Juan Carlos López Quintana

DURANGALDEKO HISTORIAURREA

Balorazio kritikoa

COL EC CIÓN ETXEZAR RE TA BI LDUM A

6

Juan Carlos López Quintana

DURANGALDEKO HISTORIAURREA

Balorazio kritikoa

ART E ETA H IS T OR IA M VSEOA

Durango, 2009

©Edizioa DLRA~GOKO ARTE ETA HISTORIA Mt;SEOA

MUSEO DE ARTE E H!STORJA DE D t.:RANGO, 2009 San Agustinalde, 16. 48200 UURANCO

Koordinazioa Joseba Aizpurua

©Testuak Juan Carlos lópez Quintana

AGIRT Arkcologia Kultura Elkartca 208 Posrakucxa / 48300-Gernika

www.arkeoagiri.org

©Argazkiak

AGlR1 Arkcologia Kultura Elkartea

Diseinu era maketazioa Tkeder, S.L

Azalan Jorge Garcíarcn marrazk.ia

Moldiztegia Gráficas Berriz

ISBN

978-84-7849-030-1

G.L.

BI-1521-09

-

'~ .>~ -~

I

Durangaldeko historiaurreko

arkeologia-ikerketen historiografia

EUSKAL H ERRIKO HlSTORIAURREKO IKERKETEI'.: historia bost alditan

antolatu izan da - l. Barandiaranek hainbat lanetan xehe-xehe azrenu di­

tu guztiak (Barandiaran 1988, 1989 era 1 994). Gisa bcra, Durangalde­

ko historiaurrearen historiografiari gainbegiratua emateko ere, bost aldi

orokor horiek hartuko dira oinarri.

a. Euskal historiaurreari buruzko azterketen hastapenak, I 9 I 7 arte.

Hasierako aldi horretan, zenbait adituk (geologok, naturalistak, etab.)

datuak jasotzeari ekin zioten, baina nohizbeinka era elkarren artean ino­

lako loturarik edo helburu bateraturik izan gabe jardun zuten lanean.

Horixe da, hain zuzen ere, aldi horren ezaugarri nagusia. Ibaizabal Goie­

naren geografia-esparruan, A. Galvez Cañero-k, J912.urtean, Azkondo

haitzuloa (Mañaria) aurkitu era argitaratu zuen ( I fotografia), eta zen­

bait arkeologia-material ere handik gerru dagoen Balzola kobakoak (Di­

ma), eta Madeleine, Azil eta Neolito aldietan kokatu zituen materialok

(Galvez Cañero 1912).

3

Durangaldeko historiaurreko arkcologia-ikerkeren historiografia

~~ Azkondoko koba (Mañaria)

b. Euskal historiaurrea finkatu zen garaia (1917-1936)

J.M. Barandiaranek Aralarreko rrikuharri-gunea aurkitu zuen unea da bi­

garren aldiaren hasiera-mugarria (1916). Une horretatik aurrera, lan-tal­

dean jarduteko konpromisoa hartu zuten T Aranzadi.k, J.M. Barandiara­

nek eta E. Egurenek; hala, talde-lan horri cskcr, cguneraru egin zcn euskal

historiaurrea. Aldi horreran, zenbait jardunbide garrantzitsu eskuratu

zircn; besteak bcste, (1) historiaurrea jakintza-arlo anitzctatik ( Antropo­

logía, Arkcologia eta Ernografia) ikertzeari ekin zitzaion, (2) arkeologia­

indusketak egireko metodología eraginkorra erabiltzen hasi zcn -gutxie­

nez, garaia zein zcn kontuan izanda- ; (3) emaitzak xehctasun handiko

memorietan kaleratu ziren. Horietan, gainera, hainbat esparru hartzen

ziren aintzat (Fauna, flora, k.Lma ... ), eta berreskuratutako arkeologia-mate­

rial ugariren marrazkiz edota argazkiz hornitzen zituzten memoriak.

Durangaldeko eskualdean, J.M. Barandiaran da bigarren aldi horren

protagonista nagusia, eta haren landa-azterketa -1992 eta 1936 bitarte­

an garaturakoa- ondoren azaltzen dugun egutegian laburbiltzen da:

O izko mendikareko arkeologia-prospekzioa (1922). Oizko gune mega­

litikoa aurkitu (Barandiaran 1924), eta Itutzurigana (Berriz) nahiz Pro­

bazelaiburu II (Mallabia) rrikuharricn gaineko inFormazioa bildu zen.

4

-

Durangaldeko historiaurreko arkeologia-ikerketen historiografia

Mañaria udalerriko arkcologia-prospekzioa (1929). Hainbar aurkikun­

tza izan ziren prospekzio horren emaitza, hala nola, Silibranka harpea,

Arxuri 1 haitzuloa cta Sailletmta edo San Lorenzo haitzu!oa. Azken ho­

rretan, gainera, Madeleine aldiari dagozkiokeen marerialak topattt ziren.

Silibranka harpearen arkeologia-indusketa ( 1930), T Aranzadirekin

lankidetzan. Madcleine era Azil aldiei dagokien cstratigrafia copatu zen.

( Barandiaran 1946 era 1978).

Abadiño udalerriko arkcologia-prospekzioa (193 1). l3olinkoba, Oyal­

koba, Albiztei eta Astakoba haitzuloetako aztarnategiak aurkitu ziren.

Oyalkoba haitzuloarcn arkeologia-indusketa (1932). Bi mailaz osatutako

estratigrafia zehaztu zen; azpialdekoa, habitarari dagokiona, Brontze Aroan

kokatu zen; gainaldekoan, berriz, -alegia, hilobi-gunean- garai erromatar

berantiarreko zenbait aztarna jaso ziren ( K.o IV-V m) (Barandiaran 1950).

Albiztei hairzuloaren arkeologia-indusketa (1932), T Aranzadirekin

lankiderzan. Giza ehorzketen maila bar aurkitu zen, Eneolitoari cdo

l3ronrze Aro zaharrari dagokiokeena (Barandiaran 1950).

Bolinkoba haitzuloaren arkeologia-indusketa (1932-1933) T Aranza­

direkin lankidetzan. Perdigord edo Grave alditik Brontze Aroraino doan

esrratigrafia-segida egiaztatu zen (Barandiaran 1950).

Bolinkobako koba (Aba diño)

5

Ourangaldeko historiaurreko arkeologia-ikerkeren historiografia

Oiz mendi.ko ipar-ekialdeko mendi-adarren arkeologia-prospekzioa

(1936). Estrakinburuko Barrutia wmulua (Markina) topatu zen (Baran­

diaran 1946).

c. Gerrateen garai zailak eta trantsizio-aldia (1936-1953)

Espainiako gerra zibilaren eta bigarren mundu-gerraren eraginez,

Aranzadi-Barandiaran-Eguren taldcak banatu egin bchar izan zuen, eta

eren egin ziren Euskal H erriko hegoaldean gauzatzen ari ziren arkeolo­

gia-kanpaina sistemati.koak. J.M. Barandiaran, erbesrealdian, Sarara (La­

purdi) joan zen bizitzera; hala, euskal Pirinioen emografia-azterketari

ekin zion, eta inoiz edo behin eskualde horrerako hisroriaurrean i.kerke­

ta zehatzak ere egin zituen.

Aldi honetan, bada, etenda geratu ziren Ibaizabal Goieneko historiaurre­

ari buruzko ikerketa-lanak, hari.k era J.M. Barandiaran erbestetik itzuli arte.

d. Euskal historiaurrearen jarraipena (1953-1970).

Aldiak honakoak diru ezaugarri: ( I ) J.M. Barandiaranek lanari ekin

zion erbesteti.k itzulitakoan; (2) arkeologo-belaunaldi berria sarru zen

historiaurrcari buruzko azterketa-lanetan -J.M. Barandiaranen ikasleak

era laguntzaileak guztiak; (3) zenbait ikerketa-erakunde finkaru, eta in­

dusketak era laborategiko azterketak sustatu zituzten.

Ourangaldcko eskualdean, J.M. Barandiaranen lana gailendu zen berriz

ere, era noizean behin ikertzaile berrien Q.M. Apellániz era E. Nolte

Arambururen) ekarpen zehatzek aberastu zuten.

Mañaria udalerriko arkeologia-prospekzioa egin zuen J.M. Barandiara­

nek (1960), era historiaurreko aztarnategi-zantzuak topa tu z ituen Atxu­

ri 11 haitzuloan (Marcos Muñoz I 982).

Arxuri I hairzuloaren (Ma~iaria) arkeologia-induskera cgin zuen J.M.

Barandiaranek ( 1960-I 961 ); berran, Paleolitoko marerialak eta Eneoliro

6

Durangaldeko historiaurreko arkeologia-ikerkeren historiografia

- Brontze Aroko giza ehorzketak nahasira dituen estratigrafia aldarika­

tua aurkiru zuen (Barandiaran 1962 era 1964).

Atxarte inguruko arkeologia-prospekzioa egin zuen E. Nolre Arambu­

ruk (1966); bertan, historiaurreko aztarnategi-zantzuak topatu zituen

Kobazarra haitzuloan (Abadiño) (Nolte Aramburu 1965-66).

Albiztei haitzuloaren (Abadiño) arkeologia-indusketa egin zuen J.M.

Apellanizek ( 1970), era Eneolito - Brontze Aro zaharrari dagokion

hilobi-aztarnategia zegoela berrets i zen (Apdlániz 1974 era 1975).

e. Euskal historiaurrea gaur egun ( 1970-2003)

Hauek dira azken 30 urteetako Arkeologia prehisrorikoak dituen ezau­

garri nagusiak: ( 1) lan-taldeak ugariru era espezializatu egin dira pixka­

naka-pixkanaka; (2) Euskal Herriko uniberrsitateak finkatu egin dira,

era modu arauruan jardun dure lanean; (3) indusketa-teknikak berritu,

era aztergaiak espezializatu egin dira, eta ( 4) monografia-izaerako argi­

talpenak ugaritu dira.

Nolanahi ere, Ibaizabal Goieneko geografia-eremua gurxiran hartu da

aztergai, eta aurkikunrzak bakanak izan dira, oso noizean behingo arkeo­

logia-prospekzioen emairza gisa.

Mañaria inguruko arkeologia-prospekz ioa egin zuen J.A. Martínez Vi­

torés-ek (1971 ), eta hilobi-aztarnategiaren lekukotasunak topatu zituen

Mugarrako Jentilkoba haitzuloan (Mañaria) (Marcos Muñoz 1982).

Mañaria udalerriko arkeologia-prospekz ioa egin zuen Deustuko Uniber­

tsitareko Arkeologia Mintegiak (1973), eta arkeologia-aztarnategiko zan­

tzuak ropatu zituen Kobazar TI haitzuloan (Marcos Muñoz 1982).

Urkiolako eremuko arkeologia-prospekzioa egin zuen J. Sarachagak

( I 978). Saiputzueta trikuharria ( Abadiano) katalogaru zen (Sarachaga

1979), nahiz era hisroriaurrekoa ore den zalantzan jarri Bizkaiko Arkeo­

logia Gutunaren bigarren zatiko egileek (Gorrochategui eta Yarriru 1984).

7

Durangaldeko hisroriaurreko arkeologia-ikerkeren historiografia

Saiputzuet:ako trikuharria (Abadiño)

Oizko mendikareko arkeologia-prospekzioa egin zuen J. Sarachagak

( 1976). Ebidentzia megalitikoak aurkiru ziren O izko gunean: Ipinarrie­

ta tumulua (Berriz) era Ama Birjinen Basoa trikuharria (Berriz) (Sara­

chaga 1977).

Urkiolako trikuharri-guneko arkeologia-prospekzioa egin zuten J. Go­

rrochateguik eta M .J. Yarrituk ( 1981). Aire zabaleko bi ezarmendu

topatu zituzten Saibirxikin eta Urkiolamendin -bata zein bestea

Abadiñon kokatuak (Gorrochategui eta Yarritu 1984).

Oizko mendikateko arkeologia-prospekzioa egin zuten J. Gorrochate­

guik eta M.J. Yarrituk ( 1981). Probazelaiburu I tumulua (Mallabia) ka­

talogatu zuten bertan (Gorrochategui era Yarritu 1984 ).

Aramotz mendiko arkeologia-prospekzioa egin zuten M.J. Arosteguik

eta I. García Caminok (1986). Historiaurreko aztarnategi-zantzuak to­

patu zituzten Belatxikieta hairzuloan (Zornotza) (Nolte Aramburu

1985-86).

Durangaldeko eskualdeko (Elorrio eta Atxondo udalerrietako) arkeo­

logia-prospekzioko programa gauzatu zuen Gerediaga Elkarteko H isto­

riako Lan-taldeak ( 1995-2003). Arkeologia-aztarnategiko zantzu hauek

wpatu ziren: gainazaleko harri-materialak Neberako Mendian (Elorrio)

8

Durangaldeko historiaurreko arkeologia-ikerkcten historiografia

nahiz lntxaurrctan ( Atxondo ), tumulu-egitura Amurdi muinoan ( Elo­

rrio) eta bi haitzulo Besaide inguruan (Elorrio ).

Asuntzeko aztarnategiaren ( Abadiano) arkeologia-bctegarria mugatu

zuten M. Aguirre Ruiz Gopeguik eta Juan Carlos López Quintanak

(2000). Bertan, Paleolito crtainari dagokiokecn estratigrafia-segida ze­

haztu zuten (Aguirre era López Quintana 2000). Durangoko eskalatzai­

le-talde batek eman zuen aztarnategi horren berri, cta eskalatzaile horicn

arabera, aztarnaregia Astakoba hairzuloari legokioke Q.M. Barandiaranek

193 In aurkitutakoa eta Atxarteko harrobiaren jarduerak descgindakoa).

Durangaldeko eskualdeko (Elorriko eta Atxondo udalerrietako) lagin­

dun prospekzio-programa burutu du Juan Carlos López Quintanak, Ge­

rediaga Elkartearen eta Agiri Arkeologia Kultura Elkartearen laguntzaz

(2001-2003). Horren barruan, lagindun hiru prospekzio-kanpaina gau­

zatu dira Neberako Mendian (2001), Amurdiko rumuluan (2002) era

Besaide 1 era 11 haitzuloetan (2003) - horiek guztiak Elorrioko udale­

rrian (López Quintana 2001; López Quintana eta beste batzuk 2003).

II

Eskura dagoen informazioaren

balorazio kritikoa

Ourangalde.ko historiaurrearen arkeologia-azterketei buruzko gainbegi­

ratu historiografikoa egi terakoan argi agertzen denez, eskasak dira csku­

ra dauden informazio-iturriak, eta horrck zaildu egiten du cgoera:

l. Durangaldeko eskualdean garatu diren historiaurrcko aztarnategiei

edota guneei buruzko ikerketa-programak, barik bat, XX. mende.ko le­

hen erdian gauzatu ziren; beraz, kontuan hartzeko moduko zailtasunei

9

Eskura dagoen informazioaren balorazio kririkoa

egin behar izan zaie aurre; hala, esa re baterako, (l ) indusketa-metodoak

garai hartarako eredugarriak izan arren, ez dira nahikoa gaur egun histo­

riaurreko segida berreraikitzeko; bestetik, (2) cz dago paleogiroko

(Scdimentologia, Paleoboranika, etab.) datatze absolutu eta analitikorik,

eta hori beharrezkoa eta arruma gaur cgungo azterketa prehistorikoaren

arloan; Euskal Herriko historiaurrcari buruzko lehcn ikerketa-aldietan,

ordea, ez zcgoen halakorik.

2. H aitzuloak cta trik.uharriak aztertzera mugatu dira arkeologia-ikerke­

rak, ia erabat; horrcnbestez, historiaurreko populatzeari buruzko beste al­

derdi barzuk bazterrcan utzi dira, hala nola, aire zabaleko ezarmenduak.

-biziki garrantzitsuak cta esanguratsuak Pa!eoLto osteko historiaurrean.

Euskal Herriko historiaurrearen lehcn ikerketa-aldia, beraz, haitzuloen

eta trikuharrien katalogatzc-lancan oinarritzcn da, era hori bcharrezkoa

eta garrantzitsua izan arren, hursuneak eragiten ditu hisroriaurreko popu­

latzc-cgitura berreraik.itzeko garaian ( ez zircn aintzat harru aire zabaleko

habitara, harri-baliabidcak eskuratzeko guneak, etab.)

3. Gaur egun, Ibaizabal Goieneko historiaurreari buruzko arkeologia­

azterketak etenda daudc; geografla-eremu honetan ez dago, hortaz, iker­

keta-ildo jakinik. Azken 30 urteotan, eskualde honetan, ez da gauzatu

arkeo!ogia-indusketako inolako programa sistemarikorik, eta noizean

behingo prospekzio eta aurkikuntza jakin batzuk besterik ez daude.

Arazoak arazo, aitorru beharra dugu Ibaizabal Goieneko Historia­

urreari buruz dugun jakintza guztia J.M. Barandiaranek, T. Aranzadik

era E.Egurenek osatutako lan-taldeari zor diogula, haiek arduratu baitzi­

ren Euskal Herriko hisroriaurrea flnkatzeko lanaz.

lO

m

Durangaldeko historiaurrea

berreraikitzeko saioa

Durangaleko historiaurreari buruzko datu erabilgarrictatik abiatuta

(hutsuneak eta mugak ahaztu barik), Paleolito er tainetik Brontze Arora

doan segida era daiteke ia oso-osorik. Ezin dugu eskura dauden esrrati­

grafien eta curen edukien aurkezpen anrolatua egin hemen ( nolanahi ere,

gai hori luze era zabal jorratzen du l. Barandiaranek Euskal H erriko

Hisroriaurre Paleolitikoari buruzko monografian - I. Barandiaran

1988); baina, dena dela, historiaurreko aldi bakoitzari buruz dauden da­

tu nagusiak aztertuko ditugu.

Asuntzeko aztarnategikoak (Abadiño) dira lbaizabal Goieneko gtza

okupazioaren lehen aztarnak. Berran, Paleol iro erraineko zantzuak diruen

esrrarigrafia-segida ropaw da. Hala ere, orain arre, azrarnaregiaren arkeo­

logia-beregarria mugatu besterik ez da egin; ez dago, beraz, aztar­

naregiaren arkeologia-edukici buruzko daru jakinik, cz eta okupazio­

motari era abarrei buruzkorik ere. H ortik gertu, lndusi ibarraren inguruan

(Diman), indusketa sistematikoko programa egiren ari da 2000. urtetik,

Axlor harpean (González Urguijo era Tbañez Esréve:t. 2001 ), Paleolito

ertaineko estratigrafia interesgarria duen aztarnategia bairago bertan.

Paleolito garaiko ad ierazgarri bikainak d ira Bolinkoba haitzuloa (Aba­

diño) era Si libran ka harpea (Mañaria ); bestalde, Atxuri I eta Sailleunta

haitzuloerarik (biak Mañarian) jasotako zenbait daru zalantzagarri ere

baditugu. Bolinkoba haitzuloko estrarigrafiak hainbat garaitako mailak

ditu: Grave aldikoak (c. 29000-21000 b.p.), Solurre ald ikoak (c. 21000-

18000 b.p.), Madeleine aldikoak (c. 18000-I 1500 b.p.) era Azil aldiko­

ak (c. Il500-IOOOO b.p.). Silibranka harpeak, berriz, Madeleine alditik

Azilera doan segida dakarkigu.

Il

Durangaldeko hisroriaur rea berreraik irzeko saioa

Silibrankako harpea (Mañaria)

Mesoliroa (c. 10000-6500 b.p.) -azkcn ehizrari-bilrzaileen garaia- hu­

rsunea da Durangaldeko Historiaurrean. Izan ere, azrercutako aztarnate­

gietatik bar ere ez dagokio historiaurreko bide-zati horri . Hutsune ho­

rren arrazoiak bi izan daitezke: induskera egindako hairzuloetan garai

horretako arrasrorik ez egorea edo/ eta ikerlariek Paleolito osteko garai

horick alde batera utzi izana. Zalantzarik gabc, behar bezala egituratuta­

ko prospekzio-proiektu sistematikoa abian jarriz gero, Durangaldcko az­

ken ehiztari-biltzailecn taldeei buruzko cmaitzak lortuko lirateke.

Oiz eta Urkiolako trikuharri-guncctatik jaso dirugu Neol itotik Kalko­

lito aurreratura (c. 5500-3800 b.p.) doazcn lehen nekazari era abelrzai­

nei buruzko datuak. Baina monumenru megalitiko horietan ez denez

inolako arkeologia-indusketarik egin, datu zehatz ugari falta dira, hala

nola, ehorzketa-aldiak, ostilamenduen tipologiak, ganbaren arkitektura,

etab. Agian, garai horretakoak dira ere Ncberako Mendiko (Elorrio) era

Intxaurretako ( Arxondo) aire zabaleko ezarmenduen populatzea, bai era

Saibitxikiko nahiz Urkiolamendiko aurkikuntza isolatuak ere (biak ala

biak Abadiñon). Kultura-ziklo horreran berran - beranduago hasi arren­

hairzuloerako talde-ehorzketen fenomenoa hasi zen agertzen, Kalkolito

- Brontze Aro inguruan (c. 4500-2500 b.p.), era horren adierazgarriak

oparoak dira Ibaizabal Goienean. Durangaldeko eskualdean kokarzen

I2

Durangaldeko historiaurrea berreraikitzeko saioa

zcn bizranleria handiagoa zela antzeman da, kultura-aro horri dagozkion

zenbair ehorzkera-hairzulori csker. H oricn arrean dirugu Albiz.tci cta

Oyalkoba hairzuloak Abadiñon, era Arxuri I era M ugarrako Jentilkoba

Mañarian. Horiez gain, Bolinkoba haitzuloak (Abadiano) Bronrze Aro­

ko habitat-mai.la dauka bcrc cstrarigrafiako gainaldean.

Nola garatu ziren giza raldeak era ingurua ustiatzeko

estrategiak historiaurrean, Durangaldeko eskualdcan?

Lehenik eta behin, berriz ere ekarriko dugu gogora eskura dauden da­

tuak mugatuak direla. Hala ere, Ibaizabal Goicnaren Historiaurrea be­

rreraikitzeko saioa egingo dugu; era, horretarako, Urdaibaiko Historiau­

rrea berreraik itzeko berriki finkatu den eredua hartuko dugu oinarri

(Aguirre, López Quintana era Sáenz de Buruaga 2000). Paleoliro garaia­

ren arorik abiaraziko dugu segida, Paleolito ertainari buruzko dokumen­

razioa makal samarra baita.

Paleolito garaian, denboraldi horzak (Würm III era IVko ezaugarri)

gerraw ziren bata besrearen arzerik, aldi epelago era hezeagoekin tarteka­

ruta. Seguru aski, Durangaldeko paisaian, han-hemenka kokatutako ba­

so-orbanak izango ziren nagusi, era horiexek osarzen zituzten eremu ba­

bcstuenak. Antoliñako Koban (Gautegiz Arreaga, Urda ibai) Paleolito

garaiko mailetan egindako an trakologia-azterketatik, landare-bal iabideen

erabilerei buruzko da[Uak cskuratu ahal izan dira; baliabide horien arre­

an, oro har, haritz- era ipuru-hornikuntza zen nagusi, era maila apalago

batean, errosazeoak, urkia, saharsa, etab. ere eskurarzen zituzten

(Aguirre, López Quintana era Sáenz de Buruaga 2000, 16-20) . Duran­

galdeko eskualdean, Bolinkoba era Si.libranka hairzuloetatik jasotako da­

tuen arabera, anirnalia-baliab ideak eskuratzeko esrrategiek bereziki hiru

apodun z ituzten helburu: oreina, ahuntza era zaldia. Besralde, apaingarri

gisa erabiltzen ziruzren itsas molusku ugari bildu dira azrarnacegi horie­

ran, era horrek aditzera emaren duenez, mugikorrasuna handia zen

Paleolitoko ehiztari-bi.ltzai.leen raldeetan. Gamera, kontuan hartzekoa da

13

Durangaldeko historiaurrea berreraikitzeko saioa

Würm IVko garairik hotzenetan itsascrtza orain baino urrutiago egon­

go zela ( I2ren bat kilometro urrutiago). H orrcnbestez, argi dago harri­

baliabideak aztertzcak cta. hornikuntza-iturriak hautemateak informazio

ugari dakarkigutela Paleolitoko ehiztari-biltzaileen ustiaketa-lurraldcei

buruz. Itzul gaitezen, baina, Urdaibaiko esparrura: Antoliñako Kobako

pa.leolito-mailctan, jarorri anitzeko zcnbait silex-barietate hauteman

dira. Horien artean, bertako baliabideak aurki tu dira -hala nola,

Bizkaiko Flysch Krerazeoa-, baina baita urrutiagoko lehengaiak ere, hala

no la, Trebiño era Lozakoak (Araba hcgoaldean), Urbasa men­

dilerrokoak (Nafarroan) eta baita Dordoña era Akirania hegoaldekoak

ere, (Frantzian) ( Aguirre, Lópcz Quintana era Sáenz de Buruaga 2000,

27). Urdaibaiko aztarnategi honetako harri-baliabidcak azrertzeari

esker, ehizrari-biltzaileen talde bacek gain harrutako ustiapen-lurralde

zabala mugaru ahal izan da nahiko zehazrasun handiz, era 2.500 kilomc­

tro karratuak gainditzen zituela egiaztatu da. Hortaz, Durangaldeko

paleolito-aztarnategiak eskualdeko ehiztari-biltzaileen caldeen okupa­

zio-guneak izango zircn, eta ustiapcn-gune zabalagoen zati izango lirate­

ke. Apoduoen ehiza zatekeen cremu horien helburu nagusia.

Holozenoaren hasrapenetan (c. 9800 b.p.) -oraingo klimatologiatik

gcrtuago dagoen klirnatologia samurragoa finkatu zen aroan-, aldaketa

nabarmenak gertatu ei ziren Duralgaldeko ingurune fisikoan: baso hos­

rogalkorra hedarzen joan zen, eta, tamaina handiko faunaren ordez, ba­

so-inguru bcrriari egokirurako espezieak nagusitzen joan ziren, batik

bat, orkatza eta basurdea. Ibaizabal Goieneko esparruko arkeologia­

informaziorik ez badugu ere, Urdaibaiko arrean okupazioen dentsitatea

handiru egin zda eta lurra kudearzeko estrategiak aldatu egin zu·da an­

tzeman da ( López Quintana 2000). Elikadura-baliabideak ugaritu egin

zirenez (horixe da Holozenoak ekarritako ingurune-baldimza. berrien

ezaugarri nagusieta.ko bar), populatzea egonkortu, eta ekonomia-sistema

berria garatu zen, lurraldc-eremu rxikia.gotara. mugarutako balia.bide­

mota opa.roa.k modu intentsiboan ustiatzean oina.rritutakoa..

14

•)

Durangaldeko Historiaurreko ondarea

Neolitoak (c. 5500 b.p.) aurrera egin ahaJa, une batean, lurralde-oku­

pazioko ereduak bortizki aldatu, eta aire zabaleko habitara joan zcn na­

gusitzen. Aldaketa horrekin batera, paisaia antropizatzeko prozesu sako­

na jarri zen abian, abeltzaintza eta nekazaritza txertatzen z ihoazen hei­

nean. Aire libreko ezarmenduak hedatzea (Memaian cta Urkiolan aurki­

tu dira ezarmcndu-mota horicn arrasroak), monumcntu megalitikoak

eraikitzea (Oizko eta Urkiolako guneak) era haitzuloak calde-ehorzkera­

ko barruti gisa erabilrzea, horick guztiek lurralde-erabilera areagotu egin

zcla ematen dutc aditzera. Paisaiaren aldaketa hori ( orekatua ÍZ<Ul zena

historiaurreko garaietan) biz itu egin zen historian, era gaur egungo pai­

saia da horren guztiaren emaitza, alegia, erro-errotik aldatutako paisaia.

IV

Durangaldeko Historiaurreko ondarea

Ezin diogu Durangaldeko historiaurrearen azterketatxo honi amaiera

eman, eskualdcko ondare prehisrorikoak duen egoerari erreparatu gabe.

Arestian aipagai izan dugun infonn azio-iturri faltak eragindako arazoak

(induskcta zaharkituak, analitika modernorik eza, ikerketa-ildorik eza,

etab.) areagoru egiten dira, Durangaldeko historiaurreko ondarcaren

egoera aztertzean. Izan ere, J. M. Barandiaranek era T. Aranzadik burutu­

riko hastapenetako ikerkera-garai haietatik aurrera, informazio bal iagarri

ugari galdu da Ibaizabal Goieneko ibarreko lehen biztanleei buruz. Ja­rraian, historiaurreko ondarearí kalregarri zaizkion eragile nagusiak

izango ditugu aipagai.

Harrobiak. Biz iki kezkagarria da egoera, Durangaldeko harrobien jar­

dueren eraginez arkeologia-azrarnategiak suntsitu baitira. Mañariko

udalerrian lau haitzulo-aztarnategi desagertu dira, kare-harria ustiatzeko

lanen eraginez: Sailleunra edo San Lorenzo, Atxuri I, Atxuri II era par-

15

Durangaldcko Historiaurreko ondarea

tzialki Azkondo. Abadiñon, berriz, bi ondasun kaltetu dira: Asrak.oba

era Asuntze haitzuloak. (Atxarteko zcnbait eskalatzaileen lekukorasuna­

ren arabera, bi haitzuloak. berbera izango lirateke). Aitorru beharra dago

kalre horietatik gehienak arkeologia-ondarearen gainean ia kontrol ik ez

zegoen garaietan gertatu zirela, baina, nolanahi dela ere, historiaurrearen

gaineko dokumentazioa galtzeak kultura-ondasunen kudcaketari buruz­

ko hausnarketarak.o gai eman behar d igu.

Atxarteko harrobia (Aba diño)

Baso-ustiapena. Baso-ustiapenetan erabilirako teknika oldarkorrak (lu­

berritze intentsiboak, pista-irekitzeak, etab.) izan dira Bizkaiko arkeolo­

gia-ondarcari kalte handiena eragin dioten eragileetakoak, cta halaxe eman

dute jakitera hainbat cgilek, bereziki Urdaibaiko eremuan (Uriartc 1998;

López Quintana eta Bazeta 2001). Ibaizabal Goienean, baso-ustiapenak

arkeologia-ondarean eragindako kalteak zehatz-mchatz aztercu ez diren

arren, badugu zenbait kalteren berri, esate baterak.o, Neberako Mendiko

aztarnategian (López Quintana 2001, 104) era Oizko gune megalitiko­

an gertatutakoak.. Gaur egun, itxaropen-izpi bar piztu da, arazo horri au­

rre egiteko neurriak. hartzen ari baitira; hala, esate baterako, Oizko rriku­

harriak babesteko plana sortu da, era Bizkaiko Foru Aldundiaren Neka­

zaritza Sailak modu eredugarrian barneratu era garatu du.

16

Durangaldeko Hisroriaurreko ondarea

Isilekoak. Aztarnategietan edozeinek edonola jardunez gero, aztarna­

tegiak eraldatu eta nahastu egiten dira, eta, horrela jokatuta, kalte han­

día cgin zaio, batcz ere, haitzuloetako arkeologia-ondarcari. Lckuko ba­

tzuek jakinarazi dutenez, Dw·angaldeko kobazulo batzuctan ere gcrtatu

izan dira isilpean cta ezkutuan baimenik gabe egindako induskctak cta

lur-mugimenduak, eta, hori dcla-eta, aztarnategi batzuetan nahastc cta

kaltc handiak eragin dituzte estratigrahan.

RTR LJO GRAI'IA

• AGUIRRE Rurz DE GOPEGUI, M.; LÓPEZ QUINTANtl, J.C. (2000): Yacimienro de

Asunrze ( Abadiño). Arkeoik~ska OO. Arkeologi lkerketa - Investigación arqueológica, 348-

350. orr.

• AGUIR.R.E, M.; LóPcL Qun-.TANA, J.C.; SAEN7. DE BtJR.UAGA, A. (2000): Medio ambien­te, industrias y poblamiento prehistórico en Urdaibai (Gcrnika, Bizkaia) deiWürm recien­

te al Holoceno medio. lll~nzar 98/00, n• 4, 13-38. orr.

• APELLÁI'.lZ, J.M. (1974): Los problemas de las cuevas sepulcrales de Ercñuko Arizti, Arenaza 11 y Albiztey en Vizcaya. Cuadmros de Arqueología J, Deusto, l. Bilbo.

• APF.U.ÁNIZ, J.M. e !975): El Grupo dt Santimamilit dura11te la Prehistoria toll mámica. Munibe,

27. I -136. orr.

• BiiR.ANOIAR.AN, l. el988): Ilistoria General de Euskalm-ia. Prehistoria/ Paleolítico. i\uñamendi argitalctxca, Donostia..

• BARANDIARAN, l. (1989): /.a Prehistoria vasca hoy: valoración critica. Lección inaugural del curso académico 1989-1990. Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco- Euskal

Herriko Unibertsitatea. 1 989ko urria.

• BAR.AN[)!AR.AN, l. ( !994): L1 actuación en Prehistoria de José Miguel de Barandiaran.

Spal, 3, 9-49. orr.

• BAR.ill'll)IAR.W, J.M. (1924): Nuevos monumenLOs prehistóricos del País V.1sco. Rt.ísta

l111l"maaonal dt Est~dios Vascos. La Gran Enciclopedia Vasca argitalctxea. Silbo, 345-350. orr.

• BARANDIARAN, J.M. e1946): Catalogue des sra.tions préhistoriqucs des Pyrénées

Basques. llmska, l. 24-40. orr.

• BARANDIARAN, J. M. e 1950): Bolinkoba y otros yacimientos paleolíticos en la sierra de

Anboto. Cuadernos dt Ilistoria Primitiva, V liburukia, 2. zk., 73-Il2. orr.

17

• BARANDIARAN, J. M. ( 1962): Prospecciones y excavaciones prehistóricas en el Pirineo Vasco. Mumh<, 14, 297-338. orr.

• BARANDIARAN, J.M. (1964): Arqueología de Vizcaya. Excavaciones en Atxuri. Noticiario

Arq<~tol6gico Hcspánico, 6, 15-24. orr.

• BARAKD!ARAK, J.M. (1978): Excavaciones en el abrigo de Silibranka (Mañaria, Vizcaya). Kobie, 8, 95. orr.

• GALVEZ CANERO, A. de ( f9f2): Nota t~urca dr las cavrrnas dr V.zcaya. Boletín del 1nstituro Geológico y Minero, XX.,'\.111. liburukia. Madril.

• GORROCHATEGUI, J.; Yarritu, M.J. (I984): Carta Arqlltológica de Jiizcaya Srgcmda part<: mate­

riales dt superficie. Cuadernos de Arqueología de Deusto, 9. Bilbo

• GON7J\LEZ URQUIJO, J.; TBfÍÑEZ Esrúvcz, J.J. (2001): Abrigo de Axlor (Dima). Arkeoikuska O l. Arkeologi lkerkera - Investigación arqueológica, 90-93. orr.

• MARCOS Mu:'loz, J. L. ( 1982): Carta Arqueológica dt li'itc<!)'ll. l'rimera partt: )"acimimtos rn cueva.

Cuadernos de Arqueología de Deusro, 8. Bilbo.

• NOLTEY ARAMBURU, E. ( 1965-66): Nuevos yacimientos prehistóricos en cuevas vizcai­nas. Anuario Euzko Folklore, XXI. liburukia, 184-215. orr.

• NOLTF. Y ARAMBUR.U, E. (1985-86): Cueva prehisrórica de Bclarxikieta. En "Miscelánea arqueológica (Vill)". Kobir, 1 S, 233-244. orr.

• L6PCZ Qun,-Ii\NA, J.C. (2000): El yacimiento prehistórico de la cueva de Kobeaga li (Tspasrer, Bizkaia): cazadores-recolectores en el País Vasco atlántico durante el VIII y VII

milenio b.p. !llunzar 98/00, 11° 4, 83-162. orr.

• LÓPEZ QUit--l'fAM, J.C. (2001): Neberako Mcndia (Elorrio). J' campaña de prospección

con caras. Arkeoikuska O l. Arkeologi Tkerketa- Investigación arqueológica, 103-104. orr.

• LóPr:Z QUINTANA, J.C.; Bazeta, F. (2001): Diagnóstico y propuesta de gestión del Patrimonio Histórico-Arqueológico en los sistemas forestales del terrirorio de Urdaibai.

Conservación, Uso y Gestión de los Sisttmns l~mtalts. Lurralde Antolamendu, Etxebizirza cta

Jngurumen Saila. Bilbo 2001, 137-142. orr.

• L6PEZ QUh'ITAKA, J.C.; Gerediaga Elkartca; Agiri Arkeologi Kultur Elkartea (2003): Prosprcción arqueológica tn tlrmmicipio de Elorrio y comarca de D11ranga/Jta. ll' campaña: año 2002.

Memoria de la inttrwnción. Bizkaiko f-oru Aldundiko Ondarc Historikoaren Zerbirzuan ipini­

takoa. Bilbo, 2003.

• SARACHAGA, J. (1977): Hallazgo de dos dólmenes prehistóricos en el monte Oiz (Bcrriz, Vizcaya). Kobit, 7, 69-72. orr.

• SARACHAGA, J. ( 1 979): Descubrimiento de un dolmen en el monte Saibigain (Vizcaya). Kobu, 9, 197-200. orr.

• URIARTE, A. (1998): Política forestal y destrucción de megalitos en la Comunidad Autónoma Vasca. Querms, Cuaderno 152. Madril 1998, 38-41. orr.

18

Eranskina

Lagindun arkeologia-prospekzioa,

Elorriko udalerrian. 2001-2003 urceak .

• J wAN C ARLOS LóPEz QUJI'TA~A

Gcrcdiaga Elkartca

Agiri Arkeologia Kuln~ra E/kartea

Sarrera

1995. urtetik, Gerediaga Elkarteko H istoriako Lan-taldea ikusmcn­

prospekzioko programa garatzcn ari da Durangaldeko eskualdean (Eiorrio

eta Atxondo udalerrietan ), eta, horri esker, arkeologia-aztarnategiko zen­

bait zantzu aurkitu dira, hala nola, gainazaleko harri-materialak Neberako

Mcndian (Elorrio) nahiz Intxaurretan ( Atxondo ), tumulu-egitura Amurdi

muinoan (Elorrio ), cta bi haitzulo Besaide inguruan (Elorrio ) . 200 I. urte­

tik, Gerediaga Elkarteak lagindun prospekzio-programari heldu zion -J.C. López Quintanaren zuzendaritzapean eta Agiri Arkeologia Kultura Elkar­

tearekin lankidetzan- , aipatutako lcku horietan arkeologia-aztarnategirik

ote zegoen zehazteko. Bizkaiko Foru AldLll1diko Ondare Historikoaren

Zcrbitzuaren laguntza eta baimena jaso du programak.

19

II

Neberako Mendiko

gainazaleko aztarnategia (Elorrio)

2001. urteko lehen hiruhilekoan, Gerediaga Elkarteko zenbait kidek

sil ex harriko material-sorra bat berreskuraru zuten gainazalerik: Punta hos­

tokara bar, infrentzu punta bar, ijeki landu gainean egindako punta edo

zulagailua, lau ijeki, horztun printza bat, printza sinple bat eta ukipeneko

printzatxo bat. -Neberako Mendiko inguruetako Memaia eremutík jaso­

takoa (Elorrio). Gune horretako basoa bcrrirzeko lanetan burutu zen lube­

rritzcaren ondoríoz gertatu zen aurkíkw1tza.

Neberako Mendia ( Elorrio) Memaía mendíko ipar-mendebaldeko

mcndi-adarraren ordeka batean kokarzen da, Elorrioko herrí-gunetik

1,5 kilometrora hego-ekialderamz, itsas mailacik 425 metrora. Esparru

horrerako li rologia txandakako material dctritikoz osatzcn da; hala, ha­

rcarrizko, buztinezko era hareazko mailak tartekatzen dira. Aurkíktm­

tzaren lekua ipar-ckialdera begira daga, eta inguruko orografiak % I0-

20 maldak ditu. Mota horretako mendi-adarren ordekak oso lcku-gune

fisiografiko ohikoak dira Neolito-Kalkoli to kronologiako aire zabaleko

czarmenduetan. Urdaibaiko eremuan, okupazio-mota horretako doku­

mentazio ugari dago, estratigrafia-segidadun bi aztarnategi barne (Pare­

ko Landa era Goienzabal I).

N eberako Mendian gauzatutako lehen lagindun prospekzio-kanpaina­

ren helburua arkeologia-edukia zuten cstratigrafia-egiturak zeudela

egiaztatzea zen. Orobat, aurkikuntzarcn czaugarriak zchaztu nahi ziren,

horcik aurrera ondare-ondasuntzat jo ahal izatcko. Ekimen-pro iektuan

finkatu zcn bczala, metro karratu bareko bi lagin induskatu ziren, eta,

horretarako, usrezko ezarmcndua dagoen ordekaren gunerik garaicna eta

baxuena gain han u zircn. G. Laplace-k ( I 97I) sisremarikoki azaldutako

koordenatu carrcsiarren metodoa baliatu zcn laginak induskatzeko esrra-

20

Neberako Mendiko gainazaleko azrarnategia (Elorrio)

Arkcologia-lagina Nebcrako Mcndia (Elorrio)

regia gisa. lnguru hurbilenean euskarri finkorik ez zegoenez, O puntua

pinu-motzondo batean finkatu zen behin-behingoz. Laginak laukitzeko,

65° ipar ipar-ekialderantz bideratu zen gezi-ardatza. Ordekaren gunerik

garaienean egindako laginari 1 lagina izena eman zitzaion; behealdean

kokatutakoari, berriz, 2 lagina. Metaketako masa al txarzeko 1 O zentime­

rroko sakonera zuten z izdkatzeak egin z iren. Jalkin guztia bahetu zen, 2

milimerroko argia zuen metalezko bahearekin. Sedimentologia-berega­

rria aztertzeko, Estrarigrafia Analirikoaren printzipioak erabili ziren;

hala, hainbat ezaugarri zehaztu ahal izan ziren: zatiki fina, ertaina eta

!odia; matrizearen kolorazioa; jalkinaren trinkotasun-maila, cta paletno­

logia-elementuen agerpena edo falta.

Nebcrako Mendiko bi laginctan dokumentatutako estratigrafiak, sa­

baitik hormara, bi maila ditu.

Arkeologia-lagina Neberako Mendia (Elorrio)

Neberako Mendiko gainazaleko aztarnategia (Eiorrio)

- AgR maila (buztintsu grisa, nahasia). Kolorc griseko jalkin buztint­

suko zatiki fina da esrratigrafia-egituran nagusi. Gainazaleko geruza da,

baso-luberritzeko lanek erabar harrotutakoa. Ez da arkeologia-zanrzurik

topa tu.

- Asab maila (buztin-hareatsu horia, blokeduna). Estratigrafia-egiru­

ran, kolore horiko jalkin buztin-harcatsuko zatiki fina da nagusi. Han­

hemenka zatiki lodiko elementuak, bloke txi.kiak eta klastoak ( ertz boro­

bilduko hareharriak) ditu. Arkeologi.koki antzua da.

Baso-lubcrritzeak erabat harrotu zituen A eta B lurzoru-horizonteak

( AgR egitura orokorra ), eta ezinezkoa izan zen ukitu gabcko arkeologia­

mailak ropatzea Neberako Mendiko ordekarcn gainazal guztian. Asab

estrarigrafia-egiturari dagokion e horizonteak - edo lirologia-substra­

tuarcn aldakunrza-horizomeak- ere kalteak jasan zituen goialdean, lube-. .

rntzearen eragmez.

Neberako M endian topatutako harri-materialak islatzen duenez, Neo­

lito aurreratuan - Kalkolitoan koka daitekeen okupazioa cgon zen ber­

tan. Nolanalu ere, batik bar baso-lanek eragindako esrratigrafia-aldake­

tak ( lurzoruko eta higadurako prozesuek ere parte har zezaketen aldake­

tan) ezinezko bihurtu du zein ezarmendu-mota zen eta inguruarekin

zein harreman zuen zehazrea. De na dela, harri-industria landuak ( urria

bada ere) eta lehengai silizeoen motak (horien arrean, testuinguru mega­

!itikoen ezaugarri izan ohi diren silcx-pikor fin-finak eta zuriak agertu

dira) aintzat harturik, gizarte mcgalitikoetako mendi kokaguneen harne­

an sar dezakegu Neberako Mendiko gainazaleko aztarnategia.

22

III

Amurdiko tumulu-egitura (Elorrio)

Amurdiko muinoan dago kokatuta, Memaia mendiaren ipar-ekialdeko

mendi-adarrean, Neberako Mendiko aztarnategiaren hego-ekialdera. H a­

rearrii:ko bloke ertain eta handiz osatutako tumulu-egitura da, 16 metro

ditu diametroan cta 3 metro garaieran, ipar-gunean (bertan du maldarik

zorrotzena). Punturik garaienean (zentrotik apur bar aldendutakoa), kra­

ter edo sakonune bar dauka, era tamaina handiko blokeak daude bertan.

Gerediaga Elkarteko Historia Lan-taldeak aurkitu zuen 1990-91 urteeran.

Amurdiko twnula-egitura (Elorrio ). Gerediaga Elkartearen argazkia

2002ko ekainaren l 6an, ikusmen-ikuskapcna egin genuen, egituraren

tipología finkatu ahal izareko; baina, landaredi trinkoak esralrzen zuen

gunea (ore zuria, garoa, etab,), eta, itxitasun horren eragine/.:, ezinezkoa

zen egirura zehazrea. H orregatik, 2002ko azaroaren IOean, Amurdi

muinoko era inguruko sastraka garbitu zen, tumuluaren egirura zehaztu

ahal izateko. Garbiketa-lan horiek amaitutakoan, ordea, muinoaren mor­

Fología aztertu zenean, zalantzan jarri zen tumulua historiaurreari ore

zegokion.

23

Amurdiko tumulu-egitura (Elorrio)

Belar-sastrakak kentzen Amurdiko tumulu-egiruran

l. Batetik, egituraren tipometria-balioak - batik bat, altuera eta diame­

troa elkarrekin aldcratuta- zcharo dcsproportzionatuak dira; hala, bada,

iparraldeko malda neurriz gainekoa da, era hori ez da batcrc ohikoa

Kantauri aldcko monumentu mega!itikoetan.

2. Bcstalde, egitura osatzen duren harri-elementuen antolamenduan

nahiz tipologian alde nabaria dago ohiko arkitektura megalitikoekin

erkatuta. Hortaz, zalantzarik gabe, gizakiak eratu du Amurdiko egitura,

tamaina handiegiko blokecn bidcz; eta, egun, deslai agertzen dira, scdi­

mentologia-mailako inolako lowrarik gabe.

3. Gainera, muinoaren mendebaldeko ertzean, bloke-lerrokatze bar

.ikus daiteke harlangaitz irregularrezko harrcsi gisa ipinitakoa.

Garbikcta-lancn ostcan egiturak sortarazi zituen zalanrzak alde batera

utzita, egokitzat jo zen arkeologia-lagina egitea, hartara, scgurtasun han­

diagoz zehaztu edo baztertu ahal izango bairzen egiwra historiaurrekoa

eta megalitikoa ote zen.

Horrenbestez, 2003ko martxoaren San ekin zitzaion arkeologia-lagin­

ketari Amurdi muinoan. Lagina, 2 metro karratukoa, egituraren mende­

baldeko goiko aldean kokatu zen, eta pinu baten cnborra hartu zen O

puntutzat behin-behingoz. G. Laplace-k (197!) sistematikoki azalduca-

24

Amurdiko tumulu-egitura (ElotTio)

Aekeologia-bgina Amurdiko tumulu-egitUJ:an

ko koordenatu cartesiarrcn metodoa baliaru zen laginak induskatzeko

estrategia gisa. Meraketako masa alrxarzeko, 10 zentimctroko sakonera­

ko zizelkatzeak egin -¿Íren, geruza bakoitzarcn makurdurari jarrairuz era

sakonerak erregisrraruz. Jalkin guztia bahetu zen 2 milimerroko meralez­

ko bahearekin, era, sedimentologia-merakera azrertzeko, Esrratigrafia

Analicikoaren printzipioak erabili ziren (Laplace, 1971; Sáenz de Burua­

ga, A., 1996).

-80 cm-ko koran irirsi zen lagina lur-sailcko subsrraru lirologikora, era

sabairik hormarako sedimentologia-garapen hau eskuratu zen bertatik:

- Bsnt estratigrafia-egitura (Bloke askeak harea beltzekin). Sedimen­

tologia-egiruran, ramaina handiko harearri blokcak dira nagusi, oso aske

era kolore beltzeko matrize hareatsuarekin. Blokeen anrolamendua kao­

cikoa da, inolako hurrenkerarik gabe, era zaciki fin hareatsua oso organi­

koa da, humusduna. 80 zentimetroko sakonera-potentzia dauka, era

substratu-aldakuntzako e horizonrearen gainean dago zuzenean earri­

ra (Smc maila).

- Smc estratigrafia-egitura (Klastodun harea marroiak). Bsnt maila­

ren azpian ageri den estrarigrafla-egirura jalkin hareatsu marroixkaz

osarzen da, era hareharrizko klasro deskonposatuak ditu. Ama-haiczerik

25

Amurdiko tumulu-cgitura (Elorrio)

ateratzen da zuzcncan, hutsuneak era pitzadurak betez, eta !itologia­

substratuaren aldakuntzako e horizonreari dagokio. Indusketako eta ba­

heketako prozesuan, antrakologia-arrasroak bcrreskuratu ziren, Amur­

diko egitura eraiki aurrekoak, zalantzarik gabe.

- Litologia-substratu harearritsua. Amurdi inguruan ikus daitekeen

hareharri-azaleratzearen makurrasun bera dauka.

Amurdíko tumuluaren arkeologia-laginari eskcr, muinoaren izaera pre­

hisrorikoa era megalirikoa baztertu da. H arearrizko bloke handien pila­

keta huesa da tumulua. Blokeak oso aske daude, sedimenrologia-lotura­

rik gabe era egituraren neurriak handitzen diruen muino natural batean

kokatuta. Hain zuzen ere, tumuluaren balio ripometrikoek eta harri-osa­

gaien sedimentologia-antolaketak eraman gairuzte haren izaera prehisto­

rikoa eta megalitikoa baztertzera.

Gizakiak eratu du tumulu-egitura, zalanrzarik gabe, baina zaila da zer­

tarako noiz egin zen zehazrea, ez bairago material arkeologikorik edora

egirura alderagarririk. Urdaibaiko eremuan, antzeko tumulu-egirurak

roparu dira ramainari era morfologiari begira, baina zehazru gabe dago

horien tipología era restuinguru kronokulturala.

26

IV

Besaide II edo Olazubieta I haitzuloa (Elorrio)

Zolotxota mcndiko mendebaldeko mendi-mazelan dago kokaruta, Be­

saide mcndixkarik hurbil, itsas mailarik 545 merrora. Sarbideak 5,1 O

metro diru zabalcran era 3 ,40 metro garaieran, era mendebalde - ipar­

mendebaldcrantz dago orientaruta 300°raJl. Sa~·bideak atondo bacera da­

rama, era bercarik bi galeria zabal eta luze atcratzcn dira kontrako nora­

bideeran (bata ipar-ekialdcrantz cta bcstea hcgoalderantz). H aitzulo

aktiboa da, jarduera hidrogcologiko handikoa.

2003ko m;u·txoarcn ! Sean arkcologia-laginketari ckin zitzaion Besaide

11 haitzuloan. Lagina, I metro karrarukoa, haitzuloaren atondoan egin

zen, era barrunbeko sarrerako ipar-horman fmkatu zen O puntua era pla­

noa. G. Laplace-k ( 1971) sisremarikoki azaldurako koordenaru carresia­

rren metodoa bal iatu zen laginak induskatzeko estrategia gisa. Merake­

rako masa alrxarzeko, 10 zentirnetroko sakonerako zizelkatzeak egin zi­

ren, geruza bakoitzaren makurdurari jarraituz cta sakonerak crrcgistra­

tuz. Jalkin guztia bahetu zen 2 milirnetroko metalezko bahearekin, eta,

sedimentologia-metaketa aztertzeko, Estratigrafia Analitikoaren printzi­

pioak crabili zircn (Laplacc, 1971; Sácnz de Buruaga, A., 1 996).

Besaide Ilko koban arkcologia-lagina (Elorrio)

27

Besaide II edo Olazubieta I hait/.:u loa (Eiorrio)

Lagina -50cm-ko kotan jo zen amaitutzat, bloke handiko maila bate­

kin egin baitzen bertan topo, era ez zuen zundakcta-lanetan jarraitzerik

uzten. Bi sedimentologia-maila aurkitu ziren, batez ere zariki lodiz osa­

tuak era arkeologikoki antzuak; horrenbestez, amaitutzat jo genuen arke­

ologia-prospekzioko kanpaina. Ondoren, sabaitik hormarako sedimen­

tologia-garapena azalduko dugu:

- Cam estratigrafia-egitura (buztin marroidun klastoak). 25 zenti­

merroko potenrziadtm sedimentologia-egirura horretan, zatiki !odia da

nagusi, klasto-tamainakoa eta kolorc marroiko matri¿e buzrintsu plasti­

ko baten barncan kokarutakoa. Zatiki ertaincko osagaiak -hots, lcga­

n ak- ere baditu. Bai klastoak bai lcgarrak karcharrizkoak dira era ertz­

formakoak. Arkeologikoki anrzua da maila hori.

- Bam estratigrafia-egitura (buztin marroidun blokeak). 25 zentime­

troko sakonera du mailak, cta ertz-formako kareharrizko bloke handiz

dago osatuta; matrizea, berriz, buzrinrsua era marroixka da. Kareha­

rrizko era ertz-formako klastoak eta legarrak ere baditu. Egitura antzua

da arkeologiaren ikuspuntutik.

Babesetik sorrutako eta barrunbera higirurako blokeen kaosak osatzen

du haitzuloaren oinarria. Bloke-anabasa horren gainean (seguru aski kli­

ma hotzeko aldi batean egituraturakoa ), haitzuloaren hormetatik era sa­

bairik eroritako klastoak eta legarrak jarri zircn. Garrantzitsuak dira, ha­

labcr, mazelatik etorritako buztin-ekarpenak. Ez dago gizakiak sortuta­

ko elementurik; horrenbcstez, hisroriaurreko gizakiek ez zutela haitzulo

hau ezarmendurzat hartu pentsatzera gararnatza horrek. Seguru aski,

haitzuloaren orienrazioarengarik cta jarduera hidrologikoak sortutako

hezetasun-maila handiarengatik ez ziren bertan kokatu.

28

V

Besaide III edo Olazubieta

II haitzuloa (Elorrio)

Zolotxota mendiko mendebaldeko mazelan kokatzcn da, itsas mailatik

542 metrora, Besaidc II haitzulorik gertu. Jnguruetan ikazcegi bat dago,

artadi batean kokatutakoa. Hairzuloaren sarbideak 3 metroko zabalera

du, era 1,40 metroko garaiera, eta mendebalde - ipar-mendebaldera dago

bideratuta 290"tan. Sarbideak 6 metroko garaiera era 4 metroko zabale­

ra duen gda batcra darama, eta, bcrtatik, goraotz doan galeria cstu era

zeharkaezin batera jotzen da, hegoaldeko norabidean. Oso !chorra da

haitzuloa, eta gaur egun ez du jarduera hidrologikorik.

Besaide Illko koba (Eiorrio)

2003ko mar txoaren 22an, arkeologia-laginketa burutu genuen Besaide

lii haitzuloan. Haitzulo-barrenean O puntua eta planea kokatu ostean,

altxamendu topografikori era barrunbea laukitzeari ekin zirzaion. La­

gina, I metro karratukoa, atondoko erdiguoean kokatu zen. G. Laplace-k

(1971) siscemarikoki azaldutako koordenatu cartesiarren metodoa baliatu

29

Besaide Ill edo Olazubieta II hairzuloa (Elorrio)

zen laginak induskarzeko estrategia gisa. Metaketako masa altxatzeko,

ro zcntimctroko sakonerako zizclkatzeak cgin ziren, geruza bakoirzaren

makurdurari jarrai ruz era sakonerak errcgistratuz. Jalkin guztia bahctu

zcn 2 milimerroko metalczko bahearckin, era, sedimentologia-metakcta

aztcrtzeko, Esrrarigrafia Analirikoaren prinrzipioak erabili z iren ( La­

place, 1971; Sáenz de Buruaga, A., 1996).

Laginetik ez zen emaitza posiriborik jaso arkeologiaren ikuspuntutik.

Baina, hala ere, ezaugarri sedimentologiko inreresgarriak atzeman ziren:

laginaren oinarrian ( - 40 cm-ko kotan) higadura-erenaldia topa tu zen,

haitzuloan jarduera hidrologikoa berrekin zcnekoa. Horrexegatik, hai­

tzuloaren sarbidetik lurrazpiko uraren hotsa enrzun daiteke, azpiko

maila batetik baitoa ura. Jarraian, sabaitik hormarako sedimenrologia­

garapena azalduko dugu:

Arkeologia-lagina Besaide IIIlm koban

- E-Am estratigra.fia-egitura (buztin marroi konkrezionatuak). 5 zcn­

timetroko lodiera duen gainazaleko geruza da, eta kolore marroiko jalkin

buztintsu batez dago osatuta. Konkrezionatura dago, kalrzio-karbonatoa

erori baira haitzuloaren gainazalera. Anrzua da arkeologiaren ikuspuntutik.

- Almc estratigrafia-egitura (klastodun buztin-lohitsu marroia). Jalkin buzri.n-lohirsu marroia duen zatiki fina da estratigrafia-egitura honetan

30

Besaide III edo Olazubieta II hairzuloa (Elorrio)

nagusi. Ugari dira, orobar, zariki lodiko osagaiak era klasroak. Blokeren bar

edo besre ere ageri da. Klastoak batez ere uharriz osarura daudc, eta, gehien

bat harearrizkoak badira ere, beste zenbait harri-mora ere hauternan dira,

hala nola, lutita edo kareharria. Oso aldarikarura daude guztiak. Limo­

nitazko zenbait mikrouharri ere atzeman dira, baira estalagmita konkrezio­

ko zati batzuk ere. 10-15 zentimetroko potenrzia dauka.

- V-Amp (Arp) higadura-etenaldia. Laginaren -40 cm-ko kotan, sedi­

mentologia erabat aldarzen dcla antzeman da: buztin marro i plastikoz­

ko mailako sabaiak higadura-etenaldia du, kubeta txikizko era paleoka­

nalezko azalerak sortutakoa. Higadura-ukipenak Amp ( Arp) mailako

zati batean eragin zuen, era bertan zegoen scdimentologia-edukiaren zati

bar ezabatu zuen. Higadura-aldi hori Besaide TU haitzuloaren sistema

karsrikoaren hidrologia-jarduera berrabiarazi zen uneren batí legokioke.

- Amp -Arp- estratigrafia-egitura (buztin marroi-gorrixka plastiko­

ak). Kolore marroi-gorrixka duen jalkin buztintsu plasriko batez osaruta­

ko estratigrafia-egitura da. Zatiki !odia muniztu egiren da bertan, orain­

dik ere zenbait klasto (harearrizkoak, kareharrizkoak eta lutitazkoak) agcr­

tu arren bai eta Lmonitazko mikrouharriak cta kare-konkre-,!ioak ere. 20-

25 zentimetroko lodiera-potentzia du, eta antzua da arkeologikoki.

- Agp estratigrafia-egitura (buztin gris plastikoak ). Beheko estrigra­

fia-egi tura da, jalkin buztintsu gisexkaz (oso plastikoa) osatutakoa.

Zatiki ertaina zein !odia nabarmen murrizten dira, eta harearrizko uha­

rriak nal1iz li.monitazko mikrouharriak topatu dira. 15 zentimetroko

Jodiera du, era antzua da arkeologikoki .

Besaide III haitzuloan jaso den estratigrafiak erakutsi duenez, jarduera

hidrologikoa handia da haitzuloaren sistema karstikoan. Azpialdeko

hiru mailek -Agp, Amp ( Arp) era Almc mailek- hidrologia-sareen ezau­

garri diren zatiki lodiko osagaiak dituzre: litología aloktonoko (harea­

rriak) uharriak, lin1onitzako mikrouharriak, etab. Bestalde, azpialdeko

maila horien arteko higadura-ukipenak uneren batean haitzuloaren siste­

ma karstikoaren hidrologia-jarduera berrabiarazi zela ematen du aditze­

ra. Gaur egun, lurrazpiko ur-maila jaitsi egi.n denez, haitzuloaren hidro­

logia-jarduera eren egin da, eta lehortze-prozesuan dago.

31

Juan Carlos López Quintanaren

DURANGAIDEKO HISTORIAURREA

Balorazio kritikoa. Izeneko liburuxka

2004. urtean idatzi zen