящлцкясизлийи анлайышы ЕТТ шяраитиндя бир гядяр дяйишмиш вя тякмилляшмишдир. Щазырда о зярури ресурслар потенсиал вя тяминатлар васитясиля дювлятин юз ящалисинин гида мящсулларына олан ещтийажларыны юдя-

Page 179: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

357

мяк габилиййятини якс етдирир. Бу бахымдан йахшы олар ки, бу вязифя демографик динамикайа ялверишли тясир эюстярмякля физиолоъи гида нормалары сявиййясиндя яса-сян йерли истещсал щесабына щяйата кечирилмиш олсун.

Инсанларын цмуми тялябатлары вя ещтийажлары комплекси чярчивясиндя гидаланманын апарыжы ящя-миййятини юн плана чякян К.Маркс йазырды: «Гида мящсулларынын ярсяйя эятирилмяси билаваситя истещсалла-рын вя цмумиййятля, щяр нюв истещсалын мювжудлуьу-нун ян биринжи шяртидир» (33. с.184-185).

Бяшяр тарихинин сосиолоъи тящлили эюстярир ки, ки-файят гядяр тябии-иглим, торпаг вя мадди ресурсларын мювжуд олмасына бахмайараг йер цзцнцн ящалисинин бюйцк бир щиссяси ясрляр бойу ажлыгдан язиййят чякмиш вя чякмякдя давам едир.

Мцасир дюврцн мцщцм проблемляриндян бири юлкямизин ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмясидир.

Азярбайжанын дювлят мцстягиллийи онун ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмясини обйектив зярурятя чевирмишдир.

Республикамызын дювлят мцстягиллийинин мющ-кямляндирилмясиндя вя ящалинин щяйат сявиййясинин йцксялдилмясиндя ярзаг тящлцкясизлийи системинин мц-щцм ролу вардыр.

Азярбайжан Республикасынын Президенти Цмум-милли Лидеримиз Щейдяр Ялийев 2 март 2001-жи илдя юлкямиздя ярзаг тящлцкясизлийиня даир програм тясдиг едилмяси барядя Сярянжам имзаламышдыр. Юлкядя апа-рылан игтисади ислащатларын даща да дяринляшдирилмясини, кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын артырылмасыны

358

вя ящалинин ярзаг мящсулларына тялябатынын юдянилмя-сини йахшылашдырмаг мягсяди иля «Азярбайжан Рес-публикасынын Ярзаг Тящлцкясизлийи Програмы» тясдиг едилмишдир.

Бюйцк сийаси вя сосиал-игтисади ящямиййятя ма-лик олан щямин програмдан иряли эялян вязифяляр бу сащядя тядгигат ишини эцжляндирмяйи тяляб едир. Ярзаг вя еколоъи тящлцкясизлик проблемляри комплекс тядбир-лярин кюмяйи иля щялл олуна биляр. Чцнки бу програм, цмумдювлят ящямиййятли бир програмдыр. Бу про-грамын юлкянин щярби гцдрятинин мющкямляндирилмя-синдя, ящалинин кейфиййятли ярзаг мящсуллары иля тямин едилмясиндя сон дяряжя бюйцк ящямиййяти вардыр.

Юлкянин ярзаг тящлцкясизлийини тямин етмяк цчцн аграр секторун инкишафы приоритет бир мясяля кими гаршыда дурур. Азад сащибкарлыг, мцстягил тясяррцфат-чылыг, сярбяст алгы-сатгы республикамызын аграр-сянайе комплексинин бцтцн сащяляриндя йцксяк нятижяляр ялдя етмяйя зямин йаратмышдыр.

Аграр секторун динамик инкишафыны тямин етмяк цчцн щцгуги, сосиал-игтисади база йарадылмышдыр. Йер-лярдя фяалиййят эюстярян кяндли (фермер) тясяррцфатлары, кянд тясяррцфаты истещсал кооперативляри, аиля тясяррц-фатлары мювжуд тябии-игтисади потенсиалдан там вя ся-мяряли истифадя етмяк цчцн эениш имканлар ачмышдыр.

Апардыьымыз тядгигат эюстярир ки, Азярбайжан Республикасы ящалинин ярзаг тящлцкясизлийини тямин етмяк цчцн чох эениш вя бюйцк имканлара маликдир.

Игтисади тящлил эюстярир ки, республикамызын мюв-жуд торпаг фондундан там вя сямяряли истифадя еди-

Page 180: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

359

лярся, илкин мярщялядя 10 милйон, перспективдя ися 10-16 милйон ящалини ярзаг мящсуллары иля тямин етмяк мцмкцндцр. Беля оларса, дахили истещсал щесабына республиканын тялябатыны юдямяк олар.

Щазырда Азярбайжан ящалисинин истещлак етдийи чюряк, ят вя ят мящсуллары, балыг вя балыг мящсуллары, сцд вя сцд мящсуллары, йумурта, шякяр, мейвя- тяря-вяз, картоф вя диэяр ярзаг мящсулларын бир гисминин мяншяйи бялли дейил. Бу ися юз-юзлцйцндя ящалинин ис-тещлак етдийи ярзаг мящсулларынын инсан организми цчцн ня дяряжядя тящлцкясиз олмасына тяминат вермир. Буну ящалинин истещлак етдийи мцхтялиф ичкиляр, шяраб, минерал сулар, мейвя-тярявяз ширяляри барядя дя демяк олар.

Азярбайжанын харижи базарлардан идхал асылы-лыьынын арадан галдырылмасы мящз тящлцкясизлик систе-минин формалашмасы вя инкишафы ясасында щялл едиля биляр. Тящлцкясизлик щяр шейдян яввял харижи тясирин нейтраллашдырылмасыны нязярдя тутур.

Дцнйада ящалинин артымы мцвафиг сурятдя ярзаг мящсулларынын истещсалыны чохалтмаьы тяляб едир. Яща-линин артым сцряти ярзаг мящсуллары истещсалынын артым сцрятини габаглайыр. Щазырда дцнйа ящалисинин ярзаг мящсуллары иля тяжщизаты хейли зяифлямишдир. Яэяр 1960-жы иля гядяр кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалы артараг ящалинин тяминатынын йахшылашдырылмасына сябяб ол-мушдуса, сонракы иллярдя истещсал тялябатдан хейли эери галмышдыр. Дцнйа юлкяляринин бир чохунда истещсалын артым темпи щяддян артыг азалмыш, ящали ися сцрятля артмышдыр. Яэяр 1961-жи илдя ихраж цчцн топланмыш яр-

360

заьын мигдары дцнйа ящалисинин 112 эцн, 1969-жу илдя 93 эцн, 1972-жи илдя 60 эцн тямин едирдися, 1973-жц илдя бу рягям жями 39 эцня бярабяр олмуш вя сонракы иллярдя азалма давам етмишдир.

Дцнйада ярзаг проблеми ютян ясрин 70-жи илля-риндя Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын Бейнялхалг Яр-заг вя Кянд Тясяррцфаты Тяшкилаты (ФАО) тяряфиндян галдырылмышдыр. Еля о вахт ФАО-нун даими фяалиййятдя олан Бейнялхалг Ярзаг Тящлцкясизлийи Комитяси йара-дылды. Яксяр харижи юлкялярдя «Милли ярзаг тящлцкясиз-лийи Програмы» ишляниб щазырланмышдыр вя щяйата кечи-рилмякдядир.

Ярзаг проблеминин глобал мигйасда щялли БМТ-нин ян мцщцм вязифяляриндян бири олараг галыр. 1996-жы илдя бу мювзуйа щяср едилмиш конфранс кечи-рилди. БМТ-нин цзвц олан дювлятляр щямин конфрансда «Дцнйа ярзаг тящлцкясизлийи щаггында» декларасийа гябул етдиляр. Декларасийайа гошулан юлкяляр бцтцн дцнйада ярзаг тящлцкясизлийиня наил олмаг, ажлыьын йаранмасы сябябляринин арадан галдырылмасы цчцн сяй эюстярмяк, 2015-жи иля гядяр ажлыг чякян инсанларын сайыны ики дяфя азалтмаг барядя ющдяликлярини тясдиг етдиляр. Бунунла айры-айры юлкялярин ярзаг тящлцкясиз-лийиня даир дювлятин мясулиййятляри мцяййянляшдирилди. Бу ися ондан ибарятдир ки, бу щюкумятляр зярури тех-ники вя малиййя ресурсларыны сяфярбяр едиб юзляринин яр-заг тящлцкясизлийини тямин етмялидир.

Ярзаг тящлцкясизлийи дювлятин милли тящлцкясизлик системинин бир щиссяси кими чыхыш едир вя жямиййятин са-бит щяйат фяалиййяти цчцн шяраит йарадыр. Дцнйа тяжрц-

Page 181: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

361

бясиндя «ярзаг тящлцкясизлийи» термини юлкянин ярзаг базарындакы вязиййятини гиймятляндирмяк цчцн исти-фадя едилир. Ярзаг тящлцкясизлийи анлайышы сосиал-игтисади вя сийаси-игтисади характер дашыйыр. «Сосиал-игтисади» характер юлкядя гябул едилмиш нормалара мцвафиг олараг, дювлятин юз вятяндашларыны ясас ярзаг мящсул-лары иля тямин етмяйя гадир олмасы, «сийаси-игтисади» характер ися ящалинин ярзагла тяжщиз олунмасыны тяшкил етмяк цчцн дювлятин дахили ресурслары вя аграр-иглим шяраитини сяфярбяр етмяк габилиййяти демякдир.

Щазырда дцнйа ящалисинин щяр няфяри щесабы иля орта щесабла илдя 300 кг-а гядяр тахыл истещсал олунур ки, бу да ярзагла тяжщизатын щятта орта сявиййядян ашаьы олдуьуну вя бцтювлцкдя цмумдцнйа ярзаг тящлцкясизлийинин мцасир дюврцн тялябляриня жаваб вермядийини эюстярир. Мящз буна эюря дя, щяля 1979-жу илдя БМТ-нин кянд тясяррцфаты вя ярзаг тяшкилаты (ФАО) дцнйанын ярзаг тящлцкясизлийи системинин фор-малашмасы планыны ишляйиб щазырламышдыр. Бу план 5 бянддян ибарятдир:

1) Ярзаг тахылы ещтийатларынын йарадылмасы сийа-сятинин дцнйа юлкяляри тяряфиндян бяйянилмяси;

2) Цмумдцнйа ярзаг тящлцкясизлийи цзря ющдя-ликляря уйьун олараг милли ещтийатларын инкишафы вя он-ларын бир щиссясинин алынмасы мейарларынын мцяййянляш-дирилмяси;

3) Ярзаг гытлыьы иля гаршылашан юлкяляря онларын ярзаг тахылына ещтийажларыны юдямяк мягсяди иля йар-дым едилмяси;

362

4) Милли ярзаг тящлцкясизлийи системинин йарадыл-масында ещтийажы олан юлкяляря кюмяк мягсяди иля хцсуси тядбирлярин щяйата кечирилмяси;

5) Инкишаф етмякдя олан юлкялярин юз имканла-рындан коллектив истифадя етмяляринин зярурилийи.

Дцнйа ярзаг проблеминин щяллиндя бир чох тяш-килатларын ролу хцсуси гейд едилмялидир. Беля тяшкилатлар ичярисиндя ян мцщцм рол ойнайанлардан бири Дцнйа Ярзаг Шурасыдыр.

Дцнйа Ярзаг Шурасы ярзаг малларынын истещсалы, ярзаг тящлцкясизлийи, ярзаг маллары иля тижарят, ярзаг йардымы вя еляжя дя бу сащя иля ялагядар олан сфера-ларда комплекс тядбирлярин щяйата кечирилмяси иля мяшьулдур.

Бу тяшкилатын ясас вязифяляри игтисади жящятдян эери галмыш юлкялярдя ярзаг мящсуллары истещсалынын ар-тырылмасы, тижарятин вя истещлакын йахшылашдырылмасына йюнялдилян тядбирлярин кюмяйи иля ярзаг ресурсларынын сямяряли бюлэцсцня наил олмаг, цмумдцнйа ярзаг тящлцкясизлийи системини тямин етмякдян ибарятдир.

Ашаьыда гейд олунан шяртляр юлкянин милли ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмясини тяляб едир:

- ярзаг тящлцкясизлийи республика ящалисинин мя-нафеляриня тохунур вя сосиал сабитлийин мцщцм амили кими чыхыш едир;

- дцнйа базарларында ярзаьа тялябатын вя гий-мятлярин артмасы, ямтяя конйунктурунун дяйишмяси юлкянин ярзаг тящлцкясизлийини актуаллашдырыр;

- ярзаг секторунун дястяклянмяси вя стимуллаш-дырылмасы сащясиндя дцнйа тяжрцбяси эюстярир ки, юлкя-

Page 182: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

363

нин ярзагла тямин едилмяси бу мящсулларын идхалындан иряли эялян мараглардан даща цстцндцр;

- республиканын ялверишли жоьрафи мювгейи идхал едилмиш ярзаг мящсулларынын гиймятинин вя сявиййяси-нин артмасына шяраит йарадыр;

- ярзаг мящсуллары ихраж дян харижи юлкялярдя баш верян вахташыры игтисади вя малиййя бющранлары респуб-ликанын ярзаг базарына мянфи тясир эюстярир;

- юлкянин ярзаг мящсулларынын истещсал хяржля-ринин йцксяк олмасы нятижясиндя онларын гиймятляри дя йцксяк олур;

- республикада якинчилийин спесифик хцсусиййят-ляря малик олмасы нятижясиндя кянд тясяррцфаты мящ-сулларынын гиймятляри дцнйа базар гиймятляри структу-руна уйьун эялмир;

- зянэин, тябии иглим, игтисади, истещсал, ямяк вя кадр потенсиалына малик олан республика юзцнц лазыми ярзаг мящсуллары иля тямин едя биляр.

Юлкядя вя о жцмлядян, Нахчыван МР-да ярзаг тящлцкясизлийи системинин формалашмасында бейнялхалг тяшкилатлары, еляжя дя реэионал игтисади груплашмалары жялб етмяк важиб мясялялярдян биридир.

Юлкянин аграр сийасятинин тяркиб щиссяси олан яр-заг тящлцкясизлийи физиолоъи нормалара уйьун олараг ярзаг мящсуллары истещсал етмяк вя ону артырмаьы ня-зярдя тутур.

Апарылан тящлилляр эюстярир ки, бцтювлцкдя юл-кядя олдуьу кими мухтар республикамызда да ярзаг мящсуллары истещсалы даим артыр. Буну Нахчыван МР тимсалында даща айдын эюрмяк олар.

364

Жядвял 33

2000-2007-жи иллярдя Нахчыван Мухтар Республикасында ярзаг мящсуллары истещсалы (тонла)

Илляр

Мящсуллар

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

1. Тахыл вя тахыл мящ-суллары (дянли пахлалы, гарьыдалы вя эцняба-хан да да-хил олмаг-ла)

54,5 63,1 73,7 81,5 93,1 104,1 95,4 92,2

2. Картоф 13,5 15,1 13,6 14,2 17,1 26,3 33,5 33,7 3. Шякяр чу-ьундуру

45,5 41,3 115,8 129,0 56,4 23,5 3,1 19,0

4.Тярявяз 42,7 47,8 50,2 53,3 55,2 56,4 56,6 59,8 5. Бостан 33,6 37,2 39,9 41,7 40,4 39,8 37,1 38,5 6. Мейвя 28,4 28,7 28,7 28,6 16,6 36,4 36,9 37,1 7. Цзцм 14,0 13,8 12,5 11,4 7,0 13,3 13,4 13,7 8. Ят (дири чякидя)

5,3 6,4 6,9 7,1 13,9 14,6 15,4 16,0

9. Сцд 54,2 53,3 58,9 59,5 62,7 64,8 67,8 70,0 10. Йумур-та

45,8 42,2 42,3 43,3 45,8 48,3 50,3 52,3

Жядвял мялуматларынын тящлили эюстярир ки, мух-

тар республикада ярзаг мящсулларынын истещсалында сон 7 илдя артым баш вермишдир. 2007-жи илдя 2000-жи илля мцгайисядя тахыл вя тахыл мящсуллары истещсалы 37,7 мин тон, картоф 20,2 мин тон, тярявяз 17,1 мин тон, бостан мящсуллары 4,9 мин тон, мейвя 8,7 мин тон, ят 10, 7

Page 183: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

365

мин тон, сцд 15,8 мин тон, йумурта истещсалында ися 6,5 милйон ядяд артым баш вермишдир. Шякяр чуьун-дуру истещсалы мцгайися олунан дюврдя 26,5 мин тон, 2003-жц илля мцгайисядя ися даща чох, 110 мин тон азалмышдыр. Щалбуки шякяр ящалинин ярзаг реэионунда юнямли йер тутур. Шякяр чуьундурунун йетишдирилмяси вя артырылмасы цчцн Нахчыван МР-да чох йахшы шяраит мювжуддур.

Садяжя олараг мухтар республикада стимуллаш-дырыжы тядбирляр щяйата кечирмякля шякяр чуьундуру истещсалыны артырмаг мцмкцндцр. Ялбяття ки, истещсалы артырмагла йанашы, щям дя ейни заманда чох да бюйцк олмайан, мухтар республика ящалисинин шякяря вя шякяр тозуна олан тялябатыны юдямяк цчцн мини за-вод йаратмаг олар. Буна мухтар республикада щям минлярля щектар якилмяйян торпаг сащяляринин олмасы, щям иглим шяраити, щям ишчи гцввяси вя щям дя диэяр амиллярин олмасы имкан верир. Нахчыван МР-да шякяр заводунун ачылмасы онларла тон мящсул иткисини ара-дан галдырмаьа, няглиййат хяржлярини ашаьы салмаьа тясир эюстяря биляр. Чцнки шякяр чуьундурунун Иран вя Тцркийяйя йола салынмасы минлярля манат ялавя вясаит демякдир вя бу мящсулун майа дяйяринин артмасына эятириб чыхарыр.

Бундан башга, яэяр шякяр чуьундуру мухтар республикамызда емал олунарса онун туллантыларындан щейвандарлыгда йем кими истифадя етмяк олар. Йад-дан чыхармайаг ки, хаммал щансы юлкядя сон мящ-сула чеврилирся мянфяят дя щямин юлкяйя галыр.

366

Щесабламалар эюстярир ки, мухтар республика артыг картоф вя чюряк цзря юзцнцн ярзаг тящлцкясиз-лийини тямин етмяк цзрядир. Цмумиййятля, ярзаг мящ-сулларынын артырылмасы цчцн эюрцлян тядбирляр йерли ис-тещсалы артырмаьа вя идхал ярзаг мящсулларынын мини-мума ендирмяйя йюнялдилмишдир.

Юлкянин ярзаг тящлцкясизлийинин тямин олунмасы ашаьыдакы тядбирлярин эюрцлмясини тяляб едир:

- ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмяси стра-теэийасынын щазырланмасы;

- юлкянин ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмяси иля баьлы тядбирляр системинин вя онларын реаллашдырыл-масы механизминин формалашдырылмасы;

- юлкянин милли марагларынын горунмасы; - ярзаг тящлцкясизлийиня тясир эюстярян дахили вя

харижи амиллярин ашкар едилмяси; - ярзаг тящлцкясизлийинин сявиййясини гиймятлян-

дирмяк цчцн кямиййят вя кейфиййят эюстярижиляринин мцяййян едилмяси.

Ярзаг мящсуллары истещсалы сащясиндя милли ма-рагларын тямин едилмяси цчцн ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмяси важибдир:

- юлкядя рягабятгабилиййятли ярзаг мящсуллары истещсалынын оптимал сявиййясинин тямин едилмяси;

- дювлятин ярзаг ещтийатларынын йарадылмасы; - юлкядя истещсал едилян вя сатылан мящсулларын

кейфиййятинин дювлят стандартлары системинин тялябля-риня уйьун олмасынын тямин едилмяси;

- ящалинин лайигли щяйат сявиййяси цчцн зярури йа-шайыш минимумунун тямин едилмяси;

Page 184: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

367

- ярзаг комплексиндя ващид елми-техники сийася-тин тямин едилмяси;

- ярзаг базарына, о жцмлядян гида мящсуллары-нын истещсалы вя идхалына, ярзаг фондунун фяалиййятиня дювлят нязарятинин щяйата кечирилмяси вя с.

Йаддан чыхармаг олмаз ки, юлкядахили истещса-лын сямярялилийини йцксялтмяк мягсядиля йерли истещсалла протексионист тядбирляр арасында оптимал уйьунлуг йарадылмалыдыр.

Тядгигатлар эюстярир ки, кечид игтисадиййаты юл-кяляриндя милли ярзаг тящлцкясизлийиня игтисади глобал-лашма амилляринин тясири эцжлцдцр. Глобаллашма про-сесляри нятижясиндя юлкялярарасы интеграсийа дцнйа аг-рар-ярзаг системинин формалашмасына эятириб чыхарыр.

Ярзаг тящлцкясизлийи юлкядя бцтцн вятяндашларын саьлам йашамасына имкан веря биляжяк сявиййядя яр-заг тяминатынын мювжуд олмасы иля сяжиййялянир.

Эюрцндцйц кими, айры-айры юлкялярин ярзаг тящлцкясизлийи милли чярчивя иля мящдудлашмыр вя эет-дикжя цмумдцнйа характери алыр. Бу бахымдан Азяр-байжан Республикасынын ярзаг тящлцкясизлийи системи-нин формалашмасында илк нювбядя бейнялхалг тяшки-латларын имканларындан истифадя едилмяси тяляб олунур.

Ярзаг тящлцкясизлийинин стратеэийа вя тактикасы щям инкишаф етмиш базар игтисадиййаты юлкяляриндя, щям дя кечид игтисадиййаты юлкяляриндя фяргли хцсусий-йятляря маликдир.

Азярбайжан Республикасынын ярзаг тящлцкясиз-лийи юлкядя ян мцщцм щяйат тяминаты системляриндян бири кими актуалдыр. Бу истигамятдя апарылан елми

368

арашдырмалар щям нязяри, щям дя практики мараг доьурур. Бу проблемин щялли юлкянин суверенлийинин, жямиййятдя игтисади тящлцкясизлийин вя сосиал сабитлийин сахланылмасы шяртляриндян биридир. Ярзаг тяминаты ол-мадан, милли тящлцкясизлик тямин олуна билмяз. Бу щалда ярзаг тящлцкясизлийи гярарлашмыш сабитлийин яса-сыны тяшкил едир.

Дцнйа ящалисинин бир щиссясинин ажлыг чякмясин-дян бящс едяряк и.е.д., профессор Щ.А.Хялилов йазыр: «Мцасир дцнйада ажлыьын вя там гидаланманын азал-масы цмуми мейли гярарлашмышдыр. БМТ-нын Ярзаг вя Кянд Тясяррцфаты Тяшкилатынын – ФАО-нун мялумат-ларына ясасян 1992-жи илдян 1997-жи илядяк дцнйада ажлыг чякян инсанларын сайы тяхминян 40 милйон няфяр азалмышдыр.

Лакин бунунла йанашы, яввяла, ажлыг чякянлярин азалмасы темпи чох ашаьыдыр. Бу темпин сахландыьы шя-раитдя ажлыьа сон гойулмасы цчцн 100 илдян чох вахт тяляб олунур. Диэяр тяряфдян айры-айры юлкялярдя ажлыг чякянлярин сайынын артмасы щаллары да баш верир. ФАО-нун мялуматларына эюря 1991-1996-жы иллярдя дцнйанын 27 юлкясиндя ажлыг чякян инсанларын сайы артмышдыр. 1996-1998-жи илляр цзря мялуматлара ясасян дцнйада 826 мин, о жцмлядян, инкишаф етмякдя олан юлкялярдя 742 мин адам там гидаланмыр. Инкишаф етмиш вя кечид дюврцндя олан юлкялярдя беля инсанларын сайы 34 милйон няфяр тяшкил едир. Бунларын ¾ щиссяси Шярги Авропа юлкяляринин вя кечмиш ССРИ-йя дахил олмуш юлкялярин пайына дцшцр (32. с.10).

Page 185: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

369

Ящалинин етибарлы шякилдя ярзагла тямин олун-масы щяр бир дювлятин башлыжа вязифяси кими гаршыда ду-рур вя конкрет шяраитя уйьун олараг бцтцн жямиййят-лярдя бу вя йа диэяр дяряжядя юз щяллини тапыр. Цму-миййятля, истянилян бир юлкянин игтисади инкишафындан асылы олараг бу мясялянин реаллашмасы щяр дяфя мцяй-йян перспектив дювр цчцн йени тялябляр бахымындан гаршыйа гойулмушдур. Тясадцфи дейил ки, индики шяраит-дя бу проблем бяшяриййят цчцн няинки эениш сосиал вя игтисади характер алмыш, щятта бейнялхалг сийасятин ян важиб амилляриндян бириня чеврилмишдир.

Дцнйанын инкишаф етмиш бязи юлкяляриндя орта щесабла адамбашына истещлак едилян гида мящсуллары-нын цмуми калорилилийи елми жящятдян ясасландырылмыш нормалара йахын олса да онун тяркиби бир чох щал-ларда тибби расионлара уйьун эялмир. Йяни щяр щансы бир ярзаьын чатышмамасы диэяринин артыг истифадясиня эятириб чыхарыр. Биолоъи нюгтейи-нязярдян онларын узун мцддят бир-бирини явязлямяси щеч дя йахшы щал дейилдир.

Азярбайжанын тябии вя торпаг-иглим шяраити яр-заг мящсулларынын ясас истещсалчысы олан аграр секто-рун ащянэдар инкишафы цчцн етибарлы зямин йаратмыш-дыр. Мящз бу нюгтейи-нязярдян йахын вя узаг кечми-шимизин тарихи тящлили эюстярир ки, мцщарибяляр вя тябии фялакятляр истисна олмаг шяртиля юлкямиздя щеч вахт аж-лыг тящлцкяси олмамыш, йалныз бязи ярзаг малларынын гытлыьы заман-заман юзцнц бцрузя вермишдир.

Рус алими И.Б.Загайтов чох щаглы олараг гейд едир ки, щяр бир юлкянин ярзагла тяминаты вязиййятини дцзэцн гиймятляндирмяк цчцн ярзаг проблеминин

370

щяллини мярщяляляря бюлмякля динамикада тящлил етмяк лазымдыр (53. с.52).

Бунларын биринжиси хроники там гидаланманын гаршысыны алмагла баьлыдыр ки, бу да эцндя адамба-шына 1800-2000 килокалори (ккал) истещлак етмякля ящалинин садяжя тякрар истещсалына шяраитин тямин едил-мясиня имкан верир. Икинжи мярщяля, ярзаг ещтийатлары-нын о щяжмляриня наил олунмасы иля сяжиййялянир ки, эцндя 2300-2800 ккал истещлак едилсин вя ящалинин са-бит артымы тямин едилмиш олсун. Сабит мигдарда, щятта гида расиону елементляр цзря таразлашдырылмамыш олса беля, эцндя 2800-3600 ккал. истещлак етмяйя имкан верян ярзаг ещтийатлары щядди цчцнжц мярщяляйя хас-дыр. Гида мящсулларынын зцлал, витамин вя диэяр ком-понентлярля таразлашдырылмыш истещлак сявиййяси дюр-дцнжц мярщяляйя мяхсусдур. Бу параметрляря бир важиб вя гиймятли елемент дя – еколоъи жящятдян тямиз гидаланма ялавя олундугда онлар бешинжи мярщялянин тялябляриня уйьун эялирляр. Алтынжы мярщяляйя ящалинин бцтцн сосиал груплары тяряфиндян таразлашдырылмыш вя еколоъи жящятдян тямиз мящсулларын лазыми гядяр ис-тещлакыны нязярдя тутур. Нящайят, йеддинжи мярщяля – инсанын биолоъи тябиятини, мяняви дурумуну тякмилляш-дирмяйя имкан верян вя узунюмцрлцлцйцн рящни олан фяал щяйат фяалиййятини тямин едян гида структурудур.

Милли дцнйада еля бир дювлят йохдур ки, ярзаг проблеминин щеч олмаса бешинжи мярщялясинин тялябля-рини там шякилдя щялл етмиш олсун.

ФАО-нун (1946-жы илдя БМТ-нин хцсуси гу-руму статусуну алмыш Бейнялхалг Ярзаг вя Кянд Тя-

Page 186: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

371

сяррцфаты Тяшкилатынын) мялуматларына эюря йер цзц-нцн бцтцн ящалисинин щяр бир няфяринин эцндялик орта гида мящсуллары истещлакы 2600 ккал., дцнйанын инкишаф етмиш юлкяляриндя 3330, о жцмлядян Гярби Авропа юл-кяляриндя 3380, Азярбайжанда ися 2800 ккал. тяшкил едир.

Беля бир факты гейд етмяк йериня дцшяр ки, милли юлкямиздя ярзаг мящсулларынын цмуми калорилийи яса-сян расион нормалардан артыг олуб тяркибиндя чохлу карбощидратлар жямляшдирян чюряйин, чюряк мящсулла-рынын, картоф вя шякярин щесабына ялдя олунур.

Щазырда витамин чатышмазлыьы вя минерал тяр-кибин структур жящятдян гейри-таразлыьы ачыгжа мцша-щидя едилир. Башга сюзля, цмуми калорилийин нисбятян йетярли олдуьу щалда, ящалинин гида расионунун тяр-кибжя гейри-таразлыьы ярзаг проблеминин ян жидди тя-защцрцдцр.

Мцхтялиф ящали групларынын ярзаг мящсулларына олан тялябатлары онларын йашы, пешяси, ямяк шяраити, милли хцсусиййятляри, йашадыьы жоьрафи мякан кими шяртлянди-рижи амилляр нязяря алынмагла мцяййянляшдирилир.

Ярзаг истещлакы нормаларыны мцяййян етмяк цчцн мцхтялиф нюв мящсулларын енеръи тутумуну, йяни онларын малик олдуглары калорилик «эцжцнц» билмяк лазымдыр. Алимлярин щесабламаларына эюря, щяр йцз грам кяря йаьында 734, шякярдя 390, гойун ятиндя 206, човдар чюряйиндя 204, мал ятиндя 154, йумур-тада 150, картофда 89, сцддя 62, алмада 40, йер-кюкцндя 36, кялямдя ися 27 килокалори вардыр.

372

Тяжрцбя эюстярир ки, гидаланманын физиолоъи нормаларындан кянарлашма инсанын щяйат фяалиййятиня жидди зийан вурур. Нормал щяйат фяалиййяти ашаьыдакы амиллярдян асылыдыр: гиданын калорилийиндян, истещлак олунан ясас гида маддяляринин (зцлалларын, йаьларын, карбощидратларын, минерал маддялярин вя витаминля-рин) мигдарындан, тящлцкяли, йяни тяркибиндя токсик маддяляр олан ярзагларын гябул едилмясиндян; инсан-ларын психолоъи ящвал-рущиййясиндян; инсанларын саь-ламлыьына, якинчилийин вя щейвандарлыьын мящсулдар-лыьына тясир едян иглим-щава вя еколоъи стреслярдян; алкоголун вя наркотиклярин истифадясиндян.

Щяр бир адамын эцндялик оптимал щяйат фяа-лиййятинин тямин едилмяси цчцн 2500-3500 ккал. енеръи тяляб олунур. Орта щяйат фяалиййяти цчцн 1500-2500 ккал., критик щяйат фяалиййяти цчцн ися 1000-1500 ккал. лазымдыр. 1000 килокалоридян ашаьы енеръи истещлак едилдикдя инсанын няинки иш габилиййяти зяифляйир, щятта онун юмрц дя гысалыр. Инсанларын енеръийя олан тяля-баты нормасы дахилиндя там гидаланманын минимум щяддини мцяййян едян бир эцнлцк орта эюстярижиси Йа-хын Шярг вя Шимали Африка юлкяляри цчцн 1710-1990 ккал, Асийа вя Сакит Океан юлкяляри цчцн 1710-1920 ккал, МДБ юлкяляри цчцн ися 1730-1960 ккал, о жцмлядян Азярбайжан Республикасы цчцн 1730 ккал тяшкил едир.

Цмумиййятля, гида расионунун тящлили эюстярир ки, чюряк мящсулларынын, сцдцн, ятин, картофун тярки-биндя йаь, шякяр вя диэяр зярури вя явязедилмяз мад-

Page 187: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

373

дяляр вардыр. Бцтювлцкдя ярзаьын бу груплары гида ра-сионунда цмуми калорилийин 90 фаизини тямин едирляр.

Ярзаг проблеминин сосиал аспектиня диггят йе-тирдикдя мялум олур ки, республиканын айры-айры районларында ят-сцд вя биткичилик мящсулларынын бязиля-ринин тяжщизатындакы гытлыгла изащ олунур. Ялбяття ки, бу да юз нювбясиндя ящалинин щямин зярури гида мящ-сулларына олан тялябатынын юдянилмясиндя ярази диффе-ренсиаллашдырма дяряжясинин тядрижян азалмасына эятириб чыхарыр. Бир сыра сосиал-игтисади амилляр дя гида мящсуллары истещлакынын сямяряляшдирилмяси просесинин лянэидилмясини эцжляндирир. Онларын ян башлыжасы кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын артым сцряти иля гида мящсулларына йцксяк базар гиймятляринин мювжуд-луьу шяраитиндя ящалинин пул эялирляринин артымы арасын-дакы гейри-бярабярликдир.

Арашдырмалар эюстярир ки, ящалинин реал эялирляри-нин нисбятян зяиф артымы ярзаьын ялдя едилмясиня йю-нялдилян хяржлярин цмуми тяркибиня мянфи тясир эюстяр-мишдир. Тясадцфи дейил ки, яэяр 1990-жы илдя ящалинин щяр няфяри щесабы иля бцтювлцкдя хяржляринин 56 фаизи, 1995-жи илдя ися щятта 72 фаизи йалныз ярзаг алынмасына йюнялдилирди. Аилялярин хяржляринин структуруна нязяр салсаг эюрярир ки, ютян дювр ярзиндя, илк нювбядя эя-лирлярин динамик артымы иля ялагядяр, диэяр тяряфдян ися эялирляря нисбятдя истещлак гиймятляринин сабитлийинин тямин едилмясинин уьурлу нятижяси кими мухтар рес-публикамызда аилялярин орта айлыг хяржляриндя ярзаг алышына сярф олунан хцсуси чяки нязярячарпажаг дяря-жядя азалмышдыр. Беля ки, ярзаг мящсулларына чякилян

374

хяржлярин хцсуси чякиси тягрибян 23 бянд азалараг 1995-жи илдя 49 фаизя дцшмцшдцр. Эяляжякдя ящали эя-лирляринин артмасы иля ялагядар бу рягямин даща да ашаьы дцшмяси эюзлянилир.

Мцгайися цчцн эюстяряк ки, АБШ-да сон иллярдя ящалинин аиля бцджясинин цмуми хяржи щяжминдя яр-заьа чякилян хяржлярин хцсуси чякиси 18-20 фаиздян чох олмур. Мцгайисяляр юлкядя тябягяляшмя просесинин эетдийини эюстярир. Йяни ящалинин аз бир групунун варланмасына, чох щиссясинин ися касыбчылыг щяддиня дцшмясиня эятириб чыхарыр.

Азярбайжанда еля йохсуллуьун азалдылмасы иля ялагядар хцсуси дювлят програмынын гябул едилмяси дя тясадцфи дейилдир. Бу щагда нювбяти йарымфясилдя мя-лумат вериляжякдир.

8.2. Нахчыван реэионунун ярзаг тящлцкясизлийи цзря

Дювлят Програмынын реаллашмасы имканлары Индики шяраитдя юлкялярин вя онун щяр бир вятян-

дашынын ярзаг тящлцкясизлийи мцщцм вязифя кими дювлят гаршысында дурур.

Щяр бир юлкя вятяндашынын ярзаг тящлцкясизлийи инсан ляйагятинин башлыжа мейары олмагла инсан щцгугларынын ясасларындан биридир. БМТ Баш Мяжлиси-нин 1946-жы илдя гябул етдийи «Инсанларын игтисади, со-сиал вя мядяни щцгуглары щаггында Бейнялхалг Мцга-виля»дя аж галмамаг щцгугу ясас инсан щцгугларынын сырасына дахил едилмишдир. Дцнйа ярзаг тящлцкясизлийи щаггында 1996-жы ил Рома Бяйаннамясиндя «Щяр бир

Page 188: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

375

инсанын йашамаг щцгугу вя адекват гидаланма щц-гугуна уйьун олараг саьламлыг цчцн тящлцкясиз вя там дяйярли ярзаг мящсулларына ялйетярлилик щцгугу-нун» тямин едилмясинин зярурилийи эюстярилмишдир. Она эюря дя Азярбайжан щюкумятинин ян мцщцм вязифя-ляриндян бири щцгугун тямин едилмяси щесаб едилир.

Ярзаг тящлцкясизлийи юлкя ящалисинин гида мящ-сулларына олан тялябатыны дахили истещсал щесабына юдя-нилмясини нязярдя тутур.

Щазыркы шяраитдя республика ящалисинин ярзаг мящсуллары иля етибарлы шякилдя тямин едилмяси агрося-найе комплекси гаршысында дуран ян важиб вязифяляр-дян биридир. Бу вязифянин йериня йетирилмяси ящалинин щяйат сявиййясинин йахшылашдырылмасына вя дювлятин тящлцкясизлийинин тямин едилмясиня имкан веряжякдир. Аллащ-тааланын Азярбайжана бяхш етдийи ялверишли тор-паг-иглим шяраитиндян лазымынжа истифадя етмякля якин-чилик вя щейвандарлыг мящсулларынын истещсалыны дур-мадан артырмаг лазымдыр. Юлкядя тахылчылыьын инкиша-фына хцсуси диггят йетирилмялидир. Тахыл истещсалы щяж-мини еля сявиййяйя чатдырмаг лазымдыр ки, нювбяти илин мящсул истещсалына гядяр халг тясяррцфатынын ещтийатла-рыны вя адамбашына тяляб олунан мигдар тямин едил-син. Тяжрцбя эюстярир ки, щяр бир юлкядя яэяр тялябатын 70-80 фаизи гядяр тахыл истещсал едилярся, демяли, о юл-кядя ярзаг тящлцкясизлийи тямин едилир. Статистик мате-риалларын тящлили эюстярир ки, юлкямиздя артыг тахыл вя картоф цзря ярзаг тящлцкясизлийи тямин едилмишдир.

Щесаб едирям ки, республиканын ярзаьа олан тя-лябатынын юдяянилмяси прогнозу щазырланаркян щям

376

кечмиш дюврлярдя прогнозлашдырмада бурахылмыш сящвляр, щям дя инкишаф етмиш юлкялярин тяжрцбяси мцт-ляг нязяря алынмалыдыр.

Игтисади ядябиййатларда ярзаг проблеминя даир мцхтялиф йанашмалар мювжуддур. Бязи алимляр щесаб едирляр ки, дювлят кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсал-чыларынын тясяррцфат фяалиййятиня гарышмамалыдыр. Диэяр алимляр ися ямин олдугларыны билдирирляр ки, кянд тясяр-рцфаты мящсуллары истещсалчылары дювлят дястяйи олмаса юз фяалиййятлярини гура билмязляр. Фикримизжя, ярзаг проблеминя даир сюйлянилян фикирляр ичярисиндя ян дцзэцнц и.е.д. Б.Х.Аташовундур.

Б.Аташовун беля бир фикри иля там разыйам ки, «базар игтисадиййатынын индики вя сонракы мярщяляля-риндя дя бир сыра глобал проблемлярин, о жцмлядян яр-заг проблеминин щяллиндя дювлятимиз юзцнцн тянзим-ляйижи ролуну сахламалыдыр» (9. с.93).

Цмумиййятля, ярзаг проблеми цмумбяшяри проблемдир. ХХЫ ясрдя дя бу проблем ян актуал, аьыр проблем олараг галмагдадыр. Она эюря дя щяр бир дювлят юз халгынын талейи, инкишафы наминя бу про-блемя диггяти артырмалыдыр. Ярзаг тящлцкясизлийи дювля-тин тящлцкясизлийинин тяркиб щиссясидир. Башга МДБ юл-кяляриня нисбятян Азярбайжан юз зянэинлийи иля фяргля-нир вя юзцнц ясасян ярзагла тямин едя биляр. Кечмиш ССРИ-нин тяркибиндя юлкямиздя бир сыра важиб кянд тя-сяррцфаты мящсуллары истещсалы йцксяк сявиййяйя чат-мышды вя игтисади ялагялярин инкишаф етдийи бир шяраитдя ярзаг тящлцкясизлийи проблеми демяк олар ки, щялл олунмушду. Лакин иттифагын даьылмасы сонралар бир

Page 189: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

377

сыра проблемляр йаратмышдыр. Бир мясяля хцсусиля гейд олунмалыдыр ки, дцздцр, бу эцн базарда боллуг вар, щяр истядийин шейи тапа билярсян. Лакин бу щеч дя юл-кядя ярзаг тящлцкясизлийинин щялл едилмяси демяк де-йилдир. Фикримизжя, проблем системли шякилдя щялл едил-мялидир вя она игтисади тящлцкясизлийин ян важиб исти-гамяти кими бахылмалыдыр.

Щяля кечян ясрин 90-жы илляринин ахырларында юл-кянин ярзаг тящлцкясизлийинин тямин олунмасы вя бу сащядя програм щазырланмасы цчцн ишляр эюрцлцрдц. Азярбайжанын эюркямли алимляри тез-тез бир арайа эялир вя ярзаг програмы лайищясинин щазырланмасы цчцн мцзакиряляр апарылырды. Академик З.Сямядзадя де-йирди: «Игтисадиййатын реал секторларынын жанланмасы цчцн конкрет ишляр эюрцлмяли, аьырлыг мяркязи микро-сащяйя кечмялидир… Азярбайжан торпаьы чох зянэин-дир. Ону йахшы бежярмяк, бол мящсул йетишдирмякля ящалинин ярзагла тямин олунмасыны йахшылашдырмаг мцмкцндцр. Фяалиййятимизи, елмимизи, игтисади меха-низмляри бу истигамятя йюнялтмялийик. Бол вя чох-нювлц мящсул йетишдирмяк имканы ола-ола кянардан кимсяйя цмид бяслямямялийик. Бу, бизя улу бабала-рымызын вясиййятидир вя она ямял етмяк имканы вязифя сащиби олан щяр ба азярбайжанлынын мцгяддяс боржу сайылмалыдыр» (49).

Юлкядя кянд тясяррцфатынын, о жцмлядян якинчи-лик вя щейвандарлыг мящсуллары истещсалынын вя истещла-кынын инкишафы жямиййятин сабитлийини мцяййян едир, онун динамик вя щяртяряфли инкишафына шяраит йарадыр. Бу бахымдан биз реэионал гидаланманын ачарыны

378

башга амиллярля йанашы ясасян, юлкядя нормал ярзаг базарынын, йяни ярзаг боллуьунун йарадылмасында эюрцрцк. Бу йол ися базар игтисадиййатынын, формалаш-масындан, аграр-сянайе комплексинин, о жцмлядян ярзаг комплексинин сцрятля инкишаф етдирилмясиндян кечир. Одур ки, ярзаг комплексинин, онун апарыжы са-щяси олан кянд тясяррцафтынын даща да инкишафы, бу са-щяйя дювлят гайьысынын эцжляндирилмяси проблемляри, мцасир игтисади вя сосиал сийасятимизин башлыжа истига-мятиня чеврилмялидир.

Арашдырмалар эюстярир ки, ярзаг комплексинин мювжуд ещтийатларынын там щярякятя эятирилмяси вя по-тенсиал имканлардан бажарыгла истифадя олунмасы щяйа-ти ящямиййят кясб едян республиканын ярзаг мцстя-гиллийинин тямин олунмасынын мцвяффягиййятли щяллиня имкан веряжякдир.

Гейд едяк ки, «Азярбайжан Республикасынын Ярзаг Тящлцкясизлийи Програмы» юлкя президенти Щ.Ялийев тяряфиндян 2 март 2001-жи ил тарихдя 640 сайлы сярянжамла тясдиг едилмишдир.

Програм ики бюлмядян ибарятдир. Биринжи бюлмя ярзаг тяминаты сащясиндяки, икинжи бюлмя ися ярзаг ис-тещлакы вя ящалинин сосиал мцдафияси сащясиндяки сийа-сяти мцяййян едир.

Програмда ярзаг тящлцкясизлийи ясасян юлкянин кянд тясяррцфатынын инкишафы вя ярзаг истещлакы дуру-мунун йахшылашдырылмасы щесабына тямин олунмалыдыр.

Програмын юлкянин ярзаг комплексинин эяляжяк инкишафындакы мцстясна ролу нязяря алынараг онун

Page 190: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

379

ясас мцддяаларыны олдуьу кими охужуларын нязяриня чатдырырыг.

Азярбайжан Республикасынын Ярзаг

Тящлцкясизлийи Програмы

«Азярбайжан Республикасынын Ярзаг Тящлцкя-сизлийи Програмы» Азярбайжан Республикасы Щюкумя-тинин ярзаг тящлцкясизлийи сащясиндя ющдялик вя мяг-сядлярини ящатя едир. Бу програмын дювлятин малиййя ющдяликляри вя бцджя имканлары чярчивясиндя щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур.

Ярзаг тящлцкясизлийи програмынын мягсядляри ашаьыдакылардан ибарятдир:

- йерли кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын ар-тырылмасы вя ярзаг мящсулларынын гиймятляринин мягбул сявиййядя сахланмасына йюнялдилмиш тядбирлярин щяйа-та кечирилмяси;

- кяскин ярзаг гытлыьы щалларына йол верилмямяси системинин йарадылмасы.

Ярзаг тящлцкясизлийиня наил олмаг цчцн Азяр-байжан Республикасынын Щюкумяти ики мярщялядян ибарят олан ашаьыдакы стратеэийанын щяйата кечирилмя-сини ющдясиня эютцрцр:

1. Ислащатлар апарылдыьы мцддятдя ярзаг тящ-лцкясизлийинин тямин едилмяси цчцн гысамцддятли вя ортамцддятли кечид тядбирляринин тятбиги. Бу ясасян фермер тясяррцфатчылыьына вя сащибкарлыьа кюмяк эюс-тярилмяси васитясиля тямин едилир.

380

Бу мярщялядя тядбирлярин ашаьыдакы истигамят-лярдя апарылмасы нязярдя тутулур:

- мцвафиг ганунларын щяйата кечирилмясиня няза-рят;

- эюзлянилян илкин нятижялярин ялдя едилмяси цчцн лазым олан бцджя айырмаларынын дягигляшдирилмяси;

- ярзаг истещсалы сащясиндя мцвяггяти верэи эц-зяштляринин тятбиги мясялясиня бахылмасы;

- гида мящсулларынын истещсалы, емалы вя сатышы цчцн кредитлярин алынмасына кюмяк эюстярилмяси;

- гида мящсуллары истещсалчыларынын ярзаг идхалын-дан мцдафияси;

- мцяссисяляр арасында гаршылыглы боржларын рест-руктуризасийасы;

- истещлакчыларын мцдафиясинин эцжляндирилмяси; - ярзаг тящлцкясизлийи сащясиндя мцвафиг мялу-

мат системинин йарадылмасы йолу иля фювгяладя вя-зиййятя щазырлыгла баьлы ялавя тядбирлярин щяйата кечи-рилмяси.

2. Ярзаг тящлцкясизлийи сащясиндя узунмцддятли тядбирлярин башлыжа мягсяди Азярбайжанын кянд тясяр-рцфатынын эялирлийинин вя рягабят габилиййятинин артырыл-масыны, еляжя дя онун бейнялхалг игтисади системя ин-теграсийа олунмасыны нязярдя тутур. Ярзаг тящлцкя-сизлийи ясасян юлкядя кянд тясяррцфатынын инкишафы вя ярзаг истещлакы вязиййятинин йахшылашдырылмасы щесабына тямин едилмялидир.

Буна наил олмаг цчцн ашаьыдакы дюрд ясас исти-гамятдя тядбирлярин щяйата кечирилмяси нязярдя туту-лур:

Page 191: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

381

- ярзаг тящлцкясизлийи иля баьлы идаряетмя меха-низмляринин мющкямляндирилмяси;

- фермер тясяррцфатларынын коммерсийа вя базар игтисадиййаты тялябляриня жаваб верян гурумлара чев-рилмяси, кянд тясяррцфаты вя ярзаг секторлары цчцн мцяййян олунан эцзяштлярин мярщялялярля мящдудлаш-дырылмасы;

- юлкядя ярзаг мящсуллары нювляринин истещсалынын инкишафы вя кянд тясяррцфатынын рягабят габилиййятинин тямин едилмяси;

- кянддя инфраструктурун инкишафына кюмяк едян дювлят инвестисийа сийасятинин апарылмасы.

1. Ярзаг тяминаты иля баьлы сийасят. Совет Иттифа-гынын даьылмасы нятижясиндя Азярбайжан игтисадиййаты жидди сарсынты кечирмишдир. Кечид дюврцнцн илк илляри ярзиндя (1992-1995) цмуми дахили мящсулун сявиййяси 70 фаиздян чох ашаьы дцшмцш, инфлйасийанын йцксяк ся-виййяси реал эялирляри кяскин сурятдя азалтмыш, манатын мязяння курсу зяифлямиш, валйута ещтийатлары тцкян-мишдир. Бцтцн бунлар дюрд ясас амилин нятижясиндя баш вермишдир. Биринжиси, Даьлыг Гарабаь уьрунда щярби мцнагишя ярази иткиляриня вя бюйцк сайда инсанларын гачгын вязиййятиня дцшмясиня эятириб чыхармышдыр. Икинжиси, Азярбайжанла кечмиш Совет Иттифагы Респуб-ликалары арасында мювжуд олан яняняви тижарят ялагя-ляри кясилмишдир. Цчцнжцсц, кечмиш тяряф мцгабилляри-нин дцнйа гиймятляриня кечмяси иля ялагядар тижарят шяраити писляшмишдир. Дюрдцнжцсц, дювлят бцджяси кяси-ринин емиссийа щесабына малиййяляшдирилмяси макроиг-тисади сабитлийин позулмасына шяраит йаратмышдыр.

382

Азярбайжан Республикасында 1995-жи илдя Цмуми Сабитляшмя Програмынын щяйата кечирилмясиля ЦДМ-ин артым перспективляри эенишлянмишдир. 1996-жы илдя БВФ тяряфиндян верилян кредитля, сонралар ися структур дяйишикликляринин эениш малиййяляшдирилмяси вя кредитляшдирилмяси щесабына пул-кредит сяртляшдирилмиш, валйута мязянняси вя тижарятин либераллашмасы сащяля-риндя бир сыра структур ислащатлары щяйата кечирилмишдир. 1996-жы илдян цмуми дахили мящсулун артымы башла-мышдыр. Бу артым сонракы иллярдя давам едяряк 2000-жи илдя 11,4 фаизя чатмышдыр.

Макроигтисади вя малиййя сийасятинин цмуми стратеэийасы. Ярзаг тящлцкясизлийи сащясиндя макроиг-тисади вя малиййя сийасятинин ясас мягсяди структур дяйишиклийинин вя артымын тямин едилмясидир. Сон илляр Прогр валйутанын эцжляндирилмясиня йюнялдилмиш тяд-бирляр цмуми вязиййяти сабитляшдирмиш вя бейнялхалг тижарятин инкишафына Прогр олан щаллары арадан галдыр-мышдыр. Гаршыдакы илляр ярзиндя дя дювлят бцджясиня нязарятин эцжляндирилмясиня вя юдямя балансынын та-разлыьынын тямин едилмясиня йюнялдилмиш структур дяйи-шикликляри програмлары бейнялхалг малиййя тяшкилатлары иля ямякдашлыг чярчивясиндя давам етдириляжякдир.

Илк нювбяти тядбирляр ашаьыдакылардыр: - дювлят малиййя йардымларынын Прогр секторун

инкишафына тясиринин юйрянилмяси вя бу истигамятдя тядбирлярин щяйата кечирилмяси;

- истещсалата малиййя йардымларынын эюстярилмяси гайдаларынын щазырланмасы вя малиййя йардымларынын истещлак цчцн сямярялилийинин мцяййян едилмяси.

Page 192: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

383

Пул сийасяти. 1992-1994-жц иллярдя мцшащидя олу-нан щиперинфлйасийа дюврцндян фяргли олараг сон илляр пул сийасяти ящямиййяти дяряжядя дяйишмишдир. Щазырда юлкядя малиййя сабитлийини тямин етмяк цчцн дюв-риййядя олан пул кцтлясинин азалдылмасына ясасланан малиййя сийасяти щяйата кечирилир.

2001-жи илдя щяйата кечирилян пул сийасяти цмуми дахили мящсулу эюзлянилян 8.5 фаизлик артым фонунда пул кцтлясинин 15 фаиз артырылмасына йюнялмишдир. Валйута базарында мящдуд интервенсийа сийасяти да-вам етдириляжяк, бу ися юз нювбясиндя манатын мя-зяння курсунун даща чох базар тяряфиндян мцяййян едилмясиня кюмяк едяжякдир. Бу мцддятдя диггят ясасян пул кцтлясинин, валйута ещтийатларынын вя дахили активлярин планлашдырылан артым эюстярижиляри цзяриндя жямляшяжякдир.

Валйута тяминаты сийасяти (мящдуд интервен-сийа) яввялки кими мцлайим олажагдыр. Щазырда вал-йута ещтийатлары бейнялхалг нормалара уйьун идхал щяжминдядир. Валйута ещтийатлары юлкянин игтисади тящ-лцкясизлийини тямин едян амил олдуьундан, онун минимум сявиййясинин щядди мцяййян олунажагдыр.

Бцджя сийасяти. Бцджя сийасяти макроигтисади сабитлийин важиб щиссясидир.

Бцджя сийасятинин ашаьыдакы истигамятлярдя щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур:

- хязинядарлыьын мющкямляндирилмяси, о жцмля-дян компцтерляшдирмя вя мцщасибат ющдяликляринин (щесаблар цзря ющдяликляр) тятбиг едилмяси васитясиля

384

дювлят хяржляринин планлашдырылмасы вя идаря олунмасы ишинин йахшылашдырылмасы;

- хяржлярин структурунда цнвансыз сосиал мца-винятлярин верилмясинин, малларын алынмасы вя хидмят-лярин эюстярилмясинин мящдудлашдырылмасы;

- тящсиля, сосиал мцдафияйя, елмя, сящиййяйя, мя-дяниййятя вя игтисади инкишафа хяржлярин артырылмасы;

- бцджядянкянар хяржлярин дягигляшдирилмяси, щюкумятин тяминатылы иля кредитляря даир сярт мящду-диййятлярин мцяййян едилмяси вя юзялляшдирмядян ялдя олунан эялирлярин истифадясиндя шяффафлыьын тямин едил-мяси;

- цчиллик Дювлят Инвестисийалары Програмынын гя-бул едилмяси, бу програмын щяйата кечирилмясиня ня-зарятин эцжляндирилмяси;

- узунмцддятли песрпективдя инвестисийа сийася-тинин даща чох кянд тясяррцфатынын вя реэионал кянд инфраструктурунун бярпасына йюнялдилмяси.

Верэи сийасяти. Верэи Мяжяллясинин тятбиги бу са-щядя ящямиййятли мцсбят нятижялярин ялдя едилмясиня имкан верир. Беля ки, Верэи Мяжяллясиндя верэилярин дяряжяляринин азалдылмасы вя верэи базасынын эенишлян-дирилмяси тядбирляри нязярдя тутулмушдур.

Йахын эяляжякдя верэи йыьымынын вя верэи база-сынын эенишляндирилмяси иля баьлы вязиййятин йахшылашды-рылмасы цчцн ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур:

- верэи йцкцнцн азалдылмасы вя йыьым ямсалынын артырылмасы;

Page 193: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

385

- эцзяштлярин арадан галдырылмасы щесабына ялавя дяйяр верэиси базасынын эенишляндирилмяси;

- тцтцн мямулатына вя спиртли ичкиляря аксиз ве-рэисинин дяряжясинин артырылмасы.

Тижарят вя эюмрцк сийасяти. Гаршыдакы иллярдя ти-жарят вя эюмрцк сийасятинин ашаьыдакы истигамятлярдя апарылмасы нязярдя тулулур:

- Дцнйа Тижарят Тяшкилатларынын принсипляриня уйьун тижарят сийасятинин щяйата кечирилмяси;

- дахили базарын горунмасы цчцн бир сыра ярзаг мящсулларына йени эюмрцк идхал тариф дяряжяляринин, о жцмлядян мювсцми рцсумларын тятбиг едилмяси;

- мящсулларын кейфиййятинин вя тящлцкясизлийинин сертификатлашдырылмасынын ващид гайдаларынын, еляжя дя онларын эюмрцк рясмиляшдирилмясиндян кечирилмяси гайдаларынын тятбиги васитясиля эюмрцк нязарятинин эцжляндирилмяси;

- ярзаг мящсулларынын коду, тядарцкчцсц (саты-жысы), тяйинат йери, истещсал йери, кейфиййят сертификаты, контрактын мябляь вя диэяр эюстярижиляр дахил олмагла, идхал-ихраж цзря мцнтязям статистик мялуматын ща-зырланмасы;

- структур тядбирляри щесабына эюмрцк нязаряти-нин эцжляндирилмяси, фасилясиз эюмрцк нязарятинин тяш-кили;

- Цмумдцнйа Эюмрцк Тяшкилаты вя Исвечрянин техники кюмяйи васитясиля йени эюмрцк гайдаларынын тядриси;

- реэионал вя мяркязи эюмрцк органлары ара-сында ващид мялумат системинин йарадылмасы (Бу иш

386

БМТ-ин Инкишаф Програмы иля Дювлят Эюмрцк Коми-тяси арасында баьланмыш сазишя ясасян апарылыр. Реэио-нал вя сярщядйаны эюмрцк мянтягяляринин фяалиййятини тямин етмяк цчцн мцвафиг аваданлыьын алынмасынын малиййяляшдирилмяси тямин олунажагдыр).;

- мянфяятин вя ямлакын икигат верэийя жялб олунмасынын гаршысынын алынмасыны вя ЯДВ-нин тяйи-нат йериндя юдянилмяси принсипинин тятбиг едилмяси;

- Ихража Йардым Фондунун йарадылмасы. Кянд тясяррцфатынын инкишаф стратеэийасы. Аграр

бюлмянин хцсуси чякиси цмуми дахили мящсулун струк-турунда 19,5 фаиз тяшкил едир. Бу сащядя ясаслы дяйишик-ликляр 1996-жы илдян башланмышдыр.

Лакин ярзаг мящсулларынын истещсалы мювжуд по-тенсиалдан вя имканлардан ашаьыдыр. Бунун ясас ся-бяби истещсалын характериндя лазыми шяраитин (эцбряля-рин вя малиййянин) олмамасы вя йа онлардан сямяря-сиз истифадя олунмасы, суварма системинин кющнялмяси, истещсалчыларын мадди-техники базасынын зяиф олунмасы, кянддя емал, сахлама вя габлашдырма мцяссисяляринин олмамасы вя мювжуд аваданлыгларын йарарсыз щала дцшмяси, малиййя вясаитинин олмамасы, суварма суй-унун чатышмамасы, дахили базарын горунмамасы, гиймят вя кредит сийасятиндя уйьунсузлугларын олмасы, елми наилиййятлярин истещсал сащяляри иля узлашдырылма-масы вя с. проблемлярдян иряли эялир. Бу сябябдян щя-мин сащядя мящсулдарлыьын вя рентабеллийин сявиййяси ашаьыдыр.

Дювлятин щяйата кечирдийи аграр сийасяти нятижя-синдя бу эцн кянд тясяррцфаты истещсалынын структу-

Page 194: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

387

рунда дяйишикликляр баш верир. Хцсусиля, щейвандарлыг мящсулларынын хцсуси чякиси биткичилийя нисбятян даща сцртяля артыр.

Сон илляр кянд тясяррцфаты сащясиндя торпаг исла-щаты, тясяррцфатларын, емал сянайеси вя хидмят мцясси-сяляринин юзялляшдирилмяси кими мцщцм тядбирляр щяйа-та кеичрилмишдир. Лакин бу сащядя мцяййян проб-лемляр дя мювжуддур. Биринжиси, айрылан торпаг са-щяляри сащибкарлара ясасян онларын юзляринин ещтийажла-рыны тямин етмяк имканы верир. Икинжиси, дювлят тясяррц-фатларындан вя колхозлардан мирас галмыш ямлак йа-рарсыз вя йа гисмян йарарлы щалдадыр. Машын вя меха-низмляр кющнялмиш, тикилиляр вя гурьулар, суварма сис-теминин бир щиссяси йарарсыз щала дцшмцшдцр.

Ярзаг тящлцкясизлийи Азярбайжан Республикасы цчцн чох ящямиййятли олдуьундан бу истигамятдя апарылан сийасят ясасян йаранмыш потенсиалдан вя тор-паг ещтийатларындан истифадянин сямярясини йцксялт-мякля истещсалын артырылмасына вя мящсул боллуьунун йарадылмасына йюнялдилмишдир. Истещсалын сявиййясинин артмасы идхал олунан мящсуллары йерли мящсулларла явяз етмяйя, памбыг, тцтцн, барама, тярявяз вя бир сыра диэяр кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалыны чохалтмагла, цмуми тижарят балансыны йахшылашдыр-маьа вя кянд йерляриндя мяшьуллуг сявиййясинин йцк-сялдилмясиня имкан йарадыр.

Бу стратеэийа, ейни заманда, истещсал васитяля-ринин юзялляшдирилмясинин сцрятляндирилмясини, инвести-сийаларын эенишляндирилмясини вя кянд тясяррцфатынын реэионал инкишафы васитясиля цмумиликдя истещсалын арты-

388

рылмасына йюнялдилмиш бир сыра тядбирляри юзцндя якс етдирир.

Тясисат ислащаты. Тясисат ислащаты сащясиндя Аша-ьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур:

- дювлят статистика системинин тякмилляшдирилмяси, сащя статистикасынын тяшкили, мцяссисялярин статистикасы-нын йарадылмасы, онун принсип вя методларынын мцяй-йян едилмяси.

Мянбя: дювлят бцджяси, Бейнялхалг Инкишаф Ас-сосиасийасы тяряфиндян техники йардым.

Мясул тяшкилат: Дювлят Статистика Комитяси. - 10 фаизлик сечмя методолоэийасына ясасланан

тохумчулуьун вя дамазлыьын инкишафына даир иллик ще-сабатларын щазырланмасы (2001).

Мянбя: дювлят бцджяси. Мясул тяшкилат: Дювлят Статистика Комитяси,

Кянд Тясяррцфаты Назирлийи. - кянд тясяррцфатынын цмуми сийащыйа алынмасы-

нын вя инвентарлашдырылмасынын кечирилмяси (2010-жу иля гядяр).

Мянбя: БМТ-нин Ярзаг вя Кянд Тясяррцфаты Тяшкилаты.

Мясул тяшкилатлар: Дювлят Статистика Комитяси, Кянд Тясяррцфаты Назирлийи, Дювлят Торпаг Комитяси;

- Кянд Тясяррцфаты Назирлийинин йенидянгурул-масынын давам етдирилмяси (2001).

Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи; - кянд тясяррцфаты елми тядгигат мцяссисяляринин

базасында реэионларда тядгигат мяркязляринин йара-дылмасы.

Page 195: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

389

Мясул тяшкилатлар: Елмляр Академийасы, Кянд Тясяррцфаты Назирлийи, Дювлят Торпаг вя Хяритячякмя Комитяси.

- кянд тясяррцфаты фяалиййятинин эенишляндирилмяси цзря юзял субйектлярин дястяклянмяси. Фермер Ассо-сиасийалары Федерасийасынын, пешя мяшьуллуьу цзря жямиййятлярин вя бирликлярин йарадылмасы.

Мясул тяшкилатлар: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи вя аграр тядгигат институтлары;

- «Тохумчулуг щаггында» Азярбайжан Рес-публикасы Ганунунун Игтисади Ямякдашлыг вя Инкишаф Тяшкилатынын вя УПОВ стандартларына уйьунлашдырыл-масы.

- Байтарлыг хидмятинин йени фяалиййят сащяляринин мцяййян едилмяси вя бу сащядя ислащатлар апарылма-сына даир тяклифлярин щазырланмасы (2001-2004).

Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи; - Байтарлыг хидмятиня айрылан малиййя вясаитля-

ринин бцджянин мядахилиндян асылы олараг артырылмасы; Мянбя: дювлят бцджяси вя ярзаг тящлцкясизлийи

цзря грант. Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи. - байтарлыг хидмятинин мялумат топлусунун

компцтерляшдирилмяси (2001-2004). Мянбя: дювлят бцджяси вя бейнялхалг инкишаф

тяшкилатлары. Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи. Узунмуддятли мягсядляр (2005-2010); - Байтарлыг хидмятинин техники вя инзибати

обйектляринни бярпасы.

390

Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи. - мал-гаранын дезинфексийасыны тямин едян

гурьуларын тикинтиси вя бярпасы. Мянбя: дювлят бцджяси вя бейнялхалг тяшкилат-

лар. Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи. Торпаг ислащаты. «Торпаг ислащаты щаггында»

Ганун 1996-жы илин ийул айында гябул едилмишдир. Бу ганун кянд тясяррцфаты торпагларынын юзялляшдирилмяси цчцн имкан йаратмышдыр. Азярбайжан Республикасы-нын цмуми торпаг ещтийатларыны тяшкил едян 8,6 милйон щектардан 3,8 милйон щектарынын (44,2%) дювлят мцл-киййятиндя сахланылмасы, 2,7 милйон щектарынын (31,4%) бялядиййя мцлкиййятиня верилмяси вя 2,1 милйон щектар (24,4%) торпаг сащясинин юзялляшдирил-мяси илк вариант кими нязярдя тутулмушдур.

Юлкядя торпаг ислащатынын апарылмасыны тямин едян щцгуги база йарадылмышдыр. «Торпаг Мяжялляси», «Торпаг базары щаггында», «Торпаг ижазяси щаггын-да», «Бялядиййялярин яразиляри вя торпаглары щаггында» ганунлар гябул едилмишдир.

Торпаг ислащаты сащясиндя ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур:

Ортамцддятли вя узунмцддятли тядбирляр (2002-2010):

- торпаг верэиси ислащатынын давам етдирилмяси. Узунмцддятли перспективдя торпаьын базар гиймятиня ясасланан торпаг верэисинин мцяййян едилмяси мето-долоэийасынын гябул едилмяси.

Page 196: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

391

Мясул тяшкилатлар: Малиййя Назирлийи, Верэиляр Назирлийи вя Дювлят Торпаг вя Хяритячякмя Комитяси.

Торпагдан вя тябии отлаглардан истифадянин йах-шылашдырылмасы. Юлкядя торпагларын 1,2 милйон щектары бу вя йа диэяр дяряжядя шоранлашмыш, мцхтялиф нюв ерозийалара мяруз галмыш, 50 мин щектардан артыг торпаг чиркляндирилмишдир. Бундан ялавя 1,4 милйон щектардан чох якин сащяляринин мцнбит гатына зяряр вурулмушдур. Хцсусиля Кцр-Араз дцзянлийиндя йерля-шян юзялляшдирилмиш торпагларын шоранлашмасы вя су ал-тында галмасы жидди наращатчылыг доьурур.

Тябии отлагларда мал-гаранын нязарятсиз отарыл-масы сябябиндян отлаглар даими тяняззцля уьрайыр. Тябии отлагларын бюйцк сащяляри ерозийайа мяруз гал-мыш вя су басмышдыр.

Торпагларын тяняззцля уьрамасы просесинин гар-шысынын алынмасы цчцн мярщяляли тядбирлярин эюрцлмяси зяруридир. Бу тядбирляр торпаглардан истифадя етмяк щаггында ясаснамялярин гябул едилмясини вя онларын щяйата кечирилмясини, торпагларын тядгигатыны вя мцвафиг хяритялярин тяртиб едилмясини, торпагларын саь-ламлашдырылмасына вя торпагларын кейфиййятинин йахшы-лашдырылмасына даир щазырланмыш тядбирлярин щяйата ке-чирилмясини ящатя етмялидир. Бунлар ашаьыдакылардан ибарятдир:

- мцлкиййят формасындан асылы олмайараг тор-пагларын тябии вязиййятинин тянзимлянмяси цзря гыса-мцддятли вя узунмцддятли програмларын вя онун кейфиййятинин мцяййян едилмяси цчцн мейарларын вя ясаснамялярин щазырланмасы;

392

- отлаглардан истифадя едилмяси реъиминя, о жцмлядян, отлаглардан истифадя едилмясинин верэийя жялб олунмасына даир ясаснамялярин тятбиги вя онлара риайят олунмасына нязарят механизмляринин щазыр-ланмасы;

- эцбря вя рестисидлярдян истифадяйя даир ясасна-мялярин вя нязарят механизминин ишляниб щазырлан-масы;

- топрагларын вязиййятинин юйрянилмяси вя тор-пагларын шоранлашмасы вязиййятини якс етдирян хяритяля-рин щазырланмасы;

- мелиорасийа тядбирляриня ещтийажы олан торпаг-ларын ири мигйаслы хяритяляринин щазырланмасы;

- Торпаг Кадастр хяритяляринин щазырланмасы; - гейри-мящсулдар торпагларын мцяййян едил-

мяси вя онларын (тябии горуглар, йасаглыглар вя саир) истифадясиня даир тяклифлярин верилмяси;

- шоранлашмыш, су алтында галмыш вя чирклянмиш торпагларын мцяййян едилмяси вя онлардан истифадяйя даир тяклифлярин верилмяси;

- торпагларын кейфиййятинин горунмасына вя йахшылашдырылмасына даир тядбирляр комплексинин вя мцвафиг механизмлярин щяйата кечирилмяси;

- чирклянмиш вя тяняззцля уьрамыш торпагларын рекултивасийасы;

- зоналар цзря кянд тясяррцфаты торпагларынын эцбрялянмя дювриййясинин вя системляринин юйрянил-мяси;

- йерли цзви вя минерал эцбря йатагларынын мцяййян едилмяси вя истисмары имканларынын тядгиги,

Page 197: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

393

эцбряляря олан тялябатын юйрянилмяси вя онлардан исти-фадянин тякмилляшдирилмяси;

- йай вя гыш отлагларында от юртцйцнцн щяртя-ряфли юйрянилмяси, йабаны вя мядяни от биткиляри то-хумларынын алынмасы вя йайылмасы;

- йабаны вя мядяни отларын тохумларынын ясас кейфиййят эюстярижиляринин юйрянилмяси;

- шярти йарарсыз торпагларын дювриййяйя жялб едилмяси;

- мелиорасийа ишляринин апарылмасы цчцн юлкянин мцхтялиф агроигтисади зоналарында торпаьын мцщафи-зяси цзря групларын йарадылмасы;

- чирклянмиш вя тяняззцля уьрамыш торпагларын мелиорасийа вя рекултивасийасы методикасынын тятбиги;

- даьлыг вя аран зоналарында еррозийайа гаршы тядбирляр комплексинин щазырланмасы вя щяйата кечи-рилмяси.

Мелиорасийа вя ирригасийа системинин йенидянгу-рулмасы. Азярбайжанда якин алтында олан торпагларын 90 фаизи суварылыр. Юлкянин су ещтийатлары 31,2 милйард куб метр щяжминдя гиймятляндирилир. Бунлардан 12 милйард куб. метря йахыны суварма цчцн истифадя еди-лир. Якин алтында олан торпагларын цмуми щяжминдян 1,45 милйон щектары суварылыр. Дренаъ системляри ися йалныз 610 мин щектар сащядя гурашдырылмышдыр. Цмуми щяжми 21,5 милйон куб. метр олан 153 су ан-бары, 8 мин артезиан гуйусу, 1645 насос стансийасы мювжуддур. Суварма каналларынын цмуми узунлуьу 73,3 мин км, дренаъ хятляринин узунлуьу – 33 мин км. тяшкил едир. Сащилйаны мцщафизя гурьуларынын

394

цмуми узунлуьу 1700 километрдир. Торпагларын ме-лиорасийасы вя суварылмасы сащясиндя тядбирляр ашаьы-дакы истигамятлярдя апарылмалыдыр:

- суварылан торпагларын мелиорасийасынын, онла-рын мелиорасийа вя ирригасийа аваданлыьы иля тяжщизаты-нын йахшылашдырылмасы;

- суварылан торпагларын су тяжщизатынын йахшылаш-дырылмасы;

- чайлар цзяриндя су анбарларынын тикинтиси, ири каналларын бярпасы вя даща мцасир суварма методла-рынын тятбиги васитясиля су ещтийатларынын артырылмасы;

- чай сащилляринин бярпасы вя чайларын эил вя даш-лардан тямизлянмяси васитясиля сащилйаны ерозийайа гаршы мцбаризянин апарылмасы;

- юзял фермер тясяррцфатларынын инкишафы цчцн су-варма ишляринин апарылмасына субсидийаларын айрылмасы;

Нювбяти тядбирляр ашаьыдакылардан ибарятдир: - тясяррцфатлара вя бялядиййяляря мяхсус олан су

обйектляринин фяалиййяти вя мадди-техники тяжщизатынын тямин едилмяси, щабеля суйун бюлцшдцрцлмяси систем-ляринин истифадяси вя мадди-техники тяжщизатынын ясаслары цзря тясяррцфатдахили обйектлярин ямякдашларынын йенидян щазырлыьы цчцн програмларын щазырланмасы.

Мясул тяшкилатлар: Мелиорасийа вя Су Тясяррцфаты Комитяси, Кянд Тясяррцфатында Юзял Бюлмянин инки-шафына Йардым Аэентлийи;

- Су истещлакчылары Ассосиасийаларынын юлкянин бцтцн районларында йарадылмасына йардым эюстярил-мяси.

Page 198: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

395

Мянбя: Эюстярилян хидмятлярдян ялдя олунан вясаит. Дцнйа Банкы тяряфиндян малиййяляшмя вя тех-ники йардым.

Мясул тяшкилат: Мелиорасийа вя Су Тясяррцфаты Комитяси.

- суварма вя дренаъ системляри инфраструктуру-нун йенидян гурулмасы вя бярпасы цзря лайищяляр яса-сында суварма инфраструктурунун 11 ян ящямиййятли обйектинин тикинтиси (2001-2010).

Мясул тяшкилат: Мелиорасийа вя Су Тясяррцфаты Комитяси.

Ханархы каналынын лайищяляндирилмяси вя тикин-тиси.

Мянбя: 9,4 милйон АБШ доллары Ислам Инкишаф Банкы тяряфиндян верилмишдир.

Мясул тяшкилат: Мелиорасийа вя Су Тясяррцфаты Комитяси.

- Самур-Абшерон суварма системинин йенидян гурулмасынын 1-жи мярщяляси. Тикинти ишляриня йени газма вя няглиййат-галдырыжы аваданлыьынын алынмасы, суварма каналларынын тямизлянмяси, су анбары вя СЕС-ин тикинтиси, щабеля сащилйаны гурьуларын мющ-кямляндирилмяси вя бярпасы дахилдир.

Мянбя: 42 милйон АБШ доллары щяжминдя эц-зяштли кредитин айрылмасы иля ялагядар Дцнйа Банкы иля Сазиш имзаланмышдыр. 194,5 милйон АБШ доллары щяж-миндя эцзяштли кредитин айрылмасына даир Йапонийа иля данышыглар апарылыр.

Мясул тяшкилатлар: Мелиорасийа вя Су Тясяррцфаты Комитяси, Малиййя Назирлийи.

396

Мил-Муьан баш коллекторунун тикинтиси; Мянбя: дювлят бцджяси вя бейнялхалг малиййя

тяшкилатлары. Мясул тяшкилат. Мелиорасийа вя Су Тясяррцфаты

Комитяси. Вайхыр су анбарынын тикинтиси. Мянбя: дювлят бцджяси вя бейнялхалг малиййя

тяшкилатлары. Мясул тяшкилат. Нахчыван Мухтар Республикасы-

нын Назирляр Кабинети. Ярзаг истещсалы сащясиндя фяалиййят эюстярян тя-

сяррцфат субйектляриня йардым. Ярзаг истещсалы сащя-синдя фяалиййят эюстярян субйектлярин тясяррцфат фяа-лиййятинин рентабеллийи щазырда ашаьы сявиййядядир. Бу мясялянин щялли цчцн щюкумят кянд тясяррцфатына йар-дым тядбирляри пакетинин щяйата кечирилмясиня баш-ламышдыр.

Щюкумятин аграр бюлмядя сийасятинин ясас мягсяди инвестисийаларын сямярялилийини артырмаг вя диэяр мягсядйюнлц тядбирлярин щяйата кечирилмяси йолу иля кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалында йцксяк рентабеллийи тямин етмякдян ибарятдир.

Рентабеллийя вя рягабят габилиййятиня наил ол-маг, дювриййя капиталыны ялдя етмяк цчцн ярзаг мящ-суллары истещсалчыларынын модернляшдирмяйя йюнялдилмиш инвестисийалара, щабеля техники вя истещсал инновасийа-ларына ещтийажлары вардыр.

Ярзаг шябякясиня йардымын ики мярщялядя щяй-ата кечирилмяси нязярдя тутулур. Кечид дюврцнцн би-ринжи мярщялясиндя (2000-2004) ярзаг истещсалчыларына

Page 199: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

397

лазыми ещтийатлары йаратмаг цчцн бир сыра эцзяштляр ве-рилир. Бу, цмуми ярзаг тящлцкясизлийиня наил олунма-сына вя ярзаг секторунун инкишафына кюмяк етмялидир.

Икинжи мярщялядя (2005-2010) бу эцзяштляр тяд-рижян ляьв олунур. Нятижядя рягабят габилиййяти ол-майан ярзаг мцяссисяляринин тядрижян базардан чыха-рылмасы, орта вя ири ярзаг истещсалчыларынын мющкям-ляндирилмяси просеси баш верир.

Ашаьыдакы гцсамцддятли вя ортамцддятли тяд-бирлярин щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур:

2001-2004-жц иллярдя: - кянд тясяррцфаты ислащатчылары цчцн нефт мящ-

сулларына эцзяштли сатыш гиймятляринин сахланылмасы; - юлкядя истещсал олунмайан кянд тясяррцфаты

малларынын идхалы цчцн эцзяштли эюмрцк тарифляринин тятбиг едилмяси;

- истещсал олунан шяраб вя пивя мящсулларынын аксиз дяряжялярини идхал едилян шяраб вя пивя мящсулла-рына тятбиг олунан аксиз дяряжяляриня уйьунлашдырыл-масы;

Мясул тяшкилатлар: Малиййя Назирлийи, Верэиляр Назирлийи;

- йейинти мящсуллары секторунда (анбарлар да дахил олмагла) модернляшдирмяйя вя инкишафа йардым тядбирляринин щяйата кечирилмяси. Бу тядбирляр кянд тя-сяррцфаты мящсулларынын емалы сащясинин бярпасына вя истещсалчы фермер тясяррцфатлары иля емал мцяссисяляри арасында ялагялярин мющкямляндирилмясиня кюмяк эюстяряжякдир.

398

Мянбя: Кянд Тясяррцфатында Ислащатлара Дюв-лят Йардымы Фонду.

Мясул тяшкилатлар: Верэиляр Назирлийи, Кянд Тя-сяррцфаты Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи;

- кянд тясяррцфаты машын вя аваданлыьынын лизинги иля мяшьул олан юзял ширкятлярин йарадылмасы. Бу тяд-бирляр мцвяггяти верэи эцзяштлярини, кянд тясяррцфаты машын вя аваданлыгларынын идхалынын эюмрцк рцсум-лары цзря эцзяштлярин, еляжя дя кредитлярин верилмясини нязярдя тутур.

Мянбя: Кянд Тясяррцфатында Ислащатлара Дюв-лят Йардымы Фонду.

Мясул тяшкилатлар: Верэиляр Назирлийи, Кянд Тя-сяррцфаты Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи;

- йейинти сянайеси мящсуллары сащясиня инвести-сийалар цзря Кредит Тяминаты Дювлят Фондунун йара-дылмасы: Фонд технолоъи модернляшдирмя цчцн йейинти сянайесиня инвестисийаларын гойулмасы мягсядиля вери-лян коммерсийа кредитляриня тяминат веряжяк. Ня-зярдя тутулур ки, Фонд цзря коммерсийа банкларынын иштиракынын фяаллашмасына вя кредитляр цзря фаизлярин азалдылмасына кюмяк етмялидир.

Мянбя: Кянд Тясяррцфатында Ислащатлара Дюв-лят Йардымы Фонду.

Мясул тяшкилатлар: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи;

- фермер тясяррцфатларына, еляжя аграр секторда орта вя кичик мцяссисяляря консалтинг вя мялумат хидмятляринин эюстярилмяси. Бу хидмятляр фермер тясяр-

Page 200: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

399

рцфатлары вя цмумиликдя кянд тясяррцфаты секторунда ишэцзар фяаллыьын артмасына кюмяк эюстяряжякдир.

Мянбя: дювлят бцджяси вя бейнялхалг малиййя тяшкилатлары.

Мясул тяшкилатлар: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи;

- ихража Йардым Фондунун вя тижарятя кюмяк эюстяряжяк Аэентлийин йарадылмасы.

Мянбя: бейнялхалг инкишаф тяшкилатлары. Мясул тяшкилатлар: Тижарят Назирлийи, Кянд Тя-

сяррцфаты Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи; - истещсалчыларын сяйляринин вя ресурсларынын

кюнцллц бирляшмяси ясасында истещсал, бирэя тядарцк вя сатыш, кредит вя саир фяалиййят нювляри цзря кооператив-лярин йарадылмасы.

Мясул тяшкилатлар: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи;

- ярази истещсал, емал, тядарцк вя сатыш, тяжщизат, малиййя-кредит вя с. кооперативляринин йарадылмасы.

Мясул тяшкилатлар: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи;

2005-2010-жу иллярдя: - кянд тясяррцфаты истещсалчылары цчцн эцзяштли

верэи реъиминин бешиллик мцддяти баша чатдыгдан сонра, йени верэи реъиминин мцнасиблийи мясялясиня бахылмасы;

- бцджя эялирляринин вязиййятини нязяря алмагла дахилолмаларын мцяййян щиссясинин юлкянин ярзаг тящ-лцкясизлийинин мющкямляндирилмясиня йюнялдилмяси.

400

Кредит тяминатынын йахшылашдырылмасы. Фермер тя-сяррцфатларына вя емал мцяссисяляриня кредит йалныз эи-ров гойулан ямлакын сыьорта олундуьу щалда верилир. Лакин йцксяк сыьорта тарифляри рискин сявиййясини якс етдиряряк фермер тясяррцфатларынын кредит алмаг им-канларыны мящдудлашдырыр. 70-я йахын юзял сыьорта шир-кяти, еляжя дя «Азярдювлятсыьорта» Дювлят Сыьорта Шир-кяти бу нюв кредитин мящсул сыьортасыны тяклиф едирляр.

Щюкумятин кредит сийасяти кянд тясяррцфаты вя емал мцяссисяляринин кредит алмаг имканларынын эе-нишляндирилмясиня йюнялдилмишдир.

Боржларын реструктуризасийасы, «Мцфлисляшмя щаггында» вя «Эиров щаггында» ганунларын тятбиги, еляжя дя Кредит вя Яманят Ассосиасийаларынын йара-дылмасы кредит алмаг имканларынын эенишляндирилмя-синя йардым етмялидир.

Програм чярчивясиндя ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур:

- Мцфлисляшмя щаггында» Ганунун тятбиги иля баьлы тяшкилати тядбирлярин щяйата кечирилмяси.

Мясул тяшкилат: Малиййя Назирлийи; - «Эиров щаггында» Ганунун тятбиги иля баьлы

тяшкилати тядбирлярин щяйата кечирилмяси. Мясул тяшкилатлар: Малиййя Назирлийи, Ядлиййя

Назирлийи, Игтисади Инкишаф Назирлийи, Гиймятли Каьызлар цзря Дювлят Комитяси, Дювлят Торпаг вя Хяритячякмя Комитяси;

- Коммерсийа банкларынын йенидян гурулмасы вя юзялляшдирилмяси иля баьлы тяшкилати тядбирлярин щяйата кечирилмяси.

Page 201: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

401

Мясул тяшкилатлар: Милли Банк, Малиййя Назир-лийи вя бейнялхалг малиййя тяшкилаты;

- Бейнялхалг Инкишаф Ассосиасийасынын банклара-расы автоматик мцбадиля системинин гурашдырылмасы (2001-2004);

- сянайе вя кянд тясяррцфаты мцяссисяляринин йе-нидян гурулмасы Аэентлийи йарадылмасы (2001-2005). Аэентлик мцяссисялярин кредит вя борж балансларынын тяртиб едилмяси, боржларын юдянилмяси цчцн мцлкиййя-тин вя активлярин сатылмасына йардым едилмяси, реструк-туризасийа планларыны разылашдырмыш мцяссисяляря эц-зяштли кредитлярин айрылмасы, консалтинг хидмятляринин эюстярилмяси вя реструктуризасийа просесиня йардым едилмяси мясяляляри иля мяшьул олажагдыр.

Мясул тяшкилатлар: Малиййя Назирлийи вя Кянд Тясяррцфаты Назирлийи;

- фермер тясяррцфатларына, щабеля аграр бюлмя-нин кичик вя орта мцяссисяляриня ясасян узунмцддятли кредитлярин айрылмасы.

Мясул тяшкилатлар: Малиййя Назирлийи, Кянд Тя-сяррцфаты Назирлийи вя Игтисади Инкишаф Назирлийи;

- кянд тясяррцфатынын инкишафы вя кредитляшдирил-мяси цзря Дцнйа Банкынын Лайищяси чярчивясиндя Кянд Кредит Бирликляринин йарадылмасы;

Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфатында Юзял Бюл-мянин Инкишафына Йардым Аэентлийи.

Ярзаг мящсулларындан истифадя вя ящалинин сосиал мцдафияси сащясиндя сийасят. Саьлам гидаланма вя яр-заьын кейфиййятинин йахшылашдырылмасы. Дохсанынжы илля-рин яввялляриндя баш верян сосиал-игтисади тяняззцл

402

ящалинин щяйат сявиййясинин ашаьы дцшмясиня вя гида-ланманын гисмян писляшмясиня сябяб олмушдур. Мящз буна эюря дя инсан организминдя дямир вя йод мик-роелементляринин, еляжя дя витаминлярин чатышмазлыьы щаллары мцшащидя олунур. Мясялян, хюряк дузунда йод чатышмазлыьы нятижясиндя даь районларында зоб хястялийинин йайылмасы щалларына раст эялинир. Дейилян-ляри ясас тутараг гидаланма сийасятинин мягсяди та-разлашдырылмыш гидаланманын, хцсусиля ушаглар ара-сында кифайят гядяр гидаланмама щалларынын, йод вя дямир чатышмазлыьы иля баьлы хястяликлярин азалдылмасы, щабеля сцдямяр ушагларын Прог сцдц иля йедиздирилмяси вя диэяр тядбирлярин щяйата кечирилмясини нязярдя ту-тур.

Ярзаг мящсулларынын кейфиййяти вя тящлцкясизлийи юлкядя истещсал олунан вя харижи юлкялярдян эятирилян ярзаг мящсулларына ващид мониторинг ясасында няза-рятин тятбиги иля тямин олуна биляр.

Ящалинин гидаланмасынын йахшылашдырылмасына наил олмаг цчцн ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечирил-мяси зяруридир:

- ярзаг мящсулларынын кейфиййятиня вя тящлцкя-сизлийиня нязарят механизминин йарадылмасы вя тятбиг едилмяси;

- йерли ярзаг мящсулларынын истещсалынын, емалы-нын вя маркетингинин инкишафына наил олунмасы:

Бу мягсядля ашаьыдакы тядбирлярин щяйата кечи-рилмяси нязярдя тутулур:

2002-2004-жц иллярдя:

Page 202: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

403

- ярзаг тящлцкясизлийиня вя кейфиййятя нязарят лабораторийаларынын, о жцмлядян Мяркязи Эюмрцк Лабораторийасынын, йерлярдя эюмрцк лабораторийала-рынын вя експрес диагностика лабораторийаларынын йара-дылмасы вя мющкямляндирилмяси.

Мянбя: дювлят бцджяси. Мясул тяшкилатлар: Дювлят Эюмрцк Комитяси,

Сящиййя Назирлийи вя Игтисади Инкишаф Назирлийи; - ярзаг мящсулларынын кейфиййятиня вя тящлцкя-

сизлийиня нязарятин мцасир цсул вя методларынын тят-биги;

- биткилярин мцщафизяси сащясиндя биолоъи ме-тодларын тятбиги;

- карантин хидмят органларынын мцвафиг ава-данлыгла (о жцмлядян, компцтерлярля) тяжщиз едилмяси.

Мясул тяшкилат: Кянд Тясяррцфаты Назирлийи. Ящалинин сосиал мцдафияси тядбирляри. Сон илляр

гида мящсулларынын истещлакында бир сыра структур дяйи-шикликляри баш вермишдир. Апарылан мцшащидяляр эюстя-рир ки, гида мящсулларынын истещлакында илкин тялябат мящсулларынын хцсуси чякисинин артмасы иля йанашы, про-теин вя йаьлы мящсулларын хцсуси чякисинин бир гядяр азалмасы мцшащидя олунур. Щазырда истещлак олунан ярзаг мящсулларынын енеръи тутумунун адамбашына дцшян орта эцнлцк нормасы 2100 килокалори тяшкил едир. Тахыл истещлакынын адамбашына дцшян орта эцнлцк нормасы 1998-жи илдя 150 килограм тяшкил ет-мишдир.

Ящалинин сосиал мцдафиясиня йюнялдилмиш тяд-бирляр цнванлы юдянишлярин (ялавя эялирлярин) тямин

404

едилмясини, щабеля эялир эятирян фяалиййятля мяшьул ол-маг цчцн йардым тядбирлярин щяйата кечирилмясини юзцндя якс етдирир.

Ортамцддятли тядбирляр (2002-2010) ашаьыда-кылардан ибарятдир:

- пенсийа тяминатынын минимум мябляьинин йа-шайыш минимумунун сявиййясиня уйьунлашдырылмасы.

Мясул тяшкилатлар: Ямяк вя Ящалинин Сосиал Мцдафияси Назирлийи вя Игтисади Инкишаф Назирлийи;

- минимум истещлак сябятиндя дяйишикликляря уйьун олараг ямяйин юдянилмясинин минимум ся-виййясинин илдя бир дяфя мцяййян едилмяси.

Мясул тяшкилатлар: Ямяк вя Ящалинин Сосиал Мц-дафияси Назирлийи вя Игтисади Инкишаф Назирлийи.

- щяр ики илдян бир вя ян азы 3000 аиляни ящатя едян аиля бцджясинин юйрянилмясинин щяйата кечирил-мяси.

Мянбя: гейри-дювлят тяшкилатлары вя бейнялхалг инкишаф тяшкилатлары.

Мясул тяшкилатлар: Дювлят Статистика Комитяси вя Ямяк вя Ящалинин Сосиал Мцдафияси Назирлийи.

Сосиал мцдафия механизмляри. Сосиал мцдафия механизмляринин мягсяди ящалинин бцтцн расионлар вя физиолоъи истещлак нормаларына уйьун олараг сямяряли вя саьлам ярзаг мящсуллары ялдя етмяк имканларынын тямин едилмяси цчцн минимум эялирин ялдя едилмяси имканынын йарадылмасыдыр. Сонракы вязифяляр ися азтя-минатлы груплара, эяляжякдя онлары сярбяст тямин едя биляжяк фяалиййятя инвестисийа гоймаг имканы ялдя ет-мяк цчцн йардымын эюстярилмясини нязярдя тутур.

Page 203: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

405

Щюкумят азтяминатлы ящалинин сосиал мцдафия-сини эцжляндирмяк цчцн мягсядйюнлц сосиал йардымла-рын, щабеля пенсийа вя ишсизлик мцавинятляринин артырыл-масы сащясиндя тядбирляри давам етдиряжякдир.

2002-2010-жу иллярдя: - пенсийа ислащаты консепсийасына уйьун олараг

цч сявиййяли пенсийа тяминаты системинин йарадылмасы вя тятбиг едилмяси;

- ишсизлярин пешя щазырлыьына йардым едян тябдир-лярин щяйата кечирилмяси;

- фярди сащибкарлыг фяалиййятиня башлайан ишсиз-ляря бирбаша йардымын эюстярилмяси, верэи сийасятинин йумшалдылмасы;

- юлкядя ящалинин мяшьуллуьунун, ишсизлийин вя натамам мяшьуллуьун дягиг мцяййянляшдирилмясини тямин едян вя бейнялхалг тяжрцбядя тятбиг олунан гайдалара кечмяси.

Фювгяладя вязиййятя щазырлыг. Фювгяладя вя-зиййятя щазырлыьын мягсяди фювгяладя вязиййят шяраи-тиндя ящалинин зяряр чякмиш тябягяляринин оператив вя вахтлы-вахтында ярзаг мящсуллары иля тямин едилмясин-дян ибарятдир.

Аграр ислащатлар просесиндя статистик мялумат-ларын топланмасы системи ящямиййятли дяряжядя дяйиш-мишдир. Статистик мялуматларын топланмасы иля баьлы ясас проблемляр учот обйектляринин сайынын артмасы, кянд тясяррцфатынын структурунда дяйишикликлярин баш вермяси иля ресурсларын мящдуд олмасы иля баьлыдыр.

Ярзаг тящлцкясизлийинин мялумат системинин мягсяди ярзаг тящлцкясизлийи сащясиндя сийасятин щяйа-

406

та кечирилмяси, азтяминатлы тябягялярин ярзаг мящ-суллары иля тямин едилмяси цчцн бу сащядя вязиййятин арашдырылмасыны вя мцвафиг мялуматын ялдя едилмясини нязярдя тутур.

Бу мягсядля ашаьыдакыларын щяйата кечирилмяси нязярдя тутур:

- Ярзаг тящлцкясизлийинин мялумат системинин (мцшащидяляр) йарадылмасы вя инкишаф етдирилмяси;

- фяалиййят планынын щазырланмасы вя тяляб олу-нан инзибати гурумун йарадылмасы (офис аваданлыьы вя рабитя васитяляри иля тяжщизат дахил олмагла);

- ямякдашларын щазырланмасы; - мялумат эюстярижиляринин вя мянбяляринин

мцяййян едилмяси; - мцвафиг макроигтисади вя щцгуги эюстярижиляр

цзря, щабеля ярзаг балансы, сосиал вя гидаланма эюстя-рижиляриня даир мялумат базасынын йарадылмасы вя инки-шаф етдирилмяси;

- мялуматларын тящлили вя йайылмасы; Малиййя мянбяляри: дювлят бцджяси (истисмар

хяржляри) вя Авропа Комиссийасынын Ярзаг Тящлцкя-сизлийи Програмы (техники хяржляр), Авропа Комиссийа-сынын РЕСАЛ Програмы тяряфиндян техники йардым.

Мясул тяшкилатлар: Ярзаг Тящлцкясизлийи цзря Дювлят Комиссийасы, Дювлят Статистика Комитяси вя Кянд Тясяррцфаты Назирлийи (нязяря алмаг лазымдыр ки, 2004-жц илин октйабр айындан Мелиорасийа вя Су Тя-сяррцфаты Комитяси, Кянд Тясяррцфатында Юзял Бюлмя-нин Инкишафына Йардым Аэентлийи ляьв едиляряк Кянд Тясяррцфаты Назирлийиня верилмишдир).

Page 204: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

407

8.3. Йохсуллуьун азалдылмасына йюнялдилмиш игтисади вя сосиал сийасят

Йохсуллуг дцнйанын бир чох юлкяляриндя олдуьу

кими Азярбайжанда да жямиййятин давамлы инкишафы йолунда ясас манеядир. Бу бахымдан йохсуллуьун азалдылмасы щюкумятин мцяййян етдийи ясас приоритет мясялялярдян бири щесаб едилир.

Бу эцня кими 191 дювлятин гошулдуьу йохсул ящалинин сайынын дцнйада 2015-жи илядяк йарыйа гядяр азалдылмасы ющдялийини якс етдирян Миниллийин Бяйан-намясини Азярбайжан Республикасы адындан Цмум-милли лидер Щейдяр Ялийев 2000-жи илдя имзаламышдыр. Бяйаннамядя эюстярилян проблемлярин щялли истигамя-тиндя 8 глобал мягсяд, 18 конкрет щядяф вя бу сащядя ирялиляйишлярин мониторингинин апарылмасы цчцн 48 эюстярижи мцяййянляшдирилмишдир. Миниллийин Бяйанна-мясиня имза атмыш диэяр дювлятляр кими Азярбайжан да Миниллийин Инкишаф Мягсядляринин (МИМ) йерли шяраитя уйьунлашдырылмасына башламышдыр. Щазырда бу мягсядляря наил олмаг цчцн зярури сийасят тядбирляри вя малиййя вясаитляринин мцзакирясини давам етдирир. Юлкя цчцн сяжиййяви МИМ-нин формалашдырылмасы цчцн глобал мягсядляр гисмян йерли шяраитя уйьунлашдырыл-мышдыр. Демяк олар ки, юлкямиз МИМ-нин мцяййян едилмяси истигамятиндя мцщцм ирялиляйишя наил ол-мушдур.

Цмумиййятля, гейд етмяк лазымдыр ки, йохсул-луьун азалдылмасы щазырда бейнялхалг ижтимаиййят гар-шысында дуран цмумбяшяри бир проблемдир. Яэяр яв-

408

вялляр йохсуллуг, ясасян, ящалинин эялирляринин сявиййяси вя онун ярзагла тяминаты иля юлчцлцрдцся, щазырда бу мяфщум даща эениш мяна кясб едир. Бу эцн йохсул-луьун азалдылмасы, ейни заманда, ящалинин истещсал ре-сурсларындан, о жцмлядян, торпагдан, су ещтийатла-рындан истифадя етмяси, щабеля, ишля тямин олунмасы, тящсил алмаг, сящиййя хидмятляриндян файдаланмаг имканларынын эенишляндирилмяси, бцтцн сявиййялярдя ки-шилярля гадынларын щцгуг бярабярлийинин тямин едил-мяси, инфраструктур вя коммунал хидмятляря олан ещ-тийажын юдянилмяси, санитарийа вя эиэийена шяраитинин, щабеля, ятраф мцщитин йахшылашдырылмасы инсан цчцн лайигли щяйат шяраитинин тямин едилмяси демякдир.

Щазырда дцнйа юлкяляринин яксяриййятиндя йох-суллуг проблеминин щялли мцщцм мясяля кими гаршыйа гойулур. ДБ-нин щазырладыьы Дцнйанын Инкишафы щаг-гында мярузяйя (2000/2001) ясасян ХХЫ ясрин баш-ланьыжында дцнйа ящалисинин демяк олар ки, йарысынын (2,8 милйард няфяр) эцндялик эялири 2 АБШ долларындан, 1,2 милйард няфярин эцндялик эялири ися 1 АБШ долла-рындан ашаьыдыр. Доьулан щяр 100 ушагдан 6-сы бир йаша, 8-и ися 5 йаша чатанадяк тяляф олур. Мяктяб йа-шына чатмыш щяр 100 ушагдан 23-ц тящсил алмаг имка-нындан мящрумдур. Бу проблемляри щялл етмяк цчцн щазырда дцнйанын 70-я йахын юлкясиндя йохсуллуьун азалдылмасы цзря стратеэийанын щазырланмасы просеси эедир. Дцнйа юлкяляринин тяжрцбяси эюстярир ки, йох-суллуьун азалдылмасында макроигтисади сабитлийин ялдя олунмасы вя базар принсипляриня ясасланан игтиса-

Page 205: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

409

диййатын формалашмасына йюнялмиш ислащатларын щяйата кечирилмяси щялледижи рол ойнайыр.

Дцнйанын Инкишафы щаггында мярузядя йох-суллуьун азалдылмасы стратеэийасынын 3 ясас истигамяти мцяййян едилмишдир:

1. Игтисади имканларын йарадылмасы; 2. Щцгуг вя имканларын эенишляндирилмяси; 3. Мадди тящлцкясизлийин артырылмасы. Игтисади имканларын йарадылмасы ялдя олунан

цмуми игтисади артымын базасында ящалинин эялир ялдя етмя имканларынын эенишляндирилмяси тядбирлярини ящатя едир ки, бунун да тямялиндя игтисади ислащатлар дайа-ныр. Щцгуг вя имканларын эенишляндирилмяси тядбирляри, ясасян, сийаси вя сосиал просеслярин ялагяляндирилмяси иля баьлыдыр. Бурада башлыжа мягсяд дювлят идарячилийи-нин, щцгуг институтларынын сямярялилийинин артырылма-сындан, вятяндаш жямиййяти иля мцнасибятлярдя мюв-жуд олан манеялярин арадан галдырылмасындан ибарят-дир. Мадди тящлцкясизлийин артырылмасы ясасян, ящалинин игтисади вя тябии фялакятлярдян, ялилликдян, шяхсиййятя гаршы зоракылыгдан горунмасына, еляжя дя бу рисклярин азалдылмасына йюнялдилмиш тядбирляри ящатя едир.

Гейд олунан истигамятляр цзря сяйлярин бирляшди-рилмяси дцнйа ижтимаиййятинин диггят мяркязиндядир. 2002-жи илин август-сентйабр айларында Йощаннесбур-гда Давамлы Инкишаф цзря Цмумдцнйа Топланты-сында гейд едилмишдир ки, йохсуллуьун азалдылмасы проблеминин щяллинин аьырлыьы, ясасян, юлкялярин юз цзя-риня дцшся дя, бу истигамятдя бцтцн сявиййялярдя сяй-ляр бирляшдирилмяли вя ялагяляндирилмялидир. Бунунла бя-

410

рабяр, йохсуллуьун азалдылмасы цзря тядбирлярин ща-зырланмасы йалныз щюкумят вя донор тяшкилатларынын дейил, ейни заманда вятяндаш жямиййятинин бцтцн цзвляринин вязифясидир.

Йухарыда эюстярилян мейарлар бахымындан йа-нашсаг эюрярик ки, Азярбайжан Республикасында да йохсуллуг проблеми мювжуддур, щям дя, онун бир сыра юзцнямяхсус жящятляри дя вардыр. 80-жи иллярин со-нунда, 90-жы иллярин яввялиндя ССРИ мяканында йа-ранмыш сийаси бющран, формалашмыш тясяррцфат ялагяля-ринин позулмасы, Даьлыг Гарабаьда башлайан сепа-ратчылыг щярякаты, Азярбайжанын бцтцн бюлэяляриндя тятиллярин башланмасы, нятижя етибариля, яксяр мцяссися-лярин фяалиййятинин дайанмасына сябяб олду. Щямин дюврдя республикада цмуми дахили мящсулун истещсалы щяр ил орта щесабла 10-15% ашаьы дцшцр, щиперинфилйа-сийа просеси сцрятлянирди.

1991-жи илдя дювлят мцстягиллийини бярпа етдик-дян сонра Азярбайжан Республикасынын сосиал-игтисади щяйатында кюклц дяйишикликляр баш вермиш, бир ижтимаи-игтисади инкишаф моделиндян диэяриня кечидля ялагядар, мащиййят етибариля йени, яввялляр мювжуд олмайан сийаси, институсионал, щцгуги, игтисади, сосиал вя психо-лоъи характерли проблемляр гаршыйа чыхмышдыр. Бир тяряф-дян бу проблемлярин тясири алтында юлкянин сосиал игти-сади тяняззцлц, диэяр тяряфдян ися, Ермянистанын Азярбайжан торпагларыны ишьал етмяси, бир милйона гядяр гачгынлар ордусунун йаранмасы, республиканын игтисади, сийаси, информасийа блокадасына алынмасы вя юлкядя гейри-сабит сийаси вязиййятин йаранмасы ящали-

Page 206: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

411

нин щяйат сявиййясинин кяскин шякилдя писляшмясиня ся-бяб олмушдур.

1994-жц илдя атяшкяс ялдя олундугдан вя илк нефт мцгавиляси имзаландыгдан сонра Азярбайжанда БВФ вя ДБ иля сых ямякдашлыг шяраитиндя иримигйаслы игтисади ислащатлар башланды. Бунун нятижясиндя игтиса-диййата жялб олунан инвестисийаларын щяжми илдян-иля артмыш, малиййя вязиййяти сабитляшмиш, игтисади артым тямин едилмиш, инфлйасийа жиловланмышдыр.

Диэяр тяряфдян, юлкямиздя дцнйяви дяйярляря, демократийа принсипляриня ясасланан дювлят гуружу-луьу ишляриня башланылмыш, бу сащядя ящямиййятли уьур-лар газанылмышдыр. Беляликля, ялдя едилмиш сийаси вя макроигтисади сабитлик йохсуллуьун азалдылмасыны Азярбайжан дювлятинин сосиал-игтисади сийасятинин баш-лыжа мягсяди сявиййясиня галдырмаьа имкан вермишдир.

Мящз бу али мягсядя наил олмаг, зярури тяд-бирляри ардыжыл шякилдя щяйата кечирмяк цчцн Азярбай-жан щюкумяти тяряфиндян «2003-2005-жи иллярдя Азяр-байжан Республикасында йохсуллуьун азалдылмасы вя игтисади инкишаф цзря Дювлят Програмы» щазырланмыш вя щямин сяняд Азярбайжан Республикасы Президентинин 20 феврал 2003-жц ил тарихли 854 сайлы Фярманы иля тясдиг едилмишдир.

Бу програмда 225 мягсядли тядбирин реаллашды-рылмасы нязярдя тутулур.

Програмда нязярдя тутулмуш бцтцн тядбирлярин мювжуд малиййя имканларына уйьунлуьу мцвафиг малиййя мянбяляринин Ортамцддятли Хяржляр Стратеэи-йасында (ОМХС) нязяря алынмыш вя тядбирлярин щяйата

412

кечирилмясиня мониторинг нязаряти цчцн эюстярижиляр мцяййян едилмишдир. Йохсуллуьун Азалдылмасы вя Иг-тисади Инкишаф цздя Дювлят Програмынын (ЙАИИДП) щазырланмасы заманы гаршыйа гойулан мягсядлярин Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын Миниллийин Бяйанна-мясиндя гаршыйа гойдуьу мягсядляря уйьунлуьу да нязяря алынмышдыр.

ЙАИИДП 3 иллик дюврц (2003-2005-жи илляр) ящатя едир вя щяр ил нязярдя тутулмуш тядбирлярин ижра вя-зиййятинин мониторингиндян вя онларын сямярялилийин-дян асылы олараг, бурайа мцвафиг дяйишикликляр едиля-жякдир.

Програмда Азярбайжандакы мювжуд йохсуллуг сявиййяси вя онун сябябляри тящлил едилмиш, йохсуллуьун азалдылмасы мягсядиля игтисадиййатда, сосиал сащядя ислащатларын институсионал дяйишикликлярин ясас истига-мятляри мцяййянляшдирилмиш, йохсуллуьа даща щяссас олан ящали групларынын, илк нювбядя, гачгын вя мяж-бури кючкцнлярин цзляшдикляри проблемлярин щяллинин зярурилийи юн плана чякилмишдир.

ЙАИИДП-дя нязярдя тутулмуш тядбирлярин щяйа-та кечирилмяси нятижясиндя ящалинин эялир елдя етмя имканы артажаг, сосиал мцдафия системи тякмилляшдири-ляжяк, мцавинят вя йардымларын ящалинин даща чох ещ-тийажы олан тябягясиня цнванлы шякилдя чатдырылмасы, тящсилин вя сящиййя хидмятляринин кейфиййятинин артырыл-масы, гачгын вя мяжбури кючкцнлярин щяйат шяраитинин йахшылашдырылмасы тямин едиляжякдир.

Йохсуллуг цзря стратеэийа. Щюкумят юлкядя мювжуд олан йохсуллуьа вя йашайыш сявиййясиня даир

Page 207: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

413

мялуматлар ясасында, алты ясас стратеъи мягсядя исти-гамятлянян йохсуллуьун азалдылмасы цзря стратеэийа щазырламышдыр:

(Ы) эялир ялдя етмяк имканларынын артырылмасы цчцн ялверишли мцщитин йарадылмасы; (ЫЫ) макроигтисади сабитлийин горунуб сахланылмасы; (ЫЫЫ) ясас сящиййя вя тящсил хидмятляри цзря кейфиййятин вя щямин хидмятляр-дян истифадя цчцн бярабяр имканларын йахшылашдырыл-масы; (ЫВ) инфраструктурун йахшылашдырылмасы (о жцм-лядян, йоллар, коммунал хидмятляр, рабитя, мелиоРа-сийа вя с.); (В) щяссас групларын даща сямяряли мцда-фияси цчцн мювжуд сосиал мцдафия системиндя мцвафиг ислащатларын щяйата кечирилмяси; (ВЫ) гачгын вя мяжбу-ри кючкцн ящалинин щяйат шяраитинин йахшылашдырылмасы.

Игтисади сийасят вя йохсуллуьун азалдылмасы. Йохсуллуьун азалдылмасы цзря стратеэийа игтисади сийа-сятля баьлы ики ясас вязифянин йериня йетирилмясини ня-зярдя тутур. Биринжи вязифя, макроигтисади сабитлийи го-руйуб сахламаг цчцн фискал вя пул-кредит сийасятин-дян чевик вя ещтийатла истифадя олунмасыдыр. Икинжи вя-зифя, щюкумят тяряфиндян таразлы игтисади артыма шяраит йарадылмасыдыр. Таразлы игтисади артымын тямин олун-масы гейри-нефт секторунун инкишафынын тяшвиг едилмя-синдя вя хцсусиля, юлкянин Абшерон йарымадасындан кянар реэионларында йени иш йерляринин йарадылмасында мцщцм ящямиййят кясб едир.

Макроигтисади сабитлик. Макроигтисади сабитлийин горунуб сахланылмасы мягсядиля инфлйасийанын ашаьы сявиййядя (2-3%) сахланылмасы цчцн МБ мцвафиг пул-кредит сийасятини щяйата кечирмякдя давам едяжяк,

414

дювлят хяржляри ортамцддятли перспективдя давамлы вя инфлйасийайа сябяб олмайан сявиййядя мящдудлашдыры-лажагдыр. Щюкумят ясас игтисади вя малиййя органла-рыны институсионал жящятдян даща да тякмилляшдиряряк малиййя планлашдырмасыны вя она нязарятин сямяряли-лийини артыражагдыр. Институсионал дяйишикликляр бцджя просесинин тякмилляшдирилмясини, о жцмлядян хяржлярдя вя эялирлярдя таразлыьы тямин едян вя щюкумятин хярж приоритетлярини мцяййянляшдирян ОМХС-ин щазырлан-масыны тямин едяжякдир. Инвестисийалара даир тяфсилаты якс етдиряжяк ДИП щазырланажагдыр. Верэи вя Эюмрцк Мяжялляляринин, еляжя дя верэи вя эюмрцк системляринин тяшкилати структурунун вя проседурларынын тякмилляшди-рилмяси, щямин системдя чалышан ишчилярин потенсиалынын инкишаф етдирилмяси васитясиля эялирлярин идаряолунмасы йахшылашдырылажагдыр. Дювлят боржларынын идаряолун-масы тякмилляшдириляжяк, дювлят зяманятляринин верил-мяси мящдудлашдырылажаг вя онлар цзря малиййя няза-ряти эцжляндириляжякдир.

Таразлы игтисади артым. Щюкумят таразлы артыма шяраит йаратмаг цчцн цч ясас васитядян – дювлят ма-лиййя сийасятиндян, тянзимлямядян вя юзялляшдирмя сийасятиндян истифадя едяжякдир. Бу васитяляр бязи апа-рыжы секторларын ишинин тякмилляшдирилмясиня – инвести-сийа мцщитинин йахшылашдырылмасына, ишэцзарлыг вя сащибкарлыг фяалиййяти иля мяшьул оланлар цчцн кредит ялдя етмяк имканларынын эенишляндирилмясиня, инфра-структурун, КОМ-ларын, еляжя дя, реэионларын вя кянд тясяррцфатынын инкишаф етдирилмясиня, ятраф мцщитин йах-шылашдырылмасына, енеръинин истещсалы вя пайланмасы са-

Page 208: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

415

щясиндя ислащатларын щяйата кечирилмясиня, еляжя дя, ту-ризмин тяшвиг едилмясиня кюмяк едяжякдир.

Цмуми эютцрдцкдя, эялир вя истещлакын ашаьы сявиййяси иля сяжиййялянян йохсуллуг, адятян, имканла-рын мящдудлуьуну якс етдирир ки, бу да ямяк базары вя мяшьуллуг мясяляляри иля сых баьлыдыр. Беля ки, мяшь-уллуг ящалинин ишля тямин олунмасы вя мцнтязям эялир ялдя етмяси цчцн имкан йарадыр. Лакин имканлар йал-ныз мяшьуллуг иля мяшдудлашмыр, о, ейни заманда, ямлак сащибкарлыьы иля дя баьлыдыр. Торпаг ялдя етмяк вя ондан эялир мянбяйи кими йарарланмаг имканлары буна мисал ола биляр.

Эялир вя истещлак сявиййяси мцщцм амилляр олса да, онлар йохсуллуьу там сяжиййяляндиря билмязляр. Сящиййя вя тящсил цзря олан эюстярижиляр дя йохсуллуг сявиййясинин мцщцм эюстярижиляриндяндир. Йохсул-луьун бу ики аспекти бир-бири иля сых ялагялидир. Беля ки, савадсызлыг, хястялик, гида чатышмазлыьы аз эялир ялдя етмяйя вя йохсуллуьа эятириб чыхарыр. Бу бахымдан, ейни сорьу мялуматларындан истифадя етмякля эялир, ис-тещлак, тящсил вя сящиййя сявиййяляри арасында ялагяляри тящлил етмяк ян оптимал йол оларды. Лакин ЕТМ-дян ялдя олунан мялуматлар щяля ки, беля тящлилин апарыл-масына имкан вермир. Буна эюря дя бязян аз эялир иля ашаьы сявиййяли сящиййя вя тящсил арасында ялагяни эюс-тярмяк цчцн сящиййя вя тящсиля даир рясми эюстярижи-лярля йанашы, диэяр мянбялярдян дя истифадя олунур.

ЕТМ-дян ялдя едилмиш нятижяляря ясасян ашаьыда гейд олунан йохсуллуг сявиййяси тендер бахымындан айдын тясяввцр йаратмыр. Бунунла беля, гейд етмяк

416

лазымдыр ки, йохсуллуьун мцхтялиф аспектляри гадын вя кишиляря мцхтялиф шякилдя тясир эюстярир. Йохсуллуг, ейни заманда, щяссаслыг вя мцдафиясизлик иля баьлыдыр. Щяс-саслыг вя мцдафиясизлик йохсуллуьун ишсизлик вя хястя-лянмяк тящлцкяси кими диэяр аспектляри иля дя ялагяли-дир.

2002-жи илин яввялиня олан рясми мялумата эюря, республика ящалисинин 49 фаизи касыбчылыг щяддиндя йа-шамышдыр.

Апарыжы юлкялярдя ящалинин щяр бир няфяринин пайына дцшян цмуми дахили мящсулун щяжми орта ще-сабла илдя 30 мин доллара бярабяр олдуьу щалда, Дювлят Статистика Комитясинин мялуматларына ясасян Азярбайжанда бу рягям тяхминян 700 доллар тяшкил едир. Эюстярилян мябляьи алыжылыг габилиййятиня уйьун бярабяр нисбятдя эютцрсяк, тяхминян 3 мин доллар алы-ныр. Бу да о демякдир ки, алынан рягям йеня дя га-багжыл юлкялярин орта эюстярижисиндян 10 дяфя аздыр.

Сон 10 илин (1991-2000-жи илляр) статистика мялу-матларынын тящлили эюстярир ки, истещлак едилмиш гида мящсулларынын цмуми структурунда ят вя ят мящсул-лары, сцд вя сцд мящсуллары, балыг вя балыг мящсуллары кими нисбятян гиймятли вя файдалы нювляринин иллик адамбашына истещлакынын хцсуси чякиляри аз гала йарыйа гядяр азалмышдыр. Бунунла бярабяр картофун, тярявя-зин, мейвянин вя эилямейвянин адамбашына истещлакы 8 фаиздян 30 фаизя гядяр артмышдыр. Тящлил эюстярир ки, чюрякдян (вя гисмян мейвя вя тярявяздян) башга гида мящсулларынын бцтцн галан нювляри цзря физиолоъи истещлак нормалары юлкямиздя щеч дя там тямин

Page 209: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

417

олунмур. Охшар вязиййят сон иллярдя дя давам ет-мякдядир.

Эюстярилян факторларла йанашы гида мящсуллары-нын истещлакы динамикасына ящалинин урбанизасийасы вя мяжбури миграсийасы да жидди тясир эюстярмишляр, няти-жядя щейвандарлыг вя биткичилик мящсулларынын ясас ис-тещсалчылары олан ямяк габилиййятли кянд сакинляринин сайы азалмышдыр.

Ящалинин урбанизасийасы (щям тябии миграсийа, щям дя тяжавцзкар Ермянистанын юлкя яразимизин 20 фаизини ишьал етмяси иля баьлы яксяриййяти ири вя орта шя-щярлярдя мцвяггяти мяскунлашмыш 1,0 милйона йахын сойдашларымызын зорян миграсийасы), онун йаш вя пешя тяркибинин дяйишмяси, кечид дюврцнцн ажы катаклизм-ляриндян бири олан ишсизлийин кяскин сурятдя артмасы да гида мящсулларынын истещлакы динамикасына мянфи тясир эюстярмишляр.

Урбанизасийа просесинин интенсивляшмяси юзцнц мцхтялиф аспектлярдя бцрузя вермишдир: бир тяряфдян, кянд ящалисинин шящярляря миграсийасы давам етмишдир ки, бу да кянд тясяррцфаты мящсулларынын билаваситя ис-тещсалчыларыны нязяря чарпажаг дяряжядя азалтмышдыр, диэяр тяряфдян, щямин мящсуллары истещлак едян цмуми ящалинин (щям шящяр, щям кянд) сайы артмышдыр.

Дцздцр, сон 5-6 илдя кянд йерляриндян шящяря ящали ахыны азалмыш вя бу мейл инди дя давам едир. Бунун башлыжа сябябляри кими торпаг ислащатынын уьурла щяйата кечирилмясини, сащибкарлыьын инкишафына дювлят тяряфиндян жидди дястяк верилмясини вя бунларын

418

нятижяси олараг кянд тясяррцфатынын инкишафы имканлары-нын эенишлянмясини эюстярмяк олар.

Йохсуллуьун Азалдылмасы цзря Стратеэийа игти-сади сийасятля баьлы ики ясас вязифянин йериня йетирилмя-сини нязярдя тутур:

Биринжи вязифя макроигтисади сабитлийя наил ол-маг цчцн фискал вя пул-кредит сийасятиндян чевик вя ещтийатлы истифадя олунмасы. Артыг бу мясяля иля баьлы мцхтялиф фясиллярдя мялумат верилмишдир. Гейд едил-мишдир ки, Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийевин икинжи дяфя Азярбайжана щакимиййятя гайытмасы вя эюрдцйц тяд-бирляр нятижясиндя 1995-жи илдян башлайараг макроигти-сади сабитлик ялдя едилмиш вя инкишаф башламышдыр.

Икинжи вязифя щюкумят тяряфиндян таразлы игтисади артым цчцн шяраитин йарадылмасындан ибарятдир. Индийя кими ящалийя едилян юдянишляр йохсуллуьун азалдылмасы цчцн ясас васитя щесаб едилирди. Лакин бир чох ядябий-йатларда гейд едилдийи кими яслиндя онлар, бцтювлцкдя йохсуллуьун азалдылмасы стратеэийасында мцщцм рол ойнаса да ящалинин щяйат сявиййясинин давамлы олараг йцксялдилмяси кифайят дейил. Буна эюря дя республика щюкумяти юлкядя мяшьуллуг вя эялир ялдя етмяк имканлары йаратмаг мягсядиля ясас диггяти сащибкар-лыг фяалиййятинин эенишляндирилмясиня йюнялдир.

Щюкумят нефт секторунун инкишафы иля йанашы гейри-нефт секторунун инкишафына да хцсуси диггят йе-тирир. Ейни заманда, щюкумят йени иш йерляринин йара-дылмасы вя реэионал инкишафын тямин олунмасы мягся-диля таразлы игтисади инкишафа наил олунмасы вя гейри-нефт секторунун инкишафынын щявясляндирилмясини зярури

Page 210: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

419

щесаб едир. Бу бахымдан гейд етмяк лазымдыр ки, щю-кумят бирбаша иш йерляринин ачылмасыны дейил, онун ачылмасы цчцн мцнбит шяраитин йарадылмасыны щявяс-ляндиряжякдир. Щазырда йени иш йерляринин стимуллашды-рылмасы инвестисийа сийасяти, реэионал инкишафа даир про-грамлар, юзялляшдирмя, малиййя вя банк секторунун инкишаф етдирилмяси, КОМ-ларын инкишафынын стимуллаш-дырылмасы кими игтисади сийасятин мцхтялиф аспектляри васитясиля щяйата кечириляжякдир.

Мцстягиллийин бярпасындан кечян дювр ярзиндя республикамызда Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийев тяряфиндян мцяййянляшдирилян игтисади инкишаф стратеэи-йасынын юлкя Президенти Илщам Ялийев тяряфиндян уьурла давам етдирилмяси нятижясиндя ялдя едилмиш наилиййятлярин мигйасы вя ящатя даиряси хейли эенишлян-мишдир.

Республикамызын реэионларында игтисади потен-сиалын таразлы вя пропорсионал инкишафынын тямин едил-мяси сон нятижядя реэионларын мцхтялиф макроигтисади эюстярижиляр цзря хцсуси чякисинин артмасына, сащиб-карлыг фяалиййятинин даща да сцрятляндирилмясиня, йерли истещсалын инкишафына, йцксяк мяшьуллуг сявиййясинин тямин олунмасына вя реэионларда йохсуллуьун азал-дылмасына эятириб чыхармышдыр.

Мухтар республикамызда да Цмуммилли лиде-римиз Щейдяр Ялийевин мцяййянляшдирдийи игтисади ин-кишаф стратеэийасынын реаллашдырылмасы истигамятиндя щяйата кечирилян иримигйаслы тядбирляр юз нятижяляриня эюря диэяр реэионлара нисбятян хейли йцксякдир. Араш-дырмалар эюстярир ки, апарылан игтисади ислащатлар бу-

420

рада сосиал-игтисади инкишафын тялябляриня там уйьун эялмякля елми ясаслар цзяриндя гурулмушдур. Эюрцлян эенишмигйаслы тядбирляр нятижясиндя мухтар республи-камызда макроигтисади эюстярижиляр илдян-иля йцксялир. Тякжя 2006-жы илдя ЦДМ истещсалы 26,6 фаиз артмышдыр.

Мцстягиллик дюврцндя Нахчыван Мухтар Ре-супбликасында йени истещсал вя емал мцяссисяляринин йарадылмасы, сащибкарлыьын мцхтялиф формаларынын, со-сиал вя истещсал инфраструктурунун инкишафы вя диэяр амилляр ящалинин сосиал тяминатынын йахшылашдырылма-сына, рифащынын даща да артырылмасына вя цмумиликдя давамлы инкишафын тямин олунмасына эениш имканлар ачмышдыр.

Юлкядя йохсуллуьун азалдылмасына йюнялдилмиш сосиал сийасят дя мухтар республикамызда чох мцвяф-фягиййятля щяйата кечирилир.

Гейд едилдийи кими, сон иллярдя игтисади артымын темпи артмагдадыр. Лакин вятяндашларын щяйат ся-виййяси, щялялик арзу олунан сявиййядя дейилдир. Эялир-лярин бюлэцсцндя гейри-бярабярлийин артмасы, Бакы вя юлкянин диэяр реэионлары арасындакы йашайыш сявиййя-синдя фярглярин дяринляшмяси юз щяллини эюзляйян про-блемлярдяндир.

Игтисади сийасятдя башлыжа истигамят эениш ящали групларынын эялир эятирян фяалиййятля мяшьул олмаг им-канынын тямин едилмяси олдуьу щалда, сосиал сийасятдя ясас мягсяд сосиал сийасят тядбирляри васитясиля эялирля-рин йенидян бюлэцсцнцн ядалятли шякилдя апарылмасынын тямин едилмясидир. Яэяр биринжи истигамят игтисадий-йатда структур дяйишикликляринин апарылмасыны, гейри-

Page 211: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

421

нефт секторунун вя реэионларын игтисади инкишафыны тя-мин етмякля юзял секторун даща да щявясляндирилмя-сини нязярдя тутурса, икинжи истигамят эениш вя игтисади бахымдан сямяряли сосиал мцдафия системинин йара-дылмасыны тяляб едир.

Йохсуллуьун азалдылмасы истигамятиндя эюрцлян тяхирясалынмаз вязифялярдян бири сосиал проблемлярин щяллидир. Ящалинин азтяминатлы тябягясинин щяйат сявий-йясинин йцксялдилмяси истигамятиндя щяйата кечирилян тядбирлярин мцщцм тяркиб щиссяси пенсийа вя сосиал йардым сащясиндя ислащатларын апарылмасындан ибарят-дир. Бу дювр ярзиндя мяжбури дювлят сосиал сыьорта щаглары щесабына Нахчыван Мухтар Республикасы Дювлят Сосиал Мцдафия Фондуна 12,3 милйон манат вясаит топланмышдыр ки, бу да юдянилян вясаитин 52,1 фаизини тяшкил едир.

Цмумиййятля, сон илляр мяжбури дювлят сосиал сыьорта щагларынын йыьылмасында бюйцк ирялиляйишляр ня-зяря чарпыр. Тякжя сон ики илин рягямляринин тящлили эюс-тярир ки, 2005-жи иля нисбятян 2006-жы илдя Нахчыван Мухтар Республикасы цзря мяжбури дювлят сосиал сыьорта щагларынын йыьылмасы 29,2 фаиз, о жумлядян, юзял секторда 2,1 дяфя артым темпи гейдя алынмышдыр. Беля йцксяк артым темпиня наил олунмасы илк нювбядя Мухтар Республика Али Мяжлиси рящбярлийинин юзял секторун инкишафы цчцн йаратдыьы мцнбит шяраит, сащиб-карлыьын инкишафына дювлят йардымы, щабеля илк нювбядя бу сектора эюстярилян даими диггят вя гайьы нятижя-синдя баш вермишдир. Бцтцн бу просесляр сон нятижядя милли эялирин тякрар бюлэцсц заманы сосиал характерли

422

юдянишлярин, пенсийаларын мябляьини артырмаьа имкан йаратмышдыр. Пенсийаларла йанашы, бу дювр ярзиндя ящалинин сосиал гайьыйа ещтийажы олан тябягясиня мца-винятлярин юдянилмясиндя динамик артым мцшащидя олунмушдур.

Азтяминатлы аиляляря цнванлы сосиал йардымын юдянилмяси дювлятин сосиал сийасятинин ясас приоритетля-риндян биридир. Бунунла ялагядар гейд етмяк лазымдыр ки, юлкянин реэионларында да мягсядйюнлц ишляр эюрцлмякдядир.

Нахчыван Мухтар Республикасында 2006-жы илин ийул айындан азтяминатлы аиляляря цнванлы сосиал йар-дым юдянилмяйя башланмышдыр. Кечян дювр ярзиндя мухтар республика яразисиндя йашайан 4160 аиляйя цнванлы йардым тяйин едиляряк 6 ай ярзиндя 646 мин манат щяжминдя мцавинятляр юдянилмишдир. Йардым-ларын айлар цзря юдяниши ашаьыдакы диаграмда верил-мишдир.

Page 212: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

423

Нахчыван МР цзря азтяминатлы аиляляря цнванлы сосиал йардымын юдянилмяси (2006-жы илин мцвафиг

айлары цзря, мин манатла)

iyul avqust sentyabr oktyabr noyabr dekabr

Нятижя олараг гейд етмяк лазымдыр ки, дювлятин

йеритдийи игтисади вя сосиал сийасят бцтювлцкдя респуб-ликада вя онун тяркиб щиссяси олан Нахчыван МР-да чох уьурла щяйата кечирилир, ящалинин щяйат сявиййяси йцксялир, йохсуллуг ися эетдикжя азалыр.

424

ЯДЯБИЙЙАТ СИЙАЩЫСЫ

1. Аббасов А.Б. Бизнесин ясаслары. Бакы: Нурлан, 2005.

2. Ахундов М. Мцяссися игтисадиййаты. Бакы: Азярняшр, 2002.

3. «Аграр ислащатларын ясаслары щаггында» Азярбайжан Республикасынын Гануну.

4. Аллащвердийев Щ.В., Гафаров К.С., Ящмядов Я.М. Игтисадиййатын дювлят тянзимлянмяси. Бакы: БДУ, 2002.

5. Аллащвердийев М.М. Азярбайжанда ишчи гцввясинин тякрар истещсалынын бязи мясяляляри. Бакы, 1996.

6. Алыйев И.Щ. Азярбайжан Республикасында аграр сащядя игтисади идаряетмя механизминин тяк-милляшдирилмяси. Бакы, 2003.

7. Арзуманов В., Мустафа Н. Тарихин гара сящифяляри. Депортасийа, Сойгырым, Гачгынлыг. Бакы: Гартал, 1998, с.23.

8. Арзуманлы В., Мустафа Н. Тарихин гара сящифя-ляри. Депортасийа, Сойгырым, Гачгынлыг. Бакы: Гартал, 1998, с.23-24 вя И.Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области и эпоху его присоединения к Российской империи. СПБ., 1952, с.542.

9. Аташов Б.Х. Ярзаг тящлцкясизлийинин актуал проблемляри. Бакы: Елм, 2005, с.93.

10. Азярбайжан игтисадиййаты: проблемляр, перспек-тивляр. Бакы: Елм, 2002.

Page 213: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

425

11. Азярбайжан игтисадиййаты йцксялиш йолларында. Бакы: Елм, 2003.

12. Азярбайжан Республикасынын Конститусийасы. 13. Азярбайжан Республикасынын Ямяк Мяжялляси. 14. «Азярбайжан Республикасы реэионларынын со-сиал-игтисади инкишафы Дювлят Програмы (2004-2008-жи илляр)».

15. «Азярбайжан Республикасында сосиал-игтисади инкишафын сцрятляндирилмяси тядбирляри щаггында» Азярбайжан Республикасы Президентинин Фяр-маны.

16. «Азярбайжанын демографик эюстярижиляри – 2006». Бакы, 2007.

17. «Азярбайжанын статистик эюстярижиляри – 2006». Бакы, 2007.

18. «Азярбайжан рягямлярдя – 2006». Бакы, 2007. 19. «Азярбайжан Республикасы ящалисинин сийащыйа алынмасы – 1999». Бакы, 2001.

20. «Азярбайжан Республикасы реэионларынын со-сиал-игтисади инкишафы Дювлят Программы (2004-2008-жи илляр)».

21. Азербайджан в цифрах 1990 году. Краткие статсборник. Баку: Госкомстат Азербайджана, 1991, с.273.

22. «Азярбайжан Республикасында няглиййат систе-минин инкишафына даир Дювлят Програмы (2006-1015-жи илляр)».

23. Демографический энциклопедический словарь. М.: «Советская энциклопедия», 1985, с.12.

426

24. Ящмядов Н.Щ. Нахчыван игтисадиййаты инкишаф йолларында. Бакы: Елм, 2005.

25. Ящмядов Н.Щ. Нахчыван ящалисиня даир. Нахчыван тарихинин сящифяляри. Бакы, 1996.

26. Ящмядов Н.Щ. Азярбайжанда харижи игтисади ялагялярин инкишафы вя истещлак базарынын форма-лашмасы. Бакы, 2005.

27. Ящмядов Н.Щ. Реэионал ярзаг базары вя онун формалашмасы истигамятляри. Бакы, 2005.

28. Ящмядов Н.Щ. Азярбайжанда истещлак маллары базарынын формалашмасы вя инкишаф проблемляри. Бакы: Елм, 2007.

29. Ялийев А.Я., Шякярялийев А.Ш. Базар игтисадий-йатына кечид: дювлятин игтисади сийасяти. Бакы, 2002.

30. Ялийев М.Т. Азярбайжан игтисадиййатынын фор-малашмасы вя инкишаф проблемляри. Бакы, 2002, с.249.

31. Щясянов П.Т. Азярбайжан Республикасынын со-сиал-игтисади инкишафынын базар моделинин кон-септуал ясаслары. Бакы: Елм, 1998.

32. Хялилов Щ.А. Милли ярзаг тящлцкясизлийи: базар трансформасийалары вя игтисади глобаллашма амилляри. Монографийа. Бакы, 2001, с.10.

33. Маркс К., Енэелс Ф. Ясярляри. Жилд 25, щисся 2, с.184-185.

34. Мещрялийев Е.Г. Азярбайжан Республикасында демографик просеслярин реэионал тящлили. Бакы: Елм, 2003.

Page 214: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

427

35. Мяммядов З.С. ХХЫ яср: игтисади инкишафын няглиййат фактору. Бакы, 2002.

36. «Мяшьуллуг щаггында» Азярбайжан Респуб-ликасынын Гануну.

37. Мурадов Ш.М. Нахчыван Мухтар Респуб-ликасынын демографик потенсиалы. Азярбайжан ЕА-нын хябярляри. Игтисадиййат серийасы. Бакы, 1999, № 1-4.

38. Мурадов Ш.М. Инсан потенсиалы: ясас мейлляр, реаллыглар, проблемляр. Бакы: Елм, 2004, с.587.

39. Мурадов Ш.М., Надиров А.А., Нурийев Я.Х. Нахчыван статистик эцзэцсцндя (тарихи статистик мяжмуя). Бакы: 1999, 125 с.

40. Надиров А.А., Нурийев Я.Х., Мурадов Ш.М. Нахчыван игтисадиййаты ХХ ясрдя (моногра-фийа). Бакы: Елм, 2000.

41. Население Закавказья. Всесоюзная перепись населения 1926 г. Краткие итоги. Изд-во Зак. ЦСУ. Тифлис, 1928, с.18.

42. Нахчыван Мухтар Республикасы – 80. Бакы: Сяда, 2004, с.61, 106, 55-56

43. Нахчыван Мухтар Республикасында сосиал-игти-сади инкишафын сцрятляндирилмяси тядбирляри иля ялагядар Нахчыван МР Али Мяжлисинин гябул етдийи гярарлар.

44. Нахчыван МР ДСК-нын материаллары. 45. Нахчыван енсиклопедийасы. 2 жилддя. Нахчыван, 2005.

46. Нурийев Я.Х. Реэионал инкишафын дювлят тянзимлянмясинин актуал мясяляляри. Азярбай-

428

жан игтисадиййаты: проблемляр, перспективляр. Бакы, 2004.

47. Нурийев Я.Х. Реэионал идаряетмянин ясаслары. Бакы: Елм, 2007.

48. Первая Всеобщая перепись населения Россий-ской империи 1897 г. (ЫХ, ХЫ, ХЫЫЫ жилдляр); К.В.Мамедов. Демографическое развитие в Азербайджанской СCР. Баку, 1980, с.160.

49. Самедзаде Зияд. Этапы большого пути (экономика Азербайджана за полвека, её реали и перспективы). Баку, 2004, Ы том.

50. Садыгов М.М., Балайева Е.А., Щямишяйева Ш.Ц. Бейнялхалг валйута – кредит мцнасибятляри вя харижи юлкялярин пул-кредит системи. Дярслик. Бакы, 2003.

51. Салащов С.В. Трансформасийа шяраитиндя аграр сащянин дювлят тянзимлянмяси мясяляляри. Бакы, 2000.

52. Йени иш йерляри. Азярбайжан Республикасынын Дювлят Статистика Комитяси. Статистик мяжмуя. Бакы: «Сяда» няшриййаты, апрел, 2008.

53. Загайтов И.Б. Игтисадиййатын бющрандан чыха-рылмасы вя ярзаг балансы гануну. Бейнялхалг елми-практик конфрансын материаллары. Орйол, 1996, с.52.

Page 215: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

429

М Ц Н Д Я Р И Ж А Т

Мцяллифдян ……………………..……………….. 3 Эириш ………………………………..…………… 9

Ы БЮЛМЯ ИГТИСАДИ АРТЫМ СЦРЯТИНЯ

ВЯ ДИНАМИК ИНКИШАФА МАЛИК РЕСПУБЛИКА

Ы Фясил. Нахчыван МР вя онун инзибати ярази бюлэцляри …………….…………………………..

15

Реэионун гыса характеристикасы………………… 15 1.1.Нахчыван Мухтар Республикасы …………… 15 1.1.1.Нахчыван шящяри…………………………… 17 1.1.2.Шярур району……………………………… 20 1.1.3.Бабяк району…………………………….. 21 1.1.4.Жулфа району……………………………… 23 1.1.5.Ордубад району………………………… 25 1.1.6.Кянэярли району…………………………... 27 1.1.7.Шащбуз району…………………………… 28 1.1.8.Сядяряк району…………………………… 30

ЫЫ БЮЛМЯ МЦСТЯГИЛЛИК ИЛЛЯРИНДЯ ИГТИСАДИЙЙАТЫН ИНКИШАФЫ

ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

ЫЫ ФЯСИЛ. Сянайе мухтар республика иг-тисадиййатынын апарыжы сащясидир……………..….

35

2.1. 1992-1995-жи иллярдя юлкяни бцрцйян игтисади бющран, онун сябябляри вя чыхыш йоллары………..

35

2.2. Нахчыван МР-да сянайенин мцасир вязиййяти вя инкишаф перспективляри……………..

44

430 2.3 Сянайе сийасяти вя рягабятгабилиййятлилийин йцксялдилмясинин реэионал проблемляри…………

67

ЫЫЫ Фясил. Аграр секторун игтисадиййаты вя инкишафыны тямин едян амилляр ……………………

91

3.1. Нахчыван аграр ислащатларын бешийидир….…. 91 3.2. Нахчыван МР-да кечид игтисадиййаты шяраитиндя аграр секторун вязиййяти вя инкишаф хцсусиййятляри…………………………………….

124

ЫВ Фясил. Няглиййат сектору бейнялхалг ялагяляр вя игтисади инкишафда ясас амилдир………………..

149

4.1 Йолларын йаранмасына даир тарихя гыса бир бахыш ……………………………………………..

149

4.2 Дямир йолу няглиййаты …………………….. 157 4.3 Автомобил няглиййаты……………………… 4.4 Щава няглиййаты…………………………….

167 183

В Фясил. Нахчыван Мухтар Республикасында тикинти-гуружулуг ишляри эениш вцсят ал-мышдыр…………………………………………...

193

ВЫ Фясил. Демографик просесляр, мяшьуллуг вя эендер проблеми………………………………….

205

6.1. Нахчыван МР-да демографик просеслярин мцасир вязиййяти………………………………….

205

6.2. Нахчыван МР-да мяшьуллуьун тямин олунмасы имканлары…………………………….. 6.3.Кичик вя орта бизнесин инкишафынын мяшьуллуг сявиййясиня тясири вя тянзимлянмясинин тякмил-ляшдирилмяси ………………………………………

239 255

6.4. Мяшьуллуг сащясиндя эендер проблеми вя онун реэионал щялли истигамятляри ……………….

274

Page 216: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

431

ЫЫЫ БЮЛМЯ НАХЧЫВАН МУХТАР РЕСПУБЛИКАСЫНДА

ИГТИСАДИЙЙАТЫН ДЮВЛЯТ ТЯНЗИМЛЯНМЯСИНИН МЦАСИР

ВЯЗИЙЙЯТИ ВЯ ПЕРСПЕКТИВЛЯРИ

ВЫЫ Фясил. Нахчыван эюмрцйц инкишаф йолларында………………..……………………..

287

7.1. Щ.Ялийев вя Азярбайжанда эюмрцк хидмятинин инкишафы……………………..………..

287

7.2. Нахчыван МР-да эюмрцк системинин тя-шяккцлц, мцасир вязиййяти вя эюмрцк нязаря-тинин тяшкили имканлары ……………………..……

296

7.3. Нахчыван Мухтар Республикасында харижи игтисади ялагялярин тянзимлянмясиндя эюмрцк хидмятинин ролу…………………………….……

315

7.4. Эюмрцк сийасяти вя онун тякмилляшдирилмяси истигамятляри……………………………………

337

ВЫЫЫ Фясил. Юлкянин ярзаг тящлцкясизлийи вя онун реэионал аспектляри……………….……………...

355

8.1. Юлкянин ярзаг тящлцкясизлийинин мцасир вя-зиййяти…………………………………………….

356

8.2. Нахчыван реэионунун ярзаг тящлцкясизлийи цзря Дювлят Програмынын реаллашмасы имкан-лары……………………………………………… 8.3. Йохсуллуьун азалдылмасына йюнялдилмиш игтисади вя сосиал-сийасят………………………. Ядябиййат сийащысы…………………………….…

374 407 424

432

Назим Ящмядов ------------------------------------------

85 Нахчыван игтисадиййатынын приоритетляри:

игтисади артым, динамик инкишаф

Чапа имзаланыб 23. 07. 2008. Каьыз форматы 60х84 1/16. Щяжми 27 ч.в. Сифариш 115. Сайы 500.

---------------------------------------------------------------------------

Page 217: İqtisadiyyatın prioritetləri. İqtisadi artım, dinamik inkişaf. N.Əhmədov

433

434

Ящмядов Назим Щидайят оьлу

1947-жи ил йанварын 1-дя Ордубад районунун Вянянд кяндиндя анадан олмушдур. Орта мяктяби Вянянд кяндиндя битириб. 1968-жи илдя Д.Бцнйадзадя адына Азярбайжан Халг Тясяррцфаты Институтуну бити-ряряк али тящсил алыб.

1992-жи илдя Бакы Дювлят Университетиндя нами-зядлик диссертасийасы мцдафия едяряк игтисад елмляри намизяди, 2006-жы илдян Азярбайжан Президенти йа-нында Али Аттестасийа Комиссийасынын гярары иля игти-сад елмляри доктору алимлик дяряжяси алыб. 1995-жи ил-дян досентдир. Нахчыван МР Али тящсил мцяссисяля-риндя чалышыр.

8 китабын вя 150-йя йахын елми ясярин мцяллифи-дир. Ясярляри бир чох харижи юлкялярдя, о жцмлядян АБШ, Русийа, Тцркийя вя Иранда няшр олунмушдур.