HistoriaurreaLurra sortu zenetik gaurdaino igarotako denbora bi zati nagusietan banatzen dugu: historiaurrea eta historia. Historiaurrea da, zalantzarik gabe, bi zati horiendenbora-tarte luzeena: Lurra sortu zenetik (duela 4.000 milioi urte inguru) lehen dokumentu idatzia azaldu arte (k.a. 3.000 urte inguru). Urte askotxo, beraz.Historiaurrean (milioika eta milioika urte horietan) bi aro nagusi bereizten dira: Harri Aroa eta Burdin Aroa. Eta hauetako bakoitza beste azpiarotan banatzen da, aurrerago ikusiko ditugunak.

Harri Aroa: Paleolitoa (K. a. 3.000.000 - K. a. 9000)

Harri Aroko lehen garaia da Paleolitoa. Oso aldi luzea da:

gizakiak sortutako lehen kulturarekin hasi (K. a. 3.000.000)

eta K. a. 9000. urte arte hartzen du.

Garai honetakoak dira giza-eboluzioan izan diren giza-

espezie gehienak: homo-erectus, homo-habilis, eta homo-

sapiens.

Paleolitoari harri landuaren aldia

deitzen zaio. Antzinako gizaki mota

bakoitzak modu berezi eta ezberdinez

landu ohi baitu harria, gero eta

trebezi handiago eta modu konplexuagoz alegia.

Paleolito bukaeran, giza-espeziearen eboluzioan “homo

sapien-sapiens” gizaki mota azaltzen da, “Nehanderthal”

izenekoa hain zuzen, aurrerago desagertuko bazen ere.

“Nehanderthal” izeneko gizakiaren aztarna ugari daude

Euskal Herrian. Hona hemen batzuk:

• Isturitze (Nafarroa Behera -

Donamartiri): hainbat aztarnaz

gain munduan aurkitutako

txirularik zaharrena dago

bertan.

• Ekain (Gipuzkoa - Zestoa): labar aldeko hainbat

margo oso interesgarri aurkitu dira bertan.

• Aitzbitarte (Gipuzkoa - Errenteria): bost kobazulo dira

guztira eta horietatik hirutan hainbat aurkikuntza

garrantzitsu egin dira.

• Harri Aroa - Paleolitoa: SUA (400.000 k.a.)

Homo erectusa duela milioi eta erdi urte

azaldu zen eta teknologia garatua zuen,

egia esan, espezie honi zor diogu suaren

aurkikuntza. Paleolito garaiko gizakiek sua

egitea lortu zuten. Oso aurkikuntza

garrantitsua izan zen: haitzuloak argitu

eta berotu ahal izateko, eta janariak

prestatzen eta basapiztiak

uxatu ahal izateko.Gizakia

sua ezagutu zuen duela

400.000 urte k.a. sumedi

baten erupzioaren ondorioz

edota zuhaitz baten eroritako

tximistak sortutako sutearen

ondorioz.Hasieran arazo

nagusia sua mantentzea eta kontrolatzea izan zen.Sua

egiteko lehenengo metodoa hau izan zela suposatzen

dute: makil lehor baten puntarekin egur lehor zati baten

gainean egindako igurketaren ondoren sortu zen. Hori

bai, beti puntu berdinan igurtzita.

Harri Aroa: Mesolitoa (K. a. 9.000 - K. a. 7.000)

Mesolitoa (antzinako

grezieraz: mesos=erdia

etalithos=harria) Harri Aroko

Paleolito eta Neolito aroen artean

dagoen garaia da.Klima berotzeak

eraginda, hainbat natura-aldaketa

gertatu ziren Europan: barazkijale

migratzaile handiak, elur-oreina

kasu, desagertu ziren…Gizakiak harrapari eta biltzaile huts

izateari utzi eta ekoizle izateko urratsak egiten hasi zen:

Europako baso erraldoietara sartuta, haiek hustiatzen hasi

ziren.Aurreko garaiaren aldean, harrizko ehiza-tresneriaren

txikiagotzea areagotu zen. Ugaztun txikien ehiza eta

moluskuen (barraskiloak etab.) kontsumoa garatu zen.

Arte-irudiak sinbolikoak eta ez-figurazkoak ziren

gehienbat.Gizakiaren eboluzioaren azken espeziearen

garaia da: “Homo sapiens-sapiens” (”Cro-Magnon” izeneko

gizakia).

Harri Aroa: Neolitoa (K. a. 7.000 - K. a. 2.500)

Neolitoa (grezieratik: lithos, ha

rri edo Harri Aro Berria) Harri

Aroko azken garaia da.Gizakia

harrapari eta biltzaile izatetik

ekoizle izatera igaro zen. Beraz

elikaduraren

kontrola lortu

zuen: abereak hezten zituzten, animalia

taldeak zaintzen bazituzten haragia, esnea

eta larrua lortzen zituzten (honengatik

hasi ziren ardiak, behiak, ahuntzak eta

zerriak hezten), fruituak landatzen…

Garai honetan antzinako ilargia eta Mariren gurtza alde

batera utzi zen eta eguzkia eta Urtzi pertsonaiak agertu

ziren gurtzen. Nekazaritza sortzean konturatu ziren

eguraldiak bazeukala zerikusia haiek landatzen zituzten

fruitu, barazki eta abarrekin. Horregatik hasi ziren eguzkia,

trumoia, hodeiak… gurtzen, hau da zerutik (urtzitik)

zetorren guztia.

Harri Aroa - Neolitoa: GURPILA (K. a. 4.000)

Esan liteke gizakiak sortu zuen

lehenbiziko makina izan zela

gurpila.Tresna hau ere Ekialde

Hurbilean sortu zen, Kristo

baino 4.000 urte inguru lehenago. Eta Iberiar

Penintsulara feniziarrekin eta greziarren eskutik etorriko

zen seguru asko, baina erromatarrak izan ziren

Penintsulako ipar eta mendebaldera zabaldu zutenak.

Metal Aroa: Kobre eta Brontze Aroa (K. a. 2.500 - K. a. 1.000)

Kobre Aroa, giza-kulturaren garapenaren garaia da, non

lehendabiziko kobrezko lanabesen erabilpena agertu

zen.Giza-kultura hori, askoz lehenago garatu zen Asiako

ekialdean Europan baino.Brontze Aroak, K. a. 2500etik K.

a. 1000 arte irauten du. Epe honetako ezaugarri orokorra

hazkunde demografikoa da. Gainera, gizakia nomadismoa

alde batera uzten joan zen sendentarismoaren mesedetan.

Ehorzketa kobazuloetan zein trikuharrietan (batzuk

lehenago eginak) egiten zen.

Metal Aroa: Burdin Aroa (K. a. 1.800 urtetik aurrera)

Burdin Aroa, burdinaren erabilpena lanabesetan nagusitu

zen aroa da. Metal horretaz gain, Burdin Aroko gizarteek

beste aldaketa batzuk dituzte aurreko gizarteen aldean,

hala nola nekazaritzan, sinesmen erlijiosoetan edo arte

estiloetan.

Historia: Antzin Aroa (k.a. 3.000 - 476)

Antzin Aroa esaten zaio historiaurrearen bukaeratik (lehen

dokumentu idatzien garaitik) Erdi Aroaren hasiera arteko,

hots, Mendebaldeko Erromatar inperioaren suntsidura (K.o.

476) arteko aro historikoari.

Erromako Inperioa 110 urtean

Historia - Antzin Aroa: “Erromatarrak Euskal Herrian”

Erromatarrak K.a. 178an iritsi ziren lehen aldiz Euskal

Herrira Ebro ibaian gora. Euskal Herria erromatarren

garaian bi probintziatan banatuta zegoen, lurraldearen zati

bakoitza handiagoa zen unitate batean sartua zegoelarik.

Horrela hegoaldea Tarraconensisen barruan zegoen eta Ipar

Euskal Herria, Akitania erromatarra edo Novenpopulania

zen.

Euskal Herria erromatarren garaianEuskal Herriko lurralde

askotan erromatarren kultura eta teknikak hedatu

ziren. Erromatarren ekarpenak:

• Golde-nabarra.

• Mahatsa, ardoa.

• Legeak, merkataritzako arau berriak.

• Eraikuntza ederrak: harrizko ubideak; zubiak; estrata

zabalak eta luzeak, harri zabal eta handiez

egindakoak, Euskal Herrian zehar.

Hainbat hiri sortu zituzten erromatarrek, gehien bat

aurretik zegoen herrixka birsortuz, besteak

beste Pompaelo (Iruñea), Lapurdum Baiona, Veleia (Iruña-

Veleia) eta Oiasso(Irun ?). Adierazgarria da euskarazko

izenak iru(n) erroa dutela, hiri-ren baliokidea. 405 urtean

bisigodoak sartu ziren Euskal Herrian, erromatarren

egonaldiari amaiera emanaz.

Historia: Erdi Aroa (V - XV)

Erdi Aroa Europako historian,

hirugarren garaia da, Antzinaroa

eta Aro Modernoaren artean

dagoena. Gutxi gorabehera, V.

mendetik XV. mendera luzatzen

da.Erdi Aroan, kristautasuna

zabaldu zen Europa osoan.

Eraikin erlijioso ugari egin ziren, “Erromaniko” izenez

ezagutzaen den estiloa jarraituz. Horren adibide,ondoko

irudian dagoen “Eunateko Baseliza (Nafarroa).Aldaketa

ugari gertatu ziren. Egungo Europako hainbat estatuk

oinarriak aro honetan dauzkate, muga politikoak garai

gatazkatsu honetako leinu eta armaden garaipenen

ondorioa baitziren. Nafarroako Erresuma ere Erdi Aroan

sortu eta garatu zen.

Islam zibilizazioaren hedapena 632tik 750raIslam

zibilizazioaren loraldia ere aro honetan eman zen.

Musulamanek 700 urtez egon ziren Iberiar Penintsulan eta

eragin handia izan zuten, Nafarroako hegoaldean, nagusiki.

Historia - Erdi Aroa: NAFARROAKO ERRESUMA (IX-XVI)

Erdi Aroan sortu zen eta garatu zen Nafarroako Erresuma,

inguruko lurraldeetan beste erresumak sortzen ari ziren

garai berean. Gizartea antolatzeko eta kanpoko etsaiei

(musulmanak, frankoak…) aurre egiteko sortu zen

erresuma eta Pirinioaren bi aldeetara hedatu zen.

Nafarroako Erresuma 1030ean

V. - IX. mendeak.- Etengabeko borrokak bisigodo,

musulman, franko eta bikingoekin.

824. urtea.- Eneko Aritzak Iruñeako Erresuma sortu zuen.

1004 - 1035.- Antso III.a Gartzeiz Nagusiaren erregealdia.

X. - XI. mendeak.- Nafarroako Erresumak bere baitan

bildu zituen gaur egungo euskal lurralderik gehienak, baita

inguruko beste hainbat ere.

XI. - XVI mendeak.- Lapurdi, Zuberoa, Araba, Gipuzkoa

eta Bizkaia inguruko erresumen agindupean geratu ziren.

XVI. mende hasiera.- Nafarroko Erresumak, Nafarroa

Behereko lurraldeetan iraun zuen hainbat urtez.

1530 - XVI. mendea.- Gaztelako Erresumak Nafarroa

osoa konkistatu zuen.

Historia: Aro Modernoa (1492 - 1789)

Aro modernoa, historian XV. mendearen bukaeran hasi

zen, Europarrek Amerika aurkitu zutenean, eta Frantziako

Iraultza arte luzatu zen.Itsas teknikaren hobekuntzek

(iparorratza) itsas-bidaien ugaritzea ekarri zuten. Bidaiak,

gainera, gero eta urrutiagora egiten ziren. Bidaia horietako

baten ondorio izan zen Amerikako aurkikuntza.

Historia: Aro Modernoa (1492 - 1789)

Aro modernoa, historian XV. mendearen bukaeran hasi

zen, Europarrek Amerika aurkitu zutenean, eta Frantziako

Iraultza arte luzatu zen.Itsas teknikaren hobekuntzek

(iparorratza) itsas-bidaien ugaritzea ekarri zuten. Bidaiak,

gainera, gero eta urrutiagora egiten ziren. Bidaia horietako

baten ondorio izan zen Amerikako aurkikuntza.

Kolon Amerikara iristerakoanAmerikako aurkikuntza,

Mundua inguratuz egin zen lehen bidaia, zientzia

aurrerapenak… gertakizun horiek guztiak erabat aldatu

zuten gizakiaren bizimodua eta honek munduarekiko zuen

ikuspegia.

Aro Modernoa: MUNDUA BOROBILA DA

Munduari bira osoa (1519 - 1522)

Juan Sebastian Elkano (1486/1487-1526) esploratzailea

izan zen, Getarian (Gipuzkoa) jaioa. Munduari bira osoa

eman zion lehenbiziko espedizioan parte hartu eta

azkenengo partea berak gidatu zuen. 1519. urtean

Sevillatik irten eta 1522an berriro Sanlucar de Barrameda

herrira ailegatu zen Victoria Ontzia, beste 17 marinel

bizirekin bakarrik.

Magallanes-ekin hasi eta Elkanoren agindupean eginiko

lehen mundu-bira

Aro Modernoa: LURRA EGUZKIAREN INGURUAN

Bibliaren arabera Jainkoak gizakia bere

irudira egin zuen, beraz Unibertso guztiak

bere inguruan bira egin beharko zuen:

Lurra Unibertsoaren erdian zegoela

pentsatzen zen. Nikolas Koperniko.-

(Thron - Alemania, 1473-1543)

Astronomia modernoaren

aita izan zen. Kopernikok Eguzkia sistema

baten erdia dela eta planeta guztiek, Lurra

barne, bere inguruan egiten zutela bira

zioen. Teoria frogatzeko adina ez zen bizi

izan, ordea.Galileo Galiei.- (Pisa - Italia,

1564-1642) filosofo, fisikari eta

astronomo italiarra. Hau ere, astronomia

modernoaren aita izendatua izan da eta,

horretaz gain, metodo zientifikoaren

aitzindaria.Kopernikoren teoria aldarrikatu eta frogatu

zuen, ordura arteko uste eta sinismen guztiak hankaz gora

jarriz. Elizako agintariek, kartzelaratu egin zuten Galilio eta

teoriaren berri ematen zuen liburua “debekatuen”

zerrendan sartu zuten. 1992. urtean Aita saindu Joan Paulo

II.ak kendu zion zigorra, 359 urte pasa eta gero.

Aro Modernoa: EUSKARAZKO LEHEN LIBURUA

Johannes Gutenberg (1400-1468), asmatzaile

alemaniarrak, inprenta asmatu eta handik 100 urte

ingurura argitaratu zen euskarazko lehen

liburua: Linguae vasconum

primitiae.Bernart Etxepare (Sarasketa -

Nafarroa Beherea 1480-?) euskarazko

lehen liburu inprimatuaren idazlea izan

zen:Linguae vasconum primitiae.Tituluan

bertan, hitzaurrean eta amaierako

poemetan agerian uzten du Etxeparek

lehen euskal idazlea dela. Euskarari

“kanpora, plazara dantzara” irteteko agintzen dio, eta

euskaldunek ere bide berriak urra ditzatela nahi du,

moldiztegiaren (inprentaren) bitartez, euren burua

erakutsiz.

Amaierako kontrapasaren hasierak honela dio:

Heuscara ialgui adi campora

Garacico herria

Benedica dadila

Heuscarari eman dio

Behar duyen thornuya.

Heuscara Ialgui adi plaçara

Berce gendec vste çuten

Ecin scriba çayteyen

Oray dute phorogatu

Enganatu cirela.

HeuscaraIalgui adi mundura

Historia: Aro Garaikidea

Historia zatitzen deneko

azken aroa, Iraultza

Frantsesetik (1789) gaur

egunera arte hedatzen

dena.Frantzian, ordura

arte agintzen zuen erregea

eta bere inguruko guztiak,

agintetik kendu zituzten.

Agintzeko era, gizartea

antolatzeko modua, herritarren eskubideak, legeak… aldatu

egiten dira, aro berri bati hasiera emanaz.Bizimodu

aldaketa areagotu egingo da, “industralizazioa” deritzan

prozesuarekin. Ordura arte nagusi izan zen artisautzan

oinarritutako ekoizpen-sistemak alde batera utzi eta

industria bitartezko ekoizpenari ekingo zaio. Artisautzan eta

nekazaritzatik makinetara eta kate-sisteman oinarritutako

ekoizpen-sistemara.

Aro Garaikidea: Industrializazioa Euskal Herrian

Industrializazioa Euskal Herrian XIX. mendean burutu

zen Bizkaia eta Gipuzkoan eta geroago iritxi zen, XX.

mende bitarte Araba, Nafarroa eta Lapurdira batez ere.

Hasiera batean batez ere Bizkaian izan zen Industria

Iraultza.Bizkaiko Labe Garaiak : 1902. urtean sortu zen eta

Bizkaiko siderurgia fabrika nagusietako bat izan zen. Hiru

enpresa siderometalurgikoen elkarpena dela eta sortu

zen: Altos Hornos, Fabricas de hierro etaAceros de Bilbao.

Sestaon zegoen kokatuta. Altzairua esportatzen eta kokea

inportatzen zuen, lurrunontzien konstrukzioa bultzatuz.

Industria mota desberdina sortu zen: burdingintza izan zen

industriaren giltzarria Bizkaian; Gipuzkoan, berriz, neurri

txikiko enpresa asko sortu zen probintzia osoan han-

hemenka.

Aro Garaikidea: Euskaltzaindia - Ikastolak - “Ez dok hamahiru”

Euskaltzaindia

1918an, Oñatin

(Gipuzkoa), Euskaltzaindia sortzen da,

euskara zaindu, aztertu, zabaldu, batu eta

hobetzea helburu duen akademia ofiziala.Euskararen

lurralde osoa dauka bere barrutitzat Euskaltzaindiak, Bilbon

du bere egoitza nagusia, eta Baiona, Donostia, Iruñea eta

Gasteizen ordezkaritzak ditu.

Ikastolak

Egun ezagutzen dugun Ikastolen mugimendua 1944an

hasten da. Espainiako Gerra Zibilak ikastolen desagertzea

suposatu zuen arren, 1944an baina hala eta guztiz ere,

guraso talde batek eta Elbira Zipitria irakasleak ezkutuko

ikastola bat ireki zuten haren etxean, Muñoaren lankidea

izandakoa. Zipitriaren lana funtsezkoa izan zen, gerra

aurreko tradizioarekiko lotura izateagatik eta pedagogi

ikuspegitik aplikatu zituen ereduengatik.1950eko

hamarkadan Beste Andereño batzuek ikastolak zabaldu

zituzten Donostian. 1960ko hamarkadan ikastolen boom-a

gertatu zen eta Euskal Herri osora zabaldu ziren: Bilbo

(1957), Iruñea (1963), Gasteiz (1966) eta Baionara

(1969).

“Ez dok hamahiru”

60. hamarkadan

euskal kultura

suspertzeko

sortutako

taldea”Garai hartan

euskal kultura

zokoratuta, isilduta… zegoen. Abestiak egiten hasi ginen eta

kantu zaharrak berreskuratzen. Garai hartako arazoez eta

askatasun faltaz hitz egiten genuen, protesta kantuak ziren.

Euskal kultura berpiztu nahian, kantariak eta olerkariak

elkartu egin ginen.” Zergatik jarri zenioten

izen hori?“Ipuin zahar baten izena da: San

Martinen eta deabruaren arteko tratua.

San Martinek deabruari zeukan tresna

bakarra eskatu zion lanerako. Deabruak

tresna utzi zion, baina baldintza batekin:

lan hori amaitutakoan, arima eman

beharko ziola. Lana bukatu ondoren, San Martin ez zegoen

ados egindako tratuarekin. Orduan deabruak esan zion:

“Galderak egingo dizkizut eta gaizki erantzuten baduzu,

nirekin etorriko zara”. San Martinek ondo erantzun zituen

hamabi galderak. Hamahirura ailegatu zenean, esan zuen:

“Ez dok hamahiru”Joseanton Artze-ri (idazlea eta

musikaria) egindako elkarrizketa zatia, “Euskararen

Donostian”

Irudien iturria: erabili.com, ikasltolen elkartea, osanet.com

eta euskal wikipedia