i

© Copyright

i

Valbona Ballkoçi

2015

ii

Udhëheqësi i Valbona Ballkoçi vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të

mëposhtëm:

FALIMENTIMI, MODELET QË MUNDËSOJNË

PARASHIKIMIN E TIJ. RASTI I NJËSIVE TREGTARE,

RRETHI ELBASAN

Prof.Dr.Flutura Kalemi

iii

FALIMENTIMI, MODELET QË MUNDËSOJNË

PARASHIKIMIN E TIJ. RASTI I NJËSIVE TREGTARE,

RRETHI ELBASAN

Përgatitur nga Valbona BALLKOÇI MSc

Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Në përputhje të plotë

me kërkesat

për Gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

2015

iv

Dedikim!

Për ty Silvi!

v

Falenderime dhe Mirenjohje!

Do të dëshiroja të falenderoja në radhë të parë familjen time që më ka mbështetur në çdo

moment të vështirë si edhe më ka inkurajuar gjithmonë në rrugën time drejt së ardhmes.

Një falenderim special shkon për udhëheqësen time, Prof.Dr Flutura Kalemi, që

asnjëherë nuk u kursye të më japë këshillat e saj shumë të nevojshme për finalizimin me

sukses të këtij studimi. Shpreh me bindje të plotë që ka qenë dhe mbetet një pikë referimi

në ecurinë time akademike. Këshillat mjaft profesionale, dhe mbështetja në çdo moment

ka bërë që të kaloj me sukses çdo vështirësi.

vi

Deklaratë mbi origjinalitetin

Valbona BALLKOÇI

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të

tjera, përveç atyre të shkruara nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej

ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicide si

të tilla.

Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së

është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj

teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë)

të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. ,

datë ________

Durrës, më _________________ Firma

vii

Përmbledhje

Në kushtet e një ekonomie tregu, pjesmarrës në të janë një numër i madh njësish ekonomike të cilat

synojnë fitimin. Por jo të gjitha ato e arrijnë këtë sukses, një pjesë e tyre për shkaqe të ndryshme, janë të

destinuara të dështojnë, pra të likujdohen në përputhje me legjislacione në fuqi e rregullat e përcaktuara

për këtë qëllim. Në ditët e sotme vihet re fenomeni i shtimit të numrit të njësive ekonomike që

falimentojnë. Sfidat që ofron tregu i ekspozojnë njësitë ekonomike drejt një rreziku më të lartë, duke bërë

që shumë prej tyre të falimentojnë. Parashikimi i fenomenit të falimentimit ka të bëjë me problemin e

klasifikimit midis njësive të falimentuara dhe jo të falimentuara bazuar në të dhëna të treguesve financiarë

të periudhave të mëparshme. Aftësia për të parashikuar mundësinë e njësive ekonomike për të falimentuar

dhe për të dhënë sinjale paralajmëruese për përkeqësimin e situatës financiare të njësive ekonomike është

me interes jo vetëm për menaxherët, por edhe për aktorët e jashtëm të tyre. Në literaturë ekzistojnë modele

të ndryshme për parashikimin e fenomenit të falimentimit. Falimentimi sjell shumë pasoja negative për

njësitë ekonomike, prandaj është e nevojshme të kryhet analiza dhe të përcaktohen instrumenta identifikues

të simptomave të tyre që në hapat e para, për të pakësuar përqindjen e atyre që falimentojnë. Në këtë

këndvështrim qëllimi i studimit është të ndërtohen modele të parashikimit të fenomenit të falimentimit për

njësitë ekonomike tregtare në rrethin e Elbasanit. Studimi u realizua duke përzgjedhur 30 njësi tregtare të

falimentuara dhe 30 njësi tregtare jo të falimentuara në rrethin e Elbasanit, për periudhën 2010-2012. Me të

dhënat financare të tyre u ndërtuan modeli diskriminues i shumëfishtë dhe modeli regresionit logjistik për

parashikimin e falimentimit. Rezultatet e studimit treguan që modeli i cili ka saktësinë e përgjithshme të

klasifikimit të bizneseve tregtare në të falimentuara dhe jo të falimentuara është modeli regresionit logjistik.

Gjithashtu një gjetje e studimit ishte se një kombinim i variablave diskriminues më i mirë është ai i një prej

raporteve financiare të likuiditetit, të qarkullimit, strukturës financiare dhe përfitueshmerisë, për

klasifikimin në të falimentuara ose jo të njësive tregtare në rrethin e Elbasanit.

Fjalë kyçe: falimentim, modele të parashikimit falimentimit, raporte financiare, njësi tregtare

viii

Summary

In terms of a market economy, a large number of entities are participating in, aimed at profit. But not all of

them achieve this success, some of them for various reasons, are destined to fail, so be settled in accordance

with the applicable legislation and rules established for this purpose. Nowadays it is noticed the

phenomenon of increasing number of bankrupt entities. Challenges that offer market expose the entities to

a higher risk, causing many of them to go bankrupt. Bankruptcy prediction has to do with the problem of

classification between bankrupt entities and non-bankrupt entities, based on financial indicators of previous

periods. The ability to predict the possibility of entities to fail and to give warning signals of worsening

financial situation of entities is of interest not only for managers, but also to their external stakeholders.

There are different models in literature for predicting the phenomenon of bankruptcy. Bankruptcy brings

negative consequences for economic entities, so it is necessary to perform the analysis and identification of

instruments to define their symptoms in the early stages, to reduce the percentage of those who go

bankrupt. In this regard the purpose of the study was to build models to forecast the phenomenon of

bankruptcy commercial entities in the district of Elbasan. The study was conducted by selecting 30

bankrupt commercial entities and 30 entities of not bankrupt commercial entities in the district of Elbasan,

2010-2012. Financial data with their built discriminative multivariate model and logistic regression model

for predicting bankruptcy. Results show that the model that has the higher accuracy of the classification of

commercial entities in bankrupt and not bankrupt is a logistic regression model. Also a finding of the study

was that a combination of one of the financial ratios of liquidity, turnover, profitability and financial

structure, is significant in the classification in bankrupt or not of commercial entities in the district of

Elbasan.

Keywords: bankruptcy, bankruptcy prediction models, financial reports, commercial entities

ix

Struktura e Studimit Falenderime dhe Mirenjohje! ........................................................................................................... v

Deklaratë mbi origjinalitetin............................................................................................................ vi

Përmbledhje .................................................................................................................................... vii

Summary........................................................................................................................................ viii

KAPITULLI I – HYRJE ................................................................................................................. 1

1.1 Sfondi i studimit ........................................................................................................................ 1

1.2 Formulimi i problemit ............................................................................................................... 2

1.3 Objektivi i studimit .................................................................................................................... 2

1.4 Pyetjet kërkimore të studimit..................................................................................................... 3

1.5 Kuadri metodologjik .................................................................................................................. 3

1.6 Përkufizime kryesore të termave lidhur me falimentimin ......................................................... 4

1.7 Organizimi i studimit ................................................................................................................. 5

1.8 Kufizimet e studimit .................................................................................................................. 6

1.9 Kontributi i studimit .................................................................................................................. 6

KAPITULLI II - RISHIKIMI I LITERATURËS............................................................................ 7

2.1 Studimet mbi parashikimin e fenomenit të falimentimit, nga viti 1930 në ditët e sotme .......... 7

2.2 Modelet e parashikimit të fenomenit të falimentimit .............................................................. 11

2.2.1 Modelet teorike të parashikimit të fenomenit të falimentimit .............................................. 11

2.2.2 Modelet statistikore të parashikimit të fenomenit të falimentimit ........................................ 14

2.2.2.1 Analiza njëvariable ............................................................................................................ 14

2.2.2.2 Modelet e indeksit të riskut ........................................................................................... 14

2.2.2.3 Analiza shumëvariable e parashikimit të falimentimit .................................................. 15

2.2.2.4 Analiza logit për parashikimin e fenomenit të falimentimit .............................................. 20

2.2.2.5 Analiza probit .................................................................................................................... 22

2.2.2.6 Disavantazhet e metodave statistikore ............................................................................... 23

2.2.3 Metodat jo parametrike për parashikimin e fenomenit të falimentimit ................................ 25

2.2.3.1 Modeli Neural Network (Rrjeta neuroneve) ...................................................................... 26

2.2.3.2 Modeli rrjetit Bayesian .................................................................................................... 27

2.2.3.3 Modeli CART. Pemët e klasifikimit dhe të regresionit ..................................................... 29

2.2.3.4 Analiza e ndarjes rekursive, RPA ...................................................................................... 30

2.2.3.5 Modelet Support Vector Machines, SVM ......................................................................... 31

x

2.3 Krahasimi midis modeleve bazuar në treguesit e tregut, dhe modeleve bazuar në të dhënat

kontabël ......................................................................................................................................... 31

2.4 Shpeshtësia e aplikimit të modeleve të parashikimit të fenomenit të falimentimit ................ 33

2.5 Faktorët që ndikojnë në falimentimin e kompanive ................................................................ 38

2.5.1 Faktorët e jashtëm................................................................................................................. 38

2.5.2 Faktorët e brendshëm ........................................................................................................... 40

KAPITULLI III – ASPEKTE LIGJORE TË FALIMENTIMIT DHE SITUATA NË SHQIPËRI

....................................................................................................................................................... 46

3.1 Proçedurat ligjore të falimentimit në këndvështrimin krahasues ............................................ 47

3.2 Legjislacioni për falimentimin në BE dhe në disa vende anëtare ............................................ 50

3.2.1 Legjislacioni për falimentimin në BE ................................................................................... 50

3.2.2 Ligji i paaftësisë paguese në Angli ....................................................................................... 52

3.2.3 Kuadri ligjor i falimentimit në Gjermani .............................................................................. 54

3.3 Kuadri ligjor i falimentimit në SHBA ..................................................................................... 56

3.4 Kuadri ligjor i falimentimit në Shqipëri .................................................................................. 58

3.4.1 Evoluimi legjislativ nga periudha e Zogut deri në 2002 ...................................................... 58

3.4.2 Kuadri ligjor aktual dhe problematikat që ngrihen ............................................................... 60

3.4.3 Perspektiva e reformës së legjislacionit për falimentimin .................................................... 66

3.4.4 Disa statistika në lidhje me mbylljen e njësive ekonomike në Shqipëri ............................... 68

KAPITULLI IV METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE INSTRUMENTAT E PËRDORUR ... 72

4.1 Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës .......................................................................................... 72

4.2 Përzgjedhja e variablave për ndërtimin e modelit ................................................................... 73

4.3 Hipotezat e ngritura në studim ................................................................................................ 76

4.4 Analiza e të dhënave dhe ndërtimi modelit diskriminues të shumëfishtë ............................... 79

4.5 Analiza e të dhënave dhe ndërtimi modelit regresionit logjistik ............................................. 88

4.6 Vlerësimi dhe krahasimi i i saktësisë së klasifikimit të modeleve midis tyre dhe në kohë ..... 93

4.7Diskutimi i rezultateve ............................................................................................................. 95

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ................................................................................ 100

KONKLUZIONE ........................................................................................................................ 100

Kufizimet e studimit .................................................................................................................... 103

Rekomandime për të ardhmen ..................................................................................................... 104

Bibliografia:.................................................................................................................................. 105

xi

Shtojca e studimit ........................................................................................................................ 117

Lista e figurave

Figura nr 1: Skema Rrjeta Neuroneve............................................................................27

Figura nr 2: Skema Rrjeti Bayesian...............................................................................28

Figura nr 3: Skema Pemët e klasifikimit dhe regresionit……………………………...30

Figura nr 4: Efekti moshës biznesit në probabilitetin e falimentimit.............................41

Figura nr 5: Efekti madhësisë biznesit në probabilitetin e falimentimit........................42

Figura nr 6: Trajektorja paaftësisë paguese...................................................................45

Lista e grafikëve

Grafiku nr 1: Pjesa e kategorive të modeleve të përdorura përpar................................34

Grafiku nr 2: Përqindja e modeleve të përdorura në studime........................................35

Grafiku nr 3: Saktësia e parashikimit për kategoritë e modeleve..................................35

Grafiku nr 4 : Përqindja e gabimit lloji I sipas modeleve..............................................36

Grafiku nr 5: Përqindja e gabimit lloji II sipas modeleve..............................................36

Grafiku nr 6: Renditja vendeve sipas lehtësisë fillimit të biznesit.................................63

Grafiku nr 7: Njësitë aktive sipas aktivitetit ekonomik, ...............................................64

Grafiku nr 8: Njësitë e reja sipas aktivitetit ekonomik .................................................65

Grafiku nr 9 - Numri i kërkesave për hapjen e falimentit.............................................69

Grafiku nr 10: Shpërndarja kërkesave faliment sipas rretheve.....................................70

Grafiku nr 11: Kohëzgjatja e shqyrtimit të kërkesave për falimentim.........................70

xii

Lista e tabelave

Tabela nr 1: Rezultatet e klasifikimit modeli Altman (1968)...........................................18

Tabela nr 2 : Llojet e modeleve të përdorura në vite........................................................37

Tabela nr 3: Numri faktorëve në studim...........................................................................37

Tabela nr 4 : Njësi ekonomike aktive, krijuar të reja dhe shkalla e lindshmërisë……….65

Tabela nr 5: Njësitë aktive dhe të reja sektori tregti.........................................................69

Tabela nr 6: Njësitë e reja sipas rretheve..........................................................................71

Tabela nr 7: Njësi aktive e të reja për rrethin Elbasanit...................................................71

Tabela nr 8: Mbi mënyrën e përfundimit të çështjeve të falimentimit.............................71

Tabela nr 9: Lista e variablave të pavarur.........................................................................74

Tabela nr 10: Të dhëna statistikore deskriptive për njësitë tregtare jo të falimentuara.....79

Tabela nr 11: Të dhëna statistikore deskriptive për njësitë tregtare të falimentuara.........80

Tabela nr 12: Testi shpërndarjes normale të variablave....................................................82

Tabela nr 13:Rezultatet e metodës hap pas hapi të analizës diskriminuese shumëfishtë,

koefiçentet e variablave.....................................................................................................84

Tabela nr 14: Rëndësia statistikore e variablave të përfshirë në funksion........................85

Tabela nr 15: Treguesi M..................................................................................................85

Tabela nr 16: Pëcaktuesit Log…………………………………………………….. ….. 85

Tabela nr 17: Koefiçentët e variablave............................................................................. 86

Tabela nr 18: Korrelacioni midis variablave.................................................................... 86

Tabela nr 19: Korrelacioni funksionit diskriminues......................................................... 87

Tabela nr 20: Treguesi Wilks' Lambda për vitin e parë................................................... 87

Tabela nr 21:Treguesi qendrave....................................................................................... 88

Tabela nr 22: Testi Mann- Whitney U për vitin e parë.................................................. .89

Tabela nr 23: Rezultatet e testit Mann-Whitney U për tre vitet në studim...................... 90

Tabela nr 24: Rëndësia statistikore e variablave në funksion ........................................ .91

Tabela nr 25: Rezulatete Omnibus Tests për koefiçentët e variablave në model............ 91

Tabela nr 26:Treguesit Cox & Snell R2 dhe Nagelkerke R2.......................................... 92

Tabela nr 27: Testi Hosmer and Lemeshow për vitin e parë........................................... 92

Tabela nr 28: Rezultatet e klasifikimit modelit diskriminues për vitin e parë................ .93

Tabela nr 29: Rezultatet e klasifikimit modelit logit për vitin e parë............................. 93

Tabela nr 30: Rezultatet e përgjithshme klasifikimit midis modeleve dhe në vite ......... 94

1

KAPITULLI I – HYRJE

1.1 Sfondi i studimit

Falimentimi i njësive ekonomike1 nuk është një fenomen i ri në botën e biznesit. Për sa

kohë që ka lindje të njësive të reja, të cilat shoqërohen me risqe të ndryshme gjatë

aktivitetit të tyre, ka dhe zhdukje të tyre nga tregu. Ndër falimentimet më të mëdha e të

hershme në historinë e biznesit përmendet falimentimi bankës “Medici” në Firence të

Italisë që në vitin 1494. Kjo bankë ishte themeluar nga familja Medici, dhe falimentoi për

shkak të borxheve të mëdha të marra për jetën luksoze të familjes, dhe drejtimit jo të

duhur të bankës. Gjurmë në histori ka lënë dhë falimentimi kompanisë së madhe

energjitike Enron, në vitin 2001, për shkak të humbjeve të mëdha në projektet e saj;

kompanisë së madhe të auditimit në SHBA “Andersen” në vitin 2003: kompanisë

ushqimore Parmalat në vitin 2003; bankës “Lehman Brothers” në vitin 2008; kompanisë

General Motors dhe Chrysler në vitin 2009, e shumë kompani të tjera që mund të mos

kenë qenë kaq të mëdha por që kanë pasur ndikimin e tyre në ekonominë e një vendi të

dhënë. Edhe në Shqipëri renditen shumë kompani të mëdha që ndonëse nuk kanë

falimentuar, kanë hyrë në proçedurat e falimentimit si kompania “Taci Oil shpk”, “City

Park shpk”, “Europrogres shpk”, “Fisheku shpk”, “Volalba shpk”, “Floryhen shpk”,

“Ariel shpk”, “Belle Air shpk” etj. Ekonomia botërore ka pësuar sfida të rënda gjatë

dekadës së fundit. Kriza financiare e viteve 2007-2008, e cila u shoqërua me

falimentimin e kompanive të shumta si të vogla ashtu dhe të mëdha shkaktoi dëme të

mëdha për ekonominë botërore.

Mjedisi në të cilin kryejnë aktivitetin njësitë ekonomike ofron gjithnjë e më shumë

pasiguri, dhe konkurrencë të lartë midis tyre. Prandaj vlerësimi mundësisë së ndodhjes së

falimentimit të njësive ofron një informacion të çmuar për qeveritë, investitorët,

kreditorët dhe manaxhimin në mënyrë që të parandalohen humbjet e mundshme. Kjo

është arsyeja që parashikimi fenomenit të falimentimit ka tërhequr vëmendjen e shumë

studiuesve me qëllim sigurimin në kohë të sinjaleve të dështimit të njësive, për të arritur

në një vendimarrje më efektive nga palët e interesuara mbi performancën e njësive

ekonomike. Një tërësi teknikash të ndryshme, të quajtura modele të parashikimit të

falimentimit, janë përdorur për të zgjidhur këtë problem. Thelbi i këtyre modeleve është

përdorimi i një seti variablash të pavarur të periudhave të mëparshme për të përcaktuar

nëse një njësi është e falimentuar apo jo e falimentuar. Prandaj problemet e parashikimit

të falimentimit i përkasin fushës së studimeve diskriminuese dhe klasifikuese.2

Klasifikimi është problemi i identifikimit të përkatësisë së një vëzhgimi të dhënë në një

1 Sipas Standarteve Kombëtare të Kontabilitetit në Shqipëri, bizneset emërtohen me termin njësi

ekonomike, prandaj gjatë studimit përdoret ky term. 2 Johnson, R. A. and Wichern, D. W., Applied Multivariate Statistical Analysis (Fifth Edition), Prentice-

Hall, Upper Saddle River, NJ, 2002.

2

grup të kategorive të popullatës, duke u nisur nga një bashkësi të dhënash të vrojtuara,

për të cilat përkatësia në kategori njihet më parë.

Qëllimi i këtyre modeleve është të testojë fuqinë e variablave të pavarur për të dhënë

sinjale paralajmëuese për evoluimin negativ të “shëndetit” të njësisë, dhe të

diskriminojnë, klasifikojnë midis njësive të shëndetshme dhe jo të shëndetshme. Këto

sinjale tregojnë për rreziqet potenciale që njësitë ekonomike mund të përballen dhe që

mund të çojnë në falimentim nëse nuk arrijnë të manaxhohen në mënyrën e duhur.

1.2 Formulimi i problemit

Në ditët e sotme gjithnjë e më shumë po shtohet numri i njësive ekonomike të cilat

mbyllin aktivitetin e tyre dhe shkojne drejt falimentimit. Dukuria e falimentimit është e

dukshme dhe në nivele të larta dhe për njësitë ekonomike në rrethin e Elbasanit. Sipas të

dhënave zyrtare të marra nga insitucionet përkatëse pjesa më e madhe e njësive

ekonomike në rrethin e Elbasanit është në sektorin tregtar. Dhe numri më i lartë i njësive

të falimentuara është pikërisht në këtë sektor të ekonomisë.

Këto falimentime janë një shqetësim i madh për të gjitha grupet e interesuara për

performancën e një njësie ekonomike, investitorët, kreditorët, punonjësit, furnitorët, shteti

etj. Çdo falimentimin ose moment i vështirësisë financiare të një njësie ka impakt për të

gjithë ekonominë. Mundësia e falimentimit, mund të parashikohet në mënyrë që të

merren veprimet e duhura para se ai te ndodhe. Në literaturë janë zhvilluar disa modele

për të parashikuar rastet e falimentimit të mundshëm.

Modele të ndryshme të parashikimit të falimentimit që janë në gjendje për të parashikuar

dështimin e njësive ekonomike janë zhvilluar që në vitin 1966 nga studiuesi i parë

Beaver. Problemi me këto modele të parashikimit falimentimit është se ato janë zhvilluar

me një tjetër metodologji dhe janë të datuara dekada më parë. Ndodh që ende të përdoren

modele të parashikimit të falimentimit të ndërtuara përpara më shumë se dyzet vite. Duke

qenë se saktësia dhe struktura e këtyre modeleve ndryshon me kalimin e kohës, dhe me

fokusin e studimit (për shembull vendi, industria etj.) është më shumë e mundshme që të

ndryshojë dhe shkalla e saktësisë së tyre.3

1.3 Objektivi i studimit

Objektivi i këtij studimi është që nëpërmjet analizave dhe instrumentave identifikues të

përcaktohen modele të përshtatshme për parashikimin e fenomenit të falimentimit për

njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit. Ky objektiv do të arrihet nëpërmjet ndërtimit të dy

modeleve të ndërtuara në bazë të analizës diskriminuese të shumëfishtë dhe analizës se

regresionit logjistik, analiza logit. Pasi të ndërtohen këto modele do të përcaktohet shkalla

e saktësisë së klasifikimit të tyre për të percaktuar njësitë tregtare në të falimentuara dhe

jo të falimentuara. Qëllimi i studimit është të përcaktohen ndryshimet midis dy modeleve

të parashikimit të fenomenit të falimentimit në mënyrë që të rekomandohet se cili është

më i përshtatshëm për tu zbatuar nga njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit.

3 Grice, J. S. & Dugan, M. T. (2001). The limitations of bankruptcy prediction models: some cautions for

the researcher. Review of Quantitative Finance and Accounting, 17,151-166.

3

1.4 Pyetjet kërkimore të studimit

Fokusi i këtij studimi do të jetë mbi modelet më të përshtatshëm për tu përdorur në

parashikimin e fenomenit të falimentimit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit. Në

mënyrë që të përcaktohet se cili nga këto modele jep performancën më të lartë, është e

rëndësishmë të matet shkalla e saktësisë së klasifikimit të secilit model. Sa më e lartë

saktësia e klasifikimit të modeleve, aq më e ulët është shkalla e gabimit të tyre. Një

shkallë më e ulët gabimi nënkupton që fuqia parashikuese e një modeli të dhënë është më

e ulët ose më e lartë se e një modeli tjetër. Nga ky fakt rrjedhin pyetjet kërkimore dhe

nënpyetjet e studimit tonë:

1. A mund të përdoren modelet diskriminuese të ndërtuara për parashikimin e

fenomenit të falimentimit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit?

2. Sa është përqindja e saktësisë së klasifikimit të modeleve në parashikimin e

fenomenit të falimentimit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit?

Gjithashtu në mënyrë që ti jepet përgjigje pyetjes kërkimore dhe për të arritur qëllimin e

këtij studimi, formulohen dhe nënpyetjet kërkimore:

1. Cilët janë modelet e parashikimit të fenomenit të falimentimit që ekzistojnë në

literaturë?

2. Cilët janë avantazhet dhe disavantazhet e përdorimit të secilit model?

3. Cilët nga modelet e parashikimit të fenomenit të falimentimit janë të përshtatshme

për tu zbatuar për njësitë tregtare?

4. Sa është shkalla e saktësisë së klasikimit të secilit model?

1.5 Kuadri metodologjik

Për të arritur synimin e punimit si dhe për të nxjerrë konkluzione të qarta, metodologjia e

kërkimit do të përfshijë burimin nga kërkimi sekondar. Fillimisht punimi do bazohet në

literaturën që ekziston për fenomenin e falimentimit. Qëllimi është që të jepet

informacion se çfarë është fenomeni falimentimit. Gjithashtu, literatura dhe studimet e

autorëve të tjerë do na ndihmojnë të përcaktojmë se cilët janë modelet kryesore që janë

përdorur në parashikimin e këtij fenomeni. Duke nxjerrë në pah avantazhet dhe

disavantazhet e secilit model, të bëjmë të mundur evidentimin e modelit më të

përshtatshëm për tu aplikuar për njësitë tregtare në vendin tonë.

Në nxjerrjen e konkluzioneve të këtij punimi rëndësi të madhe do ti kushtohet kërkimit

sekondar duke realizuar një model statistikor për problematikën e studiuar në punim. Për

ndërtimin e modeleve të parashikimit të fenomenit të falimentimit do merren të dhëna

nga pasqyrat financiare të njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit te cilat aktualisht janë në

vijimësi, dhe të dhëna financiare të njësive tregtare të cilat e kanë mbyllur aktivitetin e

tyre për shkak të realizimit të humbjeve për tre vite radhazi. Programi ekonometrik do na

ndihmojë në nxjerrjen e të dhënave të modelit për të vërtetuar pozicionin financiar të një

njësie, i mbyllur apo në vijimesi.

Teknikat të cilat do të përdoren në studim për ndërtimin e modeleve janë analiza

diskriminuese e shumëfishtë dhe analiza e regresionit logjistik. Programet kompjuterike

që do të përdoren për përpunimin e të dhënave janë SPSS dhe Microsoft Excel 2007.

4

1.6 Përkufizime kryesore të termave lidhur me falimentimin

Për të përcaktuar që njësia ekonomike është jo e suksesshme ekzistojnë shkaqe të

ndryshme me ndikime të ndryshme në palët e interesuara mbi mbarvajtjen e saj.

Të qenurit jo i suksesshëm i një njësie ekonomike ekziston në lloje dhe dimensione të

ndryshme. Rritja e njësive ekonomike jo të suksesshme për shkaqe të ndryshme solli

përdorimin e përkufizimeve dhe koncepteve të ndryshme për fenomenin e falimentimit.

Ekzistenca e situatave të ndryshme që shkaktonin rënien e suksesit të njësisë ekonomike

ndikoi në zhvillimin e një literature konfuze të falimentimit.4 Prandaj është i nevojshëm

një përkufizim i qartë i termave të lidhur me falimentimin në mënyrë që mos krijohen

keqinterpretime në studim.

Në përgjithësi katër janë termat e gjendura në literaturë për të përshkruar njësitë jo të

suksesshme në treg: dështimi, paaftësia paguese, vështirësi financiare dhe falimentim.5

Këto terma përdoren shpesh në vend të njëri tjetrit, por ato shprehin përmbajtje të

ndryshme të mossuksesit së një biznesi.

Dështimi ndodh në ato raste kur norma e kthimit e kapitalit të investuar për një njësi

është vazhdimisht më e ulët se normat e kthimit në treg nga investime të ngjashme.

Dështimi përcaktohet dhe në situatat kur njësia ekonomike nuk ka të ardhura të

mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet e saj. Një njësi ekonomike mund të jetë në

dështim ekonomik për vite me radhë edhe pa dështuar për të mbuluar detyrimet e saj

aktuale, për sa kohë që nuk ka detyrime forcuese ligjore.

Paaftësia paguese është një term i përdorur në një mënyrë më teknike. Kjo tregon

mungesën e likuiditetit, pra një term i cili mer për bazë parimin monetar bazuar në paranë

cash, e cila ndodh kur një njësi nuk mund të përmbushë detyrimet financiare të saj ndaj

punonjësve, furnitorëve, kreditorëve etj. Falimentimi teknik më shpesh është shkaku i

deklarimit të falimentimit formal të njësisë. Gjendja financiare e njësisë bëhet kritike kur

vlera totale e detyrimeve të saj kalojnë vlerën e aseteve të saj.

Vështirësia financiare përshkruhet si një situatë kur një njësi ekonomike nuk mund të

paguajë borxhin apo interesat e lidhur me të, për kreditorët në kohën e duhur, dhe si

pasojë, shkel një kusht të një marrëveshjeje me një kreditor, e cila mund të jetë arsye për

ndërmarrjen e veprimeve ligjore.

Ndryshimi midis vështirësisë financiare dhe paaftësisë paguese është ekzistenca e një

date maturimi të detyrimit ndaj kreditorëve. Një njësi mund të jetë e paaftë të paguajë për

një kohë të gjatë. Megjithatë, vetëm në datën e maturimit ajo mund të klasifikohet në

vështirësi financiare mbi borxhin e saj. Kur një njësi ekonomike përballet me këtë

ngjarje, ajo përpiqet për të rinegociuar dhe ristrukturuar borxhet e saj para fillimit të

procedurave të falimentimit. Sipas përcaktimit në ligjin Nr. 8901, 2002 “ Mbi

Falimentimin” në Shqipëri, “vështirësia financiare” konsiderohet gjendja e pamundësisë

së realizimit të pagesave nga ana e debitorit në datën e maturimit të detyrimit.

4 Wruck, K. (1990). Financial distress, reorganization, and organizational efficiency. Journal of Financial

Economics, Vol. 27, Issue 2 (1990), 419-444. 5 Altman, E & Hotchkiss, E. (2006). Corporate Financial Distress and Bankruptcy: Predict and Avoid

Bankruptcy, Analyze and Invest in Distressed Debt. 3rd Edition, New Jersey: John Wiley & Sons.

5

Falimentimi është një koncept tjetër financiar i lidhur me vështirësinë financiare të një

njësie të caktuar. Koncepti falimentimit është i lidhur më shumë me trajtimin ligjor të

vështirësisë financiare. Falimentimi është deklarimi formal i vështirësisë financiare të

njësisë në gjykata, shoqëruar me formularët përkatës të aplikimit për proçedura likujdimi

të aseteve të njësisë, apo ristrukturimit të borxhit të tij. Pra falimentimi është kurorëzimi i

tre situatave të mësipërme të mos suksesit të një njësie.

Pëdorimi i termave të paaftësisë paguese dhe vështirësisë financiare ofron më shume

fleksibilitet në studimet që kryhen për fenomenin e falimentimit. Termi vështirësisë

financiare jep mundësinë për rritjen e madhësisë së mostrës në kërkimet që kryhen.

Falimentimi është një formë e veçantë e vështirësië financiare dhe zvogëlon mostrën e

kërkimit. Përdorimi i termit “vështirësi financiare” siguron epërsi jo vetëm në praktikë,

por edhe në teori, sepse jo të gjitha njësitë ekonomike në vështirësi financiare

falimentojnë. Falimentimi është zgjedhja e fundit për njësitë ekonomike të cilat nuk

mund ti zgjidhin problemet e tyre financiare.

1.7 Organizimi i studimit

Ky studim është i organizuar në pestë kapituj. Kapitulli i parë jep një prezantim të

përgjithshëm të studimit që do të kryhet. Ky kapitull është i fokusuar në sfondin e

kërkimit që synohet të realizohet, problemin kërkimor, qëllimin dhe objektivin e studimit

dhe paraqitjen e pyetjeve dhe nënpyetjeve kërkimove. Në këtë kapitull paraqiten dhe

përkufizimet e termave kryesore të gjendur në literaturë për fenomenin e falimentimit,

metodologjia e cila do të përdoret në studim dhe kufizimet e këtij studimi.

Kapitulli i dytë eksploron modelet ekzistuese të parashikimit të fenomenit të falimentimit

të njësive ekonomike duke përfshirë dhe një studim të studimeve empirike përmes një

shqyrtimi kritik të literaturës.

Kapitulli i tretë fokusohet në trajtimin ligjor të fenomenit të falimentimit. Në të paraqiten

kuadre të ndryshme rregullatore të fenomenit të falimentimit në vende të ndryshme të

botës. Nuk mund të trajtohet ana financiare e fenomenit të falimentimit pa pasur parasysh

rregullat ligjore për trajtimin e falimentimit të bizneseve.

Në këtë kapitull paraqiten disa statistika kryesore në lidhje me numrin e njësive të

falimentuara dhe njësive jo të falimentuara për Shqipërine, dhe në veçanti për rrethin e

Elbasanit, duke qenë se është fokusi i këtij studimi.

Kapitulli i katërt thekson metodologjinë e studimit si dhe diskuton çështjet lidhur me

gjetjen e të dhënave dhe modelimin për parashikimin e fenomenit të falimentimit për

njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit. Në këtë kapitull pasqyrohen të gjtha hapat për

ndërtimin e modeve të parashikimit si dhe testet statistikore të nevojshme për të vlerësuar

rëndësinë e këtyre modeleve. Në fund të kapitullit bëhët vlerësimi i saktësisë së

klasifikimit të secilit model, krahasimi midis tyre dhe diskutimi i rezultateve të përfituara

nga modelet.

Kapitulli i pestë përmbyll studimin dhe jep konkluzionet dhe rekomandimet për sudime të

mëtejshme në të ardhmen.

6

1.8 Kufizimet e studimit

Lexuesit e këtij studimi duhet të kenë parasysh se ashtu si në çdo studim tjetër të kryer

më parë ekzistojnë disa kufizime. Të dhënat e marra në studim janë përfituar nga një

numër i vogël i njësive tregtare të falimentuara dhe jo të falimentura, kjo për arsye të

vështirësisë sigurimit të tyre. Prandaj ekziston rreziku që rezultatet e studimit të ndikohen

nga madhësia e mostrës së zgjedhur.

Gjithashtu për arsye të kufizimit të të dhënave dhe përzgjedhja e njësive nuk është kryer

në mënyrë të rastësishme. Rezultatet e studimit mbështeten vetëm mbi të dhënat e njësive

tregtare në rrethin e Elbasanit, dhe smund të jenë përfaqësuese për njësitë në rrethe të

tjera. Pra zona gjeografike, kushtet ekonomike do të ndikojnë në saktësinë e përgjithshme

të modeleve. Të dhënat e përdorura në këtë studim janë të dhëna financiare të nxjerra nga

pasqyrat financiare të njësive, të cilat mund të jenë subjekt i kontabilitetit kreativ. Njësitë

ekonomike të cilat mund të kenë vështirësi financiare mund të shtrembërojnë

informacionin e tyre publik, gjë e cila sjell devijim të rezultateve të modelit. Të dhënat

financiare që përfitohen nga kontabiliteti japin informacion mbi të shkuarën e një njësie,

ndërkohë që përdoren për vendimarrje në të ardhmen e njësisë. Të dhënat zyrtare të

ofruara nga kontabiliteti janë të vlefshme vetëm mbi bazë vjetore. Nëse duhet të bëjmë

një analizë më të detajuar, atëherë na duhen të dhëna tremujore, gjashtëmujore apo

periudha më afatshkurtra.

1.9 Kontributi i studimit

Me anë të këtij studimi synohet të jepet kontribut teorik dhe praktik. Fenomeni

falimentimit është studiuar nga shumë studiues, por ato janë fokusuar kryesisht në

problemet e manaxhimit të situatave pas falimentimit, ose në rolin e kontabilitetit dhe

hartuesve të pasqyrave financiare në parandalimin e tij. Ndërsa punime të mirëfillta për

parashikimin dhe identifikimin e këtij fenomeni që në hapat e tij ka pak, ose nuk ka. Në

këtë këndvështrim mendoj se ky punim është një kontribut modest në këtë fushë studimi.

Për këtë më ka ndihmuar formimi im profesional si lektore në lëndët e kontabilitetit si

dhe përvoja praktike në hartimin e bilanceve dhe pasqyrave financiare në disa njësi

tregtare në rrethin e Elbasanit.

Ky studim mund të përdoret si input për studime të mëtejshmë akademike. Sektori tregtar

zë një vend të rëndësishëm në ekonominë e një vendi. Pjesa më e madhe e njësive në

vendin tonë janë njësi tregtare. Sa më mirë të parashikohet mundësia e falimentimit

këtyre njësive, aq më pak dëmë e pasoja mund të shkaktohen te grupet e interesuara për

performancën e këtyre njësive. Ky studim do të jetë i rëndësishëm për autoritetet

rregulluese, manaxherët, analistët financiarë, investitorët dhe kreditorët. Ai do të jetë i

dobishëm për njësitë tregtare për identifikimin në avancë të problemeve të tyre.

Gjithashtu ai mund të përdoret si literaturë plotësuese në lënden e kontabilitetit financiar

dhe analizes financiare.

7

KAPITULLI II - RISHIKIMI I LITERATURËS

Në këtë kapitull synohet të paraqiten studimet e kryera më parë për parashikimin e

fenomenit të falimentimit. Rishikimi i literaturës është trajtuar në dy aspekte. Së pari janë

pasqyruar studimet e parashikimit të fenomenit të falimentimit të shtrirë në kohë, që nga

studimet më të hershme e deri në studimet e kohëve të fundit. Duke qenë se fenomeni i

falimentimit është i njohur në të gjithë vendet e botës, janë përzgjedhur studimet kryesore

në disa prej vendeve të zhvilluara të BE dhe të Amerikës në kuadrin e harmonizimit me

Standartet Ndërkombëtare të Kontabilitetit dhe integrimit europian. Gjithashtu janë

renditur dhe studimet kryesore në disa prej industrive të ekonomisë.

Së dyti nga literatura e studiuar, janë përdorur shumë teknika për ndërtimin e modeleve

për parashikimin e fenomenit të falimentimit. Në këtë kapitull janë paraqitur dhe llojet e

ndryshme të modeleve që janë përdorur për parashikimin e falimentimit. Për secilin

model renditen avantazhet dhe disavantazhet, në mënyrë që studiuesit të kenë mundësi të

përcaktojnë se cili nga modelet është i përshtatshëm për një studim të dhënë.

2.1 Studimet mbi parashikimin e fenomenit të falimentimit, nga viti

1930 në ditët e sotme

Studimet më të hershme në lidhje me parashikimin e kompanive financiare në vështirësi

datojnë që në vitet 1930. Këto studime bazoheshin në analizën një funksionale. Ato

fokusoheshin në raportet financiare te nxjerra nga pasqyrat financiare të kompanive që

ishin tashmë të mbyllura për shkak të paaftësisë paguese, të krahasuara këto me raportet

financiare të pasqyrave financiare të kompanive që ishin në vazhdimësi.

Në 1930 Zyra e Kërkimeve në Biznes, Bureau of Business Research (BBR), publikoi e

para një buletin me rezultatet e një studimi mbi raportet financiare të kompanive

industriale të falimentuara. Ky studim analizonte 24 raporte financiare të 29 kompanive,

në mënyrë që të nxirrte në dukje karakteristikat që kishin kompanitë e falimentuara, dhe

ti krahasonte këto me normat mesatare të industrisë. Përfundimi i këtij studimi ishte se

kompanitë e falimentuara tashmë ndiqnin të njëjtin trend rritje dhe performance, dhe

raporti kapitali punues/ totali aktiveve ishte një indikator i rëndësishëm i kësaj

performance.

Ndër studimet e kryera në këto vite përmenden:

FitzPatrick (1932) arriti në përfundimin se raportet financiare që u duhet kushtuar rëndësi

janë fitim neto/totali borxheve. Kompanitë e suksesshme kishin raporte të favorshme në

krahasim me kompanitë e dështuara, raportet e së cilëve ishin të pafavorshëm, krahasuar

me mesataret e industrisë.

Smith dhe Winakor (1935) raporti kapitali punues/ totali aktiveve ishte një parashikues

më i drejtë i problemeve financiare sesa fluksi parasë/totali aktiveve dhe raporti korrent.

8

Ne 1942 Merwin në studimin e tij gjeti tre raporte që ishin indikatorë të rëndësishëm të

falimentimit të kompanive, kapitali punues /totali aktiveve, raporti korrent, dhe raporti

fitimi neto/totali detyrimeve. Veçanti e këtij studimi është se ndryshe nga studimet e

tjera, u arrit në gjetjen që kompanitë e falimentuara shfaqin shenja të vështirësive

financiare që 4 deri 5 vite përpara falimentimit.

Në 1945 Chudson tregoi që sjellja e kompanive të falimentuara ndryshon në varësi të

industrisë madhësisë, dhe modelet e parashikimit si pasojë ndryshojnë sipas industrive.

Studimet dhe publikimet e bëra gjate ketyre viteve me të vërtetë ishin të paktë në numër,

por hodhën bazat për studime dhe modele më të avancuara për parashikimin falimentimit

të kompanive.

Rrënjët e parashikimit të falimentimit, pionerët në kërkimet e falimentimit janë Beaver

(1966) dhe Altman (1968).

Beaver është konsideruar si një nga studiuesit më me influencë në kërkimet mbi

falimentimin. Studimi i tij analizon 30 raporte financiare të dy grupeve të kompanive, 79

të falimentuara dhe 79 jo të falimentuara në vitet 1954-1964, që i përkisnin 38 industrive

të ndryshme.

Sipas rezultatit të studimeve të tij raporti më i rëndësishëm që mund të sinjalizonte që një

vit përpara falimentimin e kompanive, me një nivel besimi 92% ishte fluksi parasë / totali

detyrimeve. Më pas me një nivel besimi 91% raporti e ardhura neto/ totali shitjeve,

raporti cash flow/totali detyrimeve, cash flow/totali aktiveve me nivel besimi 90 %.

Beaver arriti në përfundimin që raporti i vetëm dhe më i rëndësishëm për parashikimin e

falimentimit të kompanive është fluksi parasë /totali detyrimeve. Sugjerimi i tij për

studimet e ardhshme ishte që modelet që bazohen vetëm në një raport të caktuar janë të

thjeshtëzuar dhe smund të parashikojnë falimentimin e kompanive, sepse situatë

financiare e kompanive është komplekse dhe multidimensionale dhe një raport i vetëm

smund të jetë parashikues i saktë.

Studimet për parashikimin e falimentimit vijuan me Altman, më 1968. Ai përdori

analizën me shumë variabla për studimin e 33 kompanive prodhuese të cilat falimentuan

gjatë periudhës 1946-1965.

Ai analizoi 22 raporte të pesë kategorive të ndryshme: likuiditetit, përfitueshmërisë, leva

financiare, aftësisë paguese dhe aktivitetit zakonshëm të kompanisë. Altman nxori një

tregues, treguesi Z-Score i cili bazohej në pesë raporte financiare, dhe që mund të ndante

94% të kompanive te falimentuara, dhe 97% të kompanive në vijimësi me të dhënat

financiare të një viti para falimentimit.

Deakin (1972) përdori analizën me shumë variabla për të analizuar një kombinim të 97

kompanive të falimentuara dhe 97 kompanive në vijimësi, duke përdorur 14 raporte

financiare për një periudhë tre vjecare. Përfundimet e studimit tregojnë që modeli mund

të parashikojë në 94% të rasteve falimentimin e kompanive një vit para mbylljes së tyre.

Raportet janë: fluksi parasë /detyrime korrente, fluksi parasë /shitje, fluksi parasë /totali

aktiveve, fluksi parasë /totali detyrimeve, aktive afatshkurtra/detyrime afatshkurtra,

aktive afatshkurtra/shitje, aktive afatshkurtra/totali aktiveve, e ardhura neto/totali

aktiveve, aktive të shpejta/shitje, aktive të shpejta/totali aktiveve, totali detyrimeve/totali

aktiveve, kapitali punues/shitje dhe kapitali punues/totali aktiveve.

9

Në vitin 1980 studiuesi Ohlson për të mbikaluar disavantazhet e analizës me shumë

variabla implementoi një tip të ri kërkimi në këtë fushë, analiza log-it kushtëzuar. Në

studimin e tij përfshiu 2058 kompani në vijimësi dhe 105 kompani të falimentuara. Ai

analizoi 9 raporte financiare dhe jofinanciare për periudhën 1970-1976. Ohlson

pretendonte që për të studiuar parashikimin e falimentimit jo patjetër nevojitet çiftëzimi

kompanive. Rezultatet e studimit treguan që raportet financiare të likuditetit, të strukturës

financiare, performancës së kompanive, dhe madhësisë së kompanive janë të lidhura me

falimentimin brenda një viti të mbylljes së kompanive.

Më vonë Fulmer në vitin 1984 analizoi 40 raporte financiare të 30 kompanive të

falimentuara dhe 30 kompanive në vijimësi në USA. Rezultatet treguan që 9 raporte

financiare mund të parashikojnë falimentimin me një nivel besimi 98 % një vit para

mbylljes kompanive, dhe me një nivel besimi 81% në më shumë se një vit para

falimentimit.

Andrew (1986) përdori në studimin e tij metodën log-it ashtu dhe analizën diskriminuese

në një set kompanish, 38 të falimentuara e 38 jo të falimentuara që i përkasin të njëjtës

industri, në periudhën 1975-1983. Rezultatet empirike treguan që metoda diskriminuese

ka aftësi më të mira parashikuese sesa metoda log-it.

Rghupati (1991) zhvilloi metodën e Rrjeti Neuroneve Artificiale për të analizuar

falimentimin e kompanive të listuara në Bursën Wall Street gjatë periudhës 1980-1988.

Në studim u moren 105 kompani në vijimësi dhe 51 të falimentuara të së njëjtës industri.

Rezultatet treguan që raportet financiare nuk janë parashikues të saktë të falimentimit.

Kjo metodë u përdor dhe në studimet e Leshno dhe Spector (1996), rezultatet që dolën

ishin më të përshtatshme për parashikimin e kompanive në sektorin e shërbimeve

financiare.

Grice dhe Ingram (2001) testuan përgjithësimin e modelit që zhvilloi Altman me të dhëna

financiare të viteve 1985-1991 si të kompanive prodhuese ashtu dhe të kompanive

joprodhuese. Rezultatet vërtetuan që besueshmëria e modeli ulet me të dhëna të

periudhave më të hershme, dhe gjithashtu besueshmëria është më e ulët për kompanitë

joprodhuese sesa ato prodhuese. Sugjerimi i tyre ishte që modelet duan vazhdimisht

përmirësime meqenëse ndryshojnë industritë tregjet dhe ambientet ku zhvillohet aktiviteti

kompanive.

Beccheti dhe Sierra (2003) modelin e tyre e ndërtuan duke përfshirë variabla jofinanciarë

në grupe të kompanive italiane në periudhat 1989-1991, 1992-1994, 1995-1997. Sipas

studimit të tyre variablat cilësore të tillë si koncentrimi i konsumatoreve, janë variabla të

rëndësishëm shpjegues të fenomenit të falimentimit.

Pompe dhe Bilderbeek (2005) zbatojnë analizën diskriminuese dhe rrjeti neuroneve

artificiale për të analizuar 1500 kompani të vogla dhe të mesme belge, të falimentuara

dhe 1500 në vijimësi gjatë periudhës 1986-1994. E reja e studimit të tyre ishte se në të ju

kushtua rëndësi moshës së kompanisë në falimentimin e saj. Rezultatet çuan në

përfundimin që parashikimi i falimentimit është më i vështirë në kompanitë e reja sesa në

ato që kanë kohë që janë pozicionuar në treg.

Në vitin 2005, Canbas et.al kombinoi katër teknika të ndryshme statistikore (PCA, da,

LA, dhe PA), për të zhvilluar sistemin e integruar të paralajmërimit të hershëm (IEWS)

10

që mund të përdorej në parashikimin e dështimeve të bankës.Në fillim, analiza kryesore e

komponentëve (PCA) u përdor për të shqyrtuar karakteristikat themelore financiare të

bankave.

Më tej, analiza diskriminante (DA), analiza logit (LA) dhe analiza probit (PA) u

vlerësuan në bazë të karakteristikave të tyre për të ndërtuar modelin IEWS. Rezultatet

ishin në favor të shfrytëzimit të një kombinim të tillë të katër qasjeve parametrike në

sektorin bankar dhe në përgjithësi, ato duhet të shtrihen në sektorë të tjerë të biznesit për

parashikimin e fenomenit të falimentimit. Në të njëjtin vit, Altman (2005) prezantoi

modelin EMS për obligacionet e korporatave në zhvillim, i ciliishte një version i zgjeruar

i modelit të "Z-score ''. Ky model i fundit kishte si përparësi faktin që mund të zbatohej

për kompanitë jo-prodhuese, si dhe për kompanitë në pronësi private dhe publike.

Chi dhe Tang (2006) studiuan me anë të modelit log-it 240 kompani të listuara në tregjet

Aziatike, ndër të cilat 60 të falimentuara gjatë periudhës 2001-2003. Rezulatet treguan që

kjo metodë është parashikuese e fenomenit të falimentimit.

Kim dhe Gu (2006) përdoren dy teknika në studimin e tyre, analizën diskriminuese dhe

log-it, në një grup prej 18 restorantesh në USA për periudhën 1986-1988. U arrit në

përfundimin që metoda logit jep mundësi parashikuese më të larta se analiza

diskriminueses me nje nivel besimi përkatësisht 94 % dhe 92%.

Më pas, Campbell, Hilscher & Szilágyi (2008), implementuan një model dinamik logit

për të parashikuar falimentime dhe dështimet e korporatave në horizonte shkurtra dhe të

gjata, duke përdorur të dhëna kontabël dhe të dhëna të tregu. Ata argumentuan avantazhe

empirike të modelit mbi rezultatet e rrezikut të falimentimit të propozuara nga Altman

(1968) dhe Ohlson (1980). Së fundi, ata treguan se rezervat me një rrezik të lartë të

dështimit kanë tendencë për të ofruar norma kthimi mesatare anormale, të ulëta.

Kohët e fundit, Altman, Fargher dhe Kalotay (2011) vlerësuan mundësinë e parashikimit

të falimentimit duke u nisur nga çmimet e kapitalit, duke përdorur të dhënat e

kontabilitetit, karakteristikat e kompanisë, dhe pritjet nga industritë në kushtet e

paaftësisë paguese. Rezultatet e modelit janë të krahasueshme me atë të mundësisë

parashikimit nisur nga çmimet e kapitalit duke përdorur strukturën e Black-Scholes-

Merton. Me anë të këtij studimi, Altman et al. theksoi rëndësinë e trajtimit të kapitalit

neto si varabël të rëndësishëm për parashikimn e falimentimit.

Për të përmirësuar performancën analiza e modelit logit, Li, Lee, Zhou dhe Die (2011)

paraqiti një qasje të zakonshme “nën hapësinore”.6 duke kombinuar modelin (RSB) me

modelin binar logit (L) për të gjeneruar një model RSB-L që merr në konsideratë

opinione të agjentëve të ndryshëm, në mënyrë që të përmirësohen rezultatet e modelit.

Gjetjet tregojnë se modeli RSB-L mund të përdoret si një alternativë e teknikave klasike

statistikore për të parashikuar dështimin e korporatave.

Shumë studime janë kryer mbi parashikimin e fenomenit të falimentimit për industri të

ndryshme. Dietrich et.al (2005) studioi falimentimin në kooperativat bujqësore. Studimi i

Youn dhe GU (2010) u përqëndrua në sektorin e shërbimeve në restorante. Zaki et al.

(2011) ndërtoi një model për parashikimin e fenomenit të falimentimit në banka. Ray

6 Random subspace approach, RSB, një hapësirë e cila është tërësisht e përfshirë në një hapësirë tjetër,

elementët e të cilës janë në hapësirë tjetër.

11

(2011) parashikoi fenomenin e falimentimit në korporata të prodhimit të xhamave.

Treewichayapong et al.(2011) parashikoi falimentimin për agjensitë e pasurive të

paluajtshme. Një studim tjetër është kryer nga Kim (2011) i cili kishte si qëllim ndërtimin

e një modeli për parashikimin e fenomenit të falimentimit për industrinë hoteliere.

Studime të pakta janë kryer në sektorin tregtar. Ndër to përmnden Begley et al. (1996),

Bhargava et al. (1998), McGurr dhe DeVaney (1998) Lennox (1999) in UK, Lugovskaja

(2009), Keener (2013) në USA etj.

McGurr dhe DeVaney (1998) në studimin e tyre vlerësuan efektivitetin e pesë modeleve

të njohura të parashikimit ë fenomenit të falimentimit, bazuar në të dhëna të industrive të

ndryshme. Rezultatet e studimit konfirmuan hipotezat e autorëve sipas të cilave, modelet

e gjeneruara ka të ngjarë të jenë më pak të suksësshem në klasifikimin midis njësive

tregtare të falimentuara dhe jo të falimentuara, në krahasim me saktësinë e parashikimit

për industritë mikse të modeleve origjinale të parashikimit. Ato konkluduan që “…

modelet e parashikimit për industritë mikse, kanë një përdorim të kufizuar për

parashikimin e situatës financiare në sektorin e tregtisë për shkak të efektit të industrisë,

madhësisë popullatës, dhe efektit kohë”.7

Gjithashtu shumë studime janë kryer për parashikimin e fenomenit falimentimit në vende

të ndryshme të botës. Ray (2011) dhe Bhunia et al. (2011) parashikon paaftësinë paguese

në Indi. Nam et al. (2000) dhe Kwak et al. (2012) parashikojnë fenomenin e falimentimit

për kompanitë koreane. Cheng-Ying (2004) dhe Chia-Liang dhe Kuan-Min (2011)

tentojnë të parashikojnë falimentimin në Tajvan. Përmenden në literatura të ndryshme

dhe studimet e kryera në vendet e Lindjes së Mesme, nga Alkhatib dhe Bzour (2011),

Rashid dhe Abbas (2011), Zaki et al. (2011), dhe Karami et al (2012). Stundziene dhe

Boguslauskas (2006), Dako vic et al. (2010) , Fijorek dhe Grotowski (2012) kanë studiuar

fenomenin e falimentimit për kompanitë në vende të ndryshme të Europës. Në vendin

tonë përmendet studimi i kryer nga Rezarta Shkurti në vitin 2007, për modelimin e

strukturës së falimentimit për ndërmarrjet me kapital shtetëror, “Falimentimi si një

fenomen i pashmangshëm i tregut (nga këndvështrimi i analizës)”.

2.2 Modelet e parashikimit të fenomenit të falimentimit

2.2.1 Modelet teorike të parashikimit të fenomenit të falimentimit

Modelet më të hershme dhe më të njohura për parashikimin e fenomenit të falimentimit

kanë qenë modelet teorike. Këto modele nuk bazoheshin në përzgjedhjen empirike të

variablave apo faktorëve të cilët ndikojnë në përkeqësimin e situatës financiare të

kompanisë. Studiuesit që janë bazuar në këto modele mbështesnin idenë që vetëm teoria

mund të përgjithësojë studimin e fenomenit të falimentimit në të gjitha tregjet. Modelet

më të njohura teorike janë: modelet e treguesve të likuiditetit, përfitueshmërisë dhe

pasurisë, teoria e fluksit të parasë, modeli teorik i Merton, dhe modeli gambler‟s ruin

(modeli bastexhiut).

Teoria e pasurisë është konsideruar si teori imagjinare, dhe buron nga perceptimi i

raporteve financiare si tregues të shëndetit të një kompanie.Kur treguesit e kompanisë

7 McGurr, P.T., & DeVaney, S.A. (1998). Predicting business failure of retail firms: An analysis using

mixed industry models. Journal of Business Research, 43(3),169-176.

12

janë të "mirë”, ajo perceptohet si e shëndetshme, dhe kur treguesit janë të varfër,ajo është

perceptuar si e sëmurë dhe në rrezik falimentimi. Tre kategoritë kryesore të këtyre

treguesve janë: raportet financiare të likuiditetit, profitabilitetit dhe të pasurisë. Dobësia

kryesore e kësaj teorie është parimi i përgjithësimit të saj. Në anën tjetër, kjo "dobësi",

siguron se teoria nuk është në konflikt dhe nuk përfshihet me teoritë e tjera. Megjithatë,

hyrja apo dalja e një kompanie nga tregu nuk do të thotë gjithmonë përfshirjen fizike apo

përjashtimin nga një industri e dhënë. Hyrja ose dalje mund të shihet si rritje apo ulje në

operacione, rritje e burimeve apo mjeteve, apo ndryshim në fushën e aktivitetit.

Në këtë kontekst, proçesi i konkurrencës mund të perceptohet si përfshirje e burimeve

efikase në një industri dhe përjashtimin e atyre joefikase nga industria. Për shembull,

rënia e kërkesës në disa produkte mund të shkaktojë burime të rezervuara të prodhimit,

zhvendosje në proçeset e tjera të prodhimit ose mbylljen e një strukturë të prodhimit. Për

kompanitë e mëdha, proçesi daljes mund të përkufizohet si ristrukturimi e alokimi i

burimeve të prodhimit. Në këtë kontekst, ekonomitë e tregut dhe konkurrenca mund të

përshkruhen si një rrjedhë apo një lëvizje nga proçeset joefikase drejt proçeseve efikase.

Teorikisht, në tregjet shumë konkurruese fenomenin e falimentimit, mund ta hasim rrallë.

Teoria e fluksit të parasë është zhvilluar për herë të parë nga Beaver (1966). Sipas tij:

“kompania konceptohet si një rezervuar i mjeteve likuide, e cila furnizohet nga flukset

hyrëse dhe pakësohet nga flukset dalëse. Rezervuari shërben si një jastëk kundër

ndryshimeve në flukset mjeteve likuide. Aftësia paguese e kompanisë mund të

përcaktohet me probabilitetin që rezervuari do jetë i lodhur deri në atë pikë ku do të jetë

në gjendje të paguajë detyrimet e saj.”

Kjo teori bazohet në argumentin që kompania me flukse pozitive të mjeteve likuide është

në gjendje të rrisë kapitalin e saj dhe të marrë hua nga tregu i kapitalit. Ndërsa kompanitë

me fluks negativ ose të pamjaftueshëm të mjeteve likuide nuk janë në gjendje të marrin

hua, dhe përballen me rrezikun e mospagimit. Një kompani është supozuar për të

falimentuar sa herë që fitimi aktual vjetor, ose fluksi monetar është negativ, ose më i

vogel se detyrimet korrente, ose sa herë që shuma e fitimit të saj të vitit aktual dhe vlera

e pritur e kapitalit (pa të ardhura tanishme ) është negative (më pak se zero) (Scott, 1981).

Modeli Merton u krijua nga Merton në vitin 1973, dhe pastaj u modifikua nga shoqëria

financiare KMV në vitin 1993. Sipas këtij modeli Merton e konsideron kapitalin e

kompanisë si një opsion call mbi aktivet e kompanisë, ku çmimi i ushtrimit të opsionit

është vlera e detyrimeve të kompanisë. Merton bazohej në supozimin se borxhi i

kompanisë ka një afat të papërcaktuar maturimi, dhe se vlera opsionit llogaritet në një

datë të caktuar, jo gjatë gjithë afatit të opsionit. Nëse vlera e tregut e aktiveve bie poshtë

një niveli të caktuar, atëherë kompania shkon drejt falimentimit. Vlera e mbetur mbahet

nga aksionerët e kompanisë.

Vlera e ardhshme e aktiveve të kompanisë ndjek një shpërndarje probabilitare që

karakterizohet nga vlera e pritur dhe devijimi standart. Numri i devijimeve standarte me

të cilën vlera e ardhshme e aktiveve është larg nga pika e falimentimit, përcakton

distancën nga fenomeni i falimentimit të një kompanie të dhënë. Sa më e madhe vlera e

kompanisë, dhe sa më e ulët luhatshmëria, aq më i ulët është probabiliteti i falimentimit.

13

Modeli Gambler’s Ruin është propozuar së pari nga (Dubins-Savage, 1965), dhe më pas

nga një numër studiuesish të tjerë (Heath et.al.1987; Orey et.al. 1987; Pestien-Sudderth,

1985 dhe Sudderth-Weerasinghe, 1989). Por ai i cili e përdori për herë të parë për të

parashikuar fenomenin e falimentimit të kompanive ishte Wilcox në vitin 1971.

Modeli supozon se gjendja financiare e kompanisë mund të përkufizohet me pozitën e

saj për të rregulluar mjete monetare në çdo kohë. Sipas modelit koha e falimentimit është

e bazuar në flukset hyrëse dhe dalëse të burimeve likuide. Vlera e kapitalit është një

rezervë, dhe flukset monetare ose shtojnë ose e shterojnë këtë rezervë. Në rastin e një

falimentimi, rezerva është përdorur e tëra.

Scott (1981) argumentoi se nëse flukset e mjeteve monetare aktuale janë në gjendje të

parashikojnë pozitën financiare të kompanive, atëherë flukset monetare të kaluara dhe të

tashme duhet të jenë në gjendje për të përcaktuar dhe parashikuar falimentimin e

kompanive.

Modeli vjen nga një problem i njohur statistikor, dhe intuitiv dhe bazohet në skenarin e

parazgjedhur për një kompani. Nëse dikush i afrohet një rulete me një shumë të caktuar

X dollarë, dhe vendos baste me vlerë 1 $ me një probabilitet 50% e marrjes së 2 $, ose $

0, cili është probabiliteti i humbjes së të gjitha dollarëve X pas N baste?

Po e njëjta situatë supozohet dhe me një kompani gjatë aktivitetit të saj; në rast se

kompania del me humbje atëherë ato shlyen me aktivet e kompanisë. Përdorimi i këtij

modeli ishte i ulët, dhe arsye për këtë ishte përfshirja e ulët e teorisë në model, sipas të

cilit flukset e parasë vinin nga përpjekjet apo provat e ndryshme, pa ndërhyrjen e ndonjë

politike manaxheriale në kompani. Edhe pse teoria përcaktonte një funksion të

probabilitetit të shkatarrimit përfundimtar të kompanisë, falimentimin, Wilcox arriti në

përfundimin se probabiliteti nuk kishte kuptim nga ana empirike. Ai nuk mund të

llogaritej për më shumë se gjysmat e kompanive të marra në studim, sepse të dhënat

thyenin supozimin e teorisë: kompanitë që ishin supozuar të falimentuara, në të vërtetë

ishin në vijimësi.

Studimet e falimentimit kanë filluar me testimin empirik për të gjetur nëse një kompani

ka të ngjarë të shkojë në falimentim ose nëse pozicioni tyre financiar është përkeqësuar.

Shumica e modeleve të parashikimit të falimentimit vetëm mund të klasifikojnë një

kompani si të falimentuar ose jo të falimentuar, por kjo nuk mund të shpjegojë arsyen se

pse një kompani shkon në falimentim ose pse disa raporte financiare janë më efektive në

parashikimin falimentimin se disa të tjerë. Në thelb studimet e parashikimit të

falimentimit kanë mungesë të një kuadri të fortë teorik.

Dobia e të pasurit një kuadri të fortë teorik është se ai përqendrohet në shpjegimin e

vëzhgimit në vend të përsëritjes së proçesit me mjete të ndryshme vetëm për të provuar

atë që është tashmë një fakt. Një teori shkencore është "një shpjegim i mirë-arsyetuar nga

disa aspekte të botës natyrore, bazuar në një tërësi të fakteve që janë konfirmuar në

mënyrë të përsëritur me anë të vëzhgimit dhe eksperimentit".8

Qëllimi i përdorimit të modeleve teorike është të ofrojnë një kornizë teorike që mund të

mbështesë drejtimin dhe rritjen e parashikimit të fenomenit të falimentimit apo shtimin e

8 National Academy of Sciences, 1999.

14

analizave të dështimit të kompanive në të ardhmen si një fushë studimi nga pikëpamja e

teorisë themeluar financave.

2.2.2 Modelet statistikore të parashikimit të fenomenit të falimentimit

2.2.2.1 Analiza njëvariable

Një nga studiuesit e hershëm më të njohur të parashikimit të falimentimit të njësive

ekonomike ishte Beaver.Që në 1966 ai ishte ndër kërkuesit e parë i cili aplikoi një model

me një variabël mbi bazën e disa raporteve financiare të një grupi kompanish të

dualizuara, të falimentuara dhe kompani me aktivitet në vijimësi. Theksi në këtë model

vendoset në sinjalet individuale të falimentimit. Një proçedurë klasifikimi është bërë për

çdo raport financiar të përfshirë në model. Për klasifikimin e kompanive në të

falimentuara ose jo, vlera e çdo raporti financiar është analizuar në mënyrë të veçantë,

dhe në varësi të këtij treguesi, pikë këputje (cut off point), kompania klasifikohet nëse

është e falimentuar ose jo.

Në përgjithësi nëse vlera e raportit financiar është poshtë pikës së këputjes kompania

klasifikohet si e shëndetshme, nëse vlera e raportit financiar është sipër pikës së këputjes

kompania klasifikohet si e falimentuar. Në këtë model saktësia e klasifikimit matet nga

përqindja e klasifikimit të saktë të njësive ekonomike, dhe % e gabimit të llojit të parë,

dhe % e gabimit të llojit të dytë.

Avantazhi i këtij modeli është thjeshtësia e aplikimit të tij. Ky është një nga modelet

statistikore më të thjeshta për tu perdorur.

Duhet theksuar që ky model është i bazuar ne supozimin që lidhja midis një raporti

financiar dhe statusit falimentuar ose jo, është një funksion linear. Por realisht në praktikë

ky funksion midis raporteve financiare dhe statusit falimentimit nuk është linear.9 Si

pasojë dhe konkluzionet e nxjerra nga ky model janë të dyshimta. Klasifikimi i

kompanive bëhet bazuar në një raport të vetëm, i cili mund të japë rezultate klasifikimi të

paqëndrueshme dhe konfuze për raporte të ndryshme financiare të së njëjtës kompani.10

Kur përdoren disa raporte financiare në analizën me një variabël, është e vështirë të

masësh rëndësinë e një raporti të vetem të izoluar, sepse shumica e variablave janë të

korreluar me njëri tjetrin. Gjendja financiare e një kompanie është komplekse, e cila nuk

mund të analizohet vetëm me një raport financiar.11

2.2.2.2 Modelet e indeksit të riskut

Një model tjetër statiskor i përdorur që para shumë vitesh për parashikimin e fenomenit të

falimentimit ka qenë ai indeksimit të riskut. Ky model është i bazuar në një sistem

pikëzimi. Studiuesi i cili e krijoi këtë model, Tamari (1966) bazohej në argumentin që të

9 Keasey, K. and Watson, R. (1991), „„Financial distress prediction models: a review of their usefulness‟‟,

British Journal of Management, Vol. 2, pp. 89-102 10 Zavgren, C.V., 1983. “The Prediction of Corporate Failure: The State of the Art”. Journal of Accounting

Literature , Vol. 1, pp. 1-38 11 Cybinski, P., 2000. “The Path to Failure: Where are Bankruptcy Studies at Now?”. Journal of Business

and Management , Vol. 7, Nr, 1, pp. 11-39

15

gjitha institucionet të cilat mundësonin kreditimin e bizneseve, duhet të kenë një mënyrë

për të përcaktuar shkallën e riskut që shfaqnin klientët me situatën e tyre financiare.

Shumica e bankave përdorin analizën e raporteve financiarë për të identifikuar riskun e

klientëve, në këtë mënyrë ato mund të mbrojnë dhe veten e tyre nga risku. Në studimin e

tij Tamari analizoi 60 kompani të së njëjtës industri, të cilat kishin marrë kredi, për një

afat të gjatë, dhe kishin falimentuar. Përfundimet e studimit ishin që pesë vite para

falimentimit, raportet financiare të këtyre kompanive ishin më të ulëta se mesatarja e

industrisë. (Tamari, 1966) Në shumicën e kompanive, raportet financiare kishin pësuar

rënie gjatë periudhë së studimit. (Tamari, 1966)

Nga studimi Tamari arriti në përfundimin që raportet financiare të cilat ndihmonin më

shumë për identifikimin e falimentimit ishin:

Aftësia për të paguar: U vërejt se 70 % e kompanive të zgjedhura kishin raport

korrent më të vogël se 1:1 në vitin e parë para falimentimit. (Tamari, 1966)

Financimi afatgjatë: Një tregues i likuidetit të kompanive është raporti i

financimit afatgjatë me investimet afatgjata. Normalisht huatë afatgjata duhet të

financojnë aktivet afatgjata, por nga analiza e kompanive u vërejt që financimet

afatgjata ishin të pamjaftueshme për të mbuluar investimet afatgjata. Si pasojë

kompanitë kishin raport korent të ulët se financimi afatshkurtër përdorej për

investime afatgjata. (Tamari, 1966)

Përfitueshmëria: Në përgjithësi një normë e lartë fitimi mund të fshehë një

strukturë kapitali jo të qëndrueshme, sepse kompanitë marrin përsipër më shumë

risk për fitime më të larta. Nërkohë që për kompanitë e studiuara, struktura

kapitalit e dobët lidhej me fitime të ulëta. (Tamari, 1966)

Pasi arriti në këto përfundime Tamari krijoi një model të indeksit riskut, i cili përfshiu

raportet e përfitueshmërisë, raportin korent, shitje totale/ klientë etj. Bazuar në këto

raporte financiare u vendos një pikëzim. Pikëzimi maksimal për një kompani ishte 100.

Kompanitëtë cilat rezultonin me më pak se 30 pikë kishin më shumë mundësi që të

falimentonin, sesa në krahasim me kompanitë që kishin afërsisht 60 pikë. Disavantazhi

kryesor i këtij modeli, sipas Balcaen dhe Ooghe (2006) ishte së vendosja e pikëve për

kompanitë apo peshës që kishte çdo raport financiar, ishte subjektive. Ky model ishte i

thjeshtë për tu përdorur dhe për tu interpretuar. Edhe pse ky model nuk u përdor dhe nuk

u preferua nga studiuesit e tjerë, përfundimi që arriti Tamari nuk ishte krijimi i një modeli

të parashikimit të falimentimit, por se raportet financiarë janë një tregues i rëndësishëm i

falimentimit, raportet financiare dhe proçesi i falimentimit janë të korreluar me njëri

tjetrin.

2.2.2.3 Analiza shumëvariable e parashikimit të falimentimit

Analiza njëvariable e Beaver, vendosi bazat e analizës shumëvariable për gjetjen e një

modeli të parashikimit të falimentimit.12

Analiza diskriminuese e shumëfishtë është një

metodë statistikore e cila është projektuar për të klasifikuar një vëzhgim të dhënë në një

nga grupet e përcaktuara, bazuar në karakteristikat përkatëse të vëzhgimit. Kjo metodë

12 Drapeau, R., 2004, Bankruptcy prediction model using discriminant analysis on financial ratios derived

from corporate balance sheets, Doctoral Dissertation, Lamar University, Australia.

16

është përdorur kryesisht për klasifikimin dhe parashikimin në rastet kur variabli i varur

është cilësor, për shembull i falimentuar ose jo i falimentuar. Klasifikimi bëhet me anë të

një funksioni të shumëfishtë, i cili është një kombinim i variablave të pavarur. Kjo arrihet

duke shfrytëzuar rregullin statistikor të maksimizimit të variancës midis grupeve në

krahasim me variancën brenda grupit. Analiza diskriminuese nxjerr një kombinim linear

të karakteristikave individuale, në këtë rast të raporteve financiare, i cili bën më mirë

dallimin midis grupeve me anë të një ekuacioni të formës:

Z = α + β1 X1 + β2 X2 + ... + βi Xi

ku Z është varibli i varur

βi (i= 1, 2..,…, n) janë koefiçentët diskriminues

Xi (i= 1, 2..., n) variablat e pavarur, raportet financiare

α është konstantja e ekuacionit

Çdo vëzhgim, në rastin tonë kompani, merr një rezultat diskriminues i cili më pas

krahasohet me një vlerë, e cila shërben si kufi ndarës dhe përcakton kujt grupi i përket

kompania. Supozimet në të cilat mbështetet analiza diskriminuese e shumëfishtë në

mënyrë që të bëhet e aplikueshme për parashikimin e fenomenit të falimentimit janë:

Shpërndarja e raporteve financiare, dmth variablave, të jetë shpërndarje normale.

Çdo raport financiar i marrë në studim duhet të ketë një vlerë e cila të ketë

shpërndarje normale rreth vlerës mesatare të tyre.Gjithsesi është e vështirë që

raportet financiarë të kenë shpërndarje normale. Studimet empirike kanë treguar

se veçanërisht kompanitë e falimentuara e thyejnë rregullin e shpërndarjes

normale.13

Midis grupeve të marra në studim duhet të ketë barazi midis matricave të

variancës. Edhe pse grupet përfaqësojnë pozicione të ndryshme, kompani të

falimentuara dhe kompani jo të falimentuara, variacioni midis vlerave të raporteve

të tyre duhet të jetë i barabartë dhe të mos ketë mbivendosje vlerash për cdo

raport.

Variablat duhet të kenë multikolinearitet të ulët. Nëse midis dy ose më shumë

variablave ka multikolinearitet të lartë, koefiçentët e funksionit diskriminues nuk

janë të besueshëm për parashikimin e përkatësisë në grup. Sipas Altman (2000)

aspekti i multikolinearitetit nuk është serioz në analizën diskriminuese të

shumëfishtë, por përkundrazi motivon për një përzgjedhje më të kujdesshme të

variablave të modelit. Gjithashtu mundëson dhe përfitimin e një modeli me një

numër relativisht të vogël të variablave, i cili mund të japë një informacion të

rëndësishëm për përcaktimin e diferencave midis grupeve.

Dy metodat të cilat përdoren për të përfituar modelet diskriminuese janë metoda direkte

dhe metoda “stepwise”. Metoda direkte bazohet në ndërtimin e modelit, modeli është

përcaktuar më parë dhe pastaj përdoret në analizën diskriminuese të shumëfishtë.

Në metodën stepwise përzgjidhen një grup variablash për të përfituar një model optimal

diskriminues me anë të kombinimit të përzgjedhjes backward dhe përzgjedhjes forward.

13 Back, B., Laitinen, T. and Sere, K.(1994). Neural Networks and Bankruptcy Prediction. , p. 116.

17

Kjo proçedurë nis pa asnjë variabël në model, variablat shtohen me metodën e

përzgjedhjes forward (variablat ekzistues kanë korelacion të lartë, shtoht një variabël i ri

me korelacion më të ulët, dhe shikohet nëse rrit saktësinë e parashikimit mbahet në

model, e kundërta përjashtohet nga modeli).

Pavarësisht përfitimit që solli modeli i Altman për parashikimin e fenomenit të

falimentimit në kompani, ka disa disavantazhe që duhet të mbahen parasysh përpara

përdorimit të analizës diskriminuese shumëvarible:

1. Ekzistenca e kërkesave të detyrueshme mbi shpërndarjen e variablave. Për

shembull matrica e variancës dhe kovariancës duhet të jetë e njëjtë për të dyja

grupet, si për kompanitë e falimentuara dhe për kompanitë e jofalimentuara.

2. Përzgjedhja e variablave financiarë në model është në baza arbitrare, jo bazuar në

dëshmi teorike apo empirike për të mbështetur atë. (Zavgren dhe Friedman,

1988)

3. Modeli nuk lejon përcaktimin e rëndësisë së një variabli të vetëm, duke qenë se

kjo nuk mund të përcaktohet në mënyrë të pavarur nga variblat e tjerë në model.

(Zavgren dhe Friedman, 1988)

4. Multikolineariteti nuk mungon në model. Shumica e autorëve besojnë se

korrelacioni i lartë midis variablave të pavarur mund të shkaktojë jostabilitet në

shpjegimin e parametrave dhe ul nivelin e saktësinë e modelit. (Balcaen dhe

Ooghe, 2006).

5. Raportet financiare të rëndësishme ndryshojnë nga njëra industri në tjetrën

6. Kjo teknikë është e ndjeshme nga madhësia e mostrës dhe numri i variablave

shpjegues. Keasey and Watson (1991, 90) 7. Rezultati që ofron modeli mund të jetë një numër çfarëdo nga – infinit ne +infinit.

Ky është një rezultat pikësor, dhe meqenëse intervali është i gjerë ka vështirësi në

interpretimin e këtij rezultati.

Studimi i parë që përdori analizën diskriminuese shumëvariable u realizua nga Altman.

Ai mori në studim 33 kompani të cilat kishin falimentuar gjatë viteve 1946-1965, dhe 33

kompani të cilat ishin në vijueshmëri të aktivitetit të tyre. Kriteri përzgjedhës ishte

madhësia pothuajsë e njëjtë dhe kompanitë duhet ti përkisnin të njëjtës industri. Altman

përllogariti 22 raporte financiare për secilën kompani, bazuar në shpëeshtësinë e

përdorimit të tyre në literaturë dhë në rëndësinë që kishn në analizën financiarë të tyre.

Këto raporte u grupuan në 5 grupe, likuiditeti, përfitueshmëria, borxhi, jetëgjatësia dhe

aktiviteti. Kombinimi final i raporteve që ishte i aftë të diskriminonte më mirë grupet e

kompanive ishte:

Z = 0.012X1 + 0.014X2 + 0.033X3 + 0.006X4 +0.999X5

Ku,

X1 = kapitali qarkullues/totali I aktiveve,

X2 = fitimi pashpërndarë/ totali aktiveve,

X3 = fitimi para interesave dhe tatimit/totali aktiveve,

X4 =vlera e tregut e kapitalit/ totali detyrimeve,

X5 = shitje/totali aktiveve,

18

Z pika klasifikuese

Kompanitë me treguesin Z më të ulët se pika e këputjes (cutoff point) janë klasifikuar si

të falimentuara dhe e kundërta. Treguesi Z i ulët tregon risk të lartë të paaftësisë paguese.

Më anë të këtij funksioni diskriminues Altman parashikoi më një probabilitet suksesi

95%, një vit përpara falimentimit, por me kalimin e viteve ky probabilitet i parashikimit

zvogëlohej deri në 36 % në vitin e pestë. Një kompani me tregues Z më të madh se 2.99

klasifikohej si jo e falimentuar, ndërsa një kompani me Z score më të vogël se 1.81

klasifikohej si e falimentuar. Zona midis dy treguesve Z konsiderohej zona gri, ku ka

mundësi për gabime klasifikimi.

Gabimet e klasifikimit janë dy lloje, gabime të llojit të parë dhe gabime të llojit të dytë.

Gabime të llojit të parë kemi kur një firmë e cila në të vërtetë është e falimentuar dhe

klasifikohet në model si aktive. Gabime të llojit të dytë kemi kur një firmë e cila është

aktive, në model klasifikohet si e falimentuar.

Kostoja më e lartë është kur bëhen gabime të llojit të parë sepse investitorët humbasin të

gjithë investimin të cilin ato kanë kryer në kompani duke menduar se kompania është e

suksesshme kur në fakt është në falimentim.

Rezultatet e klasifikimit në modelin Altman të vitit 1968 ishin:

Tabela nr 1: Rezultatet e klasifikimit modeli Altman (1968)

Nr i klasifikimi

korrekt

% klasifikimi

korrekt

% klasifikimit

gabuar

n

Gabimi llojit 1 31 94 6 33

Gabimi llojit 2 32 97 3 33

Totali 63 95 5 66

Burimi: Altman, E. I. (1968). Financial Ratios, Discriminant Analysis and Prediction of Corporate

Bankruptcy, Journal of Finance 23(4). p. 589.

Modeli Altman kishte parashikueshmëri më të lartë se modeli njëvariabël i Beaver.

Modeli gjeneronte gabime të llojit parë dhe të dytë përkatësisht 6 % dhe 3 % , dhe

saktësia e përgjithshme e klasifikimit ishte 95% një vit para falimentimit.

Variabli i fundit X5 ndryshon shumë nga njëra industri në tjetrën, dhe është lënë jashtë

kur studiohen firmat jo-prodhuese.

Në përgjigje të kërkesave për një masë për të parashikuar mundësinë e falimentimit për

firmat jo-prodhuese, Altman zhvilloi modelin Z ".14

Ky model alternativ është projektuar

14 Altman, E.I., & Hotchkiss, E. (Eds.). (2006). Corporate financial distress and bankruptcy: predict and

avoid bankruptcy, analyze and invest in distressed debt(3rded.)Hoboken, NJ: Wiley

19

për industritë jo-prodhuese. Formula që ndryshon nga formula fillestar paraqitur sipër,

është:

Z "= 6.56 + 3.26 X1 X2 X3 + 6.72 + 1.05 X4

ku

X1 = (aktive korrente – detyrimet korrente) / totali i aktiveve

X2 = fitimi pashpërndarë / totali i aktiveve

X3 = fitimet para interesit dhe taksave / totali i aktiveve

X4 = vlera e librit të kapitalit / totali detyrimeve

Variabli i X5, i cili ekziston në funksionin e parë diskriminues, në modelin origjinal të

Altman për firmat prodhuese, është lënë jashtë në Z ". Ky variabël përfaqëson shitje

totale / totalit të aktiveve, dhe Altman nuk e ka përfshirë këtë variabël në modelin për

kompanitë joprodhuese sepse ky raport financiar tenton të jetë më i lartë për kompanitë e

shërbimit dhe kompanitë tregtare në krahasim me kompanitë prodhuese. Me fjalë të

tjera, në qoftë se modeli origjinal do përdorej për të parashikuar falimentimin në firmat

jo-prodhuese, rezultatet do jenë të nënvlerësuara për parashikimin e falimentimit për

këto firma për shkak të intensitet më të ulët të tyre të kapitalit.

Pas studimit të Altman, pati përpjekje nga studiues të tjerë për të përmirësuar saktësinë e

parashikueshmërisë së modelit. Deakin në vitin 1972 kombinoi kërkimet e Beaver dhe

Altman në një model të ri. Në studimin e tij ai synonte të parashikonte kohën që kur

kompania dyshohej se do shkonte drejt falimentimit. Deakin theksonte se në kohën e

paaftësisë paguese, kompanitë kishin prirjen të ndryshonin vendimet e tyre në lidhje me

strukturën e kapitalit. Variablat të cilat mori në studim ishin të njëjtë me ato të përdorura

në studimet e mëparshme. Variablat u përfshinë në model në mënyrë të zakonshme, në

krahasim me paralelizimin që u bëhej kompanive në modelin Altman. Përfundimet e

studimit të Deakin ishin se analiza diskriminuese mund të përdoret me një shkallë

saktësie të lartë për të parashikuar falimentimin tre vite përpara, dhe disa raporte

financiare kontribuojnë në parashikim më shumë se disa të tjerë. Saktësia e klasifikimit të

kompanive ishte 97 % nëse përdoreshin raportet financiare të një viti para falimentimit,

tregues i cili zvogëlohej kur rritej numri i viteve përpara parashikimit.

Blum kreu një studim tjetër në vitin 1974, rezultatet e së cilit treguan se raportet

financiare mundësojnë parashikime të kujdesshme të fenomenit të falimentimit të

kompanive, por mundësia e parashikimit zvogëlohet nëse parashikimi shtrihet në më

shumë se dy vite. Një nga të rejat e këtij studimi ishte se raportet financiare mund të

ofronin informacion nëse kompanitë janë të dyshuara për falimentim brenda një kohe të

kufizuar. Megjithatë ato mund të parashikojnë falimentimin brenda dy viteve pa

ndyshime të rëndësishme për kompanitë që i përkasin një industrie të dhënë. Saktësia e

parashikimit të modelit ishte 94% nëse përdoreshin raportet financiare të një viti para

falimentimit

Modeli Mc Gurr (1996)

Përsa i takon studimeve për parashikimin e e fenomenit të falimentimit për bizneset

tregtare, ato janë të pakta. Studiuesi McGurr në vitin 1996 bëri një kërkim mbi

përdorimin e raporteve financiare për klasifikimin e bizneseve tregtare në biznese të

falimentuara dhe biznese jo të falimentuara. Fokusi i këtij studimi ishin vetëm bizneset e

20

mëdha tregtare, në të cilin u përfshinë 66 biznese të falimentuara dhe 66 biznese tregtare

jo të falimentuara të cilat u çiftëzuan me njëri tjetrin përsa i takon madhësisë dhe viteve të

studimit, 1989 deri 1996. Analiza diskriminuese u përdor për të ndërtuar një model të

parashikues i cili bënte të mundur klasifikimin e bizneseve në të falimentuara ose jo.Si

variabla të pavarur u përzgjodhën 35 raporte financiare. Këto raporte financiare ishin

përdorur më parë edhe në studimet e Beaver (1966), Gifford (1986), dhe Ou dhe Penman

(1989). Funksioni diskriminues i nxjerrë nga modeli ishte i formës:

Z = -3.421169 + 5.947315 X1 +1.185424 X2 + 0.013 X3 + 3.923027 X4 + 0.01072 X5 +

0.437459 X6 - 1.49685 X7

Ku

Z treguesi klasifikues, pika këputjes

X1= fitim neto/ totali aktiveve

X2= 1 nëse kapitali punues rritet, 0 e kundërta

X3= totali shitjeve/ numri punonjësve

X4= marzhi bruto / totali shitjeve

X5 = ndryshimi në % detyrimeve afatgjata

X6 = aktive korrente/ detyrime korrente

X7 = detyrime afatgjata/ totali aktiveve

Sipas modelit të parashikimit bizneset tregtare me tregues Z më të vogël se 0 klasifikohen

si biznese të falimentuara,dhe bizneset tregtare me tregues Z më të madh se 0

klasifikohen si jo të falimentuara. Saktësia e parashikimit të këtij modeli ishte 78 %.

2.2.2.4 Analiza logit për parashikimin e fenomenit të falimentimit

Analiza logit është një nga teknikat më të vona dhe të avancuara e cila përdoret në

shkencat sociale për të modeluar rezultate diskrete. Baza e kësaj analize është teoria e

zgjedhjes diskrete.15

Kjo teori ka të bëjë me kuptimin e përgjigjeve diskrete të sjelljes së

individëve ndaj veprimeve të tregjeve të ekonomisë dhe ndaj qeverisë në rastet kur

ndeshen me dy ose më shumë rezultate. Pra themeli teorik i këtij modeli është teoria e

sjelljes konsumatore në mikroekonomi. Analiza logit supozon se reagimet aktuale janë,

vizatime, skicime, pjesë të nxjerra nga shpërndarja shumënominale me probabilitete të

zgjedhura bazuar në vlerat e vëzhguara të karakteristikave individuale dhe alternativave

të tyre. Këto modele konsiderohen si tipe modelesh rastësore. Analiza logit klasifikon

kompanitë e falimentuara dhe jo të falimentuara bazuar në pikëzimin logit të tyre dhe një

pikë kufi ndarëse për modelin.16

Vlera logit për një kompani të dhënë krahasohet me

15 Jones S. and Hensher D.A. (2004): “Predicting firm financial distress: A mixed logit model”, The

Accounting Review, Vol. 79, pp. 1011-1038

16 Balcaen, S., Ooghe, H. (2004), “Alternative methodologies in studies on business failure: do they

produce better results than the classic statistical methods?”, Vlerick Leuven Gent Working Paper, Series

2004/16

21

pikën kufi ndarëse, dhe nëse është me e madhe vlera logit, atëherë ka më shumë mundësi

që kompania të falimentojë, dhe e kundërta nëse vlera logit është më e vogël.

Kjo teknikë supozon se variabli i varur në model është dikotom.Funksioni i cili përfitohet

nga ky model për të parashikuar falimentimin është i formës:

P1 (Xi) = 1/ [1 + exp – (B0 + B1X1 + B2X2 +........+ BnXn)] = 1 / [ 1+ exp – (Di)]

Ku: P1 (Xi) = probabiliteti i falimentimit.

Bj = koeficienti i atributit j ku j = 1... n.

Xij = vlera e atributit j (me j = 1,...,n) për firmën i., variablat e pavarur, raportet

financiare

Di = vlera”logit” e firmës i.

Analiza logit shënoi një përmirësim në besueshmërinë dhe saktësinë e parashikimt të

fenomenit të falimentimit në krahasim me analizën diskriminuese shumëvariable. Analiza

logit është më e fuqishme dhe e besueshme sepse nuk kërkon supozimin për shpërndarjen

normale të variablave, i cili është një nga supozimet bazë të analizës diskriminuese

shumëvariable.

Analiza logit nuk ofron një rezultat pikësor dhe të vështirë për tu interpretuar si të analiza

diskriminuese e shumëfishtë, por një probabilitet i cili është midis 0 dhe 1. Një

probabilitet afër 0 tregon një mundësi të ulët për të falimentuar dhe një probabilitet afër 1

tregon një mundësi më të lartë për të falimentuar.

Në analizën logit mund të shikohet dhe rëndësia e një raporti financiar të vetëm në model,

ndërkohë që në analizën diskriminuese të shumëfishtë nuk mund të testohet rëndësia

statistikore e koefiçentëve të llogaritur në model.

Në analizën logit mund të përdoren dy ose më shumë variabla dummy, si në modelin

Ohlson që do të trajtohet më poshtë.

Ky model nuk kërkon “barazinë midis kompanive”, dmth numër i njëjtë i kompanive të

falimentuara dhe jo falimentuara. Por duhet pasur kujdes me plotësinë e të dhënave, nëse

të dhënat janë të pjesssme për kompanitë, kjo do të çojë në devijim apo vlera ekstreme

Rezultatet e modelit nuk do të jenë të sakta e të besueshme nësë ka multikolinearitet

midis variablave.

Ndër studime të cilat u bazuan në analizën logit përmenden Begley, Ming dhe Satts

(1996), Berger, Ofek dhe Swary (1996), Dichev (1998), Zavgren (1985) etj. Sipas

Stickney (1996) gjatë viteve 1980-1990 prirja e studiuesvë ka qenë të përdorin analizën

logit sesa analizën e dikriminuese të shumëfishtë.

Studiuesi i parë i cili përdori analizën logit ka qenë Ohlson në vitin 1980. Në modelin e

tij Ohlson përfshiu 105 kompani të falimentuara dhe 2058 kompani jo të falimentuara.

Nga këto kompani u llogaritën raportet financiarë për vitet 1970-1976.

22

Funksioni probabilitar ishte:

P1(Xi) = 1/1+

Ku

Y= -1.3-0.4X1+6.0X2-1.4X3+0.1X4-2.4X5-1.8X6+0.3X7-1.7X8-0.5X9

X1= log (totali aktiveve/ indeksi nivelit çmimit)

X2=totali detyrimeve/totali aktiveve

X3=kapitali qarkullues/totali aktiveve

X4=detyrime afatshkurtra/active afatshkurtra

X5= 1 nëse totali detyrimeve kalon aktivet, 0 e kundërta

X6=e ardhura neto/totali aktiveve

X7= fondet të përfituara nga operacionet/totali aktiveve

X8= 1 nëse e ardhura neto është negative për dy vitet e fundit, 0 e kundërta

X9= ndryshimi të ardhurës neto

Y= treguesi i riskut ose treguesi-O

Saktësia e parashikimit të këtij modeli ishte 96.4%, tregues që e bëri këtë një nga modelet

më të suksesshme dhe më të përdorur në studimet e mëtejshme. Ohlson arriti në

përfundimin se ndër faktorët më të rëndësishëm në parashikimin e fenomenit të

falimentimit ishin:

a. Madhësia e kompanisë

b. Struktura e kapitalit

c. Performanca e kompanisë

d. Treguesit e likuiditetit të kompanisë

Sa më i lartë treguesi-O aq më i lartë risku falimentimit. Ohlson konstaton se një pikë

kufi ndarëse me vlerën 0.038 minimizon shumën e gabimeve të llojit të parë dhe të llojit

të dytë. Një gabim i llojit të parë ndodh nëse treguesi treguesi-O është më e vogël se pika

kufi ndarëse, por në fakt kompania është e falimentuar. Nëse treguesi-O është më i madh

se pika kufi ndarëse, por kompania në fakt është jo e falimentuar, ky është gabim i llojit

të dytë.

2.2.2.5 Analiza probit

Një analizë tjetër e cila luajti rol të rëndësishëm në fenomenin e parashikimit ka qenë

analiza probit. Kjo analizë konsiderohet e ngjashme më analizën logit sepse u bazua në

këtë analizë, por llogaritjet që kërkohen në këtë model janë më të shumta. Gjithashtu në

analizë përdoret funksioni kumulativ i ngjashmërise, i cili ka shpërndarje normale në

krahasim me funksionin logjistik kumulativ. Analiza probit përdoret kur variabli i varur

është cilësor dhe merr vetëm vlerat 0 dhe 1, si kompani e falimentuar dhe kompani jo e

falimentuar.

23

Zmijewski në vitin 1984 ndërtoi një model bazuar në modelin Ohlson, modelin probit, në

të cilin ishin të përfshirë dhe faktorë të jashtëm si sektori industrisë, madhësia kompanisë

cikli biznesit etj.

Zmijewski në model përfshiu të dhëna të kompanive nga viti 1972 deri në vitin 1978. U

studiuan 40 kompani të falimentuara dhe 800 kompani jo të falimentuara. Studiuesi e

quan një kompani të falimentuar kur ajo nis proçedurat e falimentimit, pra që në

momentin e plotësimit të kërkesës për falimentim. Përzgjedhja e variablave nuk u bë në

baza teorike por në bazë të rëndësisë që kanë pasur ato në studimet e mëparshme.

Funksioni probit me variablat dhe koefiçentët e vlerësuar nga studimi i Zmijewski ishte:

Zmijewski = -4.3 -4.5X1+ 5.7X2+ 0.004X3

Ku

X1= e ardhura neto/ totali aktiveve

X2= totali detyrimeve / totali aktiveve

X3= aktive afatshkurtra/ detyrime afatshkurtra

Kompanitë me probabilitet të barabartë ose më të lartë se 0.5 klasifikoheshin si të

falimentuara, dhe kompanitë me probabilitet më të vogël se 0.5 klasifikoheshin si jo të

falimentuara.

Ashtu si dhe modeli Ohlson, ky model ishte më i preferuar se analiza diskriminuese

shumëvarible, sepse vlerat e funksionit janë midis 0 dhe 1, të cilat mund të interpretohen

lehtë.

Saktësia e parashikimit të modelit u vlerësua 98%, nëse përdoren të dhënat e një viti para

falimentimit. Kjo e bëri këtë model të suksesshëm e të përdorur dhe nga studiues të tjerë.

Por edhe pse % saktësisë është e lartë përsëri kishte kritika për këtë model. Sipas

Shumwaj (2001) modeli konsiderohet “model më një variabël” dhe si pasojë variablat

kanë një korrelacion të lartë me njëri tjetrin. Një korrelacion i lartë në model, do të thotë

që modeli nuk ka fuqi të madhe parashikuese për falimentimin.17

Sipas studiuesit Platt, duke qenë se Zmijewski nxorri vetëm një funksion regresiv për një

mostër kampion, të zgjedhur, ai nuk mund të testonte koefiçentët e vlerësuar

individualisht, për njëanshmëri , kundrejt për të tërë popullsinë.18

2.2.2.6 Disavantazhet e metodave statistikore

Edhe pse metodat statistikore ishin ndër të parat të cilat kontribuan në ngritjen e

modeleve për parashikimin e fenomenit të falimentimit, ato shfaqin disa mangësi të cilat

çojnë në kufizimin e përdorimit të tyre nga studiuesit në kohët e sotme. Ndër

disavantazhet kryesore përmenden:

17

Shumway, T. (2001). Forecasting bankruptcy more accurately: a simple hazard model. Journal of

Business, Vol. 74, No. 1, pp. 101-124. 18

Platt, H. and Platt, M. (2002). A Reexamination of the Effectiveness of the Bankruptcy Process. Journal

of Business Finance & Accounting, Vol. 29, pp. 9-10.

24

Çështjet që kanë të bëjnë me paradigmën klasike

Paradigma klasike ka të bëjë me grupin e variablave përshkrues dhe përfundimin e

njohur, e cila i lejon kompanitë që ti përkasin një klasifikimi të dhënë bazuar në variablat

përshkrues.19

Studiuesit bazohen në një klasifikim arbitrar të kompanive në të falimentuara dhe jo të

falimentuara. Në shumicën e rasteve falimentimi përkufizohet me dështim, paaftësi

paguese, vështirësi financiare, mosshlyerje e huave etj. Pra kriteri mbi bazën në të cilën

zgjidhen kompanitë në studim është arbitrar. Variabli dikotom nuk është i përcaktuar

drejt në këtë mënyrë.

Paqëndrueshmëria e të dhënave dhe lidhja jo e qëndrueshme e tyre

Metodat e parashikimit të falimentimit janë të bazuara në supozimin se shpërndarja e

variablave nuk ndryshon me kalimin e kohës. Kjo nënkupton që lidhja midis variabli të

varur dhe variablave të pavarur janë të qëndrueshme. Por në të vërtetë të dhënat që marrin

variablat ndryshojnë si rezultat i inflacionit, normave të interesit, faza e ciklit të biznesit,

ndryshimet e tregut, strategjia e kompanive, teknologjia etj. Paqëndrueshmëria e të

dhënave në model çon në aftësi të ulët parashikuese, modelet bëhen të paqëndrueshëm

me kalimin e kohës, shtohet nevoja për të ndryshuar rëndësinë statistikore, peshat e

variablave etj.20

Përzgjedhja e kompanive

Studimet mbi parashikimin e falimentimit duhet të bazohen në supozimin se përzgjedhja

e kampionit të marrë në studim duhet të jetë rastësore, në mënyrë që rezultati të jetë

përfaqësues për tërë popullsinë. Por faktikisht përzgjedhja nuk bëhet krejtësisht rastësore,

sepse studiuesit i zgjedhin kompanitë nëse ato sigurojnë pasqyrat financiare, dhe duke

qenë se kompanitë e dështuar janë më të pakta, studiuesit hartojnë vetë një strategji për

përzgjedhjen e kompanive, duke shtuar kështu numrin e kompanive të falimentuara.21

Kjo çon në përzgjedhje të njëanshme. Shumë teknika bazohen në zgjedhjet e çiftëzuara si

në rastin të falimentuara dhe jo të falimentuara. Çiftëzimi i kompanive nuk është korrekt

për shkak të normës së ulët të kompanive të falimentuara në treg në krahasim me

kompanitë jo të falimentuara.

Përzgjedhja e kriterit optimizues

Përzgjedhja e pikës kufi në modelet e klasifikimit të kompanive, bazohet në kriterin e

“përshtatjes më të mirë”, pra saktësia e një modeli varet nga përcaktimi i raporteve

financiare optimal. Nëse ndryshojnë këto raporte, ndryshon dhe pika kufi. Si pasojë dhe

modeli dështon në marrjen parasysh të arsyeve të vërteta të falimentimit të kompanive.

19

Balcaen, S., & Ooghe, H. (2006). 35 years of studies on business failure: An overview of the classic

statistical methodologies and their related problems. The British Accounting Review, 38(1), 63–93. 20

Balcaen, S., & Ooghe, H. (2006). 35 years of studies on business failure: An overview of the classic

statistical methodologies and their relatedproblems. The British Accounting Review, 38(1), 63–93. 21

Balcaen, S., & Ooghe, H. (2006). 35 years of studies on business failure: An overview of the classic

statistical methodologies and their related problems. The British Accounting Review, 38(1), 63–93.

25

Çështje të lidhura me kufijtë kohorë të falimentimit

Shumica e modeleve nuk e marrin parasysh faktin që kompanitë ndryshojnë me kalimin e

kohës, gjë e cila sjell problem dhe kufizime në model. Një nga supozimet që bëhet në

këto modele është që kompanitë nuk e ndryshojnë natyrën e aktivitetit të tyre, nuk marrin

në konsideratë sjelljen në kohë të kompanive. Por kjo nuk është e drejtë, sepse, fenomeni

i falimentimit nuk mund të bazohet në pasqyrat financiare vetëm të një viti, pra nuk duhet

injoruar informacioni i kaluar financiar i kompanive.

Supozimi shpërndarjes lineare

Modeli njëvariabël dhe analiza diskriminuese e shumëvariable bazohen në supozimin e

linearitetit sipas të cilit nëse vlera e kompanisë për një variabël parashikues të dhënë

është më e lartë ose e më e ulët se një pikë kufi e caktuar, kjo sinjalizon situatë financiare

të mirë ose të keqe. Por në të vërtetë supozimi nuk qëndron sepse disa variabla tregojnë

probleme financiare edhe kur ato kanë vlera shumë të larta ose shumë të ulëta. Për këtë

arsye dhe klasifikimi në kompani falimentuara dhe jo të falimentuara nuk është i drejtë.

Përdorimi i të dhënave vjetore

Modelet klasike statistikore përdorin raportet financiare të ofruara nga kontabiliteti. Këto

të dhëna janë përcaktime objektive dhe janë të bazuara në informacionin e ofruar për

publikun e gjerë, duke qenë se kontabiliteti ofron informacion financiar të detyrueshëm

për përdoruesit e brendshëm dhe të jashtëm. Shumica e modeleve kanë qenë të kufizuar

në studimin e kompanive të mëdha, meqenëse e kishin më të lehtë sigurimin e

informacionit financiar.(këto kompani e kishin detyrueshme publikimin e pasqyrave

financiare vjetore) Raportet financiare mbartin gabime, dhe kanë mungesë informacioni.

Ato nuk mbartin të tërë treguesit e mundshëm për falimentimin e kompanive. Pasqyrat

financiare bazohen në supozimin se janë të drejta, të plota dhe të besueshme. Pasqyrat

financiare janë objekt i manipulimit të të dhënave për nxjerrjen e treguesve të dëshiruar

nga kontabilistët dhe kompania, për shembull treguesi i fitimit. Mangësi tjetër e

informacionit kontabël është përdorimi i metodave jo të njëjta në ndërtimin e pasqyrave

financiare të kompanive, madje edhe brenda së njëjtës industri.

2.2.3 Metodat jo parametrike për parashikimin e fenomenit të

falimentimit

Modelet statistikore të trajtura më lart konsiderohen metoda parametrike të parashikimit

të fenomenit të falimentimit. Modelet statiskore kërkonin përmbushjen e disa supozimeve

në lidhje me variablat e përdorur në studim siç ishte shpërndarja normale e tyre, supozim

i cili jo gjithmonë plotësohet nga të dhënat e marra nga pasqyrat financiare të kompanive.

Sipas Raghupati, Schkade dhe Raju (1991) metodat statistikore janë të kufizuar në

përdorimin e një modeli parashikues për falimentimin për arsye të mungesës së një

modeli të mirë përcaktuar në sektorë të caktuar.22

Prandaj lindi nevoja për modelet jo

parametrikë, për të zvogëluar kufizimet që ofronin metodat statistikore tradicionale. Edhe

pse interpretimi i rezultateve të ofruara nga këto modele është i vështirë për tu kuptuar e

interpretuar, këto modele janë fleksibël në përdorim.

22

Raghupathi, W., Schkade, L.L., Raju, B.S. (1991). “A neural network approach to bankruptcy

prediction,” Proceedings of the IEEE 24th Annual Hawai International Conference on Systems Sciences.

(pp. 141-158).

26

2.2.3.1 Modeli Neural Network (Rrjeta neuroneve)

Rrjetet e neuroneve janë të bazuara në kërkimin e neurobiologjisë njerëzore. Proçesi

informimit te njerëzit arrihet nëpërmjet ndërveprimit të bilionave neuroneve në trupin e

tij. Çdo neuron përcjell sinjale te neuronet e tjerë. Rrjetat artificiale të neuroneve

përpiqen të masin se si veprojnë neuronet njerëzore. Kjo teknikë ndihmon në zgjidhjen e

shumë problemeve si në modelim, parashikim, proçeset sinjalizuese etj. Rrjeta artificiale

e neuroneve është përdorur në fushën e ekonomisë në fillim të vitit 1990, për të

përmirësuar rezultatet e analizës diskriminuese të shumëfishtë për përcaktimin e

performancës së çmimeve të obligacioneve dhe çmimeve të aksioneve. Studiuesit e parë

të cilët e përdorën këtë teknikë për parashikimin e falimentimit ishin Odom dhe Sharda

(1990). Studime të tjera u realizuan dhe nga Altman, Marco dhe Varetto (1994), Atiya

(2001), Cadden (1991), Coats dhe Fant (1992), Tam dhe Kiang (1992) dhe Wilson dhe

Sharda (1994) etj.

Kjo teknikë është e përshtatshme për studimin e sjelljes dhe problemet e klasifikimit.

Rrjeta e neuroneve është teknikë jo lineare.Rrjeta e neuroneve është e përbërë nga panele

të ndryshme të cilat përmbajnë elementë të quajtur nyje. Çdo nyje merr informacion nga

inputet e jashtme, ose merr sinjal nga autputi i prodhuar në nyjet e mëparshme. Pasi

sinjali proçesohet, transferohet si output në nyjet e tjera të rrjetës. Një rrjet neuronesh ka

strukturë të caktuar, numri i paneleve, numri i nyjeve dhe mënyra se si nyjet janë të

lidhura me njëra tjetrën.

Rrjeta e neuroneve që përdoret për parashikimin e fenomenit të falimentimit ndërtohet me

tre panele, paneli i inputeve ku merret informacioni i jashtëm, paneli i fundit në të cilën

përfitohet output, zgjidhja përfundimtare, dhe midis tyre ndodhen një ose disa panele të

fshehura. Sa më shumë panele të fshehura të ketë aq më kompleks bëhet rrjeti. Në vitin

1990, studiuesit Odom dhe Sharda (1990) përdoren si inpute të panelit hyrës raportet

financiare të përdorura nga Altman, dhe e zbatuan këtë model për 128 kompani

amerikane.23

Raportet financiare u morën nga pasqyrat financiare të një viti para

deklarimit të falimentimit nga kompanitë. Autputi përfundimtar do ishte nëse kompania

është e falimentuar ose jo e falimentuar. Rezultatet treguan se kjo metodë ishte më e saktë

për parashikimin e falimentimit sesa modeli Altman.

Në këto modele mund të përfshihen lehtësisht të dhënat jo numerike, sepse nuk kërkohet

supozimi shpërndarjes normale. Rrjeta e neuroneve është e përshtatshme dhe në rastet kur

për kompanitë nuk disponohet informacion i plotë. Sipas Hawley (1990) kjo metodë

shmang dhe problemin e korrelacionit të të dhënave. Disavantazhi më i madh i kësaj

metode është problemi i kutisë së zezë.24

Ky problem ka të bëjë me paaftësinë e këtij

modeli për të përcaktuar rëndësinë statistikore të secilit variabël të marrë në studim, dhe

mënyrën sesi ndikon secili variabël në variablin e pavarur. Pra është e pamundur për të

kuptuar se si rrjeti i klasifikon kompanitë në të falimentuara dhe jo të falimentuara. Në

model mund të përfshihen shumë variabla, por tejmbushja me varibla rrezikon

23

Odom, M. and Sharda, R. (1990). A neural network model for bankruptcy prediction. Proceedings of the

IEEE International Conference on Neural Networks 2, 163-168 24

Coats, P. and L. Fant, (1993), Recognizing Financial Distress Patterns Using a Neural Network

Tool, Financial Management, Vol. 22, No. 3, pp. 142-155.

27

vlefshmërine e rezultatit, një numër më i madh panelesh, rrit kompleksitetin e modelit.25

Në mënyrë skematike Neural Network paraqitet si më poshtë:

Figura nr 1: Skema Rrjeta Neuroneve

Burimi: (Zhang et al., 1999)

2.2.3.2 Modeli rrjetit Bayesian

Ky model bazohet në teoremën Bayesiane, në probabilitetin e kushtëzuar; i cili është një

matës i besimeve tona se si ndryshojnë ato me futjen e informacionive të reja. Ky është

një formë e modeleve grafike probabilitare. Rrjetet Bayesiane ofrojnë më shumë

vlerësime të probabiliteteve të mundshme të një ngjarje sesa parashikimin e tyre.

Vlerësimi probabilitar është shpërndarja probabilitare e kushtëzuar e vlerave të nje klase

atributesh të bazuar në vlerat e atributeve të tjera. Në këtë mënyrë rrjeti bayesian është

vetëm një mënyrë e paraqitjes së shpërndarjes së probabilitetit të kushtëzuar, ndërkohë që

mund të ekzistojnë dhe shpërndarje të tjera.26

Por gjithsesi rrjeti Bayesian është një model

i bazuar mirë teorikisht dhe ofron një mënyrë të saktë e konçize të paraqitur grafikisht.

Struktura e rrjetit Bayesian është e përfaqësuar nga një graf aciklik i drejtuar, i cili është

një rrjet nyjesh, të cilat përfaqësojnë atributet, në rastin tonë variablat, të lidhura me

25

Geman, E. Bienenstock, R. Dousat, Neural networks and the bias/variance dilemma, Neural Computation

(1992) 1-58 26

Witten, I.H. & Frank, E. 2005. Data Mining, 2nd ed, Elsevier, Morgan Kaufmann Publishers.

28

shigjeta të drejtuara të cilat shprehin varësinë ndërmjet atributeve, Rrjetet Bayesiane nuk

varen nga shpërndarjet që kanë variblat. Gjithashtu ato mund të përdoren dhe në rastet

kur vlerat e disa atributeve mungojnë, janë zhdukur. Kjo përbën avantazh për studimin,

sepse kompanitë e falimentuara apo në gjendje të vështirë financiare priren të kenë

mungesë variablash. Rjetet Bayesiane janë dinamike dhe interaktive, ato mund të

përditësohen me informacione të reja.

Kjo metodë ka avantazh në krahasim me rrjetin e neuroneve, për faktin se është më

transparente dhe mund të interpretohet më lehtë,sepse marrëdhëniet ndërmjet atributeve

shprehen në mënyrë të qartë me ane të grafit aciklik të drejtuar.27

Paraqitja grafike e

rrjetit bayesian paraqitet si më poshtë :

Figura nr 2: Skema Rrjeti Bayesian

Burimi: (Zhang et al., 1999)

Nyja kryesore është variabli i varur, nyja A. Nyjet e tjera janë variablat e pavarur B1, B2.

Bn, variablat parashikues të falimentimit. Varësia në model shprehet me funksionin

Bi⊥ {B1, B2... Bi−1, Bi+1 ...Bn}| A,

Për i =1, 2… n.

Sipas këtij funksioni variablat B1, B2, Bn janë reciprokisht në mënyrë të kushtëzuar të

pavarur, për një gjendje të dhënë të falimentimit.

27

Sun, L. and P. P. Shenoy (2007). Using Bayesian Networks for Bankruptcy Prediction: Some

Methodological Issues. . Forthcoming in. European Journal of Operational Research.

29

2.2.3.3 Modeli CART. Pemët e klasifikimit dhe të regresionit

CART është një strukturë hierarkike të dhënash, e cila klasifikon të dhënat dhe jep një set

rregullash të thjeshta. CART përdoret në problemat e klasifikimit. Ajo është e përbërë

nga nyje të cilat në tërësi formojnë një pemë. Nyja e parë nuk ka nyjë paraardhëse dhe si

e tillë quhet nyja rrënjë. Gjithashtu në pemë ka nyje të cilat nuk kanë dalje me nyje të

tjera, këto quhen nyje test, ose nyje të brendshme. Të gjitha nyjet e tjera quhen gjethe.

Klasifikimi ndodh në nyjet gjethe. Qëllimi kryesor i CART është të klasifikojë të dhënat

në bazë të një targeti të caktuar, variabli të synuar. Nëse variabli i synuar është kategorik

atëherë pema quhet klasifikuese, dhe nëse variabli synuar është i vazhdueshëm atëherë

ajo quhet pemë regresioni.

Të dhënat të cilat përdoren në këtë metodë janë të dhëna historike, që do të thotë që në

momentin në të cilën ndërtohet modeli zotërohet informacioni nëse një kompani është e

falimentuar ose jo. Këto të dhëna përdoren për ndërtimin e pemës. Çdo nyje në pemë

përfaqëson një test në lidhje me një atribut të caktuar, ose një funksion të një ose më

shumë atributeve për tu klasifikuar. Rezultati i testit përfaqëson një degë, e cila jep vlerën

e testit që nyja mund të marrë. Ky proçes nis që në rrënjë e përsëritet deri sa arrihet një

nyje gjethe. Pastaj në varësi të kriterit të vendosur ne gjethe bëhet klasifikimii mëtejshëm.

Nga pema reduktohen ato degëzime që përsëriten dhe kanë një vlerë klasifikimi më të

vogël se një nivel minimal i caktuar më parë.

Algoritmet të cilat aplikohen për funksionimin e modelit CART janë të shumtë, si për

shembull ID3, CRT (Pemë klasifikimi dhe regresioni), CHAID (Chi-Square Automatic

Interaction Detector), RPA etj. Algoritmi ID3 u prezantua fillimisht nga J. Ross Quinlan

në vitin 1979, dhe më vonë u zëvëndësua nga versioni C4.5, dhe C5. Teknikat jo

parametrike më të njihura dhe të përdorura janë CRT dhe CHAID. Algoritmi ID3

klasifikon modele që kanë attribute të përbashkëta. Pema e vendimit gjenerohet

nëpërmjet proçesit të mësuarit në lidhje me të dhënat, sa më shumë informacion të

“fshihet” në të dhënat aq më i saktë modeli, sa më shumë të ketë mungesë në të dhëna, aq

më shumë ulet saktësia e modelit. Ky algoritëm u përdor për herë të parë nga Quinlan në

vitin 1979.

Algoritmi CRT përdor si kriter klasifikimi në degëzimet kriterin e urdhëruar, kurse

algoritmi CHAID përdor statistikën CHI katror. Zheng dhe Yanhui në vitin 2007,

përdorën modelin e Pemës Klasifikimit në studimin e fenomenit parashikimit të

falimentimit të kompanive. Në studim u morën të dhëna nga 48 kompani të falimentuara

dhe 48 kompani jo të falimentuara të listuara në bursë, për vitet 2003, 2004, 2005.

Variablat më të rëndësishëm nga ky studim dolën raporti flukset neto të parasë nga

aktiviteti i zakonshëm si % ndaj detyrimeve korrente, kthimi mbi aktivet, norma e rritjes

aktiveve, dhe kthimi nga llogaritë e arkëtueshme.

Studiuesit arritën në përfundimin që nuk kishte vlerë studimi i të dhënave të 4 viteve para

falimentimit. Saktësia e parashikimit të këtij modeli u vlerësua 80%. Një studim tjetër i

bazuar në algoritmin CHAID u krye nga Koyuncugil A. S. dhe N. Ozgulbas (2007), mbi

kompani të vogla dhe të mesme, të regjistruara në bursën e Stambollit për periudhën

2000-2005. Nga ky studim u arrit në përfundimin që raporti më i rëndësishëm për

parashikimin e fenomenit falimentimit ishte ROE.

30

Një model peme klasifikimi paraqitet më poshtë:

Figura nr 3: Skema Pemët e klasifikimit dhe regresionit

Burimi: (Zhang et al., 1999)

Nyjet ovale janë nyje vendimarrje, kurse nyjet drejtkëndore janë nyje gjethe. Avantazhi i

përdorimit të këtij modeli është se nuk kërkohen supozime në lidhje me të dhënat e marra

në studim. Madhësia e pemës nuk përzgjidhet që në fillim, por algoritmi i cili përdoret e

krijon atë. Me anë të CART mund të studiohen sjellje komplekse, dhe mund të përdoret

edhe nëse ka mungesë në të dhënat e studimit.

2.2.3.4 Analiza e ndarjes rekursive, RPA

Analiza e ndarjes rekursive RPA është një teknikë jo parametrike e cila arrin në një

klasifikim të të dhënave bazuar në një seri ndarjesh binare të variablave të pavarur. Kjo

teknikë në çdo hap të saj ndan një grup të dhënash të marra në studim në dy nëngrupe

duke përzgjedhur dhe ndarë variablin e pavarur i cili përmirëson më shumë

homogjenitetin e caktuar të aplikuar për të dy nëngrupet. Ndërsa ndarja vazhdon,

gjenerohet një rregull i përgjithshëm i ilustruar grafikisht në mënyrë të ngjashme me një

pemë me nyje dhe degëzime. Përdorimi i kësaj metode për parashikimin e fenomenit të

falimentimit kërkon fillimisht të dhënat financiare në lidhje më kompanitë, përcaktimin e

dy grupeve, kompani të falimentuara dhe jo të falimentuara, si dhe peshën specifike që zë

çdo grup i kompanive në totalin e kompanive të marra në studim.

Kjo metodë u përdor ne studim të kryer nga Frydman në vitin 1985, nga Steyn-Bruwer

dhe Hamman në vitin 2006 etj. Raportet më të rëndësishëm që ndikonin në parashikim

sipas këtyre studimeve ishin madhësia e kompanisë dhe fluksi i parasë nga aktiviteti

zakonshëm/shitje. Megjithëse kjo metodë ishte transparent dhe e lehtë për tu interpretuar

ajo nuk ishte superiore ndaj analizës diskriminuese të shumëfishtë, prandaj nuk gjeti dhe

përdorim të gjerë nga studiues të tjerë.

31

2.2.3.5 Modelet Support Vector Machines, SVM

Support vector machines, makina e vektorëve mbështetës, është një kombinim i

modelimit linear, dhe modelit të të mësuarit induktiv. Ky model përmbledh një numër të

vogël të rasteve kritike, të quajtur vektorë mbështetës, nga çdo grup i kompanive, dhe

ndërton një funksion linear i cili shërben për klasifikimin e mëtejshëm të grupeve të tjera.

Sistemi i ngritur kapërcen kufizimet lineare duke bërë të mundur që të përfshihen dhe të

dhëna jolineare në model. Parimi kryesor i këtij modeli është që të përdoret një funksion

linear për të zbatuar kufizimet e grupeve nëpërmjet krijimit të disa hartave që do të

vendosin vektorët e të dhënave në hapësirat më të larta duke krijuar kështu një plan

hapësinor. SVM është i njohur si një algoritëm i cili gjen një lloj më të veçantë modeli

linear që bën diferencën maksimale të planeve hapinore. Në këtë mënyrë diferenca

maksimale e planeve jep dhe ndarjen maksimale midis grupeve të marra në studim.

2.3 Krahasimi midis modeleve bazuar në treguesit e tregut, dhe

modeleve bazuar në të dhënat kontabël

Modelet statistikore të përmendura më sipër konsiderohen si modele empirike, dhe

bazohen në të dhënat financiare të marra nga pasqyrat financiare të ndërtuara nga proçesi

kontabël. Këto modele përdoren gjerësisht në hulumtimin empirik, por kanë disa

kufizime serioze, veçanërisht kur përdoren për matjen e riskut të falimentimit të

kompanive. Pengesat mund të kapërcehen me anë të modeleve të bazuar në treguesit e

tregut, modele të cilat kombinojnë strukturën e detyrimeve të kompanisë me vlerën e

tregut të aktiveve të saj.

Supozimi bazë i modeleve të bazuar në treguesit e tregut, është që vlera e tregut përmban

të gjithë informacionin e nevojshëm për të llogaritur mundësinë e falimentimit të një

kompanie të dhënë. Modelet e bazuar në treguesit e tregut kanë përparësi nga modelet

statiskore sepse ato nuk bazohen vetëm në të dhënat e ofruara nga kontabiliteti. Sipas

Hillegeist et al. (2004) dhe Gharghori et al. (2006) disavantazhet e përdorimit të dhënave

kontabël janë:

Kontabiliteti përdor të dhëna të kohës së shkuar, jo të përditësuara. Si pasojë

përdorimi i raporteve financiare të shkuara nuk lejon përcaktimin e rrezikut të

falimentimit të kompanive në një moment të caktuar. Ndërsa informacioni i

përdorur në modelet e bazuar në treguesit e tregut merr parasysh çmimin e tregut

dhe çon në përcaktimin e vlerës së aktiveve të përditësuar në varësi të nevojave

kjo njëmujore, tremujore, etj.

Pasqyrat financiare ndërtohen në bazë të parimeve kontabël konservatore. Vlerat

kontabël të aktiveve janë të nënvlerësuara në krahasim me vlerën e tyre të tregut,

sidomos aktivet afatgjata materiale, dhe aktivet afatgjata jomateriale. Përdorimi i

treguesve të mbivlerësuar çon në shtrembërime të rezultatit të përgjithshëm

diskriminues të kompanisë.

Raportet financiare ndryshojnë ndjeshëm midis industrive. Si pasojë koefiçentët e

nxjerra nga modelet bazuar në të dhënat kontabël janë specifikë për industrinë dhe

mostrën e zgjedhur, dhe nuk mund të përdoren për të përgjithësuar të gjithë

kompanitë në treg.

32

Modelet e bazuar në të dhënat kontabël përdorin një metodologji ad-hoc e cila

nuk bazohet në teori, dhe smund të lidhë drejt raportet financiare me parashikimin

e fenomenit të falimentimit. Ndërsa modelet e bazuar në treguesit e tregut kanë

baza teorike dhe janë të justifikueshëm ekonomikisht.28

Ato ofrojnë përcaktuesit

teorikë të falimentimit dhe strukturën se si të nxirret informacioni i nevojshëm

nga çmimet e tregut për të parashikuar falimentimin.

Modelet e bazuar në të dhënat kontabël nuk marrin në konsideratë variancën e

aktiveve. Luhatshmëria është vendimtare për analizën dhe matjen e riskut të

falimentimit, ajo mat mundësinë e zvoglimit të vlerës deri në masën që kompania

nuk do jetë e aftë të shlyejë borxhet e saj.29

Disavantazhi kryesor i modeleve të bazuar në treguesit e tregut është se në të

vërtëtë tregu nuk reflekton të tërë informacionin e paraqitur në pasqyrat

financiare. Hipoteza e tregjeve efiçente e cila është në themel të modeleve të

bazuara në treguesit e tregut është një supozim shumë i fortë i cili mund të çojë në

njëanshmëri të probabiliteteve të vlerësuar të falimentimit. Treguesit si vlera e

ardhme e aktiveve dhe volatiliteti i kthimit të aktiveve duhet të llogariten se nuk

mund të nxirren direkt nga tregu. Një mangësi tjetër e këtyre modeleve është se

kompanitë duhet të jenë të listuara në bursë, arsye që e bën të pamundur aplikimin

e këtyre modeleve në vendet të cilat nuk kanë tregje kapitali të zhvilluar.

Megjithatë krahasura me modelet kontabël, janë modele më fleksibël dhe ofrojnë

më shumë informacion për studiuesit që janë të interesuar për analizën e riskut të

falimentimit të kompanive.

Modeli i parë i bazuar në treguesit e tregut është modeli i Merton në vitin 1974. Merton

aplikoi teorinë e çmimit të opsioneve të Black and Scholes (1973) për vlerësimin e

kompanive të financuar me borxh, dhe e lidhi riskun e falimentimit me strukturën e

kapitalit të kompanive. Sipas këtij modeli kapitali i kompanisë shikohet si një opsion

thirrje europian mbi aktivet e kompanisë, me një çmim thirrje strike price, të barabartë

me vlerën kontabël të detyrimeve të kompanisë.

Opsioni si pronë e kapitalit kompanisë rrjedh nga parimi se aksionerët shikohen si

pretendues të mbetur mbi aktivet e kompanisë, me përgjegjësi të kufizuar. Përgjegjësia e

kufizuar u jep aksionerëve të drejtën, por jo detyrimin, për të shlyer kreditorët e të

mbajnë aktivet e mbetura në kompani. Duke supozuar që detyrimet shlyhen në kohë, në

të njëjtën kohë dhe me afatin e maturimit të opsionit, nëse vlera e tregut e aktiveve të

kompanisë është më e madhe se vlera detyrimeve në shlyerje, aksionerët e ushtrojnë

opsionin e tyre mbi aktivet. Në këtë rast aksionerët shlyejnë kreditorët dhe kompania

vazhdon të ekzistojë. Dhe e kundërta, kompania falimenton.

28

Gharghori, P., Chan, H. and Faff, R. (2006). Investigating the Performance of Alternative Default-Risk

Models: Option-Based Versus Accounting-Based Approaches. Austrian Journal of Management, Vol. 31,

No. 2, 207-234. 29

Hillegeist, S.A. et. al (2004). Assessing the Probability of Bankruptcy. Review of Accounting Studies, 9,

5-34.

33

Pra sipas Merton vlera e aksionerëve në datën e maturimit të borxhit përcaktohet :

Ve= max (VA –X; 0)

Ku

Ve është vlera e tregut e kapitalit të kompanisë,

VA është vlera e tregut të aktiveve të kompanisë

X është vlera kontabël e detyrimeve

Modeli Merton është relativisht i thjeshtë dhe i fortë për tu zbatuar. Ai ofron probabilitete

të falimentimit të kompanive të kushtëzuar nga vlera e aktiveve të kompanisë, leva

financiare, variance, struktura borxhit, norma interesit tregut pa risk etj. Disa supozime të

këtij modeli nuk qëndrojnë në realitet. Në të vërtetë struktura kapitalit kompanisë nuk

është e thjeshtë. Kompanitë kanë detyrime të llojeve të ndryshme dhe me afat maturimi të

ndryshëm. Modeli Merton supozon se borxhi ka kupon zero, kur në fakt kompanitë kanë

të emetuara borxh me kupona të ndryshëm nga zero. Gjithashtu modeli supozon se

falimentimi ndodh vetëm në fund, kur maturohet borxhi, kur në të vërtetë falimentimi

ndodh në kompani edhe gjatë kohës së maturimit të borxhit.

Këto disavantazhe të modelit Merton çuan në studime të tjera të avancuara për ta sjellë

këtë model sa më pranë realitetit. Përmenden si më të rëndësishëm Black dhe Cox

(1976), Geske (1977), Longstaff dhe Schwarz (1995), Leland dhe Toft (1996), Collin-

Dufresne dhe Goldstein (2001) etj

Një nga qasjet më të suksesshme të modelit Merton u zhvillua nga Kealhofer dhe Vasicek

(1995), i quajtur modeli KMV. KMV është një filial i koorporatës Moody, lider në

ofrimin analizave sasiore të riskut për kreditorët, investitorët dhe koorporatat. Modeli

KMV ishte një përgjithësim i modelit Merton por që merr parasysh lloje dhe klasa të

ndryshme të borxhit në kompani, dhe supozonte që falimentimi mund të ndodhë në

kompani si gjatë ashtu dhe në fund të afatit maturimit të borxhit.

2.4 Shpeshtësia e aplikimit të modeleve të parashikimit të fenomenit të

falimentimit

Për parashikimin e fenomenit të falimentimit janë bërë shumë studime e janë përdorur

modele të ndryshme. Secili nga modelet ka pikat e dobëta dhe të forta, dhe përzgjedhja se

cili model duhet të përdoret nuk është e thjeshtë.

Nga një analizë që i është bërë studimeve mbi parashikimin e fenomenit të falimentimit

është nxjerrë përfundimi se pothuajse të gjitha modelet përdorin raportet financiare për

parashikimin e falimentimit.30

Më shumë se 60 % e studimeve përdorin raportet

financiare të likuiditetit, të borxhit, të përfitueshmërisë, të rritjes, madhësisë kompanisë

etj, si shpjeguesit e vetëm të falimentimit. Afërsisht 7 % e studimeve përdorin të dhënat e

marra nga pasqyra e lëvizjes së mjeteve monetare, ndërsa 33 % e studimeve përdorin si

raporte financiare dhe tregues të tjerë si makroekonomikë, specifika të industrisë,

30

Aziz, A., Emanuel, D.C. and Lawson, G.H. (1988), „„Bankruptcy prediction – an investigation of cash

flow based models‟‟, Journal of Management Studies, Vol. 25 No. 5, pp. 419-37

34

vendndodhjes etj. Pra nga përfundimet vërehet një mbështetje e madhe në informacionin

e ofruar nga pasqyrat financiare të kompanive në krahasim me informacionin që mund të

merret nga burime të tjera.

Modelet e parashikimit të falimentimit ndikohen dhe nga madhësia e mostrës së marrë në

studim. Numri i kompanive të marra në studime varion mesatarisht nga 32 deri në 35.287

kompani, dhe rreth 42 % e studimeve përdorin mesatarisht mostra deri në 100 kompani.

Mostrat me një numër të vogël kompanish sigurisht që përbëjnë një kufizim për studimet

e kryera.

Pothuajse në shumicën e mostrave kompanitë e përzgjedhura ishin shoqëri me përgjegjësi

të kufizuar, kjo meqenëse fenomeni i falimentimit është më i shpeshtë në këto kompani,

dhe mundësia e sigurimit të të dhënave është më e thjeshtë. Afërsisht 43 % e studimeve

kanë përzgjedhur kompani me aktivitet tregtar, 25 % kompani me aktivitet prodhimi, dhe

pjesa tjetër kompani me aktivitet shërbimi.

Grafiku nr 1: Pjesa e kategorive të modeleve të përdorura përpara

Burimi: Analizë e bërë mbi 165 studime nga Michael D.Akers 2007

Gjithashtu nga studimet e kryera deri në vitin 2007, vërehet se afërsisht 64% e studimeve

shfrytëzojnë modelet statistikore për parashikimin e fenomenit të falimentimit, 25%

shfrytëzojnë modelet joparametrike dhe 11 % e studimeve shfrytëzojnë modelet teorike.

Nga tabela mëposhtme vërehet se më shumë se 30% e studimeve përdorin modelin e

analizës diskriminuese të shumëfishtë MDA për parashikimin e falimentimit, dhe 21 %

përdorin modelin logit probabilitar dhe pjesa tjetër e studimeve përdorin modelet e tjera

statistikore si analiza njëvariable, modelin linear të probabilitetit, modelin probit etj.

Ndërsa në modelet joparametrike peshën më të madhe e zë përdorimi i modelit rrjetës së

neuroneve (Neural Network), afërsisht 9%, ndjekur nga modeli ndarjes rekursive.

35

Grafiku nr 2: Përqindja e modeleve të përdorura në studime

Burimi: Analizë e bërë mbi 165 studime nga Michael D.Akers 2007

Një nga faktet që të bën më shumë përshtypje nga kjo analizë është se modeli i cili ka më

pak përdorim, 1.1%, modeli i teorisë lojës, ka saktësi parashikimi afërsisht 94%. Modelet

e analizës njëvariable, dhe analizës diskriminuese të shumëfishtë janë më të përdorurat

por saktësia e parashikimit të tyre në përgjithësi është 84%.

Grafiku nr 3: Saktësia e parashikimit për kategoritë e modeleve

8283848586878889

Modeletstatistikore

Modelet … Modeletteorike

% saktwsiswparashikimit

Burimi: Analizë e bërë mbi 165 studime nga Michael D.Akers 2007

Performanca e të treja kategorive është pothuajse e njëjtë dhe kjo duhet të jetë një shtysë

për studiuesit për të përdorur më shumë modelin e rrjeteve të neuroneve, meqenëse dhe

këto modele nuk kanë supozime të shumta për përdorimin e tyre. Gjithashtu është e

rëndësishme të përcaktohet aftësia parashikuese e modeleve, bazuar në % e

keqklasifikimit të kompanive, ose ndryshe në tipet e gabimeve për secilin model, numri i

kompanive të falimentuara të cilat janë klasifikuar si jo të falimentuara, gabimi i llojit të

parë, dhe e kundërta për gabimet e llojit të dytë.

36

Gabimet e llojit të parë janë më të kushtueshme për kompanitë, dhe prandaj duhet që të

përdoren ato modele të cilët e ofrojnë më të vogël këtë gabim. Grafikët e mëposhtëm

bëjnë një klasifikim të modeleve në varësi të % gabimit që kanë përkatësisht. Grafiku i

parë jep përqindjen e gabimit të llojit të parë sipas modeleve të përdorur në studime të ndryshme. Pra sa këto modele arrijnë të klasifikojnë një kompani në të jofalimentuar,

ndërkohë që në fakt është e falimentuar.

Grafiku nr 4 : Përqindja e gabimit lloji I sipas modeleve

Burimi: Analizë e bërë mbi 165 studime nga Michael D.Akers 2007

Ndërsa grafiku i mëposhtëm jep përqindjen e gabimit të llojit të dytë sipas modeleve të

përdorur në studime të ndryshme. Gabimi llojit të dytë është kur modelet arrijnë të

klasifikojnë një kompani në të falimentuar, ndërkohë që në fakt është e jofalimentuar.

Grafiku nr 5: Përqindja e gabimit lloji II sipas modeleve

010203040

An

aliz

a …

MD

A

An

aliz

a …

Logi

t

Pro

bit

Met

od

a …

RP

A

Neu

ral …

Ch

art …

Teo

ria …

Mo

de

li …

Mo

de

li …

% Gabimi llojit II

% Gabimi llojit II

Burimi: Analizë e bërë mbi 165 studime nga Michael D.Akers 2007

Nga grafikët vërehet që variacioni më i madh ndërmjet modeleve është për gabimet e

llojit të dytë. Modeli cash-it ka shkallën më të lartë mesatare të gabimit në klasifikim të

llojit të dytë me 35%. Ndërsa shkallën mesatare të gabimit në klasifikim e ka modeli i

rrjetës neuroneve me 6%, që edhe pse është më e ulët se analiza diskriminuese e

shumëfishtë, dhe modeli logit, përdorimi i këtij modeli në studime është më i vogël.

0102030

An

aliz

…

MD

A

An

aliz

…

Logi

t

Pro

bit

Me

to…

RP

A

Ne

ura

…

Ch

art

Teo

ria

…

Mo

de

l…

Mo

de

l…

% Gabimi llojit I

% Gabimi llojit I

37

Nëse do të rishikonim dhe aplikimin e modeleve në kohë analiza diskriminuese është

dominuese para viteve 1990, ndërsa pas viteve 2000, me zhvillimin e shkencave

informatike, pjesa më e madhe e studimeve përdorin metodat joparametrike dhe

kryesisht modelin e rrjetës së neuroneve (Neural Networks). Te grupi të tjera përfshihen

modele të ndryshme si probit, modeli probabilitar linear, metoda të tjera joparametrike

etj.

Tabela nr 2 : Llojet e modeleve të përdorura në vite

Analiza

diskriminuese

Modeli

logit

Modeli

teorik

Neural

Netëorks

Të

tjera

1960 2 0 0 0 1

1970 22 1 1 0 4

1980 28 16 3 1 7

1990 9 16 3 35 11

2000 2 3 0 4 3 Burimi: Analizë e bërë mbi 165 studime nga Michael D.Akers 2007

Nisur nga shpeshtësia e faktorëve të përfshirë në model është vënë re që ato varionin nga

1 deri 57 faktorë, raporte financiarë si variabla studimi. Raportet financiare më të

përdorur ishin kthimi mbi aktivet, e ardhura neto/totali aktiveve, raporti korrent, totali

aktiveve afatshkurtra/totali detyrimeve afatshkurtra etj.

Tabela nr 3: Numri faktorëve në studim

Minimumi Maksimumi

1960 5 30

1970 2 18

1980 1 47

1990 2 57

2000 5 13 Burimi: Analizë e bërë mbi 165 studime nga Michael D.Akers 2007

Bazuar në literaturën e studiuar, përcaktohen katër faza historike të zhvillimit të

modeleve të parashikimit fenomenit të falimentimit:

1. Prezantimi i studimeve të falimentimit (1931-1967)

2. Epoka e analizës diskriminante (1968-1979)

3. Epoka e regresionit logjistik (1980-1989)

4. Futja e inteligjencës artificiale (1990-prezent)

Përveç fazave kryesore evolucionar identifikohen si më pak të përdorura, dhe me më pak

perspektivë zhvillimi modeleve probit dhe ndarja algoritmeve rekursive.

Motivimi për kërkime empirike në parashikimin e falimentimit të kompanive është i

qartë – fillimisht për zbulimin e vështirësive financiare dhe më pas përdorimi i masave

korrigjuese (të tilla si ndryshimet në qeverisjen e korporatave), të cilat janë të

preferueshme për mbrojtje sipas ligjit të falimentimit. Ky studim ka dhënë një analizë

kritike të një numri të madh të studimeve empirike të parashikimit falimentimit të

38

korporatave, bazuar në mënyra të ndryshme statistikore, metoda joparametrike dhe

modele teorike. Edhe në ditët e sotme ka mosmarrëveshje mbi metodologjinë më të

përshtatshme për zhvillimin e modelit. Rishikimi literaturës tregon se teknikat

statistikore (MDA dhe logit modele në veçanti) kanë qenë të përdorura më shpesh, sepse

metodat joparametrike janë relativisht të reja dhe se modelet teorike janë relativisht të

rralla. Ndërsa saktësia parashikuese është vërejtur të jetë përgjithësisht e mirë në të gjitha

modelet.

2.5 Faktorët që ndikojnë në falimentimin e kompanive

Një numër i madh i studimeve i kushtohet dhe shkaqeve të cilët sjellin falimentimin e

kompanive. Studime të ndryshme janë përpjekur për të identifikuar shkaqet e

falimentimit të kompanive që mund të jenë aq të shumta dhe komplekse sa faktorët e

rritjes së kompanive. Suksesi apo dështimi i çdo biznesi është rezultat i ndërveprimit të

dy grupeve të faktorëve kryesorë: faktorë të jashtëm dhe faktorë të brendshëm. Ndër

faktorët e jashtëm të cilët janë përtej kontrollit të drejtuesve të biznesit mund të

përmendim normën e rritjes së ekonomisë, normën e inflacionit, kursin e këmbimit,

normat e interesit, preferencat e konsumatorëve, qëndrimet dhe ndryshimet në sjelljen e

konsumatorëve etj.

Këto kushte mjedisore në të cilën kryejnë aktivitet bizneset ndikojnë në përfitueshmërinë

e bizneseve dhe fuqinë e tyre në treg (Sharma dhe Mahajan, 1980).

Grupi tjetër i faktorëve që ndikojnë në performancën e bizneseve janë faktorët e

brendshëm, të cilët janë faktorët ekzistuese në biznes dhe nën kontrollin e tyre. Ndër to

mund të përmendim faktorët që kanë lidhje drejtpërdrejtë me bizneset si, kapitali i

pamjaftueshëm për të financuar rritjen dhe përdorimi i tepruar i levës financiare,

dështimet në zgjedhjen e vendodhjes në të cilën do të kryejë aktivitetin biznesi,

pamundësia për të përmbushur kërkesat e konsumatorëve, tej investimet në asetet fikse

etj.

Më poshtë jepet një përshkrim i detajuar se si grupe të ndryshme faktorësh ndikojnë në

performancën e një biznesi pavarësisht klasifikimit të faktorëve dhe këndvështrimeve të

studiuesve të ndryshëm.

2.5.1 Faktorët e jashtëm

Disa nga faktorët e mjedisit të cilët shkaktojnë dështim të biznesit janë jashtë kontrollit

të biznesit. Parandalimi i këtyre faktorëve është i pamundur, prandaj është e nevojshme të

marren disa masa për të reduktuar efektet negative të tyre.

Faktorët e mjedisit që çojnë bizneset në dështim janë përshkruar më poshtë:

Mjedisi shoqëror

Një nga faktorët e jashtëm i cili ndikon ne suksesin apo në dështimin e një biznesi është

mjedisi shoqëror në të cilin kryen aktivitetin një biznes. Kushtet ekonomike dhe sjelljet e

popullsisë i japin formë aktivitetit të biznesit. Në mënyrë që bizneset të jenë të

suksesshme, ato duhet të njohin pritjet dhe preferencat e shoqërisë dhe të kryejnë

aktivitetin e tyre në përputhje me këto pritshmëri. Sipas Turko, 1999, disa nga

pritshmërite e shoqërisë janë shmangia e politikave monopolistike, respektimi i të

drejtave të njëriut, përgjegjësia sociale, ruajtja e mjedisit. Për shembull në 11 shtator

39

2001, sulmet terroriste ndaj Qendrës Tregtare Botërore në Nju Jork, ndikuan negativisht

shumë kompani ajrore dhe kompani sigurimi. Vlera aksioneve të tyre u ul shumë dhe

kompanitë shkuan në falimentim, ndërkohë që u rrit vlera e kompanive në industritë e

armëve.

Mjedisi industrial

Në sektorin në të cilin kryen aktivitet një biznes i caktuar mund të ndodhin ndryshime të

paparashikuara. Prandaj duhet që bizneset vazhdimisht të bëjnë analiza sektoriale, sepse

kushtet e pasigurta të këtij mjedisi i çojnë bizneset drejt rreziqeve dhe paaftësive paguese.

Bizneset e prekura nga risqet sektoriale janë ato të cilat janë të lidhura shumë me

mjedisin e jashtëm. Ndër risqet sektoriale përmenden paaftësia e bizneseve për të

përmbushur kërkesat e klientëve me trendet e reja, risku i ndryshimit çmimeve, risku

konkurrences etj

Mjedisi ekonomik

Bizneset janë pjesë e sistemit ekonomik dhe ndikohen nga kushtet ekonomike në

vendin në të cilin ata veprojnë. Faktorët ekonomikë që mund të shkaktojnë dështim të

biznesit mund të jenë; një rritje e papritur ose ulje e normave të interesit, ndryshimet e

papritura në nivelin e inflacionit, luhatjet e kursit të këmbimit, ndryshimet në politikat e

importit dhe eksportit të regjimit monetar etj.31

Për të plotësuar nevojat e shoqërisë, bizneset furnizojnë me mallra dhe shërbime tregun,

nga ana tjetër në mënyrë që të vazhdojnë aktivitetin e tyre, ata kërkojnë inpute si punë,

kapital, burime natyrore nga i njëjti treg. Prandaj, bizneset duhet të qëndrojnë në anën e

kërkesës dhe të ofertës në njëjtën kohë. Ky është rregulli i ciklit ekonomik. Qeveria luan

rol kryesor në përcaktimin e politikave të favorshme për funksionimin e ekonomisë së

lirë të tregut. Politikat e import eksportit, rregullimi i normave të interesit, rregullimi

regjimit fiskal, ndihma financiare kanë ndikim të rëndësishëm në aktivitetin e bizneseve.

Mjedisi natyror

Mjedisi natyror përfshin burimet natyrore të cilat mund të shfrytëzohen nga bizneset për

aktivitetet e tyre. Zhvillimi dhe evolimi i burimeve natyrore ofron mundësi të cilat çojnë

në suksesin e operacioneve të biznesit, dhe e kundërta çon në përballjen më vështirësi të

shumta të cilat sjellin falimentimin e bizneseve. Shterimi burimeve natyrore, ndotja

mjedisore etj kanë ndikim negativ në performancën e bizneseve.

Mjedisi ligjor dhe politik

Gjatë ushtrimit të aktivitetit të tyre ekonomik, bizneset duhet tu binden shumë

rregullimeve ligjore, ligji tregtar, kodi civil, ligjet për taksat, etj.

Bizneset të cilat nuk i respektojnë këto ligje penalizohen, dhe humbasin imazhin e tyre në

treg, ngjarje të cilat mund të shkaktojnë falimentimin e tyre.

31

Büker, S., Asikoglu, R., Sevil, G. (1997). Finansal Yönetim, 2. Edition, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir

40

2.5.2 Faktorët e brendshëm

Disa nga faktorët e brendshëm të cilët ndikojnë në falimentimin e bizneseve janë të

përshkruara si më poshtë

Cilësia e drejtimit

Faktori i brendshëm më i rëndësishëm i cili shkakton fenomenin e falimentimit është

cilësia e manaxhimit të biznesit. Në një studim që është kryer nga Buccino & Associates,

në vitin 1991 rezultoi se nga 88% e të anketuarve cilësia e menaxhimit është identifikuar

si dallimi kryesor midis suksesit dhe dështimit. Në një studim të mëparshëm nga D & B

në vitin 1980, mbi 44% e të gjitha dështimeve u atribuohet mungesës së përvojës dhe

njohurive, ose thjesht paaftësisë planifikuese (Altman, 1993).

Për më tepër, Gitman (1992) mbështet D & B duke deklaruar, se më shumë se 50% e

dështimeve ishin të lidhur me paaftësi menaxheriale. Drejtues të paaftë mund të

shkaktojnë dështim gjatë fazave të investimeve dhe operacioneve të biznesit. Proçesi

investimit për bizneset në përgjithësi nis me ndërtimin, zhvillimin dhe shpërndarjen e

aseteve fikse, dhe me përgatitjen e një projekti investimi, i bazuar ky në studime ligjore,

teknike, financare. Paaftësia manaxheriale në këtë fazë sjell vështirësi për bizneset. Sipas

Yükçü et al. (1999) ndër faktorët primarë të vështirësive janë:

1. Analiza e papërshtatshme e tregut,

2. Humbja e fuqisë konkurruese në fazën e hershme të operacionit për shkak të

nivelit të lartë të shpenzimeve,

3. Zgjedhja e metodave të gabuara të prodhimit,

4. Zgjedhja teknologjisë prodhimit e cila çon në kostot e larta të prodhimit,

5. Zgjedhja e një vendi të gabuar për objektet e prodhimit,

6. Logjistika joefektive

Krijimi biznesit nga projekte të pamjaftueshme investimi apo moszbatim korrekt të

projektit investimeve edhe pas krijimit te biznesit paaftësia e drejtuesve mund të shfaqet

në format e mëposhtme:

1. Planifikimi financiar i pamjaftueshëm, mungesë ekuilibri në mes të burimeve të

fondeve dhe përdorimit të tyre,

2. Shkalla e lartë e kostove fikse

3. Paaftësia në mbledhjen e llogarive të arkëtueshme në kohën e duhur

4. Politika paqëndrueshme inventarit

5. Kostot e prodhimit të larta, dhe paaftësia në kontrollin e tyre

6. Shitjet e pamjaftueshme

7. Paaftësia për të krijuar një harmoni midis menaxherëve

8. Paaftësia për të shfrytëzuar teknika të përshtatshme për të ulur kostot

41

9. Paaftësia për të futur produkt ose shërbim të ri

Madhësia dhe mosha

Shumica e studiuesve bien dakord mbi faktin se sa më e vogël të jetë madhësia e biznesit,

aq më e madhe është mundësia për bizneset për të shkuar drejt falimentimit. Në të

vërtetë, bizneset e vogla nuk kanë sasinë e burimeve financiare dhe mbështetjen e

mjaftueshme nga kreditorët për tu pozicionuar në treg.

Për më tepër, bizneset e vogla përballen me vështirësi në tërheqjen e personelit më të

kualifikuar si dhe nuk mund të ofrojnë një zhvillim të karrierës së tyre njësoj si bizneset

më të mëdha. Dështimet e bizneseve më të vjetra në treg duhet tu atribuohen një

mospërputhje mes burimeve dhe aftësive për të përmbushur kërkesat e tregut në një

mjedis konkurrues. Këto procese të brendshme do ti çojnë bizneset në pamundësi për të

gjeneruar flukse pozitive të parasë.

Teoria e hyrje-daljes së bizneseve në treg nga Jovanoviq (1982) dhe Pakes dhe Ericsson

(1998) sugjeron se efekti i moshës në falimentimin e bizneseve ka formën e këmbanës.

Në modelin teorik të Jovanoviq (1982), bizneset mësojnë në lidhje me efikasitetin e tyre

ndërkohë që ato veprojnë në industrinë përkatëse.

Bizneset kanë njohuri në lidhje me kthimin mesatar të tregut, por ato nuk e njohin

potencialin e tyre. Pas hyrjes ata fillojnë të mësojnë rreth përfitueshmërisë mundshme,

zgjerohen, kryejnë investime, lidhin kontrata me klientët, ose dalin nga tregu. Bizneset

efiçente rriten dhe mbijetojnë, bizneset joefiçente dështojnë.

Figura nr 4: Efekti moshës biznesit në probabilitetin e falimentimit

Burimi: Dyrberg, 2004: 11

42

Ndërsa ndikimi që ka madhësia e biznesit me mundësinë e falimentimit është i skicuar në

formë U-je.

Figura nr 5: Efekti madhësisë biznesit në probabilitetin e falimentimit

Burimi: Dyrberg, 2004: 11

Ekzistojnë dy hipoteza për të shpjeguar këtë lidhje. Hipoteza A, sipas së cilës ekziston

një madhësi optimale e bizneseve. Kjo do të thotë se ka një lidhje të zhdrejtë midis të

qenit relativisht biznes i vogël dhe relativisht biznes i madh, dhe për këtë arsye efekti i

madhësisë së biznesit në probabilitetin e dështimit ka afërsisht formë U-je.

Arsyetimi pas kësaj hipoteze është se firmat e vogla kanë një probabilitet më të lartë të

dështimit të tyre, për shkak se ata nuk janë aq të qëndrueshëm me vështirësitë që mund të

përballen në treg. Por gjithashtu dhe bizneset më të mëdha kanë një probabilitet të lartë të

dështimit të tyre, pasi ata mund të kenë 1) manaxhim jo fleksibël, 2) probleme me

drejtimin e të punësuarve dhe 3) vështirësitë me sigurimin e një komunikimi efikas

brenda biznesit.32

Ndërsa sipas hipotezës B, mundësia e dështimit të biznesit ulet me rritjen e madhësisë.

Hipoteza B besohet të jetë hipoteza me e rëndësishme. Madhësia e biznesit matet me

vlerën totale të aktive. Një rritje në madhësinë e biznesit pritet të ketë një efekt më të

madh kur biznesi është relativisht i vogël, në krahasim me efektin, kur biznesi është

relativisht i madh.

Shkaqet Financiare

Në kundërshtim me teorema Modigliani-Miller i cili thotë se në bazë të disa supozimeve

specifike, vlera e një firmë është e paprekur nga mënyra se si financohet biznesi, një

pjesë e madhe e studimeve hedhin dritë mbi rolin qe luan struktura financiare në

dështimin e biznesit. Pranohet se bizneset të cilat fillojnë ndërprerjen e pagesave

karakterizohen nga një nivel më i ulët i burimeve financiare afatgjata në krahasim me

bizneset me përformancë më të mirë. Ky dallim është më i dukshëm, kur krahasohen

bizneset që përfitojnë nga një përpjekje e shpëtimit të tyre, me anë të riorganizimit, me

32

Kaiser U. [2001] Moving in and out of financial distress: evidence for newly founded services sector

firms, ZEW Discussion Paper Nr 01-09.

43

ato biznese që janë likuiduar menjëherë dhe kur krahasohen bizneset e mbijetuara me ato

të falimentuar. Aftësia e firmës për të financuar investimet e saj vetë duket si një faktor

vendimtar për stabilitetin e saj. Pra, një nivel i lartë fillestar i burimeve financiare

(kapitalit dhe borxhit afatgjatë) mund të mbrojë firmën nga një rrezik i dështimit.

Struktura financiare papërshtatshme çon në zhvillimin e ndjeshmërisë të kompanisë dhe

varësinë e saj ndaj kreditorëve.

Burimet e pamjaftueshme financiare për të financuar aktivitetin e tyre mund të detyrojë

kompanitë të kthehen drejt burimeve të huazuara të financimit duke pranuar kushte të

vështira të kredisë, me vështirësi dhe në rimbursimin e tyre.33

Shkalla e lartë e borxhit do

të shoqërohet në të ardhmen me një rënie në performancën e firmës. Një kompani që ka

borxh në një nivel më të ulët, ka një kapacitet shtesë të borxhit, e cila përkthehet në rritje

të sigurisë dhe fleksibilitetit.

Autonomia financiare e ndërmarrjes, e cila është në një spirale në rënie për shkak të

borxhit të tyre të lartë dhe mungesa e burimeve të veta, mund të ndikohet dhe nga faktorë

të tjerë: pagesa faturave me vonesë nga klientët, falimentimi i një konsumatori të madh

apo luhatjet në aktivitetin e tyre me pasoja të rënda në zhvillimin e mëvonshëm të

biznesit (Hillegeist, 2004). Situata e kundërt paraqitet duke aplikuar një politikë

financiare konservatore, të përcaktuar nga mungesa e riinvestimit të fitimeve. Një normë

e lartë e dividentëve që u paguhet aksionerëve, në kurriz të disa investime, për të marrë

një kthim më të lartë në afat të gjatë, do të gjenerojë në të ardhmen një ulje në

performancën e kompanisë.

Faktorët që shkaktojnë shpenzime të larta mund të jenë:

- Operacion joefikas i rritjes së prodhimit për të përfituar nga ekonomitë e efekteve të

shkallës

- Kostot e larta të punës.

- Varësia e lartë në një furnizues.

- Pozicionimi i gabuar për furnizuesit dhe konsumatorët.

- Diversifikimi shumë të produkteve, të cilat mund të prodhojnë një disavantazh të kostos

për shkak të rritjes së kompleksitetit dhe madhësisë.

- Joefikasiteti operacional, pasojë e menaxhimit të dobët

Arsyet më të rëndësishme për krizën në kompaninë e madhe në SHBA, General Motor

ishin paaftësia për të nxitur hedhjen në treg të automjeteve të reja që të përputheshin me

nevojat e konsumatorëve, strategjitë e gabuara të biznesit dhe kosto të larta për shkak të

përfitimeve të kujdesit shëndetësor për të punësuarit dhe pensioneve të paguara të ish-

punëtorëve. Këto probleme, së bashku me krizën globale financiare dhe reçesionin në

ekonomi kanë ndikuar negativisht në të ardhurat nga GM, kompania ka falimentuar në

vitin 2009, i katërti në SHBA, me vlerë 82,000,000,000 $.

33

Triandafil, C. M., Brezeanu, P., Badea, L. (2008). Corporate Rating. Multidimensional Perspective in the

Context of the Differentiation in Terms of Localization Criteria. Empirical Perspective on Developed

versus Emerging Countries. Theoretical and Applied Economics, No. 10(527), 3-16.

44

Mjedisi, shitjet, dhe pozita tregu

Faktorë të tjerë që shpjegojnë falimentimin e bizneseve kanë të bëjnë me nivelin e

shitjeve dhe pozitën e tregut të bizneseve. Firmat të cilat janë në gjendje të shesin

produktet e tyre kanë më pak mundësi të jenë subjekt i një ndërprerje të pagesave. Ky

arsyetim ndjek pikëpamjen 'Porteriane' sipas të cilës bizneset të cilat përfitojnë nga një

mjedis dinamik gjeografike apo industrial kanë një probabilitet më të lartë të suksesit se

bizneset që nuk përfitojnë nga të tilla eksternaliteteve pozitive.

Në të vërtetë dështimi i biznesit është i lidhur drejtpërdrejtë me mënyrën sesi bizneset

përballen me vështirësitë në shitjen e produktit të tyre, e cila mund të shkaktojë një rënie

të vazhdueshme në qarkullim, si dhe një rënie në profitabilitetit. Sipas Shumway (2001)

mundësia për të krijuar një marrëdhënie të mirë me klientët përcakton se variablat e

tregut janë më të dobishme se raporte financiare në parashikimin e falimentimit.

Treguesit makroekonomike ushtrojnë një ndikim të fortë në mbijetesën e bizneseve.

Ciklet ekonomike dhe ndryshimi në çmimet kanë një ndikim të fortë në nivelin e shitjeve

të biznesit.

Në përgjithësi falimentimi nuk është një ngjarje që ndodh menjëherë. Ndalesa e pagesave

dhe mospërmbushja e detyrimeve ndaj të tretëve mund të parashikohet nga sinjale të

hershme. Studimet empirike kanë si qëllim identifikimin e këtyre sinjaleve duke përdorur

modele sasiore dhe cilësore.

Figura e mëposhtme ilustron atë që mund të përshkruhet si një skenar kumulativ i

ngjarjeve që i çon bizneset drejt dështimit, i cili mund të përfundojë me likidimin

pasurisë bizneseve ose me ristrukturimin e borxheve të biznesit. Vazhdimësia e aktivitetit

të biznesit mund të arrihet me anë të nënshkrimit të marrëveshjeve reja me kreditorët

lidhur me afatet e shlyerjes së borxheve.

Në shumicën e rasteve rënia e një kompanie fillon nga keqadministrimi i shitjes së

produkteve,34

i cili mund të shkaktojë zvogëlim të volumit të shitjeve për vite me radhë,

dhe si pasojë një rënie të të ardhurave të kompanisë në qoftë se nuk ndërmerret asnjë

hap për të përmirësuar këtë situatë.

Rënia në treguesit e qarkullimit çon në një rënie në përfitueshmërisë, e ndjekur nga një

përkeqësim të kushteve operative të cilat janë origjina e një krize të aftësisë paguese. Në

këtë fazë, menaxherët e kompanisë kanë një nxitje të fortë për të pranuar kushtet më pak

të favorshme të tregut (vlera ose kushtet më të gjata e pagesës nga klientët, etj) me

shpresën e përmirësimit treguesve të shitjes dhe rentabilitetit.

Kjo mund të shkaktojë një rritje borxhet tregtare dhe inventarët, sidomos në industrinë

e prodhimit. Si pasojë, kompania mund të jetë në krizë për para kesh, për këtë arsye,

mund të përballen me një krizë të likuiditetit të cilat mund të çojë huadhënësve për të

praktikuar racionimin e kreditimit dhe për të rritur normat e interesit.

Rritja e njëkohshme e detyrimeve dhe rënie në vetë-financim përkeqëson mundësinë e

shlyerjes së debitorit të tillë. Në kushte të mungesës së burimeve financiare, të një rënie

në treguesin financiar të EBIT, dhe në kushtet e paaftësisë për të shlyer pretendimet ndaj

34

CRUTZEN, N. and VAN CAILLIE, D., 2008, “The Business Failure Process : an integrative model of

the literature”, Review of Business and Economics, LIII, July-September, 288-316

45

të tretëve, kompania mund të vendosë të paraqesë një kërkesë për falimentimin pranë

organeve ligjore përkatëse. Në këtë moment paaftësia paguese kthehet në falimentim.

Ardhja në botën gjyqësore ndryshon rregullat e lojës në mënyrë drastike, kompania

ndalon aktivitetin e saj të zakonshëm, në mënyrë që të merren masat e nevojshme nga

organet ligjore për të likujduar kompaninë , e shlyerjen e borxheve ndaj kreditorëve.

Figura nr 6: Trajektorja paaftësisë paguese

Burimi: Trajektorja paaftësisë paguese, Marco 1989

Të gjitha këto faktorë të ndryshëm nuk ndërhyjnë në mënyrë të pavarur në procesin e

dështimit, por kombinohen me njëri-tjetrin. Kjo do të thotë se nuk ka një arsye të vetme

që është në vetvete në gjendje të shkatërrojë një kompani, por se falimentimi është

rezultat i një grumbullimi të ngjarjeve të cilat prodhojnë një sekuencë fundi të cilës

qëndron në falimentim.

46

KAPITULLI III – ASPEKTE LIGJORE TË

FALIMENTIMIT DHE SITUATA NË SHQIPËRI

Në këtë kapitull paraqiten kuadret ligjore të fenomenit të falimentimit në vende të

ndryshme dhe në kohë. Kuadret ligjore rregulluese të fenomenit të falimentimit

ndryshojnë midis vendeve për shkak të dallimeve në origjinën ligjore të tyre. Këto

dallime ndikojnë në rregullat dhe zbatimin ligjor të fenomenit falimentimit. Kodet e

falimentimit ndryshojnë ndjeshëm në të gjithë vendet në shkallën e të drejtave të

kreditorit dhe kontrollit në proçesin e falimentimit.

Një sistem i mirë i falimentimit të njësive ekonomike mund të ulë koston e kapitalit të

tyre, të ofrojë burime financimi të jashtme, dhe të minimizojë kostot e njësive ekonomike

në rastet e mbylljes së tyre. Të gjitha këto janë të rëndësishme për zhvillimin e një tregu

financiar të shëndoshë dhe aktiv, për zhvillimin financiar dhe rritjes ekonomike në

përgjithësi. Kostot e falimentimit kanë të bëjnë me shpenzimet gjyqësore, shpenzimet për

avokatët, kontabilistët, apo në mënyrë të tërthortë me format e investimeve jofitimprurëse

të shkaktuara nga proçesi riorganizimit, apo ndërprerjet e kushtueshme të kontratave me

klientët, furnitorët, punonjësit etj.

Kostot e falimentimit nuk mund të shmangen, dhe si pasojë të gjithë vendimet financiare

të njësive ekonomike ndikohen nga ky fenomen. Kjo pikpamje ka motivuar reforma të

falimentimit në shumë ekonomi në zhvillim, si pjesë e reformave të tyre të përgjithshme

të sektorit financiar. Rregullimet ligjore për falimentimin ndikojnë të dhënat financiare të

njësive ekonomike, dhe si pasojë dhe studimet që kryhen për këtë fenomen.

Kjo është arsyeja që në këtë pjesë të këtij studimi synohet të jepet një prezantim për

kuadrin ligjor të falimentimit në vende të ndryshme të Bashkimit Europian. Duke qenë së

Shqipëria është vend kandidat për anëtar në BE, është i nevojshëm dhe harmonizimi

rregulloreve dhe ligjeve për trajtimin e fenomenit të falimentimit. Gjithashtu në kapitull

pasqyrohet kuadri ligjor i falimentimit në Gjermani, si një nga sistemet në të cilat është i

orientuar rregullimi ligjor i vendit tonë për falimentimin; si dhe kuadri ligjor i

falimentimit në SHBA, si një ndër sistemet më liberale dhe i orientuar drejt mbrojtjes së

interesave të debitorit, dhe ku po tentojnë të shkojnë shumica e rregullimeve ligjore për

falimentin në vende të ndryshme të botës.

Njëkohësisht për këto vende janë pasqyruar dhe reformat e ndryshme të ndërmarra në

vite për përmirësimin e ligjeve të tyre përkatëse.Në fund paraqitet një tablo e plotë e

rregullimit ligjor për falimentimin në Shqipëri, që në fillimet e hartimit të ligjit të parë të

falimentimit, e deri në ligjin aktual. Së shpejti parashikohet të hyjë në fuqi ligji i ri për

falimentimin, kështu që është parë e nevojshme të paraqiten mangësitë e ligjit ekzistues

dhe përmirësimet që priten në ligjin e ri. Në fund të këtij kapitulli paraqitet një tablo e

situatës njësive aktive dhe të mbyllura në vendin tonë.

47

3.1 Proçedurat ligjore të falimentimit në këndvështrimin krahasues

Në ditët e sotme jetojmë në një botë në të cilën informacioni tejçohet mënjëherë, kufinjtë

dhe pengesat janë thyer, ekonomia është globalizuar, paraja fitohet dhe humbet në

fraksion të sekondës, kompanitë lindin dhe dështojnë pa fund. Ligjet për falimentimin

janë krijuar që para dekadash të shkuara në USA dhe Mbretërinë e Bashkuar, për të

lehtësuar tranzicionin e kompanive në vështirësi financiare.

Në kushtet e zgjerimit të ekonomisë botërore qeveritë e shumë vendeve kuptuan nevojën

e standarteve dhe të rregullave që të harmonizoheshin ligjet kombëtare dhe rajonale. Ligji

Ndërkombëtar i Paaftësisë Paguese është një element i rëndësishëm i zhvillimit

ndërkombëtar të ekonomisë. Kufizimet e rregullimeve ligjore kombëtare për të zgjidhur

proçedurat e falimentimit të kompanive ndërkombëtare shtruan nevojën e reformave në

vende të ndryshme.

Janë për tu përmendur UNCITRAL- United Nations Commission on International Trade

Law, EIR- European Insolvency Regulation, marrëveshjet CBI- Cross-border Insolvency

Agreements (marrëveshje midis palëve për lehtësimin e bashkëpunimit dhe koordinimit

të procedurave falimentimit në nivel ndërkombëtar, të aprovuara nga gjykatat për

plotësimin e procedurave vendase të falimentimit), parimet e Bankës Botërore për

unifikimin e trajtimit juridikit të falimentimit etj.

UNCITRAL është një strukturë e OKB, e përbërë fillimisht nga 29 shtete anëtare, të cilat

u shtuan në 36 në vitin 1973, dhe pas vitit 2000 e përbërë nga afërsisht 60 shtete anëtare.

Shtetet anëtare kanë pjesmarrje me afat 6 vjet, pothuajse gjysma e tyre përfshin dhe

anëtarësim 3 vjeçar. Numri i shteteve anëtare aktualisht, duke marrë parasysh dhe

mbarimin e afatit pjesmarjes së tyre në fund të vitit 2016 është 72 shtete. Këto shtete

përfaqësojnë rregullime ligjore të ndryshme, nivele të ndryshme zhvillimi ekonomik,

ashtu sikurse dhe pozicionim gjeografik të ndryshëm. Disa nga qëllimet kryesore të

UNCITRAL janë:

Kordinim i punës dhe nxitja bashkëpunimit midis vendeve anëtare.

Përgatitja dhe nxitja për miratimin e konventave të reja ndërkombëtare, ligjeve

model dhe ligjeve uniforme dhe nxitjen e kodifikimit dhe pranimin më të gjerë të

termave të tregtisë ndërkombëtare, dispozitave, zakoneve dhe praktikës, në

bashkëpunim me organizatat që veprojnë në këtë fushë.

Promovimi i mënyrave dhe mjeteve për sigurimin e një interpretimi uniform dhe

zbatimin e konventave ndërkombëtare dhe ligjeve uniforme në fushën e ligjit të

tregtisë ndërkombëtare.

Mbledhja dhe shpërndarja e informacionit mbi legjislacionin kombëtar dhe të

zhvillimeve moderne ligjore, përfshirë praktikën gjyqësore, në fushën e ligjit të

tregtisë ndërkombëtare.

Mbajtja në kontakt me organe të tjera të Kombeve të Bashkuara dhe agjencive të

specializuara që merren me tregtinë ndërkombëtare.

UNCITRAL ka promovuar njohjen e ligjeve uniforme përmes shteteve me anë të

adoptimit në vitin 1997 të Ligjit Model për Paaftësinë Paguese Ndërkombëtare. Ligji

ofron një mekanizëm për bashkëpunimin midis shteteve të ndryshme, dhe kordinimin e

48

procedurave konkurente të falimentimit. Ka si qëllim harmonizimin ligjor të rregulloreve

të falimentimit tej kufijve të një shteti të vetëm. Çdo shtet mund ta zbatojë Ligjin Model

si pjesë e legjislacionit vendas, por jo me detyrim. Gjithashtu vetë shtetet kanë bërë

reforma të ndryshme në legjislacionin e tyre vendas për përmirësimin e procedurave dhe

përafrimin e legjislacionit tyre me vendet e tjera. Këto reforma kanë miratuar ligje qe

forcojnë kulturën e shpëtimit të kompanive, duke tentuar gjithnjë e më shumë qasjes me

sistemin anglo-amerikan të ligjeve mbi falimentimin dhe regjimeve të riorganizimit.

Historia e falimentimit është përshkruar si një lëvizje nga "presioni ndaj debitorit drejt

mbrojtjes debitorit" dhe nga një "ripërkufizim i paaftësisë paguese nga mëkati në rrezik,

nga dështimi moral ndaj dështimit ekonomik”.35

Trajtimi i debitorëve në ligjet e para falimentimit ishte i ashpër dhe falimentimi ishte një

proces i nxitur nga kreditorët. Koncepti i falimentimit vullnetar i iniciuar nga debitori

është një shpikje moderne. Bazat për ndryshimin në trajtimin e falimentimit ka filluar në

SHBA, që u bë eksponenti kryesor i një kulture të re të shpëtimit të biznesit.

Në Francë, reforma e parë e konsiderueshme e ligjit të viteve 1889 në lidhje me

paaftësinë paguese, u shfaq në 1955 dhe kjo promovonte kulturën e shpëtimit të biznesit.

Ajo futi një sistem të ri të procedurave të shërimit të njohura si règlement JUDICIAIRE,

të cilat ofrohen për rivendosjen e debitorit në biznes, si një alternativë për likuidim.

Legjislacioni më tej në Francë në 1967 miratoi një moratorium për bizneset që ende nuk

janë në gjendje të ndërprerjes së pagesave, për krijimin e një plani organizimi për

rimëkëmbjen e tyre. Pas miratimit në 2006 i proçedurës de sauvegarde, një proçedurë

shpëtim fokusim ndaj debitorit e frymëzuar nga Kapitullit 11 të Kodit të Falimentimit

SHBA. Legjislacioni francez i paaftësisë paguese është konsideruar përgjithësisht ndër

më të fokusuara drejt shpëtimit bizneseve në botë.

Në Spanjë Ligji 38/2011 i cili hyri ne fuqimë 1 Janar 2012, inkurajonte alternativat e

ristrukturimit të borxhit, tentonte të krijonte mekanizmat cram down (imponimi i

pavullnetshëm nga gjykata i një plani të riorganizimit, mbi kundërshtimin e kreditorëve),

si dhe futi konceptin e debitorit nën zotërim.

Reformat ligjore në 2005,2006, 2007 dhe 2010 në Itali përfshinë planin e ristrukturimit

jashtë gjykatës, marrëveshjet e ristrukturimit të borxhit, dhe një rregullim më eficent të

procedurave para-falimentim.

Rreth viteve 1990 vendet e Europës Juglindore hynë në procedurat e privatizimit, si

pasojë reformimi i ligjeve i dha përparësi strategjive mbi privatizimin. Por ja vlen të

përmenden dhe shtete të cilat përfshinë në kudrin ligjor të tyre dhe ligjet e falimentimit, si

psh Hungaria në 1992, Polonia e cila përfshinte proçedurat e likuidimit në proçesin e

privatizimit, Rusia miratoi Ligjin për Falimentimin në 1992 etj.

Çdo vend i cili zhvillon një kuadër ligjor për zgjidhjen eficente të paaftësisë paguese

duhet të nxisë riorganizimin e kompanive të cilat kanë mundësi të dalin nga situata e

rënduar financiare, dhe likuidimin e atyre kompanive qe nuk kanë shpresa për tu

rimëkëmbur, me një kosto sa më të ulët. Sistemet efektive të paaftësisë paguese duhet të

nxisin rritjen ekonomike dhe konkurrencen duke marrë veprimet e duhura për kompanitë

35

Bankruptcy in the Age of American Independence, Bruce H Mann, 2009, Harvard University Press

49

që nuk kanë performancë të mirë financiare. Në shumë vende ligjet nuk adresojnë

problemet që shkaktojnë procedurat e falimentimit, kushtojnë kohë, kosto, ineficente.

Ligjet duhet të sigurojnë që të përfitohet vlera më e madhe nga kompanitë e falimentuara,

për kreditorët, aksionerët, punonjësit, apo grupet e tjera të interesuara. Ligjet duhet të

pakësojnë pasigurinë e këtyre grupeve. Ligjet duhet të sigurojnë proçedurat sa më të

shpejta të falimentimit psh në Irlandë proçedurat zgjasin të paktën 4 muaj, Indi zgjasin 8

vjet.36

Gjithashtu, ligji duhet të adresojë saktë një hierarki të vetme dhe të qartë të pagesave.

Radha e shlyerjes së pretendimeve duhet të jetë preçize, transparente dhe e thjeshtë për tu

kuptuar.Kreditorët duhet të luajnë rol në procesin e falimentimit por jo të manipulojnë

procesin. Kreditorët luajnë rol kryesor me anë të komitetit të kreditorëve, apo kontrollit të

administratorëve. Kreditorët kanë dhe votat e tyre në miratimin e planeve të

riorganizimit.

Ligjet duhet të balancojnë sigurinë dhe fleksibilitetin. Kreditorët duan siguri dhe kjo i

nxit ato të marrin pjesë në proçesin e riorganizimit, por në aspektin tjetër kjo mund të jetë

e panevojshme dhe mund të vonojë procesin. Kjo mund të çojë në ndalim të të drejtave të

tyre, prandaj është e nevojshme dhe të qenurit fleksibël.

Ligjet duhet të lejojnë marrjen përsipër të riskut. Frika e falimentimit është një nga arsyet

kryesore që individët nuk krijojnë biznese të reja, pavarësisht cilësisë së ligjeve që ka një

vend apo kushteve ekonomike.37

Lehtësia e proçedurave të falimentimit përcakton riskun

e dështimit të një sipërmarrje. Sipërmarrësit që marrin risk të lartë, ka mundësi të hapin

kompani fitimprurëse në vende që skanë regjime të ashpra të falimentimit.

Ligjet duhet të nxisin rritjen ekonomike. Sipas teorisë Schumpeteriane të “shkatërrimit

krijues”, dalja e një kompanie dështuese nga tregu është një kusht i nevojshëm për rritjen

ekonomike: kur një aktivitet i ri në një industri rritet, raporti i mbijetesës se kompanive

ulet, por ato që arrijnë të mbijetojnë bëhen edhe më të fortë. Rialokimi i burimeve luan

një rol të rëndësishëm në produktivitetin agregat dhe rritjen e outputit.

Ligjet duhet të sigurojnë balancën e duhur midis mbrojtjes së të drejtave të kreditorëve

dhe investitorëve. Nga njëra anë duhet të sigurojnë bankat dhe kreditorët e tjerë që do të

përfitojnë vlerën maksimale nga likuidimi i një kompanie të falimentuar, dhe nga ana

tjetër duhet të mbrojnë interesat e investitorëve duke përcaktuar dhe riorganizuar

kompanitë që mund të rimëkëmben.

Një element tjetër i rëndësishëm është përcaktimi i proçedurave të riorganizimit, për të

mundësuar kompanitë ti mbijetojnë situatës së vështirë financiare, shkurtimi i

proçedurave të falimentimit, prezantimi me aftësitë profesionale të administratorëve të

falimentimit. Proçedurat e falimentimit janë bërë dhe më komplekse si pasojë e rritjes së

shpejtë të kreditimit, përdorimit të levës financirare nga kompanitë, dhe rritjes së

diversitetit të kreditorëve dhe investitorëve. Sido që të jetë përsëri ka hapesira në ligjet

për falimentimin që kanë nevojë për përmirësime të mëtejshme, në mënyrë që të

sigurojnë një proçes të shpejtë, transparent dhe efiçent të zgjidhjes së paaftësisë paguese.

36

Raporte vjetore Banka Botërore 2010. 37

Armour, John, and Douglas J. Cumming, 2008, “Bankruptcy Law and Entrepreneurship,” American Law

and Economics Review 10, 303 - 350.

50

3.2 Legjislacioni për falimentimin në BE dhe në disa vende anëtare

3.2.1 Legjislacioni për falimentimin në BE

Bizneset të cilat kryejnë aktivitet në vendet e BE përfitojnë nga një mjedis i përbashkët

ekonomik. Është detyrë e Komunitetit Europian të krijojë kushtet e përshtatshme

lehtësuese e favorizuese për bizneset që të operojnë sa më mirë në këtë treg, nëpërmjet

një rregullimi ligjor të përshtatshëm për to. Europës i duhet një ligj modern i falimentimit

që ti ndihmojë bizneset të mbijetojnë, të inkurajojë sipërmarrësit të marrin risk, dhe ti

lejojë kreditorët të huazojnë në kushtë më favorizuese për bizneset. Një ligj modern i

falimentimit i lejon sipërmarrësit të kenë një shans të dytë investimi, dhe siguron

proçedura më të shpejta e cilësore në interes si të debitorëve ashtu dhe të kreditorëve.

Rregullimi ligjor mbi falimentimin ne BE i ka rrënjët e tij që përpara 5 dekadash.

Në Europë ashtu si dhe në vendet e tjera traktatet shumëpalëshe dhe bilaterale janë njohur

që në periudhat e hershme. Si pasojë që në atë kohë kanë ekzistuar inisiativat për krijimin

e një klime të favorshme dhe në procedurat e falimentimit. Këshilli i Europës, dhe më pas

Komuniteti Europian (Bashkimi Europian) kanë qenë aktivë në rregullimin e fenomenit

të falimentimit. Një nga rregulloret e nxjerra nga BE ka qenë ajo e vitit 2000, Regullorja

e Këshillit Europian mbi Procedurën e Paaftësisë Paguese, e cila hyri në fuqi më 31 Maj

2002. Projekti i rregullores ishte hartuar pothuajse 40 vjet më parë si një propozim për një

konventë për të krijuar një sistem të përbashkët ligjor brenda Europës, ne kohën në të

cilën u themelua Komuniteti Europian në 1957.

Në këtë kohë u hartua Traktati i Romës 1957, qëllimi i të cilit ishte përcaktonte parimet

themelore për të siguruar lëvizjen e lirë të mallrave e shërbimeve, punonjësve e kapitalit.

Këto ishin të nevojshme për të hequr pengesat strukturore për rrjedhjen e lirë të tregtisë

dhe zhvillimin e një tregu të vetëm. Pjesë e këtyre rregullimeve në këtë kohë ishte dhe

Konventa e Brukselit e vitit 1968, që kishte të bënte me ligjin civil dhe ligjin për

shoqëritë tregtare. Në konventë nuk ishte parashikuar falimentimi, apo mbyllja

përfundimtare e kompanive. Në të parashikoheshin vendimet që duhet të merreshin në

rastet e mashtrimit, tregtisë jo të ndershme, por jo çështje që kishin të bënin drejt për drejt

me falimentimin e bizneseve. Zgjidhja e këtyre çështjeve bëhej në bazë të ligjeve

specifike të secilit shtet anëtar.

Si pasojë gjatë gjithë kësaj kohe janë hartuar drafte, propozime, përmirësime të artikujve

të konventës, për rregullimin e këtyre çështjeve, derisa Konventa e Brukselit, u konvertua

në Rregullore e Këshillit Europian Nr.1346/2000, në 31 Maj 2002, e detyrueshme për tu

zbatuar nga të gjitha shtetet anëtare të BE. Rregullimi i institucioneve financiare dhe

shoqërive të sigurimit bëhet përkatësisht me anë të direktivave, Direktiva 2001/24 “Për

likuidimin dhe riorganizimin e institucioneve financiare” dhe Direktiva 2001/17 “Për

likuidimin dhe riorganizimin e shoqërive të sigurimit” të publikuara në Mars 2001 dhe

Prill 2001.

Danimarka është i vetmi shtet i cili në bazë të Protokollit Nr.20, ka dalë jashtë fushës së

bashkëpunimit gjyqësor në çështjet civile. Rregullorja unifikoi rregullat private të së

drejtës ndërkombëtare në lidhje me proçedurat e paaftësisë paguesepër të gjitha vendet

51

anëtare të saj, brenda për brenda BE. Por megjithatë duhet theksuar se rregullorja nuk

harmonizoi ligjet e paaftësisë paguese të secilit shtet anëtar, duke bërë që ligjet të

variojnë nga njëri shtet në tjetrin.

Mangësitë të cilat paraqet kjo Rregullore e Këshillit Europian Nr.1346/2000 janë:

- Rregullorja është e zbatueshme për personat fizike dhe juridikë, edhe në vendet e tjera

në të cilat ka aktivitet apo kreditorë, që nënkupton që nëse një kompani ka një filial në një

vend tjetër anëtar në BE, edhe pse mund të jetë në gjendje të mirë financiare, dhe ky filial

do ti nënshtrohet proçedurave të falimentimit.

-Juridiksionin për të hapur procedureën e falimentimit e ka gjykata në vendin në të cilin

biznesi ka qendrën kryesore të interesave (COMI). Të gjitha vendimet që do të merren

nga kjo gjykatë janë të njohura dhe të detyrueshme për zbatim në të gjitha vendet e tjera

anëtare.

- Proçedura falimentimit do të hapet dhe në vendet e tjera në të cilat ka aktivitet biznesi,

por likuiduesit duhet vazhdimisht të shkëmbejnë informacion me njëri tjetrin në lidhje me

këto proçedura, por jo ndërmjet gjykatave të këtyre vendeve, gjë që dëshmon mungesën e

ekzistencës së një ligji të vetëm uniform në të gjitha vendet europiane.

-Kjo rregullore shtrihet vetëm në vendet anëtare të BE, ndërkohë që me globalizimin e

ekonomisë po shtrihet dalja e kapitalit nga shoqërite europiane dhe në vende të tjera

jashtë BE.

Komisioni Europian vlerësoi dhjetë vjet pas hyrjes në fuqi zbatueshmërinë e Rregullores.

Edhe pse në përgjithësi konsiderohet e suksesshme në lehtësimin e procedurave të

falimentimit brenda BE, vlerësimi tregon se ka problematika ne zbatueshmërinë e saj,

sepse rregullorja nuk pasqyron në mënyrë të mjaftueshme prioritetet aktuale të BE dhe

praktikat kombëtare në ligjin e paaftësisë paguese, në veçanti në promovimin e shpëtimit

të bizneseve në vështirësi financiare.

Në 12 Dhjetor Komisioni Europian publikoi propozimet për rregullimet dhe përmirësimet

në Rregulloren e paafësisë paguese. Ne këto popozime u morën parasysh dhe kërkesat e

palëve të lidhura nëpërmjet organizimit te konsultimeve publike mbi të ardhmen e ligjit

falimentimit (2 9 mars -21 qershor 2012), mendimi i ekspertëve ligjorë për fushën civile

dhe tregtare nga vende të ndryshme, takime me biznese të ndryshme dhe takime me

agjensi të falimentimit, si psh INSOL Europe. Aspektet kryesore në të cilat janë

propozuar përmirësime të rregullores janë:

Se pari: Rregullorja e paaftësisë paguese duhet të përmbajë proçedura shtesë, të cilat të

përfshijnë Skemat e Marrëveshjeve, sipas të cilave borxhet e kompanisë ristrukturohen në

një fazë para likuidimi. Disa nga legjislacionet europiane për falimentimin i parashikojnë

këto në fazën para likuidimit, si për shembull skemat e marrëveshjes në Britani,

marrëveshjet financiare mbjrojtëse në Francë, dhe procedurat mbrojtëse në Gjermani.

Përderisa këto marrëveshje nuk përfshihen Rregulloren e paaftësisë paguese të BE, ato

nuk mund të njihen automatikisht në vendet e tjera të BE.

Së dyti: Duhet të qartësohet koncepti i Qendrës kryesore të interesave (COMI), i cili

është i nevojshëm për të përcaktuar secili nga vendet anëtare të BE ka juridiksionin për të

hapur procedurën e falimentimit. Proçedurat e falimentimit hapen në vendin në të cilin

biznesi ka qendrën kryesore të interesave. Por shpesh ka pasiguri se si të përcaktohet

52

COMI. Në rregullore është përcaktuar që COMI është vendi në të cilin biznesi ka

regjistruar aktivitetin e tij në organet përkatëse, psh QKR. Është propozuar që COMI të

përcaktohet vendi në të cilën biznesi ka qendrën efektive aktuale të drejtimit dhe

manaxhimit të interesave të tij.

Së treti: nevoja për një bashkëpunim dhe koordinim nëse procesi falimentimit shtrihet në

më shumë se një kompani. Ne këtë rast rregullorja parashikon që kompania mëmë të ketë

të drejtën të ndërhyjë në procesin e njërës nga kompanitë bija, ose mundësia tjetër është

që të bëhet një procedurë e vetme falimentimi për të tërë grupin e kompanive.

Së katërti: Rregullorja në fuqi parashikon që nëse për një biznes hapen procedurat për

falimentim, atëherë dhe në vendet e tjera në të cilat ka filial të kësaj kompanie, do të nisin

proçedurat dytësore të falimentimit. Hapja e këtyre procedurave përmbyllëse ka efekt

destabilizues në ristrukturimin dhe përmirësimin e stuatës financiare të një kompanie

ndërkombëtare. Kjo situatë do të shoqërohet me kosto shtesë, pagesa shtesë për

likuiduesit, procesin gjyqësor, shpenzime për punë dyfish. Propozimet që bëhen janë që

nëse hapen procedura dytësore, gjykata përkatëse ne vendin në të cilën jane hapur, të mos

synojë përmbylljen e aktivitetit nëse ekziston një mundësi shpëtimi për këto biznese.

Së pesti: Krijimi i një regjistri të përbashkët, “Regjistri Europian i paaftësisë paguese”, i

cili të paraqesë të dhënat në lidhje me proçedurat e falimentimit të kryera në BE. Në këtë

mënyrë dhe vetë gjykatat mund të verifikojnë në momentin e nisjes së proçedurës

falimentimit, nëse një kompani e dhënë është njëkohësisht subjekt i nje proçedure

falimentimi në një vend tjetër anëtar të BE.

Këto propozime kanë kaluar në Parlamentin Europian në fillim të vitit 2015. Ende është

për tu pritur përmirësimi dhe miratimi i rregullores nga Këshilli Europian, për tu bërë më

pas i zbatueshëm nga vendet anëtare të Bashkimit Europian.

3.2.2 Ligji i paaftësisë paguese në Angli

Për një kohë të gjatë objekt i qeverisë së Anglisë ka qenë formulimi dhe përmirësimi i një

sistemi efiçent të shpëtimit të kompanive të ndodhura në vështirësi financiare. Qeveria e

Anglisë ka qenë nismëtare në përdorimin e praktikave për të nxitur reformat e ligjit të

paaftësisë paguese drejt një kulture moderne të shpëtimit të korporatave. Këtë e tregon

pranimi dhe adoptimi i procedurave të falimentimit dhe nga vende të tjera në proçedurat e

tyre ligjore të falimentimit. Historiku i ligjit të paaftësisë paguese i ka gjurmët që në

statutin e Henrit VIII, më 1542.

Gjithashtu përpjekjet për skemat e marrëveshjeve midis debitorëve e kreditorëve kanë

ekzistuar që në legjislacionin viktorian më 1870, të cilat në atë kohë patën ndikim të

madh në reformat ligjore të vendeve të tjera të industrializuara. Skemat e marrëveshjeve,

të parashikuara në Ligjin për Shoqëritë, u jepnin mundësi kompanive që ndodheshin në

vështirësi të ristrukturonin borxhet e tyre.

Meqenëse në atë kohë nuk kishte një ligj të paaftësisë paguese, kjo ishte për kompanitë

një alternativë ndryshe nga likuidimi. Kompanitë duhet të bënin një kërkesë pranë

gjykatës për mbledhjen e kreditorëve.Në këtë mbledhje debitorët duhet të paraqesnin

propozimet e tyre për zgjidhjen e situatës financiare. Këto propozime duhet të

miratoheshin me shumicë votash. Por u kritikua si një alternativë e kushtueshme, duke

qenë se shkalla e përfshimit të gjykatës ishte e lartë, dhe e komplikuar për kompanitë.

53

Karakteristikë tjetër e rregullimit ligjor të asaj periudhe ka qenë dhe Trajtimi Londrës,

“…një kuadër informal dhe jostatutor i paraqitur mbi mbështetjen e Bankës së Londrës

për suport të përkohshëm të aktiviteteve të debitorëve ndaj kreditorëve të kompanisë, në

vështirësi financiare, duke synuar një ristrukturim të mundshëm..” Duke qenë së reçesioni

ekonomik i vitit 1970 i çoi shumë kompani në vështirësi financiare, Banka e Anglisë

ndihmoi kompanitë në rehabilitimin etyre. Trajtimi i Londrës ishte më shume një set

parimesh, sesa një set rregullash.

Ai ofronte një model fleksibël të ristrukturimit të borxhit dhe bazohesh në marrëveshjet

me bankën dhe ndihmën financiare të saj. Sipas këtij modeli ngurtësoheshin asetet e

kompanive, në mënyrë kreditorët të mos ndërmerrnin hapa që të përmirësonin pozicionin

e tyre në krahasim me kreditorët e tjerë. Trajtimi i Londrës pati një ndikim të madh në

riorganizimin informal të kompanive të mëdha qoftë vendase ashtu dhe ndërkombëtare.

Ndryshimet që pasuan në ligjin Anglez të paaftësisë paguese u paraqitën në Aktin e

Paaftësisë Paguese 1986. Fushat kryesore në të cilën pati përmirësime ishin:

Prezantimi i marrëveshjeve vullnetare të kompanive.

Proçedura e administrimit të kompanive, CVA.

Proçedura ishte për të ndihmuar kompanitë të cilat përballeshin me vështirësi financiare

me anë të një plani të riorganizimit dhe të arrihej një marrëveshje e borxhit midis

kompanisë dhe kreditorëve të saj. Tipar i rëndësishëm i kësaj procedure është se ajo është

vullnetare duke lehtësuar kështu frikën e detyrimeve tregtare të padrejta. Drejtorët

mbeten në kontroll të punëve të kompanisë nën mbikëqyrjee një personi e të emëruar të

propozuar nga takimi aksionerëve dhe të kreditorëve. Proçedura CVA është një procedurë

e thjeshtë, e shpejtë dhe mjaft e ndryshme nga skemat e marrëveshjes. Proçedura CVA

është një marrëveshje e bazuar kontratë që mund të arrihet dhe jashtë gjykatës.

Duke e qenë e tillë kjo proçedurë u keqpërdor, u bë e paqëndrueshme, se mungonte një

mbrojtje në formë e një moratoriumi, vendimi të prerë në një afat të përcaktuar. Akti i

Paftësisë paguese i vitit 2000 parashikonte një moratorium për Marrëveshjet vullnetare të

kompanive, duke i bërë ato më tërheqëse. Nëpërmjet këtij akti, kompanitë mund të

qëndronin larg nga presioni i kreditorëve për nje afat kohe të përcaktuar, në mënyrë që të

zgjidhin problemet e tyre të vështirësisë financiare. Përfitimi i moratoriumit ishte i

leverdisshëm për kompanitë e vogla.

Për të shmangur diasvantazhet që kishin skemat e marrëveshjeve dhe, marrëveshjet

vullnetare të kompanive u parashikuan proçedurat e administrimit. Kompania harton me

anë të aksionerëve të saj një kërkesë për një urdhër administrimi, kërkesë e cila mund të

bëhet dhe nga kreditorët ose drejtuesit e saj. Gjykata caktonte një administrator që të

mbikqyrte veprimet që do të merrnin drejtuesit e kompanive gjatë proçedurës së

risstrukturimit të borxhit të kompanisë. Administratori kishte fuqinë të shkarkonte dhe

drejtuesit nga ky proçes e të emëronte drejtues të tjerë. Proçedura e administrimit u

përmirësua dhe pati ndryshime rrënjësore në Aktin e Sipërmarrjes 2002.

Qeveria e kryeministrit Blair ndërmori reformat më të rëndësishme për të krijuar një

kulturë shpëtimi të dëshirueshme për komapanitë në gjendje të vështirë financiare, për të

maksimizuar punësimin e popullisë, për të shmangur efektet negative që do të sillte

falimentimi i kompanive. Ligji u hartua në një mënyrë të tillë që të nxiste shpëtimin e

54

kompanive të shëndetshme. Reformat sollën një rifreskim të proçedurës së administrimit.

U sollën lehtësi për kompanitë që në hapat e para të nisjes së proçedurës së shpëtimit,

duke i bërë me të thjeshta e më pak të kushtueshme.

Në Aktin e Sipërmarrjes 2002 u parashikua që kompanitë mund të caktojnë pa urdhrin e

gjykatës një agjent si administrator që tu ofronte kompanive akses më të shpejtë e

fleksibël në procedurat e shpëtimit pa një seancë gjyqësore, duke shmangur kështu

vonesat dhe kostot e tepërta. Moratoriumi u parashikua për një vit. Gjatë këtij viti

kompania ishte e mbrojtur nga veprimet dashakeqëse të kreditorëve apo palëve të tjera të

interesuara. Një ndryshim tjetër i rëndësishëm ishte caktimi i një hierarkie të vetme

qëllimesh. Administratori duhet ta kryejë veprimtarinë e tij në funksion të shpëtimit të

kompanisë, arritja e rezultatit më të mirë për kreditorët si një e tërë, dhe realizimi i

pasurisë me synimin për tu shpërndarë kreditorëve të siguruar të kompanisë.

Qeveria Angleze njohu se vlera e një kompanie që ishte në një proçes shpëtimi ishte më e

lartë se vlera e një biznesi në likuidim sepse shitja e forcuar e aseteve e zvogëlonte vlerën

e realizuar në shitje. Rishikime të ligjit u kryen edhe në vitin 2006, Akti i Korporatave,

dhe në 2010, theksi i të cilave ka qenë kohëzgjatja e moratoriumit për kompanitë e

shëndetshme që tu mundësojë atyre një hapësirë frymëmarrje për rimëkëmbjen e tyre.

Sipas statistikave nga institucionet përkatëse të regjistrimit paaftësisë paguese për

Anglinë vlen të theksohet se mënyra më e përdour nga kompanitë është proçedura e

administrimit në krahasim me likuidimet administrative dhe marrëveshjeve vullnetare të

kompanive. Objektivi kryesor i marreveshjeve vullnetare të kompanive është të shpëtohet

kompania, që të mundësohet vazhdimi i aktivitetit të saj.

Këto marrëveshje zbatohen atëherë kur biznesi është i besueshëm, i shëndetshëm por ka

problem me taksat, pagesat e punonjësve, furnitorëve. Kompania i kërkon kreditorëve që

të riskedulojne, apo zvoglojnë borxhin për ta shpëtuar atë me anë të risturkturimit

borxhit. Drejtuesit e kompanisë janë ende në funksionet e tyre. Objektivi i likuidimit

është mbyllja e aktivitetit kompanisë.

3.2.3 Kuadri ligjor i falimentimit në Gjermani

Ligji për falimentimin në Gjermani daton që në vitin 1877 (Akti i Falimentimit). Për 20

vite me radhë ky ligj është diskutuar dhe ka qenë objekt i ndryshimeve, të cilat vazhdojnë

dhe në ditët e sotme. Në 1999 u miratua Statuti i Falimentimit. Sipas këtij dokumenti

kushtet për të nisur një proçedurë falimentimi duhen formuluar në një mënyrë të tillë që

të lejojnë hapjen sa më thjeshtë të procedurave të falimentimit, në krahasim me Aktin e

falimentimit.

Sipas Aktit të Falimentimit 84% e kërkesave refuzoheshin për shkak të mungesës së

aktiveve. Qëllimi kryesor i regjimit të falimentimit në Gjermani është pagimi i

kreditorëve. Kompanitë të cilat gjenden në situatën e krizës financiare, fillimisht përpiqen

të zgjidhin çështjet me kreditorët e tyre financiarë jashtë dyerve të gjykatave. Por

problemi në këtë mënyrë qëndron në faktin që drejtuesit e kompanive që do merren me

këto çështje duhet të marrin parasysh rrezikun e përgjegjësisë personale ndoshta dhe deri

mosmarrëveshjet qoftë dhe kriminale me kreditorët, duke lejuar në këtë mënyrë dhe

akumulimin e humbjeve.

55

Rregullat që përdoren për një proçedurë falimentimi në Gjermani, bazohen në Kodin

Gjerman të Falimentimit. Kodi përmban dy aspekte që duhet të përmbushë biznesi që të

hyjë në proçedurën e falimentimit: mungesa e likuiditetit dhe mbingarkimi me borxhe.

Një kompani është likuide nëse është e aftë të shlyejë të paktën 90% të borxheve të saj

për tre javë ndërsa një kompani është e mbingarkuar me borxhe nëse: nuk ka mundësi që

gjatë vitit aktual dhe vitit pasaardhës të shlyejë borxhet brenda afatit të tyre, dhe nëse

vlera e likuidimit e aktiveve të kompanisë nuk mbulon detyrimet e kompanisë.

Nëse kompania plotëson këto dy kushte drejtuesit e kompanise, ose dhe aksionerët e

kompanisë mund të kërkojnë nisjen e proçedurave të falimentimit. Gjithashtu këtë të

drejtë e zotërojnë dhe kreditorët e kompanisë.

Historikisht, përfundimi i një proçesi likuidimi për kompanitë gjermane ka qenë likuidimi

përfundimtar. Pasi depozitohet kërkesa për hapjen e proçesit falimentimit, gjykata cakton

një administrator. Një mundësi tjetër është hartimi i një plani në të cilën palët e

interesuara bien dakort për një zgjidhje, i cili përfshin një kënaqje të pretendimeve në një

renditje të ndryshme nga ajo e parashikuar në ligj. Ky plan mund te perfshije dhe nje

ristrukturim te kompanise. Kodi i falimentimit i lejon debitorit të bëjë kërkesë për

vetëadministrim të kompanisë, në vend të caktimit nga gjykata të administratorit të

falimentimit. Megjithatë këto plane janë përdorur shumë rrallë nga kompanitë në

Gjermani, dhe kërkesat për vetëadministrim nuk pranohen nga gjykatat edhe pse lejohet

nga Kodi Falimentimit.

Ndryshimet e fundit ligjore të bëra në Kodin e Falimentimit kanë qenë në 1 Mars 2012.

Me anë të këtyre ndryshimeve u përmirësuan ndjeshëm pozicioni i kreditorëve në

proçedurat e e falimentimit mbi aktivet e kompanive. Kreditoret kishin më shumë

influencë në proçes, sepse gjykata kërkonte krijimin e një komiteti kreditorësh qëtë

parashtronin kërkesat mbi debitorët. Ky komitet mund të propozonte dhe administratorin

e falimentimit.Kjo është një risi dhe përafrim me legjislacionin e Britanisë sepse gjykata

tashmë duhet të dëgjojë kërkesat e kreditorëve përpara se te vendosë.

Në ligjin e ri u parashikua dhe klauzola për proçedim mbrojtës. Ato kompani që kishin

vështirësi financiare mund të aplikonin në gjykatë për proçedim mbrojtës, dhe nëse

aprovohesh, kompania deri në tre muaj kishte mbrojtje nga kreditorët nëse ato mund të

marrin veprime për ndonjë plan ristrukturimi. Kjo u jep kohë atyre për të përgatitur dhe

negociuar një plan shpëtimi pa qenë objekt i ndonjë veprimi nga kreditorët. Kjo

proçedure ombrelle, mbrojtëse, nuk mund të ndiqet nga të gjitha kompanitë pra është

objekt i disa kufizimeve dhe kushteve.

Një nga kushtet kryesore është që debitori ende të mos jetë i paaftë të paguajë. Për këtë

debitori duhet të dorëzojë një raport vlerësimi pranë gjykatës nga një ekspert, në të cilat

të shpjegohet situata financiare e kompanisë, nëse ka gjasa që të shkojë në likujdim, pse

kompania nuk ka gjasa të mos paguajë mbi periudhën e faljes detyrimeve për tre muaj,

dhe pse ristrukturimi nuk do të ishte padyshim i pasuksesshëm. Eksperti duhet të jetë

person i ndryshëm nga administratori.

Një nga arritjet e ligjit të ri ishte pikërisht plani i paaftësisë paguese. Gjetja e zgjidhjeve

për situatën e paaftësisë paguese nuk ishte me objekt i marreveshjeve të pavarura midis

kreditorëve dhe debitorëve, por pjesë e brendshme e proçesit të falimentimit. Nëpërmjet

56

këtij plani synohet të kënaqen sa më shumë pretendimet e kreditorëve. Plani paaftësisë

paguese mund të hartohet dhe të paraqitet pranë gjykatës nga debitori, ose administrator i

likuidimit.

Plani përmban dy pjesë: pjesa deklaruese në të cilën përshkruhet koncepti i rehabilitimit,

dhe pjesa konstruktive në të cilën shpjegohet impakti i proçesit të rehabilitimit në të

drejtat dhe pretendimet e kreditorëve. Një nga parimet më të rëndësishme të planit të

paaftësisë paguese është që kreditorët të ndahen në grupe, në varësi të rëndësisë, radhës

së shlyerjes së tyre, psh për kreditorët e siguruar apo kreditorët pasigurar, kreditorët

normal apo punonjësit. Plani pasi të hartohet duhet të miratohet nga kreditorët.

Konfirmimi i planit bëhet në fund nga gjykata.

Pasi merret vendimi në gjykatë, plani bëhet efektiv. Debitori vë në zbatim planin në

mënyrë që të rimëkembe fuqinë e tij për të transferuar pasurinë. Administratori duhet të

mbikqyrë zbatimin e planit. Reforma e vitit 2012 ne Kodin Gjerman të Falimentimit ka

kontribuar në arritjen e barazisë së legjislacionit me ekonomitë e tjera të mëdha europiane

në konkurrencën e kodeve te falimentimit, veçanërisht në aspektin e vetëadministrimit

dhe ofrimit të një proçedure ombrelle para paaftësisë paguese.

3.3 Kuadri ligjor i falimentimit në SHBA

Ligjet e para të falimentimit në SHBA ishin kundërpërgjigje e përkohshme e situatës së

rënduar ekonomike. Ligji i parë u miratua në vitin 1800, kohë në të cilën kishte shumë

spekullime me tokën bujqësore. Po kështu në vitin 1873, në kohën e panikut ekonomik që

u përhap në SHBA, u miratua një ligji i dytë për falimentimin, i cili u shfuqizua më 1843.

Si pasojë e trazirave të shkaktuara nga Lufta Civile, Kongresi amerikan miratoi nje ligj

tjetër për falimentimin më 1867, i cili u shfuqizua më 1878.

Karakteristikë e përbashkët e këtyre ligjeve ishte se ato bazoheshin në parimin e

“shkarkimit të borxheve”, sipas të cilit të gjithë ato borxhe që kompania nuk mund ti

shlyente asnjëherë të anulloheshin përfundimisht. Në këtë mënyrë shpërblehesh

kompania për faktin që bashkëpunonte në mos shmangien e përgjegjësive të saj. Ligji i

vitit 1867 ishte i pari i cili parashikonte mbrojtjen e kompanive. Rregullat dhe praktikat

që ndiqeshin deri në atë kohë, përgjithësisht mbronin kreditorin dhe ishin të ashpra ndaj

proçedurës së falimentimit.

Ato fokusoheshin në mbulimin e investimit të kreditorëve, dhe ishin jovullnetare, ndryshe

nga praktikat e sotme që bazohen në vullnetin e kompanive të cilat janë në vështirësi

financiare. Ligjet dhe praktikat modern të falimentimit në SHBA theksojnë riorganizimin

e kompanive të cilat janë në vështirësi financiare. Akti i Falimentimit më 1898

parashikonte një opsion të mbrojtjes kompanive, duke u vënë në pozicionin e “likuidimit

të kapitalit vet”. Trazirat në kohën e Depresionit të Madh, çuan në rishikimin e Akti i

Falimentimit më 1934, nga Gjykata Supreme e SHBA.

Qëllimi kryesor i procedurave të falimentimit ishtë dhënia e një starti, fillimi të ri

debitorëve, nga pengesat financiare.Në Aktin e Falimentimit theksohej” starti i ri jepet

një debitori të pafat, por të ndershëm, një mundësi e re në jetë, dhe një fushë e artë për

përpjekjet e ardhshme, të penguar nga presioni dhe dekurajimi i borxheve ekzistues…”.

Më vitin 1938, në këtë akt u përfshinë dhe disa dispozita për riorganizimin e kompanive.

Gjithashtu u parashikua dhe një fond që duhet ta mbanin kompanitë që të mbronte

57

humbjet e konsumatorëve, duke u dhënë kështu prioritet në krahasim me kreditorët e

tjerë.

Gjendja e vështirë e kompanive të sigurimit më 1969, 1970, çoi në likuidimet vullnetare,

shkrirjet, dhe falimentimet e shumë kompanive. Reagimi i Kongresit ishte nxjerrja e Aktit

të Mbrojtjes së Investitorëve, më 1970, duke rifituar besimin e investitorëve, dhe të rritej

përgjegjësia financiare e agjentëve dhe ndërmjetësve që vepronin në treg.

Rishikimi i radhës i rregullimit ligjor të falimentimit, ishte në vitin 1978, u miratua Kodi i

reformës së Falimentimit. Ky kod përmbante disa kapituj të proçedurave të falimentimit,

të cilat në varësi të situatës së kompanive parashikonin rregullime të vecanta ligjore të

tyre. Kapitulli 7 ka të bëjë me likuidimin. Në këtë kapitull parashikohet një proçes

likuidimi sipas të cilit kompania mbyllet përfundimisht, nuk ekziston.

Pasuria e saj do të shitet, dhe pas zbritjes së shpenzimeve të nevojshme të këtij procesi, të

gjitha fondet e mbetura do tu shpërndahen kreditorëve në bazë të përparësisë së tyre. Kjo

procedurë është e ngjashme me atë që zbatohet dhe në shumë vende të botës. Kapitulli 9 i

cili trajton procedurat falimentimit të njësive qeverisëse vendore aplikohet për

riorganizimin e bashkive dhe komunave.

Kapitulli 11, Riorganizimi është një nga pikat e forta të këtij akti, i cili edhe në ditët e

sotme rregullon raste të ndryshme të falimentimit. Kjo dispozitë përdoret për kompanitë

të cilat mund të vazhdojnë aktivitetin e tyre nëse ato mund të bëjnë një ristrukturim të

borxhit, qoftë duke vonuar pagesat e borxhit, ose duke zvogëluar shumën e principalit të

huazuar. Drejtuesit e kompanisë e kanë të drejten të mbajnë kontrollin e kompanisë,

“debitor nën zotërim”. Ato ndjekin veprimet e përditshme të kompanisë.

Drejtuesit paraqesin një plan riorganizimi për të ardhmen e kompanisë. Më pas ky plan

shqyrtohet nga gjykata, e cila ka të drejtën që ti bëjë dhe ndryshime këtij plani. Pasi

miratohet, është i vlefshëm për zbatim. Karakteristikat kryesore të kapitullit 11

konsistojnë në një qëndrim stabël; mbajtja e drejtimit ekzistues; tipari debitorit nën

zotërim.

Periudha kohore për debitorin për të propozuar planin e riorganizimit është e përcaktuar

në mënyrë taksative. Në këtë mënyrë debitori mbrohet nga lëvizjet dhe kërkesat e

kreditorëve. Kapitulli 13 ka të bëjë me rregullimin ligjor të procedurave të riorganizimit

të individëve më të ardhura të rregullta. Kapitulli 15 parashikon rregullat për proçedurat e

falimentimit të kompanive, të cilat kanë aktivitet jashtë USA, por që janë debitorë në

kompanitë amerikane.

Sipas këtij kapitulli lejohen gjykatat jo-amerikane të falimentimit për të kërkuar ndihmën

e gjykatave të falimentimit të SHBA në rastet kur debitori ka asete të konsiderueshme në

SHBA për mbështetje në shpejtësinë e procedurave, shmangien e mashtrimeve etj.

Rregullime në kapituj të tjerë të aktit u bënë dhe gjatë viteve 1980-1990, për shembull më

1986 u rregullua kapitulli 12, për rregulliet e detyrimeve të familjeve fermere, dhe

familjeve peshkatare. Në vitin 1983 u krijuan lehtësira për të mbrojtur kompanitë nga

kontratat e nënshkruara të punës. Në vitin 1980 u qartësuan rregullat për detyrimet

tatimore etj.

Më 22 tetor 1994 presidenti Klinton, miratoi Ligjin e ri për falimentimin, në të cilin

parashikoheshin dispozita si për falimentimin e individëve ashtu dhe të kompanive, si për

58

shembull” shtyrja në kohë e procedurave të falimentimit, inkurajimi debitorëve individë

të përdorin kapitullin 13 për riskedulimin e borxheve të tyre, përdorimi kapitullit 7 për

likuidimin e kreditorëve. Në 1994 u ngrit dhe Komisioni Kombëtar i Falimentimit,

funksionet e të cilit ishin hetimi i ndryshimeve të mëtejshme në ligjin e falimnetimt dhe

cështje të tjera të lidhura më te. Në 1997 Komisioni Kombëtar i Falimentimit hartoi një

program të plotë për reformat të cilat duheshin ndërmarrë për të shmangur mangësitë në

ligjin aktual.

Në 19 prill 2005, presidenti Bush miratoi Aktin e Parandalimit të Abuzimit me

Falimentimin, dhe Aktin e Mbrojtjes së Konumatorit. Këto sollën një frymë të re per

kompanitë. Ato kompani të cilat kanë mundësi të paguajnë borxhet e tyre, duhet të

paguanin të paktën një pjesë të tyre. Gjithashtu ai krijon figurën e mbrojtësit të

konsumatorëve, dhe parashikon proçedurat për riorganizimin e kompanive

ndërkombëtare.

Në vitin 2014 u krijua Instituti Amerikan i Falimentimit (ABI) prej 23 anëtarësh të

pëzgjedhur nga fusha të ndryshme, ligjore, akademike, sektori financiar. Funksioni i tij

ishte të bëhej një studim në lidhje me reformat të cilat duheshin bërë në Kodin e

Falimentimit. Rekomandimet ju paraqiteshin Kongresit për miratim në fillim të vitit

2015. Çështjet e propozura kishin të bënin me: çështjet e kreditit të siguruara, debitorin-

nën zotërim, termat financimit, çështjet e punës dhe përfitimet, çështje në lidhje me

shitjen e të gjitha aseteve të gjatë falimentimit, qira dhe kontrata refuzimi, çështjet e

vlerësimit, kredi tregtare, debitor-në-posedim, qeverisja dhe mbikëqyrja korporatave,

rishikimi i porteve të sigurta për kontratat, trajtimin e subjekteve të falimentimit-të largët

etj.

Për shkak të filozofisë pro debitor, shumica e vendeve ne botë po adoptojnë dispozita të

ligjit të USA në hartimin e rregullimeve ligjore të tyre. Ato po zhvendosen drejt një

rregullimi më bujar të dukurisë së falimentimit. Kjo sdo të thotë që të krijohet një prirje

stil amerikan të sistemit të falimentimit, por një konvergjencë globale e regjimeve të

falimentimit. Qëllimi është të vendoset një proçes konkurence në politikat ekonomike të

cilat do synojnë të shpërblejnë vendet që adoptojnë politika efiçente ekonomike, dhe të

ndëshkojnë ato që bëjnë të kundërtën.

3.4 Kuadri ligjor i falimentimit në Shqipëri

3.4.1 Evoluimi legjislativ nga periudha e Zogut deri në 2002

Në vendin tonë fillesat e rregullimit ligjor të procesit falimentimit gjenden në Kodin

Tregtar të Zogut, “Libri i gjashtë – Falimentimi”. Ky kod përshkohej nga e njëjta frymë e

ligjit të falimentimit të përfshirë në Kodin Tregtar Italian të vitit 1882. Sipas këtij ligji

tregtari konsiderohej se ishte në gjendjen e falimentimit kur pushonte së bëri pagesat për

obligimet (detyrimet) e tij tregtare.38

Çdo kreditor për shkak tregtie mund të kërkonte në gjykatë falimentimin e debitorit të tij

duke treguar pushimin e pagesave të këtij debitori. Karakteristikë e ligjit të Zogut ishte se

që pasi depozitohej kërkesa për falimentimin e një tregtari, përveç gjykatës tregtare në

proçes përfshiheshin dhe Prokuroria e cila duhej të hetonte nëse i falimentuari kishte

38

Kodi Tregtar i Zogut, Libri i gjashtë “falimentimi”, neni 857

59

preçedentë penalë. Gjithashtu Ligji i njihte të drejtën gjykatës tregtare për të marrë

kompetenca të policisë gjyqësore, duke i njohur të drejtën për të urdhëruar arrestimin e të

falimentuarit kur ka prova të mjaftueshme për një proçedim penal. Një rregullim i tillë

ndeshet edhe në legjislacionin e falimentimit italian.

Ligji i parë i mirëfilltë i falimentimit u hartua pas viteve 90, Ligji nr. 7631, dt.

29.10.1992, “Mbi Falimentimin e Ndërmarrjeve Shtetërore” dhe që hyri në fuqi me 1

janar 1993. Ky ligj kishte për qëllim të likuidonte ndërmarrjet jofitimprurëse të

ekonomisë shqiptare. Mbizotëruese në ato vite ishin pikërisht ndërmarrjet shtetërore, të

cilat, në pjesën më të madhe të tyre, arrinin të ekzistonin në treg edhe pse nuk kishin

efekte pozitive në ekonomi. Ligji kishte gjithsej 40 nene, dhe ndahej në katër kapituj:

kapitulli I “Dispozita të përgjithshme” (kishte 3 nene); kapitulli II “Gjendja e ndërprerjes

dhe e ndalimit të pagesave” (14 nene); kapitulli III “Likuidimi” (15 nene); kapitulli IV

“Dispozita të veçanta” (8 nene përfshirë këtu edhe hyrjen në fuqi të ligjit). Falimentimin

kishin të drejtë ta kërkonin kreditorët me përqindjen më të lartë të borxhit,ose ministrisë

së linjës apo organit të pushtetit lokal që kishte në vartësi ndërmarrjen, por jo vetë

ndërmarrjes. Në këtë ligj parashikohej një proçedurë e vetme që mund të çonte në

rehabilitimin e ndërmarrjes apo në likuidimin e saj. Kështu, në kapitullin II parashikohej

mundësia e një marrëveshje për riorganizim në mënyrë që të mund të ruhej subjekti dhe

të mund të verifikohej nëse ekzistonte mundësia që të nxirrej ndërmarrja nga paaftësia

paguese.

Marrëveshja duhet të miratohej me shkrim nga drejtori i ndërmarrjes, përfaqësuesi i

bankës, përfaqësuesi i ministrisë ose i organeve të pushtetit lokal nga varet ndërmarrja.

Gjykata vendoste se sa do të ishte afati i mbikëqyrjes të mundësisë të rivendosjes së

gjendjes të aftësisë paguese, që nuk mund të ishte më shumë se 6 muaj. Për realizimin e

një proçedure të tillë gjykata emëronte një administrator të ndërmarrjes, që ngarkohej si

mbikëqyrës. Në qoftë se do të merrej vendimi për vazhdimin e veprimtarisë, ndërmarrja

do të vazhdonte të ekzistonte si subjekt. Kur nuk mund të vazhdonte veprimtaria,

ndërmarrja kalonte në likuidim me vendim të gjykatës.

Ligji nr. 8017, dt 25.10.1995 “Për Proçedurat e Falimentimit” plotësonte shumë

boshllëqe të ligjit të mëparshëm dhe qëllimi i tij ishte tu jepte përparësi mjeteve të

riorganizimit, për të mbështetur një ekonomi tregu në fillimet e zhvillimit të saj dhe për të

vendosur rregulla rigoroze në lojën e tregut në këtë fushë. Ky ligj u mbështet kryesisht në

ligjin gjerman, pra ky është viti që shënon kthesën nga parimet italiane që mbështetej

kodi i Zogut, në parimet gjermane. Ligji nr. 8017, dt 25.10.1995 “Për Proçedurat e

Falimentimit” ka dy burime të projekt-ligjit: projektin gjerman dhe amendamentin e

FMN. Sipas ligjit të vitit 1995, legjitimoheshin si kërkues për hapjen e proçedurës së

falimentimit vetëm debitori dhe kreditori.

Kusht për hapjen e proçedurës së falimentimit parashikohej paaftësia paguese - kusht i

përgjithshëm, dhe mbingarkesa me borxhe - kusht specifik për shoqëritë tregtare; edhe

pse për asnjërën prej tyre nuk jepej kuptimi apo përkufizimi juridik sipas këtij ligji. Në

këtë ligj parashikohej realizimi nëpërmjet një proçedure të vetme si i falimentimit të

debitorit në krizë edhe i riorganizimit të tij. Ligji i 1995 përcaktonte një tabelë

prioritetesh specifike vetëm për proçedurën e falimentimit, duke përcaktuar qartë rendet,

përcaktim që përbën bazën e një proçedure falimentimi. Gjithashtu, kishte shumë mirë të

përcaktuara veprimet e kundërshtueshme, ku dalloheshin qartë standardet e mashtrimit, si

60

dhe afatet e shikimit pas, edhe pse këto ishin disi të shkurtra. Pikërisht, pjesa që

rregullonte veprimet e kundërshtueshme të debitorit, ishte pjesa që u shtua me

amendamentet e FMN. Afatet e “shikimit pas” që parashikoheshin në të ishin disi të

shkurtra, që gjë u ndie shumë në falimentimin e firmave piramidale, që si skema

mashtrimi që ishin, kishin filluar këto veprime mashtruese shumë më parë se periudha që

parashikonte ligji për të ushtruar të drejtën për kthim të tyre. Përmirësimi i radhës ishtë në

vitin 2002, ligji nr 8901, dt 23.05.2002 “Për Falimentimin” shtuar dhe ndryshuar me

ligjin nr. 9919, dt. 19.05. 2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr 8901,

dt.23.05.2002 “Për Falimentimin”.

3.4.2 Kuadri ligjor aktual dhe problematikat që ngrihen

Ligji i vitit 2002 solli ndryshime thelbësore në krahasim me ligjin e vitit 1995, si p.sh. sa

i takon rendit të prioriteteve të kërkesave të kreditorëve, shkarkimi i shoqërisë nga pjesa e

mbetur e detyrimeve, etj., ndërkohë që ndryshimet e bëra në vitin 2008, konsistojnë në

krijimin e Agjencisë së Mbikëqyrjes së Falimentimit, si dhe përforcimin e rolit të

administratorit të falimentit. Agjencia Mbikëqyrjes së Falimentimit ka si qëllim kryesor:

1. Të mbrojë integritetin e sistemit të falimentit në vendin tonë.

2. Të nxisë efektivitetin dhe efikasitetin brenda sistemit të falimentit.

3. Agjencia ka në përgjegjësi vendosjen e politikave për sistemin e falimentimit,

mbikëqyrjen e dispozitave të procedurës së falimentit dhe sigurimin e mbështetjes

administrative.

4. Gjithashtu, Agjencia kontrollon për rastet abuzive të kryera nga palët dhe

ndihmon organet ligjzbatuese për të parandaluar të tilla akte, si mashtrim apo

krim financiar.

Administratori i Falimentit është personi i ngarkuar nga gjykata me detyrën për të

administruar një shoqëri që ka paraqitur kërkesën për të filluar proçedurat e falimentimit,

ose një shoqëri ndaj së cilës është paraqitur kërkesa në gjykatë për të filluar procedurat e

falimentimit nga palë të treta.

Që me fillimin e proçedurave të shqyrtimit të kërkesës për falimentim dhe, në vazhdim,

me zbatimin e procedurave të falimentimit, e drejta (dhe detyra) e disponimit dhe

administrimit të pasurisë së shoqërisë kalon nga administratori i shoqërisë tek ai i

falimentit. Administratori i Falimentit është ai që realizon konkretisht proçedurën e

falimentimit.

Administratori i Falimentit caktohet nga gjykata që në momentin kur paraqitet kërkesa

për hapjen e procedurave të falimentimit, qoftë nga vetë shoqëria, qoftë nga palët e treta,

d.m.th. kreditorët. Që nga ky moment dhe deri kur gjykata merr vendim për pranimin ose

jo të kërkesës për hapjen e procedurave të falimentimit, administratori i falimentit ka

statusin “e përkohshëm”. Gjatë kësaj periudhe, midis të tjerash, detyrat e Administratorit

të Falimentit janë edhe: të verifikojë nëse është real shkaku për hapjen e procedurës së

falimentimit, si dhe të verifikojë nëse është mundësia për vazhdimësinë e veprimtarisë

nga debitori.

Me marrjen e vendimit nga gjykata për pranimin e kërkesës për hapjen e procedurave të

falimentimit, atëherë administratori i falimentit merr detyrat e plota për administrimin e

masës së falimentit. Ligji për falimentimin përcakton qartë rolin, të drejtat dhe detyrat që

61

ka ai në raport me shoqërinë dhe kreditorët, përfshirë dhe shtetin-kreditor, si dhe parimet

se si trajtohen palët e treta, si p.sh. parimi i kolektivitetit, parimi i universalitetit dhe

parimi i gjithëpërfshirjes dhe i trajtimit të barabartë, të cilat kërkojnë shlyerjen në mënyrë

kolektive të të gjitha detyrimeve të shoqërisë, duke përdorur të gjithë pasurinë e shoqërisë

dhe duke përfshirë të gjithë kreditorët e shoqërisë.

Sipas përcaktimeve të ligjit për falimentimin, një administrator falimenti mund të jetë çdo

person fizik i licencuar si ekonomist, noter apo jurist dhe që ka fituar të drejtën e mbajtjes

së licencës. Kostot e Administratorit të Falimentit mbulohen nga masa e falimentimit,

d.m.th. nga pjesa e pasurisë së shoqërisë që është në proces falimentimi dhe që kanë

prioritet ndaj gjithë detyrimeve të tjera që ka shoqëria ndaj palëve të treta. Administratori

i falimentit zëvendëson totalisht administratorin e shoqërisë. Ky ligj parashikon që

qëllimi kryesor i zbatimit të proçedurave të falimenti është:

-Shlyerja, në mënyrë kolektive e detyrimeve të debitorit, nëpërmjet likuidimit të të gjitha

pasurive të tij dhe shpërndarjes së të ardhurave

-Në rastin e një plani riorganizimi, nëpërmjet arritjes së një marrëveshjeje tjetër, me

synim kryesor ruajtjen e veprimtarisë ekzistuese.

Riorganizimi është procesi që synon fuqizimin e gjëndjes financiare dhe

qëndrueshmërinë e biznesit të debitorit në mënyrë që të mund të vazhdojë të operojë në

vijimësi. Likuidimi është procesi i mbledhjes dhe shitjes së aseteve të një debitori të

paaftë të paguajë dhe me mbingarkesë borxhesh, në mënyrë që të shpërndajë të ardhurat

kreditorëve të saj. Likuidimi mund të përfshijë një shitje graduale të aseteve të debitorit,

apo shitjes së gjithckaje, ose shumicës së aseteve. Proçedurat e riorganizimit dhe

likuidimit ndryshojnë në 3 mënyra kryesore: shkallën në të cilën ato lejojnë kreditorët e

siguruar të mbulojnë borxhin e tyre, gjasat që një biznes i vlefshëm do të vazhdojë

vijimësinë e operimit në treg pas procedurave të falimentimit dhe masës në të cilën

adresohen shqetësimet e kreditorëve të pasiguruar. Riorganizimi ka avantazhin e

adresimit të shlyerjes së borxheve ndaj të gjithë kreditorëve, të siguruar dhe të pasiguruar,

si dhe lejon bizneset e qëndrueshme për të vazhduar operimin në treg. Likuidimi

gjithashtu adreson shqetësimet e të gjithë kreditorëve kolektivisht, edhe pse bizneset

mbyllen zakonisht pas përfundimit të proçedurës.

Gjithsesi ligji ka mangësi dhe ndër to mund të numërojmë:

Krahasuar dhe me legjislacionet e vendeve të huaja, pozitat e debitori në një

procedurë falimenti ndodhen në një gjendje diskriminuese. Ligji nuk i le hapësira

bizneseve për tu riorganizuar, por është i orientuar drejt zbatimit të procedurave të

likuidimit.

Struktura e ligjit aktual nuk plotëson kërkesat evidente që diktohen nga kushtet e

reja në të cilat gjendet biznesi sot. Kjo ka sjellë që në zbatimin në praktikë të

evidentohen vështirësi e theksuar për të kuptuar dhe interpretuar ligjin aktual dhe

nga subjekte të specializuara në fushën financiare.

Ligji aktual nuk përcakton saktë se për cfarë mund të aplikohet në fazën fillestare

të nisjes së procedurave të falimentit. Pra, nuk përcakton mundësi alternative nëse

një proçedurë aplikimi mund të jetë për ndjekjen e procedurës së likujdimit, të

riorganizimit apo për ristrukturim borxhi me të ardhura të rregullta.

62

Legjislacioni aktual nuk i sanksionon saktë detyrat dhe përgjegjësitë e

administratorit të falimentit, apo detyrat e mbikëqyrjes në një procedurë

falimenti.Duke mos u specifikuar qartë detyrat e Administratorit, ekziston risku i

shpërbërjes së masës së falimentit, dështimit të gjithë proçesit, apo i shmangjes

nga përgjegjësia ligjore.

Ligji aktual sanksionon në mënyrë të përgjithshme se çfarë është masa e

falimentit, por nuk përcakton konkretisht sendet dhe pasuritë që përfshihen, dhe

deri ku shtrihet masa e falimentit. Nga zbatimi në praktikë është konstatuar

mosrealizimi i një procedure, për shkak të keqintepretimeve nga gjykata të

ndryshme në forma të ndryshme, se çfarë do të quajmë masë apo pasuri e debitorit

e cila i nënshtrohet një procedure falimenti.Masa e falimentimit përfshin të gjithë

pasurinë dhe të drejtat e debitorit në datën e hapjes së procedurës së falimentimit

dhe pasurinë që ai fiton gjatë zbatimit të kësaj proçedure falimentimi.

Ligji aktual nuk parashikon asgjë, në lidhje me mashtrimet në procesin e

falimentit, ndërkohë që legjislacionet e vendeve të zhvilluara kanë të përcaktuara

llojet e mashtrimeve në faliment, si dhe masën dhe mënyrat e vendosjes së

sanksioneve penale, apo administrative që vendosen në rast të konstatimit të tyre.

Shumë kompani e përdorin këtë proces për të mos paguar taksat, duke ndryshuar

emrin herë pas here.

Ligji aktual kufizon mënyrën e funksionimit dhe përgjegjësitë e organit të

Agjencisë së Mbikqyrjes së Falimentit, duke sqaruar rolin dhe përgjegjësitë e këtij

organi vetëm në një numër të vogël të neneve të këtij ligji. Nisur nga studimi

krahasimor me legjislacionin e vendeve më të zhvilluara, si dhe me zhvillimet

ekonomike në vend, vlerësohet i nevojshëm fuqizimi i rolit të Agjencisë së

Mbikqyrjes së Falimentit në proçesin e falimentit, duke e përfshirë atë si palë

aktive gjatë shqyrtimit të çështjeve.

Qeveria shqiptare, gjatë vitit 2015 ka kërkuar ndihmën e Bankës Botërore për të lehtësuar

procedurat e falimentit dhe riorganizimin e bizneseve në vështirësi financiare. Kjo do të

realizohet në sajë të projektit “Për Zgjidhjen e Borxhit dhe Daljes së Biznesit nga

Falimenti”, në kuadër të nënshkrimit të një marrëveshjeje bashkëpunimi midis Ministrisë

së Drejtësisë dhe Koorporatës Financiare Ndërkombëtare (IFC). Zbatimi i këtij projekti

do të jetë një mbështetje për reformat që po ndërmerr qeveria shqiptare në kuadër të

zgjidhjes së problematikave të parashtruara nga biznesi, ku një ndër keto problematika

lidhet edhe me mosfunksionimin e ligjit për falimentimin. Për realizimin e kësaj

marrëveshje, ekspertët e huaj do të japin asistencën e vazhdueshme në drejtim të:

- Përmirësimit dhe zbatueshmërisë së ligjeve,

- Dhe përgjegjësive në fushën e sistemit të falimentimit.

Marrëveshja e nënshkruar parashtron, përveç të tjerave edhe rritjen e besimit mes

huadhënësve dhe përmirësimin e mundësive për kredi për biznese, lehtësimin në lidhje

me ristrukturimin e bizneseve me asete të qëndrueshme, por me paaftësi paguese dhe

reduktimin ose kufizimin e riskut për marrjen e kredive.

Duke u nisur nga të dhënat e faqes zyrtare të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, vërehet

që rastet e kërkimit të hapjes së proçedurës së falimentimit janë të rralla dhe

63

përgjithësisht kërkesa është bërë nga organet tatimore. Bazuar në Ligjin nr.

9920/19.5.2008 “Për falimentimin”, organet tatimore kërkojnë hapjen e proçedurës së

falimentimit për njësitë të cilat në pasqyrat financiare të tyre paraqesin humbje për një

periudhë 3 vjeçare. Gjatë periudhës 2008-2014 pranë kësaj gjykate janë paraqitur 173

çështje me objekt kërkesë për çelje procedure falimentimi. Grafiku i mëposhtëm jep

shpërndarjen e këtyre çështjeve ndër vite. Numri më i lartë i çështjeve është në periudhën

2009-2010, shkak i të cilave mund të jenë ndryshimet ligjore në ligjin për falimentimin

dhe në ligjin për proçedurat tatimore. Numri mesatar i çështjeve në çdo vit është afërsisht

24.

Grafiku nr 6 - Numri i kërkesave për hapjen e falimentit

Burimi: Arkiva e Gjykatës Rrethi Tiranë

Grafiku i mëposhtëm jep shpërndarjen e kërkesave për deklarimin e falimentimit sipas

rretheve kryesore në vendin tonë deri ne fund muajit shtator të vitit 2015.

64

Grafiku nr 7: Shpërndarja kërkesave falimentim sipas rretheve

Burimi: Arkiva e Gjykatës Rrethi Tiranë Rrethi me më shumë subjekte tatimore për të cilat kanë filluar procedurat e falimentimit

është Vlora me 36 subjekte ose 31% të totalit. Ndërkohë rrethet e tjera shënojnë

përkatësisht Durrësi me 27 subjekte ose 23% të totalit të subjekteve nën falimentim,

Elbasani dhe Gjirokastra 8%, Tirana vetëm 8 subjekte ose 7% të totalit të subjekteve nën

falimentim, Shkodra 4% etj. Njësi të cilësuara tatimpagues të mëdhenj në proces

falimentimi janë 13 të tilla.

Numri i njësive në falimentim përves një treguesi për cilësinë e biznesit në vend, sikurse

shfaq edhe karakteristika të bizneseve që përdorin falimentin si një instrument për tu

shmangur detyrimeve kundrejt palëve të treta që kanë investuar apo kredituar në kompani

Numri më i lartë i aplikimeve për hapjen e proçedurës së falimentit kryhet nga drejtoritë

rajonale tatimore, nga kreditorët e subjekteve të falimentuar, ose mund të kryhet në

bashkveprim me organet tatimore dhe kreditorët..

Sipas legjislacionit tatimor administrata tatimore kërkon në gjykatë fillimin e

procedurave të falimentimit nëse tatimpaguesi ka 2 vjet që ka kaluar në status pasiv pranë

QKR, ka detyrime tatimore të deklaruara si të pambledhëshme, rezulton me humbje të

kapitaleve të veta për të paktën 3 vjet rresht ose ka detyrime të pashlyera ndaj

administratës tatimore për të paktën 2 vjet.

Shumica e kërkesave për hapjen e procedurës së falimentimit në pjesën më të madhe

është e dështuar, sepse gjykata vendos pushimin e çështjes, inkompetencën e saj

gjyqësore ose e kthen çështjen për plotësim aktesh.

Kur gjykata vendos pushimin e çështjes kjo ndodh kryesisht për dy shkaqe: (1) kërkuesi

nuk paraqitet në gjykim dhe (2) Kërkuesi vepron duke hequr dore nga gjykimi se është

duke rishqyrtuar situatën financiare të subjektit tregtar. Zakonisht me shkakun e dytë

lidhen kryesisht kërkesat e paraqitura nga organet tatimore, të cilat fillimisht nisen nga

rregulli se subjekti ka dy apo tre vjet me humbje, por më vonë gjatë gjykimit kërkuesi

konstaton se kjo nuk e bën atë automatikisht një subjekt të falimentuar dhe rezulton se

65

pavarësisht humbjeve, subjekti tregtar ka pasuri dhe asete dhe i shlyen detyrimet e tij.

Inkompetenca shfaqet në rastet kur kërkuesi ka paraqitur kërkesën në gjykatën jo të duhur

për legjitimin për të vendosur për hapjen e procedurës së falimentimit. Gjykata vendos

rrëzimin e kërkesës për hapjen e procedurës së falimentit, në rastet kur : (1) shkaku i

falimentit mungon , (2) në rastet kur për një shoqëri nuk duhet të hapet proçedura e

falimentimit, pasi shoqëria ka zmadhuar kapitalet e veta dhe nuk ka borxhe të pashlyer

ndaj kreditorëve të ndryshëm.

Tabela nr 4: Mbi mënyrën e përfundimit të çështjeve të falimentimit:

Burimi: Të dhënat e përpunuara nga AMF

Afatet e gjykimit të një proçedure falimentimi variojnë nga afate të shkurtra deri ne

kohëzgjatje të gjata të tyre. Afatet ligjore pothuajse nuk respektohen për proçedurat e

falimentimit.Në grafikun e mëposhtëm paraqitet kohëzgjatja e shqyrtimit të kërkesave

për hapjen e proçedurës së falimentit.

Grafiku nr 8: Kohëzgjatja e shqyrtimit të kërkesave për falimentim

Burimi: Arkiva e Gjykatës Rrethi Tiranë

Periudha Pranua

r

Refuzua

r

Pushua

r

Përfundu

ar

Pa

Përfunduar

2010 4 12 51 67 55

2011 12 21 19 52 28

2012 11 9 23 42 40

2013 9 45 61 115 31

2014 16 21 83 118 29

66

Afatet e tejzgjatura të proçedurave të falimentimit, numri i ulët i rasteve të përfunduara të

njësive të falimentuara, vështirësitë dhe pengesat në proçesin e falimentit vijnë nga

problematikat që ka ligji aktual mbi falimentimin, i cili si drejtim kryesor ka likujdimin,

dhe jo riorganizimin si një nga mundësitë e falimentimit. Prandaj është e nevojshme që

ligji aktual të riformatohet, duke nxjerrë në fokus riorganizimin e debitorit dhe

marrëveshjet parafalimentare, që të shmangin dështimin. Ligji aktual për falimentimin

duhet të orientohet drejt modelit të Kapitullit 11 të Kodit Amerikan të falimentit, duke

lënë pas modelin gjerman mbi bazën e të cilit është ndërtuar aktualisht.

3.4.3 Perspektiva e reformës së legjislacionit për falimentimin

Jemi të gjithë të ndërgjegjshëm që në treg ka vështirësi ekonomike, ka biznese që kanë

falimentuar prej kohësh, që janë fantazmë, që nuk ushtrojnë veprimtari ekonomike për

shkak të ngarkesës së borxheve, por kur shkojmë në gjykatë shohim që rastet janë të

kufizuara. Dështimi i falimentimit vjen, sepse kur subjektet kërkojnë hapjen e procedurës

në gjykatë, nuk kanë fare likuiditete, gjë që bllokon proçesin.

Për këtë arsye projektligji për ligjin e ri mbi falimentimin parashikon krijimin e një

fondi publik që do të ndihmojë në shmangien e kësaj situate. Çështja ka të bëjë me ato

raste kur mungojnë asetet ose likuiditeti për të mbuluar shpenzimet e falimentit, pasi nëse

nuk ndodh kjo, procesi nuk vijon. Për këto raste është parashikuar një fond i posaçëm

publik, që do të administrohet nga Agjencia e Mbikëqyrjes së Falimentit. Menaxhimi do

të përdoret kur subjekti nuk ka aftësi paguese. Fondi publik do të krijohet nga pagesa e

tarifave apo taksave gjyqësore që lidhen me proceset gjyqësore të falimentimit, dhe

ndoshta mund të jetë edhe një tarifë që mund të parashikohet në momentin e hapjes së

procedurës

Janë një sërë aspektesh që në draftin e hartuar paraprakisht nga ekspertët paraqiten si

zgjidhje për një sërë problemesh të hasura në terren. I tillë është zgjerimi i rrjetit të

subjekteve që futen në procedurën e falimentit (me ligjin ekzistues ky rrjet është i

ngushtë) duke përfshirë edhe familjet bujqësore, personat juridikë publikë, organizatat

jofitimprurëse, por edhe njësitë vendore. Për këto të fundit propozohet që t‟i nënshtrohen

vetëm riorganizimit, por vetëm pasi të jetë marrë më parë leje nga Kontrolli i Lartë i

Shtetit.

Nga ana tjetër, proçedura e falimentit nuk mund të hapet për subjektet që ushtrojnë

veprimtari në sektorët me interes publik dhe të caktuar si strategjikë.

Një tjetër risi është parashikimi i prezencës së prokurorit dhe njoftimin e tij për çdo hap të

falimentit. Prokurori do të vihet në dijeni për çdo marrëveshje që mund të arrihet. Në

momentin e marrjes së një kopjeje të vendimit të proçedurës së falimentit, prokurori për

të shmangur abuzimet i kërkon Administratorit të Falimentit të verifikojë transfertat dhe

veprimet juridike që lidhen me pasuritë e debitorit dhe personave të lidhur me të, të

paktën tri vitet e fundit përpara aplikimit për hapjen e proçedurës së falimentit.

Në ligjin ekzistues mungon rregullimi ligjor i procesit të ristrukturimit të borxhit. Në

draft zgjidhja propozohet duke i dhënë të drejtë debitorit që të kërkojë nga gjykata

miratimin e marrëveshjes për ristrukturimin e borxhit, të arritur me pëlqimin e

67

kreditorëve, të cilët zotërojnë shumicën e masës së kredive të tij. Ajo i komunikohet

prokurorit.

Kjo është një nga risitë themelore të projektligjit, përfshirja e ristrukturimit të bizneseve

që kanë humbur aftësinë paguese. Kështu që përveç falimentit klasik do të ketë edhe një

zgjidhje të re që mund të vijë nëpërmjet një administrimi të ri të kompanisë nga një palë e

tretë etj.

Kuadri i ri ligjor për falimentin do të ketë në fokus çështjet që lidhen me paaftësinë

paguese të subjekteve debitore, si dhe praktikat e ristrukturimit të borxhit, të cilat do të

shmangin eliminimin e biznesit dhe do të rimodelojnë strukturën financiare dhe

organizative të subjekteve debitore. Organizimi i bizneseve me humbje, nëpërmjet

ristrukturimit, do të mund të parandalojë edhe efektet negative në ekonomi.

Ligji i ri synon gjithashtu shlyerjen, në mënyrë kolektive të detyrimeve të debitorit,

nëpërmjet likuidimit të të gjitha pasurive të tij dhe shpërndarjes së të ardhurave ose një

plan riorganizimi, nëpërmjet arritjes së një marrëveshjeje tjetër, me synim kryesor

ruajtjen e veprimtarisë ekzistuese.

Sa u përket procedurave, drafti parashikon kompetencë të posaçme për gjykatën e

falimentit (çka nënkupton se nga trupi gjykues i shkallës së parë mund të përcakton një

numër i kufizuar gjykatësish që do të trajtojnë vetëm çështje të falimentit, por kjo do të

trajtohet edhe nga reforma në sistemin e drejtësisë), për gjykimin e çështjeve që lidhen

me masën e falimentit.

Një tjetër aspekt i rëndësishëm në draft është sugjerimi i shfuqizimit të nenit 104 i ligjit të

Tatimeve, i cili krijon paralelizëm për rastin e hapjes së proçedurës së falimentit për

subjektet me humbje, dhe parashikimin e hapjes së procedurës së falimentit nga organet

tatimore kur rezulton me paaftësi paguese për një periudhë 3-vjeçare.

Me ndryshimet që ne ofrojmë, pozitat e administratorit forcohen, përveç pagës, ai do të

ketë edhe një shpërblim për rastet e mbyllura me sukses. E në varësi të volumit të punës,

të detyrimeve që do të shlyhen, kredive të reja që mund të futen në sistem, ai do të ketë

edhe interesin e tij që do të rritet me një progresion gjeometrik.Duke u nisur nga modele

të tjera, është propozuar që çdo tre vjet, administratorët të bëjnë një aktivitet probonus

(pra falas).

Projektligji i ri parashikon edhe falimentin e individit. Në Shqipëri, kjo është një praktikë

e panjohur, për më tepër për shkak të informalitetit të lartë, zbatimi do të jetë i vështirë.

Falimentimi i individit si konsumator ka qenë i parashikuar edhe në ligjin ekzistues, por

risitë lidhen më shumë me aspekte teknike.

Në këtë projektligj sillet i plotë ai që njihet si “falimenti ndërkufitar” dhe për herë të parë

futet modeli UNCITRAL, që ka juridiksionin/kompetencën gjyqësore nga një shtet në

tjetrin për çështje të falimentit. P.sh.: Procesi mund të shpallet për një kompani e cila

“mëmën” e ka në një shtet të ndryshëm nga ai ku mund të jetë “bija” (që në këtë rast

mund të jetë në Shqipëri). Për këtë,ky projektligj, për herë të parë parashikon një kre të

plotë, i cili është në përputhje me ligjin Model të UNCITRAL-it.

Shpresohet që ligji i ri për falimentimin të hyjë në fuqi sa më shpejt dhe zbatimi i tij të

jetë sa më i lehtë dhe praktik, në mënyrë që të shmangen zvarritjet e proçedurave dhe

68

rritjet fiktive të kostove të proçedurës, çka ndikon drejtpërdrejt në dëm të palëve të

interesuara, debitorë, kreditorë dhe publiku i gjerë.

3.4.4 Disa statistika në lidhje me mbylljen e njësive ekonomike në

Shqipëri

Në Shqipëri fenomeni i falimentimit pothuajse nuk ekziston fare, ose mund të themi që

ekzistojnë falimentime të detyruara, dhe falimentime të padeklaruara. Ndërkohë që mund

të themi që paaftësia paguese është një fenomen i cili po shtohet me kalimin e kohës në

mjedisin tregtar në të cilën kryejnë aktivitet njësitë në Shqipëri. Edhe pse proçedurat e

falimentimit të cilat paraqiten në gjykata shtohen, ato nuk i përgjigjen ritmeve të rritjes së

paaftësisë paguese. Një nga treguesit e vlerësimit të klimës së biznesit të një vendi është

ai i mbylljes së njësive ekonomike, i cili ka të bëjë me fenomenin e falimentimit, me

kohëzgjatjen, me koston dhe “recovery rate”, përqindjen e shlyerjes së detyrimeve ndaj

kreditorëve. Ky tregues përdoret gjerësisht për të krahasuar efiçencën e ekonomive të

ndryshme në botë, dhe shërben si indikatorë i dinamikës dhe shëndetit të një ekonomie.

Kohëzgjatja e proçedurës së falimentimit tregon kohën e matur në vite për të filluar dhe

përfunduar proçesin e falimentimit. Ndërsa kosto mesatare e proçesit falimentimit tregon

totalin e shpenzimeve të kryera gjatë proçesit të falimentimit gjatë gjithë periudhës së

kohëzgjatjes së tij.

Sipas të dhënave të Doing Business (2014), proçedurat e falimentit në vendin tonë zgjasin

mesatarisht 2 vjet dhe kushtojnë 10% të pasurisë së debitorit. Norma mesatare e mbulimit

është 40.7 cent ndaj një dollari. Krahasuar me ekomitë e vendeve të tjera në rang botëror,

Shqipëria renditet e 62-ta nga 189 ekonomitë e këtyre vëndeve për lehtësi në proçesin e

falimentimit. Kohëzgjatja e një proçedure falimenti varet nga madhësia dhe kompleksiteti

i proçesit të falimentit dhe është seksioni tregtar i gjykatës që vendos për kohëzgjatjen

dhe vendosjen e afateve për mbylljen e proçesit të falimentit. Fenomeni i falimentimit

vështirësohet dhe në raport me oportunitetet dhe kostot e krijimit të ndërmarrjeve të reja.

Raporti Doing Business mat lehtësinë e fillimit të një

biznesit në një ekonomi duke regjistruar të gjithë proçedurat e nevojshme zyrtarisht për të

filluar dhe formalisht të veprojë një biznes si dhe kohën dhe koston e nevojshme për

përfunduar këto procedura.Ai gjithashtu regjistron dhe kapitalin minimal që kompanitë

duhet depozitojnë para regjistrimit (ose brenda 3 muajve). Renditja në lehtësimin e

fillimit të një biznesi është mesatarja e thjeshtë e renditjeve të përqindjeve të katër

komponentëve: procedurat, koha, kosto dhe pagesa për kapital minimal. Sipas të

dhënave të Doing Business (2014) koha e krijimit të një biznesi të ri është mesatarisht 4.5

ditë, kosto e krijimit të biznesit të ri 21.1% e të ardhurave për frymë, dhe pagesa kapitalit

minimal 0%, (e shprehur kjo si % mbi të ardhurat për frymë).

Krahasuar me ekonomite e vendeve të tjera në rang botëror Shqipëria qëndron në të 76-në

renditje të 189 ekonomive në lehtësimin e fillimit të një biznesi. Kjo renditje është e

rëndësishme sepse siguron informacion të dobishëm për vlerësimin se sa e lehtë është për

një sipërmarrës në Shqipëri për të filluar një biznes.

69

Grafiku nr 9: Renditja vendeve sipas lehtësisë fillimit të biznesit

Burimi: Database Doing Business 2014

Deri në fund të vitit 2014 numri i njësive ekonomike të cilat ushtrojnë aktivititet në

Shqipëri sipas të dhënave zyrtare të INSTAT, është 112537. Shifër më e lartë kjo

krahasuar më vitin 2013, 111083.

Numri i njësive të reja krahasuar me vitin 2013, është 1454, shifër kjo më e lartë

krahasuar me trendin e shtimit të numrit të njësive në vitet e kaluara. Në vitin 2013

kryenin aktivitet 12.131 njësi të reja në krahasim me vitin 2012. Vërehet se pjesa më e

lartë e njësive të reja është në sektorin e tregtisë, 37.4%.

Tabela nr 5 : Njësi ekonomike aktive, krijuar të reja dhe shkalla e lindshmërisë

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Njësi

aktive

62162 73672 8007

7

9453

3

9495

3

1030

38

1090

39

1068

37

1110

83

1125

37

Krijuar

të reja

9022 13358 1213

9

1896

4

1299

9

1646

9

1290

5

1282

8

1213

1

1737

7

Njësi

mbyllur

1848 5734 4508 1257

9

8384 6904 1503

0

7885 1592

3

Shk.

lindshm

ërisë

14.5 18.1 15.2 20.1 13.7 16 11.8 12 10.9 15.4

Burimi: Instat

Njësitë e mbyllura në çdo vit janë gjetur si diferencë e shumës së totalit të njësive aktive

të vitit parardhës me njësitë e reja dhe njësitë aktive të vitit aktual.

Pra për vitin 2014 duke pasur parasysh që njësitë aktive në vitin 2013 kanë qenë 111083,

shtojmë njësitë e reja të krijuar në 2014, 17377, numri total i njësive aktive duhet të ishte

70

128460. Por faktikisht në 2014 njësitë aktive janë 112537. Diferenca është pikërisht

numri i njësive që janë mbyllur gjatë vitit 2014.

Numri i njësive ekonomike që regjistrohen në Qendrën Kombëtare të Regjistrimeve deri

në tetor të vitit 2015 ka arritur shifër rekord krahasuar me të njëjtën periudhë të një viti

më parë. Sipas të dhënave zyrtare, gjatë periudhës janar – tetor të këtij viti numri i njësive

fillestare të regjistruara shënon shifrën 34,239. Kjo shifër është rreth 130 % më shumë se

e njëjta periudhë e vitit 2014 ose rreth 105 % më shumë se totali i vitit 2014 (16,731).

Vetëm gjatë muajit tetor u regjistruan 4,122 njësi ose 3 herë më shumë se e njëjta

periudhë e një viti më pare (1,363). Kjo si pasojë e fushatës së qeverisë shqiptare të

ndërmarrë për formalizimin e biznesit.Ndërsa regjistrimet janë rritur me ritme të larta, të

dhënat e ofruara nga Qendra Kombëtare e Regjistrimit flasin për më pak çregjistrime.

Gjatë periudhës janar-tetor të këitj viti u çregjistruan 3,303 njësi ose 0.4% më pak

krahasuar me vitin 2014 ku shifra ishte 3,317.Grafiku i mëposhtëm paraqet njësitë aktive

sipas aktivitetit ekonomik deri në fund të vitit 2014.

Grafiku nr 10: Njësitë aktive sipas aktivitetit ekonomik, fund të vitit 2014

Burimi: INSTAT

Nga këto të dhëna statistikore vërehet që peshën më të madhe në ekonominë e vendit tonë

e ze sektori i tregtisë, afërsisht 40%.

Grafiku nr 11: Njësitë e reja sipas aktivitetit ekonomik deri në fund të vitit 2014

Burimi: INSTAT

2%

9%4%

40%

7%

16%

2%

20%

Bujqwsia, pyjet dhepeshkimi

Industria

Ndwrtimi

Tregtia

71

Gjithashtu nga të dhënat vërehet që dhe numri më i lartë i njësive ekonomike të reja për

vitin 2014 është në sektorin e tregtisë. Por gjithashtu vlen të theksohet se këto njësi janë

dhe më të ekspozuara ndaj fenomenit të falimentimit. Numri njësive tregtare që mbyllen

çdo vit është i lartë.

Tabela nr 6: Njësitë aktive dhe të reja sektori tregti

2012 2013 2014

Njësi Aktive Sektori Tregti 43851 44878 44969

Krijuar të reja 4200 4480 6500

Të mbyllura 3453 6409

Burimi: INSTAT

Nëqoftëse do të krahasonim më vitin 2013, numri i njësive në sektorin e tregtisë është

rritur nga 4480 në 6500. Por njëkohësisht shfaqet dhe një rritje e numrit të njësive

tregtare të mbyllura gjatë këtij viti. Nëse do shikonim statistikat në lidhje me numrin e

ndërmarrjeve të reja të krijuara sipas qarqeve numri më i lartë i tyre do ishte në qarkun e

Tiranës, me 7053 ndërmarrje, vijuar nga qarku Durrësit, Vlorës, Fier, Elbasan etj.

Tabela nr 7: Njësitë e reja sipas rretheve

Qark

u

Bera

t

Dibë

r

Durrë

s

Elbasa

n Fier

Gjirokastë

r

Korc

ë

Kukë

s

Lezh

ë

Shkodë

r

Tiran

ë Vlorë

Nj të

reja 670 253 1836 940

1577

389 952 243 869 1141 705

3 145

4

Burimi: INSTAT

Meqenëse objekt i këtij studimi janë ndërmarrjet tregtare në rrethin e Elbasanit më poshtë

janë paraqitur të dhëna statistikore në lidhje me numrin e njësive të reja për këtë rajon.

Tabela nr 8: Njësi aktive e të reja për rrethin Elbasanit

2009 2010 2011 2012 2013 2014

Nj. aktive 6754 6972 7611 7311 7442 7859

Krijuar të reja 770 1341 757 708 694 940

Te mbyllura 743 823 318 382 563 523

Burimi: INSTAT

Siç shikohet nga të dhënat zyrtare të publikuara nga INSTAT mund të përcaktojmë vetëm

numrin e njësive të mbyllura për një periudhë të dhënë kohe, në qarqet, dhe industritë

përkatëse. Por këto statistika nuk japin informacion në lidhje me shkaqet e mbylljes së

njësive, të cilat mund të jenë të shumta, falimentim, likuidim, shkrirje me shoqëri të tjera,

mbarim të aktivitetit të përcaktuar në statut që në momentin e krijimit etj. Kjo shpjegohet

dhe me faktin që njësitë aplikojnë për falimentim, por proçedurat gjyqësore zvarriten dhe

të paktë janë ato njësi që e përfundojnë këtë proçes.

72

KAPITULLI IV METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE

INSTRUMENTAT E PËRDORUR

Ky studim për parashikimin e fenomenit të falimentimit ndryshon në mënyrë të

konsiderueshme nga hulumtimet ekzistuese. Pothuajse të gjitha të dhënat e përdorura në

hulumtimet ekzistuese janë shtrirë në disa industri, të cilat e kanë bërë të të vështirë

identifikimin e shkaqeve të falimentimit, pasi ata mund të ndryshojnë nga një industri në

një tjetër. Në këtë studim është përzgjedhur vetëm një industri për të shmangur

përgjithësimet e rezultateve midis industrive. Fokusi i këtij studimi përqëndrohet në një

sektor të ekonomisë, sektorin tregtar, në mënyrë që të formulohen arsyet pse njësitë

tregtare shkojnë drejt falimentimit bazuar në operacionet e tyre të biznesit.

Në të gjitha ekonomitë, sektori i shpërndarjes siguron një lidhje të rëndësishëm dhe

dinamike e cila evoluon në mes të prodhuesve dhe konsumatorëve. Sektori tregtisë

zakonisht ofron një kontribut të konsiderueshëm për punësim ekonomisë të gjerë - shpesh

duke qenë sektori i dytë më i madh në një ekonomi kombëtare ndërsa njëkohësisht duke

dhënë një kontribut të rëndësishëm dhe në rritjen e PBB-së të një vendi. Gjatë tre

dekadave të fundit kjo industri gjithnjë e më shumë shihet si dinamike dhe inovative.

Por gjithashtu shihet si një nga industritë me normat më të larta të falimentimit.

Edhe në rrethin e Elbasanit nga të dhënat e publikuara nga Instati , deri në fund të vitit

2014 sektori tregtar zë 42.7% të ekonomisë, 3354 njësi janë tregtare, nga 7859 njësi

aktive gjithsej. Nga këto njësi numri i të cilëve ka shkuar në falimentim është 529 njësi të

mbyllura. Pjesa më e madhe e njësive të mbyllura, afërsisht 62%, janë njësi tregtare.39

Duke u nisur nga kjo lind e nevojshme të modelohen modele të cilat të bëjnë të mundur

parashikimin e fenomenit të falimentimit për këtë sektor të ekonomisë dhe në rrethin e

Elbasanit, meqenëse ky rreth është fokusi i këtij studimi dhe mund të disponohet më lehtë

baza e të dhënave.

4.1 Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës

Të dhënat e përdorura në këtë studim janë të dhëna sasiore të marra nga pasqyrat

financiare të njësive tregtare që janë të regjistruar pranë zyrave të QKR në qytetin e

Elbasanit. Pasqyrat financiare janë shkarkuar nga adresa e internetit e QKR, por edhe

nepërmjet sigurimit të tyre nga zyrat kontabël që ushtrojnë aktivitet në rrethin e Elbasanit,

dhe që u ofrojnë shërbime kontabël këtyre njësive. Fillimisht u mblodhën pasqyrat

financiare të 55 njësive tregtare të cilat aktualisht ushtrojnë aktivitet, pra janë aktive, ose

ndryshe plotësojnë kushtin e vijimësisë tyre. Publikimet në QKR nuk përcaktojnë

pozicionin e një njësie nëse është i falimentuar ose jo, por thjesht statusin e një njësie

aktive ose joaktive. Sipas standarteve kombëtare të kontabilitetit hartimi i pasqyrave

financiare për një njësi ekonomike kryhet në përputhje me parimin e vijimësisë nëse

plotësohen kushtet e mëposhtme:

39

Të dhëna të marra nga QKR.

73

1. Nuk ka qëllim për të likujduar njësinë

2. Nuk ka qëllim të pushojë aktivitetin tregtar

3. Nuk ka asnjë alternativë reale për ta bërë këtë

Pasqyrat financiarë të njësive janë marrë për tre vite radhazi, viti 2010, viti 2011 dhe viti

2012.

Duke qenë se shumica e modeleve të përdorura për parashikimin e falimentimit kanë për

bazë parimin e “korrespondencës”, ose ndryshe të “çiftëzimit”, u morën të dhëna dhe nga

pasqyrat financiare të 48 njësive joaktive. Fakti që një njësi ekonomike të konsiderohet

joaktive, do të thotë që ajo e ka pushuar aktivitetin e saj. Por arsyet e mbylljes së një

njësie mund të jenë të shumta, mbarim kontrate, hyrja në likujdim, mosmarrëveshje midis

ortakëve, mosarritja e fitimit të synuar, ndërrim aktiviteti , shkrirja me një shoqëri tjetër,

falimentim etj. Meqenëse fokusi i këtij studimi është parashikimi i fenomenit të

falimentimit, njësitë korresponduese u konsideruan të falimentuara nëse plotësonin

kushtet e mëposhtme:

1. Hyrja në proçedurën e likuidimit

2. Mbyllja e aktivitetit pas deklarimit të humbjeve neto në vitet paraardhëse

3. Raportimi i humbjeve neto për të paktën tre vite të njëpasnjëshme

Nga ky kampion të dhënash u eliminuan njësitë të cilat kishin vlera ekstreme të raporteve

financiare në krahasim me njësitë e tjera, dhe çdo njësi e falimentuar u çiftëzua me njësi

në vijimësi me madhësi të aktiveve të ngjashme, dhe për të njëjtin vit, duke krijuar kështu

një bazë të dhënash për 30 njësi në vijimësi dhe 30 njësi të konsideruar në falimentim.40

Gjithsesi proçedura e çiftëzimit tenton të jetë arbitrare (Ohlson 1980). Sipas Ohlson

modeli do ishte më domethënës nëse variablat, dmth raportet financiare të përfshihen si

parashikues në studim, sesa thjesht për arsye të korrespondencës midis kompanive.

4.2 Përzgjedhja e variablave për ndërtimin e modelit

Pasi janë përzgjedhur njësitë ekonomike mbi bazën e të cilave do të kryhet studimi hapi

tjetër është zgjedhja e variablave që do të përfshihen në modelin ekonometrik. Për shkak

të kufizimit në sigurimin e të dhënave mbi njësitë në studim përdoren vetëm të dhënat

financiare që mund të sigurohen nga pasqyrat financiare të bizneseve. Sipas Dimitras et

al. (1996) pjesa më e madhe e modeleve statistikore përdorin vetëm të dhënat financiare

vjetore, në formën e raporteve financiare për parashikimin e fenomenit të falimentimit.41

40

Duke qenë se sigurimi i të dhënave për njësitë falimentuese është më i vështirë studimi u fokusua në 30

njësi. 41 Dimitras, A., Zanakis, A., Zopoudinis, C. (1996). A survey of business failures with anemphasis on

failure prediction methods and industrial applications. European Journal of Operational Research. 90 (3),

pp.487-513

74

Arsyet për përdorimin e raporteve financiare janë që ato përfaqësojnë informacion të

besueshëm, objektiv dhe të qëndrueshëm të situatës financiare të bizneseve.42

Në një

studim të kryer nga Mossman 1998, u arrit në përfundimin që raportet financiare janë më

shpesh të përdorura në parashikimin e fenomenit të falimentimit sesa të dhënat e tregut.

Përzgjedhja e variablave të pavarur është hapi më i vështirë në ndërtimin e modeleve

statistikore sepse nuk ekziston ndonjë teori financiare që të përcaktojë cilat raporte

financiare të përfshihen në studim. Për më shumë, nga analiza e literaturës ekzistuese për

parashikimin e fenomenit të falimentimit të njësive ekonomike, nuk është përcaktuar

ndonjë grup raportesh financiare që të ketë aftësi diskriminuese dhe parashikuese më të

lartë të përbashkët në të gjithë studimet e kryera.43

Për këtë arsye në mënyrë që të zvogëlohet probabiliteti i përjashtimit të variablave që

janë të rëndësishëm në sektorët përkatës të ekonomisë dhe që janë statistikisht të

rëndësishëm, fillimisht përzgjidhen variablat parashikues nga tërësia e të gjithë raporteve

financiare që janë përdorur në modelet e mëparshme statistikore të parashikimit të

fenomenit të falimentimit. Nisur nga këto, dhe nga karakteristikat e njësive tregtare, në

studimin tonë janë marrë në konsideratë 22 raporte financiare që mendohen se janë

përfaqësuese të situatës financiare të këtyre njësive. Në tabelën e mëposhtme janë të

paraqitura raportet financiare dhe mënyra e llogaritjes së tyre, si dhe shenja e pritur e tyre

në lidhje me ndikimin që do kenë këto variabla të pavarur në variablin e varur. Variabli i

varur në modelin që do të ndërtohet është variabël dikotom, variabël dummy. Ky variabël

merr dy vlera 0 dhe 1, përcaktohet nga gjendja e njësive, në vijimësi dhe falimentim.

Tabela nr 9: Lista e variablave të pavarur

Variabl

i

pavaru

r

Mënyra e llogaritjes Shenja e pritur lidhur me prob. e

falimentimit sipas literaturë

R1 Raporti korrent=AASH/DASH (-) Negative

R2 Raporti shpejtë=AASH-Inventari/DASH (-) Negative

R3 Aktive likuide/Totali aktiveve (-) Negative

R4 Mjaftueshmëria kapitalit punues=AASH-

DASH/AASH

(-) Negative

R5 Raporti aftësisë gjeneruar para=Fluksi neto

operativ/DASH

(-) Negative

42

Micha, 1984, Laitinen 1992, Dirick & Van Landeghem, 1994 43 Edmister, R.O. (1972), “An empirical test of financial ratio analysis for small business failure

prediction”, Journal of Financial and Quantitative Analysis 7(2), pp. 1477-1493

75

R6 Raporti aftësisë shlyer borxhet=Fluksi neto

operativ/Detyrime totale

(-) Negative

R7 Qarkullimi aktiveve totale=Shitje

neto/Aktive totale mesatare

(-) Negative

R8 Qarkullimi AASH=Shitje neto/AASH

meastare

(-) Negative

R9 Qarkullimi AAGJ=Shitje neto/AAGJ

mesatare

(-) Negative

R10 Qarkullimi kapitalit punues=Shitje

neto/Kapitali punues mesatar

(-) Negative

R11 Qarkullimi llogarive arkëtueshme=Shijte

neto/Llogari arkëtueshme mesatare

(-) Negative

R12 Qarkullimi inventarit=Kosto mallrave të

shitur/Inventar mesatar

(-) Negative

R13 Qarkullimi llogarive pagueshme=Blerje

neto/Llogari pagueshm mesatare

(+) Pozitive

R14 Raporti borxhit total=Detyrime

totale/Pasive totale

(+) Pozitive

R15 Detyrime totale/kapital aksioner (+) Pozitive

R16 Kapital aksioner/Pasive totale (-) Negative

R17 Kapitali aksioner/Totali aktiveve afatgjata (-) Negative

R18 DAGJ / Totali aktiveve (+) Pozitive

R19 DASH/Detyrime totale (+) Pozitive

R20 Detyrime totale/ Totali aktiveve afatgjata (+) Pozitive

R21 ROA=Fitimi neto/Totali aktiveve (-) Negative

R22 ROE=Fitimi neto/Kapitali aksioner mesatar (-) Negative

Burimi: Llogaritje autorit

Këto raporte financiare janë të ndara në katër grupe.

Raportet financiare R1, R2, R3, R4, R5, R6, janë të grupuara si raporte të likuiditetit.

Likuiditeti i referohet aftësisë së njësive ekonomike për të përmbushur detyrimet e

borxhit afatshkurtër në kohën e duhur. Ajo gjithashtu i referohet se sa shpejt asetet e

njësisë mund të konvertohen në para të gatshme dhe me kosto sa më të ulët. Likuiditeti

është tregues i aftësisë njësisë ekonomike për gjenerimin e fondeve të kapitalit punues.

Raportet financiare R7, R8, R9, R10, R11, R12 dhe R13 janë të grupuara si raporte të

qarkullimit. Këto raporte janë pjesë e rëndësishme e analizës së likuiditeteve të njësive.

Ato shprehin kthimin në të ardhura nga shitja të zërave të ndryshëm të aktiveve dhe

pasiveve të njësive. Raportet e qarkullimit llogariten duke vendosur në numërues

76

treguesin e shitjeve neto dhe në emërues treguesin të cilit do ti matet shpejtësia e

qarkullimit, si për shembull inventari, llogaritë e arkëtueshme, llogaritë e pagueshme etj.

Këto raporte tregojnë efikasitetin e njësive ekonomike në manaxhimin e mjeteve të saj,

mënyrën se si shfrytëzohen pasuritë e njësive për të gjeneruar të ardhura.

Raportet financiare R14, R15, R16, R17, R18, R19 dhe R20 janë të grupuara si raporte të

strukturës. Raportet e strukturës, gjithashtu të njohura si raportet e levave financiare, janë

ndër raportet më të rëndësishme për paaftësinë financiare të studiuara në literaturë. Ato

masin aftësinë e njësisë për të përmbushur detyrimet financiare afatgjatë të saj, së bashku

me aftësinë e saj për të rritur huamarrjen shtesë të kapitalit.

Raportet financiare R21 dhe R22 jane përfaqësuesë të raporteve të kthimit të njësive.

Raportet e përfitueshmërisë tregojnë aftësinë e njësisë për të kontrolluar shpenzimet e saj

dhe të gjenerojë një kthim prej burimeve të kryera në njësinë ekonomike.

Raportet financiare janë llogaritur për tre vite të njëpasnjeshme 2010, 2011dhe 2012 si

për njësitë në vijimësi ashtu dhe për njësitë e konsideruara si të falimentuara. Studimi

analizon tre vite të njëpasnjëshme në mënyrë që të përcaktohet koha në të cilën saktësia e

parashikimit të fenomenit të falimentimit është më e lartë; domethënë një vit para

falimentimit, dy vite para falimentimit apo tre vite para falimentimit.

4.3 Hipotezat e ngritura në studim

Siç u përmend dhe në kapitullin e literaturës ekzistojnë modele të ndryshme për

parashikimin e fenomenit të falimentimit. Të gjitha modelet kanë aftësi për të identifikuar

variablat financiarë të cilët janë statistikisht të rëndësishëm në klasifikimin e njësive të

falimentuara nga jo të falimentuarit. Secila metodë bazohet në supozime specifike dhe ka

avantazhet dhe disavantazhet përkatëse. Një studim i kryer nga Ooghe dhe Balcaen

(2005) theksoi që modelet e aplikuara nuk mund të përdoren lehtësisht në çdo vend,

saktësia e parashikimit mund të reduktohet, për vetë faktin që ekonomitë e vendeve

ndryshojnë. Gjithashtu proçedurat dhe rregullat kontabël të aplikuara nga njësitë

ndryshojnë midis vendeve. Arsye të tjera të dështimit të aplikimit të modeleve janë

rregullimi ligjor, ligjet për shoqëritë tregtare, për tatimet dhe taksat, ligji për

falimentimin, besueshmëria e informacionit të dhënë nga pasqyrat financiare, natyra e

njësive ekonomike etj.

Në këtë studim synohet të ngrihen modele mbi bazën e analizave dhe teknikave të

përmendura në literaturë dhe të vlerësohet saktësia e parashikimit të fenomenit të

falimentimit për njësitë tregtare. Për ndërtimin e modelit falimentimit për njësitë tregtare

do të përdoren analiza diskriminuese shumëvariable dhe analiza probabilitare. Hipotezat

e ngritura në këtë studim janë:

Ho1: Modeli i ndërtuar mbi analizën diskriminuese të shumëfishtë për parashikimin e

fenomenit të falimentimit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit nuk është statistikisht

i rëndësishëm.

Ho2: Modeli i ndërtuar mbi analizën logit për parashikimin e fenomenit të falimentimit

për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit nuk është statistikisht i rëndësishëm.

77

Ho3: Nuk ka asnjë ndryshim të aftësisë parashikuese në klasifikim të fenomenit të

falimentimit midis modelit të ndërtuar mbi analizën diskriminuese të shumëfishtë dhe

modelit të ndërtuar mbi analizën logit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit.

Dhe hipoteza alternative ku përqëndohet studimi është:

H3: Ekzistojnë ndryshime të aftësisë parashikuese në klasifikim të fenomenit të

falimentimit midis modelit të ndërtuar mbi analizën diskriminuese të shumëfishtë dhe

modelit të ndërtuar mbi analizën logit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit.

Hipoteza tjetër e ngritur në studim është:

H04: Nuk ekziston asnjë lidhje statistikisht e rëndësishme midis variablave të marrë në

studim dhe parashikimit të fenomenit të falimentimit.

Hedhja poshtë e ketyre hipotezave do të na çojë në pranimin e hipotezës alternative dhe

në testimin e nënhipotezave te tjera:

H5: Të paktën një nga raportet e likuiditetit është statistikisht i rëndësishëm dhe i aftë të

klasifikojë njësitë e falimentuara nga njësitë në vijimësi.

H6: Të paktën një nga raportet e qarkullimit është statistikisht i rëndësishëm dhe i aftë të

klasifikojë njësitë e falimentuara nga njësitë në vijimësi.

H7: Të paktën një nga raportet e strukturës është statistikisht i rëndësishëm dhe i aftë të

klasifikojë njësitë e falimentuara nga njësitë në vijimësi.

H8: Të paktën një nga raportet e kthimit është statistikisht i rëndësishëm dhe i aftë të

klasifikojë njësitë e falimentuara nga njësitë në vijimësi.

Teknikat mbi bazën e të cilave janë ndërtuar modelet në këtë studim janë analiza

diskriminuese e shumëfishtë dhe analiza logit. Siç është përmendur dhe në literaturë,

përdorimi i këtyre analizave ka shërbyer për ndërtimin e modeleve të njohura të

studiuesve Altman (1968), modeli diskriminues shumëfishtë, dhe modeli logit i Ohlson

(1980).

Analiza diskriminuese është metoda statiskore e cila shpjegon lidhjen midis një variabli

të varur dhe një variabli të pavarur, ku variabli i varur, ose ndryshe variabli diskriminues

është ngjarja e të qenurit faliment ose jo për një njësi ekonomike, dhe variablat e pavarur

janë raportet financiare. Numri i variablave të pavarur të përdorur në këtë model është i

lartë, prandaj për të përzgjedhur varablat të cilët kanë aftësi më të madhe diskriminuese

përdoren metodat e përzgjedhjes hap pas hapi. Këto metoda janë të tre formave: metoda e

përzgjedhjes ”forward”, metoda e përzgjedhjes ”backward” dhe metoda ”stepwise”.

Sipas metodës përzgjedhjes “forward” proçesi automatikisht fillon duke futur variablat

një nga një bazuar në fuqinë diskrimininuese të secilit variabël. Fillimisht futen në

proçesin e përzgjedhjes variablat e pavarur të cilët kanë korrelacionin më të lartë . Në

model shtohen variablat të cilët kanë korrelacion më të ulët. Variablat të cilët rritin

saktësinë e modelit mbahen në modelin përfundimtar, nëse jo, përjashtohen nga modeli.

Proçesi vazhdon deri sa nuk ka variabla shtesë të cilët e kanë vlerën statistikore p < 0.5.

Tërësia e këtyre variablave mendohet se jep kontributin maksimal në rritjen e saktësisë së

modelit përfundimtar.

78

Sipas metodës përzgjedhjes backward proçesi automatikisht fillon me modelin e plotë, të

gjithë variablat janë të përfshirë në model. Ai variabël i cili është më pak i rëndësishëm,

duke pasur parasysh variablat e tjerë largohet nga modeli. Ky proçes vazhdon derisa të

gjitha variablat e mbetur kanë vlerën statistikore p <0.10.

Metoda e përzgjedhjes “stepwise” është kombinimi i dy metodave të para. Në secilën

fazë testohen statistikisht variablat të cilët duhet të përfshihen apo të përjashtohen nga

modeli. Kjo metodë teston dhe variablat të cilët janë përfshirë në model, këto variabla

dhe mund të përjashtohen nga modeli nëse rëndësia e tyre statistikore është më e ulët se

rëndësia e variablave të rinj që testohen. Pasi përcaktohen me anë të këtyre metodave

variablat më të rëndësishëm diskriminues, ndërtohet funksioni diskriminues.

Funksioni diskriminues është i formës:

Z= α + β1 X1 + β2 X2 + ... + βi Xi

Ku

βi janë koefiçentët diskriminues ,

Xi janë variablat e pavarur,

dhe α është konstantja.

Modeli regresionit binomial logjistik është një formë e regresionit e cila përdoret kur

variabli i varur është dikotom, pra merr dy vlera, dy gjendje 0 ose 1, dhe variablat e

pavarur marrin çdo vlerë.

Në modelin e regresionit logjistik , LR, ndikimi i variablave të pavarur, parashikues,

zakonisht shpjegohet në terma të raporteve probabilitare. Në këtë mënyrë, regresioni

logjistik vlerëson shanset e ndodhjes së një ngjarje të caktuar. Për parashikimin e

falimentimit të njësive ekonomike, modeli LR kombinon disa karakteristika ose

"atribute" në një rezultat probabiliteti për secilën njësi ekonomike, e cila tregon

"probabilitetin dështim". Funksioni logjistik nënkupton se probabiliteti i dështimit merr

një formë logjistike funksionale dhe është, sipas përkufizimit , i detyruar të bien në mes

zero dhe një.

Metodologjikisht, aplikimi i modelit logit kërkon katër hapa. Së pari, llogaritja e një

numri të caktuar të raporteve financiare të njësive ekonomike. Së dyti, çdo raport

shumëzohet me një koeficient të veçantë. Ky koeficient mund të jetë pozitiv ose negativ.

Së treti, vlerat që rezultojnë përmblidhen së bashku (y). Së fundi, llogaritet probabiliteti i

falimentimit për një njësi ekonomike.

Në këtë studim, shanset" janë përcaktuar si raporti i probabilitetit të njësive ekonomike

jo të falimentuara ndaj njësive ekonomike të falimentuara.

Modeli përshkruhet si një funksion linear i raporteve financiare të njësive ekonomike.

Log [P (C) / (1-P (C))] = β0 + β1Xi1 +. . . + ΒnXin (1)

Ku

P (C) = Probabiliteti i firmës i të jetë jo e falimentuar

βo = konstantja

79

X1 . ...xn = raportet financiare

β1 ... .βn = koeficientët e raporteve n-financiare

Xin = n raportet financiare të firmës “i”

Në këtë kontekst, vlera e parashikuar e variablit të varur dikotom interpretohet si

probabiliteti i parashikuar i gjendjes jo falimentim ose P(C). Duke zgjidhur P (C)

nëpërmjet ekuacionit (1), probabiliteti i parashikuar i jo falimentim ose P (C) është

përshkruar si:

P (C) = / (1 + ) (2)

Ku

y = β0 + β1Xi1 +. . . + ΒnXin

Për të klasifikuar njësitë ekonomike e përzgjedhura në një studim në një grup

falimentuar dhe një grup të shëndetshme, vlera logit (y) e secilit grup të njësive është

llogaritur bazuar në modelin e ndërtuar dhe pastaj aplikohet në funksionit të

probabilitetit.Njësitë ekonomike me vlerë të P (C) të barabartë ose mbi 0.5 (pika

ndërprerjes) i përkasin grupit të falimentimit dhe njësitë ekonomike me vlerë të P (C)

nën 0.5 janë klasifikuar në grupin e të jo falimentuarave.

Duke shfrytëzuar këto dy teknika dhe bazën e të dhënave të krijuar me raportet

financiare të njësive tregtare ndërtohet modeli diskriminues dhe modeli logit për

parashikimin e fenomenit të falimentimit për njësitë tregtare për rrethin e Elbasanit.

4.4 Analiza e të dhënave dhe ndërtimi modelit diskriminues të

shumëfishtë

Në këtë pjesë të punimit paraqiten të gjitha proçedurat e ndjekura për analizimin e të

dhënave dhe ndërtimin e modeleve për parashikimin e fenomenit të falimentimit.

Fillimisht në këtë studim ndërtohet modeli bazuar në analizën diskriminuese të

shumëfishtë. Në tabelën e mëposhtme paraqiten karakteristikat përshkruese të variablave

të pavarur për njësitë tregtare e falimentuara dhe njësitë tregtare jo të falimentuara për

vitin e parë para falimentimit. Të dhënat janë marrë për tre vite para fenomenit të

falimentimit më qëllim për të krahasuar rezultatet e saktësisë së modeleve për

parashikim. Tabelat përshkruese për vitin e dytë dhe vitin e tretë para falimentimit jepen

në shtojcën e punimit.

Tabela nr 10: Të dhëna statistikore deskriptive për njësitë tregtare jo të falimentuara

Variablat N Min Max Mes D.Stand

R1 30 0.0299 0.0417 0.031 0.6975

R2 30 0.25 1.1 0.82 0.7378

R3 30 0.01 0.11 0.0802 0.9613

R4 30 0.02 1.23 0.8708 0.6896

80

R5 30 0.16 1.28 0.8172 1.3415

R6 30 0.56 0.96 0.86 0.2891

R7 30 0.66 6.2 3.7279 2.3295

R8 30 0.89 7.5 4.4522 2.7269

R9 30 0.33 2.09 1.4143 1.7344

R10 30 2.68 5.21 2.9513 2.0399

R11 30 0.35 4.33 2.8536 2.2485

R12 30 0.52 8.23 5.1304 3.4393

R13 30 0.13 2.3 1.873 1.544

R14 30 0.19 1.18 0.7578 1.0326

R15 30 0.24 0.48 0.3145 0.6752

R16 30 0.01 0.81 0.2543 0.2186

R17 30 1.24 3.23 2.704 1.8731

R18 30 0.13 0.51 0.3192 0.3435

R19 30 0.05 0.62 0.455 0.3346

R20 30 0.2 0.56 0.42 0.2343

R21 30 0.04 0.09 0.057 0.1936

R22 30 0.01 0.086 0.787 0.6295

Burimi: Llogaritje autorit

Ndërsa tabela me të dhënat përshkruese statistikore për njësitë ekonomike të falimentuara

jepet më poshtë.

Tabela nr 11: Të dhëna statistikore deskriptive për njësitë tregtare të falimentuara

N Min Max Mes D.Stand

R1 30 0.02 0.0373 0.028 0.2562

R2 30 0.03 0.56 0.3573 1.2534

R3 30 0.01 0.05 0.0313 0.5262

R4 30 0.05 0.96 0.6193 1.3541

R5 30 0.18 0.31 0.212 1.2842

R6 30 0.17 0.21 0.201 1.1947

R7 30 0.5 3.58 2.3544 1.4153

R8 30 0.67 6.19 4.1383 2.8537

R9 30 0.11 1.37 1.1574 1.191

81

R10 30 -0.1 2.45 2.1601 1.5218

R11 30 0.15 4.33 2.1542 1.095

R12 30 0.22 4.95 2.8422 2.5675

R13 30 0.64 1.95 1.0229 1.2277

R14 30 0.1 5.19 2.5383 2.7619

R15 30 0.11 0.27 0.2265 1.9847

R16 30 0.21 1.92 0.4276 0.9043

R17 30 0.82 1.67 1.212 1.8581

R18 30 0.19 0.43 0.2586 1.2021

R19 30 0.15 0.85 0.6202 0.3144

R20 30 0.23 0.68 0.5845 0.6701

R21 30 -0.39 -0.06 -0.145 1.6161

R22 30 -0.23 -0.08 -0.11 1.0105

Burimi: Llogaritje autorit

Në përgjithësi raportet e likuiditetit të njësive ekonomike jo të falimentuara, R1-R6 janë

më të mëdha se të njësive ekonomike të falimentuara. Kjo tregon që njësitë jo të

falimentuara kanë aftësi likuiduese më të mirë se njësitë e falimentuara. Mesatarja e

Raportet e likuiditetit të njësive ekonomike duhet të jenë mesatarisht 1, që tregon aftësi të

mirë të tyre për shlyerjen e detyrimeve.

Gjithashtu raportet e qarkullimit të aktiveve të njësive ekonomike jo të falimentuara janë

më të mëdha se të njësive ekonomike të falimentuara. Sa më i lartë qarkullimi i llogarive

të arkëtueshme, i inventarit dhe i aktiveve afatgjata të njësive, aq më e mirë gjendja

likuiditetit e tyre.

Ndërsa raportet e strukturës, apo borxhit të njësive ekonomike jo të falimentuara janë më

të ulëta se të njësive ekonomike të falimentuara, gjë që dëshmon se njësitë e falimentuara

mbështeten më shumë në borxhe se njësitë jo të falimentuara. Përjashtim bëjnë raportet e

detyrimeve afatgjata, R18, vlera mesatare e të cilit është më e lartë për njësitë ekonomike

jo të falimentuara. Këto njësi janë më të qëndrueshme, kanë pozicion financiar më të

besueshëm për mundësi kreditimi nga të tretët. Gjithsesi duhet theksuar detyrimet

afatgjata të këtyre njësive tregtare janë më të ulta se në sektorët e tjerë të ekonomisë.

Këto njësi nuk zotërojnë vlera të larta të aktiveve afatgjata të cilat mund të shërbejnë si

kolateral për kreditim nga institucionet bankare. Karakteristikë e njësive ekonomike

tregtare të falimentuara është niveli i lartë i detyrimeve afatshkurtra, detyrime ndaj

furnitorëve, ndaj punonjësve, detyrime qeraje për magazinat e mallrave etj.

Siç vërehet raportet e kthimit, R21-R22, janë më të mëdha për njësitë ekonomike jo të

falimentuara sesa të falimentuarat, qe tregon një performancë më të mirë të tyre. Shenja

negative te këto raporte tregon që njësitë e falimentuara po pësojnë humbje.

82

Përpara se të fillohet me analizën diskriminuese të shumëfishtë shikohet nëse

përmbushen supozimet kryesore të saj, shpërndarja normale e të dhënave, ekzistenca e

matricave të barabarta të variancë/kovariancë midis dy grupeve të të dhënave,

multikolinearitet i ulët midis variablave, ekzistenca e dallimeve midis dy grupeve.

Për të testuar nëse të dhënat kanë shpërndarje normale përdoren dy teste statistikore: testi

Kolmogorov-Smirnov dhe testi Shapiro-Wilk. Në studimin tonë përdoret testi Shapiro-

Wilk, duke qenë se ky test është më i përshtatshëm për zgjedhje të vogla ndaj një

popullimi të dhënë.

Ky test është i rëndësishëm sepse një nga supozimet e përdorimit të analizës

diskriminuese të shumëfishtë është shpërndarja normale e të dhënave të marra në studim.

Gjithsesi duhet theksuar se studimi kryhet vetëm në bazë të të dhënave financiare që

sigurohen nga pasqyrat financiare të bizneseve, dhe për nga vetë natyra e të dhënave ka

multikolinearitet, disa nga raportet financiare përllogariten ne funksion të njëri tjetrit.

Midis të dhënave ka dhë heteroskadicitet, varianca e të dhënave ndryshon me kohën pasi

edhe natyra e bizneseve të marra në konsideratë është binomiale, pra falimentojnë ose jo.

Megjithatë është i pranueshëm një devijim i vogël nga normaliteti, sepse ky fakt nuk do

ketë ndikim të lartë në saktësinë parashikuese të të tërë modelit.44

Ky problem është ndeshur dhe në studime të mëparshme, kështu që nuk është kusht

ndalues për kryerjen e analizës diskriminuese të shumëfishtë.45

Por duhet pasur parasysh që saktësia parashikuese dhe cilësia e modelit do të ndikohet

nga ky fakt.

Bazuar në rezultatet e testit Shapiro Wilk, vërehet që supozimi i shpërndarjes normale

nuk përmbushet për shumicën e raporteve financiare, në të treja vitet e marra në studim.

Vlera testit Shapiro Wilk sig< 0.05, që tregon mosekzistencën e shpërndarjes normale të

të dhënave. Tabelat me statistika përshkruese dhe testin për shpërndarjen normale të të

dhënave për të tre vitet në studim jepen në shtojcën e punimit.

Tabela nr 12: Testi shpërndarjes normale të variablave

Testi shpërndarjes normale

Kolmogorov-Smirnova Shapiro-Wilk

Statistic df Sig. Statistic df Sig.

R1 0.071 59 .200* 0.983 59 0.603

R2 0.265 59 0 0.609 59 0

R3 0.333 59 0 0.458 59 0

R4 0.239 59 0 0.731 59 0

44 Silva L. da Silva Portugal (2005). „Using the“Hybrid Financial Statement Analysis Technique” to Rate

and Monitor Airlines Financial Status.‟Proceedings of the Air Transportation Research Society.

45 Hauschildt et al., 1984; Pacey et al., 1990; Baetge et al., 1992; Chi et al., 2006; Yim et al., 2007; Samad

et al., 2009

83

R5 0.262 59 0 0.644 59 0

R6 0.304 59 0 0.432 59 0

R7 0.132 59 0.012 0.93 59 0.502

R8 0.155 59 0.001 0.837 59 0

R9 0.186 59 0 0.873 59 0

R10 0.177 59 0 0.849 59 0

R11 0.127 59 0.019 0.938 59 0.005

R12 0.249 59 0 0.539 59 0

R13 0.213 59 0 0.709 59 0

R14 0.417 59 0 0.276 59 0

R15 0.177 59 0 0.804 59 0

R16 0.25 59 0 0.441 59 0

R17 0.2 59 0 0.788 59 0

R18 0.27 59 0 0.461 59 0

R19 0.31 59 0 0.735 59 0

R20 0.241 59 0 0.813 59 0

R21 0.264 59 0 0.75 59 0

R22 0.19 59 0 0.713 59 0

Burimi: Llogaritje autorit

Më pas testohet rëndësia statistikore e të gjithë variablave të pavarur të përfshirë në

studim. Ky test bëhet për të përcaktuar se cilët nga variablat janë statistikisht të

rëndësishëm për të shpjeguar ndryshimet midis dy grupeve të bizneseve, të falimentuar

ose jo të falimentuar. Për këtë përdoret testi i barazisë mesatareve të çdo grupi për secilin

nga variablat e pavarur. Nëse vlera e testit T < 0.05 atëhëre kemi dallime midis

mesatareve të variablave të çdo grupi, dhe nëse vlera e testit T > 0.05 mesataret e

variablave të çdo grupi nuk kanë dallime midis tyre. Gjithashtu përdoret dhe testi

Laverne‟s për barazinë e variancave midis dy grupeve. Nëse vlera e testi Laverne‟s është

më e vogël se 0.05 atëherë nuk kemi barazi midis matricave të variancës dhe e kundërta,

kur vlera e testit është më e madhe se 0.05 kemi barazi të matricave të variancës. Tabela e

testit Laverne gjendet në shtojcën e punimit.

Siç vihet re nga rezultatet e testit të kryer nga 22 raporte financiare, 17 prej tyre janë

statistikisht të rëndësishëm për të përcaktuar diferencat midis dy grupeve, bizneseve të

falimentuara dhe bizneseve jo të falimentuara. Pra me anë të këtij testi u përmbush

supozimi i analizës që ekzistojnë diferenca midis dy grupeve të zgjedhur në studim.

84

Pas përmbushjes së supozimeve kryesore të analizës diskriminuese të shumëfishtë, hapi

tjetër është ndërtimi i modelit bazuar në këtë analizë.

Për reduktimin e numrit të raporteve financiare përdoret metoda e përzgjedhjes stepwise,

hap pas hapi, në programin statistikor kompjuterik SPSS 21. Të gjithë variablat janë të

përfshirë në metodën e përzgjedhjes hap pas hapi, jo vetëm ato të cilët ishin statistikisht

të rëndësishëm për dallime midis dy grupeve, sepse megjithëse disa variabla nuk kanë

aftësi diskriminuese individualisht, ato mund të jenë statistikisht të rëndësishëm në

bashkëveprim me variabla të tjerë.

Në programin SPSS ekzistojnë kritere të ndryshme për përfshirjen dhe përjashtimin e e

variablave në çdo hap për shembull: Wilks‟ lambda, varianca e pashpjeguar, treguesi

Mahalanobis‟, testi “F” etj. Kriteri i përdorur në këtë studim është vlera minimale e testit

“ F”, për përfshirjen e variablave në model të jetë 3.84, ndërsa vlera maksimale e testit

“F” për heqjen e variablave nga modeli të jetë 2.71.

Në përfundim të kësaj analize arrihet në 5 raporte financiare të cilët klasifikojnë më mirë

njësitë tregtare të falimentuara nga njësitë tregtare jo të falimentuara një vit para

fenomenit të falimentimit.

Tabela nr 13:Rezultatet e metodës hap pas hapi të analizës diskriminuese shumëfishtë, koefiçentet e

variablave

Viti 1 para falimentimit Viti 2 para falimentimit Viti 3 para falimentimit

Raportet

financiare

Koefiçentët Raportet

financiare

Koefiçentët Raportet

financiare

Koefiçentët

R1 -0.030 R2 -0.485 R3 -0.301

R6 -0.376 R7 -0.634 R12 -0.220

R11 -0.498 R14 1.171 R14 0.979

R20 0.108 R22 -0.560 R15 0.693

R21 -0.565 R22 -0.347

Konstantja -1.790 -1.128 -1.191

Burimi: Llogaritje autorit

Siç shikohet dhe nga tabela raportet të cilët kanë aftësi diskiminuese për vitin e parë para

fenomenit të falimentimit janë raporti korrent, raporti i aftësisë për të shlyer borxhet,

raporti i qarkullimit të llogarive të arkëtueshme, raporti strukturës së detyrimeve totale

mbi aktive afatgjata, dhe raporti kthimit ROA. Vlera p (sig.) e rëndësisë statistikore të

tyrë është më e vogël se 0.05. Raportet financiare me koefiçentë më të lartë kontribuojnë

më shumë në aftësinë diskriminuese të funksionit, në krahasim me raportet financiare me

koefiçentë më të vogël. Rezultatet e përfituara nga programi statistikor SPSS 21 mbi

variablat e pavarur dhe rëndësinë statistikore të tyre për vitin e parë para fenomenit të

falimentimit janë si më poshtë:

85

Tabela nr 14: Rëndësia statistikore e variablave të përfshirë në funksion

Wilks'

Lambda

F df1 df2 Sig.

R1 .991 3.532 1 58 .000

R6 .962 2.277 1 58 .000

R11 .664 29.364 1 58 .000

R20 .874 8.369 1 58 .000

R21 .944 3.449 1 58 .000

Burimi: Llogaritje autorit

Një nga supozimet e analizës diskriminuese të shumëfishtë ishte barazia e matricave të

variancës dhe koavriancës midis dy grupeve të marra në studim. Box M teston hipotezën

që matricat e kovariancës nuk dallojnë midis dy grupeve. Ne duam që ky test të mos jetë

statistikisht i rëndësishëm në mënyrë që hipoteza që ska dallime të pranohet.

Treguesi M 148.976 eshte statistikisht i rëndësishëm sig = 0.000. Pra ka ndryshime midis

matricave të covariancave. Kjo pabarazi rrjedh nga shpërndarja jo normale e të dhënave.

Kur numri i njësive ekonomike të marra në studim është i madh, ky problem shmanget

dhe nuk ka ndikim në cilësinë e modelit.

Tabela nr 15: Treguesi M

Box's M 148.976

F

Approx. 9.007

df1 15

df2 13544.526

Sig. .000

Burimi: Llogaritje autorit

Box M interpretohet në lidhje me përcaktuesit Log. Sa më i madh përcaktuesi log, aq më

shumë matrica kovariancës atij grupi ndryshon. Përderisa analiza diskriminuese supozon

se matrica kovariancave midis grupeve është e barabartë përcaktuesit log relativisht janë

të barabartë.

Burimi: Llogaritje autorit

Tabela nr 16: Log Determinants

Faliment Rank Log Determinant

no 5 8.062

yes 5 7.389

Pooled within-groups 5 7.900

86

Nga programi kompjuterik SPSS21 përfitohen koefiçentët përkatës të variablave të

pavarur, raporteve financiare të përcaktuara statistikisht të rëndësishëm për klasifikimin e

njësive tregtare në njësi të falimentuara dhe njësi jo të falimentuara.

Tabela nr 17: Koefiçentët e variablave

Function

1

R1 -.030

R6 -.376

R11 .498

R20 .108

R21 .565

(Constant) -1.790

Burimi: Llogaritje autorit

Korrelacioni i lartë midis variablave të pavarur është tregues i multikolinearitetit, i cili

sjell njëanashmëri në vlerën e testit t të koefiçentëvë të vlerësuar në model. Në mënyrë që

të identifikohet nëse ekziston risku i multikolinearitetit, kryhet analiza e korrelacionit

midis variablave të pavarur. Ato variabla që shfaqin korrelacion të lartë hiqën nga modeli

dhe nuk janë përcaktues ne funksionin diskriminues.

Tabela nr 18: Korrelacioni midis variablave

R1 R6 R11 R20 R21

Correlation

R1 1.000 -.034 -.007 .143 .181

R6 -.034 1.000 -.007 -.039 .522

R11 -.007 -.007 1.000 -.137 .177

R20 .143 -.039 -.137 1.000 .103

R21 .181 .522 .177 .103 1.000

Burimi: Llogaritje autorit

Siç shikohet midis variablave të pavarur të përcaktuar si të rëndësishëm statistikisht nuk

ka prani të lartë të korrelacionit, prandaj përfshihen të pestë në funksionin diskriminues.

Funksioni diskriminues kanonik i nxjerrë nga modeli për vitin e parë është:

87

Ztr46

= -1.790 -0.003R1 – 0.376 R6 + 0.498 R11 + 0.108 R20 + 0.565 R21

(Viti i parë)

Ndërsa funksionet diskriminuese kanonike për vitin e dytë dhe vitin e tretë para

falimentimit janë përkatësisht:

Ztr = -1.128 – 0.485 R2 – 0.634 R7 + 1.171 R14 – 0.560 R22 (Viti i dytë)

Ztr = - 1.191 – 0.301 R3 – 0.220 R12 + 0.979 R14 + 0.693 R15 – 0.347 R22

(Viti i tretë)

Për të testuar rëndësinë statistikore të funksionit kanonik diskriminues përdoren treguesi

koefiçentit korrelacionit kanonik, treguesi Wilk‟s Lambda dhe testi Chi-katror për të

testuar rëndësinë statistikore të funksionit diskriminues si një i tërë. Për vitin e parë para

falimentimit kemi:

Tabela nr 19: Korrelacioni funksionit diskriminues

Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical

Correlation

1 .801a 100.0 100.0 .667

Burimi: Llogaritje autorit

Koefiçenti i korrelacionit kanonik teston rëndësinë statistikore të funksionit diskriminues

për të bërë dallime midis dy grupeve, në rastin tonë të njësive të falimentuara dhe njësive

jo të falimentuara. Sa më i lartë koefiçenti korrelacionit kanonik aq më i saktë është

modeli që kemi ndërtuar për diskriminimin midis dy grupeve. Ky koefiçent është

afërsisht 67 % për vitin e parë para falimentimit, ndërsa në vitin e dytë dhe vitin e tretë

para falimentimit ky koefiçent rezulton përkatësisht 61 % dhe 64 %.

Treguesi Wilk‟s Lambda shërben për të treguar pjesën e variancës totale të pashpjeguar

nga dallimet midis dy grupeve të njësive ekonomike. Nga tabela shikohet që funksioni

diskriminues për një vit para fenomenit të falimentimit është statistikisht i rëndësishëm

sig= 0.000 dhe 35.5 % e variacionit të vlerave midis dy grupeve nuk arrin të shpjegohet

nga ndryshimi midis dy grupeve të njësive, të falimentuara, dhe jo të falimentuara.

Tabela nr 20: Treguesi Wilks' Lambda për vitin e parë

Test of

Function(s)

wilks'

Lambda

Chi-square df Sig.

1 .355 32.661 5 .000

Burimi: Llogaritje autorit

46

Për ta dalluar nga Z-Score i modelit Altman, Z-Score të gjeneruar nga modeli i studimit për njësitë

tregtare e emërtojmë Ztregtare, shkurtimisht Ztr.

88

Një mënyrë për të interpretuar rezultatet e klasifikimit të njësive tregtare në njësi të

falimentuara ose jo të falimentuara është përdorimi i vlerave mesatare të çdo grupi.

Tabela e qendrave paraqet vlerën e treguesit Z për çdo grup të marrë në studim.

Tabela nr 21:Treguesi qendrave

Y Function

1

0 .980

1 -.680

Burimi: Llogaritje autorit

Duke u bazuar në parimin e simetrisë pika e ndarjes (cut-off-point) përcaktohet si

mesatare e treguesit Z për çdo grup.

Pika e këputjes = (0.980-0.680)/2 = 0.15

Njësitë tregtare me tregues Z të barabartë ose më të madh se 0.15, klasifikohen si të

falimentuara me një probabilitet gabimi më të vogël se 50 %.

Njësitë tregtare me tregues Z më të vogël se 0.15, klasifikohen nga funksioni

diskriminues si njësi jo të falimentuara me një probabilitet gabimi 50%.

4.5 Analiza e të dhënave dhe ndërtimi modelit regresionit logjistik

Analiza tjetër e cila do përdoret për ndërtimin e modelit të parashikimit të fenomenit të

falimentimit është analiza logit. Një nga avantazhet e e përdorimit të saj është se kjo

analizë nuk bazohet në supozimin e shpërndarjes normale të variablave. Duke qenë se në

përgjithësi raportet financiare nuk kanë shpërndarje normale, dhe disa prej tyre janë të

korreluar me njëri tjetrin, sepse në nxjerrjen e raporteve financiare përdoren tregues që

shfrytëzohen në disa raporte financiare, kjo analizë është e përshatshme dhe për

ndërtimin e modelit në këtë studim.

Fillimisht bëhet testi Mann- Whitney U për të testuar se cilët nga 22 variablat e pavarur

kanë aftësi diskriminuese më të lartë midis njësive të falimentuara dhe njësive jo të

falimentuara.

Testi Mann-Whitney U është test joparametrik i cili përdoret për të krahasuar dallimet

mes dy grupeve të pavarura kur variabli i varur është rendor ose i vazhdueshëm, por nuk

shpërndahen normalisht. Më poshtë jepen rezultatet e këtij testi për variablat një vit para

falimentimit. Ndërsa për vitn e dytë dhe trëtë para falimentimit jepen në anekset

shpjeguese.

89

Tabela nr 22: Testi Mann- Whitney U për vitin e parë

R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7

Mann-Whitney U 435.000 445.000 396.000 424.000 395.000 393.000 335.000

Wilcoxon W 900.000 910.000 861.000 889.000 860.000 858.000 800.000

Z -.222 -.074 -.798 -.384 -.813 -.843 -1.700

Asymp.Sig.(2-tailed) .824 .941 .425 .701 .416 .399 .089

R8 R9 R10 R11 R12 R13 R14

Mann-Whitney U 368.000 259.000 362.000 154.500 275.000 378.000 327.000

Wilcoxon W 833.000 724.000 827.000 619.500 740.000 813.000 792.000

Z -1.213 -2.824 -1.301 -4.369 -2.587 -.864 -1.818

Asymp.Sig.(2-tailed) .225 .005* .193 .000* .010* .387 .069

R15 R16 R17 R18 R19 R20 R21

Mann-Whitney U 409.000 429.000 265.000 447.000 425.000 275.000 324.000

Wilcoxon W 874.000 894.000 730.000 912.000 890.000 740.000 789.000

Z -.606 -.310 -2.735 -.044 -.405 -2.587 -1.863

Asymp.Sig.(2-tailed) .544 .756 .006* .965 .686 .010* .022*

R22

Mann-Whitney U 442.500

Wilcoxon W 907.500

Z -.111

Asymp. Sig. (2-tailed) .912

Burimi: Llogaritje autorit

Siç shikohet nga 22 raporte financiare 8 janë të rëndësishëm në vlerën 0.05. Pra midis

raporteve financiare të njësive në falimentim dhe njësive jo të falimentuara ka dallime të

rëndësishme midis vlerave. Tabela përmbedhëse për variablat e rëndësishëm për të tre

vitet e marrë në studim jepet më poshtë:

90

Tabela nr 23: Rezultatet e testit Mann-Whitney U për tre vitet në studim

Numri

variablave

Viti 1 Viti 2 Viti 3

1 R2 R5 R1

2 R6 R6 R6

3 R7 R7 R7

4 R11 R12 R9

5 R14 R14 R12

6 R15 R16 R14

7 R16 R21 R17

8 R21 R22 R20

9 R21

Burimi: Llogaritje autorit

Raportet financiare që dalin të rëndësishëm statistikisht sipas testit MW-U, futen në

analizën e regresionit logjistik. Pasi bëhët përzgjedhja sipas metodës hap pas hapi,

përftohen raportet financiare dhe koefiçentët përkatës për të ndërtuar funksionet e

regresionit logjistik për secilin vit të marrë në studim.

Rezulatet e analizës logit për vitin e parë para fenomenit të falimentimit janë në tabelat e

mëposhtme, ndërsa për vitin e dytë dhe të tretë para falimentimit janë në shtojcën e

punimit. Funksioni regresionit logjistik që përfitohet nga modeli ndërtuar sipas analizës

logit, për klasifikimin e njësive tregtare në njësi të falimentuara dhe njësi jo të

falimentuara një vit para fenomenit të falimentimit është i formës:

Log (y)tr = 2.064 + 0.066R2 + 0.233R7 – 0.913 R11 – 0.023 R15 – 1.205 R21 (viti 1)

Ndërsa funksionet e regresionit logjistik që përfitohen nga modeli për vitin e dytë dhe të

trëtë para fenomenit të falimentimit janë përkatësisht:

Log (y)tr = -5.777 – 4.872 R3 – 0.035 R7 – 0.044 R12 + 6.220 R14 -2.149 R22 (viti 2)

Log (y)tr = -0.360 – 0.319 R1 – 0.963 R6 – 0.399 R12 + 2.000 R14 + 0.169 R20 –

0.217R21 (viti 3)

91

Tabela nr 24: Rëndësia statistikore e variablave në funksion

B S.E. Wald df Sig. Exp(B)

R2 0.066 0.164 0.162 1 0.688 1.068

R7 0.233 0.298 0.614 1 0.433 1.262

R11 -0.913 0.25 13.393 1 0 0.401

R21 -1.205 1.154 1.089 1 0.297 0.3

R15 -0.023 0.059 0.149 1 0.699 0.978

Konstante 2.064 0.875 5.562 1 0.018 7.875

Burimi: Llogaritje autorit

Gjithashtu e rëndësishme është të përcaktojmë nëse modeli i ndërtuar me variablat e

përcaktuar të rëndësishëm për klasifikim të njësive, mund të përdoret për të bërë

parashikime për variablin e varur. Për këtë arsye përdorët Omnibus test. Testet Omnibus

të koefiçentëve të modelit paraqesin një tregues të përgjithshëm se sa mirë performon

modeli, sa mirë arrin të diskriminojë midis dy grupeve të njësive.

Tabela nr 25: Rezulatete Omnibus Tests për koefiçentët e variablave në model

Chi-

katror

df Sig.

Step 26.402 5 0

Block 26.402 5 0

Model 26.402 5 0

Burimi: Llogaritje autorit

Siç shikohet nga tabela niveli rëndësisë sig. është më i vogël se 0.05, e cila tregon një

përshtatje të mirë të modelit të vlerësuar logit me të dhënat e studimit dhe parametrat e

vlerësuar të të dhënave janë kuptimplotë.

Treguesi S.E (gabimi standart) tregon praninë e multikolinearitetit midis variablave në

model. Nëse S.E > 2 atëherë ato variabla duhet të hiqen nga modeli, dhe e kundërta si në

rastin tonë, meqenëse S.E < 2 atëhere nuk kemi korrelacion të lartë midis variablave. Për

të testuar saktësinë e përgjithshme të modelit të ndërtuar përdoren treguesit -2 logaritmin

e mundësive (log likelihood).47

,Cox & Snell R2 dhe Nagelkerke R

2. Vlera e treguesit -2

logaritmin e mundësive mat se sa dobët modeli arrin të parashikojë vendimin për

klasifikimin në rastin tonë të njësive ekonomike. Sa më i vogël ky tregues aq më i mirë

modeli. Ndërsa treguesit Cox & Snell R2 dhe Nagelkerke R

2 janë të ngjashëm më

47

Testi log-ngjashmerise përdoret për të kuptuar nëse të gjithë parametrat sëbashku janë të vlefshëm për të

vlerësuar variablin e varur, i ngjashëm me F-test. Dunning 1993

92

treguesin R2 në analizën e regresionit. Në krahasim më modelet e regresionit ku synohet

të minimizohet shuma e katrorëve të gabimeve, në modelin tonë të regresionit logjistik

synoht të maksimizohen mundësitë e ndodhjes së një kategorie të dhënë. Treguesi

statistikor Cox & Snell nuk mund të arrijë vlerën 1, ndërsa treguesi statistikor Nagelkerke

mund të arrijë vlerën 1. Këto teste shërbejnë për të përcaktuar se çpërqindje e variablit të

varur arrin të shpjegohet nga variablat e pavarur të përftuar si statistikisht të rëndësishëm

nga modeli. Në studimin tonë, nga modeli i ndërtuar me të dhënat një vit para fenomenit

të falimentimit, 47.5% e variacionit të gjendjes nëse një njësi klasifikohet si e

falimentuar ose jo e falimentuar shpjegohet më anë të raporteve financiare të përcaktuar

nga modeli. Pra kapaciteti shpjegues i këtij modeli për vitin e parë para fenomenit të

falimentimit është 47.5%.

Tabela nr 26:Treguesit Cox & Snell R2 dhe Nagelkerke R2

Step -2 Log

likelihood

Cox & Snell R

Square

Nagelkerke R

Square

1 56.776a .356 .475

Burimi: Llogaritje autorit

Testi Hosmer-Lemeshow është një provë statistikore për cilësinë e përgjithshme të

modeleve të regresionit logjistik. Ky test është përdorur shpesh në modelet e parashikimit

të rrezikut. Testi vlerëson nëse rezultatet e vërejtura nga modeli përputhen me rezultatet

e pritshme të ngjarjes në nëngrupe të modelit të popullsisë. Ky test është i vlefshëm

vetëm në rastet kur në studim ka variabla me dy kategori, si në rastin tonë, të

falimentuara ose jo të falimentuara. Në rast se vlera e p > 0.05 atëherë modeli

konsiderohet i mirë.

Tabela nr 27: Testi Hosmer and Lemeshow për

vitin e parë

Step Chi-square df Sig.

1 9.084 8 .335

Burimi: Llogaritje autorit

Siç shikohet nga tabela e rezultateve të modelit një vit para fenomenit të falimentimit

sig = 0.335 > 0.05, pra modeli konsiderohet i mirë.

93

4.6 Vlerësimi dhe krahasimi i i saktësisë së klasifikimit të modeleve

midis tyre dhe në kohë

Për të vlerësuar saktësinë në klasifikim të një modeli të dhënë përdoret si tregues

përqindja e klasifikimit saktë të një njësie në model ndaj pozicionit faktik që ka kjo njësi.

Tabelat statistikore klasifikuese për secilin model dhe për secilin vit gjenerohen nga

programi SPSS 21. Nëse do vlerësonim saktësinë parashikuese në klasifikim të modelit të

ndërtuar për vitin e parë para fenomenit të falimentimit në bazë të analizës diskriminuese

të shumëfishtë, rezultatet do interpretoheshin në tabelën e mëposhtme:

Tabela nr 28: Rezultatet e klasifikimit modelit diskriminues për vitin e parë

Y Përkatësia

parashikuar

Total

0 1

Përkatësia

faktike

Numri

0 22 8 30

1 5 25 3

%

0 76.7 23.3 100

1 13.3 86.7 100

Burimi: Llogaritje autorit

Saktësia e përgjithshme e modelit të ndërtuar më analizën diskriminuese të shumëfishtë,

duke marrë parasysh dhe pikën e ndarjes 0.15, për klasifikimin e njësive tregtare të

marra në studim në rrethin e Elbasanit, në të falimentuara dhe jo të falimentuara, një vit

para fenomenit të falimentimit është 76.7 %. Ky model arrin të klasifikojë 22 nga 30

njësi tregtare në vijimësi dhe 25 nga 30 njësi tregtare të falimentuara.

Ndërsa për të matur saktësinë klasifikuese të modelit të ndërtuar sipas modelit regresionit

logjistik shërben tabela e mëposhtme. Në tabelë krahasohet përkatësia e çdo njësie

tregtare në grupin e falimentuar ose jo e falimentuar sipas modelit regresionit logjistik,

me përkatësinë reale që ka çdo njësi, e cila është vlera për variablin e varur. Ky model

arrin të klasifikojë saktë 85 % të njësive të marrë në studim me anë të funksionit logjistik

për vitin e parë para falimentimit.

Tabela nr 29: Rezultatet e klasifikimit modelit logit për vitin e parë

Përkatësia

faktike

Përkatësia parashikuar

Y %

Saktë 0 1

Y

0 25 5 83

1 4 26 86

%

Përgjithshme

85

Burimi: Llogaritje autorit

94

Meqenëse në studim janë marrë në analizë tre vite para fenomenit të falimentimit në

mënyrë të përmbledhur jepen përqindjet e klasifikimit të saktë të njësive në të falimentuar

dhe jo të falimentuar, dhe përqindjet e klasifikimit të gabuar për të dyja modelet e

ndërtuara dhe për secilën periudhë të marrë në studim.

Tabela nr 30: Rezultatet e përgjithshme klasifikimit midis modeleve dhe në vite

Modeli diskriminues

shumëfishtë

Modeli Logit

Viti 1 Viti 2 Viti 3 Viti 1 Viti 2 Viti 3

%

klasifikimi

saktë

78% 75% 68.3% 85% 77% 70%

%

klasifikimi

gabuar

22% 25% 31.7% 15% 13% 30%

Gabimi llojit

I

16% 20% 26% 13% 20% 26%

Gabimi llojit

II

26% 30% 36% 17% 26% 33%

Burimi: Llogaritje autorit

Për të qenë më të saktë në gjykim interpretohen dhe llojet e gabimeve në klasifikim.

Gabimi i llojit 1 ndodh kur një njësi ekonomike falimenton por është parashikuar të jetë

jo e falimentuar dhe gabimi llojit 2 ndodh kur një njësi ekonomike është jo e falimentuar,

por është parashikuar të jetë e falimentuar. Siç mund të shihet nga tabela e klasifikimit,

përqindja e gabimit llojit parë është relativisht e ulët dhe përqindja e gabimit llojit të dytë

është relativisht e lartë për një numër të madh të njësive të cilat janë parashikuar të

shkojnë falimentimin. Me sa duket, numri i njësive parashikuar për tu klasifikuar si të

falimentuar varet nga pika e prerjes zgjedhur. Duke rritur numrin e njësive të klasifikuar

të falimentuara përmes zvogëlimit të pikës së prerjes, rritet mundësia e gabimit të llojit të

parë, kostoja e të cilit është më e lartë se kostoja e gabimit të llojit të dytë.

Nga studimi i kryer arrihet në përfundimin që modeli i cili ka aftësi parashikuese në

klasifikim më të lartë është modeli i ndërtuar mbi bazën e analizës së regresionit logjistik,

modeli logit. Ky model arrin të klasifikojë saktë 85 % të njësive tregtare të marra në

studim në vitin e parë para fenomenit të falimentimit. Ndërsa aftësia parashikuese e

modelit të ndërtuar mbi bazën e analizës diskriminuese të shumëfishtë është 75%, pra më

e ulët se modeli logit. Ky rezultat është në përputhje dhe me studimet e mëparshmë të

kryera në fushën e parashikimit të fenomenit të falimentimit, të cilat konfirmojnë

95

përparësinë e modelit logit në krahasim më modelin diskriminues shumëfishtë. Fakti që

supozimet për modelin logit janë më të vogla, shpërndarja normale e variablave në

studim, barazia e matricave të variancës dhë kovariancës, ofrimi i një rezultati

probabilitar dhe jo pikësor, e bëjnë këtë model më të përshatshëm në përdorim në

krahasim me modelin diskriminues të shumëfishtë.

Gjithashtu nga tabela e klasifikimit të përgjithshëm të modeleve në kohë, arrihet në

përfundimin që saktësia e modeleve në klasifikim për njësitë tregtare të marra në studim

zvogëlohët në kohë. Për të dyja modelet e ndërtuara kemi një ulje të aftësisë parashikuese

në klasifikim nga 85 % në vitin e parë, në 77 % dhe 70 % në vitin e dytë dhe të tretë sipas

modelit logit.

Ndërsa për modelin diskriminues të shumëfishtë nga 78 % në vitin e parë, në 75 % për

vitin e dytë, dhe 68.3 % për vitin e tretë. Pra sa më shumë të largohemi në kohë, aq më e

vështirë është aftësia parashikuese në klasifikim e modelit.

4.7Diskutimi i rezultateve

Pasi kemi krahasuar aftësinë parashikuese të modeleve, kthehemi te testimi i hipotezave

të ngritura në fillim të studimit. Për hipotezën e parë dhe të dytë, të dyja modelet

vlerësohen sipas testeve statistikorë të secilit. Siç u pa gjatë ndërtimit të modeleve, të dyja

modelet ishin statistikisht të rëndësishëm, pra ato ishin të vlefshëm nga ana statistikore,

treguesi statistikor p( sig) = 0.000

Për testimin e hipotezës së tretë përdorert testi-t, duke qenë se numri i njësive të marra në

studim është i vogël. Në formë të përmbledhur hipoteza është e formës:

Ho3: % saktësisë në klasifikim të modelit diskriminues i shumëfishtë = % saktësisë në

klasifikim modelit logit

Ha3: % saktësisë në klasifikim të modelit diskriminues i shumëfishtë ≠ % saktësisë në

klasifikim modelit logit

Duke përdorur programin statistikor SPSS 21 u krahasua vlera e llogaritur t faktike me

vlerën kritike t, dhe me një nivel besimi 95%, hipoteza mbi barazinë e përqindjes së

saktësisë parashikimit të modeleve hidhet poshtë. Pra arrihet në përfundimin që modelet e

ndërtuara kanë aftësi të ndryshme parashikuese të fenomenit të falimentimit.

Për testimin e hipotezës së katërt studiohen funksionet e përfituara nga secili prej

modeleve. Ashtu siç vihet re nga rezultatet e studimit kjo hipotezë bie poshtë, sepse këto

funksione përmbajnë raporte financiare të cilët kanë koefiçentët e tyre dhe shenjën

përkatëse pozitive apo negative, që tregojnë aftësinë e tyre parashikuese në klasifikim të

fenomenit të falimentimit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit.

Në testimin e treguesve të mesatareve të raporteve financiare midis dy grupeve të njësive

në studim, u konstatua se ka variabla të pavarur të rëndësishëm statistikisht me nivel

rëndësie 0.05. Ky fakt tregon që ka ndryshime në raportet financiare të njësive tregtare të

falimentuara dhe jo të falimentuara.

Duke u nisur nga modeli regresionit logjistik dhe viti i parë në të cilin aftësia

parashikuese ishte më e lartë, raportet financiare të cilët kanë aftësi diskriminuese në

96

klasifikim të njësive tregtare në rrethin e Elbasanit janë raporti likuid (raporti shpejtë),

raportet qarkullues (qarkullimi i aktiveve totale), (qarkullimi i llogarive të arkëtueshme),

raporti i borxhit (detyrime totale mbi kapital), raporti përfitueshmërisë (ROA). Duhet

theksuar që këto nuk janë raportet e vetme financiare që mund të kenë aftësi parashikuese

në klasifikimin e njësive, e të mund të parashikojnë fenomenin e falimentimit, por

kombinimi i tyre ofron saktësi më të lartë klasifikuese për njësitë e falimentuar dhe jo të

falimentuara.

1. Raportet e likuiditetit janë tregues të rëndësishëm të pozicionit financiar të njësive

ekonomike dhe kanë aftësi të lartë në parashikimin e fenomenit të falimentimit të

tyre. Sipas modelit raporti i shpejtë ose ndryshe testi acid rezultoi me aftësi

klasifikuese më të lartë se raportete e likuiditetit. Raporti i shpejtë është një

tregues financiar i cili llogaritet si raport i diferencës së aktiveve afatshkurtra me

inventarin, mbi detyrimet afatshkurtra të njësisë. Ky raport tregon se sa herë

njësia tregtare mund të shlyejë detyrimet e saj korrente, kur inventari i cili nuk

mund të konvertohet shpejt në para, eleminohet nga aktivet afatshkurtra. Ky

tregues analizon likiditetin afatshkurtër të një njësie të dhënë. Inventari është para,

kushton para për ta blerë, kushton para për ta mbajtur, shoqërohet me kosto fikse

të magazinimit të tij, produktet vjetërohen, dhe mund të shiten dhe nën kosto.

Fakti që inventari nuk përfshihet në raportin e shpejtë, e bën këtë tregues të

rëndësishëm në klasifikimin e njësive tregtare në të falimentuara dhe jo të

falimentuara. Sepse njësitë tregtare që shkojnë drejt falimentimit kanë sasi të

mëdha të inventarit të pa tregtuar ende. Kjo përforcohet dhe më shumë nga fakti

që raporti korrent që përfshin inventarin nuk doli si variabël përcaktues në

funksionin e regresionit logjistik. Përfshirja e raportit të shpejtë rrit aftësinë

klasifikuese të funksionit. Për njësitë tregtare paraja kesh është e rëndësishme, pa

para nuk mund të ketë shitje, nuk mund të ketë reklama, nuk kryhen shpenzimet

për punonjësit, nuk mund të kryhen as planifikime për të ardhmen. Sa më i lartë të

jetë ky raport financiar, aq më e ulët është mundësia që një njësi tregtare të shkojë

drejt falimentimit.

2. Raporti i dytë i rëndësishëm në funksionin klasifikues të njësi tregtare është

raporti i qarkullimit të aktiveve totale. Ky tregues llogaritet si raport i shitjeve

neto mbi totalin e aktiveve të kompanisë. Ai tregon se sa i suksesshëm është një

njësi tregtare në përdorimin e aktiveve totale për gjenerimin e të ardhurave nga

shitja. Në këtë raport përfshihen të gjitha aktivet si ato qarkulluese dhe ato të

qëndrueshme: inventari, llogaritë e arkëtueshme, dhe çdo aktiv tjetër korrent, si

dhe paisjet, makineritë, mjetet e transportit, ndërtesa, toka etj. Sa më i ulët ky

raport në krahasim me vitet e kaluara apo krahasuar me të dhënat e industrisë, aq

më të ulta janë shitjet e njësie tregtare. Drejtuesi i njësisë tregtare duhet të

analizojë të gjitha klasat e aktiveve për të përcaktuar kush nga aktivet, qarkulluese

apo të qëndrueshme shkakton zvogëlimin e këtij treguesi. Por duhet pasur

parasysh dhe efekti që ulja e këtij raporti mund të shkaktohet dhe nga niveli i lartë

i aktiveve të cilat nuk përdoren në aktivitetin e njësisë. Për njësitë tregtare aktivet

të cilat nuk përdoren gjatë aktivitetit kanë vlera të ulëta. Ky është një nga

raportet financiare të përfshirë në modelin e Altman (1968), i përcaktuar prej tij si

97

një nga raportet financiare standarte i cili tregon aftësinë e njësisë tregtare për

gjenerimin e të ardhurave, dhe një matës i kapaciteteve drejtuese për të

manaxhuar sfidat konkuruese në treg. Ky tregues varion nga njëra industri në

tjetrën. Njësitë tregtare kanë prirje të kenë një vlerë të lartë të këtij raporti për

shkak të politikës së vendosjes së çmimeve, pozicionimit në treg me çmime

konkuruese. Një raport i lartë i qarkullimit të aktiveve totale, pritet të shoqërohet

me një kthim të lartë nga aktivet, (ROA), dhe risk të ulët të falimentimit për

njësitë tregtare. Një raport i lartë i qarkullimit të aktiveve totale sjell rritjen e

ekonomisë shkallës, pra stimulon raportin e përfitueshmërisë, tregues që

përcakton nivelin e ROA në modelin Du Pont (Liesz, 2002). Një raport i

rëndësishëm për parashikimin e fenomenit të falimentimit i lidhur me raportin e

qarkullimit të aktiveve totale është raporti i qarkullimit të aktiveve fikse.Ky raport

është një tregues i efiçencës së përdorimit të aktiveve fikse të njësisë. Burimet e

financuara në aktive fikse kërkojnë kohë të gjatë për të pritur kthimin nga to, duke

qenë kështu objekt i një risku të lartë. Një raport i ulët i qarkullimit të aktiveve

fikse, sjell probleme likuiditeti, dhe si pasojë ky tregues është i lidhur pozitivisht

me mundësinë e fenomenit të falimentimit te njësitë tregtare.

3. Përcaktues në klasifikimin e njësive tregtare në të falimentuara dhe jo të

falimentuara është dhe raporti i qarkullimit të llogarive të arkëtueshme. Ai

llogaritet si raport i shitjeve neto mbi llogaritë e arkëtueshme të njësisë. Me anë të

këtij treguesi matet aftësia në të cilën njësia tregtare arrin të mbledhë paratë nga

shitjet e kryera me arkëtim të mëvonshëm te klientët e tij. Llogaritja e tij bëhet

mbi bazën e supozimit uniformitetit të shitjeve, dhe arkëtimit të parave gjatë vitit.

Një periudhë e gjatë e arkëtimit nënkupton një përdorim të kredisë tregtare në

nivele të larta, që sjell probleme në likuiditete, duke shkaktuar në këtë mënyre

probleme financiare për njësitë tregtare. Ky tregues është një sinjal i rëndësishëm

për fenomenin e falimentimit dhe veçanërisht për njësitë tregtare duke qenë se

pjesa më e madhe e shitjeve të tyre kryhet me arkëtim të mëvonshëm. Tipike për

këto njësi tregtare është dhe aplikimi i zbritjeve tregtare për shitjet e kryera ndaj

klientëve. Vonesa në kohë e pagesës nga klientët me anë të aplikimit të zbritjeve

tregtare sjell ulje të likuiditetit. Periudha e arkëtimit të llogarive të arkëtueshme

është e lidhur pozitivisht me mundësine e ndodhjes së fenomenit të falimentimit.

Probabilitete të larta të ngjarjes së falimentimit janë karakteristike për njësi

tregtare me periudha të gjata të arkëtimit të llogarive të arkëtueshme. Ky rezultat i

nxjerrë nga studimi është në përputhje dhe me teoritë e trajtuara në literatura të

ndryshme. Periudha të gjata të arkëtimit të klientëve, sjellin vlera të larta të

llogarive të arkëtueshme në pasqyrat financiare, njësia tregtare ka nevojë për

burime shtesë financimi të aktivitetit të tij, kemi zgjatje të ciklit operativ, gjë që

shkakton impakt negativ në fluksin e parasë. Kjo sjell në rritjen e paaftësisë

paguese të njësisë tregtare, duke e drejtuar atë drejt falimentimit. Në periudhat e

krizës ekonomike njësitë tregtare me raport të qarkullimit të llogarive të

arkëtueshme më të ulët, janë më shumë të ekspozuara ndaj fenomenit të

falimentimit. Sa më i lartë raporti i qarkullimit të llogarive të arkëtueshme aq më

shpejt njësia qarkullon llogaritë e arkëtueshme dhe aq më e mirë situata

likuiditetit të saj. Megjithatë jo gjithmonë vlerat e larta të këtij raporti tregojnë

98

situatë të mirë, sepse llogaritë e arkëtueshme merren në konsideratë me vlerën

neto, pra ndikon dhe mënyra e nohjes së provizioneve për borxhet e këqija.

4. Raporti tjetër përcaktues në klasifikimin e njësive tregtare në të falimentuara dhe

jo të falimentuara është raporti i borxhit i cili llogaritet si totali i detyrimeve mbi

totalin e kapitalit të njësisë. Ky raport tregon se çpjesë e aktiveve të njësisë

financohen me burime të veta dhe çpjesë financohen me burime të huazuara.

Raporti i borxhit është një tregues kyç për gjykimin e pozicionit financiar të

njësisë, si dhe mbi aftësinë e njësisë për të shlyer detyrimet e saj. Ai njihet

ndryshe si raporti i levës financiare. Ndryshimet e këtij raporti tregojnë një

ndryshim në varësinë e njësisë mbi borxhin si një burim financimi. Përdorimi i

borxhit si një nga burimet e financimit të njësisë varet shumë nga qëndrueshmëria

e vlerës së njësisë. Sa më e paqëndrueshme të jetë vlera e njësisë, aq më pak

borxh duhet të përdoret. Investitorët dhe kreditorët zakonisht preferojnë nivele të

ulëta të levës financiare, sepse në këtë mënyrë mbrohen më shumë interesat e tyre

në rast falimentimi të njësive tregtare. Një raport i lartë i levës financiare është një

tregues që njësia mund të mos ketë likuidetete të mjaftueshme për shlyerjen e

detyrimeve të saj. Por nga ana tjetër një përdorim i ulët i levës financiare është nje

tregues që njësia nuk po shfrytëzon avantazhet e rritjes së fitimeve që mund të

sjellë përdorimi i levës financiare. Sa më i lartë përdorimi i levës financiare nga

njësitë, aq më e lartë është mundësia e ndodhjes së fenomenit të falimentimit. Pra

ky raport është i lidhur pozitivisht me fenomenin e falimentimit.

5. Raporti i fundit përcaktues për klasifikimin e njësive tregtare në të falimentuara

dhe jo të falimentuara sipas funksionit regresionit logjistik është raporti i kthimit

mbi aktivet e biznesit, ROA. Ky raport llogaritet si total i fitimit neto të njësisë

mbi totalin e aktiveve të saj. Raporti ROA tregon sa është norma e kthimit për një

njësi monetare të investuar në aktivet e njësisë. Një vlerë e lartë e këtij raporti

është tregues i një situate financiare të mirë të shëndetshme të njësisë. Zakonisht

ky raport është më i lartë për njësitë e vjetra, të pozicionuara mirë në treg, sesa për

njësitë e reja, të sapokrijuara në treg. Ky është një nga raportet financiare të

përfshira dhe në modelin Z-Score të Altman. Një vlerë negative e ROA është një

sinjal që njësia tregtare nuk është e suksesshme dhe mund të shkojë drejt

falimentimit. Pra sa më i lartë të jetë raporti financiar ROA, aq më i ulët është

risku i falimentimit për njësinë tregtare. Nga literature e studiuar sugjerohet si më

e përshtatshme të përdoret raporti financiar ROA në parashikimin e fenomenit të

falimentimit në krahasim me raportin financiar ROE. Nëse njësia tregtare ka

kapital negativ dhe fitime negative, në rastet e humbjes, këto vlera matematikisht

japin një raport ROE pozitiv, ndërsa me ROA nuk ndodh kështu sepse njësia nuk

mund të ketë aktive me vlera negative.

Të pestë raportet financiarë të lartpërmendura, janë përcaktues për klasifikimin e njësive

tregtare në njësi të falimentuara dhe njësi jo të falimentuara sipas modelit regresionit

logjistik dhe një vit përpara fenomenit të falimentimit. Por ashtu si u theksua më lart këto

99

nuk janë raportet e vetme financiare të cilët analistët duhet të fokusohen për

suksesshmërinë e një njësie ekonomike. Por kombinimi i tyre në këtë studim dha

saktësinë e klasifikimit më të lartë për njësitë e zgjedhura në studim. Për të gjykuar në

lidhje me situatën financier të një njësie duhet të kihen parasysh dhe raporte të tjera

financiare, janë tregues të performancës financiare të njësisë. Kombinimi i këtyre

raporteve financiare në funksione diskriminuese të viteve të mëparshme, edhe pse jep

saktësi klasifikim më të ulët, është sinjal i mundshëm që njësia ekonomike mund të

shkojë drejt falimentimit. Ndër raportet kryesore përmendim:

Raporti financiar i qarkullimit të inventarit i cili tregon numrin mesatar të ditëve që mban

njësia në magazina inventarin. Për njësitë prodhuese ky raport ështëmë i lartë se sa për

njësitë tregtare. Sa më i lartë të jetë ky raport aq më gjatë qëndrojnë produktet në

magazine, aq më pak të tregtueshëm janë produktet. Ky tregues është i rëndësishëm,

sepse gjendja e lartë e inventarit në magazinë është karakteristike për njësitë të cilat

shkojnë drejt falimentimit. Një raport i lartë i qarkullimit të inventarit sjell problem

likuiditeti për njësinë, dhe shoqërohet me raporte më të larta të borxhit për të. Pra sa më i

lartë raporti i qarkullimit të inventarit aq më i lartë është risku i falimentimit për një njësi

ekonomike të dhënë.

Raporti korrent cili tregon se në çmasë aktivet afatshkurtra arrijnë të mbulojnë detyrimet

afatshkurtra të njësisë. Rezultatet e studimeve të kryera konstatojnë se raportet korrentë

njësive të falimentuara janë më të ulëta se ato të njësive jo të falimentuara. Sa më i lartë

të jetë ky raport, aq më i lartë likuiditeti, dhe aq më i ulët është risku i falimentimit.

Raporti aktive likuide mbi totalin e aktiveve ka koefiçent negativ në funksionin

diskriminues të përfituar nga modeli analizës diskriminuese të shumëfishtë. Shenja

negative tregon lidhje të kundërt të variablit të varur, që është gjendja e njësisë

ekonomike dhe këtij raporti financiar. Mundësia e njësisë për të shkuar drejt falimentimit

do të ulet, kur raporti aktive likuide/ totalin e aktiveve rritet. Ky rezultat është dhe në

përputhje me rezultatet e studimit të Beaver (1966). Sa më i lartë ky raport financiar, aq

më e lartë sasia e likuiditeteve të mbajtur nga njësia ekonomike. Duke pasur një sasi të

lartë keshi, njësia mund të shmangë kostot e shoqëruara me shtimin e financimit nga

burime të jashtme të saj, ose likuidimit të aktiveve ekzistuese. Një balancë e

qëndrueshme e keshit i jep mundësi njësisë për financimin e rritjes dhe mundësive të

zgjerimit. Një sasi e pamjaftueshme e parasë kesh për të mbuluar detyrimet, e çon njësinë

ekonomike drejt shfrytëzimit të burimeve të jashtme.

Raporti financiar fluksi operativ mbi totalin e detyrimeve mat aftësinë e njësisë për të

shlyer detyrimet duke përdorur flukset e parasë që rrjedhin nga aktiviteti i zakonshëm i

saj. Shenja pozitive koefiçentit të këtij raporti në funksionin klasifikues tregon që një

vlerë e lartë e këtij raporti çon në probabilitet më të ulët të ndodhjes së fenomenit të

falimentimit. Për të zvogëluar riskun e të qenurit në faliment njësia ekonomike duhet të

adoptojë politika financiare që të ulë detyrimet e saj financiare, dhe nga ana tjetër të

manaxhojë me efektivitet burimet e saj në mënyrë që të shtohen flukset e parasë nga

aktiviteti operacional i saj.

100

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

KONKLUZIONE

Gjatë kohëve të fundit studimi mbi falimentimin e njësive ekonomike është një nga

fushat që ka rritur interesin e shumë kërkuesve në tërë vendet e botës. Nevoja e këtyre

studimeve lidhet drejtpërdrejtë me kostot direkte dhe indirekte, dhe pasojat që sjell

falimentimi i njësive në ekonominë e një vendi. Prandaj lind nevoja për modele që

mundësojnë ofrimin e sinjaleve të parakohshme për ndodhjen e falimentimit. Kohët e

fundit me rritjen e disponueshmërisë së të dhënave për njësitë ekonomike, me zhvillimin

e modeleve ekonometrike, dhe zhvillimin me hapa të shpejtë të teknologjisë, është rritur

dhe mundësia e zhvillimit të modeleve të parashikimit të falimentimit me cilësi më të

lartë. Këto modele mund të ofrojnë sinjale të përkeqësimit të situatës financiare të njësive

ekonomike deri në 5 vite para ndodhjes së fenomenit të falimentimit. Të gjitha modelet

përdorin të dhëna të cilat sigurohen nga pasqyrat financiare të njësive ekonomike gjatë

viteve të fundit para falimentimit (1 deri 5 vite). Në përgjithësi modelet bazohen në

supozimin se njësitë ekonomike të falimentuara kanë karakteristika të ndryshme nga

njësitë jo të falimentuara gjatë së njëjtës periudhë të marrë në studim. Por gjithsesi

mungon një rregull unik për të përcaktuar një grup treguesish financiar të përbashkët për

të studiuar parashikimin e falimentimit për të gjithë njësitë ekonomike. Prandaj modelet e

ndërtuar nga studiues të ndryshëm adaptohen në varësi të vendeve në të cilët kryhet

studimi, sektori i industrisë, madhësia e njësive dhe periudha e studimit. Për shembull

nuk është e arsyeshme të përdoren të njëjtat modele të parashikimi të falimentimit për

sektorin prodhues dhe për sektorin tregtar. Këto dy sektorë të ekonomisë kanë strukturë

kapitali, dhe norma fitimi të ndryshme nga njëri tjetri.

Objektivi i këtij studimi ishte të ndërtohen dy modele të parashikimit të falimentimit

bazuar në analizën diskriminuese të shumëfishtë dhe analizën e regresionit logjistik për

njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit. Në studim u përzgjodh sektori i tregtisë, duke qenë

së është një nga sektorët më me peshë në ekonominë e rrethit Elbasanit, duke zënë

afërsisht 42% të njësive ekonomike që ushtrojnë aktivitet në rrethin e Elbasanit.Njësitë

tregtare përfaqësojnë numrin më të lartë të njësive të reja, por njëkohësisht dhe njësitë që

kanë prirjen më të lartë për të falimentuar. Duke qenë se ky sektor i industrisë ka impakt

të lartë në ekonominë e një vendi, te investitorët, kreditorët, furnitorët, klientët etj atëherë

nevojitet të ketë një model të tijin për parashikimin e ndodhjes së falimentimit.

Parashikimi i falimentimit me anë të këtyre modeleve ofron mundësinë drejtuesve të

rregullojnë problemet financiare të njësive në kohë, përpara përkeqësimit të mëtejshëm

situatës financiare të njësive ekonomike.

Në këtë studim u trajtuan teorikisht tërësia e modeleve të parashikimit të falimentimit, që

ekzistojnë në literaturë nga viti 1930 e deri në ditët e sotme në vende të ndryshme të

botës, dhe për industri specifike. Në studim u rishikuan të tërë kategoritë e modeleve të

parashikimit të falimentimit, duke filluar nga modelet teorike, modelet statistikore dhe të

gjitha llojet e modeleve joparametrike me supozimet e përdorimit të tyre, avantazhet dhe

disavantazhet përkatëse. Llojshmëria e modeleve të përdorur në studime të ndryshme

101

është e madhe. Disa modele kanë fokus më të ngushtë se modelet e tjerë, psh për industri

të veçanta, madhësia e njësisë ekonomike, vendi etj.

Për ndërtimin e një modeli parashikimi të falimentimit janë marrë në konsideratë faktorë

dhe teknika të ndryshme. Karakteristika të një modeli të mirë janë: fuqia prashikuese dhe

besueshmëria, lehtësia e përdorimit, saktësia përgjithshme e klasifikimit të njësive

ekonomike, interpretimi i qartë i rezultateve dhe transparenca në vendimmarrje. Por

gjithsesi nuk mund të themi se një model është superior ndaj një modeli tjetër. Në varësi

të objektivit të studimit që do të kryejnë, studiuesit vendosin se cili nga modelet është më

i përshtatshëm për tu përdorur.

Rishikimi literaturës tregon se teknikat statistikore (analiza diskriminuese e shumëfishtë

dhe analiz logit në veçanti) kanë qenë të përdorura më shpesh, sepse metodat

joparametrike janë relativisht të reja dhe se modelet teorike janë relativisht të rralla. Vlen

për tu theksuar se në ditët e sotme me zhvillimin e programeve kompjuterike, për

parashikimin e falimentimit po njohin përdorim të gjerë dhe metodat joparametrike,

veçanërisht modeli i rrjetës së neuroneve. Ndërsa saktësia parashikuese është vërejtur të

jetë përgjithësisht e mirë në të gjitha modelet.

Në studim ju kushtua rëndësi e veçantë aspektit ligjor të falimentimit. Duke qenë se

aspekti ligjor ndikon në vendimarrjen në lidhje me një njësi ekonomike, është e

rëndësishme të trajtohet dhe ana ligjore e falimentimit. Në kapitullin e tretë u prezantuan

kuadret ligjore të falimentimit në vende të ndryshme të Bashkimit Europian. Duke qenë

së Shqipëria është vend kandidat për anëtar në BE, është i nevojshëm dhe harmonizimi

rregulloreve dhe ligjeve për trajtimin e fenomenit të falimentimit.

Gjithashtu në kapitull u pasqyrua kuadri ligjor i falimentimit në Gjermani, si një nga

sistemet në të cilat është i orientuar rregullimi ligjor i vendit tonë për falimentimin; si dhe

kuadri ligjor i falimentimit në SHBA, si një ndër sistemet më liberale dhe i orientuar drejt

mbrojtjes së interesave të debitorit, dhe ku po tentojnë të shkojnë shumica e rregullimeve

ligjore për falimentin në vende të ndryshme të botës. Njëkohësisht për këto vende janë

pasqyruar dhe reformat e ndryshme të ndërmarra në vite për përmirësimin e ligjeve të

tyre përkatëse.

Pas studimit të rregullimeve ligjore në këto vende të ndryshme, rezultoi se vendi që ofron

një sistem ligjor më të mirë për falimentimin është SHBA, ligji i të cilit orientohet drejt

debitorit. Ky ligj synon ardhjen në ndihmë të njësive që janë në prag të falimentimit,

duke i orientuar drejt riorganizimit, drejt një fillim të ri. Ndërsa rregullimi ligjor i

Gjermanisë dhe vendeve të tjera të marra në studim synonte ndihmën ndaj kreditorit, pra

likujdimit të njësive në prag të falimentimit për të plotësuar detyrimet sipas një radhe të

përcaktuar ndaj kreditorëve.

Në fund të kapitullit u paraqit një tablo e plotë e rregullimit ligjor për falimentimin në

Shqipëri, që në fillimet e hartimit të ligjit të parë të falimentimit, e deri në ligjin aktual.

Së shpejti parashikohet të hyjë në fuqi ligji i ri për falimentimin, kështu që është parë e

nevojshme të paraqiten mangësitë e ligjit ekzistues dhe përmirësimet që priten në ligjin e

ri. Ajo që vlen të theksohet për ligjin aktual të falimentimit në Shqipëri është

mosfunksionimi si duhet i tij, proçese të tëra falimentimi të njësive ekonomike të nisura

dhe të papërfunduara, kosto të larta dhe mosfunksionimi i Agjensisë Mbikqyrjes së

Falimentimit. Shpresohet që ligji i ri për falimentimin në vendin tonë të hyjë në fuqi sa

102

më shpejt dhe zbatimi i tij të jetë sa më i lehtë dhe praktik, në mënyrë që të shmangen

zvarritjet e proçedurave dhe rritjet fiktive të kostove të procedurës, çka ndikon

drejtpërdrejt në dëm të palëve të interesuara, debitorë, kreditorë dhe publikun e gjerë.

Për të arritur objektivin e studimit të kryer u ndërtuan dy modele për parashikimin e

falimentimit për njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit. Modelet u bazuan në analizën

diskriminuese të shumëfishtë dhe analizën e regresionit logjistik. Në studim u morën të

dhëna nga 30 njësi tregtare të falimentuara dhe 30 njësi tregtare jo të falimentuara në

rrethin e Elbasanit, për periudhën 2010-2012. Në përfundim të studimit u arrit në

konkluzionin që modeli i cili arrintë të klasifikonte më saktë njësite tregtare në të

falimentuara ose jot ë falimentuara ishte modeli i regresionit logjistik.

Saktësia e përgjithshme klasifikuese e këtij modeli ishte 85%, më e lartë se saktësia e

modelit diskriminues të shumëfishtë e cila ishte 78%. Gjithashtu modeli arrinte të

klasifikonte më saktë falimentimin një vit para ndodhjes së tij. Saktësia e përgjithshme e

klasifikimit të modelit zvogëlohej nga 85% në 77% dhe 70% përkatësisht për vitin e dytë

dhe dhe vitin e tretë para falimentimit. Sa më larg të ecim në kohë, aq më e madhe

vështirësia e parashikimit të falimentimit.

Sipas modelit të ndërtuar në studim u arrit në përfundimin se raportet financiarë të cilët

arrijnë të dallojnë njësitë e falimentuara tregtare dhe njësitë jo të falimentuara tregtare

janë raportet financiare të likuiditetit, qarkullimit, strukturës dhe përfitueshmërisë.

Përkatësisht këto raporte janë raporti i shpejtë, qarkullimi i aktiveve totale, qarkullimi i

llogarive të arkëtueshme, detyrime totale mbi kapital,ROA.

Sa më i lartë të jetë raporti i shpejtë, aq më e ulët është mundësia që një njësi tregtare të

shkojë drejt falimentimit. Një raport i ulët i qarkullimit të aktiveve, sjell probleme

likuiditeti për njësitë tregtare, dhe si pasojë ky tregues është i lidhur pozitivisht me

mundësinë e fenomenit të falimentimit të njësive. Periudha e arkëtimit të llogarive të

arkëtueshme është e lidhur pozitivisht me mundësine e ndodhjes së fenomenit të

falimentimit. Probabilitete të larta të ngjarjes së falimentimit janë karakteristike për

njësitë tregtare me periudha të gjata të arkëtimit të llogarive të arkëtueshme. Sa më i lartë

përdorimi i levës financiare nga njësitë tregtare, aq më e lartë është mundësia e ndodhjes

së fenomenit të falimentimit. Sa më i lartë të jetë raporti financiar ROA, aq më i ulët

është risku i falimentimit për njësinë.

Duhet theksuar që këto nuk janë raportet e vetme financiare që mund të kenë aftësi

parashikuese në klasifikimin e njësive tregtare, e të cilët mund të parashikojnë fenomenin

e falimentimit, por kombinimi i tyre ofron saktësi më të lartë klasifikuese për njësitë

tregtare në te falimentuara dhe jo të falimentuara. Gjithashtu rezultatet e këtij modeli nuk

janë përgjithësuese për të gjitha njësitë tregtare.

103

Kufizimet e studimit

Lexuesit e këtij studimi duhet të kenë parasysh se ashtu si në çdo studim tjetër të kryer

më parë ekzistojnë disa kufizime.

Të dhënat e marra në studim janë përfituar nga një numër i vogël i njësive tregtare të

falimentuara dhe jo të falimentura, kjo për arsye të vështirësisë sigurimit të tyre. Prandaj

ekziston rreziku që rezultatet e studimit të ndikohen nga madhësia e mostrës së zgjedhur.

Gjithashtu për arsye të kufizimit të të dhënave dhe përzgjedhja e njësive tregtare nuk

është kryer në mënyrë të rastësishme.

Të dhënat e përdorura në këtë studim janë të dhëna financiarë të nxjerra nga pasqyrat

financiare të njësive tregtare, të cilat mund të jenë subjekt i kontabilitetit kreativ. Njësitë

tregtare të cilat mund të kenë vështirësi financiare mund të shtrembërojnë informacionin

e tyre publik, gjë e cila sjell devijim të rezultateve të modelit. Të dhënat financiare që

përfitohen nga kontabiliteti japin informacion mbi të shkuarën e një njësie tregtare,

ndërkohë që përdoren për vendimmarrje në të ardhmen e njësive tregtare.Të dhënat

zyrtare të ofruara nga kontabiliteti janë të vlefshme vetëm mbi bazë vjetore.

Siç u konstatua dhe gjatë ndërtimit të modeleve, metodologjia e modelit diskriminues të

shumëfishtë thyen supozimin mbi shpërndarjen normale të disa prej variablave të

pavarur.

Nga studimi i kryer mbi njësitë tregtare në rrethin e Elbasanit, arritëm në përfundimin se

raportet financiare shërbejnë si sinjale të rëndësishmë për të tretët, për të paralajmëruar

rrezikun e njësive për të mos qenë të suksesshme. Por rëndësia e tyre nuk mund të

përcaktohet në mënyrë përfundimtare, sepse raportet financiare dhe koefiçentët e tyre në

model, ndryshonin sipas modeleve dhe në kohë, dhe rëndësia e tyre nuk mund të

përcaktohet në mënyrë individuale për secilin raport. Kombinimi i një grup raportesh të

caktuar na jepte një saktësi të përgjithshme klasifikimi të modelit më të lartë apo më të

ulët se një model tjetër. Por nuk mund të themi që një raport i vetëm financiar është i

rëndësishëm apo jo në parashikimin e fenomenit të falimentimit.

104

Rekomandime për të ardhmen

Kufizimet e këtij studimi ofrojnë mundësi për studime në të ardhmen. Rezultatet e

studimit sugjeruan që teknikat statistikore kishin aftësi në klasifikimin e njësive tregtare

në njësi tregtare të falimentuara dhe njësi tregtare jo të falimentuara. Duke u nisur nga

ngjashmëritë në rezultatet e saktësisë së modeleve të parashikimit të analizës

diskriminuese të shumëfishtë dhe analizës së regresionit logjistik, sugjerohet që në

studimet e ardhme të ndërtohen modele të parashikimit të falimentimit bazuar në teknika

të tjera, për shembull rrjeta e neuroneve, pemët e klasifkimit dhe regresioneve etj. Pra

analiza të shtrihet ne teknika të tjera statistikore.

Një rekomandim i rëndësishëm për studimet e ardhshme është të ndryshohet variabli i

varur, dikotom, në një variabël tjetër që të jetë më i gjerë. Situata financiare e njësive

ekonomike në realitet mund të përshkruhet me një gamë më të gjerë statusesh të saj, jo

vetëm në gjendje të falimentuar dhe jo të falimentuar.

Një bazë të dhënash më e madhe dhe më e gjerë e njësive tregtare të falimentuara mund

të rrisë saktësinë e përgjithshmë klasifikuese të modelit të përdorur në studim.

Një zgjerim i numrit të variablave të pavarur të përdorur mund të japë një pasqyrë më të

drejtë të gjendjes financiare të njësive tregtare.

Rekomandohet që në studimet e ardhme të përdoren jo vetëm të dhëna fnanciare të

njësive tregtare, por të përfshihen tregues makroekonomikë, tregues cilësorë, si strategjia

marketingut, manaxhimi njësive, burimeve njerzore etj të cilët mund të japin një kuadër

më të plotë të mjedisit në të cilin kanë aktivitet njësite tregtare, dhe karakteristika më të

plota e domethënëse për to.

105

Bibliografia:

Altman, E., “Financial Ratios: Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate Bankruptcy,” Journal

of Finance, September, 1968, pp. 189-209.

Altman, E. and E. Hotchkiss, Corporate Financial Distress and Bankruptcy, Third Edition, Wiley and Sons,

Jersey City, N.J., 2005.

Altman, E. (1968). Financial ratios, discriminant analysis and the prediction of corporate bankruptcy.

Journal of Finance, 23(4), 589–609.

Altman, E. & Sabato, G. (2006). Modeling credit risk for sme-s: Evidence from the us market. ABACUS,

19(6), 716–723.

Altman, E., Sabato, G., & Wilson, N. (2010). The value of non-financial information in small and medium-

sized enterprise risk management. The Journal of Credit Risk, 6, 1–33.

Altman E. I. (1984). A Further Empirical Investigation of the Bankruptcy Cost Question. The Journal of

Finance. 39(4), 1067-1089.

Altman E. I. (1993). Corporate Financial Distress and Bankruptcy: A Complete Guide to Predicting and

Avoiding Distress and Profiting from Bankruptcy, 2. Edition, John Wiley & Sons, Inc.

Altman E. I. (2000). Predicting Financial Distress of Companies, Revisiting the Z-Score and ZETA

Models, web: http://pages.stern.nyu.edu/~ealtman.

Altman E.I., Haldeman, R.G., Narayanan, P. (1977). ZETA Analysis, A New Model to Identify Bankruptcy

Risk of Corporations. Journal of Banking and Finance, 1(1), 29-54.

Altman, E.I., Hotchkiss, E. (2005). Corporate Financial Distress and Bankruptcy: Predict and Avoid

Bankruptcy, Analyze and Invest in Distressed Debt. 3. Edition, John Wiley & Sons, New Jersey.

Altman, E. I., Marco, G., Varetto, F. (1994). Corporate Distress Diagnosis: Comparisons Using Linear

Discriminate Analysis and Neural Networks. Journal of Banking and Finance, 18(3), 505-529.

Aghion, P., P. Bacchetta and A. Banerjee. 2001. “Currency Crises and Monetary Policy in an Economy

with Credit Constraints.” European Economic Review 45: 1121-50.

Aghaie, A., Saeedi, A. (2009). Using Bayesian Networks for Bankruptcy Prediction: Empirical Evidence

from Iranian Companies. International Conference on Information Management and Engineering, icime,

450-455.

Aktan, S. (2009a). Financial Statement indicators of financial failure: an empirical study on Turkish public

companies during the November 2000 and February 2001 crisis. Investment Management and Financial

Innovations, 6(1), 163-173.

Aktan, S. (2009b). Financial failure forecast by option pricing method: A Turkish case. Investment

Management and Financial Innovations, 6(4), 177-187.

Aktan, S. (2011). Application of machine learning algorithms for business failure prediction. Investment

Management and Financial Innovations, 8(2), 52-65Management and Financial Innovations, 8(2), 52-65.

Altaş, D. and Giray, S. (2005). Determining of Financial Failures with MultivariatecStatistical Methods.

Anatolian University Journal of Social Sciences, 5(2), 13-28.

Aurira, L., and Moro, R. A. (2008). Support Vector Machines (SVM) as a Technique for Solvency

Analysis. German Institute for Economic Research DIW Berlin, Discussion Paper 811.

Avramov, D., Chordia, T., Jostava, G., Philipov, A. (2007). Momentum and Credit Rating. The Journal of

Finance, 62(5), 2503-2520.

Acharya, V. V. & Subramanian, K., 2009. Bankruptcy codes and innovation. Review of financial studies,

22(12), pp. 4949- 4988.

106

Aghion, P., Hart, O. & Moore, J., 1992. The Economics of Bankruptcy Reform. Journal of Law, Economics

and Organizations, pp. 523-546.

Alonso, J. M. & Madrid, A. F. G., 2007. Recent developments on insolvency and restructuring in Spain.

International Financial Law Review, pp. 53-54.

Andreev, Y., 2010. Determinants of the decision-making process of the entry into insolvency, evolution of

the procedure and earnins management: An economic perspective of Spanish distressed companies,

Barcelona: Universidad Autonoma de Barcelona, Department of Business Economics.

Ashurst, 2012. Insolvency Reform in Spain, Madrid: Ashurst. Asquith, P., Gertner, R. & Scharfenstein, D.,

1994. Anatomy of financial distress: An examination of junk-bond issuers. The Quarterly Journal of

Economics, pp. 625-658.

Assaya, L. & Rotenberg, A. L., 2010. Recent trends in the French Restructuring Market: The Autodis

Example, Paris: John's Day.

Back, B., Laitinen, T., Sere, K., van Wezel, M. (1996). Choosing Bankruptcy Predictors Using

Discriminant Analysis, Logit Analysis, and Genetic Algorithms. Turku Centre for Computer Science,

Technical Report, 40.

Balcaen, S. and Ooghe, H. (2001). “Are failure prediction models transferable from one country to another?

An empirical study using Belgian financial statements”. (132): 60 p. Universiteit Gent-Faculteit Economie

en Bedrijfskunde.

Balcaen; Ooghe, 2004. “35 years of studies on business failure: an overview of the classical statistical

methodologies and their related problems”.

Balcaen; Ooghe, 2005. “Are failure prediction models transferable from one country to another? An

empirical study using Belgian financial statements”.

Beaver, W. H. (1966). Financial Ratios as Predictors of Failure, Empirical Research in Accounting:

Selected Studies. Journal of Accounting Research, 5, 71-111.

Beaver W. H., McNichols, M. F., Rhie, J. W. (2005). Have Financial Statements Become Less

Informative? Evidence from the Ability of Financial Ratios to Predict Bankruptcy. Review of Accounting

Studies, 10, 93-122.

Berg, D. (2007). Bankruptcy Prediction by Generalized Additive Models. Applied Stochastic Models in

Business and Industry, 23(2), 129-143.

Bharath, S. T. and Shumway, T. (2004). Forecasting Default with the KMV-Merton Model. Working

Paper, University of Michigan.

Bhargava, M., Dubelear, C., Scott, T. (1998). Predicting Bankruptcy in The Retail Sector: An Examination

of The Validity of Key Measures of Performance. Journal of Retailing and Consumer Service, 5(2), 105-

117.

Black, F. and Scholes, M. (1973). The Pricing of Options and Corporate Liabilities. Journal of Political

Economy, 81(3), 637-654.

Blum, M. (1974). Failing Firm Discriminant Analysis. Journal of Accounting Research, 12(1), 1-25.

Branch, B. (2002). The Costs of Bankruptcy A Review. International Review of Financial Analysis, 11(1),

39-57.

Brealey, R. A., Myers, S. C., Marcus, A. J. (2001). Fundamentals of Corporate Finance, 3. Edition,

McGraw-Hill Primis Custom Publishing.

Brealey, R. A. and Myers, S. C. (2003). Principles of Corporate Finance. McGraw-Hill / Irwin, 7. Edition.

Brouwer, M. (2006). Reorganization in US and European Bankruptcy Law. European Journal of Law and

Economics, Springer, 22(1), 5-20.

Büker, S., Asikoglu, R., Sevil, G. (1997). Finansal Yönetim, 2. Edition, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.

107

Beaver, W. H., 1966, Financial Ratios as Predictors of Failure, Journal of Accounting Research 4, 71-111.

Becchetti, L., and Sierra, J., 2002, Bankruptcy Risk and Productive Efficiency in Manufacturing Firms,

Journal of Banking and Finance 27, 2099-2120.

Bernhardsen, E., 2001, A Model of Bankruptcy Prediction, (The University of Oslo, Oslo).

Blum, M., 1974, Failing Company Discriminant Analysis, Journal of Accounting Research 2, 1-25.

Buggakupta, S., 2004, The Development of a Thai DA Model and its Comparison with Altman's (1993)

Model in Predicting Failure of Thai Listed Companies, (Ramkhamhaeng University).

Burns, R. A., 2008, Business Research Methods and Statistics Using SPSS (Sage Publications Ltd.).

Baskin, J. (1987). Corporate Liquidity in Games of Monopoly Power. Review of Economics and Statistics,

May 1987, pp. 312-319.

Beaver, W. H. (1966). Financial ratios as predictors of failure. Journal of Accounting Research, Vol. 4, pp.

71-111.

Beaver, W. H., McNichols, M. F., and Rhie, J. (2005). Have financial statements become less informative?

Evidence from the ability of financial ratios to predict bankruptcy. Review of Accounting Studies, Vol. 10,

No.1, pp. 93-122.

Bharath, S. T. and Tyler S. (2008). Forecasting default with the Merton distance to default model. Review

of Financial Studies, Vol. 21, pp. 1339–1369.

Boritz, J. E. (1991). The “Going Concern” Assumption: Accounting and Auditing Indications. CICA

Research Report, Toronto: May 1991.

Brown, D. T., Ciochetti, B. A. and Riddiough, T. J. (2006). Theory and Evidence on the Resolution of

Financial Distress. The Review of Financial Studies, Vol. 19, No. 4, pp. 1357-1397.

Baird, D., Bris, A. & Zhu, N., 2006. The dynamics of large and small Chapter 11 cases, Working paper.

University of Chicago Law School.

Baird, D. G., 1986. The uneasy case for corporate reorganizations. Journal of legal studies, pp. 127-147.

Baker & McKenzie LLP, 2009. Insolvency proceedings - shopping for the best forum, London: Legal and

Commercial Publishing Ltd.

Blazy, R., Chopard, B., Fimayer, A. & Guigou, J.-D., 2011. Employment preservation vs. creditors

repayment under bankruptcy law: The French dilemma?. International Review of Law and Economics, pp.

126-141.

Bork, R., 2012. Rescuing companies in England and Germany. s.l.:Oxford University Press.

Brown, D., 1989. Claimholder incentive conflicts in reorganization: the role of bankruptcy law. Review of

Financial Studies,

Campbell, J. Y., Hilscher, J. and Szilagyi, J. (2008). In search of financial distress. Journal of Finance, Vol.

63, No. 6, pp. 2899-2939.

Casey, C. J., and Bertczak, N. J., 1985, Using Operating Cash Flow to Predict Financial Distress: Some

Extensions, Journal of Accounting Research 32, 384-401.

Chava, S. and Jarrow, R.A. (2004). “Bankruptcy Prediction with Industry Effects”. Review of Finance 8(4):

537–569.

Charitou, A., and Trigeorgis, L., 2002, Option-Based Bankruptcy Prediction, Annual Real Options

Cybinski, P. (2001). “Description. Explanation, Prediction: The Evolution of Bankruptcy Studies?”,

Managerial Finance 27(4): 29–44.

Collins, R. A., 1980, An Empirical Comparison of Bankruptcy Prediction Models, Financial Management

9, 52-57.

108

Craig, B. R., Jackson III, W. E., and Thomson, J. B., 2004, On SBA-Guaranteed Lending and Economic

Growth, (Federal Reserve Bank of Cleveland).

Canbas, S., Cabuk, A., Kilic, S. B. (2005). Prediction of Commercial Bank Failure via Multivariate

Statistical Analysis of Financial Structure: The Turkish case. European Journal of Operational Research,

166(2), 528-546.

Casey, C.M., Jr. (1980). The Usefulness of Accounting Ratios for Subjects‟ Predictions of Corporate

Failure: Replication and Extensions, Journal of Accounting Research, 18(2), 603-613.

Caton, G. L., Donaldson, J., Goh, J. (2008). The Effect on Rivals When Firms Emerge from Bankruptcy.

Corporate Ownership and Control, 6(2), 304-311.

Chatterjee, S., Dhillon, U., Ramirez, G. (1996). Resolution of Financial Distress: Debt Restructuring via

Chapter 11, Prepackaged Bankruptcies, and Workouts. Financial Management, 25(1), 5-18.

Chava S., Jarrow, R. A. (2004). Bankruptcy Prediction with Industry Effects. Review of Finance, 4, 537-

569.

Clark, T. A. and Weinstein, M. I. (1983). The Behavior of the Common Stock of Bankrupt Firms. The

Journal of Finance, 38(2), 489-504.

Coats, P.K. and Fant, L.F. (1993). Recognizing Financial Distress Patterns Using Neural Network Tool.

Financial Management, 22(3), 142-155.

Cronan, T. P., Glorfeld, L. W. and Perry, L. G. (1991). Production System Development for Expert

Systems Using a Recursive Partitioning Induction Approach: An Application to Mortgage, Commercial,

and Consumer Lending. Decision Sciences, 22(4), 812–845.

Crosbie, P. J. and Bohn, J. R. (2003). Modeling Default Risk. White Paper, Moody‟s KMV.

Chase Cambria, 2007. Schefenacker plc: A succesful debt-for-equity swap, London: Chase Cambria

Publising plc.

Clowry, K., 2008. Debt-for-equity swaps. In: B. Larkin, ed. Restructurings and workouts. London: Global

Law and Business, pp. 23-30.

CMS, 2011. CMS guide to restructuring, insolvency and distressed debt trading in Europe, London: CMS.

Coase, R., 1960. The problem of social cost. The Journal of Law and Economics, Volume 3, pp. 1-44.

Davison, A., and D. Hinkley. 1997. “Bootstrap Methods and Their Applications.” Cambridge, United

Kingdom: Cambridge University Press.

Deakin, E. B. (1972). A Discriminant Analysis of Predictors of Business Failure. Journal of Accounting

Research, 10(1), 167-179.

Deakin E. B. (1977). Business Failure Prediction: An Empirical Analysis. In Altman E. I. and Sametz, A.

(eds.), Financial Crises: Institutions and Markets in a Fragile Environment, John Wiley, New York, 72-88.

Demir, H. (1997). İşletmelerde Başarısızlığın Nedenleri ve Çıkış Yolları, Dış Ticaret Dergisi, 6.

Dereli, G., Gürgen, F., Okay, N. (2009). A Neural Approach for SME‟s Credit Risk Analysis in Turkey. P.

Perner (Ed.) Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 5632, 749-759.

Dichev, I. D., (1998). Is the Risk of Bankruptcy a Systematic Risk, The Journal of Finance, 53(3), 1131-

1147.

Dun & Bradstreet‟s, Business Failure Record. Dun & Bradstreet Corporation, New York, NY, 1980 and

1990.

Dechow, P., W. Ge, C. Larson, and R. Sloan, “Predicting Material Accounting Manipulations,” Working

Paper, July, 2007.

Dumas, H., “Red Flags that can Warn of Shaky Books,” MoneyCentral.msn.com, 3/29/2009.

109

Davydenko, S. A. & Franks, J. R., 2008. Do bankruptcy codes matter? A study of defaults in France,

Germany, and the U.K.. Journal of Finance, pp. 565-608.

Djankov, S., Hart, O., McLiesh, C. & Schleifer, A., 2008. Debt enforcement around the world. Journal of

political economy, 116(6), pp. 1105-1149.

Eberhart, A. C., Moore, W. T. & Roenfeldt, R. L., 1990. Security Pricing and Deviations from the Absolute

Priority Rule in Bankruptcy Proceedings. The Journal of Finance, 45(5), pp. 1457-1469.

Economist Intelligence Unit, 2009. Country Commerce 2009, London: Economist Intelligence Unit.

European Comission, 2002. Stigma on failure and legal consequences of bankruptcy - national report

Spain, Brussels: European Comission.

European Council, 2000. Council regulation no 1346/2000 on insolvency proceedings , Brussels: European

Council.

European Parliament, 2010. Harmonisation of insolvency law at EU level, Brussels: European Parliament,

Directorate General for internal policies.

Edmister, R. O., 1972, An Empirical Test of Financial Ratio Analysis for Small Business Failure

Prediction, Journal of Financial and Quantitative Analysis 7, 1477-1493.

Edmister, R. O., 1972, Financial Ratios as Discriminant Predictors of Small Business Failure, Journal of

Financial 27, 139-140.

Eisenbeis, R. A., 1977, Pitfalls in the Application of Discriminant Analysis in Business, Finance, and

Economics, The Journal of Finance 32, 875-900.

Engelmann, B., and Rauhmeier, R., 2006, The Basel II Risk Parameters: Estimation, Validation, and Stress

Testing (Springer).

Edminster, R. O. (1972). An Empirical Test of Financial Ratio Analysis for Small Business Failure

Prediction. Journal of Financial and Quantitative Analysis, 7(2), 1477-1493.

El Hennawy, R., and Morris, R. (1983). The Significance of Base Year in Developing Failure Prediction

Models. Journal of Business Finance and Accounting, 10(2), 209-223.

Etherige H.L. and Sriram, R.S. (1997). A Comparison of The Relative Costs Of Financial Distress Models:

Artificial Neural Networks, Logit and Multivariate Discriminant Analysis. Intelligent Systems in

Accounting, Finance and Management, 6(3), 235-248.

Ferguson, M. F. and Shockley, R. L. (2003). Equilibrium Anomalies. The Journal of Finance, 53(6), 2549-

2580.

Ferris, S.P., Jaraman, N., Makhija, A.K. (1997). The Response of Competitors to Announcements of

Bankruptcy: An Empirical Examination of Contagion and Competitive Effects. Journal of Corporate

Finance, 3(4), 367-395.

Franks, J. F. and Torous, W. N. (1994). A Comparison Financial Restructuring in Distress Exchanges and

Chapter 11 Reorganizations. Journal of Financial Economics, 35, 349-370.

Franks, J. F. and Torous, W. N. (1996). Lesson from a Comprasion of US and UK Insolvency Codes,

Corporate Bankruptcy. Ed. Jagdeep S. Bhandari and Lawrence A. Weiss, Cambridge University Press, 453-

458.

Frydman, H., Altman E.I., Kao D.L. (1985). Introducing Recursive Partitioning for Financial

Classification: The case of financial distress. The Journal of Finance, 40(1), 269-291.

Fulmer, J. G., Moon, J. E., Gavin, T. A., and Erwin, J. M., 1984, A Bankruptcy Classification Model for

Small Firms, The Journal of Commercial Bank Lending 12, 25-37.

Falk, M., Haler, J., & Reiss, R. (2010). Laws of Small Numbers: Extremes and Rare Events Springer.

Fantazzini, D. & Figini, S. (2009). Random survival forests models for sme credit risk mea- surement.

Methodology and Computing in Applied Probability, 11, 29–45.

110

Foster, G. (1986). Financial Statement Analysis (2nd Edition), London: Prentice- Hall.

Freese, J. and Long, J. S. (2000). Test for the Multinomial Logit Model. University of Winsconsin-Madison

and Indiana University.

Fernandez, A., 2009. Lawyers messed up Spanish insolvency. International Financial Law Review, pp. 9-9.

Frisby, S., 2006. Report on Insolvency Outcomes, London: Insolvency Service.

Gertner, R. & Scharfstein, D., 1991. A theory of workouts and the effects of reorganization law. Journal of

Finance, pp. 1189-1222.

Gilson, S., 1997. Transaction costs and capital structure choise: Evidence from financially distressed firms.

Journal of Finance, pp. 161-196.

Grossman, S. J. & Hart, O. D., 1980. Takeover Bids, the Free-Rider Problem and the Theory of the

Corporation. The Bell Journal of Economics, 11(1), pp. 42-64.

Gardiner, M. A. (1995). Financial Ratios Definitions Reviewed. Management Accounting Journal, Vol. 73,

No. 8, pp. 32

Gepp, A., and Kumar, K. (2008). The role of survival analysis in financial distress prediction. International

research journal of finance and economics, Vol. 16, pp. 13- 34.

Gertner, R. and David S. (1991). A Theory of Workouts and the Effects of Reorganization Law. Journal of

Finance. Vol. 46, pp. 189–1222

Green, P.E. (1978) . Analyzing Multivariate Data. The Dryden Press, Hindsdale, III.

Gilbert, L. R., Menon, K. & Schwartz, K. B., (1990), „Predicting bankruptcy for fi rms in fi nancial

distress‟, Journal of Business Finance & Accounting, 17 (1): 161 – 171.

Gombola, M. J., Haskins, M. E., Ketz, E. J. & Williams, D. D., (1987), „Cash fl ow in bankruptcy

prediction‟, Financial Management, 16: 55 – 65.

Grunert, J., Norden, L. & Weber, M., (2005), „The role of non-fi nancial factors in internal credit ratings‟,

Journal of Banking & Finance, 29: 509 – 531.

Grove, H., L. Patelli, L. Victoravich, and P. Xu. “Corporate Governance and Performance: Evidence from

U.S. Commercial Banks,” Working Paper, 2010.

Grove, H., K. Aljifri and L. Victoravich. “Corporate Governance Listing Requirements: Investor Protection

From Fraudulent Financial Reporting,” E Journal of Corporate Finance, 2009, No.1 (9), pp. 3-31.

Grove, H. and T. Cook, “Fraudulent Financial Reporting Detection: Corporate Governance Red Flags,”

Corporate Ownership & Control, Summer 2007, Volume 4, Issue 4, pp. 254-261.

Gujarati, D.N. (2003). Basic Econometrics, Fourth Edition, London: McGraw-Hill.

Hanley, J. & McNeil, B., (1983), „A method of comparing the areas under receiver operating characteristic

curves derived from the same cases‟, Radiology, 148 (3): 839 – 843.

Hanley, J. & McNeil, B., (1982), „The meaning and the use of the area under a receiver operating

characteristic (ROC) curve‟, Radiology, 143 (1): 29 - 36.

Hauser, R. P. & Booth, D., (2011), „Predicting bankruptcy with robust logistic regression‟, Journal of Data

Science, 9: 565 – 584

Hillegeist, S. A., Keating, E. K., Cram, D. P. & Lundstedt, K. G., (2004), „Assessing the probability of

bankruptcy‟, Review of Accounting Studies, 9: 5 – 34.

Hong, H. & Rappaport, A., (1978), „Debt capacity, optimal capital structure, and capital budgeting

analysis‟, Financial Management, 7 (3): 7 – 11.

Hopwood, W. S. & Schaefer, T. F., (1988b), „Incremental information content of earnings and

nonearnings- based fi nancial ratios‟, Contemporary Accounting Research, 5 (1): 318 - 342.

111

Hopwood, W., McKeown, J. & Mutchler, J., (1988a), „The sensitivity of fi nancial distress prediction

models to departures from normality‟, Contemporary Accounting Research, 5 (1): 284 – 298.

Houghton, K. A. & Woodliff, D. R., (1987), „Financial ratios: The prediction of corporate ´success´ and

failure‟, Journal of Business Finance & Accounting, 14 (4): 537 – 554. 46 Mario Situm

Huang, S.-H., Tsai, C.-F., Yen, D.C. & Cheng, Y.-L., (2008), „A hybrid fi nancial analysis model for

business failure prediction‟, Expert Systems with Applications, 35: 1034 – 1040.

Henley, W.E. and Hand, D.J. (1996). A k-Nearest Neighbour Classifier for Assessing Consumer Credit

Risk. The Statistician, 45(1), 77-95.

Hillegeist, S., Keating, E., Cram, D., Lundstedt, K. (2004). Assessing the Probability of Bankruptcy.

Review of Accounting Studies, 9(1), 5-34.

Hossari, G. (2006). A Ratio-Based Multi-Level Modelling Approach for Signalling Corporate Collapse: A

Study of Australian Corporations, PhD Dissertation, Australian Graduate School of Entrepreneurship

Swinburne University of Technology, Australia.

Hossari, G. (2006). “A dynamic ratio-based model for signalling Corporate Collapse”, Journal of Applied

Management Accounting Research 4(1): 11–32.

Hotchkiss, E. S. (1995). Postbankruptcy Performance and Management Turnover. The Journal of Finance,

50(1), 3-21.

Hu, Y-C., and Ansell, J. (2006). Developing Financial Distress Prediction Models: A Study of US, Europe

and Japan Retail Performance. Management School and Economics, University of Edinburgh. Scotland.

Hu; Ansell, 2005 “Measuring Retail Company Performance Using Credit Scoring Techniques”.

Hunter, J. and Isachenkova, N. (2004). Aggregate Economy Risk and Company Failure: An Examination of

UK Quoted Firms in the Early 1990s. BAA 2003 Annual Conference, Manchester.

Hege, U., 2003. Workouts, Court-Supervised Reorganization and the Choice between Private and Public

Debt.. Journal of Corporate Finance, 9(1), pp. 233-269.

Hosmer, D.W., Lemeshow, S. (2000). Applied Logistic Regression 2 th, Edition. John Wiley & Sons Inc.,

Hoboken, New Jersey

IFR, 2009. Corporate restructuring: the breaking wave, London: Reuters. International Insolvency Institute,

2005. iiiglobal. IAIR International - Member Profile: Canada. (2011, August 4).

John, K., Lang, L. H. P. and Netter, J. (1992). The Voluntary Restructuring of Large Firms in Response to

Performance Decline. Journal of Finance, American Finance Association, Vol. 47, No. 3, pp. 891-917.

Johnsen, T. and Melicher, R. W. (1994). Predicting Corporate bankruptcy and financial distress:

information value added by multinomial logit models. Journal of Economics and Business, Vol. 46, pp.

269-286

Jones, F. L. (1987). Current techniques in bankruptcy prediction. Journal of Accounting Literature, Vol. 6,

pp. 131-164.

Judge, G. G., Griffiths, W. E., Hill, R., Lutkepohl, H. and Lee, T. (1985). The Theory and Practice of

Econometrics. New York: John Wiley.

Jostarndt, P. and Sautner, Z (2008) Financial distress, corporate control, and management turnover, Journal

of Banking and Finance, [Online] Available: http://www.elsevier.com/locate/jbf [ January, 2009]

Jensen, M., 1987. Active Investors, LBOs, and the Privatization of Bankruptcy. Journal of Applied

Corporate Finance, pp. 77-85.

Jensen, M. C., 1991. Corporate control and the politics of finance. Journal of applied corporate finance, pp.

13-33.

Jostarndt, P. & Sautner, Z., 2010. Out-of-court restructruing versus formal bankruptcy in a non-

interventionist bankruptcy setting. Review of Finance, pp. 623-668.

112

Joubert, A., 2012. Legal and contractual aspects of Corporate Finance presentation, Paris: HEC Paris.

Kachigan, S. K. 1991, Multivariate Statistical Analysis: A Conceptual Introduction. Radius Pres.

Kaiser, K., 1996. European bankruptcy laws: Implications for corporations facing financial distress.

Financial Management, pp. 67-85.

Katro, K. (2004). Bankruptcy Law

Kerr, M. (2003, January 1). An Overview and Comparison of the Canadian and American Corporate

Reorganization Regimes. AllBusiness.com. Retrieved November 12, 2011, from

http://www.allbusiness.com/accounting/3486875-1.html

Kearns, A. and Young, J. E. (2002). Provision of Finance to Smaller Quoted Companies: Some Evidence

from Survey Responses and Liaison Meetings. Bank of England Quarterly Bulletin.

Keasey, K., and Watson, R., 1987, Non-Financial Symptoms and the Prediction of Small Company Failure:

A Test of Argent's Hypotheses, Journal of Business Finance and Accounting 14, 331-338.

Keasey, K. and Watson, R. (1991). Financial distress prediction models: a review of their usefulness.

British Journal of Management, Vol. 2 pp. 89-102.

Lussier, R. N., 1995, A Non-Financial Business Success versus Failure Prediction Model for Young Firms,

Journal of Small Business Management 33, 8-20.

Landau, S., and Everitt, B.S. (2004). A Handbook of Statistical Analyses Using SPSS. Chapman and

Hall/CRC, Florida.

Lang, L. H. P. and Stulz, R. M. (1992). Contagion and Competitive Intra-Industry Effects of Bankruptcy

Announcements. Journal of Financial Economics, 32(1992), 45-60.

Lee, W-C. (2006). Genetic Programming Decision Tree for Bankruptcy Prediction. Proceedings of the

2006 Joint Conference on Information Sciences, Atlantis Press.

Levy, H. and Sarnat, M. (1999). Capital Investment and Financial Decision. 5. Edition, Prentice Hall

Collage Div.

Libby, R. (1975). Accounting Ratios and The Prediction of Failure, Some Behavioral Evidence. Journal of

Accounting Research, 13(1), 150-162.

La Porta, R., Lopez-de-Silvanes, F., Shleifer, A. & Vishny, R. W., 1998. Law and finance. Journal of

Political Economy, pp. 1113-1155.

La Seda de Barcelona, 2010. English high court ratifies the financial restructuring agreement of La Seda de

Barcelona, Barcelona: La Seda de Barcelona.

Lakhal, R. A.-B., 2011. Reorganization of bankrupt firms in France: Financial and Econometric Analysis.

Dissertation Thesis, pp. 1-273.

Latham & Watkins, 2012. Change-of-control provisions in debt-equity-swaps under new German

insolvency act, Hamburg: Latham & Watkins.

Ligji Nr. 8901, Dt. 23.05.2002. “Mbi Falimentimin”.

Lin, R. H., Chuang, C. L., Huang, K. W. (2009). Developing a Business Failure Prediction Model via RST,

GRA and CBR. Expert System with Applications, 36(2), 1593-1600.

Manual on the implementation of the law on bankruptcy (1999) Tirana, MNS Publishing House.

Marais, M.L., Patell, J.M., Wolfson, M.A. (1984). The experimental design of classification models: An

application of recursive partitioning and bootstrapping to commercial bank loan classifications. Journal of

Accounting Research, 22, 87-114.

Merton, R. C. (1974). On the Pricing of Corporate Debt: The Risk Structure of Interest Rates. The Journal

of Finance, 29(2), 449-470.

113

Messier, W.F. and Hansen, J.V. (1988). Inducing Rules for Expert System Development: An Example

Using Default and Bankruptcy Data. Management Science, 34(12), 1403-1415.

Meyer, P.A. and Pifer, H.W. (1970). Prediction of Bank Failure. The Journal of Finance, 25(4), 853- 868.

Min, J. H. and Lee, Y-C. (2005). Bankruptcy Prediction Using Support Vector Machine with Optimal

Choice of Kernel Function Parameters. Expert Systems with Applications, 28(4), 603-614.

Moyer, R.C. (1977). Forecasting Financial Failure, A Re-examination. Financial Management, 6(1), 11-17.

Mucuk, İ. (1994). Pazarlama İlkeleri. Altıncı Basım, Der Yayınları, İstanbul. Odom, M. D., Sharda, R.

(1990). A Neural Network Model for Bankruptcy Prediction.

McGurr, P. T., 1996, Failure Prediction of Retail Firms through use of Financial Ratios, (Purdue

University, New York).

Micha, B., 1984, Analysis of Business Failures in France, Journal of Banking and Finance 8, 281-291.

Mossman, C. E., Bell, G. G., Swartz, L. M., and Turturtle, H., 1998, An Empirical Comparison of

Bankrupty Models, The Financial Review 33, 35-37.

Miller, D. (1977). Common Syndromes of Business Failure. Business Horizons, Vol. 11, pp. 43-53

Morris, R. (1997). Early Warning Indicators of Corporate Failure, Ashgate, Aldershot.

Maganelli, P., 2010. The evolution of the US and Italian bankruptcy systems - a comparative analysis.

Journal of business and technology law, 5(2), pp. 237-263.

McKinsey, 2011. Mapping global capital markets 2011. pp. 1-38. Monier, 2009. Monier Archive.

Mooradian, R. M., 1994. The effect of bankruptcy on investment: Chapter 11 as a screening device. Journal

of Finance, 49(4), pp. 1403-1430.

Nenide, B., Pricer, R. W. and Camp, S. M. (2010). The use of Financial Ratios for Research: Problems

associated with and Recommendations for Using Large Databases.

Nenide, B., Pricer, R. W. and Camp, S. M. (2010). The use of Financial Ratios for Research: Problems

associated with and Recommendations for Using Large Databases.

Neophytou, E. and Molinero, C. M. (2001) Predicting corporate failure in the UK: A multidimensional

scaling approach, Discussion Papers in Accounting and Management Science, February 2001.

Ohlson, J. (1980). Financial ratios and the probabilistic prediction of bankruptcy. Journal of Accounting

Research, pp. 109-131

Ooghe, H., Joos P. and De Bourdeaudhuij C. (1995). “Financial distress models in Belgium: The results of

a decade of empirical research”, International Journal of Accounting 31(3): 245–274.

Organizata e Kombeve të Bashkuara. Ligji Model. UNCITRAL.

Outecheva, N. (2007). Corporate Financial Distress: An Empirical Analysis of Distress Risk. University of

St. Peel, M. J. and Peel D. A. (1988). Some further empirical evidence on predicting private company

failure. Accounting and Business Research, Vol. 18, No. 69, pp. 57- 66.

Peel, M. J., Peel D. A. and Pope, P. F. (1986). Predicting corporate failure: some Results for the UK

corporate secotr. Omega International Journal of Management Science, Vol. 14, No. 1, pp. 5-12.

Pindado, J., Rodrigues, L. and Torre, C. 2006. How does Financial Distress Affect Small Firms‟ Financial

Structure. Small Business Economics, Springer, Vol. 26, No. 4, pp. 377-391.

Platt, H. and Platt, M. (2002). A Reexamination of the Effectiveness of the Bankruptcy Process. Journal of

Business Finance & Accounting, Vol. 29, pp. 9-10.

Platt, H. and Platt, M. (2009). Financial Distress Comparison across Three Global Regions. Journal of Risk

and Financial Management, pp. 129-162.

Paul Hastings, 2010. Italian restructuring proceedings: recent developments in prepackaged plans of

reorganization, s.l.: Paul, Hastings, Janofsky & Walker LLP.

114

Rodano, G., Serrano-Velarde, N. & Tarantino, E., 2011. The causal effect of bankruptcy las on the cost of

finance. Job Market Paper, pp. 1-48.

Ross, S.A., Westerfield, R.W. and and Jaffe, J. (1999). Corporate Finance, Vol. 5, Irwin McGraw-Hill.

Ruster, J. and World Bank. (1996). Mitigating Commercial Risks in Project Finance: Public Policy for

Private Sector. The World Bank Note No.6

Radelet, S., and J. Sachs. 1998. “The East Asian Financial Crisis: Diagnosis, Remedies, Prospects.”

Brookings Papers on Economic Activity 28(1): 1-74.

Rancière, R., A. Tornell and F. Westermann. 2006. “Decomposing the Effects of Financial Liberalization:

Crises vs. Growth.” NBER Working Paper 12806. Cambridge, United States: National Bureau of Economic

Research.

Razin, A., and Y. Rubinstein. 2004. “Exchange Rate Regimes, Capital Account Liberalization and Growth

and Crises: A Nuanced View.” Tel-Aviv, Israel: Tel-Aviv University.

Rivers, D., and Q.H. Vuong. 1988. “Limited Information Estimators and Exogeneity Tests for

Simultaneous Probit Models.” Journal of Econometrics 39(3): 347-366.

Rodrik, D., and A. Velasco. 1999. “Short-term Capital Flows.” NBER Working Paper 7364. Cambridge,

United States: National Bureau of Economic Research.

Rothenberg, D., and F. Warnock. 2006. “Sudden Flight and True Sudden Stops.” NBER Working Paper

12726. Cambridge, United States: National Bureau of Economic Research.

Rachev, S.T., Hsu, J. S. J., Bagasheva, B. S., Fabozzi, F.J. (2008). Bayesian Methods in Finance. The Frank

J. Fabozzi Series, John Wiley&Sons, Inc. New Jersey.

Rao, A., Carr, L.P., Dambolena, I., Kopp, R.J., Martin, J., Rafii, F., Schlesinger, P.F. (1996). Total Quality

Management: A Cross Functional Perspective. John Wiley & Sons, New York.

Reese, S. and Mc Mahon, T. (2003). Valuing Your Company‟s Distressed Assets. Presentation on the First

Annual Turnaround Management and Corporate Restructuring Summit, Institutional Investors Seminars.

Ross, S. A., Westerfield, R. W., Jaffe, J. (2003). Corporate Finance, 6. Edition, McGraw-Hill/Irwin.

Ross, S.A., Westerfield, R.W. and and Jaffe, J. (1999). Corporate Finance, Vol. 5, Irwin McGraw-Hill.

Senbet, L. & Seward, J., 1995. Financial distress, bankruptcy and reorganization. In: Jarrow,

Maksimovic&Ziemba, eds. Finance handbooks in operations, research and management sciences. New

York: Elsevier, pp. 921-958.

SNR Denton, 2011. The evolution of the French Safeguard procedure. Corporate Rescue and Insolvency,

pp. 147-148.

Smith, M. (1999, May 19). Bankruptcy Law Update (88-16e). Parliament of Canada Web. Retrieved

November 11, 2011

Torremans, P., Tegu, F., Shehi, A.(2005). Bankruptcy in comparative aspect, Tirana,Kristalina-KH

Publishing House.

Shirata, C. Y. (1998). “Financial Ratios as Predictors of Bankruptcy in Japan: An Empirical Research”.

Proceedings of The Second Asian Pacific Interdisciplinary Research inAccounting Conference (August

1998): 437–445.

Shumway, (1999). “Forecasting Bankruptcy more accurately – A simple hazard model”. Online paper.

Available online at http://www-personal.umich.edu/~shumway.

Shumway, T. (2001). Forecasting bankruptcy more accurately: a simple hazard model. Journal of Business,

Vol. 74, No. 1, pp. 101-124.

Taffler, R. J. (1984). Empirical models for the monitoring of UK corporations. Journal of Banking and

Finance, Vol. 8, No. 2, pp. 199-227.

115

Taffler, R.J. and Tisshaw H. (1977). “Going, Going, Gone - Four Factors Which Predict”, Accountancy 88:

50–54.

Tamari, M. (1966). “Financial ratios as a means of forecasting bankruptcy”, Management International

Review 6(4): 15–21.

Thiprungsri, S. (2010). Clustering Analysis for Anomaly Detection in Accounting Data. Rutgers

University, Theodossiou, P., Kahya, E., Saidi, R. & Philippatos, G., (1996), „Financial distress and

corporate acquisitions: Further empirical evidence‟, Journal of Business Finance & Accounting, 23 (5 & 6):

699 – 719.

Thomas, L. C., Edelman, D. B. & Crook, J. N., (2002), Credit scoring and its applications, (Philadelphia:

SIAM).

Thornhill, S. & Amit, R., (2003), „Learning about failure: Bankruptcy, firm age, and the resource-based

view‟, Organization Science, 14 (5): 497 – 509.

Tsai, B.-H., (2013), „An early warning system of fi nancial distress using multinomial logit models and a

bootstrapping approach‟, Emerging Markets Finance & Trade, 49 (2): 43 – 69..

Tarantino, E., 2010. Three essays in industrial organization and corporate finance. European University

Institute.

Tassart, B. & Poirson, A., 2012. Structure Finance. Paris: HEC Paris.

The Economist, 2007. The walking dead. The Economist, 13 December.

“The legal consequences of Bankruptcy”, Germany.

Theiss Wolf. “Albania: Insolvency proceedings explained”.

Vinso, J. (1979), “A Determination of the Risk of Ruin,” Journal of Financial and Quantitative Analysis,

14(1), March, 77-100.

Watts, R. L. and J. L. Zimmerman (1986), Positive Accounting Theory, Prentice-Hall, New Jersey.

Wilcox, J. W. (1971), “A Simple Theory of Financial Ratios as Predictors of Failure,” Journal of

Accounting Research, 8, Autumn, 389-395.

Wilcox, J. W. (1973), “A Prediction of Business Failure using Accounting Data,” Empirical Research in

Accounting: Selected Studies, Supplement to Journal of Accounting Research, 163-79.

Whitaker, R. (1999). The Early Stages of Financial Distress. In: Journal of Economics and Finance, Vol.

23, No. 2, pp. 123-133.

Wruck, K. (1990). Financial Distress: Reorganization and Organization Efficiency. Journal of Financial

Economics, Vol. 27, pp. 425

Wang, W. T. & Zhou, X., (2011), „Could traditional fi nancial indicators predict the default of small and

medium-sized enterprises?‟, International Conference on Economics and Finance Research, 4: 72 – 76. The

Relevance of Trend Variables for the Prediction of Corporate Crises and Insolvencies 49

Ward, T. J., (1999), „A review of financial distress research methods and recommendations for future

research‟, Academy of Accounting and Financial Studies Journal, 3 (1): 160 – 178.

Wilson, N., Chong, K. W. & Peel, M. J. (1995), „Neural network simulation and the prediction of corporate

outcomes: Some empirical fi ndings‟, International Journal of Economics of Business, 2 (1): 31 – 50.

Yeh, C.-C., Chi, D.-J. & Hsu, M.-F., (2010), „A hybrid approach of DEA, rough set and support vector

machines for business failure prediction‟, Expert Systems with Applications, 37: 1535 – 1541.

Yim, J. & Mitchell, H., (2007), „Predicting fi nancial distress in the Australian financial service industry‟,

Australian Economic Papers, 46 (4): 375 – 388.

Yip, A. Y. N., (2006), „Business failure prediction: A case-based reasoning approach‟, Review of Pacific

Basin Financial Markets and Policies, 9 (3): 491 – 508.

116

Youn, H. & Gu, Z., (2010), „Predict US restaurant fi rm failures: The artificial neural network model versus

logistic regression model‟, Tourism and Hospitality Research, 10: 171 – 1k87.

Zavgren, C. V. (1985), “Assessing the Vulnerability to Failure of American Industrial Firms: A Logistic

Analysis,” Journal of Business Finance and Accounting, 12 (1), 19-45

Zavgren, C. (1983). “The prediction of corporate failure: the state of the art” Journal of Accounting

Literature 2: 1–38.

Zmijewski, M. E., (1984), „Methodological issues related to the estimation of fi nancial distress prediction

models‟, Journal of Accounting Research, 22: 59 – 82.

Zmijewski, M. E. (1983), “Predicting Corporate Bankruptcy: An Empirical Comparison of the Extant

Financial Distress Models,” Working Paper, SUNY Buffalo.

Zopounidis, C., andM. Doumpos(1999), “A Multicriteria Decision Aid Methodology for Sorting Decision

Problems: The Case of Financial Distress,” Computational Economics,14 (3), 197-218.

117

Shtojca e studimit

Tabela nr 1 :Rendesia statistikore e variablave viti pare

Levene's Test for Equality

of Variances

t-test for Equality of Means

F Sig. t df Sig. (2-

tailed)

Mean

Difference

Std. Error

Difference

95% Confidence Interval

of the Difference

Lower Upper

R1

Equal variances

assumed

3.653 .061 .729 58 .469 .09570 .13125 -.16703 .35843

Equal variances not

assumed

.729 48.93 .469 .09570 .13125 -.16807 .35947

R2

Equal variances

assumed

.045 .833 .109 58 .913 .06196 .56710 -1.07322 1.19714

Equal variances not

assumed

.109 57.84 .913 .06196 .56710 -1.07328 1.19720

R3

Equal variances

assumed

.172 .680 .100 58 .920 .02007 .20006 -.38039 .42052

Equal variances not

assumed

.100 44.92 .921 .02007 .20006 -.38289 .42302

R4

Equal variances assumed

16.196 .000 1.864 58 .067 .49009 .26289 -.03615 1.01633

Equal variances not

assumed

1.864 36.45 .070 .49009 .26289 -.04285 1.02303

R5

Equal variances

assumed

.144 .705 1.561 58 .124 -.52885 .33888 -1.20720 .14949

Equal variances not assumed

1.561 57.89 .124 -.52885 .33888 -1.20722 .14951

R6

Equal variances

assumed

3.322 .074 1.509 58 .137 -.33874 .22447 -.78808 .11059

Equal variances not

assumed

1.509 32.41 .141 -.33874 .22447 -.79575 .11827

R7

Equal variances assumed

2.073 .155 1.128 58 .264 .37284 .33051 -.28874 1.03443

Equal variances not

assumed

1.128 55.29 .264 .37284 .33051 -.28943 1.03512

R8

Equal variances

assumed

3.740 .058 .186 58 .853 .11327 .60891 -1.10559 1.33213

Equal variances not assumed

.186 47.73 .853 .11327 .60891 -1.11120 1.33774

R9

Equal variances

assumed

1.220 .274 2.385 58 .020 3.25330 1.36390 .52315 5.98345

Equal variances not

assumed

2.385 56.20 .020 3.25330 1.36390 .52130 5.98531

R10

Equal variances assumed

.118 .733 .849 58 .400 1.48646 1.75160 -2.01975 4.99266

Equal variances not

assumed

.849 57.659 .400 1.48646 1.75160 -2.02020 4.99311

R11

Equal variances

assumed

10.634 .002 5.419 58 .000 2.29541 .42360 1.44749 3.14333

Equal variances not assumed

5.419 44.186 .000 2.29541 .42360 1.44181 3.14901

R12

Equal variances

assumed

2.836 .098 .229 58 .820 .28755 1.25548 -2.22557 2.80066

Equal variances not

assumed

.229 34.541 .820 .28755 1.25548 -2.26242 2.83752

R13

Equal variances assumed

1.181 .282 1.036 57 .305 2.95677 2.85500 -2.76026 8.67380

Equal variances not assumed

1.039 55.630 .303 2.95677 2.84561 -2.74452 8.65805

R14

Equal variances

assumed

5.356 .024 1.542 58 .128 -.78047 .50605 -1.79344 .23249

Equal variances not

assumed

1.542 29.41 .134 -.78047 .50605 -1.81483 .25388

R15 Equal variances assumed

.027 .871 .411 58 .682 .61927 1.50583 -2.39497 3.63351

118

Equal variances not

assumed

.411 57.83 .682 .61927 1.50583 -2.39515 3.63369

R16

Equal variances

assumed

3.433 .069 1.020 58 .312 -.17326 .16988 -.51330 .16678

Equal variances not assumed

1.020 32.380 .315 -.17326 .16988 -.51912 .17261

R17

Equal variances

assumed

.289 .593 2.105 58 .040 4.01312 1.90631 .19723 7.82902

Equal variances not

assumed

2.105 56.92 .040 4.01312 1.90631 .19570 7.83054

R18

Equal variances assumed

1.553 .218 -.611 58 .544 -.13942 .22827 -.59634 .31750

Equal variances not

assumed

-.611 33.70 .545 -.13942 .22827 -.60346 .32462

R19

Equal variances

assumed

.374 .543 -.419 58 .677 -.03513 .08383 -.20293 .13267

Equal variances not assumed

-.419 57.77 .677 -.03513 .08383 -.20294 .13268

R20

Equal variances

assumed

9.538 .003 2.893 58 .005 3.44809 1.19188 1.06228 5.83390

Equal variances not

assumed

2.893 48.45 .006 3.44809 1.19188 1.05223 5.84394

R21

Equal variances assumed

17.199 .000 1.857 58 .068 .21227 .11429 -.01652 .44106

Equal variances not

assumed

1.857 30.32 .073 .21227 .11429 -.02104 .44559

R22

Equal variances

assumed

6.251 .015 -.214 58 .831 -.08242 .38462 -.85232 .68747

Equal variances not

assumed

-.214 34.62 .832 -.08242 .38462 -.86354 .69869

Tabela nr 2: Të dhëna statistikore deskriptive për njësitë tregtare të falimentuara viti 2

Descriptive Statistics

N Minimum Maximum Mean Std. Deviation

R-1 30 .013 0.085 0.06444 2.21475

R-2 30 .01 0.093 0.05694 1.91137

R-3 30 .00 1.43 .1827 .34792

R-4 30 0.31 1.1 0.5395 1.89277

R-5 30 -1.95 2.69 -.1179 .78085

R-6 30 -2.94 1.15 -.2218 .73445

R-7 30 .00 2.43 .5099 .52351

R-8 30 .01 3.53 .8797 1.01335

R-9 30 .01 9.20 2.0045 2.12875

R-10 30 -5.41 5.68 .9310 2.14370

R-11 30 .01 8.06 1.8471 2.01240

R-12 30 .03 4.06 1.0726 1.18683

R-13 30 .03 9.71 1.9209 1.88747

R-14 30 .01 4.50 1.2160 .82344

R-15 30 -5.01 8.48 .9105 3.57583

R-16 30 -3.50 .99 -.2160 .82344

R-17 30 1.01 3.16 1.2560 1.05061

119

R-18 30 -2.00 1.00 .2012 .73748

R-19 30 .06 1.10 .7040 .33940

R-20 30 .91 10.32 2.9219 2.35847

R-21 30 -1.99 .23 -.2157 .50821

R-22 30 -2.01 1.45 -.3771 1.49659

Valid N (listwise) 30

Tabela nr 3: Të dhëna statistikore deskriptive për njësitë tregtare jo të falimentuara viti 2

N Minimum Maximum Mean Std. Deviation

R-1 30 .32 5.00 1.4335 .99303

R-2 30 .01 2.19 .6563 .55771

R-3 30 .00 .84 .1072 .20396

R-4 30 0.17 .94 .0481 .62141

R-5 30 0.49 1.99 .1319 .45998

R-6 30 0.49 1.69 .0675 .36646

R-7 30 .05 3.64 .9805 .92638

R-8 30 .11 8.29 1.3512 1.63445

R-9 30 .09 7.77 2.8990 2.15379

R-10 30 0.99 3.87 1.1298 3.67372

R-11 30 .17 7.37 2.0024 1.64890

R-12 30 .22 2.25 1.5827 1.68738

R-13 30 0.05 4.10 2.2552 2.16999

R-14 30 .17 1.15 .7203 .23027

R-15 30 0.87 1.65 1.0280 1.32299

R-16 30 0.15 .83 .2797 .23027

R-17 30 0.87 3.40 2.9960 1.06472

R-18 30 -.15 .95 .3940 .29639

R-19 30 .14 1.00 .7972 .27198

R20 30 .18 1.53 1.0876 1.74229

R-21 30 0.01 .17 .0538 .05407

R-22 30 0.09 1.32 .2917 .33393

Valid N (listwise) 30

Tabela nr 4: Testi shperndarjes normale viti 2

Kolmogorov-Smirnova Shapiro-Wilk

Statistic df Sig. Statistic df Sig.

R-1 .294 60 .000 .677 60 .000

R-2 .262 60 .000 .569 60 .000

120

R-3 .345 60 .000 .542 60 .000

R-4 .256 60 .000 .680 60 .000

R-5 .217 60 .000 .816 60 .000

R-6 .233 60 .000 .717 60 .000

R-7 .201 60 .000 .792 60 .000

R-8 .212 60 .000 .705 60 .000

R-9 .158 60 .001 .858 60 .000

R-10 .109 60 .073 .907 60 .000

R-11 .167 60 .000 .839 60 .000

R-12 .222 60 .000 .674 60 .000

R-13 .175 60 .000 .839 60 .000

R-14 .266 60 .000 .704 60 .000

R-15 .078 60 .200* .992 60 .963

R-16 .266 60 .000 .704 60 .000

R-17 .176 60 .000 .881 60 .000

R-18 .192 60 .000 .814 60 .000

R19 .270 60 .000 .806 60 .000

R-20 .173 60 .000 .754 60 .000

R-21 .299 60 .000 .464 60 .000

R-22 .271 60 .000 .618 60 .000

Tabela nr 5:Independent Samples Test

Levene's Test for

Equality of Variances

t-test for Equality of Means

F Sig. t df Sig. (2-

tailed)

Mean

Difference

Std. Error

Difference

95% Confidence Interval

of the Difference

Lower Upper

R1

Equal variances

assumed

7.547 .008 -.927 58 .358 -.41084 .44314 -1.29789 .47621

Equal variances not

assumed

-.927 40.207 .359 -.41084 .44314 -1.30632 .48464

R-2

Equal variances

assumed

6.937 .011 -1.411 58 .163 -.51308 .36352 -1.24074 .21458

Equal variances not

assumed

-1.411 33.903 .167 -.51308 .36352 -1.25192 .22576

R-3

Equal variances

assumed

4.456 .039 -1.026 58 .309 -.07552 .07363 -.22290 .07187

Equal variances not

assumed

-1.026 46.827 .310 -.07552 .07363 -.22366 .07262

121

R-4

Equal variances

assumed

14.407 .000 1.616 58 .112 .58765 .36372 -.14041 1.31571

Equal variances not

assumed

1.616 35.180 .115 .58765 .36372 -.15060 1.32590

R-5

Equal variances

assumed

3.599 .063 1.510 58 .137 .24981 .16546 -.08139 .58102

Equal variances not

assumed

1.510 46.964 .138 .24981 .16546 -.08305 .58268

R-6

Equal variances

assumed

4.327 .042 1.931 58 .058 .28933 .14986 -.01065 .58930

Equal variances not

assumed

1.931 42.597 .060 .28933 .14986 -.01297 .59163

R-7

Equal variances

assumed

9.503 .003 2.422 58 .019 .47059 .19427 .08171 .85947

Equal variances not

assumed

2.422 45.808 .019 .47059 .19427 .07950 .86168

R-8

Equal variances

assumed

1.300 .259 1.343 58 .185 .47150 .35111 -.23132 1.17431

Equal variances not

assumed

1.343 48.424 .186 .47150 .35111 -.23429 1.17729

R-9

Equal variances

assumed

.119 .731 1.618 58 .111 .89445 .55288 -.21227 2.00116

Equal variances not

assumed

1.618 57.992 .111 .89445 .55288 -.21227 2.00117

R10

Equal variances

assumed

2.513 .118 .256 58 .799 .19886 .77657 -1.35560 1.75333

Equal variances not

assumed

.256 46.697 .799 .19886 .77657 -1.36365 1.76138

R11

Equal variances

assumed

.401 .529 .327 58 .745 .15525 .47500 -.79555 1.10606

Equal variances not

assumed

.327 55.841 .745 .15525 .47500 -.79634 1.10684

R12

Equal variances

assumed

3.658 .061 2.256 58 .028 1.21010 .53636 .13645 2.28374

Equal variances not

assumed

2.256 39.898 .030 1.21010 .53636 .12598 2.29421

R13

Equal variances

assumed

2.675 .107 .637 58 .527 .33435 .52508 -.71672 1.38542

Equal variances not

assumed

.637 56.907 .527 .33435 .52508 -.71715 1.38585

122

R14

Equal variances

assumed

9.308 .003 -3.175 58 .002 -.49570 .15611 -.80818 -.18322

Equal variances not

assumed

-3.175 33.508 .003 -.49570 .15611 -.81312 -.17828

R15

Equal variances

assumed

1.089 .301 2.376 58 .021 2.11748 .89123 .33349 3.90148

Equal variances not

assumed

2.376 57.691 .021 2.11748 .89123 .33328 3.90168

R16

Equal variances

assumed

9.308 .003 3.175 58 .002 .49570 .15611 .18322 .80818

Equal variances not

assumed

3.175 33.508 .003 .49570 .15611 .17828 .81312

R17

Equal variances

assumed

7.618 .008 -.137 58 .891 -.26008 1.89354 -4.05042 3.53025

Equal variances not

assumed

-.137 45.541 .891 -.26008 1.89354 -4.07262 3.55246

R18

Equal variances

assumed

6.859 .011 1.329 58 .189 .19281 .14511 -.09767 .48328

Equal variances not

assumed

1.329 38.130 .192 .19281 .14511 -.10092 .48654

R19

Equal variances

assumed

4.126 .047 1.173 58 .245 .09318 .07941 -.06577 .25213

Equal variances not

assumed

1.173 55.372 .246 .09318 .07941 -.06594 .25229

R20

Equal variances

assumed

1.870 .177 1.443 58 .154 1.16567 .80761 -.45094 2.78228

Equal variances not

assumed

1.443 48.897 .155 1.16567 .80761 -.45737 2.78871

R21

Equal variances

assumed

9.896 .003 2.888 58 .005 .26952 .09331 .08274 .45630

Equal variances not

assumed

2.888 29.656 .007 .26952 .09331 .07886 .46017

R22

Equal variances

assumed

9.455 .003 2.389 58 .020 .66877 .27996 .10837 1.22916

Equal variances not

assumed

2.389 31.880 .023 .66877 .27996 .09843 1.23910

123

Tabela nr6 : Rëndësia statistikore e variablave të përfshirë në funksion viti 2

Step Number of

Variables

Lambda df1 df2 df3 Exact F

Statistic df1 df2

1 1 .852 1 1 58 10.083 1 58.000

2 2 .765 2 1 58 8.734 2 57.000

3 3 .682 3 1 58 8.698 3 56.000

4 4 .632 4 1 58 8.017 4 55.000

Tabela nr7 :Treguesi M viti 2

Box's M 166.540

F

Approx. 15.409

df1 10

df2 16082.869

Sig. .000

Tabela nr 8:Log Determinants viti 2

Y Rank Log Determinant

0 4 -7.237

1 4 -.496

Pooled within-groups 4 -.995

Tabela nr9 : Discriminant

Function Coefficients viti 2

Function

1

R2 -.485

R7 -.634

R14 1.171

R22 -.560

(Constant) -1.128

Tabela nr 10:Functions

at Group Centroids viti

2

Y Function

124

1

0 -.751

1 .751

Tabela nr11 :Eigenvalues viti 2

Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical

Correlation

1 .583a 100.0 100.0 .607

Tabela nr12 :Wilks' Lambda viti 2

Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.

1 .632 25.724 4 .000

Tabela nr 13: Classification Resultsa viti 2

Y Predicted Group Membership Total

0 1

Original

Count 0 21 9 30

1 6 24 30

% 0 70 30 100.0

1 20 80 100.0

75.0% of original grouped cases correctly classified

Tabela nr14 : Testi Mann- Whitney U për vitin 2

R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7

Mann-Whitney U 412.000 447.000 415.000 449.000 313.000 278.000 300.000

Wilcoxon W 877.000 912.000 880.000 914.000 778.000 743.000 765.000

Z -.562 -.044 -.517 -.015 -2.026 -2.543 -2.218

Asymp. Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000

Test Statisticsa

R8 R9 R10 R11 R12 R13 R14

Mann-Whitney U 330.000 300.500 449.500 391.000 281.000 435.500 199.000

Wilcoxon W 795.000 765.500 914.500 856.000 746.000 900.500 664.000

Z -1.774 -2.210 -.007 -.872 -2.499 -.214 -3.711

Asymp. Sig. (2-tailed) .000 .027 .000 .000 .012 .000 .000

Test Statisticsa

R15 R16 R17 R18 R19 R20 R21

125

Mann-Whitney U 296.500 199.000 374.000 428.000 390.000 361.000 127.000

Wilcoxon W 761.500 664.000 839.000 893.000 855.000 826.000 592.000

Z -2.269 -3.711 -1.124 -.325 -.930 -1.316 -4.775

Asymp. Sig. (2-tailed) .023 .000 .000 .000 .352 .000 .000

Test Statisticsa

R22 Predicted probability Predicted group Difference between

observed and

predicted

probabilities

Logit residual

Mann-Whitney U 291.000 113.000 165.000 .000 .000

Wilcoxon W 756.000 578.000 630.000 465.000 465.000

Z -2.351 -4.982 -4.889 -6.653 -6.653

Asymp. Sig. (2-tailed) .019 .000 .000 .000 .000

Tabela nr15 : Rëndësia statistikore e variablave në funksion viti2

B S.E. Wald df Sig. Exp(B)

Step 1a

R3 -4.872 1.965 6.145 1 .000 130.564

R7 -.035 .733 .002 1 .000 .965

R14 6.220 2.297 7.335 1 .000 502.825

R12 -.044 .210 .043 1 .000 .957

R22 -2.149 .910 5.579 1 .000 .117

Constant -5.777 2.311 6.249 1 .000 .003

Tabela nr 16:Correlation Matrix viti 2

Constant R3 R7 R14 R12 R22

Step 1

Constant 1.000 -.653 -.364 -.973 -.227 .298

R3 -.653 1.000 -.127 .656 .210 -.135

R7 -.364 -.127 1.000 .281 -.307 -.367

R14 -.973 .656 .281 1.000 .150 -.295

R12 -.227 .210 -.307 .150 1.000 .050

R22 .298 -.135 -.367 -.295 .050 1.000

Tabela nr 17: Omnibus Tests of Model Coefficients viti 2

Chi-square df Sig.

Step 1 Step 35.636 5 .000

Block 35.636 5 .000

126

Model 35.636 5 .000

Tabela nr 18: Model Summary viti 2

Step -2 Log likelihood Cox & Snell R

Square

Nagelkerke R

Square

1 47.542a .448 .597

Tabela nr19 :Hosmer and Lemeshow Test viti 2

Step Chi-square df Sig.

1 9.196 8 .326

Tabela nr 20:Classification Tablea viti 2

Observed Predicted

Y Percentage Correct

0 1

Step 1 Y

0 22 8 90.0

1 7 23 80.0

Overall Percentage

77.0

Tabela nr 21:Tests of Equality of Group Means viti 3

Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.

R1 .959 2.455 1 58 .000

R2 .992 .448 1 58 .000

R3 .990 .564 1 58 .000

R4 .984 .957 1 58 .000

R5 .974 1.534 1 58 . .000

R6 .990 .558 1 58 .000

R7 .963 2.241 1 58 .000

R8 .919 5.111 1 58 .028

R9 .845 10.666 1 58 .002

R10 .990 .566 1 58 .000

R11 .919 5.118 1 58 .027

R12 .904 6.181 1 58 .016

R13 .997 .178 1 58 .000

R14 .868 8.827 1 58 .004

R15 .782 16.204 1 58 .000

R16 .998 .127 1 58 .000

127

R17 .871 8.599 1 58 .005

R18 .946 3.323 1 58 .000

R19 .992 .444 1 58 .000

R20 .985 .856 1 58 .000

R21 .978 1.323 1 58 .000

R22 .937 3.875 1 58 .054

Tabela nr22 : Log Determinants viti 3

Y Rank Log Determinant

0 5 -2.616

1 5 1.693

Pooled within-groups 5 1.463

Tabela nr23 :Test Results viti 3

Box's M 180.864

F

Approx. 10.936

df1 15

df2 13544.526

Sig. .000

Tabela nr24 :Eigenvalues viti 3

Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical

Correlation

1 1.209a 100.0 100.0 .740

Tabela nr :Wilks' Lambda viti 3

Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.

1 .453 43.996 5 .000

128

Tabela nr 25:Function

Coefficients

Function

1

R9 -.301

R12 -.220

R14 .979

R15 .693

R22 -.347

(Constant) -1.191

Tabela nr 26:Classification Resultsa viti 3

Y Predicted Group Membership Total

0 1

Original

Count 0 19 11 30

1 8 22 30

% 0 76.7 23.3 100.0

1 3.3 96.7 100.0

a. 68.3% of original grouped cases correctly classified

Tabela nr27 : MW –U Test Statisticsa viti 3

R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7

Mann-Whitney U 294.000 427.000 360.000 437.000 308.000 308.000 306.000

Wilcoxon W 759.000 892.000 825.000 902.000 773.000 773.000 771.000

Z -2.306 -.340 -1.331 -.192 -2.099 -2.099 -2.129

Asymp. Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .036 .036 .000

Test Statisticsa

R8 R9 R10 R11 R12 R13 R14

Mann-Whitney U 275.000 212.000 378.000 344.000 296.000 423.500 212.000

Wilcoxon W 740.000 677.000 843.000 809.000 761.000 888.500 677.000

Z -2.587 -3.519 -1.064 -1.567 -2.277 -.392 -3.519

Asymp. Sig. (2-tailed) .010 .000 .000 .117 .023 .000 .000

Test Statisticsa

R15 R16 R17 R18 R19 R20 R21

Mann-Whitney U 219.000 358.000 172.000 371.000 449.000 301.000 159.000

Wilcoxon W 684.000 823.000 637.000 836.000 914.000 766.000 624.000

129

Z -3.415 -1.360 -4.110 -1.168 -.016 -2.203 -4.302

Asymp. Sig. (2-tailed) .001 .174 .000 .243 .988 .000 .000

Test Statisticsa

R22

Mann-Whitney U 314.000

Wilcoxon W 779.000

Z -2.011

Asymp. Sig. (2-tailed) .000

Tabela nr 28:Variables in the Equation viti 3

B S.E. Wald df Sig. Exp(B)

Step 1a

R1 -.319 .394 .657 1 .000 .727

R6 -.963 .856 1.267 1 .000 2.621

R14 2.000 1.044 3.668 1 .000 7.390

R20 .169 .200 .719 1 .000 .844

R21 -.217 .585 .137 1 .000 .805

R12 -.399 .222 3.240 1 .000 .671

Constant -.360 1.222 .087 1 .000 .698

Tabela nr 29:Correlation Matrix viti 3

Constant R1 R6 R14 R20 R21 R12

Step 1

Constant 1.000 -.415 -.210 -.750 -.283 .017 -.347

R1 -.415 1.000 -.123 .070 -.143 -.131 .064

R6 -.210 -.123 1.000 .439 -.257 -.301 -.072

R14 -.750 .070 .439 1.000 -.114 .031 .078

R20 -.283 -.143 -.257 -.114 1.000 .101 .032

R21 .017 -.131 -.301 .031 .101 1.000 -.009

R12 -.347 .064 -.072 .078 .032 -.009 1.000

Tabela nr30 :Omnibus Tests of Model Coefficients viti 3

Chi-square df Sig.

Step 1

Step 17.647 6 .000

Block 17.647 6 .000

Model 17.647 6 .000

130

Tabela nr31 :Model Summary viti 3

Step -2 Log likelihood Cox & Snell R

Square

Nagelkerke R

Square

1 65.531a .255 .340

Tabela nr32 :Hosmer and Lemeshow Test viti 3

Step Chi-square df Sig.

1 4.288 8 .830