Doktoratura Valbona Gjini, Fakulteti Ekonomik, Departamenti i

REFORMAT E PENSIONEVE NË SHQIPËRI

Në kërkim të gradës shkencore “ Doktor”

Udhëheqës Shkencor: Prof.As.Dr. Orfea Dhuci

Disertante: Valbona Gjini

Tiranë 2013

REPUBLIKA E SHQIPËRISËUNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I EKONOMISË

Falenderime

Mirënjohje dhe një falenderim të veçantë për udhëheqësin shkencor të temës

Prof. As. Dr Orfea Dhuci për inkurajimin e vazhdueshëm, për vërejtjet, sugjerimet,

opinionet dhe gjithë ndihmesën që më ka dhënë në funksion të këtij punimi.

Falenderoj me respekt të gjithë profesorët dhe pedagogët e Departamentit të

Financës të Fakultetit Ekonomik të Universitetit të Tiranës për mbështetjen dhe

inkurajimin e vazhdueshëm.

Mirënjohje të thellë për familjen time dhe mamanë time e cila më ka mbështetur

gjithmonë.

Një falenderim për të gjithë kolegët dhe miqtë që më kanë ndihmuar për realizimin

e kësaj teme.


2

STRUKTURA E PUNIMIT

KAPITULLI I: TRANZICIONI DHE SISTEMI I PENSIONEVE NË SHQIPËRI

1.1 Taksonomia e pensioneve

1.2 Sistemi i pensioneve para periudhës së tranzicionit.

1.3 Reformat e sistemit të pensioneve dhe objektivat e tyre.

1.4 Reformat e ndërmarra në planin shtetëror të pensioneve

1.4.1 Parametrat kryesorë të planit shtetëror të pensioneve

1.4.2 Pse është i domosdoshëm reformimi i vazhdueshëm i planit të pensioneve?

1.4.3 Reformat kryesore të zbatuara në sistemin e Sigurimeve Shoqërore pas vitit

1994.

KAPITULLI II: PROBLEME TË QEVERISJES DHE DREJTIMIT TË

FONDEVE TË PENSIONEVE NË SHQIPËRI - PLANI SHTETËROR I

PENSIONEVE.

2.1 Sistemi i ri i Sigurimeve Shoqërore

2.2 Plani dhe enti shtetëror i pensioneve

2.2.1 Argumentet në favor të sistemit PAYG (rishikim literature)

2.2.2 Argumentet kundër sistemit PAYG (rishikim literature)

2.2.3 Pensionet në skemën urbane dhe rurale

2.3 Zhvillimet e planit shtetëror të pensioneve

2.3.1 Treguesit e ecurisë financiare të sistemit

2.3.2 Treguesit individual dhe ecuria e tyre

2.3.3 Një vështrim mbi problemet aktuale të sistemit të pensioneve

KAPITULLI III: QËNDRUESHMËRIA E SISTEMIT TË PENSIONEVE

3.1 Bazat për prognozimin e numrit të kontribuesve dhe përfituesve

3.1.1 Prognozimi i numrit të popullsisë

3.2 Rrjedhja e prognozimit të numrit të kontribuesve dhe përfituesve

3.2.1 Prognozimi i numrit të kontribuesve

3.2.2 Prognozimi i numrit të përfituesve

3.3 Prognozimi i të ardhurave në vlerë

3.4 Prognozimi në vlerë i shpenzimeve për përfitime

3.5 A do të jetë skema e pensioneve e qëndrueshme në të ardhmen?


3

KAPITULLI IV: REFORMAT E DOMOSDOSHME PËR ARRITJEN E

QËNDRUESHMËRISË TË SISTEMIT TË PENSIONEVE.

4.1 Disa trajtime teknike në lidhje me reformat e pensioneve.

4.1.1 Analiza e faktorëve që ndikojnë në raportin e shpenzimeve të pensioneve ndaj

GDP-së.

4.1.2 Dinamika e raportit të pensioneve ndaj GDP-së.

4.1.3 Aftësia paguese e sistemit publik të pensioneve në afatgjatë.

4.2 Reformat parametrike

4.2.1 A mund të justifikohet paqëndrueshmëria aktuale e sistemit të pensioneve nga

faktorët e tranzicionit?

4.2.2 A mund të arrihet qëndrueshmëria e sistemit PAYG nëpërmjet reformave

parametrike?

4.2.3 Ndryshimi i parametrave në skemën urbane

4.2.4 Reformat e skemës rurale

4.3 Reformat administrative

4.4 Reformat strukturore, krijimi i shtyllës së dytë dhe të tretë

KAPITULLI V: ANALIZA E NDIKIMIT TË ZHVILLIMIT TË EKONOMISË

NË SKEMËN E PENSIONEVE DHE ANASJELLTAS.

5.1 Lidhja ndërmjet reformës së pensioneve, rritjes ekonomike dhe zhvillimit të tregut

financiar.

5.2 Kriza ekonomike dhe impakti i saj në skemën e pensioneve .

5.3 Analiza sasiore e ndikimit të zhvillimit të ekonomisë në skemën e pensioneve .

GJETJET KRYESORE TE STUDIMIT DHE REKOMANDIMET

REFERENCAT


4

Termi “Sigurime Shoqërore” nënkupton në vetvete lidhjen e një kontrate me

institucionin e sigurimit për të marrë përfitime afatshkurtra dhe afatgjata gjatë

periudhave të jetës, kur njeriu nuk është në marrëdhënie pune për shkak të paaftësisë për

punë (sëmundje, aksidente, barrë lindje), pleqërisë ose papunësisë (kur ka humbur

vendin e punës). Ky term në kohë dhe vende të ndryshme ka marrë trajta të ndryshme

dhe gradualisht ka evoluar në përputhje me konceptin e dhënë.

Ashtu si në ekonomitë e tjera në tranzicion, sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri

ka qenë i lidhur drejtëpërdrejtë me zhvillimet e kalimit nga një ekonomi e centralizuar

në një ekonomi tregu. Këto përfshijnë një rënie në raportin e punësimit si pasojë e rënies

së sektorit shtetëror dhe rritjes së shpejtë të një ekonomie informale, si dhe një rritje të

pensioneve të hershme, e lidhur kjo me ristrukturimin e ndërmarrjeve.

Pensionet janë një element i rëndësishëm i mbrojtjes sociale në Shqipëri. Ndërsa rreth

18 për qind e popullsisë aktualisht marrin pensionet, sigurimi privat për pension në

formën e kursimeve është i kufizuar. Ekzistojnë rrjetat tradicionale të sigurisë, ku të

moshuarit janë nën kujdesin e fëmijëve të tyre, por efektiviteti i këtyre rrjetave të

sigurisë janë në rënie si rezultat i ndryshimeve sociale, si dhe migrimit të brendshëm

dhe të jashtëm që Shqipëria ka përjetuar që nga fillimi i tranzicionit në vitin 1991.

Rëndësia e sistemit të pensioneve, si një gur themeli i mbrojtjes sociale në Shqipëri

pritet të rritet më tej, pasi pjesa e përfituesve është parashikuar të rritet nga niveli i

tanishëm prej rreth 18 për qind në rreth një të katërtën e popullsisë nga viti 2050. Duke

qenë se fondi i pensioneve është duke u mbështetur në këto momente në transfertat nga

buxheti i shtetit, performanca e tij financiare është e një rëndësie jetike për aftësinë e

qeverisë për të rritur shpenzimet në fushat prioritare si shëndetësia, arsimi dhe

infrastruktura.

Hyrje.


5

Sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri u prezantua në vitin 1993. Ai bazohet në

kolonën publike të detyrueshme dhe në kolonën suplementare e cila ende dhe sot nuk

është shumë e zhvilluar.

Kolona publike e detyrueshme mbulon të punësuarit, punëdhënësit dhe të

vetëpunësuarit në zonat urbane dhe rurale. Pensionet që fitohen quhen pensione

shtetërore. Sistemi i pensioneve përbëhet nga pensionet e pleqërisë, të invaliditetit dhe

familjare. Mbulimi fillon në datën që personi i siguruar nis ligjërisht aktivitetin

ekonomik dhe mbaron në datën kur aktiviteti ekonomik përfundon. Për të fituar të

drejtën e përfitimeve, çdo individ duhet të kontribuojë në degën përkatëse. Periudha e

sigurimit i përfshin të gjitha periudhat për të cilat janë paguar kontribute dhe gjatë të

cilave është dhënë përfitim nga sigurimet shoqërore.

Disa nga parimet bazë mbi të cilat ndërtohet skema e sigurimit të detyrueshëm (kollona

e parë) janë:

Universaliteti që presupozon përfshirjen e të gjithë popullsisë që plotëson kushtet

ligjore të përcaktuara për sigurimet shoqërore. Ky parim nënkupton që nga njëra anë u

krijohet mundësi shtetasve për parandalimin e dukurive sociale negative dhe nga ana

tjetër sistemet e sigurimeve shoqërore bazë u përgjigjen plotësimit të kërkesave të

arsyeshme të individëve në një nivel të caktuar, i cili mund të përballojë nevojat e

jetesës.

Barazia (Uniformiteti) që shprehet në sigurimin e të gjithë personave sipas rregullave të

njëjta por asnjëherë sipas parimit “të gjithë njëlloj”. Kjo shprehet në formulën e

llogaritjes së pensionit.

Kompleksiteti që përfaqëson mbulimin me sigurime në të gjitha rastet kur pakësimi i të

ardhurave të personit nuk mund të përballohet duke u mbështetur në burimet vetjake,

apo në solidaritetin familjar.

Garancia apo siguria ligjore dhe ekonomike, që është garancia ligjore për mbrojtjen e të

drejtave të njeriut në sistem dhe garancia ekonomike që realizohet me anë të garancive

të stabilitetit të sistemit dhe subvencionit të shtetit.


6

Solidariteti ndërmjet brezave dhe midis pensionistëve që shprehet në faktin që skema

financohet nga kontributet e mbledhura nga ata që janë të punësuar aktualisht, ndërkohë

që përfitimet u paguhen brezave që kanë qënë të punësuar më parë.

Qëllimi i studimit

Synimi i punimit është të vërtetohet aftësia e planit shtetëror të pensioneve për të

përballuar sot edhe në të ardhmen pagesën e pensioneve (qëndrueshmëria financiare) si

dhe të ofrohen alternativa për arritjen e tij.

Për arritjen e këtij qëllimi kemi përcaktuar objektivat si më poshtë:

1. Cila është gjendja dhe mundësitë konkrete që ofron plani shtetëror i pensioneve

në vendin tonë.

2. Parashikimi i qëndrueshmërisë të planit shtetëror të pensioneve për një periudhë

afatgjatë.

3. Alternativat teorike dhe praktike që propozohen në përpjekje për të arritur

qëndrueshmërinë financiare të planit shtetëror të pensioneve.

4. Studimi i ndikimit të ndërsjelltë midis defiçitit të skemës së pensioneve dhe disa

variablave makroekonomikë.

Metodologjia e studimit

Në përputhje me qëllimin e studimit është bërë një analizë e hollësishme e planit

shtetëror të pensioneve bazuar edhe në të dhënat statistikore. Për të parë se si

ndryshimet parametrike do të ndikojnë në qëndrueshmërinë financiare të sistemit është

përdorur një model aktuarial. Gjithashtu metodat statistikore të përpunimit të të dhënave

na ndihmojnë në përcaktimin e shkallës së ndikimit të faktorëve makroekonomikë në

nivelin e defiçitit të skemës.

Faza e parë - Studimi i literaturës

Studimet në fushën e pensioneve në vendin tonë janë të kufizuara. Shumica e atyre të

kryera janë të vetë Institutit të Sigurimeve Shoqërore. Literatura botërore është shumë e

pasur me studime dhe artikuj në fushën e sigurimeve, të kolonave të sigurimeve e të

fondeve të pensioneve. Ne jemi munduar të shfrytëzojmë të gjithë literaturën sidomos

atë që ka lidhje me vende të ngjashme me Shqipërinë, jo vetëm me vendet ish

komuniste por edhe me vende të tjera.


7

Krahas konceptit të përhapur gjërësisht se sistemi i pensioneve është një tërësi

kollonash, të strukturuar nga Banka Botërore, ne jemi mbështetur gjithashtu në studimin

teorik të klasifikimit të sistemit të pensioneve në plane të pensioneve, fonde të

pensioneve, ente të pensioneve si dhe në dy qasje kryesore, atë funksionale dhe atë

institucionale dhe më pas puna jonë ka vijuar me përcaktimin e variablave kryesorë që

duhet të shqyrtoheshin në studim.

Gjatë punimit jemi përpjekur tu japim përgjigje katër hipotezave që kemi ngritur në

fillim të kapitujve.

Faza e dytë - Mbledhja e të dhënave

Burimi kryesor i të dhënave kanë qenë raportet dhe statistikat e ISSH-së. Duke dashur të

përfshijmë të dhëna të një periudhe sa më të gjatë kohore në studim kemi arritur të

sigurojmë të dhëna nga ISSH që nga viti 1993, vit kur u prezantua për herë të parë

sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri. Gjithashtu një burim tjetër i rëndësishëm i të

dhënave tona ka qenë INSTAT. Po ashtu është shfrytëzuar database i Bankës së

Shqipërisë, FMN-së, Bankës Botërore etj.

Faza e tretë – Analiza e të dhënave

Punimi është bazuar në analiza dhe parashikime për të cilat janë bërë shumë

përllogaritje dhe në përfundim është gjykuar që të gjitha përllogaritjet të përdoren për

analizën aktuariale mbi bazën e së cilës është bazuar dhe vërtetimi i qëndrueshmërisë të

planit shtetëror të pensioneve.

Gjithashtu nëpërmjet programit statistikor SPSS u realizua analiza sasiore e të dhënave

për një periudhë 18-19 vjeçare duke përdorur metodën e regresionit të thjeshtë dhe të

shumëfishtë linear duke treguar ndikimin probabilitar dhe strukturor të disa treguesve

ekonomikë si variabla të pavarur në defiçitin e skemës si variabël i varur.

Struktura e doktoraturës

Punimi përmban pesë kre të cilat që të gjitha trajtojnë me përparësi probleme që lidhen

me planin shtetëror të sigurimeve (kollonën e parë të sigurimeve apo me sigurimet

shtetërore) në vendin tonë. Synimi i punimit është të vërtetohet aftësia e planit

shtetëror të pensioneve për të përballuar sot edhe në të ardhmen pagesën e

pensioneve (qëndrueshmërinë financiare). Me gjithë reformat e deritanishme dhe të

atyre që po ndërmerren aktualisht, ky plan rezulton që të mos jetë i qëndrueshëm


8

financiarisht e për pasojë në disa pjesë të punimit trajtohen reformat që duhet të

ndërmerren dhe objektivat e këtyre reformave sepse pa objektiva të qarta nuk do të ketë

dhe reforma efektive. Natyrisht në punim herë pas here trajtohen edhe probleme që kanë

lidhje me plane të tjera, me administrimin e fondeve të pensioneve dhe të vetë enteve të

pensioneve.

Në punim konkludohet se sistemi aktual i pensioneve nuk është i qëndrueshëm por

skema urbane megjithatë, mund të bëhet e qëndrueshme duke rritur tavanin e kontributit

dhe moshën e pensionit, të kombinuar me uljen e normave të kontributit, nën supozime

të arsyeshme në lidhje me përmirësimet në raportin e kontribuesve mbi forcën e

përgjithshme të punës (norma e mbulimit). Për të forcuar nxitjen për pjesëmarrje, një

shtyllë shtesë e financuar në kuadër të skemës urbane mund të forcohet, në të cilën

pjesëmarrja do të jetë vullnetare, por e kushtëzuar nga pjesëmarrja në shtyllën e parë.

Për skemën rurale punimi arrin në përfundimin se kjo nuk është e qëndrueshme dhe

duhet ose të integrohet me skemën urbane të të vetëpunësuarve, ose në qoftë se kjo nuk

është e realizueshme, të zëvendësohet nga një shtyllë e dytë e detyrueshme e financuar .

Por duhet theksuar se në vetvete punimi përmban edhe disa kufizime:

Së pari si çdo model simulimi edhe në modelin tonë rezultatet varen shumë nga natyra

dhe cilësia e të dhënave si dhe nga një seri supozimesh që janë përdorur në simulimet.

Për shumicën e të dhënave kemi pasur si burim INSTAT, të dhëna të cilat në disa raste

janë vënë në dyshim nga ana jonë dhe në disa raste të tjera nuk kanë qenë të plota.

Megjithatë në mungesë të alternativave të tjera ato janë përdorur si pikë nisje për

analizat tona. Kjo gjithashtu nxjerr në pah domosdoshmërinë për hartimin e një baze të

dhënash më të mirë statistikore në Institutin e Sigurimeve Shoqërore.

Së dyti në analizën sasiore seria kohore e përbërë nga 19 observime, është e vogël dhe

mund të ndikojë në analizën e fenomenit dhe në nxjerrjen e përfundimeve. Nuk është

vërejtur në shkallë të lartë prania e autokorelacionit. Megjithatë shkalla e gabimeve në

përfundimet e analizës sasiore janë të rendit të mijtë dhe përfshihen në gabime të

pranueshme që nuk i cënojnë përfundimet e analizës.

Së treti për më shumë kalibrimi i ndryshimeve parametrike do të ketë një impakt të

madh në rezultatet e modelit për shembull nëse normat e kontributeve do të rriten më


9

pak apo më shumë se ato që përshkruhen në këtë punim, apo nëse tavanet e kontributit

do të jenë më pak apo më shumë se ato të parashikuara nga ana jonë. Në këtë kuptim,

rezultatet e modelit duhet të shihen më shumë në këndvështrimin cilësor se sa

sasior, pra si rezultate jo shumë të sakta por të përafërta që nxjerrin në pah se si

duhet të lëvizet drejt qëndrueshmërisë.


10

Në këtë kapitull trajtohet në mënyrë analitike taksonomia e pensioneve duke dhënë të

gjithë komponentët e sistemit të pensioneve. Krahas konceptit të përhapur gjerësisht se

sistemi i pensioneve është një tërësi kollonash, të strukturuar nga Banka Botërore, këtu

jepet në mënyrë të detajuar koncepti i sistemit të pensioneve si tërësi planesh, fondesh

dhe entesh të pensioneve. Ky është një koncept më bashkëkohorë dhe bazohet në

natyrën e pensionit si një instrument kursimi. Përveç të tjerash këtu bëhet edhe një

klasifikim i planeve, fondeve dhe enteve të pensioneve. Gjithashtu në këtë pjesë të

punimit tregohen objektivat e reformave të sistemit të pensioneve dhe analizohen me

kujdes reformat e derisotshme në planin shtetëror të pensioneve.

Kapitulli i Parë

Tranzicioni dhe sistemi i pensioneve në Shqipëri


11

Në lidhje me sistemin e pensioneve ekzistojnë dy tipe kryesore klasifikimesh.

Klasifikimi i parë është sistemi i pensioneve shumështyllësh i projektuar nga Banka

Botërore dhe klasifikimi i dytë është sistemi i pensioneve i strukturuar në: plane

pensioni, fonde pensioni dhe ente pensioni.

Në klasifikimin e parë, në modelin e strukturuar nga Banka Botërore sistemi i

pensioneve përbëhet nga tre shtylla:

Shtylla e parë (kolona e parë) e cila është e detyrueshme, e menaxhuar publikisht, e

pafinancuar, një shtyllë me përfitime të përcaktuara; një PAYG sistem.

Shtylla e dytë e detyrueshme, e menaxhuar privatisht dhe e financuar plotësisht për

kursimet, një shtyllë me kontribute të përcaktuara, pa asnjë rishpërndarje.

Shtylla e tretë është vullnetare për ata që duan më shumë mbrojtje për jetën e tyre pas

daljes në pension dhe është e menaxhuar privatisht.

Shtylla e parë i ngjan sistemit të vjetër publik të pafinancuar, dhe synon kryesisht për

funksionin e shpërndarjes së pensionit social. Me fjalë të tjera, fondet e financuara nga

taksat janë përdorur për të siguruar një nivel minimal të ardhurash të nevojshme për

njerëzit e moshuar.

Shtylla e dytë, si përbërës kryesor në sistemin e pensioneve, ndan karakteristika të

ngjashme me planin me kontribute të përcaktuara (DC), pra është një plan i

detyrueshëm, është i financuar plotësisht dhe fondet janë të menaxhuara në mënyrë

konkurruese nga drejtuesit e mjeteve që ndjekin parimin e maksimizimit të fitimit. Duke

qenë se njerëzit në përgjithësi nuk mendojnë shumë për të ardhmen apo thjeshtë sepse

ata nuk kanë informata të mjaftueshme për të parashikuar se çfarë do të ndodhë në të

ardhmen, është e këshillueshme që të detyrohen njerëzit që të marrin pjesë në skemat e

pensioneve. Kjo justifikon faktin që shtylla e dytë ashtu sikurse edhe shtylla e parë është

e detyrueshme.

Pse shtylla e dytë është e menaxhuar privatisht? Nëse fondet menaxhohen nga qeveria,

shpesh kjo do të ndiqet nga korrupsioni politik. Për shembull, qeveria, me qëllimin e

financimit të borxhit fiskal, ose të reduktimit të rrezikut të investimeve, mund të kërkoj

1.1 Taksonomia e pensioneve


12

fonde për të blerë obligacione qeveritare, e cila nuk është gjithmonë e dëshirueshme nga

pikëpamja ekonomike (Mitchell dhe Hsin 1997; Mitchell 1998), pasi obligacionet e

qeverisë janë të prekshme prej inflacionit. Për më tepër, fondet e menaxhuara publikisht

janë të angazhuara lehtësisht në investime të natyrës politike, p.sh. projektet e

infrastrukturës (Vives 2000). Nëse menaxhohen privatisht, fondet mund të zbusin

korrupsionin politik ashtu sikurse edhe të ulin rrezikun e inflacionit, duke arritur një

normë më të lartë reale të kthimit.

Në klasifikimin e dytë sistemi i pensioneve përbëhet nga: planet e pensioneve, fondet e

pensioneve dhe entet (subjektet) e pensioneve si dhe ai mund të shikohet nga

këndvështrimi funksional dhe institucional. Pra në këtë punim do ta shikojmë sistemin e

pensioneve si tërësinë e lidhjeve dhe të raporteve ndërmjet planeve të ndryshme të

pensioneve, të vetë fondeve të pensioneve si edhe të enteve të pensioneve.

I. Plani i pensioneve. Plani i pensioneve është një rregullim ose një kontratë ligjore

sipas të cilit anëtarit të planit ose personit të varur financiarisht prej tij, i sigurohen të

ardhura pas daljes së tij në pension, ose pasi ai bëhet i paaftë për punë. Kjo kontratë

mund të jetë pjesë e kontratës së punësimit sipas kërkesave të ligjit ose rregullave të

planit të pensioneve. Kjo do të thotë se elementët e një plani pensionesh mund të

përcaktohen nga ligje specifike ose nga statuti i planit. Gjithashtu përveç pensionit,

planet mund të ofrojnë dhe përfitime të tjera për anëtarët e tij (ose për familjarët e tjerë

të anëtarit) si për shembull, shpërblime për paaftësi të përkohshme në punë, përfitime

për mbulimin e shpenzimeve në rast sëmundjesh etj.

Planet e pensioneve mund të klasifikohen në disa mënyra:

Së pari, planet e pensioneve klasifikohen në plane publike dhe në plane private

të pensioneve:

a) Plani publik i pensioneve është një skemë e sigurimit shoqëror apo një skemë e

ngjashme me të, ku përgjithësisht shteti administron pagesën e përfitimeve të

pensioneve. Qëllimi i tyre është të sigurojnë një minimum përfitimesh (të paracaktuar

ose të lidhur me të ardhurat e siguruara nga kthimet e aktiveve të fondeve të

pensioneve) për daljen në pension për popullsinë në përgjithësi (ose të paktën për

popullsinë e zënë me punë në sektorin formal të ekonomisë). Planet publike kanë qenë


13

tradicionalisht të financuara sipas parimit PAYG por disa vende të OECD-së kanë bërë

ndryshime të pjesshme në këto plane.

b) Planet private të pensioneve janë plane ku një institucion përveç qeverisë (pra i

ndryshëm nga qeveria) administron pagesën e përfitimeve të pensioneve. Planet private

të pensioneve drejtohen nga punëdhënësi që vepron në rolin e sponsorit të planit, nga

një ent pensionesh (njësi ekonomike pensioni) dhe nga një sigurues i sektorit privat.

Këto plane mund të jenë plotësuese ose zëvendësuese të sistemeve të sigurimeve

shoqërore. Në disa vende, këto mund të përfshijnë planet për punëtorët e sektorit publik.

Planet private në vendet e OECD-së janë të financuara.

Së dyti, planet e pensioneve klasifikohen në plane pensionesh profesionale

(nga punësimi) dhe në plane personale:

a) Planet e pensioneve profesionale (nga punësimi) janë ato plane ku anëtarë të tij

janë ata që janë të lidhur me subjektin që përcakton planin (sponsorin e planit) me një

marrëdhënie punësimi, domethënë, ku anëtari i planit është apo ka qenë i punësuar nga

sponsori i planit. Planet profesionale mund të krijohen nga punëdhënësi ose grupe

punëdhënësish (për shembull shoqatat e industrisë), shpeshherë edhe në bashkëpunim

me shoqatat e punës (për shembull një sindikatë).

Në përgjithësi, sponsori i planit është përgjegjës për kontributet tek plani, por disa herë i

kërkohet edhe anëtarit të planit (të punësuarit) të kontribuojë tek plani. Sponsori

gjithashtu, mund të ketë përgjegjësi administrative dhe mbikqyrëse për këto plane. Këto

plane ndahen në dy lloje:

a.1) Plane pensionesh profesionale të detyrueshme. Pjesëmarrja në këto plane është e

detyrueshme për punëdhënësit. Sipas ligjit, edhe punonjësit (anëtarët) janë të detyruar të

marrin pjesë në plan. Sponsorët (punëdhënësit) duhet të ndërtojnë planet e pensioneve

profesionale në të cilat do të jetë e nevojshme që të punësuarit të bashkohen. Kur

punëdhënësit janë të detyruar të ofrojnë një plan të pensioneve profesionale (për

shembull marrëveshje kolektive të gjithë industrisë me sindikatat) por anëtarësimi i të

punësuarve është në bazë vullnetare, përsëri këto plane konsiderohen si plane të

detyrueshme.

a.2) Plane pensionesh profesionale vullnetare. Krijimi i këtyre planeve është vullnetar

për punëdhënësit (sponsorat). Në disa vende punëdhënësit mund të krijojnë mbi baza

vullnetare plane pensionesh profesionale që me përfitimet e tyre të zëvendësojnë së

paku pjesërisht sistemin e sigurimeve shoqërore. Këto plane klasifikohen si vullnetare,


14

edhe pse punëdhënësit duhet të sponsorizojnë këto plane me qëllim që të përjashtohen

(të paktën pjesërisht) nga kontributet për sigurimet shoqërore.

b) Planet e pensioneve personale. Hyrja në këto plane nuk është e lidhur me një

marrëdhënie pune. Pra individët zgjedhin vetë planin pa ndërmjetësinë e ndonjë

punëdhënësi. Punëdhënësit nga ana e tyre mund të kontribuojnë tek këto plane

personale. Disa plane personale mund të kenë anëtarësi të kufizuar (për shembull të

vetëpunësuar, individë që nuk i përkasin një plani profesional etj) dhe disa të tjerë të

kenë anëtarësi të hapur. Edhe këto plane ndahen në dy lloje:

b.1) Plane pensionesh personale të detyrueshme Janë plane ku individët duhet të

bashkohen në mënyrë të detyrueshme ose janë plane të disponueshme për të pranuar

kontribute pensionesh të detyrueshme. Individëve mund t’u kërkohet të japin kontribute

në një plan që ata mund ta zgjedhin vetë (zakonisht brenda një game të caktuar të

zgjedhjeve) apo të planifikojnë një pension të veçantë.

b.2) Plane pensionesh personale vullnetare. Pjesëmarrja në këto plane është

vullnetare për individët. Individët nuk janë të detyruar me ligj të marrin pjesë në një

plan pensioni. Atyre zakonisht u kërkohet të kontribuojnë në një plan personal. Në disa

vende këto plane kthehen në të detyrueshme në rastin kur ato sigurojnë përfitime që

zëvendësojnë ato të sistemit të sigurimeve shoqërore (për shembull në Mbretërinë e

Madhe)

Së treti, planet e pensioneve klasifikohen edhe në plane pensionesh me përfitime

të përcaktuara, në plane pensionesh me kontribute të përcaktuara dhe në plane

pensionesh të kombinuara:

a) Planet e pensioneve me përfitime të përcaktuara janë të gjitha planet përveç

atyre me kontribute të përcaktuara. Në këto plane risku financiar dhe risku i jetëgjatësisë

merren përsipër nga sponsori. Përfitimet për anëtarët bazohen në një formulë tipike të

lidhur me pagën e anëtarit dhe kohëzgjatjen e punësimit.

b) Planet e pensioneve me kontribute të përcaktuara janë planet e pensioneve

në të cilat përfitimet për anëtarët e tyre bazohen thjeshtë në shumat e kontribuara në

plan nga sponsori ose nga anëtari plus shumat e siguruara nga investimet e realizuara të

aktiveve të fondeve. Këtu nuk përfshihen planet për të cilat punëdhënësi që sponsorizon

planin garanton një normë kthimi të caktuar. Shumica e planeve të pensioneve personale

janë me kontribute të përcaktuara.


15

c) Planet e pensioneve të kombinuara janë kombinim i disa karakteristikave të

planeve me kontribute të përcaktuara me planet me përfitime të përcaktuara (për

shembull në Amerikë të ashtuquajturat planet “Cash Balance” dhe “Pension Equity”.

Së katërti, planet nga pikëpamja e financimit (fondësimit) të tyre dallohen në

plane pensionesh të financuara (fondësuara) dhe në plane pensionesh jo të financuara

(fondësuara) :

a) Planet e pensioneve të financuara janë plane që kanë akumuluar pasive ose

aktive të dedikuara të cilat mund të identifikohen në bilancin e sponsorit ose si rezerva

të dedikuara ose si aktive specifike të cilat përdoren për t’i paguar anëtarit të planit

përfitimet nga plani i pensionit. Mënyra me të cilën maten nivelet e financimit ndryshon

nga vendi në vend.

b) Planet e pensioneve të pafinancuara janë ato që financohen direkt nga

kontributet nga sponsori i planit ose të pjesëmarrësve në plan. Planet e pafinancuara

(planet rrjedhëse) paguajnë sipas metodës së disbursimit (ose të njohur me emrin

PAYG).

II. Fondet e pensioneve. Fondet e pensioneve janë shporta aktivesh që përfshijnë

edhe aktivet e punëdhënësit në rastin e disa planeve të pensioneve profesionale (nga

punësimi), që blihen me kontributet e planeve të pensioneve ose që janë të përcaktuara

nga ligji ose me kontratë si aktive të planeve të pensioneve. Fondet nuk janë institucione

apo ente të tjera. Ato klasifikohen në disa mënyra:

Së pari, fondet e pensioneve klasifikohen në fonde pensionesh autonome, jo

autonome dhe të siguruara:

a) Fondet e pensioneve autonome. Në planet e pensioneve profesionale një fond

autonom është një fond pensionesh ku fondet ligjërisht janë të ndarë nga sponsorët e

planit duke përbërë aktive të një enti ligjor pensionesh (me një qëllim special) ose duke

përbërë një llogari të ndarë të drejtuar nga një institucion financiar i anëtarëve të

planit/fondit. Fondet e pensioneve që suportojnë planet personale nga vetë definicioni i

tyre janë autonome. Në të dyja; në planet e pensioneve personale dhe profesionale,

anëtarët e fondit kanë të drejtë ligjore ose përfituese të një ose disa kërkesave të tjera

kontraktuale kundrejt aktiveve të mbajtura në fondin e pensioneve autonome.

b) Fondet e pensioneve joautonome. Në planet e pensioneve profesionale një

fond jo autonom është një fond pensionesh që nuk është ligjërisht i ndarë nga sponsori i


16

planit. Aktivet e pensioneve pasqyrohen në bilancin e sponsorit dhe gjithsesi janë pasuri

e sponsorit të planit. Në dallim nga fondet e pensioneve autonome anëtarët e këtyre

planeve të pensioneve nuk kanë asnjë pretendim ligjor ose kontraktual në aktivet e

fondit.

c) Pensionet e siguruara. Si planet profesionale ashtu dhe ato personale, janë

fonde pensionesh që përbëhen ekskluzivisht nga produkte të shoqërive të sigurimit. Nuk

përfshihen këtu rastet kur një shoqëri sigurimi vepron si një administrator i një plani

pensionesh nga punësimi ose plani pensionesh personal duke drejtuar aktivet e

pensioneve nëpërmjet një llogarie të ndarë në emër të anëtarëve të planit /fondit.

Së dyti, një klasifikim tjetër që do të përdoret është ai i klasifikimit të fondeve të

pensioneve në fonde pensionesh kolektive, në fonde pensionesh të grupit, fonde të

anëtarëve të lidhur dhe në fonde pensionesh individuale:

a) Fondet e pensioneve kolektive janë shporta aktivesh të planeve të pensioneve

të sponsorve të ndryshëm të planeve. Ka dy lloje të fondeve kolektive: ato që dallohen

për punëdhënës të lidhur, domethënë kompanitë që janë të lidhura financiarisht me

fondin e pensioneve dhe të cilët marrin pjesë në një plan të përbashkët për anëtarët e një

grupi të vetëm dhe ato për punëdhënës jo të lidhur por që janë të të njëjtit lloj aktiviteti

ekonomik.

b) Fondet e pensioneve të grupit janë fonde që përbëhen nga aktive të individëve

ose /dhe kompanive të palidhur në të njëjtin plan pensionesh.

c) Fonde të anëtarëve të lidhur janë fonde që përbëhen nga aktive të një numri të

kufizuar anëtarësh të lidhur të cilët janë që të gjithë në organet drejtuese të fondit të

pensioneve.

d) Fondet individuale janë fonde që përbëhen nga aktive të një anëtari të vetëm

ose të përfituesve të tij në formën e një llogarie individuale.

Së treti, në këtë punim, fondet e pensioneve klasifikohen në fonde të hapura dhe

në fonde të mbyllura:

a) Fondet e pensioneve të hapura janë ato që suportojnë të paktën një plan pa

ndonjë kufizim në anëtarësim (megjithatë anëtarësimi kolektiv mund të jetë i mundur)

b) Fondet e pensioneve të mbyllura janë fondet që mbështesin vetëm një plan

pensionesh që është i limituar në një numër të caktuar të punësuarish, për shembull ato

të një punëdhënësi ose një grup punëdhënësish.


17

III. Enti i pensioneve. Enti i pensionit është një ent me një qëllim ligjor të veçantë i cili

mund të jetë një ent mirëbesimi, një fondacion ose një shoqëri tregtare që mund të

kontrollojë fondin e pensioneve në emër të anëtarëve të planit/fondit. Anëtarët e planit

mund të kenë një të drejtë pronësie ligjore ose vetëm përfitime nga fondi i pensioneve

ose një pretendim kontraktual ndaj entit në lidhje me të drejtat e tyre mbi aktivet e

fondit të pensioneve.

Entet e pensioneve klasifikohen në ente private dhe ente publike.

a) Me ente publike kuptohen entet që rregullohen sipas së drejtës së sektorit

publik.

b) Me ente private kuptohen entet që rregullohen sipas së drejtës së sektorit privat.

Sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri u prezantua në vitin 1993. Ai është konceptuar

si një sistem shumë kollonash. Ai bazohet në kollonën publike të detyrueshme (shtylla e

parë) dhe në kollonën suplementare (shtylla e tretë) e cila ende dhe sot nuk është shumë

e zhvilluar.

Kollona publike e detyrueshme është pjesë e një plani publik, me përfitime të

përcaktuara dhe bën pjesë në planet e pafinancuara.

Ajo mbulon të punësuarit, punëdhënësit dhe të vetëpunësuarit në zonat urbane dhe

rurale. Pensionet që fitohen quhen pensione shtetërore. Sistemi i pensioneve përbëhet

nga pensionet e pleqërisë, të invaliditetit dhe familjare. Mbulimi fillon në datën që

personi i siguruar nis ligjërisht aktivitetin ekonomik dhe mbaron në datën kur aktiviteti

ekonomik përfundon. Për të fituar të drejtën e përfitimeve, çdo individ duhet të

kontribuojë në degën përkatëse. Periudha e sigurimit i përfshin të gjitha periudhat për të

cilat janë paguar kontribute dhe gjatë të cilave është dhënë përfitim nga sigurimet

shoqërore.

Kollona suplementare rregullohet në bazë të ligjit “Për fondet e pensioneve vullnetare”

datë 10.12.2009. Ky ligj rregullon veprimtarinë e fondit të pensionit vullnetar me

kontribute të përcaktuara, me plan individual dhe profesional, ku një plan pensioni

mund të ketë më shumë se një produkt .

Funksionimi i këtij ligji, nga pikëpamja e administrimit kalon në tre nivele:


18

Niveli i parë: Fondi i pensionit. Sipas ligjit, kemi dy lloje fondesh pensioni, fonde

pensioni vullnetare dhe fonde pensioni profesionale. Në këtë të fundit pjesëmarrja në

planin e pensionit, mund të jetë: kolektive, individuale dhe e kombinuar.

Niveli i dytë. Shoqëria administruese. Sipas ligjit, fondi i pensionit vullnetar do të

administrohet nga shoqëria administruese, e cila themelohet si shoqëri aksionere, në

përputhje me ligjin “Për shoqëritë tregtare”.

Niveli i tretë. Depozitari. Eshtë një bankë e liçencuar nga Banka e Shqipërisë për të

ofruar shërbime kujdestarie, e miratuar nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare me

propozim të shoqërisë administruese.

Origjina e sistemit të sigurimeve shoqërore në Shqipëri daton në 1923 përmes aktit

mbi "Pensionet e forcave të armatosura". Në bazë të kësaj, në tetor 1927 erdhi në fuqi

akti i dytë "Për pensionet e nëpunësve civilë". Pas Luftës së Dytë Botërore, në Gusht

1947, një ligj i ri "Për sigurimet shoqërore", u aprovua. Ky sistem i ri pensioni mbulonte

vetëm njerëzit të cilët kishin punuar në sektorin shtetëror në zonat urbane për 20 vjet.

Në vitin 1966, pas shtetëzimit të sektorit privat, u miratua një ligj i ri për pensionet. Një

tjetër sistem paralel për fermerët që punonin në kooperativa bujqësore u miratua me ligj

në 1972. Para se ky ligj të vinte në fuqi, njerëzit të cilët punonin në kooperativat

bujqësore, rreth 30% deri në 40% të popullatës, pothuajse ishin përjashtuar nga skema e

mbrojtjes sociale.

Ky sistem i sigurimeve shoqërore në thelb nuk ka arritur të garantojë një mbrojtje të

plotë sociale. Ai parashikonte daljen në pension në mosha të reja në sektorin publik dhe

trajtime diskriminuese për kategori të ndryshme të punonjësve. Kështu pensioni

maksimal i fermerëve ishte i barabartë me pensionin minimal në sektorin shtetëror.

Mosha e daljes në pension të fermerëve ishte 5 vjet më vonë se grupi tjetër i

pensionistëve të sektorit shtetëror dhe për më tepër ata nuk përfitonin mbrojtje

afatshkurtër për aftësi të kufizuara.

Sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri para periudhës së tranzicionit ishte zhvilluar

në kushtet e industrializimit të sforcuar të vendit, duke parashikuar favorizime për degë

1.2 Sistemi i pensioneve para periudhës së tranzicionit .


19

të tilla të industrisë si metalurgjia, industria kimike, minierat, energjitika, ndërtimi dhe

degë të tjera ku puna konsiderohej e vështirë.

Sigurimet shoqërore në sistemin socialist funksiononin nën kontrollin e shtetit si pjesë

përbërëse e buxhetit të shtetit. Ky funksion ishte i përcaktuar nga politika ekonomike që

ndiqej nëpërmjet buxhetit të shtetit dhe filozofia paternaliste në caktimin e kushteve të

jetesës. Kontributet nuk shërbenin vetëm për financimin e sistemit, por ato funksiononin

si një mekanizëm për rregullimin e të ardhurave, si një faktor i kostos së punës dhe si

një pjesë e sistemit të taksave të pashpallura publikisht.

Funksionimi i sistemit të vjetër të sigurimeve shoqërore karakterizohej nga dëshira për

të kompletuar e integruar sigurimet shoqërore në një sistem të vetëm. Në këto rrethana,

zhvillimi i sistemit të sigurimeve shoqërore ishte i përcaktuar nga prioritetet e standartit

të jetesës që vareshin nga mundësitë dhe politika ekonomike e shtetit.

Përsa i përket pensioneve ashtu si në të gjitha vendet ish komuniste ka pasur vetëm një

kollonë të pensioneve e cila administronte skema të qytetit dhe fshatit të ndërtuara pa

kritere ekonomike.

Pensionet financoheshin në bazë të mënyrës së pagimit “në vend” nëpërmjet

transferimit të fondeve nga firmat shtetërore në buxhetin e sigurimeve shoqërore, brenda

buxhetit të shtetit.

Përfitimet për kontigjente të ndryshëm (të moshuarit, të paaftët, të mbijetuarit)

financoheshin nga i njëjti buxhet ose rrjet burimesh. Kishte pak transparencë gjatë

mbledhjes dhe lokalizimit të burimeve.

Struktura e punësimit para tranzicionit ishte gjithashtu një premisë e rëndësishme për

sistemin e pensionit. Mosha e daljes në pension ishte e ulët dhe gjendeshin gjithashtu

shumë rrugë për dalje të parakohshme në pension, dhe shumë pensionistë të rinj në

moshë shpesh vazhdonin punën, ndonëse merrnin përfitimin. Formula e përfitimit dhe

kushtet e zgjedhshmërisë ishin të lidhura me strukturat e pagave dhe politikave të

punësimit dhe çdo rishpërndarje arrihej brenda vetë skemës. Lidhja midis kontributeve

dhe përfitimeve ishte e dobët. Rezerva (mbulimi) universale tregonte se i vetmi rrjet i

sigurtë, i nevojshëm ishte një pension minimum brenda skemës. Që kur varfëria


20

përjashtohej në këtë sistem, të ardhurat bazë për programe mbështetëse nuk ishin të

zhvilluara.

Pra në përgjithësi skema e para-reformave ka qenë e hartuar për të rishpërndarë të

ardhurat. Përfitimet ishin llogaritur bashkërisht si përqindje e fiksuar nga të ardhurat

referuese të punëtorëve për një numër minimal vitesh, shpesh me një komponent të

ngurtësuar të normës dhe/ose një përfitim maksimal. Megjithatë, gjendeshin shumë të

ashtuquajtura privilegje, për shembull mosha e re e daljes në pension dhe shuma më të

mëdha të përfitimit për punë të favorizuara nga shteti.

Reformimi i pensioneve është një nga sfidat më të mëdha me të cilat përballen qeveritë

kombëtare. Reformimi i sistemi të vjetër PAYG është ende nën një debatë të nxehtë.

Ndryshimet demografike aktuale globale drejt plakjes së popullsisë po bëhen gjithnjë e

më shumë të dukshme. Ky trend afatgjatë i plakjes së popullsisë si në vendet e

zhvilluara ashtu dhe në vendet në zhvillim është shkaktuar kryesisht nga jetëgjatësia në

rritje e jetës dhe nga norma në rënie e fertilitetit (Munnell 2004). Për shkak të rritjes së

jetëgjatësisë si dhe për vetë natyrën e sistemeve PAYG të pafinancuara, shumica e

qeverive si në vendet e OECD-së ashtu edhe në vendet me ekonomitë e tregut në

zhvillim janë përballur me vështirësi financiare. Bujaria e sistemeve publike të

pensioneve gjithashtu ka kontribuar në rritjen e detyrimeve aktuale të pensioneve

publike. Në këtë mënyrë shumë vende kanë filluar të rimendojnë sistemet e tyre të

pensionit duke u përfshirë në një proçes reformimi.

Reformat e sistemit të pensioneve lidhen me ndryshime në planet e pensioneve, në

mënyrën e drejtimit e të rregullimit të fondeve të pensioneve dhe me rregullimin e

veprimtarisë së enteve të pensioneve.

Reformat e sistemit të pensioneve duhet të kenë tre objektiva kryesore:

a) Objektivi i parë është lehtësimi i “varfërisë” në kohën e pleqërisë, domethënë

kompensimin pjesor të uljes së konsumit për shkak të ndërprerjes së marrëdhënieve të

punës e të shpërblimit në formën e pagës.

b) Objektivi i dytë është i lidhur me pensionin ose ndryshe me përfitimin në

moshën e pensionit si një instrument financiar nxitës për kursimin, domethënë, për

1.3 Reformat e sistemit të pensioneve dhe objektivat e tyre


21

spostimin e konsumit të sotëm drejt konsumit të ardhshëm. E thënë ndryshe pensioni

duhet të jetë një “makinë” kursimi dhe nxitës për pjesëmarrje të gjerë në planet e

pensioneve sikurse në depozitat bankare, investimet në fondet e investimeve e të tjera.

c) Objektivi i tretë është i lidhur me qëndrueshmërinë financiare.

Këto objektiva duhet të jenë të lidhur me njëri tjetrin. Plani mund të jetë i qëndrueshëm

financiarisht por mund të mos lehtësojë varfërinë dhe as të shërbejë për nxitjen e

kursimit. Po kështu pensioni mund të shërbejë si nxitës i kursimit, por plani mund të

mos jetë financiarisht i qëndrueshëm. Nga ana tjetër plani mund të jetë i qëndrueshëm

dhe të lehtësojë disi varfërinë, por mund të mos jetë nxitës për kursimin. Pra të tre

objektivat luajnë të njëjtin rol por në kohë e në momente të ndryshme ndonjë objektiv

mund të marrë prioritet në krahasim me objektivat e tjerë.

Kështu aktualisht sipas studimit tonë prioritet duhet të ketë qëndrueshmëria financiare e

planeve dhe i gjithë sistemit. Kjo sepse përvoja jonë në kursime nuk është shumë e

madhe, pasi instrumentet e kursimit që ne kemi janë afat shkurtër nga 1-12 muaj

(depozita bankare, bono thesari) dhe në disa raste të veçanta mbi 12 muaj, por jo më

shumë se 3-5 vjet (përsëri depozita bankare dhe letra me vlerë të qeverisë). Pra

investimet e kursimeve janë të prirura drejt instrumenteve pa risk dhe me likuiditet të

lartë, ndërkohë që pensionet janë instrumente afatgjatë me risk të lartë dhe me likuiditet

të ulët. Në këto kushte pensioni në vendin tonë nuk mund të jetë një instrument kursimi

dhe po kështu objektivi për nxitjen e kursimit nuk ka vlera praktike. Në studim pensioni

në shumicën e rasteve shihet si një mbrojtje sociale madje për përllogaritjet tona është

përdorur pensioni i standardizuar i përcaktuar nga Organizata Ndërkombëtare e Punës.

Në këto kushte, në studimin tonë objektivi i vetëm i reformës së sistemit të pensioneve

është qëndrueshmëria financiare e sistemit të pensioneve. Me qëndrueshmëri

financiare të sistemit të pensioneve kuptohet një situatë financiare e sistemit, e tillë

që i jep atij mundësinë të kënaq nevojat e përfituesve të sotëm pa kompromentuar

mundësinë e tij që të kënaq edhe nevojat e përfituesve të ardhshëm. Por në praktik

për çdo plan të veçantë bëhet edhe një përcaktim më i thjeshtë i qëndrueshmërisë, si për

shembull për planin shtetëror të pensioneve qëndrueshmëria mund të lidhet me

reduktimin e subvencionit shtetëror apo eliminimin e tij.


22

Analiza e qëndrueshmërisë financiare të planeve të pensioneve duhet t’u japë përgjigje

tre pyetjeve:

a) a është në gjendje që plani të paguajë sot një pension ideal, të standardizuar apo të

kënaqshëm, b) a do të jetë në gjendje që të paguajë nesër një pension ideal, të

standardizuar apo të kënaqshëm c) Cilët janë faktorët që krijojnë paqëndrueshmërinë e

planeve.

Në studim vërtetohet ndjesia e përgjithshme se as edhe në të ardhmen planet ekzistuese

të pensioneve nuk do të jenë të qëndrueshme financiarisht nëse nuk ndërmerren reforma

të gjera e të thella parametrike dhe organizative si edhe nëse industria e pensioneve nuk

i nënshtrohet një rregullimi të ngjashëm me industritë e tjera financiare si për shembull

atë bankar. Ndërkohë, rezulton që në paqëndrueshmërinë financiare të sistemit të

pensioneve kanë ndikuar një sërë faktorësh të cilët ndahen në tre grupe:

a) Karakteri i thellë i mbrojtjes sociale (plani konsideron përfitues të gjithë ata

që kanë kontribuar në një sistem tjetër ekonomik). Në studimin tonë kjo konsiderohet si

karakteristika më kryesore e mbrojtjes sociale e planit shtetëror të pensioneve. Ky faktor

nuk përbën objekt studimi në punimin tonë.

b) Faktorë që lidhen me tranzicionin nga një ekonomi e centralizuar drejt një

ekonomie me treg të hapur e plotësisht konkurrente. Analiza të ngjashme për vende

të tjera në tranzicion kanë nxjerrë në pah rezultate të ndryshme1. Një analizë e tillë është

e domosdoshme për të nxjerrë në pah nëse subvencionet shtetërore të planit shtetëror të

pensioneve kanë qenë e janë të justifikuara apo jo dhe nëse në modelin apo modelet

aktuariale që do të ndërtohen duhet të merren në konsideratë edhe subvencione të

ardhshme që lidhen me tranzicionin e ekonomisë. Pra në fund të fundit duhet të

përcaktohet nëse edhe në të ardhmen në sistemin PAYG duhet të parashikohen

subvencione shtetërore për efekt të faktorëve të ndryshëm të tranzicionit të ekonomisë.

Kështu për shembull një faktor i lidhur me tranzicionin që ka rënduar planin shtetëror të

pensioneve kanë qenë inisiativat për dalje në moshë më të herët në pension. Gjatë viteve

1991-1993 punonjësit shtetëror kanë pasur mundësinë e daljes në pension pesë vjet para

moshës normale duke përfituar një pension jo të plotë. Deri në vitin 1993 nga kjo skemë

përfituan 60.000 ish punonjës shtetëror. Kuptohet që duke filluar nga viti 1998 këta

pensionistë që kanë përfituar nga dalja e parakohshme në pension nuk mund të

konsiderohen më faktor për shkak se ata kanë arritur të gjithë moshën normale të

1 (Mackenzie, Gerson,Cuveas, 1997)


23

pensionit, pavarësisht se dalja e parakohshme në pension deri në 1998 kërkonte

subvencionim nga ana e buxhetit të shtetit. Kjo skemë iu ofrua edhe minatorëve në vitet

1995-1996. Në këtë periudhë 12.000 minatorë përfituan nga dalja e parakohshme në

pension. Pas vitit 2001 edhe kjo pjesë e pensionistëve nuk ka ndikuar në planin shtetëror

të pensioneve.

c) Faktorë që lidhen me informalitetin e ekonomisë. Sikurse edhe në ekonomitë

e tjera, shëndoshja financiare e planit shtetëror të pensioneve ka qenë ndikuar

negativisht nga sektori informal në kohën që kontributet nga sektori shtetëror filluan të

ulen në saj të falimentit të ndërmarrjeve shtetërore si edhe të zvogëlimit të tyre në

kufijtë minimal të ekzistencës së tyre. Në vendin tonë kjo ka ndodhur në vitet 1990 deri

në 1994 dhe ka rezultuar me një rënie drastike të numrit të kontribuesve nga 100% të

fuqisë punëtore në një të tretën e saj. Deri në vitin 1999 norma e mbulimit nuk është

përmirësuar si për shkak të administrimit të dobët në arkëtimin e kontributeve ashtu

edhe të shtysave të pakta të dhëna për grumbullimin e kontributeve të tilla si normat e

larta të kontributeve të aplikuar por edhe të normës së ulët të zëvendësimit. Pas vitit

2000 fillon një rritje në raportin e mbulimit që gjithsesi nuk e kalon 65% edhe sot. Këto

faktorë duhen konsideruar si problematikë të lidhur me informalitetin, por më shumë ato

reflektojnë mangësitë e mëdha strukturale që nuk do të zhduken me kalimin e kohës.

Në studim vërtetohet se me gjithë ndikimin e derisotshëm, tranzicioni aktualisht nuk ka

ndikim në planin shtetëror të pensioneve, ndaj për këtë qëllim plani shtetëror i

pensioneve nuk duhet të mbështetet nga buxheti i shtetit. Por ndërkohë për shkak të

trashëgimisë së përfituesve nga një sistem tjetër dhe për shkak të informalitetit ende për

një kohë shumë të gjatë plani shtetëror i pensioneve duhet të mbështetet nga buxheti i

shtetit me subvencione të konsiderueshme.

Me qëllim qëndrueshmërinë e sistemit, në punim trajtohen gjerësisht rrugët që të çojnë

në arritjen e tij. Në tërësinë e tyre ato janë quajtur reforma. Nga të gjitha reformat më të

rëndësishme janë tre:

Reformimi i parametrave të planeve të pensioneve

Rregullimi dhe drejtimi i fondeve të pensioneve

Rregullimi, drejtimi dhe qeverisja e enteve të pensioneve

Për të arritur në konkluzione sa më të drejta janë ndërtuar skenarë të ndryshëm të bazuar

në ndryshime të veçantë të parametrave të planeve por në disa raste këto ndryshime janë

mbështetur në disa skenarë të kombinuar. Çdo skenar është i bazuar në parashikime


24

makroekonomike, sidomos në parashikimin afatgjatë për 50-70 vjet të GDP-së, të të

ardhurave për frymë, inflacionit, defiçitit buxhetor, të të ardhurave buxhetore e të tjera.

Plani më kryesor i pensioneve sot për sot është plani shtetëror i pensioneve i cili është

një plan i ngritur me ligj të veçantë dhe ku parametrat e planit po kështu janë të

përcaktuara me ligj. Për këtë qëllim shpesh ky plan quhet edhe plan legjislativ. Duke

qenë i tillë prognozat për këtë plan janë të mundshme. Ekziston një model i zhvilluar

nga Banka Botërore (IBRD) i njohur si modeli PROST i Bankës Botërore. Ky model

aplikohet në studimet e Bankës Botërore dhe nëse përkrahet edhe nga qeveritë të cilave

u ofrohet asistencë nga banka botërore, atëherë ai përdoret edhe për qëllime praktike,

domethënë në prognozimet për planet shtetërore (publike) të pensioneve. Modeli që ne

kemi zbatuar në studimin tonë bazohet në të njëjtat kritere me modelin PROST, por të

dhënat me të cilat ushqehet modeli, dhe disa prognozime mbi numrin e kontribuesve

dhe të përfituesve të planit shtetëror të pensioneve janë të ndryshme. Për këtë arsye

konkluzionet dhe rekomandimet tona ndryshojnë nga ato që mund të arriheshin nga

zbatimi i modelit PROST.

Reformat e deritanishme në skemën shtetërore të sigurimeve kanë prekur parametrat e

saj po jo thelbin e skemës. Skema është e do të ngelet e njëjtë me synimin që të dy

nënskemat ajo urbane dhe rurale të shkrihen në një.

Parametrat e skemës shtetërore të sigurimeve janë dy llojesh:

a) parametra të lidhura me kontributet në skemë

b) parametrat e lidhura me përfitimet nga skema

a) Parametrat e lidhura me kontributet

Krahasuar me standardet ndërkombëtare, ndërkohë që për skemën urbane normat e

kontributeve janë konsideruar relativisht të larta (pavarësisht uljeve që ka pësuar), për

skemën rurale normat e kontributeve dhe të ardhurat nominale mbi të cilat aplikohen

këto norma janë shumë të ulëta.

1.4 Reformat e ndërmarra në planin shtetëror të pensioneve

1.4.1 Parametrat kryesorë të planit shtetëror të pensioneve


25

Norma e detyrueshme në skemën urbane ka pësuar disa ndryshime. Në vitin 1993 me

hartimin e ligjit për Sigurimet Shoqërore u vendos një normë e lartë kontributi në masën

42,5%. Vendosja e kësaj norme të lartë u bë në përpjekje për të neutralizuar pasojat që

erdhën në numrin e kontribuesve pas vitit 1990 si pasojë e mbylljes së shumë fabrikave,

rritjes së papunësisë, informalitetit etj.

Tendenca rënëse e numrit të kontribuesve vazhdoi edhe pas vitit 1993 duke arritur

kulmin në vitin 1997. Pas këtij viti filloi të vihej re një rritje e numrit të kontribuesve

por megjithatë shkalla e lartë e informalitetit, norma e lartë e kontributeve, por edhe

mungesa e kulturës së pagimit të taksave bënë që numri i personave që kontribuonin në

skemë të ishte ende i ulët.

Në këtë kuadër, me qëllim rritjen e numrit të personave të përfshirë në skemë, në vitin

2002 norma e kontributeve u ndryshua nga 42,5% në 38,5%. Në vitin 2003 efekti i kësaj

reforme nuk u ndie pasi numri i kontribuesve (kontribuesit në qytet) mbeti pothuajse në

të njëjtat nivele, ndërsa në vitin 2004 filloi të jepte shenjat e para duke u rritur me 4.6%

(nga 358 219 në 361 882) dhe me 11,4% në vitin 2006.

Pavarësisht ecurisë pozitive, rezultatet nuk ishin ende të kënaqshme. Kështu, në vitin

2005 raporti i të punësuarve dhe i kontribuesve, pa përfshirë bujqësinë ishte 61%, që do

të thotë se 39% e të punësuarëve nuk deklaroheshin. Për rrjedhojë, viti 2006 u shoqërua

më një ulje të mëtejshme të normës, nga 38.5% në 29.5% (32,9% me sigurimin

shëndetësor), duke prekur degën e pensioneve me 6% dhe degën e papunësisë me 3%.

Pjesa e punëdhënësit ishte 21.7 përqind dhe pjesa e të punësuarit 11.2 përqind, ndërkohë

që të dy kontribuojnë edhe për sigurimin shëndetësor me nga 1.7% (është i përfshirë në

përqindjen e dhënë). Në këtë mënyrë kostoja që paguante punëdhënësi u ul ndjeshëm,

gjë që motivonte deklarimin. Efektet pozitive u shfaqën por jo në përqindjet e

shpresuara. Kështu në vitin 2007, 2008 kemi një rritje të numrit të kontribuesve nga të

vetëpunësuarit, i cili më pas në vitin 2009, 2010 pësoi një rënie, ndërsa përsa i përket

numrit të kontribuesve në firmat private në 2007 nuk pati ndryshim, ndërsa pas këtij viti

deri në 2011 ky numër ka pësuar rritje.

Krahasuar me ekonomitë e tjera në tranzicion vendi ynë ka pasur deri në vitin 2006

normat më të larta të kontributeve pas Bullgarisë dhe Kirgistanit me norma përkatësisht

39% dhe 36%.

Në vitin 2009 kjo normë u ul përsëri në 24,5% për degët e sigurimit dhe 3,4% për

sigurimin shëndetësor, pra në total në 27,9% ku pjesa e punëdhënësit për sigurimet


26

shoqërore është 15% +1,7% për sigurim shëndetësor dhe pjesa e punëmarrësit për

sigurime shoqërore është 9.5% + 1,7% për sigurim shëndetësor.

Grafiku më poshtë paraqet një krahasim të përqindjes së kontributeve në vendin tonë në

krahasim me kontributet e kësaj periudhe të disa vendeve të tjera në tranzicion si

Kroaci, Maqedoni, Estoni, Serbi, Hungari, Latvi, Kazakistan, Bullgari, Poloni.

Fig 1.1. Përqindja e kontributeve e krahasuar me vende të tjera në tranzicion

Siç shihet nga Figura 1.1, Shqipëria është pozicionuar në mes të këtyre vendeve me një

përqindje kontributi të pranueshme.

Tavani për pagesat mandatore të kontributeve përcaktohen si shumëfisha të pagës

minimale. Tavani ka qenë objekt ndryshimi në varësi të ndryshimit të pagës minimale

Për vitin 2009 për skemën urbane për pagesat mandatore të kontributeve paga minimale

kontributive ka qenë 16120 lekë dhe paga maksimale kontributive përcaktohet si

shumëfish i pagës minimale dhe është 80 600 lekë, pra në një raport 1:5.

Për vitin 2010, paga minimale kontributive ka qenë 16820 lekë dhe paga maksimale

kontributive ka qënë 84100 lekë. Për vitin 2011 paga minimale kontributive ka qënë

17540 lekë dhe maksimalja pesëfishi i asaj minimale 87700 lekë, dhe që nga 1 korrik

2012 paga minimale kontributive është 18295 leke dhe paga maksimale kontributive

është 91475 lekë.

Në skemën rurale normat aplikohen mbi të ardhura hipotetike të fiksuara në vitin 1993

në një nivel prej 10 800 lekë, përkatësisht 9% (kontributi vjetor 972 lekë) për rajonet

0

5

10

15

20

25

30

35

Kroaci

Maqedoni

EstoniSerbi

Shqiperi

HungariLatvi

Kazakistan

Bulgari

Poloni


27

malore dhe 15% (kontributi vjetor 1620 lekë) për zonat e tjera rurale. Në vitin 2006 të

vetëpunësuarit në bujqësi për zonat malore paguanin një kontribut mujor 542 lekë, në

zonat fushore paguanin 833 lekë. Për vitin 2009 pagesa kontributive vjetore është 13

600 lekë për zonat fushore dhe 8840 lekë për zonat malore. Në zonat rurale kontributi

mesatar i kontribuesve ruralë ka qenë 1/5 e normës së kontributeve të zonës urbane, por

me uljen e përqindjes së kontributeve të zonës urbane sipas të dhënave të vitit 2011 ai

ka arritur në rreth 1/3 e normës së kontributeve të sektorit urbanë (kjo për zonat

fushore). Nga ana tjetër niveli i pensionit bazë në fshat për vitin 2011 është rreth 68% e

pensionit minimal të pensionit urbanë, por me shtesën 1% për çdo vit të kontribuar që

nga viti 1994 pensioni maksimal në fshat e arrin pensionin minimal urban.

Rreth 40% e kontribuesve janë punonjës të sektorit shtetëror por megjithëse janë rreth

20% më pak se ata të sektorit privat (sektori privat përfshin 60% të kontribuesve) ata

kontribuojnë me kontribute rreth dy herë më shumë krahasuar me kompanitë private.

Evazioni i kontributeve është i madh në sektorin privat dhe në sektorin e fshatit sidomos

aty ku ISSH ka vështirësi për të grumbulluar kontributet (p.sh. sektori rural i cili ka një

histori të gjatë mospërmbushjesh të detyrimeve ndaj ISSH-së). Evazioni reflektohet në

dështimin e regjistrimit të popullsisë ose në mospërmbushjen e detyrimeve nga ana e

individëve të regjistruar nëpër skema. Fenomeni i parë është tipik për sektorin privat në

zonat urbane, ndërkohë që i dyti është i zakonshëm për zonat rurale.

Por megjithatë, pavarësisht përpjekjeve që po bëhen, duket se Sistemi i Sigurimeve

Shoqërore ka probleme të theksuara në menaxhim, pasi skema vazhdon të mbështetet

gjithmonë e më shumë në buxhetin e shtetit. Nëse shikohet trendi i popullsisë, vihet re

që numri i pensionistëve po rritet nga viti në vit, sikurse edhe mosha e popullsisë. Kjo

do të shoqërohet me një ulje të mëtejshme të raportit të mbulimit të kontribuesve aktualë

me përfituesit aktualë, duke e kthyer skemën e pensioneve në një problem akut për të

ardhmen.

b) Parametrat e lidhura me përfitimet

Parametrat e lidhura me përfitimet janë:

mosha e daljes në pension e cila është 65 vjeç për burrat dhe 60 vjeç për gratë

vitet e sigurimit, që janë vitet gjatë të cilave i siguruari duhet të ketë kontribuar

në skemën e ISSH-së


28

pensioni minimal dhe pensioni maksimal i cili përcaktohet si shumëfish i atij

minimal

pagat referuese janë paga të përcaktuar nga Këshilli i ministrave për pagat para

vitit 1994.

Mosha e daljes në pension ka qënë 60 vjeç për meshkujt dhe 55 vjeç për femrat.

Punonjësit që punonin në ato që quheshin punë të vështira (kategori e parë dhe kategori

e dytë) dilnin më shpejt në pension dhe me një periudhë sigurimi më të vogël.

Rritja graduale e moshës së pensionit është futur për të shmangur ndonjë krizë financimi

të menjëhershme. Pas vitit 2002 mosha e pensionit si për burrat ashtu edhe për gratë

rritet me 5 vjet në total me një rritje prej 6 muaj në çdo vit. Në këtë mënyrë mosha e

daljes në pension në vitin 2012 është 65 vjeç për burrat dhe 60 vjeç për gratë. Ky

ndryshim ka për qëllim të balancojë skemën e sigurimeve shoqërore duke ngadalësuar

numrin e njerëzve që përfitojnë nga sistemi i sigurimeve shoqërore.

Tabela 1.1. Mosha e pensionit dhe vitet e sigurimit për çdo kategori, të ndara në femra

dhe meshkuj.

Vitet K a t e g o r i I K a t e g o r i II K a t e g o r i III

Mosha Vjetërsia Mosha Vjetërsia Mosha Vjetërsia

F M F M F M F M F M F M

1993 45 50 15 20 50 55 20 25 55 60 20 25

1994 45 50 15 20 50 55 21 25 55 60 21 25

1995 46 51 16 21 51 56 22 26 55 60 22 26

1996 46 51 17 21 51 56 23 27 55 60 23 27

1997 47 52 18 22 52 57 24 28 55 60 24 28

1998 47 52 19 22 52 57 25 29 55 60 25 29

1999 48 53 20 23 53 58 26 30 55 60 26 30

2000 48 53 21 23 53 58 28 31 55 60 28 31

2001 49 54 22 24 54 59 30 32 55 60 30 32

01.07.02 - 30.06.03 49 54 23 24 54 59 32 33 55,5 60,5 32 33

01.07.03 - 30.06.04 50 55 24 25 55 60 34 34 56 61 34 34

01.07.04 - 30.06.05 50 55 25 25 55,5 60,5 35 35 56,5 61,5 35 35

01.07.05 - 30.06.06 51 56 26 26 56 61 35 35 57 62 35 35

01.07.06 - 30.06.07 51 56 27 27 56,5 61,5 35 35 57,5 62,5 35 35

01.07.07 - 30.06.08 52 57 28 28 57 62 35 35 58 63 35 35

01.07.08 - 30.06.09 52 57 29 29 57,5 62,6 35 35 58,5 63,5 35 35

01.07.09 - 30.06.10 53 58 30 30 58 63 35 35 59 64 35 35

01.07.10 - 30.06.11 53 58 31 31 58,5 63,5 35 35 59,5 64,5 35 35

01.07.11 - 30.06.12 54 59 32 32 59 64 35 35 60 65 35 35

01.07.12 - 30.06.13 54 59 33 33 59,5 64,5 35 35

01.07.13 - 30.06.14 55 60 34 34 60 65 35 35

01.07.14 - 30.06.15 55,5 60,5 35 35

01.07.15 - 30.06.16 56 61 35 35

01.07.16 - 30.06.17 56,5 61,5 35 35

01.07.17 - 30.06.18 57 62 35 35

01.07.18 - 30.06.19 57,5 62,5 35 35

01.07.19 - 30.06.20 58 63 35 35

01.07.20 - 30.06.21 58,5 63,5 35 35

01.07.21 - 30.06.22 59 64 35 35

01.07.22 - 30.06.23 59,5 64,5 35 35

2023 e larte 60 65 35 35


29

Pas vitit 2012 raporti i varësisë së moshës së vjetër pritet të rritet në mënyrë të

vazhdueshme kryesisht për shkak të rritjes së numrit të të moshuarve, shoqëruar me një

rritje më të ngadaltë në popullsinë e moshës së punës. Raporti i popullsisë mbi moshën e

pensionit me popullsinë në moshë pune mendohet të arrijë në 43% në vitin 2075.

Më poshtë jepet një tabelë e moshave të pensionit për vendet e OECD-së për vitin 2010.

Mosha e pensionit në vendin tonë është e krahasueshme me vendet e OECD-së. Në

shumicën e këtyre vendeve parashikohen ndryshime në moshën e pensionit dhe këto

ndryshime konsistojnë në përgjithësi në rritjen e moshës së pensionit.

Tabela 1.2. Mosha e pensionit në vendet e OECD

Vendet Mosha e pensionit

Meshkuj Femra Parashikohen ndryshime

Australia 65 63 Po

Austria 65 60 Jo

Belgjika 65 65 Jo

Kanada 65 65 Jo

Kili 65 60 Jo

Republika ceke 62 61 Po

Danimarka 65 65 Po

Finlanda 63 63 Po

Franca 60 60 Po

Gjermani 65 65 Po

Greqi 65 60 Po

Hungari 62 62 Po

Island 65 65 Jo

Irlandë 65 65 Jo

Itali 65 60 Jo

Japoni 60 60 Po

Korea 60 60 Po

Luksenburg 65 65 Jo

Meksikë 65 65 Jo

Holande 65 65 Po

Zelanda e re 65 65 Jo

Norvegji 67 67 Jo

Poloni 65 60 Jo

Portugali 65 65 Jo

Sllovaki 62 57 Po

Spanjë 65 65 Jo

Suedi 61 61 Jo

Zvicër 65 64 Jo

Turqi 60 58 Po

Britania 65 60 Po

SHBA 67 67 Po

Burimi: Retirement ages across the OECD. http://www.guardian.co.uk.


30

Arsyeja kryesore për reformim herë pas here të sistemit të sigurimeve shoqërore është

qëndrueshmëria financiare e skemës së sigurimeve shoqërore dhe e vetë Institutit të

Sigurimeve Shoqërore.

Por ka edhe disa faktorë të tjerë të cilët është mirë të analizohen pasi kanë lidhje me

faktorin e mësipërm.

Kalimi nga sistemi ekonomik i planit në atë të tregut u shoqërua me disa pasoja

negative në sistemin e pensioneve. Ato u shprehën në papunësinë masive, si rezultat i

kolapsit të sektorit publik të ekonomisë, rritjes galopante të ekonomisë informale, si dhe

daljes masive në pension të parakohshëm të shumë punonjësve si rezultat i mbylljes apo

i ristrukturimit të ndërmarrjeve publike. Këta faktorë u shoqëruan me përkeqësimin

dramatik të raportit kontribues/përfitues, i njohur gjerësisht edhe si raport mbështetës

apo i vartësisë. Ky raport zbriti nga 4 kontribues për 1 përfitues para 1990 në kufirin

kritik 1.1 kontribues për 1 përfitues në vitin 1994 dhe në vitin 2010 dhe 2011 ka qënë

1,3 kontribues për një përfitues.

Kjo dukuri, që vlerësohet si e jashtëzakonshme për një sistem pensionesh të një vendi

me strukturë moshore popullsie ende të re, ngre dyshime dhe pikëpyetje sidomos për dy

çështje kryesore që lidhen me skemën e sigurimeve shoqërore:

mbi qëndrueshmërinë financiare të skemës në perspektivë

mbi reduktimin e ndjeshëm të përqindjes së popullsisë që do të mbulohet nga

skema e sigurimeve shoqërore në të ardhmen.

Pjesëmarrja e kontribuesve në skemë nga radhët e të vetëpunësuarve në fshat, por

edhe nga të punësuarit në sektorët e tjerë privat të ekonomisë është i ulët. Vazhdimi në

të ardhmen i proçesit të privatizimit të sektorëve strategjikë të ekonomisë do të ndikojë

në zgjerimin dhe rritjen e rolit të sektorit privat të ekonomisë. Rrjedhimisht, bashkë me

këtë do të rriten edhe mundësitë potenciale të evazionit në skemën e sigurimeve

shoqërore. Minimizimi i evazionit në lëmin e sigurimeve shoqërore, si dhe kërkesa për

afrimin dhe më pas për njësimin gradual të skemës së sigurimeve shoqërore të fshatit

me atë të qytetit, që aktualisht paraqiten si dy skema krejt të ndryshme, kërkon

domosdoshmërisht shqyrtim të veçantë dhe përsosje të menduar të skemës së

1.4.2 Pse është i domosdoshëm reformimi i vazhdueshëm i planit të

pensioneve?


31

sigurimeve shoqërore për të vetëpunësuarit në fshat.

Prognoza demografike dëshmon se në Shqipëri ka filluar dhe do të vazhdojë prirja e

padëshiruar e plakjes së popullsisë. Pritet që në të ardhmen të rritet mjaft pjesa e

popullsisë së moshës së tretë. Studimet kanë provuar se prirja e vjetërimit të popullsisë

ka ndikime të mëdha mbi pjesën e shpenzimeve të bilancit të sigurimeve shoqërore.

Vendosja e kufijve minimale dhe maksimale për madhësinë e pensionit, si dhe

ndryshimet e këtyre kufijve kohë pas kohe, në kombinim me indeksimin e pabarabartë

të vërtetuar gjatë rritjes së pensioneve, kanë ndikuar në dobësimin e theksuar të lidhjes

që normalisht duhet të ekzistojë ndërmjet niveleve të kontributeve të dhëna dhe niveleve

të përfitimeve që sigurohen përmes pensioneve. Madje kjo ka diktuar edhe situatën e

zbatimit të rregullimeve të pjesshme të minimizimit të diferencave ndërmjet pensioneve

që shpesh është quajtur ngjeshje e pensioneve, si dhe përcaktimin e pensioneve të

ndryshme për ata që kanë kontribuar në mënyrë të barabartë në skemën e sigurimeve.

Në kushtet e raportit kritik përfitues/kontribues në momentin e hartimit të ligjit të ri të

sigurimeve shoqërore në vitin 1993, vendosja e një norme kontributive relativisht të

lartë ndaj pagave për punëdhënësit dhe punëmarrësit në dobi të sigurimeve shoqërore

rezultonte e përligjur.

Këto dhe rrethana të tjera më pak të rëndësishme kanë bërë të domosdoshme realizimin

e një sërë ndryshimesh në legjislacionin e sigurimeve shoqërore, ku ndër më të

rëndësishmet janë reformat parametrike të ndërmarra në vitin 2002.

Hartimi i ligjit të ri të sigurimeve shoqërore në vitin 1993 si dhe zhvillimet e

përgjithshme ekonomike dhe ato të fushës së sigurimeve shoqërore në veçanti, kanë

sjellë kohë pas kohe domosdoshmërinë e marrjes së një vargu masash me synimin që

sistemi i sigurimeve shoqërore t’u përshtatet zhvillimeve ekonomike të kohës,

zhvillimeve afatshkurtëra dhe afatgjata të të gjithë sistemit ekonomik, atij të mbrojtjes

sociale të shtetasve, standartizimit të dispozitave dhe përafrimin e tyre me kuadrin bazë

ligjorë të BE–së dhe të standarteve bazë të përcaktuara nga ILO por edhe të

qëndrueshmërisë financiare të tij.

1.4.3 Reformat kryesore të zbatuara në sistemin e sigurimeve shoqërore

pas vitit 1994.


32

Ndryshimet deri në vitin 1998

Problemet që u shfaqën gjatë zbatimit të legjislacionit në periudhën 1994-1998, përvoja

e grumbulluar, konsolidimi në rritje i vetë sistemit, krahas zhvillimeve të përgjithshme

ekonomike e sociale, diktuan nevojën për të ndërmarrë disa ndryshime në sistemin e

pensioneve.

Ndër ndryshimet e para rregjistrohet ai i përfitimit të së drejtës për një pension familjar

në rastin kur mbajtësi i familjes (që nuk jetonte) nuk kishte më shumë se një vit

shkëputje nga sigurimi shoqëror i detyrueshëm. Mbi bazën e këtij ndryshimi, që

konsiderohet esencial, u shmang ligjërisht për këto raste lidhja e momentit të lindjes të

së drejtës për një përfitim, me momentin e sigurimit, duke mbajtur të pandryshuar

kushtin e domosdoshëm të plotësimit të një periudhe të përcaktuar sigurimi, të

përcaktuar nga dispozitat ligjore. Nevoja e këtij ndryshimi lidhej me faktorë të

periudhës së tranzicionit dhe kryesisht me mungesën e vendeve të punës, mbylljen e

shumë ndërmarrjeve shtetërore jo rentabile dhe me dukurinë e papunësisë masive.

Për të njëjtët faktorë që u përmendën më sipër, u miratua që të njihej si periudhë

sigurimi edhe periudha kur një person trajtohet me pension invaliditeti të pjesshëm.

Ndryshim tjetër shumë i rëndësishëm, madje esencial, ishte ai i miratuar në vitin 1998 e

që lidhet me reformën e pensioneve të zonave rurale. Kjo reformë lidhet me ndërtimin e

një strategjie të posaçme për përafrimin dhe barazimin gradual të pensioneve të reja të

zonës rurale me ato të zonës urbane përgjatë një periudhe së paku, 14-15 vjeçare.

Reforma synonte të e rriste interesin e personave të vetëpunësuar në zonat rurale për

vazhdimin e pjesëmarrjes në skemën e sigurimit shoqëror, të stimulonte rritjen e

pjesëmarrjes në skemë të të vetëpunësuarve të rinj të zonës rurale, si dhe të unifikonte

gradualisht të dy skemat e sistemit të sigurimeve shoqërore në një të vetme. Deri në

momentin e miratimit të këtij ndryshimi, një person që kishte punuar në ish--

kooperativat bujqësore, edhe pse kontribuonte në skemën e re të sigurimeve shoqërore,

mund të merrte një pension minimal "fshati", i cili nuk ishte më i madh se 20 përqind e

pensionit të qytetit. Mbi bazën e kësaj reforme u përcaktua llogaritja e një pensioni për

personat e vetëpunësur në bujqësi i cili do të përbëhej nga dy pjesë: një pension fshati

bazë i cili përcaktohet nga Këshilli i Ministrave dhe një shtesë e cila është 1% e pagës


33

minimale për çdo vit kontributiv. Mbi këtë bazë llogaritjesh dhe të indeksimit të

përvitshëm të pensionit bazë të fshatit, mbështetur në një pagë minimale, e cila rritet çdo

vit mendohet të arrihet barazimi i këtyre pensioneve me ato të qytetit.

Reformat parametrike të realizuara gjatë vitit 2002

Reformat më të rëndësishme të ndërmarra në sistemin e sigurimeve shoqërore janë ato

që u miratuan dhe u realizuan gjatë vitit 2002. Këto reforma kishin për qëllim fuqizimin

e mëtejshëm të qëndrueshmërisë financiare të sistemit të sigurimeve shoqërore. Ato u

diktuan nga disa faktorë kryesorë, të cilët kërkonin zgjidhje.

Së pari, defiçiti i sistemit të pensioneve duke arritur në 1 përqind të PBB-së

konsiderohej i lartë, por ndërkohë edhe parashikimet aktuariale përllogaritnin

përkeqësim të kësaj gjendje në vitet në vazhdim.

Së dyti, përqindja e lartë e kontributit për fondin e sigurimeve shoqërore që arrinte në

42.5 përqind të pagës, i dekurajonte njerëzit në sigurimin formal dhe në pjesëmarrjen në

skemën vullnetare të pensioneve. Kjo situatë gjykohej se stimulonte zgjerimin e tregut

informal të punës.

Së treti, pensionet rurale që përfaqësonin një pjesë të madhe të defiçitit, nga ana tjetër,

luajnë një rol të rëndësishëm në lehtësimin e varfërisë në fshat dhe shërbejnë si një rrjet

sigurimesh shoqërore për të moshuarit.

Së katërti, problemet shqetësuese të papunësisë dhe përqindja relativisht e ulët e

popullsisë së siguruar në 10 vitet e fundit, do të shoqërohen me rënie të numrit të

pensionistëve në të ardhmen, duke evidentuar kështu si çështje shqetësuese të

perspektivës afatgjatë, mbrojtjen sociale të të moshuarve.

Së pesti, skema ekzistuese e sigurimeve shoqërore është sot burimi më i rëndësishëm, në

disa raste edhe i vetëm, për plotësimin e nevojave jetësore të pensionistëve të vendit. Në

një periudhë të afërt ka pak mundësi për ngritjen e fondeve suplementare të pensioneve,

apo për krijimin e një fondi të ashtuquajtur të kolonës së dytë për fermerët. Ndër të tjera,

kjo edhe për mungesën e kapaciteteve rregullatore për mbikqyrjen e akumulimit dhe

përdorimit të aseteve nga institucionet e ardhshme që do administrojnë këto fonde.

Mbi bazën e studimeve të kryera, gjatë vitit 2002 u miratuan nga Parlamenti dhe filluan

të zbatohen reformat parametrike që vijojnë:


34

Reforma e rritjes graduale të moshës së përfitimit të pensionit, e cila përcakton rritjen

me gjashtë muaj në çdo vit të moshës së daljes në pension deri në arritjen e moshës 65

vjeç për burrat dhe 60 vjeç për gratë. Gjithashtu, për të realizuar kalimin gradual sa më

butë në rritjen e moshës së daljes në pension, u miratua e drejta për dalje në pension të

reduktuar, para mbushjes së moshës së plotë të kërkuar (por jo me shpejt se tre vjet nga

mosha përfundimtare). Në këtë rast pensioni i plotë reduktohet me koefiçientin 0.6

përqind për çdo muaj të dalë në pension para afatit moshor të përcaktuar në ligj.

Norma e kontributit të sigurimeve shoqërore u reduktua me 4%, nga 42,5% në 38,5%

(korrik 2002). Për të shmangur ndonjë lëkundje financiare të skemës nga kjo ulje u

realizua rritja e tavanit të pagës mbi të cilën paguhen kontributet nga trefish që ishte më

parë në pesëfishin e pagës minimale.

Me Vendim të Këshillit të Ministrave në zbatim të strategjisë për sigurimet shoqërore në

fshat, për vitin 2002 u rrit me 2.4 herë shuma e kontributit vjetor që duhet të paguajnë

fermerët, rritje e cila vazhdoi edhe në vitin 2003 por jo në vazhdimësi.

Në bashkëpunim me Drejtorinë e Përgjithshme të Tatim Taksave filloi të zbatohet

strategjia e kalimit gradual të mbledhjes së kontributeve nga strukturat e sigurimeve

shoqërore në ato të tatim taksave.

Eshtë reformuar rrënjësisht skema e kompensimeve që përfitojnë pensionistët për

personat në vartësi të tyre, duke e kufizuar dhe përcaktuar më qartë rrethin e personave

që janë në vartësi ekonomike të pensionistit, për të cilët ky i fundit përfiton kompensim

të shpenzimeve për efekt të rritjes së çmimeve të ndodhur më parë.

Reformat e sistemit pas vitit 2005

Në vitet 2004-2005 u konstatuan disa probleme që kërkonin zgjidhje, ku ndër më

kryesoret cilësohen :

Së pari, unifikimi i legjislacionit shqiptar në fushën e sigurimeve me normat dhe

standartet ndërkombëtare.

Së dyti, rregullime dhe saktësime të legjislacionit, lidhur me llogaritjen e bazës së

vlerësuar dhe indeksimit të saj.

Së treti, Reduktimin e mëtejshëm të normës së kontributeve e cila vazhdonte të mbetej e

lartë.


35

Për zgjidhjen e këtyre problemeve u formuluan dhe u miratuan dispozita të veçanta

ligjore të cilat përcaktuan :

o Trajtimin e njëllojtë si edhe vendasit të të huajve për efekt të sigurimeve

shoqërore.

o Shkurtimin e periudhës minimale të sigurimit për pensionin e pjesshëm të

pleqërisë nga 20 në 15 vjet.

o Zgjerimin e rrethit të personave të mbrojtur, duke përfshirë këtu edhe personat

pa shtetësi

o U bë një përpjekje për forcimin e lidhjes midis kontributeve të paguara dhe

shumës së përfitimeve individuale, nëpërmjet rikonceptimit ligjor dhe kalkulimit të

bazës së vlerësuar për llogaritjen e pensionit, shumës fillestare të pensionit, apo të

indeksimit të pagës neto.

o U realizua reduktimi me 9% i masës së kontributit duke e çuar atë nga 38,5% në

29,5% të pagës (shtator 2006) si dhe marrja e një varg masash në funksion të balancimit

financiar të sistemit dhe rritjes së performancës së mbledhjes së kontributeve.

Pra duke filluar nga shtatori i vitit 2006 u ul shuma minimale mujore e kontributeve për

të gjitha degët e sigurimit në 4,323 lekë që përfaqëson 32.9% të pagës minimale 13,140

lekë.

Në vitin 2009 kjo normë u ul përsëri në 24,5% për degët e sigurimit dhe 3,4% për

sigurimin shëndetësor, pra në total në 27,9%, ku pjesa e punëdhënësit për sigurimet

shoqërore është 15% +1,7% për sigurim shëndetësor dhe pjesa e punëmarrësit për

sigurime shoqërore është 9.5% + 1,7% për sigurim shëndetësor.

Tabela 1.3. Ngarkesa për sigurime shoqërore (normat e kontributeve)

Totali Punëdhë

nësi

Punëm

arrësiTotali

Punëdh

ënësi

Punëm

arrësiTotali

Punëdhë

nësi

Punëma

rrësi

Për paaftësi të përkohshme 1.5 1.5 0.8 0.8 0.3 0.18 0.12

Për barrëlindje 2.8 2.8 2.8 2.3 2.3 2.3 1.4 0.83 0.57 1.4

Për pensione 31.7 21.7 10 31.7 23.9 14.4 9.5 23.9 21.6 12.79 8.81 21.6

për aksidente 0.5 0.5 0.5 0.5 0.3 0.3

Për papunësinë 6 6 2 2 0.9 0.9

TOTALI 42.5 32.5 10 34.5 29.5 20 9.5 26.2 24.5 15 9.5 23

Degët e sigurimitPër të punësuarit Për të

vetëpunë

suarit

Për të punësuarit Për të

vetëpunës

uarit

Për të punësuarit

2009

Për të

vetëpunës

uarit

20062000


36

Pra siç shikohet edhe nga tabela e mësipërme përqindja e kontributeve për sigurimet

shoqërore gjatë këtij dhjetëvjeçari të fundit ka qenë objekt i ndryshimeve të

herëpashershme.

Ngushtimi i diferencave në masën e pensioneve

Analiza e skemës së sigurimeve shoqërore ekzistuese, krahas vlerësimeve pozitive, në

funksion të arritjes së objektivave të përgjithshme, ka diktuar nevojën që të ndërmerren

edhe disa reforma të tjera, zbatimi i të cilave ka çuar në mënjanimin e disa mangësive e

dukurive negative që janë konstatuar.

Një ndër reformat e rëndësishme, që tashmë ka përfunduar, është edhe ngushtimi i

diferencave në masën e pensioneve të caktuara, para dhe pas vitit 1993, kur u miratua

dhe filloi nga zbatimi ligji i ri i sigurimeve shoqërore.

Pabarazitë apo diferencat në masën e pensioneve për individë që kanë kontribuar në

mënyrë të njëllojtë në skemë, por që kanë përfituar pension në periudha të ndryshme

dhe sipas legjislacioneve të ndryshme, lindën për disa arsye:

o ndërsa ligji i vjetër që funksionoi deri më 30.09.1993 jepte një pension sa 70

përqind e pagës së tre vjetëve rrjesht në dhjetë vitet e fundit të punës, ligji i ri sanksionoi

zbatimin e një shkalle zëvendësimi page - pension më të lartë, prej 75 përqind.

o gjatë periudhave të ndryshme në përpjekje për reduktimin e varfërisë për shtresat

e pensionistëve që merrnin pensione minimale dhe në kushtet e tranzicionit ekonomik

shumë të vështira është realizuar indeksimi i pabarabartë i masës së pensioneve, me

prioritet rritjen më shumë të pensioneve minimale. Ky proçes filloi që në vitin 1991 kur

pensioni minimal u rrit me 88 përqind, ndërkohë që pensioni maksimal u rrit me 50

përqind. Edhe në indeksimet e mëvonshme, si për pensionet ekzistuese, ashtu edhe për

pensionet e caktuara pas datës 01.10.1993, kjo dukuri vazhdoi duke e përkeqësuar më

tej raportin midis pensionit minimal dhe atij maksimal. Në vitin 1996 ky raport u

zvogëlua në nivelin 1 : 1.27, nga 1 : 2 që ishte deri më 30 qershor 1991 (dhe që ishte

parashikuar nga ligji).

Për të zbutur diferencat në masën e pensioneve të caktuara me ligjin e ri dhe të atyre të

caktuara me ligjin e vjetër, qeveria ndërmori masa të posaçme në disa faza.

Në fazën e parë, e cila është zbatuar përmes VKM nt. 104, datë 09.03.2000 dhe nt. 518


37

datë 21.09.2000, u arrit të ngushtohej ndjeshëm dallimi në masën e pensioneve të

lidhura me ligjin e vjetër në raport me ato të lidhura sipas ligjit të ri të vitit 1993.

Zbatimi i kësaj faze ngushtoi ndjeshëm diferencat. Kështu pensioni maksimal i caktuar

me ligjin e vjetër u afrua me pensionin maksimal të caktuar me ligjin e ri, duke i

përmirësuar raportet ndërmjet tyre nga 68 përqind në 85 përqind.

Nga zbatimi i kësaj faze që nga prilli i vitit 2000 përfituan shtim në masën e pensioneve

në mënyrë të përshkallëzuar 69,039 pensionistë me një efekt financiar vjetor prej 900

milionë lekë.

Gjithashtu, gjatë vitit 2000, u realizua edhe faza e dytë në rregullimin e pensioneve, e

cila synoi në zbutjen e diferencave që ishin krijuar në pensionet e parakohshme të

caktuara deri në datën 30.09.1993.

Në dhjetor të vitit 2003, u realizua edhe faza e tretë e ngushtimit të diferencave në

masën e pensioneve të caktuara në periudhën 01.10.1993 - 31.12.1996, me një efekt

financiar vjetor prej rreth 360 milionë lekë.

Si përfundim, si pasojë e indeksimit të pensioneve në funksion të ngushtimit të

diferencave, rritjes së shkallës së zëvendësimit, si dhe përmirësimit të raportit midis

pensionit minimal dhe atij maksimal, në harkun kohor 2000 - 2003, efektet financiare të

këtyre reformave përllogariten në rreth 1 480 milionë lekë në vit.

Por edhe pas vitit 2003 vazhduan rregullimet për eleminimin e këtyre diferencave,

rregullime që synonin jo vetëm reduktimin e diferencave të krijuara si pasojë e

indeksimeve të pabarabarta të të drejtave të fituara, por edhe mënjanimin e dukurive të

tjera apo mangësive që kanë dobësuar lidhjen midis periudhës kontributive, shumës së

kontributeve të paguara dhe masës së pensionit të përfituar.

Ndryshimi i mënyrës së llogaritjes së bazës së vlerësuar

Baza e vlerësueshme për llogaritjen e pensioneve llogaritet si raport i shumës së pagave

për të cilat janë paguar kontributet me periudhën që njihet si periudhë sigurimi.

Për periudhën e sigurimit nga data 1.1.1994 e në vazhdim, për llogaritjen e bazës së

vlerësuar merret shuma e pagave për të cilat janë paguar kontributet deri në momentin e

lindjes së të drejtës për përfitim.


38

Për periudhën para datës 1.1.1994, për llogaritjen e bazës së vlerësuar merren pagat

referuese, të përcaktuara me vendim të Këshillit të Ministrave. Për këtë periudhë shuma

e pagave referuese ndryshon sipas llojit të punës së kryer, arsimit individual, e ndarë kjo

për aparatin e Këshillit të Ministrave, Ministri dhe Institucione të tjera Qëndrore,

administratën lokale, të ndërmarrjeve dhe për punonjësit e thjeshtë e ndarë sipas degëve

të ekonomisë. Në rastet kur personi i siguruar ka periudhë sigurimi para dhe pas datës

1.1.1994, baza e vlerësuar llogaritet si mesatare aritmetike e ponderuar e bazës së

vlerësuar të të dyja periudhave. Për të realizuar këto llogaritje si bazë dokumentare janë;

libreza e punës, vërtetimi i pagës së çdo viti mbi të cilën janë llogaritur e paguar

kontribute, koefiçientët e indeksimit të bazës së vlerësuar të caktuar çdo vit nga Këshilli

i Ministrave. Koefiçienti i indeksimit që llogaritet si raport i kontributit mesatar për çdo

person të siguruar të mbledhur në vitin e fundit kalendarik, kundrejt të njëjtit tregues të

vitit pararendës.

Edhe indeksimi i pagës neto mesatare të 3 vjetëve të marra në 10 vjeçarin e fundit të

punës të personit të siguruar bëhet me të njëjtat rregulla dhe me të njëjtit koefiçientë si

dhe indeksimi i bazës së vlerësuar. Pensionet e pleqërisë, invaliditetit dhe ato familjare

indeksohen çdo vit për të kompensuar pasojat e rritjes së çmimeve të mallrave dhe

shërbimeve të zgjedhura për nivelin minimal të jetesës së pensionistëve.


39

Në këtë kapitull bëhet një analizë e skemës shtetërore të sigurimeve pasi kjo analizë

përbën bazën për të ndërtuar strategjinë afatmesme dhe afatgjatë jo vetëm për këtë

skemë por edhe për skemat e tjera në përbërje të kolonës së dytë e të tretë të sigurimeve

dhe bëhet një rishikim i literaturës në lidhje me argumentat pro dhe kundër sistemit

PAYG. Hipoteza jonë e parë që ballafaqohet në këtë pjesë të punimit është “A është

plani shtetëror i pensioneve aktualisht i qëndrueshëm financiarisht?” Për këtë

analizohen me kujdes zhvillimet e deritanishme të skemës shtetërore të sigurimeve, si

dhe dinamika e të ardhurave nga kontributet e drejtëpërdrejta si dhe dinamika e

shpenzimeve për përfitime. Një kujdes i veçantë u kushtohet disa treguesve specifikë që

përdoren për vlerësimin e skemës së sigurimeve shoqërore si treguesi i mbulimit,

zëvendësimit apo i vartësisë. Gjithashtu në këtë pjesë të punimit analizohen disa

probleme aktuale të sistemit të pensionit.

Kapitulli i Dytë

Probleme të qeverisjes dhe drejtimit të fondeve të

pensioneve në Shqipëri - plani shtetëror i pensioneve.


40

Kushtet e reja sociale që u krijuan nën proçeset e transformimit të ekonomisë së

centralizuar drejt asaj të tregut, bënë të domosdoshëm përmirësimin dhe zgjerimin e

rrjetit të mbrojtjes shoqërore në Shqipëri dhe një reformim rrënjësor të sistemit të

sigurimeve shoqërore me synim ndalimin e degradimit të mëtejshëm të sistemit të

sigurimeve shoqërore, si pasojë e ndryshimeve të menjëhershme social-politike dhe

efekteve negative të legjislacionit të vjetër, si dhe zgjedhjen e një sistemi efiçent të

sigurimeve shoqërore, që do të përballonte jo vetëm problemet emergjente të periudhës,

por dhe do t’i rezistonte kohës e do t'u shërbente brezave të ardhshëm.

Lindi nevoja e rimodelimit të sistemit të mbrojtjes shoqërore sipas skemave

bashkëkohore. Për këtë arsye më 11 Maj 1993, Parlamenti aprovoi Ligjin Nr. 7703, “Për

Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë”, i cili hyri në fuqi në 1 tetor të atij

viti. Ligji u shoqërua edhe me një sërë aktesh të tjera nënligjore që së bashku përbëjnë

kuadrin legjislativ të skemës. Reformimi i sistemit të sigurimeve shoqërore është

realizuar duke vendosur në themel të tij parimet e drejtësisë sociale.

Objektivat strategjike fillestare të sistemit të ri synonin:

Zëvendësimin e sistemit të sigurimeve të trashëguara nga ish sistemi socialist me

një sistem të ri që t’u përshtatej ndryshimeve radikale të ndodhura në rendin politik,

ekonomik e social.

Ruajtjen e të drejtave sociale dhe ekonomike në fushën e sigurimeve shoqërore

të fituara me ligj e të garantuara edhe nga Konventat Ndërkombëtare.

Unifikimin gradual të moshës së pensionit dhe të periudhës së kontribuimit në

skemë gjatë një periudhe të caktuar kohe.

Garantimin e fondeve për sigurimin e vazhdimësisë së pandërprerë të pagesave

të pensioneve, që përfshinin rreth 1/6 e popullsisë së përgjithshme.

Reduktimin e kontributeve të buxhetit të shtetit për financimin e mbrojtjes

sociale në përgjithësi dhe atë të sigurimeve shoqërore në veçanti.

2.1 Sistemi i ri i Sigurimeve Shoqërore


41

Krijimin e skemës së sigurimit të papunësisë, që do të krijonte mundësinë e

kalimit nga pagesa me fonde buxhetore e të papunëve, në skemën kontributive të

sigurimit të papunësisë.

Hapjen e rrugëve për zbatimin e skemave të reja të sigurimeve shoqërore që

burojnë nga kushtet e tregut.

Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë iu besuan Institutit të Sigurimeve

Shoqërore (ISSH) i cili është:

a) Institucion publik i pavarur, organizimi dhe funksionimi i të cilit rregullohet me

ligj.

b) person juridik shqiptar me qendër në Tiranë dhe mund të përfundojë marrëveshje

e të marrë kontakte me organizata joqeveritare ndërkombëtare në fushën e sigurimeve

shoqërore.

c) drejtohet nga:

c/1 Këshilli Administrativ i Institutit të Sigurimeve Shoqërore

c/2 Drejtori i përgjithshëm i Institutit të Sigurimeve Shoqërore

Instituti i Sigurimeve Shoqërore (ISSH) është krijuar në qershor të vitit 1992,

funksionon si një fond pensionesh dhe është një ndërmjetës i mirëfilltë financiar.

Shpesh në literaturën ekonomike ai quhet edhe fondi shqiptar i pensioneve. Ai kryen

tre funksione kryesore:

a) mbledhjen e kontributeve të skemës së sigurimeve shoqërore dhe pagesën e

përfitimeve përkatëse, më të shumtat në formën e pensioneve

b) administrimin e programeve të ndryshme sociale të qeverisë, në veçanti të

subvencionimit të çmimeve për grupe të ndryshme të popullsisë

c) mbledhjen e kontributeve për sigurimin për papunësinë dhe shëndetin

Administrimi i ISSH-së kryhet përmes një Administrate Qëndrore dhe administratave

rajonale dhe lokale. Çdo administratë rajonale është përgjegjëse për zbatimin e buxhetit

rajonal të sigurimeve në koherencë me buxhetin e përgjithshëm të ISSH-së. Për të gjitha

rajonet përdoret një sistem i unifikuar supervizioni.

Në këtë punim ne do të përqëndrohemi në trajtimin e problemeve që lidhen me

funksionet e ISSH-së si fond pensionesh ndërkohë që funksionet e tjera do shikohen kur

të jetë e nevojshme në funksion të qëllimit të punimit.


42

Vlen të theksojmë se çdo institucion shoqëror është i influencuar drejtëpërdrejtë nga

përbërja dhe karakteristikat e grupit të njerëzve që e formojnë. Për më tepër kjo vlen për

sigurimet shoqërore, për të cilat struktura demografike e shtetasve është në bazë të të

gjithë sistemit.

Sigurimi shoqëror në parim është rishpërndarja e mjeteve financiare midis grupeve të

ndryshme të popullsisë mbi bazën e parimit të drejtësisë sociale. Kjo strukturë

demografike që ka lidhje me raportin midis grup moshave të rinj e të vjeter, midis

numrit të grave dhe të burrave, shtetasve me shëndet të mirë dhe atyre të sëmurë si dhe

me raportin ndërmjet lindjeve dhe vdekjeve, do të luajë një rol të madh në proçesin e

formimit të institucioneve shoqërore.

Në sistemin e sigurimeve shoqërore këto faktorë kanë një rëndësi të veçantë për

llogaritjen e të ardhurave dhe shpenzimeve, domethënë për ekuilibrin financiar të

institucionit. Vjetërimi gradual i popullatës është një nga problemet më të mëdha, pasi

në këtë rast duhet të realizojmë një ekuilibrim të të gjithë fondeve të pensioneve, ndërsa

njohja e perspektivës së plakjes është njëkohësisht çelësi i kuptimit të politikës së

pensioneve.

Historia e zhvillimit të sigurimeve shoqërore prej gjysmës së dytë të viteve 70 e deri më

sot, na tregon në mënyrë të qartë rëndësinë e faktorëve ekonomik në zhvillimin normal

të institucioneve.

Në mënyrë të kuptueshme kjo lidhet me faktin se shpërndarja e mjeteve kryesore sipas

kërkesave është mjaft problematike, sidomos në rastin kur rritja e pensioneve

ngadalësohet në mënyrë të jashtëzakonshme ose ndalon plotësisht.

Pra Sigurimet Shoqërore dhe sistemi i mbrojtjes shoqërore në përgjithësi në Shqipëri

është i ndikuar nga fuqia ekonomike e vendit, zhvillimet e tregut të punës, situata

demografike, situata e punësimit dhe papunësia, zhvillimi i prodhimit të brendshëm

bruto, stabiliteti makroekonomik etj

Sistemi i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri përbëhet nga:

Sigurim i detyrueshëm

Sigurimi vullnetar

Sigurimi Suplementar

Pensionet e Posaçme Shtetërore.


43

Sigurimi i detyrueshëm mbështetet në parimin "paguaj sot që të përfitosh nesër (pay as

you go)". Parimi kontributiv, parimi i vetëpërgjegjësisë së individit për rrisqet e së

ardhmes në fushën sociale, parimi i marrëveshjes së brezave janë në bazë të këtij

sistemi. Kjo skemë nuk është fitimprurëse dhe mbron me të ardhura :

a) Personat e punësuar në lidhje me:

-barrëlindjen

-paaftësinë e përkohshme në punë për shkak të sëmundjes

-sëmundjet profesionale dhe aksidentet në punë

-pleqërinë, invaliditetin, humbjen e mbajtësit të familjes

- papunësinë

b) Personat e tjerë ekonomikisht aktivë (punëdhënësit dhe të vetëpunësuarit) në lidhje

me:

-barrëlindjen,

-pleqërinë, invaliditetin, humbjen e mbajtësit të familjes.

Skema financohet nga kontributet e punëdhënësve, punëmarrësve, të vetëpunësuarve

dhe të shtetit. Me të ardhurat kontributive garantohen përfitimet në para, në një masë që

mbulon, të paktën, një standart minimal jetese i cili përcaktohet nga Këshilli i

Ministrave. Në çdo rast, përfitimet garantohen nga buxheti i shtetit.

Këshilli i Ministrave mund të vendosë për fusha të tjera mbrojtjeje, si dhe për

përjashtime për:

a) punëtorë sezonalë dhe të përkohshëm

b) të vetëpunësuarit në bujqësi

c) Punëtorët e papaguar të familjes së personave të vetëpunësuar

d) Kursantët dhe studentët për kohën e praktikës mësimore, të cilët sigurohen

vetëm për aksidentin në punë nga punëdhënësit

Shtetasit e huaj dhe personat pa shtetësi, që punojnë në Republikën e Shqipërisë,

sigurohen sipas rregullave të mësipërme, kur janë të punësuar, punëdhënës ose të

vetëpunësuar.

Sigurimi Vullnetar mbron disa kategori personash që janë jashtë kushteve të skemës së

detyrueshme. Kështu ai shtrihet tek personat të cilët për shkaqe të arsyeshme nuk mund

të sigurohen në skemën e detyrueshme, por që në mënyrë vullnetare dëshirojnë ta


44

vazhdojnë atë. Plotësimi i periudhave të sigurimit realizohet nëpërmjet pagesës së

kontributeve në mënyrë vullnetare. Këtë të drejtë e kanë për shembull:

-studentët për periudhën e studimeve, me kusht që personi i siguruar të paguajë

kontribut përpara datës së fillimit të së drejtës për përfitime

-personat e punësuar jashtë shtetit

-personat e vetëpunësuar, (me përjashtim të të vetëpunësuarve në bujqësi)

-të punësuarit, punëdhënësit për të kërkuar një shumë më të madhe përfitimesh ose

përfitime që nuk i jepen nga skema e detyrueshme e sigurimit.

Baza e vlerësuar dhe paga neto mesatare e këtyre periudhave të mbuluara me sigurim

vullnetar do të bëhet duke ju referuar pagës minimale të viteve referuese për të cilat

është derdhur kontribut.

Sigurimi Shoqëror Vullnetar mbështetet në Nenin 3 të Ligjit Nr.7703, datë 11.05.1993,

“Për Sigurimet shoqërore në Republikën e Shqipërisë”, dhe mundësohet sipas kushteve

të përcaktuara në Rregulloren e Institutit të Sigurimeve Shoqërore Nr.35, datë

19.06.2002.

Sigurimi Suplementar

Për përfitimin e pensionit shtesë për zyrtarë shtetëror Këshilli i Ministrave ka të drejtë të

vendosë një skemë suplementare sigurimi.

Këshilli i Ministrave ka të drejtë të autorizojë çdo subjekt legal për të dhënë pension

suplementar në kushtet e përcaktuara me ligj. Nga këto pensione suplementare

përfitojnë personat që kryejnë funksione kushtetuese dhe një pjesë e administratës

publike me detyra të caktuara në listën e funksioneve të caktuara me V.K.M.

Fondi i përfitimeve shtetërore suplementare financohet:

- nga buxheti i shtetit

- nga kontributi që derdhin personat e punësuar.

Periudha gjatë të cilës personat nuk janë të punësuar dhe përfitojnë shpërblim të

menjëhershëm dhe pagesë kalimtare, njihet si periudhë sigurimi për efekt përfitimi

pensioni pleqërie, pensioni familjar dhe pensioni invaliditeti nga ligji 7703 datë

11.05.1993 « Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë’’. Në rastet kur

personi punësohet, masa e shpërblimit mbi pagën e re do të jetë një kompesim deri në

nivelin e pagës referuese të funksionit, por në çdo rast ajo nuk mund të jetë më shumë se


45

ky shpërblim. Personat të cilët njëkohësisht përfitojnë shtesë ose pension të posaçëm

shtetëror dhe pension shtetëror suplementar kanë të drejtën të zgjedhin pensionin më të

favorshëm.

Buxheti i shtetit përcakton çdo vit pjesën që do të financojë në këtë fond. Kjo pjesë do

të jetë si diferencë ndërmjet përfitimeve shtetërore suplementare që i jepen sipas këtij

ligji, dhe kontributit që derdhin personat e punësuar.

Pensionet e Posaçme Shtetërore

Këto pensione jepen për individë dhe kategori të caktuara sociale, në raste të veçanta

dhe për arsye të veçanta që parashikohen me ligj. Kushtet e përfitimit, shuma dhe

proçedurat për dhënien e pensionit të posaçëm shtetëror dhe shtesave të tij përcaktohen

nga Këshilli i Ministrave. Ky i fundit ka të drejtë të vendosë që administrimi i

pensioneve të posaçme shtetërore të bëhet nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore dhe

shpenzimet të mbulohen nga Buxheti i Shtetit. Kanë të drejtë për pensione të posaçme

që jepen nga shteti personat që:

a) kanë marrë pjesë në lëvizjen e Rilindjes Kombëtare, në lëvizjet popullore, në

luftën kundër pushtuesve nazi-fashistë brënda dhe jashtë Shqipërisë, në lëvizjen

demokratike dhe që kanë merita të veçanta.

b) kanë vuajtur nga persekutimi politik në regjimin komunist

c) kanë arritur rezultate të dallueshme në fushën e shkencës, kulturës, artit,

ekonomisë dhe politikës.

Personat e përmendur më sipër përfitojnë pension të posaçëm shtetëror, në rast se nuk

përfitojnë pension nga sigurimet shoqërore ose përfitojnë një shtesë pensioni të posaçëm

shtetëror mbi pensionin që u takon nga sigurimet shoqërore.

Pensionet janë element i pazëvendësueshëm i mbrojtjes sociale. Praktikat e kursimeve të

popullatës për efekt të sigurimit vetjak në moshën e tretë kanë qenë mjaft të kufizuara.

Rëndësia e sistemit të pensioneve do të vazhdojë të vijë në rritje, njëherësh edhe me

pakësimin e kujdesit të fëmijëve për të moshuarit, si pasojë e migrimeve të brendshme e

2.2 Plani dhe enti shtetëror i pensioneve


46

të jashtme, por edhe të mendësive të reja që po zënë vend në psikologjinë dhe në

ekonominë e familjeve shqiptare.

Sistemi aktual i pensioneve u vendos me ligjin Nr.7703 dt.11.05.1993: “Për Sigurimet

Shoqërore në Republikën e Shqipërisë” (i ndryshuar). Ai bazohet në dy kolona: në atë të

detyrueshme dhe në kolonën suplementare, e cila momentalisht nuk paraqitet ende e

zhvilluar me gjithë masat që janë marrë dhe kuadrin ligjor tashmë të plotësuar. Shtylla e

parë përfaqëson një sistem PAYG me përfitime të përcaktuara.

Sistemet e pensioneve Pay-as-you-go (PAYG) janë zbatuar gjerësisht nëpër botë që prej

Luftës së Dytë Botërore, (Shvarc dhe Demirguc-Kunt 1999). Këto sisteme janë të

financuara kryesisht nëpërmjet taksave mbi pagat dhe janë të menaxhuara publikisht.

Ekzistojnë një sërë arsyesh ekonomike që justifikojnë sistemet PAYG ashtu sikurse

jepen një sërë arsyesh që e kundërshtojnë atë.

Problemet e tregjeve të pensioneve

Tregu i pensioneve është një komponent i rëndësishëm i sistemeve të pensionit, por

vuan nga problemet e asimetrisë së informacionit me të cilat ndeshet çdo treg i

sigurimeve (Rothschild dhe Stiglitz 1976). Asimetria e informacionit në botën reale

është një fenomen shumë i zakonshëm në atë që nxit palët të informohen mirë me

informacion privat, në kontratat selektive me palët më pak të informuara, duke

shfrytëzuar këtë të fundit.

Kështu nëse blerja e një kontrate pensioni është vullnetare, njerëz që e dinë se ata do të

jetojnë më gjatë lidhin kontrata pensioni për të tërë jetën me shoqëritë e sigurimit, pra

kjo e fundit vuan nga rreziku i jetëgjatësisë së të përvitshmes. Ndërgjegjësimi për këtë

problem mund të çonte deri në rritjen e çmimit të kontratës për të gjithë individët pasi

ata nuk mund të dallohen. Poterba (2001) tregon se përzgjedhja e pafavorshme (e

pamjaftueshme) çon në një diferencë ndërmjet çmimit efektiv të një pensioni që do të

paguhej bazuar në tabelën e vdekshmërisë së të gjithë popullsisë dhe të çmimeve në

ngarkim të blerësit përfaqësues pensioni.

2.2.1 Argumentet në favor të sistemit PAYG (rishikim literature)


47

Nga ana tjetër tregjet e kontratave të pensioneve janë në dispozicion në shumë vende,

por historikisht tregjet real të pensionit nuk ekzistojnë (Feldstein dhe Liebman 2001).

Tregjet real të pensionit i referohen atyre tregjeve, ku pensionistët mund të fitojnë

mbrojtje nga inflacioni për pagesat vjetore të pensionit. Pavarësisht ekzistencës së disa

tregjeve të letrave me vlerë të indeksuara në SHBA dhe në Britaninë e Madhe në

përgjithësi tregjet e pensioneve të indeksuara ende nuk janë në dispozicion në shumë

vende të tjera, pjesërisht për shkak të mos-ekzistencës së instrumenteve financiare të

indeksuara, ose se janë me çmime penguese. (Davis 2002a).

Argumenti në favor të pensioneve të sigurimeve shoqërore është se vetëm ndërhyrja e

qeverisë në këtë treg me sistemin PAYG mund të eleminojë problemin e asimetrisë së

informacionit pasi të gjithë pensionistët janë të detyruar të marrin pjesë në sistemet

PAYG dhe në këtë mënyrë formulat e përfitimeve dhe kontributeve janë shumë më pak

të lidhur me informacionin privat të njerëzve .

Risku i inflacionit

Në përgjithësi pensionistët përballen me disa lloje risqesh siç janë: risku i vdekshmërisë,

risku i investimeve dhe risku i kohës (Valdes-Prieto 1998). Rreziku i vdekshmërisë do

të thotë se pensionistët mund të jetojnë më gjatë se sa burimet e tyre. Rreziku i kohës

është risku i ndryshimit të ekspozimit të çdo risku të kaluar në një kohë të

padëshirueshme. Për shembull, një pensionist blen një portofol me të ardhura fikse

pikërisht në momentin para se normat e interesit të rriten. Risku i investimit është

përkufizuar si çdo rrezik që mund të ndikoj në fuqinë blerëse të aseteve pensionale të

akumuluara. Rreziku i inflacionit ashtu si edhe paqëndrueshmëria e çmimeve të

aksioneve është një faktor i rëndësishëm në këtë rast. Skemat PAYG janë përgjithësisht

në gjendje për të mbrojtur pensionistët nga inflacioni. Barr (1998).

Arsyeja kryesore themelore është se skema PAYG financohet kryesisht duke tatuar

punëtorët aktualë, ndërsa skemat e financuara përdorin pasuritë e akumuluara që të

paguajnë pensionet. Natyrisht, çështja e inflacionit ushtron një problem të vërtetë për

rastin e skemave të financuara. Pensionistët mund të blejnë kontrata pensioni të

indeksuara nga inflacioni për të mbrojtur veten në një farë mënyre siç u diskutua më

sipër, por ato janë në dispozicion vetëm në disa vende, dhe siguruesit zakonisht ofrojnë

indeksim deri në një nivel të para-caktuar.


48

Përveç kësaj, duhet theksuar se përparësia e PAYG mbi sistemet e financuara nuk është

aq për shkak të metodës së financimit në vetvete sesa për faktin se vetëm shteti mund të

garantojë sasi të indeksuara (Barr 1998). Për shembull, skemat e financuara mund të

mbrojnë ndaj rrezikut të inflacionit plotësisht në qoftë se ata blejnë asete qeveritare të

garantuara, por si një premtim i qeverisë ka më shumë gjasa që kjo të paguhet nga të

ardhurat e përgjithshme tatimore, pra ende në një bazë PAYG. Kjo është në përputhje

me pretendimin e Davis (1998) se PAYG është i bazuar më shumë në argumentat e

mirëqënies, p.sh. supozimin miopi, se sa në argumenta të bazuar në sigurime, të tilla si

p.sh. dështimi i tregut justifikon planet payg të daljes në pension.

Supozimi i miopisë

Ky supozim mbështetet në atë që individët besojnë se qeveria nuk do të lejojë që ata të

jetojnë në varfëri, kështu që ata ka gjasa që të kursejnë më pak kur janë të rinj dhe si

rrjedhim rrezikojnë që të bien në varfëri kur janë të vjetër. Diamond (1977) konstaton se

në mungesë të sigurimeve shoqërore, një pjesë e konsiderueshme e popullsisë do të

përfundojë me sasi të pamjaftueshme të pasurisë për periudhën pas daljes në pension.

Prandaj, qeveria, me qëllim për të luftuar këtë problem dhe duke vepruar si një agjent i

besuar, mbledh fonde së bashku nga popullata aktuale e punës dhe pastaj i ndan ato për

pensionistët aktualë, një praktikë e referuar zakonisht si paternalizëm. Duhet të

theksohet se argumenti i paternalizmit është përdorur gjithashtu shpesh për të justifikuar

kursimin e detyrueshëm.

Ekzistojnë tre elemente në themel të paternalizmit ( Kotlikoff et al, 1982). E para është

pakthyeshmëria e kursimeve të daljes në pension. Për shembull, një individ nuk mund të

prish ndonjë konsum të parakohshëm thjesht për shkak të ndryshimit të shijeve apo për

shkak se ai/ajo ka nevojë për të holla të cilat përndryshe janë ruajtur për të mbuluar

shpenzimet e periudhës pas daljes në pension. Së dyti, njerëzit janë gjithmonë të

gatshëm të pranojnë mundësinë e daljes në pension të parakohshëm të detyruar ose në

pension invaliditeti në një ditë të ardhme, apo thjeshtë të pranojnë jetën e gjatë.

Veçanërisht kur konseguenca të tilla janë larg për një kohë të gjatë, atëherë kostot e

shërbimit të kursimit të një sasie të caktuar të të ardhurave vetëm për këto të papritura

janë më të mëdha sesa fitimet korresponduese nga sigurimi kundër këtyre


49

konseguencave të largëta. Prandaj nisur nga kjo konsideratë, sistemi publik i pensioneve

është i dëshirueshëm.

Së treti, në përgjithësi është e vështirë për individët që të marrin vendime racionale për

shkak të afatit të gjatë midis veprimeve dhe pasojave. Gjithashtu një numër i madh i

paqartësive luan një rol të rëndësishëm në këtë rast. Prandaj, individët ndonjëherë

realizojnë konsume ndër-kohore dhe vendime të kursimit të cilat nuk janë të sakta dhe

as të dëshirueshme. Në fakt, supozimi i miopisë gjithashtu është një nga përsiatjet

themelore në favor të kursimeve të detyrueshme, siç janë sistemet publike.

Megjithatë Bodie dhe Crane (1997), kanë gjetur se investitorët individualë janë

racionalë, në atë që ata kur bëhen më të vjetër investojnë më shumë, në përpjesëtim kjo

me pasurinë e tyre në asete të sigurta, p.sh. obligacione dhe në të holla (kesh), në

përputhje me teorinë financiare. Gjithashtu, një studim tjetër sugjeron se modeli i

shpërndarjes së pasurisë së individëve është në përputhje me sjelljen e minimizimit të

taksave. (Barber dhe Odean 2004).

Rishpërndarja

Qeveria është gjithmonë një mbështetje për njerëzit e saj. Në këtë kuptim edhe sistemi i

pensioneve nuk bënë përjashtim. Për këtë arsye, një nga argumentat që favorizon

sistemin PAYG është se qeveria duhet të shpërndajë të ardhurat për njerëzit në nevojë,

qofshin ata të moshuar apo të paaftë, në mënyrë që ti mbrojë ata nga vuajtjet (Liebman

2001).

Një skemë pensionale ka efekte rishpërndarëse përmes tri kanaleve: rishpërndarja nga të

rinjtë te të vjetërit, nga të pasurit te të varfërit dhe nga burrat te gratë (Barr 1998).

Rishpërndarja nga të rinjtë tek të vjetërit shpesh është rreferuar si transferim ndërmjet

brezave. Ajo argumenton se prindërit bëjnë investime në kapitalin njerëzor të fëmijëve

të tyre, me anë të edukimit për shembull dhe fitojnë kthimin nga fëmijët, kur ata janë në

pension dhe fëmijët punojnë (Pogue dhe Sgontz 1997; Becker dhe Murphy 1988). Duke

pasur parasysh se fëmijët janë shumë të rinj për të qenë palë në një marrëdhënie ligjore,

qeveria duhet të ofrojë një mekanizëm, p.sh. nëpërmjet PAYG për të garantuar që kjo

transfertë e gjeneratave të realizohet. PAYG vërtet i mundëson një brezi si një i tërë për

të marrë më shumë se sa shuma e kontributeve të saj në të kaluarën.


50

Efekti i dytë shpërndarës është nga njerëzit e pasur tek njerëzit e varfër, gjithashtu

referuar si transferim ndërmjet brezave. Vihet re se në shumë skema të pensioneve

shtetërore publike, nëse një individi A ka gjysmën të ardhurave të individit B normalisht

për pensionin nuk ruhet ky raport, pra që individi A të marrë më shumë se gjysmën e

pensionit të individit B.

Megjithëse mekanizmi i tatimit mbi të ardhurat mund të ketë të njëjtin efekt (Orszag dhe

Stiglitz 1999), ekzistenca e vdekshmërisë së diferencuar kompenson efektin e taksave

në këtë kontekst. Arsyeja është se të pasurit zakonisht jetojnë më shumë se të varfërit,

kështu që ata vërtetë kontribuojnë më shumë, por kanë edhe më shumë kohë për të

kërkuar pensione. Pra ne nuk duhet të kërkojmë një PAYG duke synuar thjeshtë në këtë

qëllim rishpërndarës. Arsyeja kryesore, megjithatë, është sugjeruar që të jetë inkuadrimi

politik (Lindbeck dhe Persson 2003), dmth nga pikëpamja e konsideratave politike,

reforma e pensioneve mund të jetë një zgjedhje më e realizueshme për rishpërndarjen se

politikat e përgjithshme fiskale.

Kanali i tretë i shpërndarjes nga burrat tek gratë ka të njëjtën arsye themelore si më

sipër, dmth femrat jetojnë më gjatë se meshkujt. Ne përsëri flasim për transferimin

ndërmjet brezave por nga një dimension tjetër. Ajo që është gjetur nga disa studime

është se gratë në përgjithësi marrin të ardhura pensionale më të ulëta sesa burrat (PPI

2003b, Dhoma e Lordëve 2004). Arsyet në përgjithësi lidhen me faktin se gratë kanë më

pak gjasa për të punuar me kohë të plotë në krahasim me burrat dhe se kanë më pak

gjasa të jenë pjesë e grupeve menaxheriale dhe profesionale, etj

Së fundi, duhet theksuar se sistemet e financuara të pensioneve, p.sh. skemat e

financuara me përftime të përcaktuara mund të kenë efekte rishpërndarëse, por

madhësia e efekteve të tilla është më e vogël në krahasim me sistemin PAYG (Barr

1998) dhe përgjithësisht i besueshëm nga fakti se si është projektuar shtylla e parë në

sistemet e financuara .

Shpenzimet e administrimit

Shpenzimet e administrimit të ngarkuara gjatë proçesit të akumulimit të mjeteve

pensionale luajnë një rol të rëndësishëm në përcaktimin se sa i lartë do të jetë përfitimi i

pensionistit gjatë daljes në pension. Është vlerësuar se si për dy individë hipotetikë, një


51

ndryshim prej 1 përqind e ngarkesës administrative kur shtohet mbi një horizont 40-

vjeçar të punës mund të çojë në 27 për qind diferencë të aseteve pensionale, kur ata

dalin në pension (Bateman et al 2001).

Kështu pavarësisht përfitimeve të sistemit të privatizuar të pensioneve (të cilat janë ende

të diskutueshme), një nga të metat kryesore të këtij sistemi janë kostot e larta

administrative. Për shembull, Diamond (1993) për këtë problem në lidhje me reformën e

pensioneve në Kili thotë se këto shpenzime janë edhe më të larta sesa në sistemin

"joefikas" që zëvendësoi. Gjithashtu është gjetur se sigurimet shoqërore në SHBA kanë

bërë pagesa administrative në rendin e 15-20 dollarëve amerikanë në vit për punonjësit

e mbuluar në krahasim me 24 dollarë në Malajzi dhe 30.4 dollarë në Kili (Vales-Prieto,

1994). Dallimet në shpenzimet administrative janë kryesisht për shkak të sistemeve të

ndryshme të pensionit në gjithë këto vende. Sigurimet shoqërore në SHBA është

drejtuar në një bazë të PAYG, Malajzia ofron metodën e fondit të kyrsyer, ku ekziston

vetëm një fond (Unike Bateman dhe Piggott, 1997), dhe Kili është pionier në drejtimin e

një sistemi të privatizuar pensioni (Diamond 1993).

Përvoja nga Australia sugjeron se pensioni i financuar më pak i kushtueshëm është plani

profesional me kontribute të përcaktura (DC), ndërsa planet profesionale me përfitime të

përcaktuara (DB) dhe planet e shitjes me pakicë të pensioneve janë më të kushtueshme

në rangun e 30-70 përqind (Bateman dhe Mitchell 2003). Nga pikëpamja e ekonomisë,

kostot e transaksionit të lidhura me skemat e pensioneve private janë të larta. Dhe

krahasimisht, orientimi i qeverisë drejt programit PAYG është shumë më i lirë, sepse

qeveria realizon një ekonomi shkalle më të lartë në shpenzimet e administrimit

(Diamond 1993).

Pavarësisht nga justifikimet e mësipërme në lidhje me sistemin PAYG, ky sistem po

vuan nga një numër problemesh serioze, duke nënvizuar presionin për reforma.

Në këtë pjesë të punimit ne shkurtimisht do të trajtojmë argumentat që kundërshtojnë

sistemin PAYG, argumenta të lidhura me ofertën e tregut të punës, kërkesën e tregut të

punës, rishpërndarjen, riskun politik, normën e kursimit dhe borxhin e nënkuptuar.

2.2.2 Argumentet kundër sistemit PAYG (rishikim literature)


52

Oferta e tregut të punës

Sistemet e sigurimeve shoqërore PAYG kanë një ndikim të rëndësishëm në vendimin e

njerëzve për të dalë në pension. (Coile dhe Gruber 2000). Sipas skemave payg,

popullsia e punësuar taksohet për të paguar pensionistët e tanishëm, dhe kjo i nxit ata që

të dalin në pension më herët, apo të reduktojnë orët e punës, etj, përderisa pagesat e

pensionit të tyre janë të kushtëzuara në bazë të kontributit nga gjeneratat e ardhshme

dhe nuk kanë të bëjnë me kontributet e tyre aktualë. Me fjalë të tjera, lidhja e

shtrembëruar midis kontributeve dhe pensioneve nuk i motivon njerëzit që të punojnë.

Ky konstatim është konfirmuar edhe në SHBA, ku punonjësit me pensione bujare, p.sh.

sipas planeve payg, dalin në pension më herët se ata me përfitimet e pensioneve të ulëta

(Gusman et al 1993). Po ashtu është vënë në dukje se gjatë viteve 1950-1970, ka pasur

një rënie shumë të mprehtë në normën e pjesëmarrjes për burrat mbi moshën e

pensioneve të shtetit (65 +) në vendet e BE-së (Disney 2002). Për burrat e moshës 55-64

vjeç, ka pasur një rënie të mprehtë gjatë viteve 1970-1990, ndërsa për gratë e moshës

55-64 vjeç kjo prirje nuk është shumë e qartë.

Hulumtimet nga Corsetti dhe Schmidt-Hebbel (1997) dhe Packard (2001) konstatuan se

punëtorët në vendet e Amerikës Latine lëvizën nga sektori informal në sektorin formal

në përgjigje të një reforme të pensioneve të financuar, me fjalë të tjera kjo do të thotë që

oferta e punës në sektorin formal mbetet në një nivel më të ulët nën sistemet payg dhe

ajo mund të rritet pas reformës së pensioneve. Sistemet Payg me kontribute të

përcaktuara (DC), siç u prezantuan në Suedi, Poloni dhe Itali, megjithatë, mund të jenë

në gjendje për të zbutur problemin e shtrembërimit të tregut të punës të shkaktuar nga

sistemet payg, nëse ekziston një lidhje më e ngushtë midis kontributeve dhe përfitimeve.

Studimet empirike mbi përfitimet e një kalimi nga PAYG në sistemet e financuara

kryhet nga Packard (2001). Në këtë punim, janë përdorur të dhëna që mbulojnë një

panel prej 18 vende të Amerikës Latine. Shtatë vende janë përkufizuar si "reformatorët"

nëse kanë futur një llogari private të pensioneve, si dhe të tjerat si "- jo reformatorët ".

Rezultatet e tij tregojnë se në afat të gjatë, një tranzicion nga sistemet PAYG tek

sistemet e financuara u jep njerëzve stimuj për të punuar në industritë formale duke u

regjistruar në sistemin e sigurimeve shoqërore formale në Amerikën Latine, megjithëse


53

studimet tregojnë se ka një dekurajim në afat të shkurtër. Kjo dinamikë shpjegon se

njerëzit në vendet që përjetojnë proçesin e reformimit të pensioneve duan kohë ti

përshtaten këtij ndryshimi .

Megjithatë Beattie dhe McGillivray (1995), përmendin se gjatë viteve 1980 në Suedi, ku

ishin ofruar sigurime shoqërore shumë bujare, ka pasur një normë më të lartë të

pjesëmarrjes për popullsinë e moshës 60-64 vjeç se në Francë dhe Gjermani. Edhe pse

ky shembull nuk është i mjaftueshëm që të zhvlerësojë argumentin se PAYG nxit më

pak ofertën e punës, pasi mund të jenë forca të tjera lëvizëse në këtë rast (James 1996),

ai megjithatë tregon kompleksitetin e marrëdhënieve ndërmjet PAYG dhe tregjeve të

punës.

Për më tepër, kjo çështje mund të bëhet më e komplikuar në qoftë se ne supozojmë se

qëllimi final i sistemeve të pensionit nuk është përmirësimi i ofertës së punës, por rritja

e mirëqënies sociale (Orszag dhe Stiglitz 1999; Barr 2000). Prandaj, nëse përfitimet nga

dalja në pension të parakohshëm tejkalon shpenzimet përkatëse që rrjedhin nga

pakësimi i ofertës së punës, atëherë skemat PAYG janë ende duke përmirësuar kushtet e

dëshirueshme të mirëqënies.

Ky argument mund të jetë i saktë, por pensioni i parakohshëm është shumë i

kushtueshëm për ekonominë; Herbertsson dhe Orszag (2003) vlerësojnë se, edhe nëse

shkalla e tanishme e pjesëmarrjes së të moshuarve nuk do të ulet më tej, kostoja e daljes

në pension të hershëm nëpër vendet e OECD-së do të vijë duke u rritur.

Kërkesa e tregut të punës

Tregjet e produktit janë shumë konkurruese. Çdo punëdhënës racional, synon për të

maksimizuar fitimet. Në dritën e kësaj konsiderate, skema PAYG nuk është zgjidhja më

e mirë për konkurrencën e një vendi. Kjo çështje është veçanërisht e rëndësishme për të

ashtuquajturën industri të vjetër, p.sh. atë të minierave, të prodhimit të makinave, ku ka

pensionistë shumë më tepër sesa në industritë e tjera. Si rrjedhim, rritja e përqindjes së

fitimit të firmave ka për tu përdorur për të paguar pensionistët e tanishëm.

Punëdhënësit i shikojnë kontributet payg si një formë e tatimit të pagave, kështu që ata

kanë tendencë për të zëvendësuar rekrutimin e fuqisë punëtore me investime kapitale,


54

duke shkaktuar kështu rritje në normën e papunësisë ose kalimin e prodhimit në vendet

më të reja (Jakobi 1996). Disney (2003) argumenton se kontributet e pensioneve publike

mund të ndikojnë jo vetëm ofertën e punës siç kemi diskutuar në seksionin e

mëparshëm, por edhe kërkesën për punë.

Nuk është e lehtë për punëdhënësit për të ndryshuar, veçanërisht për të zvogëluar pagat

në përputhje me rrethanat në qoftë se kostot e punës janë në rritje siç ka gjasa të ndodhë

kur pagesa për kontributet e pensionit është e detyruar për punëdhënësit. Si pasojë,

punëdhënësi do të marrë në konsideratë ndërprerjen e kërkesës për fuqi punëtore nëse

kostot e punës janë të larta.

Impakti i kontributit në kërkesën e punës është më pak i dukshëm kur tatime të tilla nuk

janë të mëdha, dhe kjo është më e mundshme kur popullata është e re dhe vetëm një

përqindje relativisht e vogël e popullsisë janë të moshuar të varur. Kjo situatë,

megjithatë, është ndryshuar, pasi plakja e popullsisë do të sjellë një kontribut më të

madh të pensioneve nga të dy palët, të punonjësve dhe të punëdhënësve në qoftë se

pensionet do të mbështeten krejtësisht në sistemin publik PAYG. Kjo është arsyeja që

thekson rënien e mundshme të kërkesës së punës nga ndërmarrjet.

Ndërkohë, sistemet PAYG kanë stimuj për një informalizim të prodhimit kur

produktiviteti është i ulët, pasi popullsia në sektorët informalë është më e re dhe është e

lehtë për punëdhënësit që të shmangin kontributet e pensioneve.

Disney (2003) argumenton se shtrembërimi i "komponentit taksë" të kontributeve të

pensioneve publike, mund të ndikojë edhe kërkesën për fuqi punëtore në qoftë se

punonjësi mund ta kalojë barrën e kontributeve për pension tek konsumatorët, për

shembull nëpërmjet çmimeve të produkteve në qoftë se tregu nuk është plotësisht

konkurrues. Për pasojë, bie kërkesa për produkte dhe prodhuesit mund të marrin në

konsideratë reduktimin e kërkesës për punë.

Rishpërndarja

Ne kemi përmendur më parë se sistemet PAYG kanë një avantazh rishpërndarës

krahasuar me sistemet e financuara që konsiston në faktin që pasuria është transferuar

nga njerëz të pasur tek të varfërit. Por për shkak të disa marrëveshjeve specifike

institucionale në botën reale, p.sh. përfitimet e pensionit të pensionistëve në sistemin


55

PAYG janë të bazuara në pagën e disa viteve të fundit, funksioni i rishpërndarjes

ndonjëherë është i kundërt nga të varfërit tek të pasurit. Kjo ndodh pasi këta të fundit

mund të kenë një punë të paguar shumë, p.sh. menaxherët e lartë kanë më shumë gjasa

që të kenë një pagë të rritur gjatë viteve në fund të karrierës së tyre, ndërsa njerëzit e

varfër, p.sh. punëtorët e krahut gjithmonë kanë paga relativisht të sheshta gjatë jetës së

tyre të punës.

Por duhet theksuar se ky argument është me rëndësi vetëm për sistemet Payg me

përfitime të përcaktuara dhe për sistemet e financuara me përfime të përcaktuara ku

pensionet janë të lidhura me pagat përfundimtare (Steurer 2003 për klasifikimin e

detajuar të sistemeve PAYG). Nëse ka një tavan përfitimi në sigurimet shoqërore, një

shqetësim i tillë nuk duhet ekzagjeruar. Për sistemet payg të sheshtë, qëllimi i

rishpërndarjes brenda brezave është arritur mirë.

Përveç kësaj, njerëzit e pasur në total zakonisht jetojnë më gjatë se të varfërit për shkak

të kushteve të jetesës më të mira dhe prandaj shkalla e vdekshmërisë është më e ulët. Si

pasojë, edhe pse të pasurit mund të kontribuojnë më shumë gjatë jetës së tyre të punës

nëse kontributi i pensioneve është proporcional me pagat, ata marrin më shumë se të

varfërit nga sistemi payg për shkak të të jetuarit më shumë.

Risku politik

Sistemet PAYG janë subjekt i riskut politik dhe ka katër burime të riskut politik

(Diamond 1994). Së pari lind nga përfitimet e tepërta të dhëna për njerëzit që dalin në

pension kur popullata është ende relativisht e re dhe kjo është pikërisht ajo që ka

ndodhur në shumë vende, ku pensionistët mund të kenë përfitime shume bujare pas

daljes në pension, por kjo barrë po bëhet gjithnjë e më e lartë.

Së dyti rezulton nga përfitime të tepërta të premtuara për pensionistët në të ardhmen.

Kjo mund të ndodhë për shembull kur politikanët përpiqen për të marrë më shumë vota

apo mbështetje nga votuesit të cilët do të dalin në pension në të ardhmen, por një

premtim i tillë nuk është e mundshme në afat të gjatë.

Së treti është reagimi i tepruar i përfitimeve në gjendjen afat-shkurtër të buxhetit të

shtetit, dhe e fundit është reagimi i tepruar i përfitimeve ne gjendjen afatgjatë të buxhetit

të qeverisë. Dy rreziqet e fundit janë të lidhura ngushtë me buxhetin e qeverisë duke


56

qënë një në afatshkurtër dhe një në afatgjatë. Këto rreziqe mund të ndodhin nëse

sistemet e pensioneve janë kryesisht të varur nga financimet e qeverisë.

Prandaj, në qoftë se qeveria përballet me një pengesë të buxhetit, ajo mund të marrë në

konsideratë prerjen e përfitimeve të pensioneve apo rritjen e taksave. Të gjitha këto i

vendosin pensionistët në rrezikun e sjelljes së pafavorshme të buxhetit të qeverisë.

Rreziku politik është sugjeruar që të jetë më i zakonshëm në vendet në zhvillim, duke

qenë se në këto vende politikanët ka më shumë gjasa të jenë të papërgjegjshëm dhe si

pasojë ata shpesh ndryshojnë përfitimet e pensionit dhe /ose formulën e kontributeve .

Por edhe sistemet e pensioneve publike në vendet e zhvilluara si p.sh. në SHBA dhe

Britaninë e Madhe, nuk janë të lira nga rreziku politik (Blake dhe Turner 2003). Në

Mbretërinë e Bashkuar, bujaria e pensioneve shtetërore është zvogëluar thelbësisht

(Disney et al 2003), për shembull, pensioni bazë i shtetit në vitin 2001 - 2002 ishte rreth

15 për qind të të ardhurave mesatare të meshkujve krahasuar me 20 për qind në fillim të

viteve 1980.

Në këtë kontekst, thuhet se sistemet e financuara të pensioneve, p.sh. modeli shumë

shtyllësh i Bankës Botërore mund të shmangë këtë problem (Banka Botërore 1994).

Është e vërtetë se llogaritë e financuara nga çdo individ e bëjnë më të vështirë për

qeverinë për të bërë premtime të tepruara për përfitimet, pasi pensionistët do të paguhen

nga llogaritë e tyre të veta të akumuluara dhe jo nga tatimet e paguara nga popullata

aktuale e punës siç ndodh në sistemet payg. Por ka ende rrezik politik për sistemet e

financuara. Për shembull, dihet se shumica e sistemeve të pensioneve të financuara të

ketë disa elemente të PAYG, p.sh shtylla e parë në modelin e Bankës Botërore, me

qëllim të rishpërndarjes ose diversifikimit të riskut. Pra, kryesisht në varësi të asaj se

deri në çfarë mase duan qeveritë të jetë e reformuar shtylla payg, mund të ketë një risk

për rritjen e moshës së pensionit ose edhe ndryshim të formulës së përfitimit.

Pra pasojat janë të njëjta si ato në sistemet payg, edhe pse niveli është më i vogël. Ky

nivel është i varur nga mënyra se si qeveritë projektojnë reformimin e sistemeve të reja

të pensioneve, veçanërisht shtyllën që ka elementë payg.

Gjithashtu është argumentuar se qeveria është e dobët në menaxhimin e fondeve të

pensioneve, (Wohlstetter 1993), pasi shumë menaxherë të pensioneve publike, si p.sh.


57

në SHBA janë të emëruar nga qeveria, kështu që ata mund të kenë gjithmonë presion

politik për të mbështetur firmat lokale dhe të përfshihen në investime me përgjegjësi

sociale (Romano 1993); për rrjedhojë, norma e kthimit është më e ulët (Mitchell dhe

Hsin 1997).

Duke pasur parasysh këtë problem të lidhur me menaxhimin e fondit të pensioneve

publike, menaxhimi privat argumentohet të jetë më i mirë për t'u izoluar nga një rrezik i

tillë politik (Banka Botërore 1994). Por një rrezik më i ulët politik balancohet me kosto

më të larta administrative.

Norma e kursimit

Një tjetër argument i zakonshëm kundër PAYG ndan qëndrimin se kursimi personal ulet

nën një sistem të pafinancuar. Intuita është se njerëzit nuk kursejnë shumë në planet

payg pasi ata mendojnë se qeveria gjithmonë do ti "nxjerr nga balta", pra do ti shpëtojë

nëse ata bien në varfëri, një formë kjo e situatës miopi të diskutuar më parë. Ky

argument bazohet në atë që shumë njerëz e shohin sistemin e sigurimeve shoqërore si

pasuri të nënkuptuar nëse ata janë të sigurt për përfitimet që do të marrin më vonë.

Prandaj, në qoftë se kontribuesit në sistemet publike perceptojnë që ata kanë të drejtë

për përfitime të sigurta kur të dalin në pension (Disney 2003), ata zvogëlojnë kursimet

në përputhje me rrethanat.

Megjithatë rezultatet empirike, janë të ndryshme. Shqyrtimi i literaturës (Kohl dhe

O'Brien 1998; Schmidt-Hebbel 1999) tregon se disa studime kanë gjetur një lidhje jo të

fortë ndërmjet pasurisë së sigurimeve shoqërore dhe kursimeve personale, ndërsa disa të

tjerë kanë gjetur lidhje të pritshme negative. Për shembull, Feldstein (1977) argumenton

se programi i sigurimeve shoqërore publike në SHBA në mënyrë efektive ka reduktuar

kursimet totale private me 38 për qind dhe kursimet e përgjithshme personale me rreth

50 për qind gjatë 1960.

Modeli shumë-shtyllësh i Bankës Botërore pohon se llogaria individuale e financuar

është shtysë për një normë më të lartë kursimi. Tre teori të rëndësishme që trajtojnë

sjelljen e njerëzve në lidhje me kursimin janë: Modeli i ciklit të jetës, modeli i

trashëgimisë, modeli i motiveve parandaluese. (Kohl dhe O'Brien 1998).


58

Teoria më e spikatur e modelit të ciklit të jetës (Ando dhe Modigliani 1963) është

bazuar në supozimin se motivi kryesor i njerëzve për kursim është të zbusin konsumin

gjatë jetës së tyre. Ata normalisht grumbullojnë asete gjatë jetës së punës dhe i përdorin

ato kur dalin në pension. Modeli i lënies trashëgim supozon që individët kanë një

periudhë kohore të shumë gjeneratave, dmth ata përpiqen për të maksimizuar jo vetëm

shërbimet e tyre, por edhe ato të fëmijëve të tyre.

Nëse njerëzit kur vendosin për kursimet ose konsumin e tyre, e vënë më shumë peshën

në faktorët që janë të pasigurt, dmth shpenzimet e larta shëndetësore, do të ishte më e

përshtatshme për t'u marrë parasysh teoria e motiveve parandaluese.

Rezultatet empirike në lidhje me hipotezën se PAYG redukton kursimet personale janë

një grup rezultatesh që variojnë nga ato pa asnjë efekt, tek ato me efekte negative dhe

madje edhe pozitive. Nëse ndikimet e PAYG në kursime, nën skenarin pa reformën e

pensioneve, nuk janë të qarta, atëherë kuptohet se sa komplekse do të duket kjo lidhje

po të kemi parasysh skenarin e reformës, dmth kalimin nga PAYG tek sistemet e

financuara.

Një studim empirik ndërkombëtar në lidhje me çështjen e mjeteve të fondit pensional

dhe normës së kursimit është kryer nga Reisen dhe Bailliu (1997), ku ata përdorin të

dhëna nga 11 vende duke përfshirë vende të OECD-së dhe jo të OECD-së. Ekuacioni

empirik i përdorur në këtë studim është vetëm një model ekuacioni regresioni relativisht

i thjeshtë si vijon:

Savit Xit Wit tit it

Ku “ i “ janë vendet përfaqësuese (11 vende) dhe “t” përfaqëson kohën (1982-1993).

“Sav” është norma e kursimit privat /kombëtar, “X” është tregues i pasurisë së pensionit

(në aksione ose dhe formën e flukseve rrjedhës), “W” është vektori i variablave të

kontrollit, p.sh. norma e varësisë, norma reale e interesit, etj. Bazuar në proçedurat e

vlerësimit: ata japin prova se akumulimi i aseteve të pensioneve ka një ndikim pozitiv

dhe të rëndësishëm për kursimet private. Për shembull, vlerësimet e tyre tregojnë se

ndikimi është 8 herë më i lartë për vendet jo të OECD-së se në vendet e OECD-së. Por,

një diferencë e tillë midis vendeve të OECD-së dhe jo të OECD-së mund të jetë pak e

lartë. Prandaj, specifikime më të fuqishme janë të nevojshme. Përveç kësaj, ata gjejnë se


59

marrëdhënia midis kursimit kombëtar dhe rritjes së fondeve të pensioneve nuk është e

rëndësishme.

Borxhi i nënkuptuar

Sipas përkufizimit një program PAYG, është i pafinancuar. Kjo karakteristikë

nënkupton që qeveria ka për të krijuar një hapësirë buxhetore apo një borxh të

nënkuptuar nëse përfitimet e pensioneve nuk mund të mbulohen nga mbledhja e taksave

të pagave të akumuluara. Edhe pse qeveria mund të rrisë normën e kontributeve ose të

reduktojë normën e zëvendësimit, padyshim që të dyja janë gjithmonë politikisht të

ndjeshme, veçanërisht sepse kontributi/norma e zëvendësimit mund të rriten/ulen në një

nivel të lartë të ndaluar, nivel ku popullsia e punës është shumë e vogël krahasuar me

popullsinë në pension.

Sistemet PAYG mund të shkojnë mirë gjatë periudhës kur raporti i varësisë është i ulët,

ose me fjalë të tjera, vendi është shumë i ri. Megjithatë, kur vendi është i plakur siç po

ndodh tani, problemi i borxhit të nënkuptuar do të ndikojë negativisht në përfitimet neto

të daljes në pension të planeve PAYG .

Megjithatë është argumentuar se ndryshimet demografike nuk duhet të mbajnë të gjithë

fajin për krizën aktuale të pensioneve (Persson 2002). Kombinimi i të dyjave,

demografisë dhe mospasja e rregullave aktuariale të përfitimeve është arsyeja kryesore.

Pra, për aq kohë sa PAYG është hartuar mbi një bazë aktuariale, shqetësimet për

paqëndrueshmërinë PAYG duhet të lehtësohen. Për shembull, disa vende si Suedia,

Italia dhe Polonia janë përpjekur të zbatojnë sistemin e kontributeve nominale të

përcaktuara (NDC), përfitimi kryesor i të cilit është lidhja e ngushtë ndërmjet kontributit

dhe përfitimit dhe kështu bëhet më i qëndrueshëm në krahasim me sistemet tradicionale

payg (Disney 1999b dhe Williamson 2003).

Kolona e sigurimit të detyrueshëm mbulon të punësuarit, punëdhënësit dhe të

vetëpunësuarit në zonat urbane dhe rurale, me kusht që ata të kenë kontribuar për një

kohë të përcaktuar në skemë.

2.2.3 Pensionet në skemën urbane dhe rurale


60

Pra vihet re se skema e sigurimeve shoqërore përmban në vetvete dy skema: skemën

urbane (e qytetit) dhe skemën rurale (e fshatit). Këto dy skema kanë ndryshime midis

tyre në lidhje me kontributet dhe përfitimet për të siguruarit në skemën shtetërore të

pensioneve.

1. Përfitimet në skemën urbane

Skemë urbane në këtë punim është konsideruar ajo pjesë e skemës shtetërore të

sigurimeve, kontribues e përfitues të së cilës, nuk janë personat që kanë ushtruar

aktivitet bujqësor (ish anëtarë të kooperativave bujqësore) ose që ushtrojnë aktivitet

bujqësor si të vetëpunësuar apo në organizma të ndryshme aktiviteti bazë i të cilëve

është aktiviteti bujqësor. Të siguruarit e kësaj skeme janë punonjësit e administratës

publike, të ndërmarrjeve publike, të shoqërive tregtare private si edhe të vetëpunësuarit

në qytete.

Sistemi i pensioneve përbëhet nga tri degë: pensioni i pleqërisë, i invaliditetit dhe ai

familjar. Periudha e sigurimit nis në datën kur personi fillon ligjërisht aktivitetin

ekonomik dhe mbaron në datën kur e mbyll atë. Për të fituar të drejtën e pensionit,

individi duhet të kontribuojë në degën përkatëse gjatë një periudhe sigurimi të

përcaktuar prej 35 vitesh dhe aplikon për të marrë një pension kur mbush moshën 65

vjeç për burra dhe 60 vjeç për gra. Ndërkohë sipas reformave tashmë të ligjëruara, një

pension pleqërie mund të përfitohet edhe deri ne tre vjet para por me kushtin që të jetë

plotësuar periudha e sigurimit prej 35 vitesh.

Madhësia e kontributeve mujore varet nga paga totale bruto dhe nga norma e përcaktuar

e kontributit që duhet paguar në favor të sigurimeve shoqërore e cila për degën e

pensioneve aktualisht është 24.5% dhe përballohet 15% nga punëdhënësi dhe 9.5% nga

i punësuari ndërsa për të vetëpunësuarit dhe punëdhënësit, e gjithë ngarkesa

kontributive përballohet nga vetë ata.

Për llogaritjen e kontributeve shërben paga kontribuese. Pagë kontribuese konsiderohet

një interval page i përcaktuar çdo vit nga Këshilli i Ministrave (KM). Kufiri minimal i

intervalit parashikon të garantojë një standard minimal jetese. Kufiri maksimal i pagës

kontribuese është sa pesëfishi i pagës minimale.


61

Pensioni i pleqërisë.

I siguruari fiton të drejtën e pensionit të plotë të pleqërisë kur plotëson tre kushte bazë:

- moshën e pensionit (65 vjeç për meshkujt dhe 60 vjeç për femrat)

- periudhën e sigurimit për 35 vjet,

- Eshte tërhequr nga aktiviteti ekonomik.

Reforma e vitit 1993 parashikonte rritjen graduale, sipas një skeme të paracaktuar, të

moshës së daljes në pension dhe të periudhës së sigurimit në skemë. Kjo skemë

tranzitore u shtri deri në vitin 2004, për punonjësit që kishin punuar në punë të vështira

dhe do të shtrihet deri në vitin 2014 për ata që kanë punuar në punë shumë të vështira.

Pas këtyre afateve bëhet njehsimi i plotë me ligjin, si për moshën, ashtu edhe për

periudhën e sigurimit. Ndërkohë reforma e vitit 2002 parashikon një zgjatje graduale të

moshës së daljes në pension e cila për burrat bëhet 65 vjeç dhe për gratë 60 vjeç. Për

kategorinë e punëve shumë të vështira (kategoria e parë) zgjatja graduale e moshës së

daljes në pension mbyllet në vitin 2023 ndërsa për kategorinë e dytë në vitin 2014 dhe të

tjerat në vitin 2012. Pra reforma e rritjes graduale të moshës së daljes në pension

përfshin periudhën 2002-2012 me një rritje graduale për gjashtë muaj për çdo vit.

Pensioni mujor i pleqërisë llogaritet në tre mënyra.

Mënyra e parë e llogaritjes bëhet sipas barazimit:

Pp = Mb + Sh ;

Ku:

Pp = Pensioni i plotë mujor i pleqërisë

Mb = Masa e pensionit bazë që u jepet të gjithë personave të siguruar për të garantuar

një standart minimum jetese. Ky komponent korrektohet çdo vit me indeksin e çmimeve

të disa mallrave të përzgjedhura, siç parashikohet në rregulloren e ISSH-së;

Sh = Shtesa që i jepet personit të siguruar. Ky komponent është 1 përqind për çdo vit

sigurimi dhe llogaritet duke shumëzuar bazën mesatare të vlerësueshme (paga mbi të

cilën janë paguar kontributet), me numrin e viteve të sigurimit.

Këshilli i Ministrave miraton çdo vit koefiçientin e indeksimit të bazës së vlerësueshme

duke përdorur shkallën e rritjes së kontributeve mesatare të vitit përkatës me atë të vitit

paraardhës.

Duke filluar nga viti 1997 baza mesatare e vlerësueshme llogaritet si mesatare e pagave

që ka marrë i punësuari gjatë gjithë viteve të punës së tij, duke filluar nga viti 1994 e

deri në momentin e ndërprerjes së aktivitetit ekonomik.


62

Pensioni i pleqërisë ka kufijtë e vet minimal dhe maksimal. Pensioni minimal

përcaktohet çdo vit nga Këshilli i Ministrave. Pensioni maksimal është dyfishi i

pensionit minimal.

Mënyra e dytë e llogaritjes së pensionit të pleqërisë bëhet sipas barazimit:

Pp = Pn x 75 %

Ku:

Pn = Paga mesatare neto për tre vite radhazi në dhjetë vjetët e fundit të punës.

Mënyra e tretë e llogaritjes së pensionit të pleqërisë bëhet sipas barazimit:

Pp = 2 x Mb

Nga të tre mënyrat e mësipërme të llogaritjes së pensionit të pleqërisë, pas krahasimit të

tyre, në çdo rast pensionisti merr shumën më të vogël. Shihet se ndonëse në parim

mënyra e llogaritjes së përfitimit të pensionit të pleqërisë merr parasysh numrin e viteve

të sigurimit e rrjedhimisht u jep pension më të madh atyre që kanë kontribuar më shumë

në skemën e sigurimeve, kufiri maksimal i pensionit duke qënë taksativ, faktikisht e

dobëson vartësinë e përfitimeve nga madhësia e kontributeve.

Për rastet kur punonjësi ka kontribuar në skemë përtej moshës së daljes në pension të

caktuar me ligj, ai përfiton një shtesë mbi pension prej 0.34 % të masës bazë të

pensionit shumëzuar me numrin e muajve që është punuar mbi moshën e pensionit.

Personat e siguruar që nuk e plotësojnë periudhën e përcaktuar me ligj prej 35 vjet, në

rast se kanë kontribuar në skemë për më shumë se 15 vite (më parë ka qënë 20 vjet) me

ligj përfitojnë pension të pjesshëm pleqërie në momentin e plotësimit të moshës së

pensionit dhe të ndërprerjes së aktivitetit ekonomik. Madhësia e pensionit të pjesshëm

llogaritet duke u mbështetur tek formulat e llogaritjes së pensionit të plotë, por duke i

korrektuar me një koefiçient që përcaktohet si raport midis numrit të viteve që personi

ka kontribuar në skemë dhe numrit 35 (që janë vitet e sigurimit për të fituar pension të

plotë).

Ekzistojnë kufijt minimal e maksimal të pensionit të pleqërisë të cilët miratohen çdo vit

nga Këshilli i Ministrave. Në fund të vitit 2009 pensioni minimal ishte 10,276 lekë.

Kufiri maksimal i pensionit të pleqërisë është përcaktuar sa dyfishi i minimalit, pra në

fund të vitit 2009 ai ishte 20552 lekë. Në fund të vitit 2010, pensioni minimal mujor për

personat e siguruar urbane (të punësuar, i vetëpunësuar, punëdhënës) arriti në 10,690


63

lekë dhe pensioni maksimal mujor ishte 21380 lekë dhe në fund të vitit 2011 pensioni

minimal mujor ka qënë 11117 lekë dhe pensioni maksimal mujor 22234 lekë. Duke

filluar nga 1 korrik 2012 pensioni minimal mujor bëhet 11562 lekë dhe pensioni

maksimal mujor bëhet 23123 lekë.

Ndërsa kontributet maksimale janë sa pesëfishi i atyre minimale, nuk ndiqet e njëjta

logjikë edhe për llogaritjen e pensioneve të pleqërisë. Pensioni maksimal i pleqërisë

është vetëm sa dyfishi i pensionit minimal. Kjo asimetri e dobëson edhe më tej lidhjen e

ngushtë që duhet të ekzistojë ndërmjet kontributeve dhe përfitimeve nga skema e

sigurimeve shoqërore.

Pensionet e invaliditetit.

Dëmtimet fizike në punë dhe sëmundjet profesionale në shumicën e rasteve shoqërohen

me pasoja të rënda ndaj shëndetit të individit, humbjen e aftësisë të tij për të punuar për

një kohë relativisht të gjatë, ose dhe të përhershme, duke mos i dhënë më shansin e

riintegrimit në jetën ekonomike aktive. Shoqëria është ajo e cila e pranon me

ndërgjegje, në saj të vazhdimësisë së prodhimit, një shkallë të caktuar të rrezikut të këtij

proçesi dhe për rrjedhojë duhet të kontribuojë për kompesimin e nevojave të tij. Në

legjislacionin tonë përcaktohen të drejtat e punonjësit në lidhje me aksidentet ose

sëmundjet profesionale, si dhe sigurohen këto të drejta në rrugë të përcaktuara ligjore.

Është skema e sigurimeve që garanton të drejtat e çdo punonjësi që është siguruar në

mënyrë të detyrueshme e që me anë të akteve ligjore përcakton përfitimet në rastet e

dëmtimeve në punë (aksidenteve) ose sëmundjeve profesionale.

Personat e siguruar që nuk mund të vazhdojnë periudhën e sigurimit për shkaqe

shëndetësore që nuk kanë lidhje me punësimin, apo për shkak të dëmtimeve

profesionale të shkaktuara në punë fitojnë të drejtën e një pensioni invaliditeti. Periudha

minimale e sigurimit e nevojshme për të përfituar një pension invaliditeti llogaritet sa

gjysma e diferencës midis moshës së individit kur ai bëhet i paaftë për punë dhe moshës

20 vjeç.


64

Pensioni i plotë mujor i invaliditetit llogaritet njëlloj si pensioni i plotë i pleqërisë, pra:

Ppi = Mb + Sh

Ku:

Ppi = pensioni i plotë mujor i invaliditetit;

Mb dhe Sh = janë njëlloj si në formulën e llogaritjes së pensionit të pleqërisë.

Pensioni i plotë i invaliditetit, ashtu si ai i pleqërisë, ka kufi minimal dhe kufi maksimal.

Kufiri maksimal është sa dyfishi i Mb ose 80% e pagës neto të llogaritur me

koefiçientët e bazës së vlerësuar marrë vitin e fundit të punës. (dy mënyrat e tjera të

llogaritjes).

Invalidit mund t’i lindë e drejta e pensionit të pleqërisë kur plotëson moshën. Ai është i

lirë të zgjedhë ndërmjet pensionit të invalidit dhe atij të pleqërisë atë që është më i

favorshëm, por me ligj nuk lejohet bashkimi i tyre.

Pensioni familjar.

Vdekja e një personi të familjes, i cili është në marrëdhënie pune përveç të tjerave sjell

pasoja edhe në anën financiare të familjes. Për shumicën e familjeve do të ishte e pa

mundur ose e jashtëzakonshme të përballonin situata të tilla ekonomike pa ndihmën e

burimeve financiare. Kjo është arsyeja që në vendet e zhvilluara vdekja e një anëtari të

familjes quhet tradicionalisht një ngjarje sociale shumë e rëndësishme, si rezultat i së

cilës anëtarëve të tjerë të familjes ju lind e drejta e sigurimit material. Kjo e drejtë, në

rradhë të parë, konsiston në përfitimin e një pensioni për mungesën e bashkëshortit ose

të bashkëshortes dhe për fëmijët e pa rritur.

Qëllimi kryesor i këtyre përfitimeve është t’ju sigurohet anëtarëve të tjerë të familjes, së

mbetur pas vdekjes së kryefamiljarit (ose të njërit nga prindërit), një nivel i caktuar dhe i

pranueshëm jetese. Karakteristikë e këtyre lloj përfitimeve është se e drejta për to lind

në lidhje me të drejtën e të vdekurit për të përfituar një pension. Rregullat në fushën

juridike të vendeve të ndryshme përcaktojnë një limit kohor për kohëzgjatjen e pensionit

në rastet e një ndodhie të tillë sociale. Kështu pensioni i të vesë ndërpritet në rastin e

rimartesës. Pensioni për fëmijët pa prindër në shumicën e vendeve jepet vetëm për

kohën gjatë së cilës fëmija, në përputhje me ligjin, konsiderohet si i varur nga prindi.

Pra kur një person, që përfitonte apo pritej të përfitonte të drejtën e pensionit të


65

pleqërisë apo të invaliditetit, vdes, atëherë personave që janë në ngarkim të tij u lind e

drejta e pensionit familjar.

Pension familjar përfitojnë e veja kur ka mbushur moshën 50 vjeç, burri i ve në moshën

60 vjeç, jetimët deri në moshën 18 vjeç (dhe kur vazhdojnë studimet deri në 25 vjeç) si

dhe prindërit e të ndjerit në moshën 65 vjeç kur nuk kanë punuar dhe nuk gëzojnë

pension pleqërie.

Pensioni familjar është pjesë e pensionit që do ti takonte të ndjerit, dhe jepet në masën:

-50 përqind për personin e ve

-25 përqind për çdo jetim

Jetimi që humbet të dy prindërit, merr një pension jetimi për secilin prej tyre.

2. Përfitimet në skemën rurale

Si skemë rurale ne konsiderojmë atë pjesë të skemës shtetërore të sigurimeve,

kontribues e përfitues të së cilës janë personat që kanë ushtruar aktivitet bujqësor (ish

anëtarë të kooperativave bujqësore) ose që ushtrojnë aktivitet bujqësor si të

vetëpunësuar apo në organizma të ndryshme, aktiviteti bazë i të cilave është aktiviteti

bujqësor. Të siguruarit e kësaj skeme janë në përgjithësi rezidentë ruralë.

Pjesëtarët e kësaj skeme janë personat mbi 16 vjeç e lart që sigurohen si të vetëpunësuar

në bujqësi duke paraqitur pranë inspektorit përkatës të sigurimeve shoqërore vërtetimin

nga zyra e hipotekës, kadastrës së komunës apo bashkisë, që ka tokë në pronësi si edhe

çertifikatën familjare, në rastet kur pas kryefamiljarit sigurohen edhe anëtarë të tjerë të

familjes si të vetëpunësuar në bujqësi.

Nuk sigurohen si të vetëpunësuar në bujqësi të gjithë personat që megjithëse plotësojnë

kushtet e mësipërme, lejen e banimit e kanë jashtë nënqarkut ku kanë tokën në pronësi.

Për të vetëpunësuarit në zonat rurale kontributet llogariten sipas një proçedure të caktuar

me vendim të Këshillit të Ministrave, i cili përcakton tarifën vjetore të kësaj kategorie të

punësuarish. Ndërkohë Këshilli i Ministrave plotëson pjesën e kontributeve që i është

lehtësuar çdo personi të vetëpunësuar në bujqësi, me kusht që ai të ketë paguar pjesën e

tij të kontributit.


66

Të vetëpunësuarit e zonave rurale paguajnë kontribute shumë më pak në krahasim me

nivelin e kontributeve minimale të të vetëpunësuarve në zonën urbane. Diferenca

përballohet nga buxheti i shtetit si kontribut dhe jo si subvencion buxhetor. Praktikisht

në vitin 2009 të vetëpunësuari në zonën rurale malore paguanin një kontribut vjetor 13

600 në zonat fushore dhe 8840 në zonat malore, pra rreth 26% të kontributit dhe pjesën

tjetër rreth 74% e paguante si kontribut shteti. Ndërsa në vitin 2011 kontributi mujor i të

vetëpunësuarve në bujqësi në zonat fushore ka qënë 1800 lekë dhe në zonat malore ka

qenë 1170 lekë, ndërkohë që kontributi i të vetëpunësuarve urbanë ka qenë 5262 lekë.

Pra kontributi i të vetëpunësuarve në bujqësi në vitin 2011 ka qenë rreth 1/3 e

kontributit mujor të të vetëpunësuarve urbanë. Këto pensione rurale gradualisht do të

zëvendësohen me kalimin e kohës me të ashtuquajturat pensione shtetërore.

Përfitimet janë të njëllojta me ato të skemës urbane, me të vetmin ndryshim që në

madhësi absolute ato kanë pasur ndryshime duke sjellë edhe disa probleme të cilat ne do

ti diskutojmë në vazhdimësi.

Reforma e re e miratuar përcaktoi metodikën e re për llogaritjen e një pensioni për

personat e vetëpunësuar në bujqësi, i cili tani, njëlloj si pensioni i zonës urbane,

përbëhet nga dy pjesë: nga një pension bazë (fshati), i cili përcaktohet nga Këshilli i

Ministave dhe nga një shtesë e cila përllogaritet 1 përqind e pagës minimale për çdo vit

që personi ka kontribuar në skemën e sigurimeve shoqërore.

Mbi bazën e kësaj metodike të re, një person bie fjala që ka punuar në ish-kooperativat

bujqësore dhe ka kontribuar në skemën e sigurimeve shoqërore rregullisht qysh nga viti

1994 e në vazhdim si person i vetëpunësuar në bujqësi, në vitin 2004 do të përfitonte një

pension bazë fshati prej 2.590 leke në muaj dhe një shtesë prej 1.034 leke, pra një

pension mujor prej 3.624 leke. Ky pension do të përfaqësonte rreth 54 përqind të

pensionit minimal të qytetit. Në vitin 2006 kjo shtesë ka arritur në 1400 lekë për 12 vite

sigurim që i shtohet pensionit bazë prej 4,110, pra shuma e pensionit në fshat ka shkuar

në 5,510 lekë dhe përfaqëson 49.8% të pensionit minimal të qytetit. Në 2009 ky pension

ka arritur në 6,344 lekë dhe përfaqëson 61,7% të pensionit minimal të qytetit (që është

10,276 lekë). Në 2010 pensioni mujor rural arrin në 6980 lekë dhe kjo përfaqëson

65,3% të pensionit minimal të qytetit dhe në 2011 pensioni mujor rural ka qënë 7468

lekë dhe përfaqëson rreth 67% të pensionit minimal mujor urban prej 11117 lekë. Në

vitin 2012 pensioni minimal në fshat është 7841 lekë dhe përfaqëson 67.8% të pensionit


67

minimal në qytet që është 11562 lekë ndërsa pensioni maksimal ruralë është sa pensioni

minimal urbanë.

Me këtë logjikë llogaritjesh të indeksimit të përvitshëm të pensionit bazë të fshatit,

mbështetur në një pagë minimale, e cila rritet për çdo vit, mendohej se do të arrihej

barazimi i këtyre pensioneve rurale me ato të qytetit në vitin 2012, megjithatë ne

mendojmë se kjo do të vazhdojë deri në vitin 2014.

Në këtë pjesë të punimit ballafaqohet hipoteza jonë e parë: “A është plani shtetëror i

pensioneve aktualisht i qëndrueshëm financiarisht?”

Gjendja dhe ecuria e skemës së sigurimeve shoqërore karakterizohet nëpërmjet dy grupe

treguesish :

tregues të gjendjes e të ecurisë financiare të Institutit të Sigurimeve Shoqërore i

cili është në të njëjtën kohë një fond sigurimesh dhe një ndërmjetës financiar. Këto

tregues karakterizojnë gjendjen financiare të fondit për periudha të ndryshme kohore.

tregues specifik të skemës së sigurimeve shoqërore, që janë tregues që

karakterizojnë skemën e sigurimeve shoqërore.

Përfitimet sociale ose pensionet publike përballohen nga Fondi i Sigurimeve Shoqërore

(FSSH) që është strukturë financiare e pavarur nga buxheti i shtetit.

Menaxhimi i FSSH i është ngarkuar ISSH-së, i cili është institucion i pavarur publik i

cili deri në vitin 2006 ka qenë në vartësinë dhe kontrollin e Ministrisë së Punës dhe

Çështjeve Sociale dhe pas vitit 2006 kaloi nën varësinë e Ministrisë së Financave.

Sistemi i sigurimeve shoqërore ndahet në pesë degë kryesore që janë: sëmundje, barrë-

lindje, pensione, invaliditet nga aksidente dhe sëmundje profesionale, dhe papunësi.

Sipas rregullores financiare të ISSH-së, lejohet huazimi i burimeve financiare nga njëra

degë në tjetrën, kundrejt një interesi të përcaktuar. Huazimi pa interes është i lejuar

vetëm në rastet kur miratohet nga Parlamenti në buxhetin vjetor të ISSH-së.

Skema e buxhetit të Sigurimeve Shoqërore paraqitet si vijon:

2.3 Zhvillimet e planit shtetëror të pensioneve

2.3.1 Treguesit e ecurisë financiare të sistemit


68

Të ardhura të rregullta (të zakonshme) Përfitimet

1. Kontributet Sigurime për sëmundje

nga punëdhënësit Sigurime për barrëlindje

nga të punësuarit Sigurime për pensione

nga të vetëpunësuarit Sigurime për aksidente në punë

nga buxheti i shtetit Transferim në buxhetin e sigurimit të

papunësisë

2. Interesa dhe komisione (Të ardhura nga

investimet)

Të ardhura të parregullta Kostot Administrative

3. Transferta nga buxheti i shtetit Operacionale ose korente

- për indeksimin e pensioneve Investimet

- për programet speciale

- për financim të defiçitit të ISSH-së

4. Të ardhura të tjera (gjoba, etj.)

Fondi Rezervë i Sigurimeve Shoqërore

Pra Fondi i Sigurimeve Shoqërore financohet përmes 4 grupeve kryesore të të

ardhurave: kontributet, të ardhura nga investimi i fondit rezervë dhe i fondeve

përkohësisht të lira, transfertat nga buxheti i shtetit, dhe të ardhura të tjera.

Kontributet paguhen nga: punëmarrësit e siguruar dhe nga punëdhënësit e tyre, nga të

vetëpunësuarit dhe për disa kategori të veçanta përfituesish nga buxheti i shtetit.

Kontributet e shtetit për këtë qëllim jepen për sigurimin e personave që kryejnë

shërbimin e detyrueshëm ushtarak, për ata që trajtohen me pagesë papunësie si rezultat i

shkurtimit të vendeve të punës, si dhe për kategori të tjera që trajtohen me pensione të

parakohshme apo me pagesa kalimtare.

Të ardhurat nga investimet e ISSH-së. Me ligj pranë ISSH-së krijohet një fond i

veçantë rezervë i sigurimeve shoqërore për të mbuluar pagesën e pensioneve për tre

muaj. Ky fond, bashkë me mjetet monetare përkohësisht të lira, investohen sipas planit

financiar të ISSH-së.

Transfertat shtetërore për FSSH jepen për qëllimet e mëposhtme:


69

-Për indeksimin e pensioneve kur rritja e parashikuar e tyre e tejkalon indeksin e

çmimeve të mallrave (shportës së mallrave për pensionistët)

-Për financimin e aktiviteteve të vendosura nga KM (p.sh. kompensimet e rritjes së

çmimeve)

-Për subvencionet e vendosura nga Parlamenti

Duhet theksuar se meqënëse ISSH është një institucion i specializuar atij i është

ngarkuar të administrojë disa programe të veçanta kompensuese, statutore apo dhe

skema suplementare të cilat financohen totalisht nga Buxheti i Shtetit. Këto skema rrisin

transfertën e Buxhetit të Shtetit për ISSH-në, e cila në shumë raste krijon një imazh

paraprak mjaft shqetësues për shkallën e pjesëmarrjes së shtetit në FSSH. Në fakt këto

transferta duke qënë të konsiderueshme, duket sikur i shërbejnë mbrojtjes sociale të

shtresave në nevojë dhe reduktimit të varfërisë por duke parë shtresat që përfitojnë nga

këto transferta duket qartë që ato i përgjigjen shumë pjesërisht reduktimit të varfërisë.

Të ardhura nga burime të tjera, përfshijnë të ardhurat nga gjobat, kamat vonesat,

komisionet për shërbimet që ISSH kryen ndaj të tretëve dhe donacionet e ndryshme.

Shpenzimet. Ligji i sigurimeve shoqërore i lejon ISSH-së që të financoj vetëm dy lloje

shpenzimesh: për përfitimet që jepen sipas 5 skemave të ndryshme të sigurimit dhe për

shpenzimet administrative që mbulon kostot e operacioneve dhe atë të zhvillimeve të

ISSH-së. Sipas ligjit kosto administrative nuk mund të jetë më e madhe se 5 % e

buxhetit të përgjithshëm të ISSH-së.

Projekt - buxheti i ISSH-së (për vitin e ardhshëm) hartohet duke u mbështetur në

kuadrin makroekonomik dhe financiar të përcaktuar nga Ministria e Financave dhe

miratohet në muajin shtator nga Këshilli Administrativ. Më pas në tetor projekti

diskutohet dhe rakordohet me Ministrinë e Financave e cila, nga ana e saj, propozon

përfshirjen e tij në projekt-buxhetin e shtetit. Më tej ndiqet rruga e njohur e miratimit

nga KM dhe Parlamenti.

Treguesit për karakterizimin e gjendjes e të ecurisë së ISSH-së, si për çdo ndërmjetës

tjetër financiar janë të shumtë e të ndryshëm. Ato mund të jenë tregues të cilësisë së

aktiveve, të fitueshmërisë, së frytshmërisë etj. Por në funksion të punimit më poshtë

trajtohen vetëm disa:


70

Numri mesatar vjetor i kontribuesve

Numri mesatar vjetor i përfituesve

të ardhurat nga kontributet e skemës së sigurimeve shoqërore

shpenzimet për përfitimet e skemës së sigurimeve shoqërore

rezultati financiar dhe subvencioni nga buxheti i shtetit

Numri i kontribuesve

Gjatë periudhës 1990-1994 si pasojë e kolapsit ekonomik numri i kontribuesve u

zvogëlua në mënyrë drastike duke arritur në 480 035 në vitin 1994 nga 1 451 212 që

ishte në vitin 1990. Edhe në vitet e para të zbatimit të skemës numri i kontribuesve ka

vazhduar të bjerë (480,435 në 1994 ; 460,467 në 1995) dhe siç shikohet nga tabela 2.1

kjo rënie shënon kulmin në 1997, që përkon me krizën e njohur të rënies së skemave

piramidale. Ndërsa, pas këtij viti vërehet prirja e rritjes graduale të numrit të

kontribuesve, duke arritur në 1999 në 422,943, që e krahasuar me vitin 1997 është rreth

22% më shumë, ndërsa në vitin 2003 arrin 603,836 kundrejt 348 mijë që ishte në vitin

1997, duke shënuar një rritje prej 73 përqind. Numri më i lartë i kontribuesve shënohet

në vitin 2005, rritje që vjen nga rritja e numrit të kontribuesve ruralë, ndërsa në vitin

2011 numri i kontribuesve arriti në 692 110. Vërehet se rritja e kontribuesve në skemë

ka ardhur kryesisht nga rritja e numrit të kontribuesve në fshat.

Tabela 2.1 Numri i kontribuesve

Burimi: Statistika të ISSH-së në vite

Pas vitit 1992 si pasojë e shkatërrimit të kooperativave bujqësore në zonat rurale numri i

kontribuesve ishte pothuajse i pakonsiderueshem në rreth 5% të numrit total të njerëzve

që kishin një aktivitet bujqësor. Por si pasojë e kushteve favorizuese të pagesave

kontributive të miratuara me ligj në janar 1999, numri i këtyre kontribuesve filloi të

rritet ndjeshëm. Skema e re krijoi një shtesë të pensionit bazë rural për çdo vit për

kontributin e pas 1994 dhe përkohësisht hodhi poshtë të gjitha gjobat që kishin qenë më

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

numri i kontribuesve 480,435 460,467 432,200 348,038 362,397 422,943 500,085 502,963 468,997 603,836 698,219 822,549 684,011 801,075 685,643 684,585 651,779 692,110

Rritja ndaj vitit paraardhës 95.84 93.86 80.53 104.13 116.71 118.24 100.58 93.25 128.75 115.63 117.81 83.15 117.11 85.59 99.84 95.2 106.1

Qytet 438,107 416,586 399,637 321,315 328,360 309,049 328,091 342,318 342,438 342,374 358,219 332,006 387,146 363,661 388,607 389,802 399,175 431,013


F shat 42,328 43,881 32,563 26,723 38,537 113,894 171,994 160,645 126,559 261,462 340,000 490,543 296,865 437,414 297,036 294,783 252,604 261,097



71

parë të nevojshme për të kompensuar për vitet në të cilat nuk ishin paguar kontributet.

Përgjigja ndaj kësaj skeme ishte e menjëhershme duke rritur numrin e kontribuesve

ruralë nga 38 537 në vitin 1998 në 113894 në 1999, në 261097 në 2011. Në qytet numri

i kontribuesve në vitin 1999 është rreth 29% më i ulët i krahasuar me vitin 1994 që

tregon për shkallën e ulët të zhvillimit të biznesit privat dhe për mbylljen gati totale të

ndërmarrjeve prodhuese publike, si dhe për përmasat e mëdha të evazionit tatimor në

sistemin e sigurimeve shoqërore.

Vitet e fundit pas reformës së grumbullimit të kontributeve, numri i kontribuesve urbanë

është rritur me një ritëm më të kënaqshëm se sa ai i viteve 2002 dhe 2003, ku ky numër

ka qëndruar gati i pandryshuar. Por vihet re se edhe pse numri i kontribuesve urbanë në

vitin 2006 arrin vlerën më të lartë ndër vitet e mëparshme numri total i kontribuesve në

këtë vit është më i ulët se vitet paraardhëse 2003, 2004, 2005. Kjo ka ardhur si pasojë e

rënies në këtë vit të numrit të kontribuesve në sektorin e të vetëpunësuarve në bujqësi.

Në uljen e këtij numri ka influencuar mungesa e faljeve të kamatvonesave gjë që ka

sjellë një ngurim të të vetëpunësuarve në bujqësi për tu siguruar për vitet e mëparshme,

dhe në këtë mënyrë ata janë siguruar kryesisht vetëm për vitin korent. Edhe pas vitit

2006 numri i kontribuesve ruralë ka pësuar luhatje për arsye të faktorit të mësipërm.

Figura 2.1. Numri i kontribuesve

Numri mesatar vjetor i përfituesve

Treguesi i numrit të përfituesve pas një rritje drastike në tre vitet e para të tranzicionit,

fillon e normalizohet në vitet e mëvonshme me një rritje graduale. (Përjashtim nga ky


72

rregull bën viti 1996, si rezultat i pensioneve të parakohshme). Në vitin 1999 në

krahasim me vitin 1994 numri i përfituesve për të gjitha kategoritë e pensioneve ishte

11% më i lartë (numri i përfituesve në 1994 ka qënë 485,558). Siç vihet re nga tabela

2.2 pas vitit 2002-2003 si rezultat i reformës për rritjen e moshës së pensionit, kemi një

rënie të ritmit të shtimit të pensioneve të reja.

Tabela 2.2. Numri i përfituesve

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

numri i perfituesve 462,765 476,039 485,558 494,883 503,865 514,424 524,625 540,745 550,721 554,572 554,089 539,319 522,635 526,730 534,332 540,483 543,053 548,675

Rritja ndaj vitit paraardhes 102.87 102.00 101.92 101.81 102.10 101.98 103.07 101.84 100.70 99.91 97.33 96.92 100.78 101.44 101.15 100.47 101.03

Qytet 309,677 317,351 322,024 327,211 332,043 338,697 345,834 358,365 365,836 369,444 371,194 368,970 363,832 368,200 374,899 380,913 384,187 390,956


Fshat 153,088 158,688 163,534 167,672 171,822 175,727 178,791 182,380 184,885 185,128 182,895 170,349 158,803 158,530 159,433 159,570 158,866 157,719



Siç vihet re nga grafiku 2.2 në total numri i përfituesve rritet, dhe këtu ndikon rritja e

numrit të përfituesve urbanë sepse siç e shikojmë edhe nga grafiku numri i përfituesve

ruralë pas 2003 fillon të bjerë.

Figura 2.2. Numri i përfituesve

Të ardhurat nga kontributet e skemës së sigurimeve shoqërore

Sipas Institutit të Sigurimeve Shoqërore 78% e të ardhurave vijnë nga kontributet.

Megjithatë më shume se dy të tretat e të ardhurave vjen nga shteti në formën e

kontributeve të punëdhënësit dhe punëmarrësit. Të ardhurat nga kontributet paraqiten

me rritje të theksuar nga viti në vit, duke përjashtuar vitin 1997 kur ky tregues shënoi


73

një rënie prej 3,3 përqind ndaj vitit paraardhës. Në vitin 2003, të ardhurat ishin 4.5 herë

më shumë në krahasim me vitin 1994 dhe në vitin 2009 ato janë rreth 6.9 herë më

shumë në krahasim me vitin 1994.

Është për tu theksuar se në ritmet e shtimit të të ardhurave një rol të rëndësishëm kanë

luajtur edhe reformat parametrike të vitit 2002. Në rritjen e të ardhurave pas 2006 pritej

të ndikonte edhe ulja e përqindjes së kontributeve, si pasojë e uljes së informalitetit. Por

duhet theksuar se edhe pse ka një rritje të të ardhurave kjo nuk është ajo që pritej.

Vlen për t'u shënuar se ritmet e shtimit të të ardhurave vijnë me rritje në vitet e fundit jo

vetëm për zonën urbane por edhe në ato rurale, madje në këto të fundit me ritme më të

larta për arsyet e përmendura më sipër.

Tabela 2.3 Të ardhurat nga kontributet dhe shpenzimet për përfitime (në milionë

lekë)

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

kontributet 6,396 9,246 12,555 12,162 15,507 17,668 19,607 22,137 24,942 28,859 31,110 33,542 35,643 36,361 42,795 44,145 45,020 47,884

Rritja ndaj 1994 144.559 196.295 190.15 242.448 276.235 306.551 346.107 389.962 451.204 486.398 524.422 557.2 568.4 669 690.19 703.8 748.65

Rritja ndaj 2000 112.904 127.21 147.187 158.668 171.072 184.78 185.44 218.2 225.14 229.6 244.2

Perfitimet 9,465 10,869 13,525 14,207 17,507 20,015 22,559 25,975 29,569 32,991 36,766 41,205 45,542 49,060 53,697 60,766 65,692 69,737

Rritja ndaj 1994 114.834 142.895 150.1 184.966 211.463 238.341 274.432 312.404 348.558 388.442 435.341 481.16 518.33 567.3 642 694.05 736.78

Rritja ndaj 2000 115.143 131.074 146.243 162.977 182.654 201.8 229.7 238.02 269.36 291.2 309.13


Shpenzimet për përfitime të skemës së detyrueshme të sigurimeve shoqërore

Shpenzimet për përfitime kanë shënuar rritje graduale e normale në vite, por me

anormalitet në vitin 1996 (ku rritmi i rritjes ka qenë më i lartë si rezultat i pensioneve të

parakohshme). Madhësia e shpenzimeve në skemën e detyrueshme të sigurimeve

shoqërore në vitin 2007 arriti në 49,060 milionë lekë, me një rritje prej rreth 5.2 herë

ndaj 1994. Në përbërjen e shpenzimeve vendin kryesor e zënë shpenzimet për pensionet

e detyrueshme, që përfaqësonin rreth 78.9% të shpenzimeve totale në vitin 2007; 79.6%

në 2008; 80.3% në 2009 dhe rreth 87% në vitin 2011. Ky tregues në vitin 1993, kur u

krijua ISSH-ja ishte 95,5 përqind. Në përbërjen e shpenzimeve pas vitit 1993 një rol të

rëndësishëm kanë zënë programet speciale të financuar direkt nga buxheti i shtetit.

Ndërkohë, pjesa e shpenzimeve administrative ka qënë gjithnjë nën 3 përqind të


74

buxhetit të përgjithshëm të ISSH–së (kështu ajo ka qënë 1.95% në vitin 2006, 1.86% në

vitin 2007, 1,94% në 2009, 2% në vitin 2011, ndërkohë që kufiri ligjor është 5%)

Dinamika e ecurisë së këtyre dy treguesve jepet edhe në figurën 2.3

Figura 2.3. Të ardhurat nga kontributet dhe shpenzimet për përfitime

Paraqitja e këtij grafiku dëshmon për një ecuri normale me trend pozitiv të të dy

treguesve. Për periudhën 1994-2003 është vërtetuar prirja mjaft pozitive e rritjes më të

shpejtë të të ardhurave nga kontributet në krahasim me rritjen e shpenzimeve. Kështu,

ndërkohë që treguesi i të ardhurave kontributive është rritur gjatë periudhës në 4,5 herë,

shpenzimet e skemës janë rritur vetëm 3,5 herë. Ndërkohë vëmë re se për periudhën

1994-2011 treguesi i të ardhurave kontributive është rritur 7.48 herë dhe shpenzimet e

skemës janë rritur 7.36 herë. Pra pas vitit 2003 trendi i rritjes së përfitimeve është më i

lartë se trendi i rritjes së të ardhurave kontributive.

Vihet re se skema vazhdon të mbetet me defiçit, dhe ndërkohë ky defiçit vazhdon të

rritet. Edhe pse treguesit financiarë tregojnë se defiçiti i skemës rurale është i

rëndësishëm, performanca financiare e fondit të pensionit është e dominuar nga skema e

urbane, e cila është përgjegjëse për 90% për qind të shpenzimeve dhe pothuajse të të

gjitha të ardhurave. Në këtë mënyrë në bazë të analizës së mësipërme vërtetohet

hipoteza jonë e parë, pra plani shtetëror i pensioneve aktualisht nuk është i qëndrueshëm

financiarisht.


75

Rezultati financiar dhe subvencioni nga buxheti i shtetit

Tregues tjetër sintetik i rëndësishëm i skemës së sigurimeve shoqërore është rezultati

financiar i buxhetit të ISSH-së. Ky tregues deri në vitin 2004 paraqitet me defiçit, por

prirja e përgjithshme e tij ka qënë drejt rënies së vazhdueshme, me përjashtim të viteve

1997-1998, kur rritja e tij ishte e dukshme. Megjithëse, nga viti 1993 e në vazhdim,

skema e sigurimeve shoqërore ka marrë subvencione nga buxheti i shtetit për të

plotësuar defiçitin, vërehet se këto subvencione kanë ardhur në rënie. Në vitin 1993

subvencionet zinin 3,27 përqind të GDP-së, kurse në vitin 2003 ato zinin vetëm 0,27

përqind të GDP-së (2,022 milionë) dhe në vitin 2004 ka qënë 0.13% të GDP-së (964

milionë), në 2005 ka qenë 0.02% të GDP-së. Për periudhën 2005-2009 rezultati

financiar sipas statistikave të ISSH-së rezulton pozitiv por në vitin 2011 kemi përsëri

një rritje të subvencioneve në 1% të GDP-së dhe përkeqësim të situatës financiare.

Me interes për të konstatuar qartë problemet është edhe shqyrtimi i madhësisë së disa

treguesve analitikë. Në këtë punim trajtohen vetëm ata tregues që nxjerrin në pah

ecurinë e deritanishme si edhe ato që lidhen me prognozimin e ecurisë së kësaj skeme

në të ardhmen si: koefiçienti i varësisë, koefiçienti i zëvendësimit, raporti midis

përfituesve ndaj numrit të përgjithshëm të popullsisë, koefiçienti i mbulimit, pensioni

mesatar nominal dhe real.

1. Koefiçienti i varësisë, shpreh raportin e përfituesve ndaj kontribuesve të skemës së

sigurimeve shoqërore. Nga 0.45 përfitues për një kontribues që ka qënë në vitin 1990 ky

tregues është përkeqësuar nga viti në vit deri në vitin 2002 dhe ka filluar një përmirësim

duke filluar nga viti 2003 me 0,91 përfitues për 1 kontribues. Tërheq vëmendjen

përkeqësimi i këtij treguesi në vitin 1997 duke arritur në 1,42 përfitues për 1 kontribues.

Analiza e këtij koefiçienti dëshmon se problem më shqetësues mbetet përkeqësimi i tij

në zonën urbane. Kështu në se në vitin 1994 për një kontribues kishim vetëm 0.71

përfitues në vitin 2003 ky koefiçient është përkeqësuar duke arritur në 2003 në 1.07

përfitues për çdo 1 kontribues dhe pas këtij viti fillon një rënie e tij.

2.3.2 Treguesit individual dhe ecuria e tyre


76

Tabela 2.4. Koefiçienti i varësisë

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Raporti i varësisë 0.96 1.03 1.12 1.42 1.39 1.22 1.05 1.06 1.16 0.91 0.79 0.65 0.77 0.81 0.77 0.79 0.82 0.75

Qytet 0.71 0.76 0.81 1.02 1.01 1.09 1.05 1.04 1.06 1.07 1.03 1.11 0.94 1.01 0.96 0.98 0.95 0.91

Fshat 3.62 3.62 5.02 6.27 4.46 1.54 1.04 1.13 1.45 0.71 0.54 0.35 0.53 0.36 0.54 0.54 0.63 0.61


Siç e kemi theksuar më parë si pasojë e prishjes së kooperativave pas 1992 numri i

kontribuesve rural ra shumë dhe kjo reflektohet edhe në raportet e larta të koefiçientit të

varësisë në periudhën 1994-1999 për zonat rurale. Pas vitit 2002 vëmë re se ky

koefiçient për fshatin përmirësohet si pasojë e rritjes së numrit të kontribuesve.

Megjithatë po ti referohemi të dhënave të kësaj periudhe duhet theksuar se kontribuesit

në zonat rurale kontribuojnë me rreth 15% të kontributit të nevojshëm dhe marrin të

drejta të plota në sistemin e pensioneve. Duke llogaritur përqindjen e kontributeve, kjo

është njëlloj sikur të themi se 85% e kontribuesve në sektorin rural nuk japin aktualisht

kontributet. Dhe nëse do të përjashtonim këta 85% kontribues ruralë, norma e varësisë

së sistemit do të rritej në 1,36 duke nënkuptuar që çdo kontribues duhet të mbështesë

1,36 pensionistë2.

Mbi madhësinë e koefiçientit të varësisë kanë ndikuar dhe ende vazhdojnë të ndikojnë

negativisht, njëherësh disa faktorë si: numri ende i ulët i të punësuarve, shkalla e lartë e

evazionit të kontributeve që sjell uljen e numrit të kontribuesve, si dhe përfshirja në

skemë e disa kategorive specifike pensionesh, siç janë ato të parakohshme. Një faktor

tjetër i rëndësishëm që ka ndikim në këtë raport dhe do të ketë ndikim edhe më të madh

në të ardhmen ka të bëjë me ndryshimet demografike, të cilat ndikojnë në uljen e numrit

të popullatës aktive krahasuar me numrin e njerëzve në pension.

2. Koefiçienti i zëvendësimit, shpreh raportin midis madhësisë së pensionit mesatar me

pagën mesatare. Ai rezulton ende i ulët si në qytet ashtu edhe në fshat. Në qytet nga

60,2 përqind që ka qënë në 1994, në vitin 2003 ka arritur në 41.4 përqind dhe pas këtij

viti ka filluar të rritet por me ritme të ulëta. Ndërsa, në fshat deri në vitin 2000 kemi një

rënie deri në 15.78% nga 27,3 përqind që ishte në vitin 1994. Më pas kemi një rritje të

këtij raporti me ritme më të larta se në qytet. Në këtë rritje ka ndikuar rritmi më i lartë i

rritjes së pensionit mesatar në fshat ndaj pagës minimale kontributive.

Tabela 2.5. Koefiçienti i zëvendësimit

2 Rep.No.37594-Al.World Bank 2006

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Norma e zëvendësismit

Qytet 60.22 58.24 51.93 48.58 47.65 44.99 46.22 47.74 43.53 41.40 47.10 47.20 47.3 48.89 49.1 49.2 48 47.4

F shat 27.34 22.01 21.34 16.66 16.55 16.29 14.18 15.78 17.70 19.65 23.40 23.40 32.2 35.2 34.8 36.2 35 36


77

Në bazë të këtyre të dhënave vërehet se megjithëse koefiçienti i zëvendësimit si në qytet

dhe në fshat rritet, përsëri koefiçienti i zëvendësimit në total nuk e kalon 50% kundrejt

70-75% që është detyrimi ligjor. Burim i të dhënave të mësipërme janë statistikat e

ISSH-së por në realitet diskutohet që ky raport të jetë akoma më i ulët se sa paraqitet

dhe të mos kalojë 30%, duke forcuar idenë që kjo hapësirë duhet të kompensohet

patjetër nga skemat private të pensioneve.

3. Raporti midis përfituesve ndaj numrit të përgjithshëm të popullsisë, paraqitet me

rritje nga 14,5 përqind në 1994 në 17.8 përqind në vitin 2003. Kjo prirje drejt rritjes së

këtij raporti dëshmon për ndikimin negativ të tij mbi skemën e sigurimeve shoqërore.

Në përkeqësimin e këtij treguesi kanë ndikuar rritja e numrit të përfituesve dhe mbetja e

tyre për një kohë relativisht të gjatë si përfitues si pasojë e zgjatjes së jetës mesatare të

popullsisë. Ky tregues duhet mbajtur në konsideratë sepse rezulton me prirje rritjeje

edhe në të ardhmen.

Tabela 2.6. Raporti ndërmjet përfituesve ndaj numrit të përgjithshëm të popullsisë

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Përfitues/popullsi 14.45 14.65 14.79 14.89 15.02 15.25 15.42 17.46 17.69 17.80 17.60 17.10 16.6 16.7 16.9 17 17.4 17.8

Burimi: Statistika të ISSH-së, FMN

4. Koefiçienti i mbulimit, që shpreh raportin e numrit të kontribuesve ndaj numrit real

të krahëve të aftë për punë, rezulton me rënie të theksuar për periudhën 1993-1999. Në

mënyrë të veçantë ky tregues është përkeqësuar në vitet 1997 dhe 1998, duke u ulur

përkatësisht në 26.8 përqind dhe 27.5 përqind, kundrejt 54% që ishte në vitin 1993 (dhe

33.8 përqind që ishte në vitin 1994). Reduktimi i GDP-së pas viteve 1990, me një ulje

drastike në vitin 1997 për shkak të krizës së skemave piramidale si dhe me një normë të

ulët të rikuperimit të saj përgjatë viteve të tjera patjetër që pati ndikim në tregun e

punës. Kjo u shoqërua me një rritje të papunësisë duke ngushtuar bazën e kontribuesve

të skemës së sigurimeve shoqërore.

Me popullatën më të re në Evropë informaliteti në tregun e punës u rrit duke u

shoqëruar me shmangien e pagesave të kontributit të detyrueshëm.

Nga ana tjetër norma e lartë e emigracionit në këtë periudhë ka shkaktuar një reduktim

të konsiderueshëm të fuqisë punëtore, si pasojë edhe të përfshirjes së saj në skemën e

pensionit.

Pas vitit 1999 raporti i mbulimit vjen duke u rritur dhe kjo dëshmon edhe për


78

zvogëlimin e dukurisë së evazionit të kontributeve megjithatë ai përsëri mbetet i ulët

dhe nuk i kalon 65%. Në zonat rurale ky tregues është akoma më i ulët, ku numri i

kontribuesve kundrejt të punësuarve vështirë se i kalon 50%.

Tabela 2.7. Koefiçienti i mbulimit

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Shkalla e mbullimit 33.80 35.20 33.90 26.80 27.50 32.40 39.00 39.20 42.90 55.00 56 57 55 60 62.9 62.2 65 64

Burimi : Statistika të ISSH-së në vite, FMN

5. Pensioni mesatar nominal dhe real. Vihet re një masë e ulët e përfitimeve nga

pensionet dhe një rritëm i ngadaltë i rritjes së madhësisë reale të pensioneve me kalimin

e kohës. Kthesa regresive e nivelit mesatar nominal dhe real të pensioneve në vitin

1997, kërkoi një kohë prej gati tre vjetësh për tu rikuperuar. Shënojmë se në vitin 2003,

pensioni mesatar real në qytet ishte vetëm 44.5 përqind më i lartë se sa në vitin 1994,

ose e thënë ndryshe është rritur mesatarisht çdo vit vetëm 5 përqind, ndërkohë që

pensioni nominal për të njëjtën periudhë është rritur me një ritëm mesatar vjetor prej 38

përqind. Në këtë kuadër të përgjithshëm, më shqetësuese paraqitet ecuria e shumës

mujore të pensioneve në fshat, ku madhësia e pensionit mesatar real në vitin 2003 është

rritur ndaj 1994 vetëm 26.6 përqind. Ndërsa duke bërë krahasimet me vitin 2009

pensioni nominal në krahasim me vitin 1994 rritet 5,37 herë ndërsa pensioni real për

këtë periudhë 2,15 herë. Kjo situatë e një rritje të ulët të masës vjetore të pensionit, edhe

pse ka qënë e detyruar nga një periudhë tranzicioni e vështirë ekonomike, jo vetëm ka

vështirësuar jetesën e pensionistëve por nga ana tjeter ka dëmtuar lidhjen midis

kontributit dhe përfitimit.

Sistemi i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri, në përgjithësi paraqet disa tregues jo të

kënaqshëm gjë që tregon se përpjekjet e këtyre 20 vjetëve të fundit nuk kanë qenë

shumë të suksesshme.

Sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri ndeshet me një sërë problemesh. Në vijim

trajtohen disa prej tyre:

Rënie e ndjeshme e përfitimeve që lind nga disa kufizime që i bëhen pensionit

maksimal.

2.3.3 Një vështrim mbi problemet aktuale të sistemit të pensioneve


79

Formula e përfitimit për pensionet është pensioni bazë plus 1 përqind për çdo vit punë.

Në fakt të vetmit përfitues që përfitojnë shtesë të vendosur me ligj në raste të tilla janë

vetëm individët paga e të cilëve është shumë më e lartë se një pagë minimum.

Teorikisht kjo do të siguronte rreth 73% të pagës për një person me pagë mesatare, që

do të rezultonte e kënaqshme për individin. Por realisht pensioni i plotë mesatar në

sektorin urban sipas të dhënave zyrtare arrin rreth 40%-48% të pagës bruto të mbuluar,

gjë që do të thotë që nuk ndryshon shumë nga pensioni bazë. Kjo mospërputhje

shpjegohet me limitet tepër strikte që vihen për pensionin maksimal.

Së pari ky pension është i kufizuar tek dyfishi i pensionit bazë, gjë që sugjeron që

individët me të ardhura më të larta që mund të sigurojnë të ardhura mbi pagën mesatare

do ta arrijnë limitin shumë shpejt.

Së dyti pensioni është i kufizuar në rast se një individ arrin 75% të mesatares neto të

pagës më të lartë të 3 viteve të njëpasnjëshëm në 10 vitet e fundit.

Së treti pensionet kufizohen edhe më shumë për faktin se ndonëse në ligj sugjerohet që

pagat në të kaluarën duhet të rivlerësohen sipas rritjes së kontributeve çdo vit,

praktikisht limitet janë aplikuar për mesataren e pagave nominale.

Për shkak të dy kufizimeve të para norma e zëvendësimit për paga më të larta me

vështirësi rezulton në 30%-35%. Bazuar në formulën e llogaritjes së pensionit shikojmë

që rishpërndarja punon vetëm në rastet kur një pensionist ka paguar kontribute minimale

mujore për shkak të pagës së tij minimale. Pra ekziston një lidhje e dobët midis

kontributeve dhe përfitimeve.

Një tjetër boshllëk i kësaj formule është koefiçienti i periudhës së kontribuimit. Ky

koefiçient është konsideruar i rëndësishëm për ata që nuk kanë pasur 35 vjet shërbim,

edhe pse ata mund të kenë patur një pagë të lartë. Pra rezulton që dikush që ka paguar

kontributin maksimal për një periudhë 25 vjeçare, praktikisht ka paguar më shumë në

skemën e solidaritetit se një person tjetër me 35 vjet shërbim dhe me një pagë minimale.

Gjithashtu kjo formulë nuk është shpërblyese për ata që kanë kontribuar më shumë se

35 vjet, edhe në qoftë se ata paguajnë kontribute minimale.


80

Ligji i pensioneve parashikon që pensionet duhet të indeksohen sipas ndryshimit të

çmimit (inflacionit), por në të vërtetë vendimet “ad hoc” të Këshillit të Ministrave janë

bazuar në disponueshmërinë e të ardhurave dhe në qëllimin e arritjes së standarteve

minimale të jetesës. Për këtë qëllim kanë shërbyer politikat e qeverisë për rritje jo të

barabartë të pensioneve, duke realizuar një rritje më të madhe për pensionet minimale,

kundrejt atyre mesatare dhe maksimale. Kjo është e lidhur me kushtet specifike të

pensionistëve për të cilët pensioni është i vetmi burim të ardhurash për jetesën e tyre.

Kjo politikë duket që nuk respekton parimin kontributiv, por pensioni mesatar real

supozohet të jetë nën mesataren e standartit të jetesës. Pra në këto kushte, shumë

individë e gjejnë veten duke përfituar një pension minimal, pavarësisht nga shuma që

kanë kontribuar.

Përqindjet e kontributeve në Shqipëri kanë qenë të larta në krahasim me

mesataret e këtyre kontributeve për vendet e OECD-së. Megjithatë këto përqindje kanë

qenë më të krahasueshme me vendet e Evropës Qëndrore për faktin se këto vende në

përgjithësi janë përballur me të njëjtat probleme si Shqipëria. Përqindjet e larta të

kontributeve janë tipike në përgjithësi për vendet që karakterizohen nga një plakje e

popullsisë ndërkohë që për Shqipërinë kjo nuk ishte e justifikueshme sepse ajo është një

vend me popullsi ende të re. Siç e kemi theksuar edhe më parë vendosja e përqindjeve të

larta ka qenë e justifikuar vitet e para për shkak të humbjes së shumë kontribuesve në

skemë pas viteve 1990 (për arsyet që i kemi trajtuar më parë). Ndërkohë këto përqindje

të larta të kontributeve janë parë si shkaku kryesor i informalitetit kontributiv duke

pësuar disa ulje. Megjithatë kjo është një sfidë për të ardhmen e afërt sepse nëse normat

e kontributeve bien me 7-9 përqind punësimi duhet të rritet me më shumë se 10 përqind

për të gjeneruar më shumë të ardhura për sistemin e sigurimeve shoqërore.3

Ka disa faktorë që tregojnë që ka gjasa që kjo nuk do të ndodhë. Së pari dëshmitë

ndërkombëtare sugjerojnë se për çdo 1% reduktim në normën e kontributit rezulton një

rritje 0,3 përqind e punësimit. Përgjigja e kufizuar zakonisht i atribuohet faktorëve të

tjerë të cilët e kufizojnë formalizimin, të tilla si ngurtësia në ligjet e punës, se sa vetë

projektimit të sistemit të pensioneve.

Së dyti, në Shqipëri ekzistojnë pengesa shtesë brenda vetë skemës së sistemit të

pensioneve që pengojnë formalizimin.

3 Rep.No. 37594-Al.World Bank, p 28


81

Së treti edhe në qoftë se përgjigja ishte e mjaftueshme për rritjen e të ardhurave, duke

sjellë më shumë individë në një sistem që është në të vërtetë i pabalancuar, në terma

afatshkurtër të ardhurat mund të rriten por në terma afatgjatë do të çonte në shpenzime

shtesë në të ardhmen4

Mungesa e stimujve në formulën e përfitimit që individët të deklarojnë pagat e

plota apo të punojnë gjatë gjithë moshës së tyre të punës

Sikurse theksuam edhe më sipër në rast se shumica personave do të përfitojnë pensionin

minimal pavarësisht nga sa deklarojnë në paga apo do të përfitojnë vlera të ulta në

krahasim me kontributet e tyre sigurisht që ata do të tentojnë të zgjedhin të deklarojnë

pagën minimale. Kjo po ndodh realisht në sektorin privat. Ndërsa sektori publik

punëson pothuajse 20% më pak individ sesa sektori privat jo fermer, entet shtetërore

kontribuojnë më shumë se dyfishin e të ardhurave që kontribuojnë kompanitë private.

Mbi 50% e të punësuarve në sektorin privat deklarojnë pagën minimale ndërkohë që

supozohet që sektori privat të ofrojë paga më të larta. Megjithë përpjekjet që po bëhen

për të rregulluar këto shmangie ende ekzistojnë stimuj për të deklaruar paga sa më të

ulta sepse ndërsa paga maksimale subjekt i kontributeve është sa pesëfishi i pagës

minimale, pensioni maksimal është vetëm dyfishi i pensionit minimal. Nga ana tjetër

shumë individë, sidomos ata me të ardhura të larta do ta arrijnë pensionin maksimal më

shpejt se sa plotësimi i 35 vjetëve punë ose do ti plotësojnë këto vite para arritjes së

moshës të daljes në pension. Për këta individë dalja më herët në pension pavarësisht

përqindjeve zbritëse që aplikohen nuk sjell ndonjë ndikim negativ sepse pensioni nuk

ndryshon. Në këtë mënyrë limitet strikte që vihen për pagesat e pensioneve nga njëra

anë shërbejnë për mbajtjen nën kontroll të shpenzimeve për pensionet por nga ana tjetër

ato mund t’u japin individëve një stimul për të dalë në pension sa më herët që të jetë e

mundur.

Mbifavorizim të të punësuarve dhe pensionistëve në sektorin rural.

Sistemi rural shumë parametra i ka të ngjashme me sistemin urban. Një dallim esencial

ekziston në lidhje me kontributet. Të punësuarit ruralë vlerësohen me kontribute fikse

dhe shteti bën llogaritjen e kontributit të plotë që kërkohet mbi bazën e pagës minimale

urbane dhe paguan në Institutin e Sigurimeve Shoqërore diferencën midis kësaj vlere

dhe kontributit fiks që paguhet nga të punësuarit ruralë. Në këtë mënyrë kontribuesit

4 Social Inclusion and Social Proctetion in Albania-European Commission, September 2008,p 122


82

ruralë mbeten kontribues më shumë në emër se sa në përmbajtje. Shkalla e ulët e

kontributit në këtë rast mund t’i atribuohet pjesërisht dobësive në sistemin e

grumbullimit pas proçesit të privatizimit dhe pjesërisht mungesës së të ardhurave në

zonat rurale. Kontributi mesatar i kontribuesve rurale në 2011 është rreth 1/3 e

kontributit të zonave urbane. Nga ana tjetër pensioni minimal i pensionisteve ruralë

është rreth 68% e pensionit minimal të pensionistëve urbanë.

Nivelet e përfitimit minimal dhe maksimal janë vlerësuar ndryshe nga sistemi përfitues

në zonat urbane. Niveli i mjaftueshmërisë së pensionit rural të pleqërisë është larg nga

të qënit një pension kontributiv. Ai është më shumë si një ndihmë sociale për të

vetëpunësuarit në bujqësi dhe bazohet në kontribute të ulta që ata paguajnë. Aktualisht

përqindja e individëve në zonat rurale të cilët përfitojnë një pension minimal është më i

lartë se ai në zonat urbane.

Përfitimet llogariten në bazë të pagës minimale urbane ose në ato më të larta në rastin

kur personi që përfiton ka kontribuar në bazë të pagës më të lartë. Pensionet në sistemin

rural rezultojnë të jenë më të ulta sesa në sistemin urban por parashikimet kanë qënë që

ato të barazoheshin në vitin 2012. Vetëm 9 përqind e njerëzve në pension në sektorin e

pensioneve rurale përfitojnë mbi nivelin minimal.5 Me synimin për ti bërë ato të

barabarta qeveria ka bërë çdo vit rritjen e pensioneve në zonat rurale më shume se në

zonat urbane. Ky proçes i barazimit të pensioneve rurale me ato urbane mbetet ende një

pike e dobët e sistemit aktual dhe ne besojmë se ky proçes do ta kalojë edhe vitin 2014.

5 Albania-A review of Social Insurance Scheme, Rep.No.37594-Al.World Bank


83

Me qëndrueshmëri financiare të fondit të sigurimeve shoqërore në kuptimin më të gjerë

të këtij koncepti, kuptojmë një situtatë financiare të fondit, të tillë që i jep mundësinë

atij të kënaq nevojat e përfituesve të sotëm të pensioneve, pa kompromentuar

mundësinë e tij që të kënaq edhe nevojat e përfituesve të ardhshëm të pensioneve. Por

për qëllime lehtësimi të studimit tonë, në këtë punim qëndrueshmërinë financiare e kemi

konceptuar si një reduktim të nevojave për subvencion shtetëror të ISSH-së me synim

përfundimtar heqjen e këtij subvencionimi.

Hipoteza jonë e dytë që vërtetohet në këtë pjesë të punimit është: “ A do të jetë plani

shtetëror i pensioneve i qëndrueshëm financiarisht në të ardhmen për një periudhë

të gjatë kohe?”

Për vërtetimin e kësaj hipoteze janë bërë një sërë prognozimesh. Hapi i parë në

prognozimet dhe sidomos për një plan shtetëror pensionesh është prognozimi i numrit të

kontribuesve në plan dhe i numrit të përfituesve nga plani. Në përgjithësi ky është një

proçes i vështirë që varet nga prognozat mbi popullsinë por edhe nga shumë faktorë të

tjerë ekonomikë, shoqëror etj. Sidoqoftë modeli që kemi zbatuar më poshtë siç është

shpjeguar edhe më parë ndryshon në disa aspekte nga modeli PROST i Bankës Botërore

apo i autoriteteve shqiptare.

Kontributet e mbledhura përbëjnë të ardhurat bazë të skemës shtetërore të sigurimeve

apo të Institutit të Sigurimeve Shoqërore. Përfitimet për pensionet përbëjnë shpenzimet

bazë për Institutin e Sigurimeve Shoqërore.

Kapitulli i tretë

Qëndrueshmëria financiare e sistemit të pensioneve


84

Kontributet e mbledhura përbëjnë të ardhurat bazë të skemës shtetërore të sigurimeve

apo të Institutit të Sigurimeve Shoqërore. Përfitimet e paguara nga Instituti i Sigurimeve

Shoqërore ndahen në dy grupe të mëdha: në përfitime të llojit të pensioneve dhe në

përfitime jo të llojit të pensioneve të cilat përballohen nga buxheti i shtetit për çdo vit

dhe për të cilat në punim nuk është bërë ndonjë parashikim për ecurinë e tyre në të

ardhmen. Përfitimet e llojit të pensioneve përbëjnë shpenzimet kryesore të Institutit të

Sigurimeve Shoqërore

Në vlerën e të ardhurave nga kontributet ndikojnë numri i kontribuesve, pagat, dhe

përqindjet e kontributeve mbi pagat. Pra hapi i parë për të parashikuar të ardhurat nga

kontributet është parashikimi i numrit të kontribuesve. Ndërsa në vlerën e përfitimeve të

llojit të pensioneve ndikojnë numri i përfituesve dhe madhësia e pensioneve të paguara.

Pra për të arritur në vërtetimin e hipotezës sonë si hap i parë do të jetë prognozimi i

numrit të kontribuesve dhe i numrit të përfituesve.

Prognozimi i kontribuesve dhe i përfituesve është një proçes i vështirë që kalon në disa

faza. Prognozimi bazohet në shumë të dhëna statistikore dhe jo statistikore. Mbi të

gjitha bazohet në analiza e parashikime afatgjata për popullsinë, për popullsinë aktive

për punë, për ndarjet e popullsisë sipas gjinisë dhe sipas zonave të banimit e për shumë

tregues të tjerë sasiorë dhe jo sasiorë. Në vendin tonë në përgjithësi këto analiza dhe

prognozime mungojnë. Por edhe ato pak të dhëna që mund të ekzistojnë janë jo shumë

të besueshme.

Nga popullsia në moshë pune mund të përcaktohet numri i kontribuesve në skemat e

pensioneve dhe nga popullsia mbi moshën e punës përcaktohet numri i përfituesve të

skemave të pensioneve. Natyrisht numri i kontribuesve dhe i përfituesve nuk

përcaktohet vetëm nga treguesit e mësipërme pasi ka edhe faktorë të tjerë që ndikojnë,

por gjithsesi popullsia në moshë pune dhe popullsia mbi moshën e punës janë faktorë

bazë. Ndaj në këtë pjesë të punimit tonë ne merremi me prognozimin e këtyre grup

moshave të popullsisë.

3.1 Bazat për prognozimin e numrit të kontribuesve dhe përfituesve


85

Për të arritur këtë do të ndjekim këto hapa :

Prognozimi i numri të popullsisë

Prognozimi i strukturës së popullsisë qytet-fshat

Prognozimi i popullsisë në moshë pune dhe mbi moshën e punës

Prognozimi i popullsisë aktive për punë

Prognozimi i popullsisë realisht aktive për punë

Prognzozimi i popullsisë së punësuar

Fazat e përshkruara më lartë janë të domosdoshme dhe të pashmangëshme. Megjithatë

duhet theksuar se prognozimi mund të bazohet edhe në tregues të tjerë më përmbledhës.

Në vende të zhvilluara ku ka tregues përmbledhës për vdekshmërinë, lindjet, jetën

mesatare, punësimin mesatar në vite e të tjera, prognozimi mund të bëhet edhe më i

lehtë. Por në përgjithësi për vendet në tranzicion dhe për vendet që janë në hapat e para

pas tranzicionit në përgjithësi prognozimi duhet të ndjekë hapat që përshkruhen në këtë

kre.

Deri në vitin 1990 Shqipëria është karakterizuar nga një rritje e shpejtë e popullsisë. Një

gjë e tillë ka rezultuar vetëm nga shtimi natyror i popullsisë për shkak të politikës

pronataliste të ndjekur deri në fund të viteve 80-të. Megjithatë pas viteve 60-të u vu re

një prirje e rënies së lindjeve gjë që ka ndikuar në uljen e ritmeve të rritjes së popullsisë

në fund të viteve 80-të. Nga 40 të lindur për njëmijë banorë që ishte koefiçienti i

lindshmërisë, në 1999 zbriti në 19. Indeksi specifik i fekonditetit ndonëse në rënie ka

siguruar ruajtjen e plotë të gjeneracionit ekzistues. Për të gjithë periudhën 1960-1990

ritmi mesatar vjetor i shtimit të popullsisë nga 3 % zbriti në 2%. Megjithatë brenda një

periudhe 35 vjeçare popullsia u dyfishua.

Ende Shqipëria zë vendin e parë në Evropë përsa i përket nivelit të lartë të lindshmërisë

dhe nivelit më të ulët të vdekshmërisë së përgjithshme. Kjo për shkak të piramidës së

moshave. Në popullsinë tonë të re, pesha specifike e të moshuarve (personat mbi 65

vjeç) përbëjnë 9%-10%, kurse në vende të tjera të Evropës ajo varion nga 15%- 20%

por edhe më shumë.

3.1.1 Prognozimi i numrit të popullsisë


86

Figura 3.1 dhe Figura 3.2 paraqesin popullsinë mbi 65 vjeç për vitet 2007, 2020, 2030

për vendet anëtare dhe jo anëtare të Bashkimit Europianë.6

Figura 3.1 : Përqindja e popullsisë mbi 65 vjeç për vitet 2007, 2020, 2030, në vendet

e Bashkimit Evropian.

Figura 3.2 : Përqindja e popullsisë mbi 65 vjeç për vitet 2007, 2020 2030, vendet

jo anëtare të Bashkimit Evropian.

Shqipëria karakterizohet nga një popullsi me moshë relativisht të re. Gati gjysma e

popullsisë është nën 25 vjeç. Mosha mesatare e popullsisë është 32.8 vjeç (nga 27.4 vjeç

në 1990) dhe përkatësisht 32.3 vjeç për meshkujt dhe 33.3 vjeç për femrat. Pjesa e

popullsisë nën 15 vjeç është ulur ndjeshëm dhe përbën një të katërtën e popullsisë së

6 Population Projections for Forty-Four European Countries: The Ongoing Population Ageing ,Marija Mamolo, Sergei Scherbov


87

vendit. Në këto zhvillime demografike, popullsia e moshuar pritet që gati të dyfishohet

në 20 vjetët e ardhshëm. Ky moshim i popullsisë, përbën një sfidë për të ardhmen.

Plakja e popullsisë patjetër që do të ndikojë mbi sistemin e pensioneve.

Por bazuar në periudhën e tranzicionit të vendit tonë e të vendeve të tjera, si edhe bazuar

në tendencat demografike të vendeve të tjera evropiane në studimin tonë kemi bërë disa

supozime të cilat i rrjeshtojmë si më poshtë:

Së pari, ashtu si edhe vendet e tjera, vendi ynë do të përballet shumë shpejtë me

ngushtimin e diferencave ndërmjet nivelit të lindshmërisë dhe nivelit të vdekshmërisë.

Së dyti, ritmet e migracionit deri nga fundi i vitit 2020 do të vazhdojnë të jenë relativisht

të larta dhe më të mëdha se sa ritmet e shtesës natyrore të popullsisë (sigurisht jo ato të

periudhës pas viteve 90-të ku pati edhe regresion demografik).

Së treti, femrat do të përbëjnë shumicën e popullsisë mbi moshën e punës. Natyrisht në

strukturën gjinore të popullsisë së lindur ashtu si në të kaluarën, edhe tani, por edhe në

të ardhmen do të mbizotërojnë meshkujt. Ashtu siç ka rezultuar nga studimet në të

kaluarën është supozuar se raportet e lindjes në të ardhmen do të jenë: për çdo 100

femra të lindura të kemi 106 meshkuj të lindur. Nga ana tjetër duke filluar nga 1992 për

shkak të emigracionit ky raport përmbyset dhe në strukturën gjinore fillojnë të

mbizotërojnë femrat. Duke marrë në konsideratë edhe faktin që femrat janë më

jetëgjatë, ato do të përbëjnë edhe në të ardhmen shumicën e popullsisë mbi moshën e

punës e për pasojë kjo kategori do të qëndrojë më gjatë në sistemin PAYG si përfituese

nga kjo skemë.

Së katërti, ritmi i rritjes së popullsisë supozohet të jetë i ulët. Kjo për disa arsye: Në

periudhën 1990-1999 numri i përgjithshëm i popullsisë së pranishme në vend u pakësua

nga 3 197 000 në 3 100 000.7 Kjo ka ndodhur për shkak të emigracionit në përmasa të

mëdha si dhe të uljes së shtesës natyrale të popullsisë. Po kështu lejimi i abortit dhe

planifikimi familjar çuan në një ulje të konsiderueshme të koefiçientit të lindshmërisë.

Nga 82 000 lindje që ishin në vitin 1990, në fund të vitit 1999 numri i tyre arriti në 60

139. Koefiçienti bruto i lindshmërisë nga 25.2 për mijë që ishte në vitin 1990 zbriti në

7 International Monetary Fund- 2011 World Economic Outlook


88

19 për mijë në vitin 1999, në 12.6 për mijë në 2005, në 11.39 për mijë në 2008.8

Ndërkohë që koefiçienti i vdekshmërisë ka qëndruar pothuajse konstant.

Së pesti, në studim supozohet se popullsia qytetare shtohet shumë më shpejt se sa

popullsia fshatare. Ndërsa në 1990 popullsia qytetare zinte 36%, në vitin 2000 zinte

47% dhe aktualisht është mbi 54%. Kjo dukuri është pasojë e lëvizjeve mekanike nga

fshati në qytet. Mendohet se edhe në të ardhmen popullsia qytetare do të vijë në rritje.

Megjithatë vendi ynë ka popullsinë qytetare në përqindje më të ulët në krahasim me

vendet e Evropës të cilët këtë tregues e kanë në kufij 70-90 % të të gjithë popullsisë.

Prognozimi i popullsisë në numër dhe strukturë është dhe mbetet një proçes i vështirë

për shkak të mungesës së të dhënave statistikore kryesisht për shkak të a) lëvizjeve

mekanike të popullsisë në periudhat e kaluara, b) numrit dhe strukturës së popullsisë si

edhe c) migrimit të popullsisë. Kështu për shembull regjistrimi i përgjithshëm i

popullsisë është bërë në vitin 1989. Nga ana e INSAT-tit në vitin 2001 janë publikuar

“Rezultatet paraprake të regjistrimit të popullsisë dhe banesave” të cilat janë vënë në

dyshim nga shumë studiues. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për të dhënat e përpunuara

statistikore të vdekjeve analitike sipas grupmoshave të cilat mungojnë. Megjithatë në

këtë punim këto rezultate janë marrë në konsideratë nga ana jonë. Po kështu janë marrë

në konsideratë edhe vlerësime të tjera të përvitshme që ka bërë INSTAT-i për numrin e

popullsisë.

Prognozimi i popullsisë sipas tre varianteve që përfaqësojnë prirjet e zhvillimit të saj

është bërë në mënyrë analitike për çdo pesë vjet pas vitit 2005 duke u dhënë rëndësinë e

duhur viteve 2020, 2035, dhe 2055 vite të cilat merren si bazë për përllogaritjen e

prognozuar të numrit të kontribuesve dhe përfituesve.

Tabela 3.1. Prognozimi i popullsisë në tre variante

Varianti 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Minimal 3410 3430 3450 3469 3489 3509 3638 3747 3843 3948 4271

Mesatar 3410 3430 3455 3481 3508 3535 3703 3853 4001 4250 4635

maksimal 3410 3430 3456 3484 3515 3548 3744 3944 4145 4956 5422

Nga ana jonë janë marrë në konsideratë tre variante: a) varianti i rritjes minimale, b)

varianti i rritjes optimale (mesatare) dhe c) varianti i rritjes maksimale. Për periudhën

8 INSTAT Lindjet, vdekjet dhe shtesa natyrore 1990-2008


89

2020-2055 ritmet mesatare të rritjes së popullsisë janë parashikuar përkatësisht 11.1 %,

15.8 % dhe 30.8 %. Numri i përgjithshëm i popullsisë sipas variantit mesatar të

prognozimit nga 3.41 milionë banorë të vlerësuar në vitin 2000 do të arrijë në 3.703

milionë në vitin 2010, pra do të rritet me 9 %. Në vitin 2020 popullsia do të arrijë rreth

4 milionë ose 8 % më shumë në krahasim me vitin 2010 e kështu me radhë duke

parashikuar që në vitin 2055 ajo do të arrijë në 4.63 milion.

Në mënyrë analitike ritmet e rritjes zinxhir të popullsisë sipas varianteve të prognozuar

paraqiten në tabelën 3.2. Nga tabela më poshtë shikohet se për periudhën e prognozuar

popullsia do të ketë tendenca rritëse në të tre variantet, por pas vitit 2010 ritmi i rritjes

fillon të bjerë për të tre variantet.

Tabela 3.2. Ritmet e rritjes së popullisë sipas varianteve ( në %)

Varianti 2005/2000 2010/2005 2015/2010 2020/2015 2055/2020

Minimal 102.9 103.7 103.0 102.6 111.1

Mesatar 103.7 104.8 104.1 103.8 115.8

maksimal 104.0 105.5 105.3 105.1 130.8

Rezultatet e prognozimit për çdo variant mbështeten në parashikimet e shtesës natyrore

të popullsisë (për 1000 banorë) për periudhat e ardhshme me prirjen e zvogëlimit

gradual të saj. Në këtë prirje drejt uljes do të kenë ndikimet e tyre:

ulja e vazhdueshme e graduale e lindshmërisë

ulja graduale e vdekshmërisë infantile, në një masë edhe për groupmoshën 1–4

vjeç.

Me të njëjtën logjikë është vepruar edhe për ecurinë e emigracionit, duke parashikuar

një ngadalësim të tij. Për variantin minimal kjo prirje parashikohet të vazhdojë deri në

vitin 2020.

Në tabelat 3.3. dhe 3.4. paraqitet prognoza e dinamikës së popullsisë së përgjithshme e

grupuar në intervale moshe 5 vjeçare dhe e ndarë sipas variantit të dytë ose mesatar

(optimal)

Ky prognozim analitik i mbështetur në të dhënat statistikore të 1999 është bërë për tre

grup moshat 0-14 ;15-59 ; 60+. Sikurse del nga të dhënat e tabelave në grup moshën


90

0-14 vjeç, që formon pjesën e re të popullsisë mbizotërojnë meshkujt. Për grupmoshën

e tretë sidomos për moshat mbi 70 vjeç, numri i femrave tejkalon atë të meshkujve.

Tabela 3.3. Popullsia e përgjithshme për vitet 2000-2055 (në mijë)

MF F M MF F M MF F M MF F M MF F M MF F M

0-4 332 161 171 290 141 150 288 140 148 263 127 135 262 127 135 254 123 131

5 9 395 191 204 345 167 178 343 166 177 312 151 161 311 151 160 302 146 156

10 14 364 176 188 319 154 165 316 153 164 288 139 149 287 139 149 279 134 144

15-19 302 160 142 328 174 154 349 185 164 373 197 175 383 203 180 406 215 191

20-24 261 146 115 284 158 125 301 168 133 322 180 142 331 185 146 351 196 155

25-29 251 140 111 274 152 121 291 162 129 311 173 138 320 178 142 338 188 150

30-34 254 130 124 276 142 135 294 151 143 314 161 153 323 166 158 342 175 167

34-39 259 129 130 282 141 142 300 149 150 320 160 161 330 164 165 349 174 175

40-49 208 101 106 226 110 116 240 117 123 256 125 131 264 129 135 279 136 143

45-49 171 83 89 186 90 96 198 95 102 211 102 109 218 105 113 230 111 119

50-54 161 78 83 175 85 90 186 90 96 199 96 103 205 99 105 216 105 112

55-59 132 63 69 143 68 75 152 73 80 163 78 85 168 80 88 177 85 93

60-64 114 56 58 145 71 74 159 78 81 185 91 94 214 105 109 396 195 202

65-69 81 43 38 103 55 48 113 60 53 132 70 62 152 81 71 282 150 132

70-74 61 34 27 78 44 34 85 48 37 99 56 44 115 65 50 213 120 93

75-79 35 20 14 44 26 18 48 28 20 56 33 23 65 38 26 120 71 49

80+ 29 19 10 37 24 13 41 27 14 47 31 16 55 36 19 102 66 35

totali 3,410 1,731 1,679 3,535 1,801 1,734 3,703 1,889 1,814 3,853 1,971 1,882 4,001 2,049 1,952 4,635 2,390 2,245

2020 2055 grup

mosha

2000 2005 2010 2015

Tabela 3.4. Popullsia e përgjithshme sipas gjinisë në grupmoshat kryesore (2000-2055)

ne 000


0-14 1,091 528 563 954 462 492 947 458 489 863 418 445 860 416 444 834 404 430

15-59 1,998 1,029 969 2,174 1,120 1,054 2,311 1,190 1,120 2,470 1,272 1,198 2,541 1,309 1,232 2,688 1,385 1,304

60+ 321 173 147 407 220 187 445 240 205 520 281 239 600 324 276 1,112 601 511

ne %

2000 2005 2010 2015 2020 2055


0-14 32.0 30.5 33.5 27.0 25.6 28.4 25.6 24.3 26.9 22.4 21.2 23.7 21.5 20.3 22.7 18.0 16.9 19.2

15-59 58.6 59.5 57.7 61.5 62.2 60.8 62.4 63.0 61.8 64.1 64.5 63.6 63.5 63.9 63.1 58.0 57.9 58.1

60+ 9.4 10.0 8.8 11.5 12.2 10.8 12.0 12.7 11.3 13.5 14.3 12.7 15.0 15.8 14.1 24.0 25.2 22.8

2020 20552000 2005 2010 2015

Duke formuar raportet e varësisë së grupmoshës së parë dhe të tretë kundrejt

grupmoshës së mesme, ku përfshihet pothuajse grupmosha e punës, del se raporti i

varësisë për popullsinë e moshuar (mbi 60 vjeç) deri në 2020 është i vogël në krahasim

me raportin e varësisë së moshës së re dhe pas vitit 2020 ai është më i lartë në krahasim

me raportin e varësisë së moshës së re. Këto krahasime të raporteve të varësisë sipas

varianteve paraqiten në tabelën 3.5.


91

Tabela 3.5. Raportet e varësisë së moshës së re e të tretë nga mosha e dytë

Raportet e Varësisë 2000 2005 2010 2015 2020 2035 2055

I Raporti i moshës së re (0-14/15-60) 54.6 43.9 41 34.9 33.9 32 31.0

II Raporti i popullsisë së moshuar 60+ ( 60+/15-60) 16.0 18.7 19.3 21.1 23.6 32.5 41.4

III Raporti i popullsisë së moshuar 65+ ( 65+/15-64) 9.8 11.3 11.6 12.6 14 20.5 23.2

Prognozimi i strukturës së popullsisë qytet - fshat, në dhe mbi moshën

e punës.

Siç është përmendur për një kohë të gjatë në strukturën e popullsisë qytet - fshat ka

mbizotëruar popullsia fshatare. Vetëm në vitet e fundit të periudhës së tranzicionit

popullsia e qytetit pati një rritje të shpejtë duke ju afruar barazimit me atë të fshatit. Kjo

ka qenë rrjedhojë e lëvizjes mekanike masive të pakontrolluar të popullsisë nga fshati

tek qyteti. Duke supozuar se kjo prirje do të ekzistojë edhe në të ardhmen, parashikohet

që raportet në strukturën qytet-fshat të jenë si në tabelën 3.6.

Tabela 3.6. Struktura e popullsisë e ndarë qytet-fshat ( në %)

Nga parashikimi i mësipërm del se popullsia e qytetit do të tejkalojë atë të fshatit brenda

pesë viteve të para të periudhës së prognozuar. Në vitin 2020 pesha e popullsisë së

qytetit do të jetë sa dyfishi i asaj të fshatit kurse në vitin 2055 ajo do të arrijë të formojë

rreth 3/4 e popullsisë së përgjithshme të vendit.

Duke u bazuar në prognozimin e popullsisë së përgjithshme në tre variante, në

strukturën e popullsisë qytet-fshat, si dhe në prognozimin e popullsisë së përgjithshme

sipas grupmoshave në tabelën 3.7. është parashikuar në tre variante dinamika e

strukturës së popullsisë qytet-fshat sipas tre grupmoshave kryesore.

Nga tabela shikojmë se në të tre variantet e dinamikës së popullsisë sipas grupmoshave

prirja e përgjithshme për grup moshën e re 0-14 vjeç është parashikimi me ulje të

vazhdueshme të peshës specifike të saj ndaj totalit të popullsisë, kurse për moshën e

tretë 60+ është parashikimi me tendencë rritëse të peshës specifike të saj ndaj totalit të

popullsisë. Kështu sipas variantit mesatar të rritjes së popullsisë, ndërsa për grup

moshën e re të popullsisë nga 0 deri në 14 vjeç pesha specifike e saj ulet nga 32 përqind

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Qytet 47 49 50 51 52 53 60 65 70 72 75

Fshat 53 51 50 49 48 47 40 35 30 27 25


92

në vitin 2000, në 21 përqind në vitin 2020, në 17 përqind në vitin 2055, për grupmoshën

e tretë pesha specifike rritet në 15 përqind në vitin 2020, në 23,8 përqind në vitin 2055,

kundrejt 9.4 përqind që ishte në vitin 2000. Siç shihet parashikohet që grupmosha e tretë

(mbi 60 vjeç), brenda dekadës së tretë të këtij shekulli do të tejkalojë grupmoshën e re.

Prirja e uljes së popullsisë në moshë të re do të jetë më e ngadaltë për popullsinë e

fshatit në krahasim me popullsinë e qytetit.

Tabela 3.7. Dinamika e popullsisë sipas grupmoshave (qytet-fshat) (në 000)

Varianti minimal

qytet 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2055

0-14 470 482 490 497 499 497 535 526 554 513

15-59 996 1,032 1,057 1,086 1,114 1,149 1,388 1,583 1,735 1,938

60+ 154 166 178 186 201 214 260 326 401 753

total 1,620 1,681 1,725 1,769 1,814 1.860 2,183 2,435 2,690 3,204

fshat

0-14 644 628 618 590 563 528 396 308 255 214

15-59 979 953 933 933 926 932 882 824 723 590

60+ 166 168 174 177 186 190 178 180 175 264

total 1,790 1,749 1,726 1,700 1,675 1,650 1,456 1,312 1,153 1,067

totali 3,410 3,430 3,451 3,470 3,489 3,510 3,639 3,747 3,843 4,271

Varianti mesatar

qytet 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2055

0-14 470 482 491 499 502 500 544 541 577 556

15-59 996 1,032 1,059 1,090 1,120 1,158 1,413 1.628 1,806 2,103

60+ 154 166 178 186 202 215 264 336 417 817

total 1,620 1,681 1,728 1,775 1,824 1,874 2,222 2,504 2,801 3,476

fshat

0-14 644 628 618 592 566 532 403 317 265 232

15-59 979 953 935 936 931 939 898 847 753 641

60+ 166 168 174 177 187 191 181 185 182 286

total 1,790 1,749 1,728 1,706 1,684 1,661 1,481 1,349 1,200 1,159

totali 3,410 3,430 3,455 3,481 3,508 3,535 3,703 3,853 4,001 4,635

Varianti maksimal

qytet 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2055

0-14 470 482 491 499 503 502 550 554 598 651

15-59 996 1,032 1,059 1,091 1,122 1,162 1,429 1,666 1,871 2,460

60+ 154 166 178 187 203 216 267 344 432 956

total 1,620 1,681 1,728 1,777 1,828 1,880 2,246 2,564 2,902 4,067

fshat

0-14 644 628 619 592 567 534 407 324 275 271

15-59 979 953 935 937 933 942 908 867 780 750

60+ 166 168 175 178 187 192 183 189 189 335

total 1,790 1,749 1,728 1,707 1,687 1,668 1,498 1,380 1,244 1,356

totali 3,410 3,430 3,456 3,484 3,515 3,548 3,744 3,944 4,145 5,422

_____________________________________________________________________

Një dukuri e kundërt rezulton për grup moshën e tretë, e cila parashikohet të rritet më

tepër në fshat se sa në qytet. Kjo është rrjedhojë e jetëgjatësisë biologjike më të madhe

në fshat. Ky dallim është më i dukshëm sidomos për grupmoshën 65 vjeç e lart, dukuri

kjo që vihet re edhe në shumicën e vendeve të tjera.


93

Tabela 3.8. Dinamika e Popullsisë sipas grupmoshave kryesore e ndarë qytet-fshat sipas

variantit mesatar (në %)

(në %)

qytet 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

0-14 29 29 28 28 28 27 25 22 21 19 16

15-59 62 61 61 61 61 62 64 65 65 63 61

60+ 10 10 10 11 11 12 12 13 15 18 24

total 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

fshat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

0-14 36 36 36 35 34 32 27 24 22 21 20

15-59 55 55 54 55 55 57 61 63 63 61 55

60+ 9 10 10 10 11 12 12 14 15 18 25

total 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Në tabelën 3.9 paraqitet një parashikim i numrit dhe përbërjes së popullsisë sipas

variantit mesatar, i ndarë qytet-fshat duke u përqëndruar në parashikimin e numrit të

popullsisë mbi moshën e punës në dy variante, kur kufiri i moshës për punë është deri

në 60 vjeç dhe kur kufiri i moshës për punë është deri në 65 vjeç.

Tabela 3.9. Numri dhe përbërja e popullsisë fshat-qytet sipas variantit mesatar

qytet fshat qytet fshat qytet fshat qytet fshat

2000 3,410 47,5 52.5 1,620 1,790 154 167 104 115

2005 3,535 53.0 47.0 1,874 1,661 216 191 109 97

2010 3,703 60.0 40.0 2,222 1,481 264 181 157 105

2015 3,853 65.0 35.0 2,504 1,349 336 185 186 100

2020 4,001 70.0 30.0 2,801 1,200 417 182 234 100

2035 4,250 72.5 27.5 3,150 1,175 618 222 255 99

2055 4,635 75.0 25.0 3,476 1,159 817 286 290 97

Popullsia e moshes

65+ ne mije

Popullsia

ne 000

gjithsejt

Popullsia e moshes

60+ ne 000VitiStruktura ne % Popullsia ne 000

Siç e kemi theksuar edhe më parë prognozimi i numrit të kontribuesve dhe përfituesve

është një proçes i vështirë që kalon në disa hapa. Modeli që kemi ndërtuar për të arritur

në prognozimin e kontribuesve dhe përfituesve ndjek hapat e Figurës 3.3 më poshtë :

3.2. Rrjedhja e prognozimit të numrit të kontribuesve dhe përfituesve


94

Figura 3.3. Blloqet e modelit të prognozimit

Më parë në këtë punim ne kemi arritur të realizojmë prognozimin e popullsisë së

përgjithshme, prognozimin e strukturës së popullsisë qytet-fshat sipas grupmoshave dhe

në këtë pjesë të punimit për të arritur në prognozimin e numrit të kontribuesve dhe të

numrit të përfituesve do të realizojmë prognozimin e popullsisë në moshë dhe mbi

moshë pune, popullsisë aktive për punë, popullsisë realisht aktive për punë, popullsisë

së punësuar.

Prognozimi i popullsisë së punësuar

A. Prognozimi i popullsisë në moshë pune dhe mbi moshë pune.

Popullsia në bazë të karakteristikës së moshës së punës (bazuar në ligjin 7703 të vitit

1993 “Për sigurimet shoqërore në Republikën Shqipërisë”, neni 31) ndahet si më

poshtë:

në moshë pune

jashtë moshës së punës

a. nën moshën e punës ku përfshihen fëmijët deri në 15 vjeç

b. mbi moshën e punës ku përfshihen meshkujt mbi 65 vjeç dhe femrat mbi

60 vjeç (që janë moshat përkatëse të daljes në pension ndërkohë që më

parë ishin përkatësisht 60 dhe 55 vjeç)

Natyrisht që mosha e daljes në pension varet nga disa faktorë si; zgjatja mesatare e jetës,

treguesit e bilancit të fuqisë punëtore, etj. Mosha aktuale e pensionit në vendin tonë

është e ngjashme me atë të shumicës së vendeve të Evropës.


95

Ndërsa të dhënat e përllogaritura (parashikime) për popullsinë nën moshën e punës, në

moshën e punës dhe mbi moshën e punës në vendin tonë dhe në disa vende të tjera të

Evropës për vitin 2010 paraqiten si vijon:

Tabela 3.10. Përqindjet e popullsisë sipas grup moshave

Shteti Grup moshat

Gjithsej Nën moshë pune

0-14 vjeç

Në moshë pune

15-64 vjeç

Mbi moshë pune

mbi 65 vjeç

Shqipëria 23.1 67.3 9.6 100

Bullgaria 13.3 68.9 17.8 100

Belgjika 16.8 65.9 17.3 100

Kroacia 15.1 67.5 17.4 100

Rep. Ceke 14 70.5 15.5 100

Danimarka 18.1 65.4 16.5 100

Finlanda 16.6 66.3 17.1 100

Franca 18.6 64.8 16.6 100

Gjermania 13.4 65.9 20.7 100

Greqia 14.2 66.8 19 100

Hungaria 14.8 68.5 16.7 100

Maqedonia 17.8 70.5 11.7 100

Portugalia 15.3 66.8 17.9 100

Italia 14 65.6 20.4 100

Rumania 15.2 69.9 14.9 100

Turqia 26.8 67.2 6 100

Serbia 15.2 67.8 17 100

Ukraina 14 70.3 15.7 100

Polonia 15.1 71.3 13.6 100

Burimi: Population Projections for Forty-Four European Countries: The Ongoing Population

Ageing, Marija Mamolo, Sergei Scherbov

Krahasimi i të dhënave të tabelës nxjerr në pah se në vendin tonë pesha specifike e

popullsisë nën moshën e punës është më e madhe se në të gjitha vendet me përjashtim të

Turqisë dhe pesha specifike e popullsisë mbi moshën e punës është më e vogël (përveç

Turqisë dhe Azerbajxhanit). Kjo është dëshmi e faktit që vendi ynë ka popullsi me

moshë të re krahasuar me vendet e tjera të Evropës. Në tabelën 3.11 paraqiten raportet e


96

varësisë së moshës së vjetër të disa rajoneve dhe vendeve të Europës të renditura nga

ato me raport varësie më të lartë tek ato me raport varësie më të ulët.

Tabela 3.11. Raportet e varësisë së moshës së vjetër.

Shtetet (Rajonet) Raporti i varësisë së moshës së vjetër

(65+/15-64)

Evropa Jugore 27.3

Evropa Perëndimore 24.1

Shtetet gjermanfolëse 29

Vendet Nordike 24.5

Evropa Qëndrore Lindore 20.4

Evropa Juglindore 21.8

Evropa Lindore 20.5

Kaukaz 14.4

BE-27 25.2

Itali 30.2

Gjermani 29.9

Greqi 27.6

Suedi 26.4

Belgjikë 25.9

Armeni 15.7

Moldavi 14.4

Shqipëri 13.3

Azerbajxhan 10.2

Turqi 9.1

Burimi: Population Projections for Forty-Four European Countries: The Ongoing Population

Ageing ,Marija Mamolo, Sergei Scherbov

Duke u mbështetur në strukturën e popullsisë sipas grupmoshave si edhe në variantin

mesatar të rritjes së popullsisë u prognozua numri i popullsisë në moshë pune.

Prognozimi u bë sipas tre supozimeve:

Supozimi i parë: Mosha e daljes në pension 55 vjeç për gratë dhe 60 vjeç për

burrat.


97

Supozimi i dytë: Mosha e njehsuar e pensionit 60 vjeç për të dy gjinitë.

Supozimi i tretë: Mosha e daljes në pension 65 vjeç për burrat dhe 60 vjeç për

gratë.

Rezultatet e prognozimit të numri të popullsisë nën, në dhe mbi moshën e punës për të

tre supozimet për moshën e pensionit, me ritmet mesatare të rritjes së popullsisë

paraqiten në tabelën 3.12.

Tabela 3.12. Prognozimi i popullsisë në moshë dhe mbi moshë pune (varianti mesatar)

Viti Popullsia

gjithsej

Nën

moshë

SUPOZIMI I PARË

SUPOZIMI I DYTË

SUPOZIMI I

TRETË

në

moshë

mbi

moshë

në

moshë

mbi

moshë

në

moshë

mbi

moshë

2000 3410 1091 1936 383 1998 321 2054 265

2001 3430 1063 1968 399 2031 336 2088 279

2002 3455 1046 1993 416 2057 352 2110 293

2003 3481 1023 2027 431 2059 366 2153 305

2004 3508 1033 2033 442 2099 376 2161 314

2005 3535 954 2108 473 2174 407 2237 344

2010 3703 937 2251 515 2322 444 2391 375

2105 3853 924 2326 603 2409 520 2479 450

2020 4001 860 2451 690 2541 600 2631 510

2055 4635 739 2530 1626 2686 1110 2908 888

Por për të arritur në prognozimin e popullsisë së punësuar nuk mund të mjaftohemi

vetëm me prognozimin e popullsisë në moshë pune por do të vazhdojmë edhe me

prognozimin e popullsisë në moshë aktive për punë. Ky tregues është llogaritur duke

zbritur nga popullsia në moshë pune të paaftët fizikisht, nxënësit, studentët ushtarët etj.

Këto grupe të popullsisë janë prognozuar në bazë të të dhënave të INSTA-tit. Në vijim

paraqiten të dhëna përmbledhëse të prognozimit të popullisë aktive sipas tre

supozimeve për moshën e pensionit.


98

Tabela 3.13. Prognozimi i popullsisë aktive

VITI Popullsia aktive ndaj

popullsisë në moshë

pune

Supozimi 1 Supozim 2 Supozimi 3

2000 77.6 1502 1550 1594

2001 77.4 1523 1572 1616

2002 77.2 1539 1588 1663

2003 77.0 1560 1611 1658

2004 76.9 1564 1614 1662

2005 76.6 1615 1665 1714

2010 76.0 1711 1765 1817

2015 75.5 1756 1819 1872

2020 75.0 1838 1906 1973

2055 73.0 1849 1963 2125

Në tabelat 3.14; 3.15 të studimit paraqiten të dhënat në lidhje me popullsinë aktive sipas

grup moshave, veçmas për qytetin dhe veçmas për fshatin për variantin me rritje

mesatare. Theksojmë edhe njëherë se këto prognozime janë bërë në bazë të tre

supozimeve në lidhje me moshën e daljes në pension, supozimi i parë ku mosha e daljes

në pension është 55 vjeç për gratë dhe 60 vjeç për burrat, supozimi i dytë ku mosha e

daljes në pension është 60 vjeç për të dy gjinitë, supozimi i tretë ku mosha e daljes në

pension është 65 vjeç për burrat dhe 60 vjeç për gratë.

Tabela 3.14. Varianti me rritje mesatare të popullsisë në qytet

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2055

Popullsia gjithsej 1,620 1,681 1,728 1,775 1,824 1,874 2,222 2,504 2,801 3,476

Supozimi 1

nën moshë pune 518 521 522 522 522 506 562 561 602 626

në moshë pune 920 965 998 1,033 1,072 1,117 1,351 1,551 1,716 1,899

mbi moshë pune 182 195 208 220 230 251 309 392 483 951

Supozimi 2

nën moshë pune 518 521 522 522 522 506 562 561 602 626

në moshë pune 949 996 1,031 1,069 1,104 1,156 1,400 1,609 1,784 2,025

mbi moshë pune 153 164 175 184 198 212 260 334 415 825

Supozimi 3

nën moshë pune 518 521 522 522 522 506 562 561 602 626

në moshë pune 976 1,060 1,067 1,139 1,186 1,420 1,651 1,842 2,183

mbi moshë pune 126 137 146 156 163 182 240 292 357 667

Popullsia aktive

Supozimi 1 714 747 770 795 824 856 1,027 1,171 1,287 1,386

Supozimi 2 736 771 796 823 849 885 1,064 1,215 1,338 1,475

Supozimi 3 757 792 818 845 876 908 1,079 1,246 1,382 1,593


99

Tabela 3.15. Varianti me rritje mesatare të popullsisë në fshat

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2055

Popullsia gjithsej 1,720 1,749 1,727 1,706 1,784 1,661 1,481 1,349 1,200 1,159

Supozimi 1

nën moshë pune 573 542 521 521 511 448 375 363 258 208

në moshe pune 1,016 1,003 998 994 961 991 1,104 775 735 634

mbi moshë pune 201 204 208 211 212 222 206 211 207 317

Supozimi 2

nën moshë pune 573 542 521 521 511 448 375 363 258 208

në moshë pune 1,049 1,035 1,029 1,023 985 1,018 1,126 800 757 664

mbi moshë pune 168 172 177 182 188 195 184 186 185 287

Supozimi 3

nën moshë pune 573 542 521 521 511 448 375 363 258 208

në moshë pune 1,078 1,065 1,059 1,056 1,022 1,051 1,175 828 794 728

mbi moshë pune 139 142 147 149 151 162 135 158 153 223

Popullsia aktive

Supozimi 1 788 776 769 766 740 759 684 585 551 463

Supozimi 2 814 801 792 788 765 780 701 604 568 488

Supozimi 3 873 824 816 813 786 806 738 626 611 532

B. Prognozimi i popullsisë realisht aktive për punë.

Më sipër u parashikua popullsia aktive për punë sipas variantit të rritjes mesatare të

popullsisë. Por kjo pjesë e popullsisë ende nuk përbën popullsinë realisht aktive për

punë sepse një pjesë e saj nuk dëshiron të punësohet dhe të vetëpunësohet për dy

shkaqe:

për shkak të gjendjes së mirë ekonomike ose të angazhimit në veprimtari

familiare, si rritja dhe mirëedukimi i fëmijëve etj. Tendenca është që numri i

popullsisë përfshirë në këtë kategori të rritet krahas rritjes ekonomike dhe

përmirësimit të standartit të jetesës.

për shkak të mungesës së kulturës për tu regjistruar si të papunë. Ka ende një

numër të madh personash të cilët, duke mossiguruar një vend pune për një kohë

të gjatë nuk regjistrohen më si të papunë. Mendohet që numri i kësaj popullsie të

pakësohet.

Llogaritja e numrit të popullsisë që nuk dëshiron të regjistrohet si e papunë është bërë

duke u mbështetur në të dhënat e 1998 dhe në të dhënat e vitit 2002. Kjo sepse sipas

mendimit tonë vetëm në këto dy vite janë bërë vlerësime të sakta për rregjistrimin e të

papunëve. Në vitet e tjera ky numër është deformuar për arsye që nuk përbëjnë objekt të

studimit tonë. Kështu sipas studimit të vitit 1998 numri i popullsisë aktive në qytet dhe


100

në fshat ishte 1,466 mijë persona. Ndërsa, numri i të punësuarve gjithsej ka qenë 1,085

mijë persona. Numri i të papunëve të rregjistruar është llogaritur në 235 mijë persona.

Në total, numri i të punësuarve dhe i të papunëve të regjistruar ishte 1,320 mijë persona.

Pra, mbeten 146 mijë persona (1466 mijë - 1320 mijë), që nuk janë të regjistruar si të

papunë.

Tabela 3.16. Përllogaritja e popullsisë që nuk regjistrohet si e papunë (1998)

1 Popullsi aktive për punë, në 000 1,466

2 Numri i të punësuarve , në 000 1,085

3 Numri i të regjistruarve si të papunë, në 000 235

4 Numri i të punësuarve dhe i të papunëve, në 000 (2+3) 1,320

5 Popullsi që nuk dëshiron të regjistrohet si e papunë, në 000 146

Mbështetur në të dhënat e vitit 2002 e njëjta përllogaritje na nxjerr në pah se numri i

popullsisë në moshë pune që nuk dëshiron të regjistrohet si e papunë të jetë 159 mijë.

Tabela 3.17. Përllogaritja e popullsisë që nuk regjistrohet si e papunë (2002)

1 Popullsi aktive për punë, në 000 1,253

2 Numri i të punësuarve , në 000 921

3 Numri i të regjistruarve si të papunë, në 000 173

4 Numri i të punësuarve dhe i të papunëve, në 000 (2+3) 1,094

5 Popullsi që nuk dëshiron të regjistrohet si e papunë, në 000 159

Burim për 2,3: INSTAT, Burimi për 1: FMN

Siç shihet edhe mbi bazën e studimit të vlerësimeve tona për vitin 1998 dhe 2002 pak a

shumë popullsia në moshë pune që nuk dëshiron të regjistrohet si e papunë është

mesatarisht në kufijtë 145-155 mijë ose 4.5-5 % të totalit të popullsisë.

Në modelin tonë të prognozimit numrin e popullsisë, që vullnetarisht nuk dëshiron të

punësohet (që nuk dëshiron të regjistrohen si e papunë), e kemi mbajtur të pandryshuar

deri në vitin 2020 në masën 4.68 % të të gjithë numrit të popullsisë ndërkohë që pas

këtij viti këtë tregues e kemi rritur deri në masën 5 % të numri total të popullsisë.

Mbështetur në tabelat e prognozimit tonë rezulton se popullsia realisht aktive për punë

deri në vitin 2055 do të jetë:


101

Tabela 3.18. Popullsia realisht aktive për punë

Forca pune 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2055

Gjithsej 1376 1397 1413 1435 1438 1489 1585 1630 1712 1731

Urbane 651 684 707 732 761 793 964 1108 1224 1236

Rurale 725 713 706 703 677 696 621 522 488 495

C. Prognozimi i popullsisë së punësuar.

Sigurisht që numri i popullsisë së punësuar varet nga popullsia realisht aktive për punë.

Por prognozimi i popullsisë së punësuar varet edhe nga zhvillimet ekonomike e

konkretisht nga rritja e GDP-së si edhe nga faktorë të tjerë specifikë.

Rritja e GDP-së ka ndikim shumë të madh tek popullsia në moshë pune. Në punim është

parashikuar rritja e GDP-së nga tre këndvështrime, gjë që na ka diktuar përfshirjen në

këtë studim të tre parashikimeve për rritjen e GDP-së:

a) rritjen optimiste, që parashikon ritme rritje maksimale;

b) rritje optimale, që parashikon ritme rritje mesatare;

c) rritje pesimiste, që parashikon ritme rritje minimale.

Për të përjashtuar ndikimin e inflacionit, në punim është parashikuar rritja e GDP-së me

çmime konstante (jo korrente).

Prognozimi i GDP-së sipas varianteve të mësipërme u bë duke ndarë sektorin bujqësor

(pra, zonën rurale) nga degët e tjera jo bujqësore të ekonomisë (që zhvillojnë aktivitetin

kryesisht në zonat urbane). Ritmet e rritjes së GDP-së në total dhe e ndarë sipas

sektorëve për të tre variantet e prognozuar paraqiten si vijon:

Tabela 3.19. Ritmet e rritjes së GDP-së

Në variantin e parë, që është një parashikim i bërë nga Banka Botërore9 ritmet e rritjes

së GDP-së janë më të larta, por me një trend rënie në vitet e fundit të periudhës. Më e

9 World Bank, Albania Macroeconomics, 2003

e GDP

totale

e degëve të

tjera të

ekonomisë

e prodhimit

bujqësor

e GDP

totale

e degëve të

tjera të

ekonomisë

e prodhimit

bujqësor

e GDP

totale

e degëve të

tjera të

ekonomisë

e prodhimit

bujqësor

2001 6.50 11.82 2.70 6.50 10.27 2.70 6.50 9.24 2.70

2002 4.70 11.57 2.10 4.70 10.02 2.10 4.70 8.99 2.10

2003 6.00 11.33 2.90 6.00 9.79 2.90 6.00 8.76 2.90

2004 6.20 10.92 6.30 6.20 9.38 6.30 6.20 8.35 6.30

2005 5.50 10.53 0.90 5.50 8.99 0.90 5.50 7.96 0.90

2010 3.50 7.35 2.00 3.50 7.35 2.00 3.50 7.35 2.00

2015 5.70 7.37 2.00 4.40 5.94 1.00 3.40 4.75 0.50

2020 4.70 6.00 1.00 3.80 4.84 1.00 3.00 3.97 0.50

2035 4.70 6.00 1.00 3.80 4.84 1.00 3.00 3.97 0.50

2055 4.70 6.00 1.00 3.80 4.84 1.00 3.00 3.97 0.50

Varianti i parë - optimist Varianti i dytë - mesatar Varianti i tretë - pesimist

Vitet


102

theksuar kjo për sektorin bujqësor. Një parashikim i tillë duket i përligjur nga arsyetimi

se në gjysmën e parë të periudhës, baza e nisjes është e ulët dhe do të vazhdojë proçesi i

rikuperimit të GDP-së. Ndikime pozitive në gjysmën e parë të periudhës ka pasur

intensiteti më i lartë i ndihmës nga jashtë në kuadrin e « Marrëveshjes së Stabilizim-

Asocimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komunitetit Evropian e shteteve

anëtare». Situata supozohet të ndryshojë në gjysmën e dytë të periudhës, kur rruga

intensive (pra pa financim të jashtëm) të bëhet faktori kryesor i rritjes.

Dallimi i variantit optimist me variantet e tjerë qëndron tek ritmet më të larta të rritjes së

GDP-së. Për të parë ecurinë e GDP-së deri në vitin 2055 e gjithë periudha është ndarë

në tre segmente a) deri në 2010, b) 2010 deri në 2020 dhe c) 2020 deri në 2055.

Ndërkohë që për çdo njërin nga këto segmente janë bërë disa supozime paraprake të

bazuara në ecurinë e vendeve të tjera në tranzicion si edhe të vendeve të Bashkimit

Evropian.

Së pari, është supozuar se pjesa më e madhe e rritjes së GDP-së do të sigurohet për

llogari të zhvillimit me ritme më të shpejta të sektorit tercial dhe të atij sekondar që

zhvillohen kryesisht në zonat urbane. Ritmet e rritjes me përparësi të sektorëve të

mësipërm do të sjellin ndryshime në strukturën sektoriale të GDP-së. Ndryshimet

përputhen me logjikën e zhvillimit të tregut, si dhe me përvojën e vendeve të Bashkimit

Evropian. Nëse në vitin 1999 bujqësia siguronte 53% të GDP-së, në vitin 2020 do të

sigurojë sipas variantit të parë 25%, sipas variantit të dytë 26% dhe sipas variantit të

tretë 27% të GDP-së. Në vitin 2055 këto raporte përkatësisht do të jenë

22.5%, 24%, dhe 25.5%. Sektorët tercial dhe sekondar vijnë në rritje. Në vitin 2020 ata

do të sigurojnë bashkërisht 73-75% të GDP-së kundrejt 47% që siguronin në vitin 1999

ndërkohë që në vitin 2055 parashikohen në 74.5%-77.5 %.

Figura 3.4 Struktura sektoriale e GDP-së


103

Së dyti, supozohet se privatizimi i sektorëve strategjikë të ekonomisë do të shoqërohet

me reduktimin e numrit të të punësuarve, përsosjen e teknologjisë dhe me rritjen e

produktivitetit. Për këtë arsye supozohet se në vitet 2010-2020, gjysma e rritjes së GDP-

së do të sigurohet nga shtimi i numrit të punonjësve dhe gjysma tjetër nga rritja e

produktivitetit dhe përsosja e teknologjisë. Ndërsa, më tej nga 2020-2055 parashikohet

që dy të tretat e GDP-së të sigurohen përmes përsosjes së teknologjisë dhe të rritjes së

produktivitetit, kurse diferenca prej një të tretën të sigurohet nga shtimi i numrit të të

punësuarve.

Së treti, janë supozuar disa ndryshime në tregun e punës. Deri në 2010, për shkak të

ofertës më të madhe në tregun e punës, punëdhënësit nuk janë të prirur nga investimet.

Nga 2010 deri në 2020, kur supozohet ekuilibri i kërkesës me ofertën në tregun e punës,

punëdhënësit ekonomikisht do të jenë më të interesuar për rritjen e produktivitetit

përmes përsosjes së teknologjisë. Në periudhën 2020 deri në 2055 përsosja e

teknollogjisë do të jetë tendencë kryesore. Bazuar në të gjitha këto supozime na rezulton

që rruga intensive do të jetë rruga kryesore e rritjes ekonomike. Për pasojë, rritja e

produktivitetit të punës do të jetë më e lartë se rritja e numrit të të punësuarve në

ekonomi (natyrisht kjo rritje do të jetë më e theksuar nga 2020 deri në 2055). Sipas

variantit të parë, ndërsa numri i të punësuarve në vitin 2020, në krahasim me vitin 2000,

rritet 1,7 herë, produktiviteti rritet 3,4 herë. Këto përpjesëtime rezultojnë të njëjta edhe

në variantet e tjerë të prognozimit të GDP-së. Kështu, në variantin e dytë numri i

punonjësve rritet 1,5 herë, ndërsa produktiviteti 2,7 herë, kurse në variantin e tretë

përkatësisht 1,4 herë dhe 2,2 herë.

Së katërti, është supozuar se numri i të punësuarve në ekonominë kombëtare i ndarë

qytet dhe fshat për të gjithë periudhën deri në vitin 2020 dhe më tej nga viti 2020 deri

më 2055, është në varësi të rritjes së GDP-së. Ndaj edhe përllogaritjet e numrit të të

punësuarve janë bazuar në tre variantet e rritjes së GDP-së.

Prognozimi i numrit të të punësuarve mund të bëhet mbështetur në të dhënat e siguruara

nga INSTAT-i deri në vitin 2005. Sipas INSTAT-it numri i të punësuarve në sektorin

privat bujqësor në vitin 1999 ishte 761 mijë ndërkohë që në vitin 2005 ishte vetëm 542

mijë. Sipas vlerësimeve tona këto shifra janë përkatësisht 497 mijë dhe 392 mijë. Kjo

sepse sipas mendimit tonë në vitin 1999 dhe 2005 nga numri i përgjithshëm i të

3.2.1 Prognozimi i numrit të kontribuesve


104

vetëpunësuarve në fshat duhet të zbriten personat që trajtohen me ndihmë ekonomike të

plotë ose të pjesshme si dhe persona të tjerë që nuk merren me aktivitete bujqësore.

Në publikimet statistikore zyrtare supozohet se punësimi në fshat është i plotë. Nga

përllogaritjet e kryera për rajonin Tiranë - Durrës, duke përdorur metodën e harxhimit të

energjive, apo të kodit agroteknik del se 43% e forcave të punës në bujqësinë e këtij

rajoni janë efektivisht të pa zëna me punë10.

Po kështu llogaritjet e kryera në shkallë kombëtare mbi bazën e rregjistrimit të

përgjithshëm të njësive ekonomike bujqësore11 dëshmojnë se po të konvertohen ditët e

punës së kryera në bujqësi në numër punonjësish me bilanc kohor pune prej 300 ditë në

vit, rezulton se numri i forcave efektivisht të angazhuara në veprimtaritë bujqësore është

shumë më i pakët se ai që pretendon INSTA-ti.

Mbështetur në argumentat e mësipërme dhe nëse nga kjo shifër zbritet popullsia fshatare

mbi moshën e punës, numri i personave që mbeten realisht për të hyrë në skemën e

sigurimeve shoqërore si kontribues real në formën e të vetëpunësuarve në bujqësi është

shumë i ulët (për vitin 1999 ai duhet të ishte 432 mijë persona ndërkohë për vitin 2005

ai duhet të ishte 272 mijë.

Numri i punonjësve të zonës urbane është ndarë në dy pjesë: në punonjës të

administratës shtetërore dhe punonjës të kompanive publike. Kjo sepse numri i të

parëve duhet prognozuar sipas dinamikës së rritjes së popullsisë, ndërsa të dytët me

dinamikën e rritjes së GDP-së. Mbështetur në supozimet e mësipërme prognozimi i

numrit të kontribuesve për variantin mesatar të rritjes së GDP-së paraqitet në tabelën

3.20.

Tabela 3.20. Numri i kontribuesve për variantin e dytë të rritjes së GDP-së

Total Qytet Fshat

2000 532,977 500,085 328,091 171,994

2001 590,282 502,963 342,318 160,645

2002 631,338 468,997 342,438 126,559

2003 714,049 603,836 342,374 261,462

2004 775,864 698,219 358,219 340,000

2005 836,900 822,549 332,006 490,543

2010 1,242,418 651,779 399,175 252,604

2015 1,300,000 1,166,428 593,331 573,097

2020 1,436,390 1,238,002 655,290 582,712

2035 1,587,089 1,316,207 723,719 592,488

2055 1,753,600 1,401,723 799,294 602,429

Numri i punonjësveVitet GDP

10 A. Berxolli. Migrimi drejt rajonit Tiranë-Durrës dhe problemet e integrimit të rinisë, kumtesë 11 Regjistrimi i përgjithshm i njësive ekonomike bujqësore 1-30 qershor 1998, INSTAT 2000, fq 82


105

Dallohen tre kategori kryesore pensionesh: të pleqërisë, të invaliditetit, si dhe ato

familjare. Prognozimi i numrit të pensionistëve u bë i veçuar për secilën kategori, në

total për të gjithë vendin, si dhe në mënyrë të veçuar për qytetin dhe fshatin.

Prognozimi rezultoi i vështirë për arsye se të dhënat statistikore për periudhat e kaluara

janë të kufizuara dhe të pabashkëmatshme me kategorinë e popullsisë së grupmoshave

të treta, ose më saktë me kategorinë e grupmoshave që ligjërisht u lind e drejta e

pensionit. Deri në 1990, në skemën e sigurimit shoqëror të detyruar, sipas ligjit, kanë

hyrë edhe pensione pleqërie për punonjës me moshë nën 55 vjeç për femrat dhe nën 60

vjeç për meshkujt.

Por edhe në periudhën 1991-1993 punonjësit e sektorit shtetëror gëzonin të drejtën e

pensionit të parakohshëm me 60% të pagës. Deri në fund të 1994 numri i personave me

pensione të parakohshme ishte 42 203. Kjo dukuri e ul saktësinë e prognozimit të

numrit të pensioneve të pleqërisë me ndihmën e ekstrapolimit të të dhënave faktike për

periudhat e kaluara.

Për prognozimin e numrit të pensioneve të pleqërisë në skemën e sigurimeve të

detyrueshme u përdorën njëherësh dy metoda që plotësojnë dhe saktësojnë njera tjetrën:

së pari, metoda e ekstrapolimit, që mbështetet në numrin faktik të pensioneve të

pleqërisë si dhe në indekset e rritjes së GDP-së të prognozuar të vitit përkatës, së dyti,

metoda që mbështetet në dinamikën e grupmoshës së tretë që i lind e drejta e pensionit.

Kjo e fundit merr në konsideratë njëherazi pensionet e reja që shtohen në skemën e

sigurimeve, si dhe numrin e pensionistëve që dalin nga skema. Megjithatë, numri i

popullsisë së grupmoshave që u lind e drejta e pensionit nuk përbën ende numrin e

pensionistëve në skemën e sigurimeve, por sidoqoftë ajo përbën numrin maksimal të

mundshëm të pensioneve në të ardhmen, kur nuk do të ketë më pensione të

parakohshme.

Metoda e dytë do të përdorej më me sukses për prognozimin direkt të numrit të

pensioneve të pleqërisë nëse do të disponoheshin të dhëna statistikore mbi strukturën e

3.2.2 Prognozimi i numrit të përfituesve


106

pensionistëve sipas grupmoshave. Në themel të saj qëndron metoda e prognozimit të

popullsisë në perspektivë. Ajo është tepër e saktë sepse merr në konsideratë si numrin e

popullsisë që futet në grupmoshat e pensioneve, ashtu edhe numrin e pensionistëve që

dalin nga skema e sigurimeve shoqërore përmes koefiçientit të njohur të mbijetesës. Për

t'i hapur rrugë kësaj metode për prognozime në të ardhmen rekomandohet që të caktohet

si detyrë që zyrat e statistikave të sigurimeve shoqërore të evidentojnë numrin e

pensionistëve sipas moshës.

Numri i prognozuar i pensioneve të pleqërisë sipas metodës së parë për periudha

pesëvjeçare dhe me ndarje për qytetin e fshatin paraqitet si vijon:

Tabela 3.21. Numri i pensioneve sipas metodës së parë (në mijë)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Qyteti 348,620 357,077 365,566 369,186 370,936 368,710 384,187 425,215 472,486 532,077 653,304

Pleqërie 271,673 279,288 285,226 287,438 289,274 286,711 285,875 315,892 349,061 383,967 460,760

invaliditeti 25,910 25,542 27,290 27,524 27,809 30,348 48,402 53,823 60,766 72,919 94,795

familiare 51,037 52,247 53,050 54,224 53,853 51,651 49,910 55,500 62,659 75,191 97,749

Fshati 180,376 182,380 184,885 185,128 182,895 170,349 158,866 167,450 176,464 194,110 223,227

pleqërie 155,555 157,951 160,875 161,451 159,992 151,639 142,015 149,116 156,572 172,229 198,063

invaliditeti 3,900 3,825 3,761 3,666 3,576 3,769 6,375 6,936 7,526 8,278 9,520

familiare 20,921 20,604 20,249 20,011 19,327 14,941 10,476 11,398 12,367 13,603 15,644

Totali 528,996 539,457 550,451 554,314 553,831 539,059 543,053 592,664 648,950 726,187 876,531

Ndërkohë, numri i pensioneve të pleqërisë sipas metodës së dytë, që mbështetet në

numrin e popullsisë të prognozuar sipas variantit me rritje mesatare të popullsisë, që

është trajtuar në këtë kre, për të tërë periudhën që studiohet paraqitet në tabelën 3.22.

Vëmë re se të dy metodat dallojnë nga njëra tjetra nga numri i pensioneve në fund të

periudhës së prognozuar, pra për vitin 2055. Ky dallim vjen nga që në metodën e parë

prognozimi është bërë duke u mbështetur në dinamikën e rritjes së popullisë totale,

ndërsa në variantin e dytë ai mbështet në dinamikën e rritjes së popullsisë së moshës së

tretë.

Tabela 3.22. Numri i pensioneve sipas metodës së dytë (në mijë)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Qyteti 348,620 357,077 365,566 369,186 370,936 368,710 384,187 427,216 482,327 578,792 752,430

Pleqërie 271,673 279,288 285,226 287,438 289,274 286,711 285,875 317,893 358,901 430,681 559,886

invaliditeti 25,910 25,542 27,290 27,524 27,809 30,348 48,402 53,823 60,766 72,919 94,795

familiare 51,037 52,247 53,050 54,224 53,853 51,651 49,910 55,500 62,659 75,191 97,749

Fshati 180,376 182,380 184,885 185,128 182,895 170,349 158,866 172,846 187,538 206,292 237,236

pleqërie 155,555 157,951 160,875 161,451 159,992 151,639 142,015 154,512 167,646 184,410 212,072

invaliditeti 3,900 3,825 3,761 3,666 3,576 3,769 6,375 6,936 7,526 8,278 9,520

familiare 20,921 20,604 20,249 20,011 19,327 14,941 10,476 11,398 12,367 13,603 15,644

Totali 528,996 539,457 550,451 554,314 553,831 539,059 543,053 600,062 669,865 785,084 989,666


107

Metoda e dytë është më afër realitetit, sepse prognozat demografike dëshmojnë për

dukurinë e vjetërimit relativ të popullsisë në vendin tonë i cili ka filluar qysh nga

dhjetëvjecari 1960-1970 e që e rrit ndjeshëm ndikimin e vet në grup-moshën e tretë,

sidomos në gjysmën e dytë të periudhës së prognozuar.

U gjykua se për prognozimin e numrit total të pensioneve të pleqërisë të merret

mesatarja e të dhënave që rezultoi nga përdorimi i të dy metodave të përmendura. Kjo

shërbeu si bazë për llogaritjen e pjesës së shpenzimeve të skemës së sigurimeve

shoqërore.

Ndërkaq, dallime madje mjaft të ndjeshme, midis dy metodave vërehen në strukturën e

pensioneve sipas ndarjes fshat/qytet. Ato shpjegohen me mangësitë dhe pasaktësitë e

prognozimit të popullsisë qytet/fshat sipas metodës së parë, në kushtet e lëvizjeve të

mëdha mekanike, kaotike e të paevidentuara të popullsisë nga fshati në qytet. Në këto

rrethana prognozimi i pensioneve të pleqërisë të ndara për qytetin dhe për fshatin u

mbështet vetëm tek metoda e dytë.

Të ardhurat në vlerë të skemës së sigurimeve sigurohen përmes tre burimeve kryesore.

Figura 3.5 : Totali i të ardhurave

Së pari, kontributet e të punësuarve dhe të punëdhënësve, sigurojnë pjesën dërrmuese të

të ardhurave të buxhetit të ISSH-së, sepse në themel të skemës ekzistuese të sigurimeve

shoqërore është parimi kontributiv.

Së dyti, subvencionimi i shtetit në favor të sigurimeve shoqërore për disa kategori të

veçanta njerëzish.

Së treti, të ardhurat nga burime të tjera.

Prognozimi i të ardhurave nga këto burime si dhe llogaritja e të ardhurave totale të

buxhetit të sigurimeve shoqërore përbën objektin e këtij paragrafi.

3.3 Prognozimi i të ardhurave në vlerë


108

A. Prognozimi i kontributeve në vlerë.

Prognozimi i kontributeve kërkon që krahas numrit të punonjësve që do të kontribojnë

në skemë të merren në konsideratë edhe dy tregues të tjerë: madhësia e pagës mesatare

të kontribuesve dhe ngarkesa tatimore që duhet të përballojnë punëdhënësit dhe

punëmarrësit në favor të sigurimeve shoqërore.

Figura 3.6 : Kontributet në vlerë

Për të thjeshtësuar prognozimin e pagës mesatare llogaritjet u bazuan tek paga reale

domethënë pa ndikimin e inflacionit, i cili do të ndërlikonte në mënyrë të panevojshme

veprimet llogaritëse. Arsyeja e thjeshtësimit është se me ligj ndikimi i drejtpërdrejtë i

inflacionit mbi madhësinë e pagës nominale dhe të pensionit nominal është parashikuar

të merret parasysh herëpashere përmes indeksimit të pagave dhe pensioneve nominale

me indeksin e çmimeve.

Duke parë tendencat e deritanishme parashikohet që pagat do të rriten me kalimin e

kohës krahas rritjes ekonomike dhe zgjerimit të mundësive ekonomike për përmirësimin

e standartit jetësor. Për të prognozuar rritjen reale dhe ekonomikisht të përballueshme të

pagave e të pensioneve u gjykua se mënyra më e mirë që merr në konsideratë edhe

mundësitë ekonomike të vendit, është rritja e pagës mesatare në përpjestim me

dinamikën e produktivitetit në ekonominë kombëtare.

Llogaritja e të ardhurave nga kontributet e punëdhënësve dhe të punëmarrësve u bënë

për dy variantet e ngarkesës tatimore (normave të kontributeve) në favor të sigurimeve

shoqërore.

Varianti i parë mbështetet në normat e mëparshme të kontributit që llogariten në qytet

për administratën shtetërore, për kompanitë publike dhe firmat private 42,5%, ndërsa

për të vetëpunësuarit 34,5%.


109

Ndërsa përsa i përket të vetëpunësuarve në fshat u gjykua se si rezultat i rritjes së

produktivitetit dhe i të ardhurave të ekonomisë fshatare kontributet duhet të vijnë në

rritje dhe për pasojë, kontributet e buxhetit të shtetit për të përballuar këto diferenca

duhet të vijnë duke u ulur ndjeshëm nga një vit në tjetrin. Për këtë arsye gjykohet se

duhet përmirësuar skema e sigurimit të të vetëpunësuarve në fshat duke e afruar e në

perspektivë duke e njësuar atë me skemën e sigurimeve shoqërore të të punësuarve në

qytet.

Kështu për të vetëpunësuarit në fshat u bë rillogaritja e kontributit të tyre në përqindje

ndaj pagës së të vetëpunësuarve në qytet, ose pagës minimale. Kështu, për vitin 2005

kontributi mesatar i të vetëpunësuarve në fshat, i llogaritur si mesatare aritmetike e

ponderuar në masën 6,849 lekë vihet në raport me pagën e të vetpunësuarve në qytet,

ose me pagën minimale vjetore të këtij viti prej 150 168 dhe rezulton përqindja e

kontributit të të vetëpunësuarve në bujqësi prej 4.5%. Kurse, duke filluar nga 2002 e

deri në 2012 është parashikuar një rritje graduale nga viti në vit deri në njësimin e saj

me pagën e të vetëpunësuarve në qytet. Megjithëse të dhënat për periudhën 2002-2011

nuk tregojnë një rritje të qëndrueshme të përqindjeve të kontributeve ne gjithsesi kemi

parashikuar kontributet rurale me 34.5%.

Sipas këtij varianti të përqindjeve të kontributeve madhësia e kontributeve në vlerë për

qytetin dhe fshatin do të jetë sipas tabelës 3.23

Tabela 3.23. Kontributet në vlerë sipas variantit të dytë të rritjes së GDP-së (milionë

lekë)

Totali AdministrataKompani

shtetërore

Shoqëri

private

Të

vetëpunësuar

2000 19,607 18,665 10,389 4,020 3,557 699 252

2001 22,132 21,582 11,644 4,620 4,349 969 277

2002 24,942 24,277 12,707 4,914 5,482 1,174 404

2003 28,859 27,334 14,037 5,852 6,055 1,390 1,279

2004 32,110 29,898 15,584 5,668 6,904 1,742 1,940

2005 33,542 31,302 16,483 4,881 7,991 1,947 1,981

2010 44,195 41,846 19,655 9,391 10,292 2,508 2,349

2015 63,539 51,324 22,761 12,691 12,763 3,110 12,215

2020 76,498 61,160 26,607 15,427 15,379 3,747 15,338

2035 123,931 106,124 42,492 31,022 26,221 6,389 17,807

2055 248,931 227,206 79,290 79,174 55,274 13,467 21,725

Vitet

Totali i

kontributit

në ekonomi

Të

vetëpunësuarit

në fshat

Në qytet

Përqindja e kontributeve për sigurimet shoqërore gjatë këtij dhjetëvjeçari të fundit ka

qenë objekt i ndryshimeve të herëpashershme. Këto ndryshime përgjatë viteve janë

paraqitur në tabelën 3.24.


110

Tabela 3.24. Ngarkesa për sigurime shoqërore (normat e kontributeve)

Totali Punëdh

ënësi

Punëm

arrësiTotali

Punëd

hënësi

Punëm

arrësiTotali

Punëdh

ënësi

Punëm

arrësi

Për paaftësi të përkohshme 1.5 1.5 0.8 0.8 0.3 0.18 0.12

Për barrëlindje 2.8 2.8 2.8 2.3 2.3 2.3 1.4 0.83 0.57 1.4

Për pensione 31.7 21.7 10 31.7 23.9 14.4 9.5 23.9 21.6 12.79 8.81 21.6

për aksidente 0.5 0.5 0.5 0.5 0.3 0.3

Për papunësinë 6 6 2 2 0.9 0.9

TOTALI 42.5 32.5 10 34.5 29.5 20 9.5 26.2 24.5 15 9.5 23

Degët e sigurimit Për të punësuarit Për të

vetëpun

ësuarit

Për të punësuarit Për të

vetëpunë

suarit

Për të punësuarit

2009

Për të

vetëpunë

suarit

20062000

Siç shihet nga tabela më sipër përqindja e kontributit për sigurime shoqërore ka ardhur

gjithmonë duke u ulur.

Normat e mëparshme të kontributeve (sidomos para vitit 2006) kanë qënë shumë të larta

në krahasim me shumë vende të tjera, përfshirë edhe vende të Evropës Qëndrore e

Lindore12.

Në favor të propozimit, për reduktimin e ngarkesës tatimore të punëdhënësve dhe

punëmarrësve në dobi të sigurimeve shoqërore ka qenë edhe argumenti tjetër, që për

vitet e kaluara në elementë të veçantë të kontributeve për sigurime shoqërore kanë

rezultuar kursime. Kështu, përshembull për vitin 1999 kontributet e vjelura për

sigurimin për sëmundje kanë rezultuar me një tepricë ndaj shpenzimeve të përballuara

për këtë qëllim prej afro 250 milionë lekë ose më shumë se 50%, për shpërblim lindjeje

dhe leje barrëlindje një tepricë prej më shumë se 150 milionë lekë, për papunësinë një

tepricë prej 529 milionë lekë, për aksidentet një tepricë prej 150 milionë lekë etj.

Në favor të reduktimit të ngarkesës tatimore ka qënë edhe norma e lartë e evazionit që

vërtetohet vitet e fundit. Besohet, se reduktimi i normës së kontributeve do të ketë efekt

ekonomik të dyanshëm. Nga një anë, në momentin fillestar do të ndikojë në uljen e të

ardhurave financiare në skemën e sigurimeve shoqërore, por mendohet se kjo do të

kompesohet me kalimin e kohës përmes rritjes së interesimit të të punësuarve dhe

punëdhënësve për t'u përfshirë më gjerë në skemën e sigurimeve shoqërore.

Ndërkaq, u prognozua dhe një variant i dytë me ulje të ngarkesës tatimore. Normat e

propozuara për këtë variant janë si më poshtë :

12 Social Security programs through World 1997


111

Tabela 3.25. Normat hipotetike për kontributet

Totali Punëdhënësi Punëmarrësi

Për paaftësi të përkohshme 1.2 1.2

Për barrëlindje 2.2 2.2 2.2

Për pensione 28.5 20.5 8 28.5

për aksidente 0.5 0.5

Për papunësinë 2 2

TOTALI 34.4 26.4 8 30.7

Degët e sigurimitPër të

vetëpunësuarit

Mbështetur në tabelën 3.25 u përllogaritën të ardhurat e prognozuara në vlerë nga

kontributet në skemën e sigurimeve shoqërore për variantin mesatar të rritjes së GDP-

së.

Tabela 3.26. Kontribute në vlerë sipas variantit të dytë të rritjes së GDP–së (milionë

lekë)

Totali AdministrataKompani

shtetërore

Shoqëri

private

Të

vetëpunësuar

2000 19,607 18,665 10,389 4,020 3,557 699 252

2001 22,132 21,582 11,644 4,620 4,349 969 277

2002 24,942 24,277 12,707 4,914 5,482 1,174 404

2003 28,859 27,334 14,037 5,852 6,055 1,390 1,279

2004 32,110 29,898 15,584 5,668 6,904 1,742 1,940

2005 33,542 31,302 16,483 4,881 7,991 1,947 1,981

2010 44,195 41,846 19,655 9,391 10,292 2,508 2,349

2015 51,241 41,390 18,356 10,235 10,292 2,508 9,851

2020 61,692 49,323 21,458 12,441 12,402 3,022 12,369

2035 99,944 85,584 34,268 25,018 21,146 5,152 14,361

2055 200,751 183,231 63,944 63,850 44,576 10,861 17,520

Vitet

Totali i

kontributit

në ekonomi

Të

vetëpunësuar

në fshat

Në qytet

Krahasimi i variantit të parë me variantin e dytë dëshmon se reduktimi i normës së

kontributeve shoqërohet me një kosto financiare të lartë. Kjo kosto, që duhet të

përballohet nga skema natyrisht, është përfitim për punëdhënësit dhe punëmarrësit që

kontribuojnë në skemën e sigurimeve shoqërore.

Megjithatë mendohet se reduktimi i normës së kontributeve do të krijojë kushte më të

favorshme dhe stimuj si për punëdhënësit ashtu edhe për punëmarrësit për tu përfshirë

më gjerë në skemën e sigurimeve shoqërore e për pasojë për reduktimin e evazionit dhe

rritjen e të ardhurave nga kontributet e sigurimeve shoqërore. Ndonëse ky efekt

financiar është i vështirë që të konkretizohet me llogaritje të sakta, bindja është se

reduktimi i normës së kontributeve do të ketë pasoja pozitive.

B. Parashikimi i subvencionit shtetëror dhe i të ardhurave nga burime të

tjera.

Prognozimi i kontributeve shtetërore në favor të sigurimeve shoqërore u bë duke


112

përcaktuar fillimisht numrin e disa kategorive të veçanta personash që përfitojnë

mbështetje financiare nga shteti. Prognozimi i numrit të këtyre kategorive paraqitet si

vijon:

Tabela 3.27. Prognozimi i subvencioneve nga shteti

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Të siguruarit nga shteti 31,644 34,832 23,654 22,173 30,599 29,875 29,825 51,118 53,368 55,710 59,873

Ushtarë 8,569 10,320 7,617 6,885 6,194 6,072 1,008 6,841 7,286 7,759 9,978

Të papunë 21,336 22,361 14,950 13,406 13,079 11,460 9,950 39,586 41,260 42,993 44,799

Të tjerë 1,739 2,151 1,087 1,882 11,326 12,343 18,867 4,691 4,822 4,957 5,096

Pas kësaj u përcaktua paga mesatare reale për këtë kategori njerëzish duke parashikuar

edhe rritjen e saj nga një vit në tjetrin në përpjesëtim me shtimin e produktivitetit të

punës.

Llogaritja e kontributeve shtetërore në favor të këtyre personave u bë me dy variante.

Në variantin e parë, me normat e kontributeve të sigurimeve shoqërore, për ushtarët

31.7% dhe për kategoritë e të papunëve dhe të tjerëve 34.5%. Ndërsa në variantin e dytë

u parashikua ulja e normës së kontributeve të sigurimeve shoqërore përkatësisht në

28.5% dhe 30.7%. Në këto llogaritje nuk janë marrë parasysh variantet e prognozuara të

rritjes së GDP-së, për arsye se dinamika e numrit të këtyre njerëzve nuk ka lidhje të

drejtëpërdrejtë me dinamikën e GDP-së. Mbështetur në të dhënat e mësipërme u

kalkulua madhësia e kontributeve shtetërore në vlerë, në favor të sigurimeve shoqërore,

me normat ekzistuese të kontributeve dhe me normat e reja të propozuara të cilat

paraqiten në tabelat 3.28 dhe 3.29.

Tabela 3.28. Të ardhurat nga kontributet me normat e vitit 2005 ( në milionë lekë)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Të siguruar nga shteti 1,306 1,342 1,380 5,170 6,323 8,614 11,235 4,892 6,490 14,028 39,476

Ushtarë 216 274 223 225 222 241 183 443 602 1,333 4,547

Të papunë 598 661 488 487 522 507 480 2,853 3,794 8,219 22,721

Të tjerë 492 407 669 4,458 5,579 7,866 10,572 1,597 2,094 4,476 12,208

Tabela 3.29. Të ardhurat nga kontributet me normat hipotetike (në milionë lekë )

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Të siguruar nga shteti 1,306 1,342 1,380 5,170 6,323 8,614 11,235 4,700 5,234 11,313 31,835

Ushtarë 216 274 223 225 222 241 183 400 485 1,075 3,667

Të papunë 598 661 488 487 522 507 480 2,800 3,060 6,628 18,323

Të tjerë 492 407 669 4,458 5,579 7,866 10,572 1,500 1,689 3,610 9,845

Pasi bëmë prognozimin e kontributeve shtetërore në favor të Sigurimeve Shoqërore,


113

kalojmë në hapin tjetër, në llogaritjen e të ardhurave nga burimet e tjera.

Ndër to dallohen: të ardhurat nga sigurimet vullnetare, si dhe të ardhurat nga

përdorimi i mjeteve monetare rezervë të skemës së sigurimeve shoqërore. Për

prognozimin e të ardhurave nga sigurimet vullnetare nuk disponohen të dhëna të

mjaftueshme e për një kohë të gjatë nga e kaluara. Të vetmet të dhëna që mund të

konsiderohen si pikënisje për prognozim shërbejnë numri i personave që kanë

përfunduar akt-marrëveshje ose aneks-marrëveshje për sigurime vullnetare me ISSH-në

në vitin 2000, që llogariten të jenë 10,000 persona, si dhe plani dhe realizimi i tij për

kontributet e sigurimeve vullnetare për periudhën 2000-2010.

Prognozimi i kontributeve vullnetare në vlerë u mbështet në dy faktorë kryesorë: në

numrin e kontribuesve vullnetarë, si dhe në madhësinë e pagës minimale të të

vetëpunësuarve në qytet. Për llogaritjen e numrit të kontribuesve vullnetarë shërbyen

numri faktik i tyre deri në vitin 2010, si dhe dinamika e rritjes së përvitshme rreth 3% në

vit deri në vitin 2055. Llogaritja e pagës minimale u mbështet tek madhësia e pagave

reale të të vetëpunësuarve, si dhe në rritjen e tyre në përpjesëtim me shtimin e

produktivitetit të punës. Ky variant na duket minimal për shkak të numrit shumë të

madh të emigrantëve ekonomikë që ndodhen të punësuar jashtë vendit e sidomos në

Greqi e Itali. Në këto vende mund të parashikohet shtimi i këtij aktiviteti përmes

zgjerimit të informacionit, hapjes së agjencive të sigurimit vullnetar, si dhe përfundimit

të marrëveshjeve përkatëse ndërshtetërore. Madhësia e prognozuar e të ardhurave nga

sigurimi vullnetar do të jetë si vijon:

Tabela 3.30. Të ardhurat nga kontributet për sigurimin vullnetar (në milionë lekë)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

202 273 261 247 273 260 369 521 716 983 1,350

Fondi rezervë i pensioneve në bazë të ligjit duhet të jetë tremujorë. Sipas bilancit, në

fund të vitit 1999 ajo rezulton 4761 milionë lekë. Mbi këtë bazë u llogaritën të ardhurat

nga përdorimi i fondit rezervë, si një variant minimal dhe i garantuar. Mendohet se të

ardhurat do të jenë më të mëdha, për llogari të tejkalimit të madhësisë së disponibilitetit

të mjeteve monetare të ISSH-së përmbi fondin rezervë. Duke prognozuar rritjen e kësaj

rezerve sipas dinamikës së parashikuar të rritjes së pensioneve reale, si dhe duke u

mbështetur në një normë mesatare vjetore neto të përfitimit nga investimi i kësaj rezerve

rezultojnë këto të ardhura:


114

Tabela 3.31. Të ardhurat e tjera (nga rezervat)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Rezerva tremujore 4,763 5,009 5,275 5,542 5,795 6,166 7,478 9,855 12,519 15,000 18,000

Norma e interesit 8% 8% 8% 8% 9% 9% 6% 6% 6% 6% 6%

Shuma e të ardhurave 381 401 422 443 522 555 449 591 751 900 1080

C. Parashikimi i të ardhurave totale

Deri tani prognozimi i të ardhurave totale ka ndjekur skemën e paraqitur në figurën 3.5.

Prognozimet u bënë sipas variantit mesatar të rritjes së prognozuar të GDP-së. Këto

prognozime janë bërë sipas dy varianteve për ngarkesën kontributive: Së pari, me

normat ekzistuese të kontributeve dhe së dyti me normat kontributive hipotetike më të

ulta si për qytetin ashtu edhe për fshatin.

Totali i të ardhurave sipas supozimit të parë paraqitet në tabelën 3.32. Në zërin të

ardhura të tjera përfshihen të ardhurat nga rezervat plus të ardhurat nga sigurimi

vullnetar.

Tabela 3.32. Totali i të ardhurave sipas viteve (supozimi I)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

I Të ardhurat nga kontributet 19,607 22,132 24,942 28,859 32,110 33,542 44,195 63,539 76,498 123,931 248,931

II Të ardhura të tjera 583 674 683 690 795 815 818 1,112 1,467 1,883 2,430

III Kontribute të shtetit 1,306 1,342 1,380 5,170 6,323 8,614 11,235 4,892 6,490 14,028 39,476

Totali 21,496 24,148 27,005 34,719 39,228 42,971 56,248 69,543 84,455 139,842 290,837

Sipas variantit të dytë parashikimet u bënë me këto norma kontributive hipotetike (të

përcaktuara nga ne): normat e kontributit në qytet për administratën shtetërore, për

kompanitë publike dhe firmat prívate 34,4%; për të vetëpunësuarit 30,7%; për të

vetëpunësuarit në bujqësi 30.7%; 28,5% për ushtarët dhe 30,7% për kategoritë e të

papunëve dhe të tjerëve.

Totali i të ardhurave sipas supozimit të dytë paraqitet në tabelën 3.33.

Tabela 3.33 Totali i të ardhurave sipas viteve (supozimi II)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

I Të ardhurat nga kontributet 19,607 22,132 24,942 28,859 32,110 33,542 44,195 51,241 61,692 99,944 200,751

II Të ardhura të tjera 583 674 683 690 795 815 818 1,112 1,467 1,883 2,430

III Kontribute të shtetit 1,306 1,342 1,380 5,170 6,323 8,614 11,235 4,700 5,234 11,313 31,835

Totali 21,496 24,148 27,005 34,719 39,228 42,971 56,248 57,053 68,393 113,140 235,016


115

Në këtë pjesë të punimit do bëjmë prognozimin në vlerë të përfitimeve duke i ndarë në

dy grupe sipas Fig 3.7.

Figura 3.7 : Shpenzimet totale

Përllogaritja e shpenzimeve të pensioneve në vlerë apo i pjesës së shpenzimeve në

bilancin e ISSH-së, kërkon që krahas numrit të prognozuar të pensionistëve, të cilët do

të përfitojnë nga skema e sigurimeve shoqërore, të merret parasysh edhe treguesi i

madhësisë së pensionit mesatar për të gjitha llojet e pensioneve.

Figura 3.8 : Shpenzimet për pensione

Për të thjeshtësuar prognozimin e treguesit të pensionit mesatar në këtë studim, ashtu siç

u përmend më parë për pagën mesatare, u pranua që llogaritjet të bëhen pa ndikimin e

inflacionit, i cili do të ndërlikonte në mënyrë të panevojshme veprimet llogaritëse.

Arsyeja e këtij thjeshtësimi është se me ligj ndikimi i drejtpërdrejtë i inflacionit mbi

madhësinë e pensioneve nominale është parashikuar të merret parasysh herë pas here

përmes indeksimit të pensioneve nominale me indeksin e çmimeve

Ndërkaq, mendohet së madhësia e pensioneve do të rritet me kalimin e kohës krahas

rritjes ekonomike dhe krijimit të mundësive ekonomike për përmirësimin e standartit

3.4 Prognozimi në vlerë i shpenzimeve për përfitime


116

jetësor të pensionistëve. Për të prognozuar rritjen reale dhe të përballueshme nga ana

ekonomike të pensioneve u gjykua se treguesi më i drejtëpërdrejtë dhe më i saktë, është

rritja e pensioneve me të njëjtin ritëm që do të rritet paga mesatare. Kjo e fundit siç

kemi shpjeguar është prognozuar të rritet në përpjestim me dinamikën e rritjes së

produktivitetit të punës në ekonominë kombëtare. Sipas kësaj logjike madhësia e

prognozuar e pensioneve për të gjitha kategoritë e saj dhe për tërë periudhën e shqyrtuar

paraqitet në tabelën 3.34

Mbështetur në numrin e pensioneve të llogaritur sipas ligjit të vjetër të daljes në pension

të të punësuarve dhe në madhësinë e prognozuar të pensioneve rezultojnë këto

shpenzime për llojet e ndryshme të pensioneve:

Tabela 3.34 Shpenzimet për pensione sipas ligjit të mëparshëm (në milionë lekë)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Qyteti 19,492 22,689 25,669 28,118 31,061 34,434 57,207 59,035 76,794 142,848 267,130

pleqëri 16,709 19,573 22,061 23,886 26,211 28,842 36,695 48,257 61,997 115,703 216,882

Nr i pensionistëve 271,673 279,288 285,226 287,438 289,274 286,711 285,875 294,630 296,645 299,250 303,210

Pensioni mesatar 61,505 70,080 77,347 83,098 90,608 100,597 128,362 163,790 208,996 386,642 715,287

invaliditeti 1,170 1,303 1,586 1,922 2,272 2,808 5,714 5,498 7,497 13,164 23,654



familiare 1,613 1,814 2,022 2,310 2,578 2,784 3,432 5,279 7,300 13,981 26,594



Fshati 2,057 2,610 3,290 4,055 4,763 5,464 6,578 9,165 11,965 22,810 43,265

pleqëri 1,883 2,401 3,040 3,759 4,432 5,129 6,129 8,561 11,091 21,117 39,968



invaliditeti 53 62 73 86 99 118 254 214 312 530 965



familiare 122 147 178 209 232 218 195 391 562 1,163 2,331



Totali 21,549 25,299 28,960 32,172 35,824 40,213 63,785 68,200 88,759 165,658 310,395

Ndërsa, madhësia e shpenzimeve për llojet e ndryshme të pensioneve, por të llogaritura

me supozimet e rritjes së moshave të daljes në pension të punëmarrësve paraqiten në

tabelën 3.35


117

Tabela 3.35. Shpenzimet për pensione ku mosha e pensioneve është rritur

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Qyteti 19,492 22,689 25,669 28,118 31,061 34,434 57,207 57,727 74,851 139,114 258,840

pleqëri 16,709 19,573 22,061 23,886 26,211 28,842 36,695 47,900 61,518 114,771 214,588



invaliditeti 1,170 1,303 1,586 1,922 2,272 2,808 5,714 4,939 6,851 11,942 20,704



familiare 1,613 1,814 2,022 2,310 2,578 2,784 3,432 4,887 6,482 12,402 23,548



Fshati 2,057 2,610 3,290 4,055 4,763 5,464 6,578 9,077 11,846 22,362 41,880

pleqëri 1,883 2,401 3,040 3,759 4,432 5,129 6,129 8,493 11,013 20,778 38,778



invaliditeti 53 62 73 86 99 118 254 204 294 493 875



familiare 122 147 178 209 232 218 195 380 539 1,091 2,226



Totali 21,549 25,299 28,960 32,172 35,824 40,213 63,785 66,804 86,697 161,476 300,719

Për të përcaktuar pjesën e shpenzimeve të bilancit të ISSH-së që lidhet me përfitimet u

krye edhe prognozimi i disa shpenzimeve të tjera të kësaj skeme (grupi i dytë) që lidhen

me pagesat për vdekjet, shpenzime për sëmundje e aksidente në punë dhe për

barrëlindje. Madhësia e këtyre shpenzimeve u prognozua sipas dinamikës së tyre të

vërtetuar në periudhën e kaluar dhe paraqitet si vijon:

Tabela 3.36. Shpenzimet e tjera të skemës ( në milionë)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Shpenzime për përfitime të tjera 927 916 854 888 936 992 1907 2540 3383 4507 6003

Duke i përmbledhur shpenzimet për llojet e ndryshme të pensioneve me shpenzimet e

tjera, rezultojnë këto shpenzime totale të skemës së sigurimeve shoqërore për tërë

periudhën e prognozuar:

Tabela 3.37. Totali i përfitimeve të ISSH-së në vite (në milionë)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Shpenzime për pensionet

1-sipas ligjit ekzistues 21,549 25,299 28,960 32,172 35,824 40,213 63,785 68,200 88,759 165,658 310,395

2-sipas supozimit të dytë 21,549 25,299 28,960 32,172 35,824 40,213 63,785 66,804 86,697 161,476 300,719

Shpenzime të tjera 927 916 854 888 936 992 1,907 2,540 3,383 4,507 6,003

TOTALI a1+b 22,476 26,215 29,814 33,060 36,760 41,205 65,692 70,740 92,142 170,165 316,398

TOTALI a2+b 22,476 26,215 29,814 33,060 36,760 41,205 65,692 69,344 90,080 165,983 306,722


118

Sikurse e kemi përmendur më parë hipoteza jonë në këtë pjesë të punimit është se

sistemi aktual i pensioneve PAYG në Shqipëri nuk do të jetë i qëndrueshëm

financiarisht edhe për një periudhë të gjatë kohe.

Theksojmë edhe njëherë se me qëndrueshmëri financiare të sistemit të pensioneve do të

kuptojmë një situatë financiare të sistemit, të tillë që i jep atij mundësinë të kënaq

nevojat e përfituesve të sotëm pa kompromentuar mundësinë e tij që të kënaqë edhe

nevojat e përfituesve të ardhshëm.

Pra pyetja që ne shtrojmë është: a do të jetë nesër në gjendje sistemi të paguajë një

pension ideal, të standartizuar, të kënaqshëm duke u bazuar vetëm mbi parimin

kontributiv?

Me fjalë të tjera, të ardhurat nga kontributet do të përballojnë shpenzimet për përfitime

në të ardhmen? Theksojmë këtu se ashtu siç e kemi trajtuar edhe më parë në punim të

ardhurat nga kontributet përfaqësojnë pjesën kryesore në të ardhurat e skemës dhe po të

njëjtën gjë mund të themi për përfitimet në pjesën e shpenzimeve.

Duke u bazuar në parashikimet tona për të ardhurat nga kontributet deri në 2055 dhe të

shpenzimeve për përfitime deri në 2055 kemi ndërtuar tabelat e mëposhtme.( në zërin

kontribute përfshihen edhe kontributet vullnetare).

Në tabelën 3.38 tregohet defiçiti i skemës duke u bazuar në skenarin e dytë, pra me

normat hipotetike të tonat.

Tabela 3.38. Defiçiti i ISSH-së në vleftë dhe në % ndaj GDP-së (skenari i dytë)

Treguesit 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Kontributet 33,802 44,564 51,762 62,408 100,927 202,101

Shpenzimet 41,205 65,692 69,344 90,080 165,983 306,722

Defiçiti në vleftë -7,403 -21,128 -17,582 -27,672 -65,056 -104,621

GDP 814,797 1,242,418 1,300,000 1,436,390 1,730,850 2,085,654

Defiçiti në % ndaj GDP -0.909 -1.701 -1.352 -1.926 -3.759 -5.016

Siç vëmë re nga tabela skema rezulton me defiçit, dhe ky defiçit do të vazhdojë të rritet

edhe në të ardhmen dhe sigurisht që do të mbulohet nga shteti.

Situata është e ngjashme edhe po të marrim në konsideratë të ardhurat totale të ISSH-së,

pra edhe kontributet shtetërore, dhe të ardhurat e tjera si në tabelën 3.39.

3.5. A do të jetë skema e pensioneve e qëndrueshme në të ardhmen?


119

Tabela 3.39. Defiçiti i ISSH-së në vleftë dhe në % ndaj GDP-së

Treguesit 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Te ardhurat gjithsej 42,971 56,248 57,053 68,393 113,140 235,016

Shpenzimet 41,205 65,692 69,344 90,080 165,983 306,722

Defiçiti në vleftë 0 -9,444 -12,291 -21,687 -52,843 -71,706

GDP 814,797 1,242,418 1,300,000 1,436,390 1,730,850 2,085,654

Defiçiti në % ndaj GDP na -0.760 -0.945 -1.510 -3.053 -3.438

Më poshtë në tabelën 3.40 paraqitet defiçiti sipas skenarit të parë pra me normat

ekzistuese të vitit 2005.

Tabela 3.40. Defiçiti i ISSH-së në vleftë dhe në % ndaj GDP-së ( skenari i parë )

Treguesit 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Kontributet 33,802 44,564 64,060 77,214 124,914 250,281

Shpenzimet 41,205 65,692 70,740 92,142 170,165 316,398


GDP 814,797 1,242,418 1,300,000 1,436,390 1,730,850 2,085,654


Sqarojmë se në tabelën e mësipërme në zërin kontribute janë të gjitha kontributet e

drejtëpërdrejta duke përfshirë edhe kontributet vullnetare. Dhe në zërin shpenzimet

përfshihen të gjitha shpenzimet për përfitime.

Përsëri skema do të rezultoj me defiçit edhe po të marrim në konsideratë të ardhurat

totale të ISSH-së, pra edhe kontributet shtetërore, dhe të ardhurat e tjera si në tabelën

3.41.

Tabela 3.41. Defiçiti i ISSH-së në vleftë dhe në % ndaj GDP-së (Skenari i parë)

Treguesit 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Te ardhurat gjithsej 42,971 56,248 69,543 84,455 139,842 290,837

Shpenzimet 41,205 65,692 70,740 92,142 170,165 316,398

Defiçiti në vleftë 0 -9,444 -1,197 -7,687 -30,323 -25,561

GDP 814,797 1,242,418 1,300,000 1,436,390 1,730,850 2,085,654

Defiçiti në % ndaj GDP na -0.760 -0.092 -0.535 -1.752 -1.226

Defiçiti në skemë në vitet 2005-2010 është relativisht i ulët. Mendohet që ky defiçit të

vazhdojë të ulet deri në 2015 por pas vitit 2015 situata fillon të përkeqësohet dhe nga

viti 2055 defiçiti arrin vlera vërtet të larta.

Pra vërtetohet hipoteza jonë se as edhe në të ardhmen plani ekzistues i pensioneve nuk

do të jetë i qëndrueshëm.


120

Në këtë kapitull analizohet reformimi i mëtejshëm i sistemit PAYG. Në kapitullin e

mëparshëm u bënë një sërë parashikimesh me synimin që të përcaktohej nëse skema

PAYG në Shqipëri do të jetë e qëndrueshme financiarisht në të ardhmen, pra nëse ajo

mund të kënaq nevojat e pensionistëve të sotëm pa prekur interesat e pensionistëve të

nesërm. Në përfundim të kësaj analize u bë e qartë se skema PAYG nuk është dhe nuk

do të jetë e qëndrueshme sikurse ajo funksionon. Në këtë kre hidhet hipoteza e tretë: “A

mund të arrihet qëndrueshmëria e planit publik të pensioneve nëpërmjet reformave

parametrike të mbështetura nga reformat administrative?”. Vërtetimi i kësaj hipoteze

do të realizohet nëpërmjet ndërtimit të një sërë skenarëve (kombinimeve të

parametrave) nga ana jonë. Gjithashtu në këtë kre analizohen edhe reformat strukturore

dhe arrihet në disa konkluzione që kanë lidhje me krijimin e shtyllës së dytë e të tretë të

pensioneve.

Kapitulli i katërt

Reformat e domosdoshme për arritjen e qëndrueshmërisë

të sistemit të pensioneve.


121

Sistemet e pensioneve duhet të jenë të qëndrueshme në afatgjatë dhe gjithashtu të jenë të

besueshme për brezat e ardhshëm, duke përmbushur funksionin e tyre kryesor për të

siguruar të ardhura të mjaftueshme për të moshuarit, të paaftët dhe të mbijetuarit. Në

funksion të sfidave demografike, ekonomike dhe sociale me të cilat përballen një sërë

vendesh, përfshirë edhe vendet e EQL-së, pra edhe vendin tonë, këto kërkesa ndoshta

mund të përmbushen vetëm me reformimin e sistemeve.

Nën çdo lloj të sistemit të pensioneve, mallrat dhe shërbimet që blejnë pensionistët për

të përmbushur nevojat e tyre bazë dhe për të ruajtur standartin e tyre të jetesës duhet të

vijnë nga prodhimi kombëtar aktual (përveç strehimit). Madhësia e transferimit të

pensioneve në ekonominë kombëtare matet kështu me përqindjen e shpenzimeve të

pensioneve në prodhimin kombëtar, apo me "raportin e pensioneve ndaj GDP-së".

Prandaj, një sistem pensional është i përballueshëm, nëse raporti i pensioneve ndaj

GDP-së nuk ndryshon në të ardhmen e afërt.

Përderisa një sistem publik i pensioneve në thelb mbështetet mbi transfertat e

gjeneratave, qëndrueshmëria e tij në mënyrë kritike varet nga fakti nëse gjenerata e

punës është e angazhuar për të paguar kontributet për brezin e moshuar. Në këtë kuptim,

nocioni i qëndrueshmërisë mishëron parimin se gjenerata e tanishme duhet njësoj të

respektojë të drejtat e brezave të ardhshëm. Prandaj, reforma e pensioneve duhet të

mbështetet jo vetëm nga punëtorët dhe pensionistët aktualë, por edhe nga brezat e

ardhshëm të punës që do të kërkohet të paguajnë kontributet për brezat e tyre të

moshuar. Për një sistem PAYG me përfitime të përcaktuara siç është shtylla e parë në

vendin tonë ekzistojnë në parim dy mënyra për të vendosur një balancë financiare :

Së pari zvogëlimi i shpenzimeve për përfitime duke modifikuar formulën e pensioneve,

rritje e moshës së pensionit, ndryshimit të metodës së indeksimi, shoqëruar këto me

minimizimin e shpenzimeve administrative.

Së dyti rritjen e të ardhurave duke rritur normën e kontributeve, apo duke zgjeruar

bazën kontributive nëpërmjet përmirësimit të pajtueshmërisë me ligjin dhe mbledhjes

4.1. Disa trajtime teknike në lidhje me reformat e pensioneve.


122

efikase të kontributeve. Gjithashtu duhet theksuar se rritja ekonomike do të ndihmojë në

mënyrë të konsiderueshme në rritjen e madhësisë së bazës kontributive.

Shpenzimet e pensioneve si përqindje ndaj GDP-së, e quajtur ndryshe raporti i

pensioneve ndaj GDP-së, mund të shprehet si më poshtë:

Ku:

P : shpenzimet e pensioneve

Y : GDP

T : Baza totale kontributive

Pop65+ : Popullsia e moshës 65 vjeç e lartë

Pop20–64 : Popullsia e moshës 20-64 vjeç

Cont : Numri i kontribuesve

Pens : Numri i përfituesve

AvePens : Pensioni mesatar

AveSal : Baza mesatare e kontributit.

Formula e mësipërme na jep mundësinë që të përllogarisim ndryshimet në raportin e

pensioneve ndaj GDP-së nëpërmjet ndryshimeve në faktorët përbërës. Kuptimi i secilit

faktor në formulën e mësipërme është si vijon:

Faktori i parë, raporti i popullsisë së moshës 65 vjeç e lartë me popullsinë e moshës 20-

64 vjeç, është norma (raporti) e varësisë së moshës së vjetër, e cila mat nivelin e plakjes

demografike në nivel kombëtar.

Faktori i dytë, raporti i numrit të pensionistëve me popullsinë e moshës 65 vjeç e lartë,

është shkalla e mbulimit të pensionistëve.

Inversi i faktorit të tretë, raporti i numrit të kontribuesve me popullsinë e moshës 20-

64 vjeç, është norma e mbulimit të kontribuesve.

4.1.1 Analiza e faktorëve që ndikojnë në raportin e shpenzimeve të

pensioneve ndaj GDP-së


123

Faktori i katërt, i cili mat nivelin e pensionit mesatar ndaj bazës mesatare të

kontributeve, është norma e zëvendësimit të sistemit.

Faktori i fundit, raporti i bazës totale kontributive ndaj PBB-së, quhet norma e kapur e

të ardhurave të tatueshme.

Produkti i tre faktorëve të parë është e barabartë me raportin e numrit të pensionistëve

me numrin e kontribuesve, ose raportin e varësisë së sistemit.

Produkti i katër faktorëve të parë është e barabartë me shpenzimet e pensioneve si një

përqindje e bazës totale kontributive, ose P / T, e cila është norma e kostos së

pensioneve. Norma e kostos së pensioneve është një produkt i normës së varësisë së

sistemit dhe normës së zëvendësimit të sistemit. Norma e kostos së sistemit është e

krahasueshme me normën e vjeljes së kontributeve mbi bazën kontributive.

Përshtatshmëria e niveleve të përfitimit dhe qëndrueshmëria e një sistemi pensional janë

të ndërlidhura. Në përgjithësi, shkalla e kostos të sistemeve të pensionit siç u diskutua

më sipër varet nga norma e zëvendësimit të sistemit dhe norma e varësisë së sistemit.

Duke mbajtur një nivel përfitimi konstant, çdo rritje në normën e varësisë së sistemit do

të rrisë normën e kostos së pensioneve. Nga ana tjetër, në mënyrë që të kontrollojë

rritjen në normën e kostos së pensioneve nën presionet demografike, reduktimet në

nivelin e përfitimit, në vija të përgjithshme janë të pashmangshme.

Në këtë analizë, kufijtë e aplikuar për moshën në përcaktimin e raportit të varësisë së

moshës së vjetër janë 20 vjeç dhe 65 vjeç. Megjithatë, ka pensionistë që marrin

pensione pleqërie, invaliditeti dhe familjare, dhe janë më të rinj se 65 vjeç, ashtu

sikurse ka dhe kontribues që janë më të vjetër se 65 vjeç ose më të rinj se 20 vjeç.

Në vitin 2010, shpenzimet e pensioneve në 27 vendet e BE-së ishin 10.2 përqind e

GDP-së, duke filluar nga 4.1 për qind për Irlandën në 14 përqind për Italinë.

Dymbëdhjetë anëtarët e rinj të BE–së shpenzojnë 9,2 për qind të GDP-së për pensionet

publike. Raportet relativisht të larta të pensioneve ndaj PBB-së për vendet e Evropës

Qëndrore dhe Lindore i atribuohen dukshëm normave të larta të varësisë së sistemit të

4.1.2. Dinamika e raportit të pensioneve ndaj PBB-së.


124

cilat janë në përgjithësi mbi 50 përqind duke treguar se më pak se dy kontribues po

mbështesin një pensionist.13

Në vendin tonë raporti i shpenzimeve për përfitime ndaj GDP-së për disa vite ka qenë :

4.4 përqind në vitin 1997; 4.9 përqind në vitin 2005 dhe 5 përqind në vitin 2011. Ndërsa

raporti i shpenzimeve totale të sigurimeve shoqërore ndaj GDP-së sipas viteve 1997,

2005, 2011 ka qenë përkatësisht; 5.8 përqind, 5.5 përqind dhe 6.1 përqind.

Lidhur me ndryshimin e raportit të pensioneve ndaj GDP-së, formula në vijim tregon:

Ku:

Y : GDP

P : shpenzimet e pensioneve

N : pensione të dhëna për pensionistët e rinj

D : pensionet për pensionistët e vdekur

g : norma e rritjes së GDP-së

i : norma e indeksimit të pensioneve

Që një sistem pensional të jetë i volitshëm në afatgjatë, ky tregues nuk duhet të rritet

vazhdimisht. Prandaj, kërkesa që raporti P / Y të mos rritet, ose e thënë ndryshe Δ (P /

Y) ≤ 0, përshkruhet nga kushtet e mëposhtme:

Kjo do të thotë se raporti i pensioneve ndaj GDP-së nuk rritet nëse norma natyrore e

rritjes së shpenzimeve të pensioneve kufizohet nga norma reale e rritjes ekonomike në

lidhje me normën e indeksimit. Kushti i mësipërm nënkupton që në mënyrë që të

shmangen rritjet e mëtejshme në raportin e pensioneve ndaj GDP-së, duhet :

Të zvogëlohet sasia e dhënies së pensioneve të reja (nëpërmjet një formule më të

ulët pensioni, kushte kualifikuese të forta dhe një moshë më të lartë të pensionit)

Të aplikohen norma të ulëta të indeksimit të pensionit, ose

13 Pension Reform in Central and Eastern Europe in times of crisis, austerity and beyond. (edited by

Kenichi Hirose)


125

Të arrihet një rritje ekonomike më e madhe (për shembull nëpërmjet rritjes së

kursimeve dhe të investimeve).

Nga një këndvështrim aktuarial një sistem pensional është me aftësi paguese në

afatgjatë nëse detyrimet e përllogaritura të pensioneve përmbushen siç duhet nga

kontributet e pritshme. Përllogaritja e ekuilibrit të disa të dhënave është përdorur për të

testuar aftësinë paguese në afatgjatë.

Mjetet Detyrimet

F0 - Fondi në datën e vlerësimit

- Vlera aktuale e kontributeve:

- Vlera aktuale e përfitimeve:

-Bilanci aktuarial

Bilanci i mësipërm krahason shumën e fondit fillestar F0 dhe vlerës aktuale të pritshme

të kontributeve të ardhshme PV [C(t)] kundrejt vlerës aktuale të pritshme të

shpenzimeve të përfitimeve të ardhshme PV [E (t)]. Nëse rezulton një balancë negative,

vlera absolute e kësaj diference është quajtur një detyrim pensioni i pafinancuar ose

ndonjëherë një borxh i nënkuptuar i pensioneve.

Ka disa baza të vlerësimit përsa i përket objektit të detyrimeve. Shembulli i mësipërm

adopton bazën e fondit të hapur, i cili merr parasysh jo vetëm detyrimet e shërbimit të

mëparshëm, por edhe detyrimet për përfitimet që u korrenspondojnë kontribuesve të

ardhshëm nga punëtorët aktualisht aktive dhe nga hyrjet e reja në skemë. Një alternativë

tjetër është adoptimi i bazës së përllogaritjeve të përditësuara, e cila merr parasysh

detyrimet që i korrespondojnë kontributeve të së kaluarës. Në këtë rast detyrimet

krahasohen me fondin fillestar, pasi kontributet e ardhshme nuk merren në konsideratë.

4.1.3. Aftësia paguese e sistemit publik të pensioneve në afatgjatë


126

Interpretimi i bilancit aktuarial kërkon kujdes. Së pari, vlerat aktuale janë të ndjeshme

ndaj normës së skontimit (r) të përdorur për përkthimin e vlerave të flukseve monetare

të ardhshme në vlera në datën e vlerësimit. Së dyti, në anën e aseteve, kontributet e

ardhshme janë të garantuara në fund të fundit nga e drejta e qeverisë për të vjelë

kontributet e sigurimeve shoqërore nga pagat e punonjësve. Së treti, ky bilanc nuk merr

në konsideratë kërkesat për likuiditet të operacioneve të përvitshme të fondit.

Pavarësisht nga këto përjashtime, bilanci aktuarial është një mjet i dobishëm për të

vlerësuar detyrimet e pensionit në periudha afatgjatë sipas legjislacionit aktual. Ai

gjithashtu mund të identifikojë nevojën për të reduktuar përfitimet në të ardhmen apo

për të rritur kontributet e ardhshme, në mënyrë që të shmangen detyrimet e

pafinancuara.

Reformat parametrike në skemën shtetërore të pensioneve diktohen nga nevoja e

qëndrueshmërisë financiare të saj. Sikurse e kemi theksuar edhe më parë për qëllim të

lehtësimit të studimit tonë, në këtë punim qëndrueshmërinë financiare e kemi

konceptuar si një reduktim të nevojave për subvencion shtetëror të ISSH-së me synim

përfundimtar heqjen e këtij subvencionimi.

Analiza e parë që duhet të bëhet për qëndrueshmërinë financiare të një fondi shtetëror

pensionesh është analiza e faktorëve që lidhen me tranzicionin e ekonomisë nga një

ekonomi e centralizuar drejt një ekonomie me treg të hapur e plotësisht konkurrentë, si

edhe analiza e ndikimit të këtyre faktorëve në qëndrueshmërinë financiare të këtij fondi.

Analiza të ngjashme për vende të tjera në tranzicion kanë nxjerrë në pah rezultate të

ndryshme. (Mackenzie, Gerson,Cuveas, 1997).

Një analizë e tillë është e domosdoshme për të nxjerrë në pah nëse subvencionet

shtetërore të fondit shtetëror të pensioneve kanë qenë e janë të justifikuara apo jo, dhe

nëse në modelin apo modelet aktuariale që do të ndërtohen duhet të merren në

konsideratë edhe subvencione të ardhshme që lidhen me tranzicionin e ekonomisë. Pra

në fund të fundit duhet të përcaktohet nëse edhe në të ardhmen për sistemin PAYG

4.2 Reformat parametrike


127

duhet të parashikohen subvencione shtetërore për efekt të faktorëve të ndryshëm të

tranzicionit të ekonomisë.

Ndaj në vijim para se të analizohen reformat e parametrave të sistemit PAYG për

skemën urbane dhe rurale, duhet të analizojmë e të gjejmë pikërisht ndikimin e

faktorëve të tranzicionit në subvencionet shtetërore për këtë sistem.

Fondi shqiptar i pensioneve ka qënë i ndikuar negativisht nga sektori informal në kohën

kur kontributet nga sektori shtetëror filluan të ulen si pasojë e falimentimit të

ndërmarrjeve shtetërore ose të zvogëlimit të tyre në kufijtë minimal të ekzistencës së

tyre. Si rrjedhim nga viti 1990 deri në 1994 ka rezultuar një rënie drastike e numrit të

kontribuesve nga 100% të fuqisë punëtore në një të tretën e saj. Që nga kjo kohë, norma

e mbulimit megjithëse ka pësuar rritje përsëri ka mbetur në nivele jo shumë të

kënaqshme, kjo si për shkak të administrimit të dobët në arkëtimin e kontributeve ashtu

edhe të shtysave të pakta të dhëna për grumbullimin e kontributeve të tilla si, normat e

larta të kontributeve të aplikuara, por edhe të normës së ulët të zëvendësimit. Këta

faktorë që në pamje të parë duken të lidhur me tranzicionin në fakt më shumë

reflektojnë mangësitë e mëdha strukturale të sistemit të cilat do të zgjasin në kohë. Pra

këta faktorë nuk mund të justifikojnë më parashikimin e subvencioneve të përkohshme

nga buxheti i shtetit.

Një faktor tjetër i lidhur me tranzicionin që ka rënduar fondin e pensioneve kanë qënë

inisiativat për dalje në moshë më të herët në pension. Gjatë viteve 1991-1993 punonjësit

shtetëror kanë pasur mundësinë e daljes në pension pesë vjet para moshës normale duke

përfituar një pension jo të plotë. Deri në vitin 1993 nga kjo skemë përfituan 60.000 ish

punonjës shtetëror. Kuptohet që duke filluar nga viti 1998 këta pensionistë që kanë

përfituar nga dalja e parakohshme në pension nuk mund të konsiderohen më faktor për

shkak se ata kanë arritur të gjithë moshën normale të pensionit, pavarësisht se dalja e

parakohshme në pension deri në 1998 ka kërkuar subvencionim nga ana e buxhetit të

shtetit. Kjo skemë iu ofrua edhe minatorëve në vitet 1995-1996. Në këtë periudhë

12.000 minatorë përfituan nga dalja e parakohshme në pension. Pas vitit 2001 edhe kjo

pjesë e pensionistëve nuk mund të ndikojë në skemën urbane të fondit.

4.2.1 A mund të justifikohet paqëndrueshmëria aktuale e sistemit të

pensioneve nga faktorët e tranzicionit ?


128

Nga analiza e mësipërme del në pah se në tërësi, rëndësia e faktorëve të lidhur me

tranzicionin të cilët përkohësisht kanë ndikuar në pozicionin financiar të sistemeve të

mbrojtjes sociale të ekonomive në tranzicion, pra edhe të vendit tonë, nuk mund të

justifikojnë më mbështetjen e ISSH-së nga buxheti i shtetit me subvencione .

Modeli aktuarial që kemi ndërtuar do të përdoret për tre qëllime:

Së pari për të përcaktuar qëndrueshmërinë financiare të sistemit shqiptar PAYG

Së dyti për të përcaktuar parametrat e këtij sistemi dhe

Së treti për argumentimin e domosdoshmërisë së kollonave të tjera, domethënë të

kollonës së dytë e të tretë.

Modeli aktuarial ka mbuluar një periudhë nga 2005-2055 (50 vjet). Simulimet që janë

bërë nxjerrin në pah efektet e supozimeve të ndryshme për normat e pjesëmarrjes, si

edhe për ndryshimet e parametrave.

Sikurse e kemi theksuar më parë qëndrueshmëria financiare e sistemit të pensioneve

përcaktohet si reduktim gradual i nevojës për transferim nga buxheti i shtetit. Supozimet

bazë demografike dhe makroekonomike të modelit janë të analizuara në kapitullin e

mëparshëm. Metodologjia e përdorur nga ana jonë bazohet në dy skenarë. Skenari i parë

bazë përllogarit defiçitin nën presupozimin që nuk do të ketë asnjë përmirësim të

normës së mbulimit (koefiçientit të mbulimit) dhe të pjesëmarrjes së sektorit privat dhe

sektorit rural. Skenari i dytë bazë devijon nivelin e normës së mbulimit në mënyrë të

tillë që të arrihet qëndrueshmëria financiare e fondit shqiptar të pensioneve.

Baza e nisjes

Në kapitullin e mëparshëm ne pamë se nga parashikimi i bërë për të ardhurat dhe

shpenzimet e ISSH-së (të hyrat e të dalat e fondit shqiptar të pensioneve) deri në vitin

2055, skema ka rezultuar me defiçit, i cili sipas viteve në vleftë dhe në raport ndaj GDP-

së (skenari i parë) paraqitet si më poshtë :

4.2.2 A mund të arrihet qëndrueshmëria e sistemit PAYG nëpërmjet

reformave parametrike?


129

Tabela 4.1. Defiçiti i ISSH-së në vleftë dhe në % ndaj GDP-së

Treguesit 2005 2010 2015 2020 2035 2055

Kontributet 33,802 44,564 64,060 77,214 124,914 250,281

Shpenzimet 41,205 65,692 70,740 92,142 170,165 316,398


GDP 814,797 1,242,418 1,300,000 1,436,390 1,730,850 2,085,654


Siç shikohet nga të gjitha presupozimet tona në kapitujt e mëparshëm, deri në vitin 2015

defiçiti në skemë fillon të bjerë duke arritur nga -0.909% në vitin 2005, në nivelin më të

ulët gjatë gjithë periudhës së prognozuar, në vitin 2015 me një defiçit -0.514% dhe pas

këtij viti defiçiti fillon të rritet. Por siç e shikojme pas 2020 defiçiti është shumë i

theksuar dhe andej nga viti 2055 ai arrin në -3.170% të GDP-së . Kjo është një situatë e

cila nuk është e favorshme Arsyeja është se ISSH as sot dhe as në vitet në vijim me

rritjen tonë hipotetike të pensioneve nuk arrin të kënaq as pensionistët e sotëm dhe as

pensionistët e nesërm ose më saktë sistemi PAYG i presupozuar sikurse ai

funksionon nuk është i qëndrueshëm.

Defiçiti që rezulton nga parashikimet tona për 2055 konsiderohet i lartë dhe shqetësues,

por ky defiçit mund të jetë edhe më i lartë në qoftë se pensionet nuk rriten me rritjen që

është parashikuar nga ana jonë në punim por me një rritje tjetër më të lartë në përputhje

me nivelin minimal të jetesës. Gjithashtu ky defiçit mund të jetë më i lartë në qoftë se

nuk realizohen parashikimet tona për rritjen e GDP-së. Rezultatet janë të bazuara në

skenarët e rritjes mesatare (optimale) të GDP-së. Në qoftë se do të vërtetohen skenarët

pesimist të rritjes së GDP-së situata do të ishte edhe më e zymtë dhe defiçiti i shprehur

në përqindje ndaj GDP-së do të ishte në nivele akoma më të larta në vitin 2055.

Norma e mbulimit që tregon numrin e kontribuesve ndaj numrit real të krahëve të punës

deri më sot rezulton me një rritje të vazhdueshme (por jo të kënaqshme) sipas tabelës së

mëposhtme :

Tabela 4.2. Koefiçienti i mbulimit

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Shkalla e mbullimit 33.80 35.20 33.90 26.80 27.50 32.40 39.00 39.20 42.90 55.00 56 57 55 60 62.9 62.2 65 64


130

Në llogaritjen e këtij treguesi janë të rëndësishëm dy elementë, numri i kontribuesve dhe

numri i krahëve realë të punës (forcat e punës), prandaj në lidhje me këta dy elementë

ne na duhet të bëjmë dy komente të rëndësishme.

Së pari, numri i krahëve realisht për punë është përcaktuar nga INSTAT-i pa ndonjë

metodikë transparente. Në këto kushte në vitet ku vlera e këtij treguesi nuk na është

dukur shumë bindëse (psh 2005 etj) ne jemi bazuar në disa statistika të FMN-së. Në këtë

mënyrë sipas llogaritjeve tona raporti i mbulimit deri në 2012 nuk arrin më shumë se

65%.

Së dyti, numri i kontribuesve sot është shumë e vështirë për tu përcaktuar. Të gjitha

shifrat tona janë të bazuar në shifrat zyrtare, pra të pastërta nga evazioni fiskal. Në rast

se do të merrej në konsideratë evazioni fiskal, pra do të përfshiheshin edhe ata punonjës

që realisht punojnë po nuk kontribuojnë, atëherë numri i kontribuesve do të

parashikohej më i lartë dhe si pasojë edhe koefiçienti i mbulimit do të jetë më i lartë.

Për këto dy arsye të përmendura më lartë kemi mbajtur një koefiçient mbulimi bazë të

barabartë me nivelin mesatar të periudhës 2000-2010, i cili rezulton të jetë 54 %. Nëse

mbajmë këtë koefiçient mbulimi në këtë nivel ashtu siç është vepruar edhe në kapitullin

e mëparshëm atëherë nëpër vite defiçiti do të thellohet edhe më shumë dhe skema siç

tregohet edhe nga tabela e mëposhtme nuk do të jetë e qëndrueshme.

Tabela 4.3. Defiçiti i shprehur në përqindje ndaj GDP-së

Supozimet 2015 2020 2035 2055

Norma e mbulimit (ne %) 54 54 54 54

Defiçiti (në % ndaj GDP-së)

Skema Urbane -0.430 -0.939 -2.224 -2.300

Skema Rurale -0.084 -0.100 -0.390 -0.870

Këtë skenar po e quajmë skenari i parë, skenari bazë dhe është një skenar që nuk

siguron qëndrueshmërinë financiare të sistemit. Ky skenar rezulton me një situatë të

papërshtatshme financiare me një defiçit total të fondit të pensioneve në vitin 2055 në

masën 3.170 % të GDP-së, shumë më i lartë se ai vitit 2010 apo 2020.

Ajo që vihet re në këtë skenar është se edhe pse defiçiti i skemës rurale është

domethënës për defiçitin e skemës, performanca e fondit të pensioneve është e


131

dominuar nga skema urbane. Defiçiti i skemës urbane e ka arritur kulmin e tij në vitin

1993 me 3% të GDP-së. Që atëherë janë bërë përpjekje të vazhdueshme për uljen e këtij

defiçiti, duke parashikuar të arrijë në vitin 2015 në 0.4%, por megjithatë si rezultat i

privatizimeve dhe shkurtimeve të shërbimit civil krijohet një tendencë që pesha e

sektorit shtetëror të ulet, ndërkohë që integrimi i sektorit privat në sistemin e sigurimeve

shoqërore nuk mund të vazhdojë me ritmin e kërkuar për të kompensuar këtë rënie në të

ardhurat.

Tabela e mëposhtme 4.4 paraqet skenarin e dytë. Sikurse e kemi sqaruar më parë ky

skenar bazohet në devijimin e nivelit të normës së mbulimit në mënyrë të atillë që të

arrihet qëndrueshmëria e fondit shqiptar të pensioneve.

Tabela 4.4. Normat e mbulimit për të arritur qëndrueshmërinë e fondit

Supozimet 2010 2015 2020 2035 2055

Norma e mbulimit (në %) 78 80 85 90 92

Defiçiti (në % ndaj GDP)

Skema Urbane 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

Skema Rurale 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

Nga sa duket edhe nga tabela e mësipërme, norma e mbulimit të skemës urbane duhet të

rritet shumë. Qëndrueshmëria financiare arrihet po qe se norma e mbulimit na rritet

gradualisht dhe në vitin 2055 arrin në 92% nga 54% që është mesatarisht. Por me

parametrat që kemi përcaktuar ne në këtë skenar asnjëherë një normë mbulimi e tillë

nuk mund të realizohet. Për këtë arsye i vetmi konkluzion që mund të arrihet është: pa

ndryshime parametrike që do të rrisin shtysën për të kontribuar në sistem,

reformat administrative të grumbullimit të të ardhurave në fond nuk do të ndikojnë në

një normë më të lartë të mbulimit.

Pra nga tabela e mësipërme duket e pamundur që vetëm reforma e administrimit të

grumbullimit të të ardhurave të realizojë përmirësimet shumë të mëdha që duhet të

arrihen për të bërë fondin shqiptar të pensioneve të qëndrueshëm, pra të arrihet nga një

normë mbulimi 57% në vitin 2005 në 92% në vitin 2055. Në të vërtetë siç do të bëhet e

qartë edhe më poshtë nëpërmjet kombinimeve të ndryshme të parametrave qëndrue-

shmëria arrihet vetëm po qe se ndërmerren reforma në parametrat e sistemit PAYG të

pensioneve, kuptohet të gërshetuar me reformat administrative .


132

Duke marrë parasysh natyrën thelbësisht të ndryshme të skemës urbane dhe skemës

rurale, në vijim do ti shikojmë opsionet e reformave të ndara për të dy skemat, pra veç

për skemën urbane dhe veç për skemën rurale.

Më poshtë do të analizojmë efektet e ndryshimeve në parametrat kryesorë të skemës

urbane siç janë: rritja e tavanit të kontributeve, rritja e përfitimeve maksimale, reduktimi

në normat e kontributeve.

Rritja e tavanit të kontributeve do të shërbejë për dy qëllime. Së pari kjo rritje do të

sigurojë një rritje të të ardhurave të ISSH-së për shkak se kontributet që do të merren

prej pagava që sot janë më të larta se tavani aktual, do të jenë më të larta. Së dyti, ajo do

të përmirësojë karakterin regeresiv të sistemit në të cilin kontribuesit me paga më të

ulëta u kërkohet që të kontribuojnë përpjestimisht më shumë në krahasim me pagën e

tyre.

Rritja e përfitimeve maksimale do të kompletojë rritjen e tavanit të kontributeve dhe do

të ndihmojë në shmangien e një rënieje të normës së mbulimit. Kjo për faktin se një

tavan kontributi më i lartë në vetëvete do të jetë kundër kontribuesve me paga të larta

( pra do të jetë dekurajues për ta) nëse ata nuk do të jenë të sigurt se kur të dalin në

pension do të marrin përfitime më të larta. Një rritje e përfitimeve do të korrektonte

karakterin e sotëm të lugët të strukturës së përfitimeve, ndërkohë që raportet e

zëvendësimit për kontribuesit me paga të tatueshme të nivelit të ulët e të mesëm janë

dukshëm më të mira se ata me një fund më të lartë të pagave të tatueshme. Po pa asnjë

dyshim një rritje e përfitimeve në maksimum do të shoqërohej me kosto shtesë për

sistemin.

Reduktimi në normat e kontributeve nga niveli i tyre i propozuar në skenarin bazë do të

jetë me përfitime për sistemin meqë ato paraqesin një shtysë direkte për punëdhënësit

për të regjistruar në ISSH punonjësit dhe po kështu nxisin shumë dhe sigurimin

vullnetar. Siç e kemi theksuar edhe më parë ka një sërë faktorësh që justifikojnë uljen e

normës së kontributeve sepse normat e larta të kontributeve paraqesin një pengesë për

një punësim më të lartë në sektorin formal, shtrembërojnë tregun e punës dhe janë një

4.2.3 Ndryshimi i parametrave në skemën urbane


133

dekurajim për të marrë pjesë në fondin e pensioneve, veçanërisht në sektorin privat. Por

gjithashtu nuk duhet të harrojmë që një ulje në normat e kontributeve do të jetë e lidhur

me kosto shtesë në sistem.

Në vijim paraqiten kombinime të ndryshme të këtyre ndryshimeve parametrike dhe

ndikimi në defiçitin e skemës për vlera të ndryshme të normës së mbulimit.

Kombinimi i parë: Rritje e tavanit të kontributeve

Ky kombinim na tregon ndikimin e rritjes së tavanit të kontributit në defiçitin e skemës.

Skenari tregon se një rritje e tavanit të kontributeve (nga pesë në shtatë herë të pagës

minimale) është një faktor i rëndësishëm për të drejtuar sistemin drejt qëndrueshmërisë

financiare nga viti 2010 deri në vitin 2055. Për vitin 2005 defiçiti faktik i skemës urbane

është -0.694% ( ndërkohë ai i skemës rurale është -0.215 %).

Tabela 4.5. Kombinimi i parë: Rritje e tavanit të kontributeve

2015 2020 2035 2055

Norma e mbulimit (në %) 56 56 56 56

Defiçiti në përqindje të GDP -0.100 -0.120 -0.150 -0.190

Vëmë re se për një rritje të tavanit të kontributeve nga pesë në shtatë herë të pagës

minimale, madje edhe për një përmirësim tepër modest të normës së mbulimit nga 54%

në skenarin bazë në 56% në skenarin e mësipërm skema do ta çojë sistemin drejt

qëndrueshmërisë financiare. Supozimi kryesor është se pjesa e të ardhurave të

kontribuesve mbi tavanin aktual do të rritet nga 8% në 21%. Por kuptohet se ky

ndryshim parametrik i propozuar në këtë skenar do të jetë një dekurajim dhe një shtysë

për keq për të gjithë kontribuesit e sektorit privat për të marrë pjesë në fondin e

pensioneve për shkak se raporti i pensionit mesatar me bazën mesatare të kontributit

zbret në mënyrë të ndjeshme nga 50% në 30%. Kjo ndodh se diferenca (gap-i) ndërmjet

përfitimeve maksimale të paguara dhe pagës mesatare zgjerohet.

Kombinimi i dytë: rritje e tavanit të kontributit dhe të përfitimeve maksimale.

Skenari i dytë përfshin një rritje të dy parametrave: të tavanit të kontributeve dhe të

përfitimeve në maksimum.


134

Tabela 4.6. Kombinimi i dytë: Rritja e tavanit të kontributeve dhe e përfitimeve

maksimale

Rritja e përfitimeve në maksimum e shoqëruar kjo rritje edhe me një rritje të tavanit të

kontributit si në skenarin e mëparshëm nuk do të ndihmojë skemën urbane që të bëhet e

qëndrueshme. Skenari i dytë nxjerrë në pah një rritje në përfitimet maksimale që do të

rezultojë në një raport konstantë të pensioneve mesatare me bazën mesatare të

kontributit gati 1:2. Me këto ndryshime parametrike, për të siguruar qëndrueshmërinë

financiare të fondit, raporti i mbulimit duhet të jetë në vitin 2055 në 92%, gjë që siç u

tha më lartë është e pamundur.

Defiçiti do të ngushtohet fillimisht, pastaj do të zgjerohet përsëri sepse ndikimi i

përfitimeve më të larta bëhet i dukshëm. Pra defiçiti i skemës urbane do të jetë i

pranishëm çdo vit madje në nivele të larta.

Kombinimi i tretë : rritje e tavanit kontribues dhe ulje e normave të kontributeve

Ky kombinim është skenari më i mirë dhe më realist. Në këtë skenar rritet tavani

kontribues, ulen normat e kontributeve, mosha e pensionit është 60 vjeç për femrat dhe

65 vjeç për meshkujt, ndërsa përfitimet e paguara rriten në masën 70 % të përfitimit

maksimal. Pra pensionistët as sot as nesër nuk do të marrin pension maksimal (ndryshe

pensionin ideal).

Tabela 4.7. Kombinimi i tretë: Rritje e tavanit të kontributeve dhe ulje e normave të

kontributeve

2015 2020 2035 2055

Norma e mbulimit (në %) 68 70 75 80

Normat e kontributeve në përqindje

Sektori shtetëror 30 29 26 24

Sektori privat 30 29 26 24

Të vetëpunësuarit 24 24 24 24

Defiçiti në % ndaj GDP-së -0.500 -0.220 -0.010 -0.010

2010 2015 2020 2035 2055

Norma e mbulimit (në %) 65 67 69 75 92

Pensioni Mesatar/Bazës mesatare të

kontributeve

51.4 51.4 51.4 51.4 51.4

Defiçiti në përqindje ndaj GDP-së -0.396 -0.250 -0.350 -0.450 -0.16


135

Sipas këtij skenari, normat e kontributeve ulen më gradualisht dhe në vitin 2020 ato janë

në masën 29% dhe 24 % ndërsa në vitin 2055 ato duhet të arrijnë në masën 24%.

Defiçiti që rezulton që në vitin 2035 dhe 2055 është pothuajse zero. Sipas këtij skenari,

raporti i mbulimit në vitet 2035, 2055 duhet të jetë 75% dhe 80% gjë që duket pak

ambicioze në kushtet kur formula e përfitimeve mbetet jotërheqëse por konsiderohen si

raporte mbulimi teknikisht të arritshme, sidomos duke i krahasuar me skenarin bazë.

Megjithatë në rast se kjo normë mbulimi shikohet si realisht e paarritshme atëherë duhet

të shikohet mundësia e rritjes graduale të moshës së pensionit për gratë nga 60 vjeç në

65 vjeç.

Konkluzionet që nxirren nga kjo analizë parametrike mund të përmblidhen:

Së pari edhe pse skenari bazë nuk rezulton me ndonjë defiçit të jashtëzakonshëm, ai

tregon humbjen e rëndësisë së fondit shtetëror të pensioneve për mbrojtjen sociale të

pjesëmarrësve në të, gjë që demostrohet nga normat e ulta të pjesëmarrjes. Po kështu ky

skenar tregon që skema urbane vazhdon të kërkojë rritje të madhe dhe graduale të

transferimit të fondeve nga buxheti i shtetit. Ky rezultat sugjeron që sistemi PAYG në

skemën urbane kërkon reforma të mëtejshme për të siguruar një përfshirje më të thellë

të sektorit privat dhe për të arritur qëndrueshmërinë financiare. Analiza e skenarëve të

ndryshëm të kombinimeve të parametrave për skemën urbane sipas modelit tonë tregon

se për një normë mbulimi të arritshme (realiste) do të duhet minimalisht të ndryshojnë

tre parametra: të rritet norma e tavanit të kontributeve, të ulet norma e

kontributeve dhe pensionet e paguara të rriten por jo më shumë se një nivel i

caktuar .

Së dyti pikësynimi për arritjen e normës më të lartë të mbulimit (në 80 % në vitin 2055)

që është parashikuar si kombinimi më realist i parametrave do të kërkojë shtysa të

fuqishme ekonomike dhe përpjekje të rëndësishme administrative të cilat do të trajtohen

në vijim. Kjo veçanërisht për shkak se nxitja për të marrë pjesë në skemën urbane

vazhdon të jetë e ulët (në të gjitha skenarët e mësipërme) për shkak të normës së ulët të

zëvendësimit për kontribuesit me paga të larta. Për të ndihmuar në kapërcimin e

ndikimit të përfitimeve të ulta për kontribuesit me paga të larta, patjetër që duhet të

inkurajohet zhvillimi i fondeve private të pensioneve në formën e kollonës së dytë

e të tretë.


136

Së treti simulimet e kryera nga ana jonë janë të bazuara në disa presupozime

demografike dhe makroekonomike që supozohet që mbeten konstante në të gjitha

skenarët. Rezultatet mund të ndryshojnë shumë veçanërisht nëse normat e rritjes së

pensioneve mendohet të jenë të ndryshme nga ato të përzgjedhura nga ana jonë.

Ndërkohë që normat e ulta të rritjes së pensioneve mund të kenë një impakt pozitiv

financiar, nga ana e vet një gjë e tillë do të reduktonte nxitjen për të marrë pjesë në

skemë dhe minon arritjen e rritjes së domosdoshme dhe të nevojshme të normës së

mbulimit. Për më shumë kalibrimi i ndryshimeve parametrike do të ketë një impakt të

madh në rezultatet e modelit për shembull nëse normat e kontributeve do të rriten më

pak apo më shumë se ato që përshkruhen në këtë punim, apo nëse tavanet e kontributit

do të jenë më pak apo më shumë se ato të parashikuara nga ana jonë. Në këtë kuptim,

rezultatet e modelit duhet të shihen më shumë në këndvështrimin cilësor se sa

sasior, pra si rezultate jo shumë të sakta por të përafërta që nxjerrin në pah se si

duhet të lëvizet drejt qëndrueshmërisë financiare të sistemit.

Për vetë natyrën e saj reformat e skemës rurale kërkojnë një drejtim të ndryshëm nga ai i

skemës urbane. Nga njëra anë normat e kontributeve dhe përfitimeve janë aktualisht një

fraksion i vogël i atyre urbane, nga ana tjetër, tavanet e pagave nuk janë detyruese në

rastin e skemës rurale meqë niveli i pagës në zonat rurale është shumë më poshtë se ai i

skemës urbane. Në të njëjtën kohë, mungesa e qëndrueshmërisë financiare të skemës

rurale është më e qartë se ajo e skemës urbane meqë përfitimet e paguara në skemën

rurale për çdo përfitues i tejkalojnë shumë kontributet e paguara nga fermeri.

Sipas ligjit në fuqi dhe sipas rekomandimeve të ekspertëve ndërkombëtarë, ISSH po

tenton që në vitet e ardhshme të barazojë normat e kontributeve dhe të përfitimeve të

skemës rurale me ato të të vetëpunësuarve të skemës urbane. Sipas kësaj reforme, që

tashmë ka filluar, transferta direkte nga buxheti në skemën rurale që rezulton nga

diferenca ndërmjet kontributeve aktuale të paguara nga fermerët dhe nivelit hipotetik të

kontributeve që fermerët duhet të paguanin nëse do të trajtoheshin si të vetëpunësuar

mendohet se do të eleminohet nga fundi i vitit 2015 (ndërkohë që sipas udhëzimeve në

fuqi duhet të eliminohej fillimisht deri në vitin 2009 dhe më vonë deri në vitin 2012).

4.2.4 Reformat e skemës rurale


137

Modeli tregon që nëse normat e kontributeve të fermerëve unifikohen me ato të të

vetëpunësuarve të skemës urbane, skema rurale do të jetë e qëndrueshme dhe do të

kërkojë një subvencion nga buxheti i shtetit në shuma tepër të vogla (0.1%-0.2% të

GDP-së). Ky konkluzion do të jetë gjithashtu i vlefshëm madje pa ndonjë rritje të

madhe të pjesëmarrjes së sektorit rural meqë numri i përfituesve do të ulet në mënyrë

korresponduese. Në rastin e mësipërm buxheti do të rëndohet me pagesa shtesë si për

shembull me ndihma ekonomike meqë fermerët që nuk kanë të drejtë për përfitime të

llojit të pensioneve do të përfitojnë asistencë sociale.

Ekziston një pasiguri për arritjen e suksesit të unifikimit të normave të kontributeve të

fermerëve me ato të skemës së të vetëpunësuarve, megjithatë, nëse një gjë e tillë do të

mbështetet politikisht, një reformë e tillë do të kërkojë që kontributet e kontribuesve

rural të rriten shumë herë gjë që mund të jetë e vështirë për t’u arritur. Në këto kushte

fondi shqiptar i pensioneve duhet të marrë në konsideratë mundësinë e

zëvendësimit të skemës rurale me një shtyllë të detyrueshme me kontribute të

përcaktuara.

Ndërkohë që më parë kemi trajtuar efektin e ndryshimeve tek parametrat e sistemit,

është pranuar se ato do të jenë efektive nëse shoqërohen me masa administrative për të

luftuar evazionin dhe për të rritur numrin e kontribuesve.

Grumbullimi i të ardhurave nga autoritetet e tatimeve që tashmë është zbatuar në vendin

tonë është bërë edhe nga vendet e tjera si Hungaria, Slovenia, Lituania etj. Avantazhet e

adoptimit të një praktike të tillë janë a) drejtoria e tatimeve ka një ekspertizë dhe

eksperiencë më të madhe në grumbullimin e borxheve, b) drejtoria e tatimeve

normalisht ka fuqi më të madhe për të grumbulluar informacion mbi aktivet, burimet e

të ardhurave, kreditorët dhe të falimentuarit;

c) nga bashkimi i këtyre funksioneve krijohen efektet e ekonomisë së shkallës dhe

forcimi i efektivitetit d) kostot për tatimpaguesit reduktohen nëse ata kanë të bëjnë me

një organizëm në vend të dyve. Gjithashtu ISSH ka më pak stimuj për të grumbulluar të

ardhurat sepse defiçiti i tij automatikisht mbulohet nga buxheti i shtetit. Ky problem

zgjidhet kur ai ndihmohet nga drejtoria e tatimeve në mbledhjen e kontributeve të

sigurimeve shoqërore.

4.3 Reformat administrative


138

Integrimi i agjencive të mbledhjes së të ardhurave është një proçes në zhvillim dhe që

do të varet gjithashtu nga progresi që do të bëhet në modernizimin e administrimit të

tatim-taksave. Si shkallë e parë, është integrimi i funksionit të kontrollit të të ardhurave

për të dy administratat. Gjithashtu kooperimi ndërmjet forcave të grumbullimit të

sigurimeve shoqërore dhe zyrave të përmbarimit duhet të forcohet në mënyrë që të

fuqizohet aftësia e administratës për të luftuar evazionin e sektorit privat.

Besohet se për të minimizuar evazionin në skemën e sigurimeve shoqërore dhe për të

siguruar një rritje në numrin e kontribuesve përveç reduktimit në normat e kontributit

duhet të merren masa për përmirësimin e dispozitave ligjore në drejtim të një rritjeje të

kompetencave të administratës tatimore dhe performancës së stafit që inspekton të

dhënat e subjekteve të punës, dhe ballafaqimin e tyre me gjendjen reale të punësimit dhe

të pagave. Gjithashtu duhet të forcohen sanksionet ligjore, veçanërisht ato ekonomike

kundër subjekteve që nuk plotësojnë detyrimet ligjore në lidhje me sigurimin e

punonjësve si dhe një përmirësim të kontrollit të sistemit të pagesave.

Për më shumë, një masë afatgjatë që duhet të ndërmerret për të rritur numrin e

kontribuesve në skemë është lejimi i pagesës së kontribuesve emigrantë pranë ISSH-së

nëpërmjet fondeve të pensioneve në vendet fqinje si Italia dhe Greqia meqë në këto

vende jetojnë më shumë emigrantë. Ndërkohë që emigrantët legal paguajnë kontribute

në fondet përkatëse italiane e greke, emigrantët ilegal nuk kanë një opsion të tillë. ISSH

në strategjinë e vet ka lejuar pagesat e kontributeve nga emigrantët. Objektivi afatgjatë i

ISSH-së është që të lejojë transferimin ligjor të kontributeve nga shqiptarët që jetojnë

legalisht në vendet fqinje. Në afatshkurtër pjesmarrja në skemën vullnetare do të jetë

rruga e vetme për të integruar shqiptarët pa status ligjor në vendet pritëse në skemën e

sigurimeve shoqërore të Shqipërisë.

Krahas reformave parametrike duhet të merren në konsideratë dhe ato që quhen

reformat strukturore ose sistemike. Reformat strukturore që propozohen për vendin tonë

marrin në konsideratë edhe përvojën e vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore.

Kështu reformat e lidhura me shtyllën e dytë dhe të tretë dhe struktura aktuale e sistemit

të pensioneve në disa vende të Evropës Qëndrore dhe Lindore paraqitet si më poshtë:

4.4. Reformat strukturore, krijimi i shtyllës së dytë dhe të tretë


139

Në Bullgari sistemi i pensioneve i është nështruar reformave të konsiderueshme

strukturore që prej viteve 1990. Sistemi tradicional PAYG u shndërrua në një sistem me

tre shtylla përmes futjes së pensioneve të detyrueshme dhe vullnetare të financuara

plotësisht.

Shtylla e parë është një sistem i sigurimit pensional publik PAYG. Ai financohet prej

kontributeve nga punëdhënësit dhe punëmarrësit, gjithashtu dhe nëpërmjet transfertave

nga buxheti i shtetit i cili mbulon përfitimet e bazuara në periudhat jo-kontribuese. Që

nga viti 2009 shteti është bërë një "sigurues i tretë" dhe paguan kontribute të barabarta

me 12 për qind të bazës totale kontributive. Shteti gjithashtu mbulon defiçitin për shkak

të të ardhurave të pamjaftueshme.

Shtylla e dytë është një sistem sigurimi pensional suplementar i detyrueshëm. Ajo është

e bazuar në llogaritë individuale të kursimeve të daljes në pension të menaxhuara nga

kompani private të sigurimit pensional të liçencuara. Shtylla e dytë e detyrueshme është

e përbërë nga dy lloje të fondeve të pensioneve: Fondi Pensional Universal dhe Fondi

Pensional Profesional.

Fondi Pensional Universal mbulon të gjithë personat e siguruar nga sigurimi pensional

publik lindur nga 1 janar 1960 dhe pas. Fondi ofron pensione pleqërie, si dhe pagesat

për anëtarë të familjes në rast vdekjeje. Shkalla e kontributit të Fondit Universal

aktualisht është 5 përqind.

Fondi Pensional Profesional mbulon të gjithë personat që punojnë brenda kategorive të

parë dhe të dytë të punës (duke përfshirë personat që punojnë në punë të rrezikshme ose

të vështira, të tilla si minatorët, punonjësit e çelikut, pilotët, etj, të cilët përfaqësojnë

rreth 4 përqind të të punësuarve), pavarësisht nga data e lindjes. Ky fond siguron

pensione të parakohshme për personat nën moshën e pensionit shtetëror, si dhe pagesa

për anëtarët e familjes në rast të vdekjes. Shkalla e kontributit është 12 përqind për

kategorinë e parë dhe 7 për qind për kategorinë e dytë, dhe kontributet paguhen tërësisht

nga punëdhënësit.

Shtylla e tretë është një sistem vullnetar i sigurimit të pensioneve suplementare. Kjo

është një skemë e kursimeve për pensione, e bazuar në kontributet vullnetare të

depozituara në fondet private që mbahen nga kompani të liçencuara të sigurimit


140

pensional. Aktualisht, ekzistojnë dy lloje, fondi i pensioneve vullnetare dhe fondi i

pensioneve profesionale. Kontributet në shtyllën e tretë paguhen nga vetë anëtarët ose

nga punëdhënësit e tyre.

Në Kroaci sistemi i pensioneve është një sistem i përzier privat dhe shtetëror i bazuar në

tre shtylla. Shtylla e parë është e detyrueshme, një pay-as-you-go (PAYG) me përfitime

të përcaktuara. Shtylla e dytë është e detyrueshme, plotësisht e financuar, me kontribute

të përcaktuara e bazuar në llogaritë individuale të kursimit. Shtylla e tretë është

vullnetare, e financuar plotësisht, me kontribute të përcaktuara, e bazuar në llogaritë e

kursimeve individuale.

Personat e siguruar nën shtyllën e parë janë të siguruar edhe nën shtyllën e dytë.

Anëtarët e shtyllës së dytë janë personat e siguruar që kanë lindur në vitin 1964 ose më

vonë, dhe ata që kanë lindur nga 1953 deri ne 1962 dhe kanë zgjedhur ti bashkohen

shtyllës së dytë.

Norma e përgjithshme e kontributit për sigurimin pensional në Kroaci është 20 përqind

e bazës së kontributeve. Personat e siguruar vetëm në shtyllën e parë e paguajnë të

gjithë kontributin për shtyllën e parë. Personat e siguruar në të dy shtyllat paguajnë 15

përqind në shtyllën e parë dhe 5 përqind në shtyllën e dytë. Në fillim të reformës së

pensioneve ishte parashikuar një rritje graduale e normës së kontributeve në shtyllën e

dytë, por deri tani ajo ka mbetur e njëjtë.

Një karakteristikë e sistemit kroat të pensioneve është se punonjësit janë përgjegjës për

të tërë normën e kontributeve pensionale prej 20 përqind, megjithatë punëdhënësit

transferojnë kontribute në emër të tyre. Punëdhënësit janë përgjegjës për të gjitha

normat e kontributit për sigurimin shëndetësor, sigurimet e papunësisë dhe sigurimin

për aksidentet në punë dhe sëmundjeve profesionale (një total prej 17.2 përqind).

Gjithsesi kontribute shtesë paguhen nga punëdhënësi si në shtyllën e parë ashtu edhe në

të dytën për punonjësit që punojnë në punë të vështira dhe të rrezikshme.

Edhe sistemi i pensioneve në Republikën Çeke është subjekt i ndryshimeve të shpeshta.

Përvoja Çeke është mjaft unike në kalimin e vendit nga një skemë e sigurimeve

shoqërore socialiste drejt një modeli modern të sigurimeve shoqërore. Edhe pse proçesi

i transformimit konsiderohet i plotë, proçesi i reformës së pensioneve është ende një


141

punë në progres. Faktorët politikë kanë qenë një forcë e rëndësishme shtytëse e

ndryshimeve që janë bërë në sistemin Çekë të pensioneve. Sistemi i pensioneve është

dizenjuar si një sistem një shtyllësh dhe si rrjedhim është i prekshëm nga risku i

mosdiversifikimit të të ardhurave. Megjithatë një shtyllë e dytë është planifikuar të

krijohet në vitin 2013. Një skemë vullnetare e pensioneve, e financuar plotësisht është

krijuar dhe administrohet nga ligji për Sigurimin e Pensioneve Suplementare me

mbështetjen e shtetit.

Në Hungari që nga viti 1998, sistemi i pensioneve përbëhet nga tri shtylla. Shtylla e

parë është një skemë pensioni që menaxhohet publikisht, e njohur si Skema e

Sigurimeve Shoqërore ose pensionet shtetërore të sistemit me pjesëmarrje të

detyrueshme për të gjithë punonjësit. Ajo është e financuar nëpërmjet kontributeve nga

të punësuarit dhe punëdhënësit. Shtylla e dytë është një sistem i detyrueshëm për

pensionet e pleqërisë, i financuar, dhe i menaxhuar privatisht. Pjesëmarrja është e

detyrueshme për hyrje të reja në tregun e punës. Kjo skemë është një zëvendësim i

pjesshëm për Skemën e Pensionit të Sigurimeve Shoqërore. Kontributet në këtë sistem

transferohen nga totali i kontributeve pensionale të detyrueshme të paguara nga të

punësuarit. Anëtarët e shtyllës së dytë, marrin një pension të sigurimit shoqëror që është

reduktuar me 25 përqind. Punëdhënësit dhe punonjësit mund të bëjnë kontribute

vullnetare shtesë deri në shkallën maksimale të normës së kontributit prej 10 përqind.

Shtylla e tretë është fond pensioni vullnetar e menaxhuar privatisht. Kjo shtyllë synon

që të plotësojë përfitimet e të dy shtyllave të detyrueshme. Të dy punëdhënësit dhe

punonjësit mund të paguajnë kontribute. Zbritjet tatimore janë në dispozicion si për

kontributet ashtu edhe për përfitimet

Në Poloni aktualisht funksionojnë dy sisteme pensionesh, sistemi i vjetër dhe sistemi i ri

i pensioneve. Sistemi i vjetër i pensioneve, i zbatuar në vitin 1991, mbulon personat e

siguruar të lindur para vitit 1949 dhe në parim nuk do të pranojë asnjë hyrje të re. Ai

është një sistem PAYG me përfitime të përcaktuara, e financuar nga skema e

kontributeve dhe nga buxheti i shtetit.

Ndërsa sistemi i ri i pensioneve në Poloni është i përbërë nga tre shtylla:

Shtylla e parë është e detyrueshme, pay-as-you-go, një sistem me kontribute të

përcaktuara. Ajo është administruar nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore. Dy të tretat e

kontributeve (ose 12.2 përqind e bazës së vlerësimit) janë transferuar në këtë skemë.


142

Shtylla e dytë është e detyrueshme, e financuar, me kontribute të përcaktuara. Ajo

administrohet nga kompani private. Një e treta e kontributeve (pra 7.3% e bazës së

vlerësimit) janë transferuar në këtë skemë.

Shtylla e tretë përbëhet nga fondet e pensioneve vullnetare të drejtuara nga institucionet

private. Mbështetja publike është dhënë nëpërmjet llogarive individuale të daljes në

pension dhe programeve të pensioneve profesionale.

Sipas sistemit të ri të pensioneve, është zbatuar e njëjta normë e kontributeve si ajo që

ishte nën sistemin e vjetër, por në sistemin e ri kjo normë ndahet midis dy shtyllave,

shtyllës së parë dhe shtyllës së dytë. Skema e pensioneve të fermerëve mbulon pronarët

e fermës dhe familjet e tyre. Rreth 95 përqind e shpenzimeve të kësaj skeme është e

financuar nga buxheti i shtetit, edhe pse disa kontribute paguhen në të. E drejta për

përfitime është e bazuar në të dhënat mbi kontributet individuale të fermerëve.

Rumania në vitin 2007 prezantoi shtyllën e dytë dhe shtyllën e tretë të sistemit të

pensioneve.

Regjistrimi në shtyllën e dytë ishte i detyrueshëm për të gjithë kontribuesit nën moshën

35 vjeç, dhe me dëshirë për ata midis 35 vjeç dhe 45 vjeç, dhe nuk lejohej për ata mbi

45 vjeç. Skemat vullnetare të pensioneve janë të hapura për të gjithë personat të cilët

janë të gatshëm të kontribuojnë në këtë skemë krahas skemës së detyrueshme. Të dyja

shtylla e dytë dhe shtylla e tretë mbulojnë vetëm përfitimet e pleqërisë, ndërsa pensionet

e invaliditetit dhe ato familjare janë të mbuluara nga sistemi publik. Shtylla e dytë është

e financuar nga kontributet e tërhequra nga kontributet e bëra në sistemin publik të

pensioneve. Fillimisht norma e kontributit në vitin 2008 ishte 2 përqind, por kjo do rritet

me 0.5 përqind çdo vit deri sa të arrije 6 përqind në vitin 2016.

Sllovakia gjithashtu ka ndërmarrë reformat strukturore në vitin 2004 dhe 2005. Nga një

shtyllë e vetme PAYG me përfitime të përcaktuara u kalua në sistemin e tre shtyllave të

përbërë nga: Shtylla e parë, e detyrueshme PAYG, me përfitime të përcaktuara;

Shtylla e dytë, e detyrueshme, e financuar, e menaxhuar privatisht;

Shtylla e tretë e pensioneve suplementare vullnetare dhe e produkteve të tjera

financiare.

Në Sllovaki, 50 përqind e të gjitha kontributeve pensionale janë shmangur në shtyllën e

dytë. Në krahasim me vendet e tjera në tranzicion që kanë prezantuar shtyllën e dytë

Sllovakia ka përqindjen më të lartë të shmangies së kontributeve nga shtylla e parë drejt


143

shtyllës së dytë. Gjithë personave të siguruar aktualisht, në vitin 2005 ju dha mundësia

të zgjidhnin nëse do të mbeteshin në skemën e pensioneve shtetërore ose do të hynin në

sistemin e ri dyshtyllësh të pensioneve. Ndërsa personat që hyjnë në sistemin e

pensioneve pas mesit të vitit 2006 janë mbuluar automatikisht nga sistemi i pensioneve

dyshtyllëshe.

Ndërsa përsa i përket vendeve të OECD-së, reforma e pensioneve nuk është aq

rrënjësore krahasuar me tregjet në zhvillim. Megjithatë, disa vende, p.sh. Britania e

Madhe, Zvicra dhe Holanda kanë privatizuar sistemet e tyre publike gjatë një kohe

relativisht të gjatë.

Shumë vende të tjera të OECD-së kanë kryer vetëm reformat parametrike të pensioneve

të cilat janë fokusuar kryesisht në rritjen e moshës së pensionit, shkurtimin e përfitimeve

të pensioneve, etj. Shembull për këto vende janë Gjermania, Franca, Norvegjia, etj.

Lidhur me vendet afrikane, pothuajse të gjitha vendet janë ende në fazën e sistemeve

PAYG, edhe pse një numër i vendeve, p.sh. Afrika e Jugut ka kryer reforma

parametrike.

Gjithsesi krijimi i kollonave të dyta e të treta kërkon të studiohen edhe kostot shtesë që

shoqërojnë kalimin nga një sistem me një shtyllë të vetme në një sistem shumë

shtyllësh. Këto kosto rezultojnë kryesisht nga humbja e të ardhurave për kollonën e parë

për shkak të kontributeve që lëvizin drejt kollonave të tjera. Veçanërisht kjo do të

ndodhë po qe se tavani i kontributeve rritet duke rritur kontributet mandatore në

kollonën e parë, por gjithashtu edhe nga konvertimi i pasiveve të akumuluara të

paracaktuara të pensioneve në borxhe eksplicite.

Është e natyrshme që kosto shtesë tranzitore do të ketë në vendin tonë nëse nuk është e

sigurt që reformat në sistemin PAYG do të krijojnë një sistem të qëndrueshëm

pensionesh, sepse në këtë situatë pavarësisht këtyre kostove lëvizja drejt një sistemi

shumështyllësh do të jetë e këshillueshme.

Në këtë pjesë të punimit nuk trajtohen të gjitha problemet që shoqërojnë kalimin e

sistemit nga një sistem një shtyllësh në një sistem shumështyllësh. Analiza e opsioneve

të reformës së sistemit PAYG tregon që për skemat urbane dhe rurale të gjenden

mundësi për krijimin kollonës me kontribute të përcaktuara (kollona e dytë) dhe

projektimi i kollonave të tilla duhet të jetë i ndryshëm për skemat urbane dhe rurale.


144

Sikurse është diskutuar edhe më lartë reformat parametrike të skemës urbane mund të

krijojnë kushtet për qëndrueshmërinë e sistemit me parakushtin e përmirësimit të

normës së mbulimit. Por në të njëtjën kohë, në mënyrë që të krijohen shtysa për një

pjesëmarrje më të mirë në skemën PAYG duhet të zhvillohen fondet private të

pensioneve. Parashikimi i përfitimeve suplementare nga fondi i pensioneve mundet

gjithashtu të sigurojë një të ardhur që do të korrektojë paksa efektet negative

rishpërndarëse të formulës së pensioneve duke ofruar reduktim taksash në të ardhurat e

fituara nga fondet private të pensioneve. Ndërsa një kollonë e tretë vullnetare duket se

do të jetë e dobishme për skemën urbane, krijimi i një kollone të dytë të detyrueshme

nuk duket e këshillueshme për momentin per skemën urbane, veçse po qe se reformat

parametrike të sugjeruara të sistemit PAYG do të jenë të parealizueshme. Kjo sepse

krijimi i kollonës së dytë do të shoqërohet me kalim fondesh nga kollona e parë tek

kollona e dytë dhe kjo mund të kërcënojë qëndrueshmërinë financiare të sistemit.

Në skemën rurale, situata është e ndryshme sepse nga trajtimi i mësipërm bëhet e qartë

se sistemit aktual duhet ti jepet fund. Nëse rritja e nevojshme në kontributet për frymë

që duhet të realizohet për të arritur në një bashkim të sukseshëm me skemën urbane të të

vetëpunësuarve nuk mund të realizohet atëherë ai duhet të zëvendësohet me një kollonë

të dytë të financuar.

Në përfundim të kësaj analize mund të themi:

Rezultatet e kësaj pjese të punimit nxjerrin në pah se sistemi aktual nuk është i

qëndrueshëm dhe do të vazhdojë të kërkoj subvencionime shtetërore nëse baza

kontribuese nuk do të zgjerohet, veçanërisht nga një pjesëmarrje më e gjerë nga sektori

privat.

Për skemën urbane, analiza konkludon që një kombinim i reformave parametrike mund

të konsistojë në një rritje të tavanit të kontributeve të kombinuar me reduktimin e

normave të kontributeve dhe me një rritje të moshës së pensionit. Për të nxitur më

shumë pjesëmarrjen e sektorit privat, fondet private të pensioneve krijohen fillimisht për

punonjësit me paga të larta duke ofruar pensione pleqërie suplementare. Gjithsesi

pjesëmarrja në këto fonde duhet të jetë e kondicionuar me pjesëmarrjen në fondin

shtetëror të pensioneve.


145

Për skemën rurale të pensioneve, konkludohet në një bashkim të skemës urbane të të

vetëpunësuarve me atë rurale dhe nëse një gjë e tillë nuk rezulton e arritshme atëhere të

aplikohet kollona e dytë e pensioneve. Gjithashtu kjo pjesë e punimit vë theksin në

reformat administrative në mënyrë që të përforcohet mbledhja e të ardhurave e të arrihet

qëndrueshmëria financiare e sistemit.


146

Në këtë kapitull analizohet lidhja që ekziston ndërmjet reformës së pensioneve, rritjes

ekonomike dhe tregjeve financiare. Gjithashtu analizohet kriza ekonomike globale

(2008-2009) dhe impakti i saj në sistemet e pensioneve. Në këtë kre ngrihet hipoteza e

katërt: “A ekziston një lidhje dhe varësi e ndërsjelltë midis zhvillimit të ekonomisë dhe

sistemit të pensioneve?”

Vërtetimi i kësaj hipoteze bëhet nëpërmjet analizës sasiore të ndikimit të disa treguesve

ekonomikë në defiçitin e skemës së pensioneve dhe anasjelltas. Kjo analizë sasiore

realizohet nëpërmjet programit statistikor SPSS duke përdorur metodën e regresionit të

thjeshtë dhe të shumëfishtë linear duke treguar ndikimin probabilitar dhe strukturor të

disa treguesve ekonomikë si variabla të pavarur në defiçitin e skemës si variabël i varur.

Kapitulli i pestë

Analiza e ndikimit të zhvillimit të ekonomisë në skemën e

pensioneve dhe anasjelltas.


147

Lidhja midis zhvillimit të ekonomisë dhe sistemit të pensioneve është reciproke, sa më i

zhvilluar nga ana ekonomike dhe kulturore të jetë një vend aq më i zhvilluar është

sistemi i pensioneve dhe anasjelltas aq më i madh është ndikimi i tij në mbarëvajtjen e

ekonomisë.

Konkretisht lidhja midis reformës së pensioneve, mjeteve të fondit pensional, rritjes

ekonomike dhe zhvillimit të tregut financiar paraqitet në mënyrë të thjeshtuar me

ndihmën e skemës së mëposhtme (figura 5.1)

Figura 5.1 Lidhjet midis reformës së pensioneve, fondeve të pensioneve, rritjes

ekonomike dhe zhvillimit financiar

Në përgjithësi, reforma e pensioneve ka ndikim të drejtëpërdrejtë në rritjen ekonomike,

siç tregohet në figuren 5.1 nëpërmjet shigjetës a, ndërsa fondet e pensioneve ndikojnë

në mënyrë të drejtëpërdrejtë në rritjen ekonomike sipas shigjetes c dhe në mënyre

indirekte nëpërmjet tregjeve financiare sipas shigjetave d dhe e.

Përsa i përket lidhjes me zhvillimin financiar, fondet e pensioneve mund të kenë efekt të

drejtpërdrejtë me anë të shigjetes d mbi zhvillimin financiar, e cila ashtu sikurse

gjerësisht është sugjeruar ndikon në rritjen ekonomike nëpërmjet shigjetës e. Ndërsa

5.1 Lidhja ndërmjet reformës së pensioneve, rritjes ekonomike dhe

zhvillimit të tregut financiar.

a

b

c d

e


148

reforma e pensioneve kryesisht imponon ndikimin e saj në rritjen e fondeve të pensionit

nëpërmjet shigjetave b dhe d. Figura 5.1, edhe pse shumë e thjeshtuar, ilustron

argumentet aktuale të zakonshme në lidhje me marrëdhënien mes reformës së

pensioneve, fondeve të pensioneve, rritjes ekonomike dhe zhvillimit financiar,

marrëdhënie që ka tërhequr një vemendje të madhe si nga akademikët ashtu edhe nga

politikëbërësit në të gjithë botën.

Në përgjithësi, reformat e pensioneve të cilat kanë futur elementin e financimit mund

të kenë një ndikim pozitiv në zhvillimin e tregut financiar, sepse pas reformave të tilla

pensionale, funksionet e tregjeve financiare janë përmirësuar (Davis 1998). Për

shembull, funksioni i manaxhimit të pasigurisë dhe kontrollit të riskut mund të forcohet

me rritjen e fondeve të pensioneve pasi menaxherët e fondeve të pensioneve si

profesionistë të portofolit kanë njohuri më të mira të ekspertizës se investitorët

individualë. Ndikimi i reformës së pensioneve në zhvillimin e tregjeve financiare është

analizuar gjerësisht në literaturën aktuale. Kështu Davis (1995, 2000a) paraqet ndikimin

e rritjes së fondeve të pensioneve në tregjet e kapitalit evropianë, ndërsa Walker dhe

Lefort (2002) ka studiuar të njëjtën lidhje në të gjithë tregjet në zhvillim. Si konkluzion i

studimeve është gjetur një lidhje pozitive midis rritjes së fondeve të pensioneve dhe

zhvillimit financiar.

Gjithashtu edhe marrëdhënia në mes të reformës së pensioneve dhe zhvillimit ekonomik

është e mirë dokumentuar. HOLZMANN (1997) gjen një kontribut të reformës së

pensioneve në rritjen ekonomike kiliane, ashtu sikurse edhe në tregjet financiare.

Ndërsa përsa i përket ndikimit të reformës së pensioneve në normën e kursimit, kjo

është analizuar nga shumë studiues (Poterba et al 1996; Disney et al 2001), por

megjithatë rezultatet janë të përziera. Studime të ndryshme nxjerrin në pah se zhvillimi

i fondeve të pensioneve ndikon në rritjen ekonomike dhe në zhvillimin e tregjeve të

kapitalit por kjo lidhje është më e fortë për ato vende që kanë një ekonomi të zhvilluar

dhe tregje kapitali të zhvilluara ndërsa në vendet ku tregjet e kapitalit nuk janë të

zhvilluara kjo lidhje është e dobët dhe në disa raste mund të mos vërtetohet. Në

përgjithësi fondet e pensioneve sigurojnë një ndikim të rëndësishëm në rritjen

ekonomike të vendeve me të ardhura të larta për frymë të popullsisë ndërsa në vendet

me të ardhura të ulëta për frymë ndikimi i tyre është shumë i vogël.


149

Kriza ekonomike që filloi në vitin 2008 ka ndikuar gjithashtu në debatin për reformën e

pensioneve, dhe ka bërë që ekonomistët dhe politikanët në mbarë botën të marrin në

konsideratë të thellë ecurinë ekonomike të vendeve të tyre respektive. Këta faktorë do të

ndikojnë në mënyrë të pashmangshme qëndrueshmërinë e të gjitha llojeve të skemave të

pensioneve.

Skemat Pay-as-you-go (PAYG) janë në thelb një mekanizëm për rishpërndarjen e të

ardhurave në ekonominë kombëtare, prandaj, qëndrueshmëria e tyre varet nga shuma e

parave të mbledhura dhe nga numri i njerëzve midis të cilëve këto para duhet të

shpërndahen. Nga ana tjetër, skemat plotësisht të financuara nuk janë aspak të

imunizuar ndaj këtyre faktorëve. Ato janë të varura nga niveli i kursimit të individëve

për pension, dhe nga performanca e investimeve të këtyre kursimeve, si dhe nga

pritshmëritë e jetës.

Kriza ekonomike globale në vitin 2008-2009 rezultoi në një rënie dramatike në

prodhimin ekonomik dhe në një rritje të papunësisë në rajon. Kriza ka prekur llojet e

ndryshme të skemave të pensioneve në mënyra të ndryshme. Por në veçanti, përvoja e

krizës tregoi ndjeshmërinë e niveleve të pensioneve në skemat e financuara me

kontribute të përcaktuara, në lidhje me paqëndrueshmërinë e tregjeve financiare dhe

mënyrën se si pasojat e saj duhet të përballohen nga punëtorët.

Sipas të dhënave të OECD-së, fondet private të pensioneve në vendet e OECD-së kanë

humbur mesatarisht 23 përqind të vlerës së aseteve të tyre në vitin 2008. Në vendet e

EQL-së, të dyja, fondet private të pensioneve dhe ato të detyrueshme kanë shënuar

humbje të konsiderueshme në vlerën e aseteve të tyre nga viti 2008 deri në vitin 2009.

Megjithatë, duke qenë se pjesa më e madhe e aseteve të fondeve pensionale të

detyrueshme ishte investuar në obligacione qeveritare në përputhje me rregulloret

konservative të investimeve, humbja ishte relativisht e vogël në krahasim me ato të

skemave ku portofolet e investimeve ishin të ekspozuar ndaj aktiveve me risk të tilla si

aksionet.

5.2 Kriza ekonomike dhe impakti i saj në skemën e pensioneve.


150

Në sajë të një rimëkëmbje të shpejtë ekonomike në vitin 2009, vlerat e aseteve të

fondeve të pensioneve rifituan nivelet e tyre të para-krizës, por ato ende nuk i janë

kthyer plotësisht ritmeve të tyre të mëparshme të rritjes. Kjo përvojë ka çuar në atë që

disa vende të marrin në konsideratë krijimin e kompanive të menaxhimit të pensioneve

të cilat të ofrojnë portofole të shumta në aspektin e ekspozimit ndaj riskut të

investimeve.

Në sistemet e pensioneve shtetërore PAYG, ndikimi i menjëhershëm ishte më pak i

ashpër se sa në sistemet e pensioneve private, ku përfitimet janë të lidhura direkt me

kontributin dhe interesin e përllogaritur nga investimet e tyre. Ajo që duhet theksuar

është se shtylla e dytë në sistemet e pensioneve në shumicën e vendeve të EQL-së ishte

ende në fazën e akumulimit dhe nuk shpërndante shuma të konsiderueshme të

përfitimeve në kohën kur goditi kriza globale. Megjithatë, tkurrjet në punësim dhe në

këtë mënyrë edhe në numrin e kontribuesve në afatgjatë do të kërkojnë gjithashtu që të

bëhen rregullime të sistemeve të pensioneve shtetërore PAYG. Kriza globale ka

rezultuar në një rritje të konsiderueshme të defiçiteve qeveritare dhe të borxheve të

akumuluara të qeverive në shumë vende. Qeveritë kanë harxhuar burime të mëdha në

përpjekje për të stabilizuar sektorët e tyre financiarë dhe për të nxitur ekonomitë e tyre.

Disa vende e kanë të nevojshme të mbështeten me ndihmë financiare nga institucionet

financiare ndërkombëtare, sidomos nga FMN dhe BE. Në përpjekje të përmirësimit të

pozitës së tyre fiskale, shumë qeveri kanë vendosur masa shtrënguese fiskale. Sistemet e

pensioneve janë shumë të ndjeshëm nga shkurtimet në shpenzimet e qeverisë për shkak

të varësisë së tyre të madhe nga buxhetet e qeverisë për të mbuluar defiçitet e tyre.

Shkurtimet në të drejtat e pensioneve çuan në trazira sociale nëpër Evropë.

Si përfundim mund të themi se një sistem kombëtar i pensioneve nuk vepron në izolim

nga ekonomia e një vendi. Në fakt ajo është një nënsistem i rëndësishëm socio-

ekonomikë dhe politikë e cila bashkëvepron me aktorë të tjerë të ekonomisë kombëtare

dhe globale. Rritja e qëndrueshme ekonomike dhe nivelet e larta të punësimit nxisin një

mjedis të përshtatshëm për sistemet e pensioneve. Prandaj, është e domosdoshme që

politika e pensioneve të krijojë një sinergji pozitive me politikat e tregut të punës,

politikat fiskale dhe makroekonomike, dhe politikat e mbrojtjes sociale si pjesë e një

politike kombëtare të integruar.


151

Historia e zhvillimit të sigurimeve shoqërore prej gjysmës së dytë të viteve 70 e deri më

sot, na tregon në mënyrë të qartë rëndësinë e faktorëve ekonomikë në zhvillimin normal

të institucioneve. Në mënyrë të kuptueshme kjo lidhet me faktin se shpërndarja e

mjeteve kryesore sipas kërkesave është mjaft problematike, sidomos në rastin kur rritja

e pensioneve ngadalësohet në mënyrë të jashtëzakonshme ose ndalon plotësisht.

Eshtë e natyrshme të theksojmë se faktori ekonomik është një nga elementët e parë që

cakton kufirin e mundësive të zhvillimit të proçeseve në fushën e sistemit të sigurimeve

shoqërore. Pra faktori ekonomik, ashtu si edhe ai demografik, ka një influencë direkte

dhe pa diskutim përbëjnë bazën për formulimin e politikës sociale në fushën e zhvillimit

të sigurimeve shoqërore.

Sikurse e kemi theksuar më parë një nga objektivat e reformave është e lidhur me

pensionin si një instrument financiar nxitës për kursimin domethënë për spostimin e

konsumit të sotëm drejt konsumit të ardhshëm duke mobilizuar kursimet në

investime produktive.

Por ky nuk ka qenë objektiv i punimit tonë sepse eksperienca jonë në kursime nuk është

shumë e madhe, instrumentet e kursimit që ne kemi janë afat shkurtër nga 1-12 muaj

(depozitat bankare, bono thesarit) dhe në disa raste të veçanta mbi 12 muaj por jo më

shumë se 3-5 vjet (përsëri depozita bankare dhe letra me vlerë të qeverisë). Pra

investimet e kursimeve janë të prirura drejt instrumenteve pa risk dhe me likuiditet të

lartë. Ndërkohë që pensionet janë instrumente afat gjatë me risk të lartë dhe me

likuiditet të ulët. Në këto kushte pensioni në vendin tonë per momentin nuk shikohet të

jetë një instrument kursimi.

Një tjetër objektiv i reformës së pensioneve është qëndrueshmëria financare dhe

pikërisht ky ka qenë edhe synimi i punimit tonë. Në përputhje me këtë objektiv është

realizuar edhe analiza sasiore e ndikimit të disa treguesve ekonomikë në defiçitin e

skemës. Nga ana tjetër ky defiçit përgjatë këtyre viteve është mbuluar nga shteti dhe

kështu do të vazhdojë edhe në të ardhmen nëse skema do të vazhdojë të rezultojë me

defiçit. Shpenzimet për përfitime përbëjnë mesatarisht rreth 5,5% të GDP-së, ndërsa

5.3 Analiza sasiore e ndikimit të zhvillimit të ekonomisë në skemën e

pensioneve .


152

vlera më e lartë e defiçitit të arritur përgjatë këtyre viteve ka qenë rreth 3%. Pakësimi i

këtij defiçiti, pra rritja e performancës financiare të fondit të pensioneve do të rrisë

aftësinë e qeverisë për të rritur shpenzimet në fushat prioritare si shëndetësia, arsimi dhe

infrastruktura.

Natyrshëm do të ngrihej hipoteza: A ekziston një lidhje dhe varësi e ndërsjelltë midis

zhvillimit të ekonomisë dhe sistemit të pensioneve?

Tabela 4.7. Disa nga treguesit ekonomikë në Shqipëri që ndikojnë në defiçit.

PBB/frymë Papunësia Raporti i

mbulimit Defiçiti

Vitet

PBB me

çmime

korrente në $ Inflacioni në % Forca e

punës Kontrib/forcë

pune në

milionë

1993 125,334 381.5 0.309 22.3 1 347 000 0.543 -3,284

1994 184,393 610.8 0.158 18.4 1 423 000 0.338 -3,069

1995 229,763 737.8 0.06 13.1 1 309 000 0.352 -1,623

1996 280,998 808 0.174 12.4 1 274 000 0.339 -970

1997 341,716 684 0.421 14.9 1 301 000 0.268 -2,045

1998 460,631 906.5 0.087 17.8 1 320 000 0.275 -2,000

1999 506,205 1080.9 -0.01 18 1 305 000 0.324 -2,347

2000 523,043 1164 0.042 16.8 1 342 000 0.39 -2,952

2001 583,369 1357 0.035 16.4 1 692 000 0.392 -3,838

2002 622,711 1535 0.017 15.8 1 283 000 0.429 -4,627

2003 694,097 1938 0.033 15.0 1 283 000 0.55 -4,132

2004 751,022 2336 0.022 14.4 1 350 000 0.56 -5,656

2005 814,797 2597 0.02 14.2 1 090 000 0.57 -7,663

2006 882,209 2854 0.025 13.9 1 090 000 0.55 -9,899

2007 967,670 3394 0.031 13.5 1 090 000 0.6 -12,699

2008 1,089,293 4073 0.022 13.2 1 090 000 0.629 -10,902

2009 1,151,020 3765 0.037 13.0 1 100 000 0.622 -16,621

2010 1,242,418 3676 0.035 13.7 1 060 000 0.65 -22,081

Mesatarja 0.06216667 1883.25 0.084333 15.377251 1 192 555 0.465611111 -6,467 Burimi: Statistika të ISSH-së, Banka e Shqipërisë, FMN, INSTAT.

Në funksion të qëllimit të studimit dhe të vërtetimit të hipotezës së mësipërme ne si

variabël të varur kemi paraqitur defiçitin e skemës publike të pensioneve, që siç e kemi

trajtuar më parë përfaqëson diferencën midis të ardhurave nga kontributet dhe

shpenzimeve për përfitime. Si variabla të pavarur ne kemi evidentuar disa tregues

ekonomik që ne mendojmë që kanë ndikim në defiçitin e skemës siç janë PBB,

inflacioni, papunësia, forcat e punës si dhe një tregues specifik të skemës së sigurimeve

shoqërore që është raporti i mbulimit, kjo për faktin që ne e kemi trajtuar këtë tregues si

një tregues determinant në defiçitin e skemës. (tabela 4.7)


153

Fillimisht do të studiojmë lidhjet e thjeshta korrelative midis treguesve ekonomikë të

marrë në studim dhe më tej do ta thellojmë analizën tonë përmes lidhjeve korrelative të

shumëfishta.

Tabela 4.8 Koefiçientët e thjeshtë të korrelacionit midis treguesve kryesorë të studiuar

Treguesit PBB me PBB/frymë Inflacioni Papunësia Raporti i

mbulimit Defiçiti

çmime

korente në $ në % në % Kontrib/forcë

pune në milionë PBB me çmime

korente 1 #N/A -0.585022 -0.569615 0.784276871 -0.8855751

PBB/frymë ( në $) 1 -0.535871 -0.601669 0.848072749 -0.8837343

Inflacioni 1 0.3469916 -0.393633304 0.3552039

Papunësia (%) 1 -0.319370276 0.4358262

Raporti i mbulimit 1 -0.7967266

Defiçiti në milionë 1 Burimi: Matrica u ndërtua me të dhënat e tabelës 4.7

Duke studiuar koefiçientët e korelacionit që paraqesin relacionet që ekzistojnë midis

disa treguesve ekonomikë dhe defiçitit të skemës së pensioneve vëmë re që vlera e

këtyre koefiçientëve justifikon pritjet tona. Kështu koefiçienti i korrelacionit që shpreh

lidhjen midis PBB-së me çmime korrente dhe defiçitit është -0.8855751. Pra ekziston

një korrelacion i fortë negativë që do të thotë se rritja e PBB-së shoqërohet me ulje të

defiçitit. E njëjta gjë do të thuhej edhe për lidhjen e PBB/frymë me defiçitin.

Sikurse e kemi theksuar edhe më parë një tregues specifik i skemës së pensioneve që

ndikon ndjeshëm në defiçit është raporti i mbulimit. Nga matrica shikojmë që

koefiçienti i korrelacionit që shpreh këtë lidhje është -0.7967266. Pra ekziston një

korrelacion relativisht i lartë negativë që do të thotë se rritja e raportit të mbulimit

ndikon në uljen e defiçitit. Ndërkohë inflacioni dhe papunësia janë të korreluara

pozitivisht me defiçitin, që do të thotë që rritja e tyre ndikon në rritjen e defiçitit.

Megjithatë lidhjet korelative për këta dy tregues janë më të ulta se sa i treguesve të tjerë,

përkatësisht 0.3552039 për inflacionin dhe 0.4358262 për papunësinë.

Le të kthehemi edhe njëherë te treguesi i raportit të mbulimit, pra raporti

kontribues/forcat e punës. Nga matrica shikojmë që ekzistojnë lidhje korelative të këtij

treguesi me të gjithë treguesit ekonomikë të përzgjedhur nga ana jonë. Kështu kemi një

korelacion të lartë pozitiv të raportit të mbulimit me PBB-në dhe PB/frymë


154

(0.848072749 me PBB/frymë) që do të thotë që rritja e këtij raporti do të varet shumë

nga rritja ekonomike. Ndërsa me inflacionin dhe papunësinë ai është i koreluar

negativisht dhe këto vlera janë më të vogla, përkatësisht

-0.393633304 dhe -0.319370276.

Le ta thellojmë më tej analizën tonë nëpërmjet regresionit të shumëfishtë.

1. Analiza e regresionit : Defiçiti kundrejt PBB/frymë

Ekuacioni i regresionit është:

Defiçiti = 1421 - 4,188 PBB/frymë

S = 2815,77 R-Sq = 78,1% R-Sq(adj) = 76,7%

Analiza e Variancës

Burimi DF SS MS F P

Regresion 1 452363737 452363737 57,05 0,000

Gabimi 16 126857287 7928580

Totali 17 579221024

Analiza regresive konfirmon lidhjen midis PBB/frymë dhe defiçitit dhe tregon se

ekziston një lidhje e rëndësishme midis tyre. Ne mund ta konsiderojmë PBB-në si një

variabël kompleks i cili mbart në vetvete efektin ose ndikimin e një sërë variablash të

tjerë ekonomikë dhe e pasqyron këtë ndikim në mënyrë të drejtëpërdrejtë në defiçit.

Nga analiza e të dhënave të regresit PBB/frymë shpjegon 78% të variacionit në vlerat e

defiçitit, ndërkohë që nuk ka probleme serioze në analizën e mbetjeve përveç ndonjë

shmangie të vogël të variancës e cila praktikisht nuk është problematike

Grafiku 4.1. Shpërndarja e mbetjeve për defiçitin.

50000-5000-10000

99

90

50

10

1

Residual

Perc

ent

0-4000-8000-12000-16000

5000

0

-5000

-10000

Fitted Value

Resid

ual

500025000-2500-5000-7500

10,0

7,5

5,0

2,5

0,0

Residual

Freq

uenc

y

18161412108642

5000

0

-5000

-10000

Observation Order

Resid

ual

Normal Probability Plot Versus Fits

Histogram Versus Order

Residual Plots for Deficiti


155

Grafiku 4.2 : Shpërndarja reale e vlerave të defiçitit në lidhje me PBB/frymë.

40003000200010000

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

PBB/fryme

Defic

itiS 2815,77

R-Sq 78,1%

R-Sq(adj) 76,7%

Regression

95% CI

Fitted Line PlotDeficiti = 1421 - 4,188 PBB/fryme

Po të vërejmë figurën e mësipërme të shpërndarjes se vlerave të defiçitit ne do të arrijmë

në përfundimin se vlerat reale nuk janë eventualisht larg vlerave të parashikuara.

2. Analiza e regresionit: Defiçiti kundrejt forcave të punës

Gjithashtu ndër faktorët që ne kemi selektuar si të rëndësishëm është edhe forca e aftë

për punë të cilin ne e kemi parë si një variabël që ndikon në defiçit.


Defiçiti = - 38162 + 25,08 Forca e punës

S = 4404,37 R-Sq = 46,4% R-Sq(adj) = 43,1%


Burimi DF SS MS F P

Regresioni 1 268846121 268846121 13,86 0,002

Gabim 16 310374903 19398431

Total 17 579221024


1000050000-5000-10000

99

90

50

10

1

Residual

Perc

ent

50000-5000-10000

5000

0

-5000

-10000

Fitted Value

Resid

ual

500025000-2500-5000-7500-10000

8

6

4

2

0

Residual

Freq

uenc

y

18161412108642

5000

0

-5000

-10000

Observation Order

Resid

ual





156

Nga ekuacioni i regresionit ne shikojmë se forca e punës paraqitet si një faktor

determinant .

Nëpërmjet këtij modeli të thjeshtë linear vlera 46,4 % e koefiçientit të korrelacionit

[R-Sq], tregon se 46,4 % e variacionit të variablit të defiçitit, shpjegohet nga modeli i

krijuar, pjesa tjetër e modelit shpjegohet nga gabimet.

Gjithashtu këtu shfaqen edhe disa probleme të autokorrelacionit dhe të shpërndarjes

normale të mbetjeve. Në këtë kontekst pas analizës së të dhënave referuar shpërndarjes

reale të vlerave të defiçitit në lidhje me forcën e punës (figura 4.4) modeli më i

përshtatshëm do të ishte modeli polinomial i rendit të tretë (ose modeli kubik).

Grafiku 4.4: Shpërndarja reale e vlerave të defiçitit në lidhje me forcat e punës .

17001600150014001300120011001000

10000

5000

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

Forca e punes

Defic

iti

S 4404,37

R-Sq 46,4%

R-Sq(adj) 43,1%

Regression

95% CI

Fitted Line PlotDeficiti = - 38162 + 25,08 Forca e punes

17001600150014001300120011001000

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

Forca e punes

Defic

iti

Scatterplot of Deficiti vs Forca e punes

3. Analiza e regresionit polinominal: Defiçiti kundrejt forcave të punës

Ky model në krahasim me modelin e thjeshtë linear jo vetëm që ka fuqi më të fortë

shpjeguese të variacionit të defiçitit por nuk shfaq dukshëm probleme të


157

autokorrelacionit, dhe shpërndarjes normale të mbetjeve, ( të cilat janë karakteristika për

modelin e thjeshtë linear në rastin konkretë) por vetëm probleme të heteroskedasticitetit.


Defiçiti = - 1329149 + 2850 Forca e punës - 2,023 Forca e punës**2

+ 0,000474 Forca e punës**3

S = 2815,50 R-Sq = 80,8% R-Sq(adj) = 76,7%

Analisa e Variancës

Burimi DF SS MS F P

Regresioni 3 468242739 156080913 19,69 0,000

Gabim 14 110978284 7927020

Total 17 579221024

Analiza vijuese e variancës.

Burimi DF SS F P

Linear 1 268846121 13,86 0,002

Kuadratik 1 164275347 16,87 0,001

Kubik 1 35121271 4,43 0,054

Nga analiza shikojmë që ky model shpjegon 80,8% (R-Sq) të variacionit në vlerat e

defiçitit nga forcat e punës duke i paraqitur forcat e punës si një faktor determinant dhe

duke nxjerrë në pah epërsinë e këtij modeli në krahasim me atë të regresionit linear dhe

kuadratik. Prandaj do të ishte më e përshtatshme përdorimi i këtij modeli si model

parashikues.


500025000-2500-5000

99

90

50

10

1

Residual

Perc

ent

-5000-10000-15000

5000

2500

0

-2500

-5000

Fitted Value

Resi

dual

400020000-2000-4000

6,0

4,5

3,0

1,5

0,0

Residual

Freq

uenc

y

18161412108642

5000

2500

0

-2500

-5000

Observation Order

Resi

dual





158

Grafiku 4.6 : Shpërndarja reale e vlerave të defiçitit në lidhje me forcat e punës .

17001600150014001300120011001000

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

Forca e punes

Defic

itiS 2815,50

R-Sq 80,8%

R-Sq(adj) 76,7%

Regression

95% CI

Fitted Line PlotDeficiti = - 1329149 + 2850 Forca e punes

- 2,023 Forca e punes**2 + 0,000474 Forca e punes**3

Duke parë shpërndarjen reale të vlerave të defiçitit kundrejt forcës së punës do të

arrinim në të njëjtin përfundim që arritëm kur pamë lidhjen e saj me PBB/frymë, pra

vlerat reale janë afër vlerave të parashikuara. Kjo dëshmon për një lidhje të rëndësishme

që kanë forcat e punës me PBB-në. Prandaj përdorimi i njërit apo tjetrit model për

qëllime parashikimi do të ishte në preferencën e analistit. Ndërsa përdorimi i një modeli

duke selektuar si variabël determinant PBB-në dhe forcat e punës do të na çonte në

situata serioze të multikolinaritetit. Gjithsesi përdorimi i modeleve të përzgjedhur do të

jetë në funksion të qëllimit të studimit.

4. Analiza e regresionit : Defiçiti kundrejt papunësisë

Një nga treguesit ekonomik që ne kemi selektuar si të rëndësishëm dhe mendojmë që

mund të ndikojë në vlerën e defiçitit është përqindja e papunësisë. Më poshtë paraqitet

analiza e regresionit.


Defiçiti = - 21932 + 1006 Papunësia

Parashikues Coef SE Coef T P

Konstant -21932 8086 -2,71 0,015

Papunësia 1005,7 519,2 1,94 0,071

S = 5415,26 R-Sq = 19,0% R-Sq(adj) = 13,9%


Burimi DF SS MS F P

Regresioni 1 110019846 110019846 3,75 0,071

Gabimi i mbetur 16 469201178 29325074

Total 17 579221024


159

Vëzhgime të pazakonta

Obs Papunësia Defiçiti Fit SE Fit Residual St Resid

1 22,3 -3284 495 3814 -3779 -0,98 X

18 13,7 -22081 -8154 1545 -13927 -2,68R

R tregon një vëzhgim (observimi 18) me një mbetje (parashikim gabimi) të standartizuar të madhe.

X tregon një vëzhgim (observimi 1) vlera X e të cilit jep nje ndikim të madh.

Grafiku 4.7 . Shpërndarja e mbetjeve për defiçitin.

100000-10000

99

90

50

10

1

Residual

Perc

ent

0-2500-5000-7500-10000

5000

0

-5000

-10000

-15000

Fitted Value

Resi

dual

50000-5000-10000-15000

8

6

4

2

0

Residual

Freq

uenc

y

18161412108642

5000

0

-5000

-10000

-15000

Observation Order

Resi

dual




Duke analizuar të dhënat e regresit më sipër papunësia rezulton si një faktor jo shumë i

rëndësishëm. Modeli shpjegon vetëm 19% të variacionit të vlerave të defiçitit.

Vlerat e p-së (probabilitetit) 0.071 > 0.05, tregojnë për rëndësinë jo shumë të madhe të

papunësisë mbi defiçitin. Përjashtim bën viti i parë i observimit, viti 1993 ku papunësia

është 22,3% dhe defiçiti -3284 (milionë).

Kjo lidhje e dobët e papunësisë me defiçitin ka disa arsye:

Së pari duhet të theksojmë se këto të dhëna janë të dhënat zyrtare në lidhje me

papunësinë dhe në lidhje me këto të dhëna ne kemi shprehur edhe më parë dyshimet

tona, kjo për faktin se shumë njerëz për shkak të humbjes së besimit, nuk rregjistrohen

fare si të papunë.

Së dyti nga kjo analizë vërtetohet edhe njëherë ajo që ne kemi diskutuar më parë që nuk

është thjeshtë papunësia që ul numrin e kontribuesve por është informaliteti që ndikon

më shumë, pra ajo pjesë e punonjësve që punojnë por nuk kontribuojnë. Informaliteti

jep ndikim të madh në uljen e numrin të kontribuesve, pra edhe në uljen e të ardhurave

nga kontributet dhe si rrjedhim në rritjen e defiçitit.


160

5. Analiza e regresionit : Defiçiti kundrejt raportit të mbulimit

Ne kemi marrë në analizë edhe një tregues specifik të skemës së sigurimeve shoqërore

që është raporti i mbulimit, kjo për faktin se ne më parë e kemi trajtuar këtë tregues si

një tregues determinant në defiçitin e skemës.


Defiçiti = 10088 - 35387 Raporti i mbulimit


Konstantet 10088 2977 3,39 0,004

Raporti i mbulimit -35387 6126 -5,78 0,000

S = 3425,25 R-Sq = 67,6% R-Sq(adj) = 65,6%

Analiza e variancës

Burimi DF SS MS F P

Regresion 1 391503940 391503940 33,37 0,000

Gabimi i mbetur 16 187717084 11732318

Total 17 579221024

Vëzhgime (obsevime) të pazakonta

Raporti i

Obs mbulimit Defiçiti Fit SE Fit Residual St Resid

18 0,690 -22081 -14329 1582 -7752 -2,55R

R tregon një vëzhgim (observim) me një mbetje (parashikim gabimi) të standartizuar të madhe.

Grafiku 4.8 . Shpërndarja e mbetjeve për defiçitin.

1000050000-5000-10000

99

90

50

10

1

Residual

Per

cent

0-4000-8000-12000-16000

5000

0

-5000

Fitted Value

Res

idua

l

6000400020000-2000-4000-6000-8000

8

6

4

2

0

Residual

Freq

uenc

y

18161412108642

5000

0

-5000

Observation Order

Res

idua

l




Nga analiza e regresionit rezulton se raporti i mbulimit është një tregues me ndikim të

ndjeshëm në defiçit.


161

Vlera e p-së (probabilitetit) të raportit të mbulimit është 0.0000, gjë që tregon për

rëndësinë e madhe të raportit të mbulimit mbi defiçitin. Nga analiza e të dhënave të

regresit raporti i mbulimit shpjegon 67.6% të variacionit të vlerave të defiçitit.

Përjashtim bën vetëm observimi i 18 që konsiderohet si jo i zakontë me një mbetje

(parashikim gabimi) të standartizuar të madhe.

6. Analiza e regresionit : Defiçiti kundrejt PBB/frymë; Inflacionit; Raportit të

mbulimit .

Në këtë pjesë shikohet ndikimi i kombinuar i disa faktorëve në defiçit.


Defiçiti = 5503 - 3,67 PBB/frymë - 7469 Inflacioni - 9453 Raporti i mbulimit


Konstant 5503 3130 1,76 0,101

PBB/frymë -3,673 1,148 -3,20 0,006

Inflacioni -7469 7071 -1,06 0,309


S = 2776,61 R-Sq = 81,4% R-Sq(adj) = 77,4%


Burimi DF SS MS F P

Regresion 3 471286807 157095602 20,38 0,000

Gabim i mbetur 14 107934217 7709587

Total 17 579221024

Burimi DF Seq SS

PBB/frymë 1 452363737

Inflacioni 1 11383721

Raporti i mbulimit 1 7539349

Vëzhgime (observime) të pazakonta

Obs PBB/frymë Defiçiti Fit SE Fit Residual St Resid

1 382 -3284 -3339 2417 55 0,04 X

5 684 -2045 -2688 2425 643 0,47 X

18 3676 -22081 -14784 1301 -7297 -2,97R


X tregon një vëzhgim (observimi 1,5) vlera X e të cilit jep një ndikim të madh.


162


600030000-3000-6000

99

90

50

10

1

Residual

Perc

ent

0-4000-8000-12000-16000

5000

0

-5000

Fitted Value

Resi

dual

400020000-2000-4000-6000-8000

10,0

7,5

5,0

2,5

0,0

Residual

Freq

uenc

y

18161412108642

5000

0

-5000

Observation Order

Resi

dual




Ky model është me aftësi të mirë parashikuese. Vlera 77,4% e koefiçientit të

korrelacionit e rregulluar [R-Sq(adj)], tregon se 77,4% e variacionit të variablit të

defiçitit, shpjegohet nga modeli i krijuar, pjesa tjetër shpjegohet nga gabimet.

Por nga analiza konkrete rezulton që në këtë model inflacioni nuk është determinant, po

ashtu edhe raporti i mbulimit. Vlerat e p-së (probabilitetit) 0.309 >0.05, tregon se

inflacioni është një variabël i parëndësishëm në model. E njëjta gjë mund të thuhet edhe

për raportin e mbulimit vlera e probabilitetit të të cilit është 0.339 >0.05.

Ndërkohë nuk vërehen probleme serioze me analizën e mbetjeve përveç ndonjë

shmangie të vogël të variancës e cila praktikisht nuk është problematike.

Për tu bindur që inflacioni është i parëndësishëm largojmë inflacionin nga modeli dhe

kemi:

7. Analizën e regresionit: Defiçiti kundrejt PBB/frymë dhe raportit të mbulimit


Defiçiti = 4608 - 3,16 PBB/frymë - 10939 Raporti i mbulimit


Konstant 4608 3025 1,52 0,148

PBB/frymë -3,163 1,045 -3,03 0,008


S = 2787,33 R-Sq = 79,9% R-Sq(adj) = 77,2%


163


Burimi DF SS MS F P

Regresion 2 462683077 231341539 29,78 0,000

Gabim i mbetur 15 116537947 7769196

Total 17 579221024

Burimi DF Seq SS

PBB/frymë 1 452363737

Raporti i mbulimit 1 10319340

Vëzhgime (observime) të pazakonta

Obs PBB/frymë Defiçiti Fit SE Fit Residual St Resid

1 382 -3284 -2539 2304 -745 -0,48 X

18 3676 -22081 -14569 1290 -7512 -3,04R


X tregon një vëzhgim (observimi 1,) vlera X e të cilit jep një ndikim të madh.


800040000-4000-8000

99

90

50

10

1

Residual

Perc

ent

0-4000-8000-12000-16000

5000

0

-5000

Fitted Value

Resid

ual

400020000-2000-4000-6000-8000

10,0

7,5

5,0

2,5

0,0

Residual

Freq

uenc

y

18161412108642

5000

0

-5000

Observation Order

Resid

ual




Nga analiza vëmë re që vlera e koefiçientit të korrelacionit e rregulluar [R-Sq(adj)]

është 77,2% (nga 77,4% që ishte) pra ajo nuk ndryshon, gjë që vërteton faktin që

largimi i variablit është bërë me të drejtë. Vlera e p-së (probabilitetit) të raportit të

mbulimit është përmirësuar disi por përsëri mbetet në nivelin 0,267, gjë që tregon se ky

variabël nuk është i rëndësishëm në këtë model.

Përsa i përket raportit të mbulimit ne e pamë që ai është një tregues që ndikon në defiçit,

por i selektuar me PBB-në ai nuk ka efekt. Kjo mund të shpjegohet me faktin se ai është

një tregues që ka një lidhje të rëndësishme me PBB-në dhe forcat e punës. Pra në këtë

model ky tregues e jep efektin e tij nëpërmjet variablave të PBB-së.

Ndërsa përsa i përket inflacionit ai në model del si një variabël i parëndësishëm dhe ne

këtë mund ta interpretojmë nëpërmjet dy argumentave:


164

Së pari për faktin se ky variabël në regresionin e thjeshtë na rezultoi që kishte ndikim

në defiçit (pavarësisht se vlera e koefiçientit nuk ishte shumë e lartë) ne mendojmë se ai

mund ta japë efektin e tij nëpërmjet variablit të PBB-së.

Së dyti, me ligj ndikimi i drejtpërdrejtë i inflacionit mbi madhësinë e pagës nominale

dhe të pensionit nominal është parashikuar të merret parasysh herëpashere përmes

indeksimit të pagave dhe pensioneve nominale me indeksin e çmimeve. Kjo do të thotë

se indeksimi i pagave përgjatë viteve të marra në studim ka sjellë si rrjedhojë edhe

korrigjimin e efektit negativ që do të kishte inflacioni në të ardhurat nga kontributet dhe

në të njëjtën mënyrë është korrigjuar efekti negativ i inflacionit në pensione.

8. Analiza e trendit për defiçitin .

Grafiku 4.11 : Diagrama e shpërndarjes së defiçitit kundrejt viteve.

20151050

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

Vitet

Defic

iti

Scatterplot of Deficiti vs Vitet

Të dhëna Defiçiti

Kohëzgjatja 18

NMissing 0

Yt = 2392 - 932,586*t


Konstant 2392 1545 1,55 0,141

t -932,6 142,7 -6,54 0,000

S = 3140,89 R-Sq = 72,7% R-Sq(adj) = 71,0%


Burimi DF SS MS F P

Regresion 1 421377870 421377870 42,71 0,000

Gabim i mbetur 16 157843153 9865197

Total 17 579221024


165

Grafiku 4.12: Modeli i trendit linear të defiçitit.

18161412108642

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

Index

Defic

iti

MAPE 53

MAD 2390

MSD 8769064

Accuracy Measures

Actual

Fits

Variable

Trend Analysis Plot for DeficitiLinear Trend Model

Yt = 2392 - 932,586*t

Po të bëjmë analizën e defiçitit se si ka variuar ai ndër vite vërejmë që ka një prirje drejt

rritjes (në vlerë absolute) të defiçitit. Tendenca është negative. Analiza e trendit (duke

ditur që termi kohë përfshin efektin e gjithë faktorëve që kanë ndikuar sistematikisht) do

të na krijonte një situatë “luksi” për ta përdorur si model parashikimi, kjo për faktin se

do të shmangte situatat heteroskedastike dhe të multikolinaritetit. Modeli i trendit linear

shpjegon 72,7% të variacionit.

Më poshtë përdoret një model tjetër konkurues për analizën e trendit të defiçitit, modeli

kuadratik.

Yt = -4825 + 1233*t - 114,0*t**2

S = 1254,87 R-Sq = 95,9% R-Sq(adj) = 95,4%


Burimi DF SS MS F P

Regresion 2 555600731 277800365 176,42 0,000

Gabimi 15 23620293 1574686

Total 17 579221024

Analiza vijuese e variancës.

Burimi DF SS F P

Linear 1 421377870 42,71 0,000

Kuadratik 1 134222860 85,24 0,000


166

Grafiku 4.13 : Defiçiti kundrejt kohës.

18161412108642

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

Index

Defic

iti

MAPE 20

MAD 819

MSD 1312239

Accuracy Measures

Actual

Fits

Variable

Trend Analysis Plot for DeficitiQuadratic Trend Model

Yt = -4825 + 1233*t - 114,0*t**2

20151050

0

-5000

-10000

-15000

-20000

-25000

Vitet

Defic

iti

S 1254,87

R-Sq 95,9%

R-Sq(adj) 95,4%

Regression

95% CI

Fitted Line PlotDeficiti = - 4825 + 1233 Vitet

- 114,0 Vitet**2

Nga analiza e modeleve konkuruese shifet qartë se modeli i trendit kuadratik është

modeli perfekt për parashikimin. Konkretisht ky model shpjegon 95,9% të variancës. I

vetmi kontrast me modelin e thjeshtë linear është shenja pozitive përpara termit kohë.

Kjo ekspozon një situatë të multikolinaritetit por qëllimi i përdorimit të modelit do të

“injoronte” këtë problem të shfaqur. Nga figurat më sipër vëmë re se vlerat reale janë

shumë pranë vlerave të parashikuara (ose vijës së parashikimit).

Në përfundim të analizës mund të themi se modelet e ndërtuara, shpjegojnë qartë

lidhjet e shumëfishta mes treguesve kryesorë ekonomikë dhe sigurimeve shoqërore.

Gjatë analizës në përgjithësi nuk hasëm në kontradita midis përfundimeve teorike dhe

atyre të analizës, kjo për arsye se në përgjithësi nuk u vërejtë prani e lartë e

autokorrelacionit. Pavarësisht se seria kohore mund të konsiderohet e limituar ne e

arritëm synimin tonë nëpërmjet kësaj analize.


167

Në përfundim të analizës mund të themi se:

Ekzistojnë lidhje të ngushta mes sektorit të sigurimeve shoqërore dhe treguesve

kryesorë ekonomikë në Shqipëri.

Në model u vërtetua lidhja e PBB-së për frymë me defiçitin e skemës së

pensioneve. Rritja e PBB-së për fryme do të ndikojë në uljen e defiçitit. Modeli

rezultoi i ndërtuar mirë në 78% të tij, pjesa tjetër u shpjegua nga gabimet.

Nga analiza si një faktor determinant paraqiten forcat e afta për punë. Modeli

polinominal i rendit të tretë ose modeli kubik rezultoi më i miri ndër modelet

konkurruese dhe rezultoi i ndërtuar mirë në 80,8% të tij.

Papunësia nuk rezultoi një faktor determinant. Kjo shpjegohet me faktin se një

pjesë e njerëzve të papunë nuk rregjistrohen si të papunë dhe shumë punonjës

janë në marrëdhënie pune por nuk kontribuojnë. Por nëpërmjet kësaj analize

vërtetohet fakti që në defiçitin e skemës ndikon shumë informaliteti.

Raporti i mbulimit ndikon pozitivisht mbi rritjen e të ardhurave nga kontributet,

pra në uljen e defiçitit të skemës. Nëpërmjet analizës u vërtetua kjo lidhje.

Modeli që shpreh këtë lidhje rezultoi i ndërtuar mirë në masën 67,6%.

Në analizë inflacioni rezultoi si një variabël i parëndësishëm. Kjo në fakt nuk bie

në kontradiktë me përfundimet tona teorike. Arsyeja kryesore që nuk vërtetohet

kjo lidhje është se me ligj ndikimi i drejtpërdrejtë i inflacionit mbi madhësinë e

pagës nominale dhe të pensionit nominal parashikohet të merret parasysh herë

pas here përmes indeksimit të pagave dhe pensioneve nominale me indeksin e

çmimeve. Ky indeksim rezulton të jetë bërë përgjatë viteve.


168

Gjetje të punimit

Në përgjithësi reformat e pensioneve janë të suksesshme nëse objektivat e reformave

janë të qarta e të konceptuara drejtë. Reforma e sistemit të pensioneve duhet të ketë tre

objektiva të ndryshme: atë të përmirësimit të instrumenteve të kursimit, atë të lehtësimit

të varfërisë në kohën e pleqërisë dhe atë të qëndrueshmërisë financiare të çdo plani, të

çdo fondi dhe të gjithë sistemit të pensioneve në tërësi.

Në funksion të suksesit të reformave të pensioneve dhe të arritjes së rezultateve pozitive

sistemi i pensioneve duhet të rikonceptohet jo thjesht si tërësi kollonash por si një tërësi

plane pensionesh, fonde pensionesh dhe ente pensionesh. Kjo do të ndihmojë që të

konceptohet rrethi i gjerë i reformave që duhet të ndërmerren dhe koha kur ato duhet të

ndërmerren.

Sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri u prezantua në vitin 1993. Ai është konceptuar

si një sistem shumë kollonash. Ai bazohet në kollonën publike të detyrueshme (shtylla e

parë) dhe në kollonën suplementare (shtylla e tretë) e cila ende dhe sot nuk është shumë

e zhvilluar. Kollona publike e detyrueshme është pjesë e një plani publik, me përfitime

të përcaktuara dhe bën pjesë në planet e pafinancuara.

Ashtu si në ekonomitë e tjera në tranzicion, sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri

ka qenë i lidhur drejtëpërdrejtë me zhvillimet e kalimit nga një ekonomi e centralizuar

në një ekonomi tregu. Këto përfshijnë një rënie në raportin e punësimit si pasojë e rënies

së sektorit shtetëror dhe rritjes së shpejtë të një ekonomie informale, si dhe një rritje të

pensioneve të hershme e lidhur kjo me ristrukturimin e ndërmarrjeve. Si rrjedhim nga

viti 1990 deri në 1994 ka rezultuar një rënie drastike e numrit të kontribuesve nga 100%

të fuqisë punëtore në një të tretën e saj. Që nga kjo kohë, norma e mbulimit megjithëse

ka pësuar rritje përsëri ka mbetur në nivele jo shumë të kënaqshme.

Nga analiza e bërë konkludojmë që sistemi i pensioneve vazhdon të mos jetë i

qëndrueshëm financiarisht dhe të kërkojë subvencione nga buxheti i shtetit. Kështu në

Gjetjet kryesore të studimit dhe rekomandimet


169

vitin 2011 subvencioni nga shteti arriti në 1% të GDP-së. Norma e mbulimit (raporti i

numrit të kontribuesve ndaj numrit realë të forcave të punës) ka mbetur në nivele jo të

kënaqshme (nuk e kalon 65%) kjo si për shkak të administrimit të dobët në arkëtimin e

kontributeve ashtu edhe të shtysave të pakta të dhëna për grumbullimin e kontributeve

të tilla si; normat e larta të kontributeve të aplikuara, por edhe të normës së ulët të

zëvendësimit që në fakt më shumë reflektojnë mangësitë e mëdha strukturale të vetë

sistemit të cilat do të zgjasin në kohë, se sa faktorët e tranzicionit. Një faktor tjetër i

lidhur me tranzicionin që ka rënduar fondin e pensioneve kanë qenë inisiativat për dalje

në moshë më të herët në pension, por pas vitit 2001 nuk mund të konsiderohet më faktor

për shkak se pensionistët që kanë përfituar pensione të parakohshme kanë arritur të

gjithë moshën normale të pensionit dhe nuk mund të ndikojnë në skemën urbane të

fondit. Pra nga analiza del në pah se në tërësi, faktorët e lidhur me tranzicionin të cilët

përkohësisht kanë ndikuar në pozicionin financiar të sistemit të pensioneve nuk mund të

justifikojnë më mbështetjen e ISSH-së nga buxheti i shtetit me subvencione

Është e natyrshme që çdo institucion shoqëror të jetë i influencuar drejtëpërdrejtë nga

përbërja dhe karakteristikat e grupit të njerëzve që e formojnë. Kjo vlen edhe për

sigurimet shoqërore, për të cilën struktura demografike e shtetasve është në bazë të të

gjithë sistemit. Ky faktorë ka një rëndësi të veçantë për llogaritjen e të ardhurave dhe

shpenzimeve, d.m.th. për ekuilibrin financiar të skemës. Plakja e popullsisë është një

nga problemet më të mëdha, pasi në këtë rast vendet përballen me sfidën e vështirë të

përmirësimit të qëndrueshmërisë afatgjatë të sistemeve të tyre pensionale pa rrezikuar

objektivin e tyre kryesor të sigurimit të pensioneve të përshtatshme dhe të ruajtjes së

vlerës së tyre me kalimin e kohës. Duhet theksuar se nuk ka ndonjë formulë të veçantë

për këtë sfidë. Një vend duhet të gjejë një paketë të politikës që është më i përshtatshëm

për kontekstin e tij të veçantë kombëtar. Për këtë arsye detyra për kryerjen e reformës së

pensioneve ka të ngjarë të mbetet një çështje e rëndësishme për dekadat e ardhshme.

Pra, për shkak të natyrës afatgjatë të sistemeve pensionale, zbatimi i reformave kërkon

një periudhë mjaft të gjatë tranzicioni.

Raporti midis përfituesve ndaj numrit të përgjithshëm të popullsisë, paraqitet me rritje

nga 14,5 përqind në 1994 në rreth 18% aktualisht. Kjo prirje drejt rritjes së këtij raporti

dëshmon për ndikimin negativ të tij mbi skemën e sigurimeve shoqërore. Në

përkeqësimin e këtij treguesi kanë ndikuar si rritja e numrit të përfituesve ashtu edhe


170

mbetja e tyre për një kohë relativisht të gjatë si përfitues si pasojë e zgjatjes së jetës

mesatare të popullsisë. Ky tregues duhet mbajtur në konsideratë sepse rezulton me prirje

rritjeje edhe në të ardhmen.

Në skemën aktuale të pensioneve vihen re trajtime më bujare ndaj grupeve të veçanta si:

femrat në aspektin e moshës së pensionit dhe të punësuarve dhe pensionistëve në

sektorin rural.

Kjo e fundit është e lidhur me reformën e ndërmarrë në vitin 1998 e cila synonte

reformimin e skemës së sigurimeve shoqërore për personat e vetëpunësuar në bujqësi

dhe që bazohej në një strategji të barazimit gradual të pensioneve të reja të fshatit me

ato të qytetit deri nga fund i vitit 2012. Të punësuarit ruralë vlerësohen me kontribute

fikse dhe shteti bën llogaritjen e kontributit të plotë që kërkohet mbi bazën e pagës

minimale urbane dhe paguan në Institutin e Sigurimeve Shoqërore diferencën midis

kësaj vlere dhe kontributit fiks që paguhet nga të punësuarit ruralë. Në këtë mënyrë

kontribuesit ruralë duke paguar aktualisht rreth 1/3 e kontributit (ka qënë më parë 1/5),

mbeten kontribues më shumë në emër se sa në përmbajtje. Shkalla e ulët e kontributit në

këtë rast mund t’i atribuohet pjesërisht dobësive në sistemin e grumbullimit pas proçesit

të privatizimit dhe pjesërisht mungesës së të ardhurave në zonat rurale. Nga ana tjetër

pensioni minimal i pensionisteve ruralë është rreth 68% e pensionit minimal të

pensionistëve urbanë. Theksojmë se ishte parashikuar që politikat e rritjes së shpejtë të

përfitimeve në fshat të koordinoheshin dhe harmonizoheshin me rritjen dhe barazimin

gradual edhe të kontributit të fermerëve me atë të të vetëpunësuarve në sektorin

jobujqësor. Fakti që aktualisht pensioni i fshatit është afruar me atë të qytetit, ndërkohë

që kontributi është sa 1/3 e atij të qytetit, e bën këtë skemë me mjaft kërkesa për mbulim

me financime buxhetore të formës kontributive.

Ekziston një pasiguri për arritjen e suksesit të unifikimit të normave të kontributeve të

fermerëve me ato të skemës së të vetëpunësuarve. Që kjo skemë të bëhet e qëndrueshme

në qoftë se nuk arrihet integrimi i plotë i saj me skemën urbane fondi shqiptar i

pensioneve duhet të marrë në konsideratë mundësinë e zëvendësimit të skemës rurale

me një shtyllë të dytë të detyrueshme me kontribute të përcaktuara

Vihen re mungesa të stimujve në formulën e përfitimit që individët të deklarojnë pagat e

plota apo të punojnë gjatë gjithë moshës së tyre të punës. Kështu në qoftë se shumica e


171

personave do të përfitojnë vlera të ulëta në krahasim me kontributet e tyre sigurisht që

ata do të tentojnë të zgjedhin të deklarojnë pagën minimale. Kjo po ndodh realisht në

sektorin privat. Mbi 50% e të punësuarve në sektorin privat deklarojnë pagën minimale

ndërkohë që supozohet që sektori privat të ofrojë paga më të larta. Nga ana tjetër shumë

individë, sidomos ata me të ardhura të larta do ta arrijnë pensionin maksimal më shpejt

se sa plotësimi i 35 vjetëve punë ose do ti plotësojnë këto vite para arritjes së moshës të

daljes në pension. Për këta individë dalja më herët në pension pavarësisht përqindjeve

zbritëse që aplikohen nuk sjell ndonjë ndikim negativ sepse pensioni nuk ndryshon. Në

këtë mënyrë limitet strikte që vihen për pagesat e pensioneve nga njëra anë shërbejnë

për mbajtjen nën kontroll të shpenzimeve për pensionet por nga ana tjetër ato mund t’u

japin individëve një stimul për të dalë në pension sa më herët që të jetë e mundur.

Koefiçienti i varësisë që shpreh raportin e përfituesve ndaj kontribuesve të skemës së

sigurimeve shoqërore vazhdon të jetë ende i lartë. Nga 45 përfitues për 100 kontribues

që ka qenë në vitin 1990 ai në 2011 rezulton 75 përfitues për 100 kontribues ndërkohë

që ky raport është më i lartë për skemën urbane në 91 përfitues për 100 kontribues. Mbi

madhësinë e koefiçientit të varësisë kanë ndikuar dhe ende vazhdojnë të ndikojnë

negativisht si numri ende i ulët i të punësuarve ashtu dhe evazioni i kontributeve që sjell

uljen e numrit të kontribuesve. Një faktor tjetër i rëndësishëm që ka ndikim në këtë

raport dhe pritet të ketë ndikim edhe më të madh në të ardhmen janë ndryshimet

demografike, të cilat pritet të ndikojnë në uljen e numrit të popullatës aktive krahasuar

me numrin e njerëzve në pension.

Në punim konkludohet se sistemi aktual i pensioneve nuk është i qëndrueshëm

financiarisht dhe në bazë të parashikimeve nuk do të jetë i qëndrueshëm edhe për një

periudhë të gjatë kohe. Ky rezultat sugjeron që sistemi PAYG në skemën urbane kërkon

reforma të mëtejshme për të siguruar një përfshirje më të thellë të sektorit privat dhe për

të arritur qëndrueshmërinë financiare. Analiza e skenarëve të ndryshëm të kombinimeve

të parametrave për skemën urbane sipas modelit tonë tregon se për një normë mbulimi

të arritshme (realiste) do të duhet minimalisht të ndryshojnë tre parametra: të rritet

norma e tavanit të kontributeve, të ruhen normat e ulëta të kontributeve dhe pensionet e

paguara të rriten por jo më shumë se një nivel i caktuar.


172

Për më shumë kalibrimi i ndryshimeve parametrike do të ketë një impakt të madh në

rezultatet e modelit për shembull nëse normat e kontributeve janë pak a shumë ato që

përshkruhen në këtë punim. Në këtë kuptim, rezultatet e modelit në aspektin praktik

duhet të shihen më shumë si rezultate jo shumë të sakta por të përafërta që nxjerin në

pah se si duhet të lëvizet drejt qëndrueshmërisë së planit shtetëror të pensioneve.

Pikësynimi për arritjen e normës më të lartë të mbulimit (në 80% në vitin 2055), që

është parashikuar si kombinimi më realist i parametrave do të kërkojë shtysa të

fuqishme ekonomike dhe përpjekje të rëndësishme administrative. Kjo veçanërisht për

shkak se nxitja për të marrë pjesë në skemën urbane vazhdon të jetë e ulët për shkak të

normës së ulët të zëvendësimit për kontribuesit me paga të larta. Sistemi ynë i

pensioneve nuk ka mundësi financiare që tu garantojë individëve një normë konstante

zëvendësimi (raporti midis pensionit mesatar dhe pagës mesatare) të paktën në nivelin

bazë prej 40%, që përfaqëson minimumin standart të përcaktuar nga organizata

ndërkombëtare e punës (ILO).

Për të ndihmuar në kapërcimin e ndikimit të përfitimeve të ulta për kontribuesit me

paga të larta, patjetër që duhet të inkurajohet zhvillimi i fondeve private të pensioneve

ku pjesëmarrja është vullnetare por e kushtëzuar nga pjesëmarrja në shtyllën e parë.

Sigurimet Shoqërore dhe sistemi i mbrojtjes shoqërore në përgjithësi në Shqipëri është i

ndikuar nga fuqia ekonomike e vendit, zhvillimet e tregut të punës, situata demografike,

situata e punësimit dhe papunësia, zhvillimi i prodhimit të brendshëm bruto, stabiliteti

makroekonomik etj

Në përfundim të analizës sasiore të të dhënave për një periudhë 19 vjeçare duke

përdorur metodën e regresionit të thjeshtë dhe të shumëfishtë linear u konkludua se

ekzistojnë lidhje të ngushta mes sektorit të sigurimeve shoqërore dhe treguesve kryesorë

ekonomikë në Shqipëri. Në model u vërtetua lidhja e PBB-së për frymë, raportit të

mbulimit, forcave të afta për punë me defiçitin e skemës së pensioneve. Papunësia nuk

rezultoi një faktor determinant. Kjo shpjegohet me faktin se një pjesë e njerëzve të

papunë nuk rregjistrohen si të papunë dhe shumë punonjës janë në marrëdhënie pune

por nuk kontribuojnë. Por nëpërmjet kësaj analize vërtetohet fakti që në defiçitin e

skemës ndikon shumë informaliteti. Po kështu inflacioni rezultoi si një variabël i

parëndësishëm. Kjo në fakt nuk bie në kontradiktë me përfundimet tona teorike. Arsyeja

kryesore që nuk vërtetohet kjo lidhje është se ndikimi i drejtpërdrejtë i inflacionit mbi


173

madhësinë e pagës nominale dhe të pensionit nominal parashikohet të merret parasysh

herë pas here përmes indeksimit të pagave dhe pensioneve nominale.

Rekomandimet

1. Sikurse është cilësuar në punim reformat parametrike të skemës urbane mund të

krijojnë kushtet për qëndrueshmërinë e sistemit me parakushtin e përmirësimit të

normës së mbulimit. Por në të njëjtën kohë, në mënyrë që të ndihmohet në kapërcimin e

ndikimit të përfitimeve të ulta për kontribuesit me paga të larta dhe të krijohen shtysa

për një pjesëmarrje më të mirë në skemën PAYG duhet të zhvillohen fondet private të

pensioneve. Ndërsa një kollonë e tretë vullnetare duket se do të jetë e dobishme për

skemën urbane, krijimi i një kollone të dytë të detyrueshme nuk duket e këshillueshme

për momentin për skemën urbane, veçse po qe se reformat parametrike të sugjeruara të

sistemit PAYG do të jenë të parealizueshme. Kjo sepse krijimi i kollonës së dytë do të

shoqërohet me kalim fondesh nga kollona e parë tek kollona e dytë dhe kjo mund të

kërcënojë qëndrueshmërinë financiare të sistemit.

2. Nga njëra anë, autoritetet duhet të ndërtojnë stimuj dhe mekanizma që inkurajojnë

individët për të kursyer më shumë dhe nga ana tjetër ato duhet të ndërmarrin veprime e

masa për të promovuar zhvillimin e përshtatshëm të pensioneve të shtyllës së dytë dhe

të tretë. Kjo kërkon ndërmjet të tjerave edhe përmirësimin e njohurive financiare nga

ana e publikut të gjerë, veçanërisht në lidhje me financat personale në periudhën pas

daljes në pension.

3. Vendimmarrja në lidhje me parametrat e pensioneve (kontributet dhe përfitimet)

duhet të bazohet në metoda bashkëkohore aktuariale dhe jo thjeshtë në skenarë

optimistë apo pesimistë. Shmangia negative për çdo parameter të pritur dhe shmangiet

negative nga të ardhurat dhe shpenzimet e pritshme duhet të bazohen në shpërndarjet

përkatëse probabilitare dhe në probabilitete (nivele besimi) të pranuara gjerësisht.

Natyrisht që këto metoda mund të zbatohen nga aktuarë dhe drejtues risku të

mirëkualifikuar në fushën e fondeve të pensioneve.

4. Edhe pse financimi i pensioneve është i kufizuar nga plakja e ardhshme demografike,

pensionet publike duhet të vazhdojnë të shërbejne si një shtyllë e mbrojtjes së të


174

ardhurave për të moshuarit, invalidët dhe të mbijetuarit. Aktorët kryesor duke patur

parasysh këtë duhet të bien dakord për nivelet e përfitimit të ardhshëm dhe mekanizmat

për të mbrojtur ato (të tilla si garancitë minimale të pensionit dhe rregullat e indeksimit

që ruajnë vlerën e pensioneve).

5. Politikat e ardhshme duhet të fokusohen në zgjerimin e jetës së punës të personave të

siguruar dhe arritjen e moshave të larta efektive të daljes në pension. Sfida është për të

gjetur një ekuilibër të ri midis punës dhe pensionit përballë ndryshimit të cikleve të jetës

dhe ndryshimit të roleve sociale dhe ekonomike për të dy gjinitë. Koordinimi efektiv

dhe veprimi i bashkërenduar midis politikës pensionale dhe politikës së punësimit janë

të nevojshme në mënyrë që të krijohen tregjet e punës dhe sistemet e pensioneve që

inkurajojnë njerëzit që të qëndrojnë sa më gjatë aktiv dhe të lejojnë një kalim fleksibël

nga jeta e punës në pension.

6. Proçesi i politikëbërjes është një aspekt i rëndësishëm i reformës së pensioneve. Një

informim i mirë dhe pjesëmarrja në dialog vë themelet për proçesin demokratik në

politikëbërje. Për të arritur konsensus të gjerë kombëtar, aktorët kryesorë duhet të

marrin një pamje afatgjatë të zhvillimit të sistemit të pensioneve. Për të udhëhequr dhe

për të drejtuar në mënyrë efektive proçesin e reformës, qeveria dhe institucionet e

pensioneve duhet të forcojnë kapacitetet e tyre të politikëbërjes. Partnerët socialë duhet

gjithashtu të forcojnë kapacitetet e tyre teknike për të luajtur një rol më aktiv në

qeverisjen e pensioneve dhe në debatin e reformës së pensioneve. Një sistem pensioni

që funksionon mirë është një sistem i rëndësishëm social që mbron anëtarët e saj kundër

humbjes së të ardhurave për shkak të pleqërisë, invaliditetit apo mbijetesës. Brezat e

sotëm kanë një detyrim etik për të ruajtur këtë pasuri shoqërore dhe për t'ia dorëzuar

brezave të ardhshëm në një gjendje të mirë.

7. Përderisa një sistem publik i pensioneve në thelb mbështetet mbi transfertat e

gjeneratave, qëndrueshmëria e tij në mënyrë kritike varet nga fakti nëse gjenerata e

punës është e angazhuar për të paguar kontributet për brezin e moshuar. Në këtë kuptim,

nocioni i qëndrueshmërisë mishëron parimin se gjenerata e tanishme duhet njësoj të

respektojë të drejtat e brezave të ardhshëm. Prandaj, reforma e pensioneve duhet të

mbështetet jo vetëm nga punëtorët dhe pensionistët aktualë, por edhe nga brezat e


175

ardhshëm të punës që do të kërkohet të paguajnë kontributet për brezat e tyre të

moshuar.

8. Integrimi i agjencive të mbledhjes së të ardhurave është një proçes në zhvillim dhe që

do të varet gjithashtu nga progresi që do të bëhet në modernizimin e administrimit të

tatim-taksave. Duhet të merren masa për përmirësimin e dispozitave ligjore në drejtim

të një rritjeje të kompetencave të administratës tatimore dhe performancës së stafit që

inspekton të dhënat e subjekteve të punës, dhe ballafaqimin e tyre me gjendjen reale të

punësimit dhe të pagave. Gjithashtu duhet të forcohen sanksionet ligjore, veçanërisht

ato ekonomike kundër subjekteve që nuk plotësojnë detyrimet ligjore në lidhje me

sigurimin e punonjësve si dhe një përmirësim të kontrollit të sistemit të pagesave.

Gjithashtu kooperimi ndërmjet forcave të grumbullimit dhe zyrave të përmbarimit duhet

të forcohet në mënyrë që të fuqizohet aftësia e administratës për të luftuar evazionin e

sektorit privat.

9. Sistemi i pensioneve është një pjesë e industrisë financiare. Ndërmjetësimi i pastër

financiar arrihet nëse ai rregullohet, ndaj edhe kjo pjesë e industrisë duhet të rregullohet.

Mekanizmi i rregullimit duhet ti përfshijë të gjithë planet private apo publike gjë që do

të thotë se edhe plani shtetëror i pensioneve duhet t’i nënshtrohet politikave të

rregullimit financiar, të qeverisjes e të drejtimit të tij në bazë të parimeve të drejtimit e

qeverisjes financiare. Rregullimi i plotë dhe bashkëkohor i planeve të pensioneve, i

fondeve të pensioneve si edhe i enteve të pensioneve duhet ti paraprijë reformës së plotë

të sistemit të pensioneve në vendin tonë. Autoritetet përkatëse duhet të investojnë

shumë për të rregulluar sa më shpejtë industrinë e pensioneve.

10. Krijimi i një kuadri rregullativ efektiv duhet të ketë si objektiv stabilitetin financiar

të vendit por edhe thithjen e investimeve të huaja në këtë fushë. Lehtësitë tatimore dhe

lehtësi të tjera janë të domosdoshme për ardhjen e investitorëve strategjikë në këtë

fushë. Eksperienca e sistemit bankar është e vlefshme edhe për industrinë e pensioneve.

Rregullimi i veprimtarisë së investimeve të fondeve të pensioneve, është e

domosdoshme për drejtimin e riskut të kreditit, të tregut, e atij operacional nga ana e

enteve të pensioneve.

11. Krijimi i një baze më të mirë statistikore në Institutin e Sigurimeve Shoqërore.


176

Referencat

1. European Commission 2008, “Social inclusion and social protection in

Albania”.

2. Ministry of Labor, Social Affairs and Equal Opportunities “Albanian Pension

System” Regional Seminar on Pension, Zagrep, 9-10 march 2009.

3. Sheetal K. Chand and Albert Jaeger, 1996 “Agin Populations and Public

pension Schemes”, IMF Occasional Paper No. 147.

4. Balazs Horvath, 2000, “Pension and Health Reforms in Bulgaria: Restoring

Sustainability in Bulgaria: Selected Issues”,

5. G.A. Mackenzie, Philip Gerson and Alfredo Cuevas 1997, “Pension Regimes

and Saving”, IMF Occasional Paper No. 153

6. World Bank 1998, “Albania: Beyond the Crisis. A strategy for Recovery and

Growth”.

7. Edited by Elaine Fultz, 2002. “Pension Reform in Central and Eastern”,

Volume 1, Restructuring with Privatization: Case Studies of Hungary and Poland.

8. Edited by Elaine Fultz, 2002. “Pension Reform in Central and Eastern”,

Volume 2, Restructuring of public pension schemes: Case Studies of Czech Republic

and Slovenia.

9. Michal Rutkowski, October 1999 “ The quest for modern solutions: Pension

reform in transition economies”

10. Barry Bosworth and Gary Burtless, 2004, “Pension Reform and Saving”, A

paper presented in the conference of the International Forum of Collaboration Projects.

11. Davis E. P. 1995, “Pension funds, retirement and income security and capital

markets”, Clarendo press, Oxford

12. Robert Holzmann “Funded and Private Pensions for Eastern European Countries

in Transition?” Paper prepared for the conference on “Pension System Features and

Options for Reform” Brazil 1994.

13. Keith P. Ambachtsheer, D. Don Ezra “ Pension Fund Excellence”, 1998

14. M. Xhumari, B. Meca, V. Sadushi, A. Emini “Study on Rural Social Insurance

Scheme”


177

15. Organizata Ndërkombëtare e punës, Zyra Nën-rajonale për Europën Qëndrore

dhe Lindore, Budapest. “Administrimi i sigurimeve Shoqërore në Shqipëri” Tiranë

2009.

16. Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike. “Nga përvoja botërore në fushën e

pensioneve” Tiranë 1997.

17. Statistika të Sigurimeve Shoqërore, 1994-2000

18. Statistika të Sigurimeve Shoqërore, 2001-2011

19. Banka e Shqipërisë, Raportet vjetore (1994-2011), Statistika.

20. Albania – A review of Social Insurance Scheme, Rep. No.37594 – Al;

21. Elaine Fultz and Markus Ruck “Pension Reforms in Central and Eastern

Europe: An analysis of recent trends”

22. Social Security Programs throughout World 1997.

23. Pension Trends – “Current Trends in Pension Reforms and their Implementation

in the countries candidates to join EU”; page .4. Elaine Fultz – Senior Specialist in

Social Security ILO, Budapest ILO – May ‘04

24. Social Insurance Institute of Albania - “Performance Study on the public

pension system in Albania” – Tirana, 2005;

25. Report prepared by the OECD “The Informal Economy in Albania ANALYSIS AND

POLICY RECOMMENDATIONS”, 2004.

26. The Strategy of the Social Insurance Institute of Albania (2006 - 2009);

27. The social security contribution reduction by extending the number of

contributors – Discussion Paper – SII, Tirana 2007;

28. Jose Pineira – Alternated Systems, Pensions Discussion; May,1999

29. Social Security Governance: A Practical Guide for Social Security Institutions in

Central and Eastern Europe; ILO BUDAPEST, NOVEMBER 2005.

30. Official Statistics issued by Ministry of Finance, Social Insurance Institute of

Albania, INSTAT, etc.

31. “Discussion Paper - Options on Pension System Reform”, Governmental

Commission, Tirana, September, 2007.

32. Sherif Bundo, Financa

33. Ministria e Punës, Ḉështjeve Sociale dhe Shanseve të barabarta “ Dokumenti i

politikave ndërsektoriale për moshën e tretë 2009-2013” Dhjetor 2008.

34. Anita Schwarz, Pensions-chapter 7, “ Fiscal Policy and economic growth”-

Lessons for Eastern Europe and Central Asia.


178

35. Lavdosh Zahaj Tregjet dhe institucionet financiare

36. World Bank, “Pension Reform and the Development of Pension Systems” An

Evaluation of World Bank Assistance, 2006.

37. ILO “Social Security Governance: A Practical Guide For Board Members of

Social Security Institutions in Central and Eastern Europe” 2005.

38. Volker Treichel “Financial Sustainability and Reform Options for the Albanian

Pension Fund” IMF Working Paper, April 2001.

39. Queisser, Monika, Whitehouse, Edward and Waiteford, Peter OECD “ The

public-private pension mix in OECD countries”

40. Philippe Karam, Dirk Muir, Joana Pereira, and Anita Tuladhar

“Macroeconomics Effects of Public Pension Reforms”, IMF Working Paper, December

2010.

41. Beshir Ciceri, Halit Xhafa Drejtim financiar

42. Dorina Kripa, Edlira Luçi “ Does The Albanian Pension System Work” Analele

Stiintifice ale Universitati “Alexandru Ioan Cuza” din Iasi-Stiinte Economice, 2010.

43. Channarith Meng, Wade Donald Pfau “ The Role of Pension Funds in Capital

Market Development” National Graduate Institute for Policy Studies (GRIPS),

Discussion Paper, 2010.

44. Yuwei Hu “Pension Reform, Economic Growth and Financial Development- An

Empirical Study, 2005.”

45. World Bank “Albania Social Insurance Review”, December 2006.

46. Marija Mamolo, Sergei Scherbov “Population Projections for Forty-Four

European Countries: The Ongoing Population Ageing” (Publisher: Vienna : Vienna

Inst. of Demography, 2009.)

47. Frang A.G den Butter and Udo Kock “Social Security, Economic Growth and

Poverty” October 2000.

48. Juan Yermo “Revised taxonomy for pension plans, pension funds and pension

entities” October 2002

49. Edited by Kenichi Hirose “Pension Reform in Central and Eastern Europe (in

times of crisis, austerity and beyond)” International Labour Organization 2011

50. Ligji për Sigurimet Shoqërore në Shqipëri.

51. Ligji për Fondet e Pensioneve Vullnetare në Shqipëri.

52. IOPS (International Organization of Pension Supervisors ) “ Country Profiles-

Albania”, December 2011.


179

53. Louise Fox “Pension Reform in the Post-Communist Transition Economies.

54. Will Bartlett and Merita Xhumari “Social security policy and pension reforms

in the Western Balkans” (Published in European Journal of Social Security, volume 9-

no.4 december 2007)

55. “Aging population, pension funds, and financial market. Regional Perspectives

and Global Challenges for Central, Eastern, and Southern Europe” Editor Robert

Holzmann

Editor


180

Botime në organe shkencore brenda dhe jashtë vendit

Qershor 2012 “Financial crisis of 2008 and its impact on Albanian Economy” The

Heritage Nr 8 ISSN 1857-7482. Bashkëautore

Albanian Journal of Economy and Business (AJEB), Tiranë, Artikulli me temë: “World

Financial Crisis and their Impacts on Albanian Current and Future Economy” Vlerësuar

për tu botuar. Autore e parë.

Shtator 2011 International Journal of Economic Perspektives (IJEP), ISSN 1307-1637

(North Cyprus- Turkey), Volumi 5, issue 3, “Pension Reforms in Central and Eastern

Europe (The Albanian Case)” Autore e parë.

“CHALLENGES TOWARDS INTEGRATION OF ALBANIA IN EUROPEAN UNION”, The

Economics, Management, and Financial Markets, International Journal, Volume 6(1),

2011, ISSN 1842-3191. Fq 862-870. Autore e parë

“The Creek crisis effects on the Albanian economy “Academicus, International

Scientific Journal, Nr 4, viti 2011, Fq 130 ISSN 2079-3715. Bashkëautore

“Aplication`s Aspects of Public Relations by Nonprofit Organization. Case study

Albania” Botuar nga WASET (World Academy of Science, Engineering and

Technology). Në Special Journal Issues, Issue 0077; 2011, artikulli 127 faqja 690, Print

ISSN 2010-376X; Elektronic ISSN 2010-3778, Paris, Francë. Bashkëautore

Albania Socio Economic Review (Revista Shqiptare Social Ekonomike) “Manaxhimi i

mbetjeve urbane, objektiv i qeverisjes vendore për administrimin dhe riciklimin e tyre.

Aspekte të situatës në qytetin e Vlorës”, ISSN: 2222-5846, Viti I XVII, Nr.4 (68) 2011,

Bashkëautore.


181

Buletini shkencor i Universitetit të Vlorës, Vol 2, No 4 (2010): Special Issue in

Economics and Financë. (ISSN: 2072-5620) Artikulli me temë: “The reformation of

Pension System in Albania” Autore e parë.

Konferenca

26-28 Nëntor 2012. International Interdisciplinary Conference. Vlora-Albania.

“Availability of Banking Sector in Stimulating Economic Activity funding source; the

Case of Vlora Region. Bashkëautore.

24-26 Korrik 2011 ICEBMM 2011: International Conference on Economics, Business

Management and Marketing. “Aplication`s Aspects of Public Relations by Nonprofit

Organization. Case study Albania”. Print ISSN 2010-376X; Elektronic ISSN 2010-

3778 Paris, Francë. Në proceedings artikulli 378 në faqen 2390. Bashkëautore.

17 – 19 Qershor 2011, pjesëmarrëse në 2nd International Scientific Conference (IFEBR

2011). Insights in Finance, Economics and Business Research and the Challenges of the

New Millennium. Vlorë. Artikulli: “SME Access to Financing and their Role to

Economic Development”. Bashkëautore

11-12 nëntor 2010 International Conference on Business and Economy-ICBE 2010,

Costantza. Artikulli me temë “Challenges towards integration of Albania in European

Union “ Volumi 2 fq 5494-18-885 ISBN 978-1-93. Autore e parë

11-12 Dhjetor 2009 Tiranë. International Conference: Economic & Social Challenges

and Problems 2009 at the time of Global Crisis and Integration. Artikulli me temë:

“World Financial Crisis and their Impacts on Albanian Current and Future Economy”

ISBN 978-99956-811-8-0 . Volumi i parë, faqja 107. Autore e parë.

21-22 maj 2009 Tiranë ASECU 5th International Conference Market Functionality and

Institutional Reforms. Artikulli me temë: “Migration and its Impact in Albania”. ISBN

978-99956-34-50-6. Publishing house “albPaper” faqja 467- 477. Autore e parë


182

12-15 Maj 2009 Vlorë 1st International Conference. Financial Challenges and Economic

Perspectives. Artikulli me temë “Internal Audit in Public Sector” (Me çertifikatë

pjesëmarrjeje). Autore e parë.

6-9 Nëntor 2008 Costanta- Romania ICBE 2008. International Conference on Business

and Economy. Artikulli me temë “Inflation and its Targets”, ISBN 978-973-692-233-6,

Faqja 481 në Proccedings. Seksioni ”Economy and Regional Development”.

Bashkëautore

6-9 Nëntor 2008 Costanta- Romania ICBE 2008. International Conference on Business

and Economy. “ Tax system and taxes administration in Albania- VAT (Value Added

tax) one of the most important taxes”. ISBN 978-973-692-233-6, Faqja 10 në

proccedings, seksioni ”Accounting and Finance” Autore e parë

ICEMP 17-19 Tetor 2008. 1st Internacional Conference on Economic and Management

Perspektives: Famagusta, Turkish Republic of Northern Cyprus, TURKEY, “Pension

Reforms in Central and Eastern Europe (The Albanian Case)”. (Me çertifikatë

pjesëmarrjeje). Autore e parë.

Aging

Doktoratura Valbona Gjini, Fakulteti Ekonomik, Departamenti i

Documents

Transcript of Doktoratura Valbona Gjini, Fakulteti Ekonomik, Departamenti i