DISERTACION MANAXHIMI I RISKUT TË...

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

DISERTACION

MANAXHIMI I RISKUT TË KATASTROFAVE

Në kërkim të gradës shkencore “Doktor i Shkencave”

Disertanti:

Msc. Gerdi LITO

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

DISERTACION

MANAXHIMI I RISKUT TË KATASTROFAVE – RASTI I

SHQIPËRISË


Drejtues shkencor:

Prof. Dr. Sherif BUNDO

Tiranë, Tetor 2013

MANAXHIMI I RISKUT TË RASTI I


Drejtues shkencor:

Prof. Dr. Sherif BUNDO

© Copyright Gerdi LITO, 2013

Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara.

DEKLARATË

Unë, i nënshkruari Gerdi LITO deklaroj që: (1) Ky punim disertacioni përfaqëson

punimin tim origjinal, duke shmangur çdo formë të plagjiaturës, duke respektuar rregullat

e shkrimit akademik për kërkimin shkencor, plagjiaturën, citimet, sistemin e referencave,

konfidencialitetin e të dhënave, etj. (2) Të dhënat e siguruara dhe që përdoren në punim

nuk kanë natyrë konfidenciale, dhe janë siguruar nga institucione të specializuara në

përgatitjen e të dhënave sasiore mbi parametra të ndryshëm ekonomikë dhe financiarë.

Në çdo rast është cituar burimi i të dhënave, përveç rasteve kur të të dhënat statistikore

apo grafike janë llogaritur nga vetë disertanti nëpërmjet programeve kompjuterike, apo

modeleve simuluese.

Gerdi LITO

Tetor 2013

VERËS & MARTINITVERËS & MARTINITVERËS & MARTINITVERËS & MARTINIT

Falenderime

Punimi i këtij disertacioni ka marrë 3 vjet nga koha që normalisht i takonte familjes time. Një falenderim shumë i madh për Verën dhe Martinin për mbështetjen, frymëzimin dhe durimin që kanë treguar me mua gjatë kësaj periudhe. Ju dua shumë!!

Një falenderim dhe mirënjohje e madhe për profesorin dhe drejtuesin tim shkencor, Prof.Dr. Sherif BUNDO, për kohën dhe impenjimin kushtuar diskutimeve të zgjatura, sugjerimeve dhe vërejtjeve që ndihmuan shumë në realizimin e këtij punimi disertacioni. Ka qenë një bashkëbisedim i vazhdueshëm që ka zgjatur 3 vjet dhe ka qenë privilegj për mua ky bashkëpunim.

Falenderoj kolegët e departamentit të Financës në Fakultetin e Ekonomisë për mbështetjen, sugjerimet dhe inkurajimin në përgatitjen dhe prezantimin e këtij punimi.

Abstrakti Katastrofat janë ngjarje të rralla por me një impakt të lartë në jetën e shumë njerëzve. Ato mund të jenë fatkeqësi natyrore ose të shkaktuara nga dora e njeriut. Shumë katastrofa nuk mund të shmangen, veçanërisht katastrofat natyrore, gjithsesi efektet e tyre ekonomike dhe sociale mund të zbuten nëpërmjet një manaxhimi të mirë dhe parandalimi. Në këtë punim përshkruhen ngjarjet katastrofike, si ndikojnë në jetën tonë dhe në gjithë ekonominë e vendit. Për më tepër punimi fokusohet në manaxhimin e riskut të katastrofave, duke përshkruar metodat më efektive të manaxhimit të riskut të katastrofave dhe si mund të aplikohen ato në kushtet e një ekonomie të vogël në zhvillim si ekonomia shqiptare. Nga vlerësimi dhe matja e riskut të katastrofave, modelimi i tij, duke vazhduar me botën e sigurimeve dhe të transferimit të riskut, si dhe ndërhyrjen publike në këtë aspekt, ne do të përpiqemi të tregojmë se cilat janë mënyrat më të mira për të manaxhuar riskun që lidhet me ngjarjet katastrofike, sa i kushtojnë ekonomisë dhe si mund të implementohen në vendin tonë. Përcaktimi i nivelit të riskut të katastrofave dhe roli i aktorëve të ndryshëm që ndikohen nga ky risk si dhe përcaktimi i një strategjie kombëtare për manaxhimin e riskut të katastrofave janë shtyllat kryesore të punimit. Fjalë kyç: manaxhim risku, sigurime, risigurim, katastrofa, modelim risku Abstract Catastrophes are rare events but with a strong impact in the lives of many people. They can be natural disasters or caused by human activity. Many catastrohes cannot be avoided, especially natural catastrophes, however their economical and social effects can be smoothed by a good management and prevention. In this dissertation are described catastrophic events, how they affect our lives and the economy of the country. Moreover the dissertation is focused in the risk management process, by describing the most effective methods of catastrophe risk management an how they can be applied in the conditions of a small developing economy like the Albanian economy. From catastrophe risk assessment and measurement, risk modeling, continuing with the insurance world and risk transfer techniques, and also the public intervention in this area, we will try to show which are the best ways and practices to manage risk connected to catastrophic events, how much they cost to the economy and how they can be implemented to our country. The definition of the level of catastrophic risk, the role of the various actors that are affected by this type of risk and also the definition of a national strategy for the management of catastrophic risk are the main pillars of the dissertation. Keywords: risk management, insurance, reinsurance, catastrophe, risk modeling

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë i

PËRMBAJTJA LISTA E SHKURTIMEVE .............................................................................................................. v

LISTA E TABELAVE ................................................................................................................... vii

LISTA E FIGURAVE .................................................................................................................... vii

LISTA E GRAFIKËVE ................................................................................................................. viii

Hyrje ................................................................................................................................................. x

i. Sfondi dhe përcaktimi i problemit ........................................................................................ x

ii. Qëllimi dhe objektivat e disertacionit ................................................................................. xii

iii. Metodologjia .................................................................................................................. xii

iv. Kontributi shkencor dhe kufizimet e disertacionit ............................................................. xiii

v. Përmbledhje e disertacionit ................................................................................................ xv

KAPITULLI 1 - KATASTROFAT DHE NDIKIMI I TYRE NË EKONOMI ............................... 1

1.1 Çfarë janë katastrofat? ........................................................................................................... 1

1.1.1 Përkufizimi ...................................................................................................................... 1

1.1.2 Frekuenca e ndodhjes (denduria) .................................................................................. 3

1.1.3 Ashpërsia ........................................................................................................................ 4

1.1.4 Vulnerabiliteti ndaj katastrofave .................................................................................... 5

1.2 Klasifikimi i katastrofave ...................................................................................................... 6

1.2.1 Katastrofat Natyrore ...................................................................................................... 7

1.2.2 Katastrofat me natyrë njerëzore .................................................................................. 15

1.3 Të dhëna statistikore mbi katastrofat ................................................................................... 18

1.3.1 Katastrofat më të mëdha në histori............................................................................... 19

1.3.2 Shpërndarja kohore e katastrofave............................................................................... 20

1.3.3 Shpërndarja gjeografike e katastrofave ....................................................................... 26

1.4 Katastrofat në Shqipëri ........................................................................................................ 29

1.4.1 Historiku ....................................................................................................................... 29

1.4.2 Llojet kryesore të katastrofave ..................................................................................... 30

1.4.3 Efektet e katastrofave në Shqipëri ................................................................................ 32

1.5 Efektet e katastrofave ......................................................................................................... 34

1.5.1 Efektet ekonomike ......................................................................................................... 35

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë ii

1.5.3 Efektet sociale ............................................................................................................... 37

1.5.4 Ndikimi në parametrat makroekonomikë dhe në rritjen ekonomike, një rishikim i literaturës .............................................................................................................................. 38

1.5.5 Ndikimi i katastrofave në vendet e zhvilluara dhe në vendet në zhvillim ..................... 41

1.5.6 Efektet e katastrofave - Rasti i Shqipërisë .................................................................... 44

KAPITULLI 2 VLERËSIMI DHE MODELIMI I RISKUT TË KATASTROFAVE – RASTI I SHQIPËRISË 46

2.1 Rishikimi i literatures – modelet e riskut të katastrofave .................................................... 46

2.1.1 Historiku i modeleve mbi riskun e katastrofave ........................................................... 46

2.1.2 Përdoruesit e modeleve të manaxhimit të riskut të katastrofave .................................. 48

2.1.3 Procesi i modelimit të riskut të katastrofave ................................................................ 52

2.1.4 Modelet kryesore dhe përdorimi i tyre ......................................................................... 55

2.2 Elementët përbërës të një modeli mbi riskun e katastrofave ............................................... 56

2.2.1 Moduli i hazard-it (faktorit të riskut) ........................................................................... 57

2.2.2 Moduli i inventarit ........................................................................................................ 60

2.2.3 Moduli i vulnerabilitetit ................................................................................................ 61

2.2.4 Moduli i dëmeve ........................................................................................................... 65

2.3 Kufizimet e modeleve dhe problematika e tyre në vendet në zhvillim – rasti i Shqipërisë . 67

2.3.1 Cilësia e të dhënave ...................................................................................................... 67

2.3.2 Tregu i sigurimeve dhe shërbimet statistikore .............................................................. 69

2.3.3 Supozimet e modelit dhe mungesa e informacionit ...................................................... 71

2.4 Përpjekje për ndërtimin e një modeli të vlerësimit agregat të dëmeve nga katastrofat natyrore në kushtet e Shqipërisë ................................................................................................ 73

2.4.1 Prezantimi i modelit ..................................................................................................... 73

2.4.2 Analiza e të dhënave dhe llogaritjet ............................................................................. 79

2.4.3 Rezultatet dhe interpretimi ........................................................................................... 86

KAPITULLI 3 TRANSFERIMI I RISKUT TË KATASTROFAVE ....................................... 90

3.1 Katastrofat dhe industria e sigurimeve ................................................................................ 90

3.1.1 A është risku i katastrofave një risk i sigurueshëm?..................................................... 90

3.1.2 Sigurimi i katastrofave ................................................................................................. 93

3.1.3 Sigurimi i katastrofave, të dhëna për primet/dëmet në botë ......................................... 95

3.1.4 Katastrofat dhe portofoli i risqeve të kompanive të sigurimit .................................... 104

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë iii

3.1.5 Funksionimi i tregut dhe problematika në sigurimin e katastrofave .......................... 106

3.2 Risigurimi dhe katastrofat ................................................................................................. 114

3.2.1 Marrëveshjet e risigurimit për katastrofat ................................................................. 115

3.2.2 Portofoli i risqeve të risiguruesve dhe risku katastrofik ............................................. 118

3.3 Titullarizimi i riskut dhe transferimi drejt tregut të kapitaleve.......................................... 119

3.3.1 Titullarizimi i riskut dhe sigurimet - letrat me vlerë të lidhura me sigurimet (ILS) ... 120

3.3.2 Transferimi i riskut të katastrofave drejt tregut të kapitaleve .................................... 123

3.3.3 Kapitali kontigjent ...................................................................................................... 125

3.4 Obligacionet e katastrofave ............................................................................................... 128

3.4.1 Çfarë janë obligacionet e katastrofave dhe karakteristikat e tyre .............................. 128

3.4.2 Emetimi, kostot dhe avantazhet e obligacioneve të katastrofave ............................... 129

3.4.3 Tregjet e obligacioneve të katastrofave ...................................................................... 131

3.4.4 Problemet lidhur me obligacionet e katastrofave ....................................................... 133

3.5 Derivativët e katastrofave .................................................................................................. 134

3.5.1 Derivativët e katastrofave dhe karakteristikat e tyre .................................................. 135

3.5.2 Llojet e derivativëve të katastrofave ........................................................................... 136

3.5.3 Problemet lidhur me derivativët e katastrofave ......................................................... 137

KAPITULLI 4 NDËRHYRJA E QEVERISË NË MANAXHIMIN E RISKUT TË KATASTROFAVE ..................................................................................................................... 139

4.1 Pse duhet të ndërhyjë qeveria? .......................................................................................... 139

4.1.1 Qeveria dhe risku i katastrofave ................................................................................. 139

4.1.2 Preferencat për riskun dhe qëndrimi publik ndaj riskut të katastrofave .................... 140

4.1.3 Manaxhimi i emergjencave dhe kostot sociale ........................................................... 142

4.1.4 Pragu i ndërhyrjes publike ......................................................................................... 143

4.2 Strategjitë e manaxhimit të riskut të katastrofave ............................................................. 144

4.2.1 Manaxhimi ex-post i riskut të katastrofave ................................................................. 145

4.2.2 Manaxhimi ex-ante i riskut të katastrofave ............................................................... 147

4.3 Format e ndërhyrjes publike për transferimin e riskut të katastrofave .............................. 150

4.3.1 Ndërhyrja në tregun e sigurimeve .............................................................................. 150

4.3.2 Qeveria si risiguruesi i nivelit të fundit ...................................................................... 153

4.3.3 Programet publike të sigurimit dhe fondet e katastrofave ......................................... 155

4.3.4 Fondet rajonale të sigurimit të katastrofave .............................................................. 158

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë iv

4.3.5 Propozim: Taksimi specifik i kontigjencës ................................................................. 160

4.4 Qeveria dhe transferimi i riskut drejt tregut të kapitaleve ................................................. 165

4.4.1 Transferimi i riskut në tregun e kapitaleve nga qeveria ............................................. 165

4.4.2 Obligacionet publike të katastrofave .......................................................................... 166

4.5 Problematika e ndërhyrjes së qeverisë në vendet në zhvillim – rasti i Shqipërisë ............ 169

4.5.1 Nevojat financiare (hendeku i financimit) .................................................................. 169

4.5.2 Kostot e ndërhyrjes së qeverisë .................................................................................. 171

4.5.3 Partneriteti me sektorin privat ................................................................................... 173

4.5.4 Mbështetja nga organizmat ndërkombëtarë ............................................................... 175

4.5.5 Fondi rajonal & huatë e kontigjencës ........................................................................ 176

4.5.6 Një strategji e mundshme ........................................................................................... 178

4.6 Një model për përcaktimin e vulnerabilitetit fiskal dhe nevojave për financimin e riskut në ekonominë shqiptare ................................................................................................................ 180

4.6.1 Përcaktimi i problemit dhe metodologjisë së përdorur .............................................. 180

4.6.2 Një model i treguesve të vulnerabilitetit fiskal ........................................................... 183

4.6.3 Rezultatet e modelit dhe interpretimi i tyre ................................................................ 195

4.7 Nevojat potenciale për financim dhe strategjia kombëtare për manaxhimin e riskut të katastrofave ............................................................................................................................. 198

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ................................................................................... 202

5.1 Gjetje dhe përfundime ....................................................................................................... 202

5.2 Rekomandime .................................................................................................................... 205

5.3 Mundësi kërkimi në të ardhmen ........................................................................................ 208

SHTOJCA 1 – TË DHËNA DHE LLOGARITJE TË PËRDORURA NË MODELIN AGREGAT TË VLERËSIMIT TË DËMEVE NGA TËRMETET DHE PËRMBYTJET .................................. I

SHTOJCA 2 – TË DHËNA DHE LLOGARITJE TË PËRDORURA NË TREGUESIT E VULNERABILITETIT FISKAL ................................................................................................... IX

REFERENCAT ............................................................................................................................. XII

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë v

LISTA E SHKURTIMEVE AAL – ANNUAL AVERAGE LOSSES

AL-DMRAP - ALBANIA DISASTER RISK MITIGATION AND ADA PTATION

PROGRAM

AMF – AUTORITETI I MBIKQYRJES FINANCIARE

ART - ALTERNATIVE RISK TRANSFER

BB – BANKA BOTËRORE

BE – BASHKIMI EUROPIAN

BERZH – BANKA EUROPIANE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM

DDI – DISASTER DEFICIT INDEX

DDO-CAT – DISASTER DRAW OPTION CATASTROPHE LOAN

FEMA – FEDERAL EMERGENCY MANAGEMENT AGENCY

GIS – GEOGRAPHIC INFORMATION SYSTEM

IDA – INTERNATIONAL DEVELOPMENT AGENCY

IGJEUM - INSTITUTI I GJEOSHKENCAVE, ENERGJISË, UJIT DHE MJEDISIT

ILS – INSURANCE LINKED SECURITIES

INSTAT – INSTITUTI I STATISTIKAVE

LIBOR – LONDON INTERBANK OFFERED RATE

MMI – MERCALLI MODIFIED INTENSITY

OECD – ORGANIZATION FOR ECONOMIC COPERATION AND DEVELOPMENT

OKB – ORGANIZATA E KOMBEVE TË BASHKUARA

OTC – OVER THE COUNTER

PBB – PRODUKTI I BRENDSHËM BRUTO

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë vi

PK – PERIUDHË KTHIMI

PKB – PRODUKTI KOMBËTAR BRUTO

SEEC-CRIF – SOUTH EAST EUROPE AND CAUCASIAN CATASTROPHE RISK

INSURANCE FACILITY

SHBA – SHTETET E BASHKUARA TË AMERIKËS

SPV – SPECIAL PURPOSE VEHICLE

TVAR – TAIL VALUE AT RISK

UNDP – UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAM

USD – DOLLARI AMERIKAN

VEI – VOLCANO EXPLOSIVITY INDEX

VKM – VENDIM I KËSHILLIT TË MINISTRAVE

XOL – EXCESS OF LOSS

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë vii

LISTA E TABELAVE Tabela 1.1 Klasifikimi i katastrofave natyrore Tabela 1.2 Shkalla MMI për klasifikimin e tërmeteve sipas intensitetit Tabela 1.3 Klasifikimi i katastrofave njerëzore Tabela 1.4 Katastrofat natyrore me numrin më të madh të viktimave 1900-2012 Tabela 1.5 Katastrofat natyrore me dëmet më të mëdha ekonomike 1900-2011 Tabela 1.6 Katastrofat natyrore të shpërndara sipas kontinenteve 1980-2011 Tabela 1.7 Dëmet nga katastrofat natyrore të shpërndara sipas kontineteve 1980-2011 Tabela 1.8 Katastrofat me numrin më të madh të viktimave në Shqipëri 1945-2012 Tabela 1.9 Katastrofat me numrin më të madh të njerëzve të prekur në Shqipëri 1945-

2012 Tabela 1.10 Dëmet e shkaktuara nga disa katastrofa natyrore në Shqipëri, 1992-2012 Tabela 2.1 Etapat e procesit të modelimit të riskut të katastrofave për një zonë/vend të

caktuar Tabela 2.2 Periudha e kthimit për tërmetet në Shqipëri Tabela 2.3 Vlerësimi i probabiliteteve të riskut sizmik në disa qytete të Shqipërisë Tabela 2.4 Kosto e ndërtimit për m2, sipërfaqja mesatare dhe koefiçienti i banimit

sipas qarqeve Tabela 2.5 Sipërfaqja nën risk për tu përmbytur skenari me periudhë kthimi 100 vjet Tabela 2.6 Matrica RDM për vlerësimin e dëmit mesatar në ndërtesa nga përmbytja Tabela 2.7 Matrica e dëmve maksimale nga përmbytja Tabela 3.1 Dëmet e raportuara nga katastrofat në Ballkan 1900-2011, milionë USD Tabela 3.2 Transhet e ndryshme në një ILS hipotetike Tabela 4.1 Format e ndërhyrjes publike për transferimin e riskut të katastrofave Tabela 4.2 Elementët e hendekut të financimit Tabela 4.3 Afatet kohore të elementëve e hendekut të financimit Tabela 4.4 Komponentët e projektit AL-DRMAP Tabela 4.5 Elementët e elasticitetit ekonomik ndaj katastrofave Tabela 4.6 Indeksi i defiçitit nga katastrofat për tërmetet me periudha të ndryshme

kthimi Tabela 4.7 Indeksi i defiçitit nga katastrofat për përmbytjet me periudhë kthimi 100

vjet Tabela 4.8 Treguesi DDI’ për tërmetet

LISTA E FIGURAVE Figura 1.1 Lidhja midis dendurisë dhe ashpërsisë Figura 1.2 Harta e rrezikut nga përmbytjet në Shqipëri Figura 2.1 Pjesët e një modeli të riskut të katastrofave Figura 2.2 Funksioni i dëmeve Figura 2.3 Kurbat e tejkalimit të probabilitetit (EP) Figura 2.4 Kurbat e periudhës së rikthimit të dëmeve Figura 3.1 Ulja e ekspozimit ndaj riskut katastrofik nga kompanitë e sigurimit Figura 3.2 Portofoli i risqeve të një kompanie sigurimi

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë viii

Figura 3.3 Cikli i tregut të sigurimeve Figura 3.4 Primet dhe dëmet në rastin e risqeve katastrofikë dhe jo-katastrofikë Figura 3.5 Procesi i “atomizimit” të riskut Figura 3.6 Marrëveshjet e risigurimit Figura 3.7 Ndarja e riskut të katastrofave në shtresa të ndryshme Figura 3.8 Krijimi i një titulli të lidhur me sigurimet (ILS) Figura 3.9 Krijimi i kapitalit kontigjent Figura 4.1 Lidhja midis nivelit të zhvillimit ekonomik dhe strategjisë së manaxhimit

të riskut të katastrofave Figura 4.2 Denduria dhe ashpërsia e riskut dhe manaxhimi i tij Figura 4.3 Kombinimi i formave të ndryshme të financimit të katastrofave për

Shqipërinë

LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 1.1 Katastrofat e raportuara 1900-2011 Grafiku 1.2 Numri i katastrofave 1970-2011 Grafiku 1.3 Humbjet e siguruara nga katastrofat 1970-2011 Grafiku 1.4 Numri i viktimave nga katastrofat 1970-2011 Grafiku 1.5 Përmbledhje e katastrofave natyrore 1900-2011 Grafiku 1.6 Përmbledhje e katastrofave teknologjike 1900-2011 Grafiku 1.7 Shpërndarja e katastrofave natyrore sipas kontinenteve 1980-2011 Grafiku 1.8 Shpërndarja e dëmeve të katastrofave natyrore sipas kontinenteve 1980-

2011 Grafiku 1.9 Katastrofat natyrore në Shqipëri 1945-2012 Grafiku 1.10 Katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të ndryshme 1980-2012 Grafiku 1.11 Shpërndarja e humbjeve nga katastrofat natyrore sipas vendeve me të

ardhura të ndryshme 1980-2012 Grafiku 1.12 Humbjet e siguruara nga katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura

të ndryshme 1980-2012 Grafiku 2.1 Periudha e kthimit të tërmeteve në Shqipëri sipas magnitudës Grafiku 2.2 Inventari i ndërtesave sipas qarqeve dhe vitit të ndërtimit Grafiku 2.3 Inventari i ndërtesave sipas lartësisë (numrit të kateve) dhe vitit të

ndërtimit Grafiku 2.4 Përqindja e ndërtesave të mundshme të shkatërruara për skenarë të

ndryshëm tërmeti me periudha kthimi të ndryshme Grafiku 2.5 Përqindja e ndërtesave të mundshme të dëmtuara për skenarë të ndryshëm

tërmeti me periudha kthimi të ndryshme Grafiku 2.6 Ndjeshmëria ndaj përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjet Grafiku 2.7 Dëmet totale për skenarë të ndryshëm tërmetesh me periudha kthimi të

ndryshme Grafiku 3.1 Primet e sigurimit të pronës të ndarë sipas rajoneve Grafiku 3.2 Primet e sigurimit të pronës në përqindje ndaj PBB Grafiku 3.3 Primet e sigurimit të pronës në përqindje ndaj totalit të tregut botëror Grafiku 3.4 Dëmet nga katastrofat natyrore sipas rajoneve Grafiku 3.5 Niveli i mbulimit të dëmve nga katastrofat sipas rajoneve, 2011

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë ix

Grafiku 3.6 Dëmet nga katastrofat në % ndaj PBB sipas rajoneve, 2011 Grafiku 3.7 Niveli i primeve dhe i dëmeve në rajonin e Ballkanit, 2011 Grafiku 3.8 Niveli i primeve dhe i dëmeve për sigurimin e pronës nga zjarri dhe

fatkeqësitë natyrore në rajonin e Ballkanit, 2011 Grafiku 3.9 Densiteti i sigurimeve (primi/banor) në rajonin e Ballkanit, 2011 Grafiku 3.10 Emetimi i obligacioneve të katastrofave, 1997-2012 Grafiku 4.1 Fondet për përballimin e emergjencave në % ndaj PBB Grafiku 4.2 Dëmet maksimale nga përmbytjet me periudhë kthimi 100 vjet Grafiku 4.3 Humbjet maksimale nga tërmetet me periudhë kthimi 50,100,200 dhe 475

vjet Grafiku 4.4 Përbërja e fondeve rezervë të kontigjencës, 2004-2013 Grafiku 4.5 Fondet rezervë në përqindje ndaj PBB, 2004-2013 Grafiku 4.6 Zëra të buxhetit që mund të rialokohen në përqindje ndaj PBB, 2004-2013 Grafiku 4.7 Të ardhurat nga ndihmat në përqindje ndaj PBB, 2004-2013 Grafiku 4.8 Borxhi gjithsej i qeverisë në përqindje ndaj PBB, 2001-2012 Grafiku 4.9 Përbërja e borxhit të qeverisë, 2001-2012 Grafiku 4.10 Lidhja ndërmjet magnitudës së tërmetit dhe probabilitetit vjetor të

ndodhjes në Shqipëri Grafiku 4.11 Funksioni i vulnerabilitetit në varësi të magnitudës Grafiku 4.12 Humbjet e pritura vjetore nga tërmetet

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë x

Hyrje

i. Sfondi dhe përcaktimi i problemit

Ngjarjet katastrofike të natyrës dhe ato të shkaktuara nga njeriu godasin fort vende, rajone dhe popullata. Pasojat e tyre janë jashtëzakonisht të mëdha në shumë këndvështrime. Ato janë të shoqëruara me humbje në numër shumë të madh jetë njerëzish, me dëme kolosale të karakterit ekonomik e social, por edhe me prishjen e trendit në zhvillimin ekonomik të vendeve, si dhe këputjen, shpeshherë shkatërruese, të zinxhirit të ekuilibrave makro dhe mikroekonomike. Në botë, shpeshherë dhe në rajonin tonë, kane ndodhur historikisht ngjarje që kanë tronditur rëndë zhvillimin ekonomik e social, të cilat përveç origjinës natyrore shpeshherë ndodhin dhe për shkak të gabimeve njerëzore apo akteve të provokuara. Vitet e fundit shpeshtimi i ngjarjeve me natyrë katastrofike dhe rritja e dëmeve të shkaktuara prej tyre, shihen si një kërcënim i madh për zhvillimin ekonomik, social dhe human në shumë vende të prekura ose që rrezikojnë të preken prej tyre. Ngjarjet katastrofike, janë konsideruar shkak edhe për prishjen e ekilibrit të institucioneve demokratike apo të vetë sistemit, në disa raste.

Megjithëqë kanë karakter rastësor kur ndodhin, shtrirë në periudha kohore afatgjata, këto janë ngjarje që në këndvështrimin statistikor kanë një shkallë relativisht të qëndrueshme të probabilitetit të ndodhjes. Problemi që shtrohet para shoqërisë është që të studiohen dhe të gjenden mekanizmat e manaxhimit të riskut të katastrofave si dhe të krijohen instrumentat dhe mjetet e nevojshme për përballimin e dëmeve të shkaktuara prej tyre, kapërcimin e pasojave dhe kthimin ne normalitet. Vlerësimi i riskut të katastrofave, matja e tij dhe teknikat e manaxhimit të këtij risku janë në fokus të studimeve dhe kërkimeve në fushën e manaxhimit të riskut dhe sigurimeve përsa i përket ngjarjeve katastrofike

Teoria e financës është e preokupuar lidhur me mundesitë që kanë tregjet e sigurimeve dhe risigurimeve, e më gjerë tregu i kapitaleve dhe në tërësi sistemi financiar, për të vënë nën kontroll dhe për të manaxhuar pasojat e prishjes së ekuilibrave ekonomike dhe sociale. Në këtë këndvështrim, studimi i katastrofave, studimi i shpërndarjes së tyre, vlerësimi i dëmeve dhe pasojave që shkaktojne ato, lidhjet korrelative që ekzistojnë midis një ngjarjeje të karakterit katastrofik me krizat ekonomike, me rënien ekonomike, me varfërinë apo me prishjen e ekuilibrave buxhetore, apo trajtimi i riskut të katastrofave në këndvështrimin e riskut të sigurueshëm dhe të risigurueshëm, përballimi i katastrofave nga vende me ekonomi në zhvillim e tregje te pakonsoliduara sigurimesh, janë pyetje dhe probleme që kerkojnë përgjigje dhe zgjidhje prej botës së financës. Meqënëse, nga hulumtimet e deritanishme na rezulton se në vendin tonë nuk ka asnjë punim të karakterit kërkimor e shkencor lidhur me katastrofat, ky ka qenë një motiv për një studim të mirëfilltë teoriko-shkencor por edhe praktik e konkret mbi riskun e katastrofave dhe manaxhimin e tij në një ekonomi të vogël në zhvillim siç është Shqipëria.

Në këtë kuadër, për një vend të vogël dhe me ekonomi relativisht të brishtë si Shqipëria, mund të shtrohen disa pyetje, të cilat kanë nevojë për përgjigje. Pyetja e parë, që është thelbësore për një studim në këtë fushë, është: A është e ekspozuar ekonomia dhe

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë xi

shoqëria shqiptare ndaj riskut të katastrofave? Të dhënat historike, madje dhe të viteve të fundit të bëjnë të mendosh që përgjigja e kësaj pyetje është pohuese. Studimi i Bankës Botërore ”Natural disaster hotspots, a global risk analysis” e rendit Shqipërinë në 10 vendet më të ekspozuara ekonomikisht nga risku i shumëfishtë i katastrofave natyrore1, me gati 90% të PBB të ekspozuar në risk nga katastrofat natyrore.

Pyetja e dytë që do të shtronim do të ishte: Sa vlerësohet të jetë risku i katastrofave në ekonominë shqiptare? Përgjigja e kësaj pyetjeje kërkon jo vetëm një analizë të ngjarjeve katastrofike që mund të ndodhin në Shqipëri, por edhe vlerësimit sasior të efekteve të tyre. Për këtë është e nëvojshme të vlerësohet risku nga pikëpamja teorike, probabilitare si dhe të ”përkthehet” ky risk nga ana sasiore, monetare, nëpërmjet ndërtimit të një modeli të përshtatshëm për këtë qëllim. Sigurisht përgjigja e kësaj pyetje duhet të rrjedhë si produkt logjik i studimit edhe të përvojës në vende dhe zona të tjera, por edhe i përfundimeve teorike të autorëve të tjerë, apo të institucioneve dhe qendrave kërkimore, të preokupuara me këtë temë, sa të rëndësishme aq edhe interesante, sa klasike aq edhe moderne, sa financiare aq edhe humane.

Një pyetje e tretë që mund të shtrohet në këtë kontekst është: Kush duhet të përballojë riskun e katastrofave në ekonominë shqiptare? E thënë në mënyrë më të thjeshtuar: A mund të përballohet risku nga të gjithë aktorët ekonomikë (familjet, bizneset, qeveria, ndërmjetësit financiarë) apo ndonjë prej këtyre subjekteve (qeveria) duhet të marrë përsipër barrën kryesore të manaxhimit të këtij risku? Ky është një debat teorik që ekziston prej kohësh dhe është prej kohësh pjesë e literaturës shkencore në këtë fushë. Një pjesë e këtij punimi disertacioni do ti kushtohet përgjigjes së kësaj pyetje dhe pritshmëritë tona për Shqipërinë, bazuar në teorinë që ekziston është që roli i qeverisë në këtë proces është vendimtar. Këto pritshmëri vijnë nga karakteristikat e vetë ekonomisë shqiptare, një ekonomi e vogël, me pak sektorë të zhvilluar e të konsoliduar, dhe sidomos me një sistem financiar dhe një treg sigurimesh pak të zhvilluar dhe jo të gatshëm për të përthithur e transferuar pjesë të këtij risku. Pjesë e këtij trajtimi është edhe shkalla e ndjeshmërisë dhe niveli i ndikimit të faktorëve kulturorë dhe psikologjikë në perceptimin e riskut të katastrofave si risk real dhe të manaxhueshëm.

Në fund, duke marrë të mirëqenë pritshmëritë tona për pyetjen e tretë dhe rolin thelbësor të qeverisë, problemi themelor që shtrohet është: Sa është kapaciteti i qeverisë për të mbuluar pasojat e ngjarjeve katastrofike në Shqipëri, duke shfrytëzuar të gjithë burimet e mundshme në dispozicion? Duke qenë se qeveria operon me anë të politikës së saj fiskale e mekanizmave buxhetore për të arritur objektivat e saj, përgjigja e këtij problemi përcakton ”vulnerabilitetin fiskal” të qeverisë ndaj riskut të katastrofave. Kërkimi dhe gjetja e një versioni racional për përgjigjet e këtyre pyetjeve do të jenë në fokus të këtij punimi disertacioni. Në vijim do të mundohemi të argumentojmë përgjigjet dhe të japim rekomandimet tona mbi mënyrën më të mirë të zgjidhjes së këtij problemi dhe strategjisë së duhur për të manaxhuar riskun e katastrofave në Shqipëri.

1 World Bank (2005) “Natural disaster hotspots, a global risk analysis”, faqe 90

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë xii

ii. Qëllimi dhe objektivat e disertacionit Qëllimi i këtij punimi disertacioni është të studiojë efektet e mundshme të katastrofave natyrore dhe me natyrë njerëzore në ekonominë dhe shoqërinë shqiptare dhe të krijojë një model për vlerësimin dhe matjen e riskut të katastrofave në Shqipëri. Gjithashtu punimi synon edhe të hedhë dritë mbi manaxhimin e riskut të katastrofave, duke analizuar alternativat e mundshme për manaxhimin e këtij lloj risku dhe duke përzgjedhur strategjinë më të mirë të mundshme për kushtet në të cilat ndodhet ekonomia shqiptare. Objektivat që synohen të realizohen nëpërmjet këtij punimi janë:

1. Identifikimi i riskut të ngjarjeve katastrofike dhe vlerësimi i ekspozimit të vendit tonë ndaj tij.

2. Identifikimi dhe vlerësimi i efekteve të mundshme ekonomike e sociale i një ngjarjeje me përmasa katastrofike në një ekonomi të vogël, në zhvillim dhe me një sistem financiar e treg sigurimesh relativisht të pazhvilluar siç është rasti i Shqipërisë.

3. Vlerësimi sasior i riskut nëpërmjet një modeli agregat të përcaktimit të efekteve financiare nga ngjarjet kryesore katastrofike në Shqipëri (tërmetet dhe përmbytjet).

4. Të përcaktohet roli që duhet të kenë aktorët kryesorë ekonomikë, në veçanti

qeveria, në manaxhimin e riskut të katastrofave, ndryshe nga sjellja e derisotme të manaxhimit të rastësishëm apo të centralizuar të riskut të katastrofave,

5. Të bëhet një vlerësim teorik dhe praktik i alternativave të ndryshme për

manaxhimin e riskut të katastrofave, shpërndarjen e tij brenda ekonomisë apo transferimin e tij ndërmjet subjekteve të ndryshme ekonomike, në përpjekje për të gjetur alternativën apo strategjinë më të mirë nga raportin kosto-përfitim që mund të aplikohet në kontekstin dhe kushtet e ekonomisë shqiptare.

6. Të ofrojë një model sasior të mundësisë aktuale të përballimit të këtyre efekteve

të katastrofave nepërmjet alternativave të mundshme në dispozicion.

iii. Metodologjia Metodologjia që do të përdoret në studim përfshin analizën cilësore dhe sasiore të të dhënave historike mbi katastrofat, vlerësimin teorik të efekteve të tyre dhe evidentimin empirik të pasojave në ekonomi, si dhe analizën e metodave alternative të manaxhimit të riskut të katastrofave. Burimet e përdorura për të dhënat janë disa, kryesisht bazat e të dhënave profesionale në fushën e riskut të katastrofave (EM-DAT, Munich Re- NatCatService, etj) si dhe të dhëna zyrtare nga Instituti i Gjeoshkencave, Energjisë, Ujit dhe Mjedisit (IGJEUM) dhe Drejtoria e Emergjencave Civile në Ministrinë e Brendshme. Të dhënat janë të azhornuara shumica deri në fund të vitit 2012.

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë xiii

Një pjesë të rëndësishme në punim do të ketë dhe një intepretim i teorisë mbi qëndrimin ndaj riskut të një aktori kryesor në ekonomi siç është qeveria, duke vënë në dukje dhe specifikat për vendin tonë. Në këtë pjesë të punimit, do të kryhet një analizë deduktive mbi metodat e transferimit të riskut të katastrofave dhe ndërhyrjen publike. Përqasja që do të përdoret ne punim do të jetë përgjithësisht e karakterit induktiv. Punimi synon të testojë mundësinë për të matur dhe vlerësuar riskun e katastrofave në Shqipëri si dhe të paraqesë një model sasior për matjen e pasojave nga pikëpamja financiare. Modeli do të ndërtohet për dy risqet kryesore natyrore të pranishme në Shqipëri: tërmetet dhe përmbytjet. Për të ndërtuar modelin do të ndiqet një algoritëm i bazuar në modele tipike të vlerësimit të riskut të katastrofave. Fillimisht vlerësohet kërcënimi (hazardi) natyror, në terma probabilitare, më pas vlerësohet inventari i pronave/pasurisë së riskuar, pastaj modeli vijon me vlerësimin e vulnerabilitetit të pasurisë së riskuar ndaj katastrofave dhe në fund çdo gjë përkthehet në një vlerësim financiar të pasojave, duke bërë dallimin midis dëmeve direkte të shkaktuara nga një ngjarje katastrofike dhe dëmeve apo efekteve indirekte të saj. Metodologjia e përdorur për vlerësimin e kërcënimit (hazardit) do të jetë probabilitare, bazuar në studime të mëparshme për Shqipërinë (Aliaj et al, 2010), si dhe (Selenica & Bogdani, 1996). Gjithashtu përqasja për llogaritjen e vulnerabilitetit do të bazohet në studime empirike të mëparshme (UNDP – Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003). Këto vlerësime, të cilat janë me natyre inxhinierike dhe dalin jashtë fushës së studimit të financës dhe mundësive të autorit, merren të mirëqena si studimet e vetme empirike në Shqipëri për momentin. Të dhënat për inventarin e pronave janë marrë nga INSTAT (Censusi 2011), kurse të dhënat për tregun e sigurimeve nga AMF. Gjithashtu punimi do të ketë pjesë të tij disa tregues për vlerësimin sasior të nevojave për financim të katastrofave në Shqipëri si dhe matjen e vulnerabilitetit fiskal ndaj katastrofave. Për të matur vulnerabilitetin fiskal do të përdoren të dhëna aktuale fiskale (Ministria e Financave) dhe të dhënat e nxjerra nga modeli për matjen e dëmeve agregate nga katastrofat.

iv. Kontributi shkencor dhe kufizimet e disertacionit

Studimi mbi riskun e katastrofave është një fushë e kërkimit shkencor që përputhet me interesat kërkimore por dhe akademike të autorit që përshijnë fushat e Manaxhimit të Riskut dhe Sigurimeve, Teorisë dhe Drejtimit të Portofolit, Manaxhimit të Aseteve, Modelimit Financiar si dhe Inxhinierisë Financiare. Ky studim doktorature është një punim i konceptuar në 3 akse: në aksin teorik, në aksin praktik dhe e konkretizuar për rastin e Shqipërisë. Në aksin teorik punimi do të analizojë të gjithë literaturën e disponueshme mbi katastrofat dhe manaxhimin e riskut të tyre. Nga pikëpamja praktike punimi do të tentojë aplikimin e të dhënave dhe modeleve të njohura teorikë në kushtet e Shqipërisë. Nisur nga kjo, kontributi që punimi synon të sjellë përfshin 6 elementë kryesorë:

• Së pari, në këndvështrimin teorik, përpunimin e literaturës ekzistuese dhe

teorive mbi katastrofat dhe efekteve të tyre, me fokus ekonomitë e vogla në

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë xiv

zhvillim siç është dhe Shqipëria. Sistemimin dhe klasifikimin e disa koncepteve dhe nocioneve të rëndësishme të botës së sigurimeve në tërësi dhe të sigurimit të katastrofave në mënyrë të veçantë.

• Së dyti, përpunimin dhe interpretimin e një sasie të dhënash mbi katastrofat

dhe efektet e tyre makroekonomike në vende të ndryshme, përfshi vendin tonë

• Së treti, përcaktimin e rolit të industrisë së sigurimeve në procesin e transferimit të riskut të katastrofave, analizën e formave alternative të transferimit të riskut (ART), si dhe rolin e tregut të kapitaleve në këtë proces.

• Së katërti, analizën e formave të ndryshme të ndërhyrjes publike për

manaxhimin e riskut të katastrofave, avantazheve dhe disavantazheve të tyre, mundësisë së aplikimit dhe përfitimeve e kostove për një vend si Shqipëria.

• Së pesti, ndërtimin e një modeli me natyrë probabilitare për vlerësimin e

efekteve (dëmeve agregate) nga katastrofat natyrore të një ashpërise të caktuar (tërmetet dhe përmbytjet) në Shqipëri.

• Së gjashti, përcaktimin e vulnerabilitetit fiskal nga katastrofat dhe

parashikimin e nevojave për financim2 të riskut të katastrofave në kushtet e ekonomisë shqiptare.

Autori dhe drejtuesi shkencor i punimit janë të vetëdijshëm që ky punim ka një sërë kufizimesh që lidhen kryesisht me pamundësinë e disponimit të të dhënave për një pjesë të modelit të ndërtuar. Kufizimi i parë lidhet me përqasjen e vulnerabilitetit ndaj riskut të katastrofave, i cili është i bazuar në studime të pakta empirike. Studime të plota, me karakter inxhinierik për matjen e vulnerabilitetit nga tërmetet apo përmbytjet në të gjithë territorin e Shqipërisë mungojnë. Kufizimi i dytë i modelit lidhet me faktin që të dhënat historike lidhur me dëmet nga katastrofat natyrore janë të pakta, ndonjëherë të deformuara, të pakrahasueshme për shkak të dallimeve thelbësore që burojnë nga modeli tërësisht i ndryshëm i ekonomisë dhe i vlerësimit të periudhës para viteve ‘90 dhe shpesh jo të sakta (të përafruara). Kufizimi i tretë lidhet me agregimin e të dhënave në model, në nivel qarku për përllogaritjen e dëmeve apo në nivel kombëtar për matjen e vulnerabilitetit fiskal. Është e qartë që ky proces agregimi është një përafrim që në raste të caktuar mund të rrisë gabimin në vlerësim. Opsioni i agregimit është i detyrueshëm për të nxjerrë përfundime në nivel kombëtar, që mund të çojnë në sugjerime për një strategji të manaxhimit të riskut në nivel kombëtar. Është e qartë që një model i tillë i aplikuar në nivel zone të ngushtë (komunë, bashki apo deri edhe lagje apo ndërtesë) çon në një saktësi më të madhe pasi evitohet mesatarizimi i të dhënave. Aplikimi i një modeli të tillë në nivel qelize bazë gjeografike (ndërtesë apo grup ndërtesash) është jashtë mundësive të një punimi disertacioni dhe kryhet nga kompani të specializuara në modelimin e riskut të

2 Termi financim i riskut të katastrofave nënkupton financimin e pasojave të tyre direkte dhe indirekte.

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë xv

katastrofave, në procese modelimi tepër të kushtueshme që zakonisht zgjasin me vite dhe azhornohen vazhdimisht. Gjithsesi ne gjykojmë që kufizimet nuk e cënojnë thelbin e modelit të ofruar dhe as përfundimet kryesore të nxjerra nga ky studim. Kalibrimi i rezultateve në nivel bazë, duke përdorur dhe të dhëna më të përditësuara, mund të jetë fokus i studimeve në të ardhmen (në formë monografie) nga autori i këtij punimi apo nga studiues të tjerë të interesuar në këtë fushë. Theksojmë (është vënë në dukje disa herë në vijim në këtë punim), se modelimi dhe manaxhimi i riskut të katastrofave është një fushë ku ndërthuren disa disiplina si: financa, inxhinieria civile, shkencat gjeofizike, shkencat metereologjike, aktuaristika, etj.

v. Përmbledhje e disertacionit Ky punim disertacioni është i ndërtuar në dy pjesë, pjesa e parë synon vlerësimin e riskut të katastrofave në Shqipëri, ndërsa pjesa e dytë lidhet me manaxhimin e riskut të katastrofave dhe alternativat për transferimin (financimin) e tij. Në këtë pjesë vlerësohet gjithashtu vulnerabiliteti fiskal i riskut të katastrofave në Shqipëri. Pjesa 1: Vlerësimi i riskut të katastrofave Pjesa e parë ka për qëllim të vlerësojë riskun e katastrofave dhe ndikimin e tij në ekonomi. Analiza që kryhet këtu është pjesërisht teorike dhe pjesërisht bazuar mbi intepretimin e të dhënave sasiore. Kjo pjesë përmban dy kapituj: njëri për përcaktimin e katastrofave dhe ndikimit të tyre në ekonomi dhe tjetri për përshtatjen e një modeli të riskut të katastrofave për vlerësimin e dëmeve në kushtet e Shqipërisë. Kapitulli i parë trajton çështje të klasifikimit të katastrofave, si ato me natyrë natyrore dhe ato me natyrë njerëzore, nisur nga standarde të vendosura kryesisht nga tregjet e sigurimeve dhe bazat e të dhënave të këtyre kompanive (EM-DAT dhe Munich Re-NatCatService). Gjithashtu në këtë kapitull paraqiten të dhëna statistikore mbi shpërndarjen e katastrofave natyrore në kohë dhe hapësirë. Një pjesë të rëndësishme në këtë kapitull zë identifikimi i efekteve ekonomike dhe sociale të katastrofave, në veçanti ndikimi në parametrat e ndryshëm makroekonomikë e financiarë. Këtu bëhet një diferencim midis vendeve të zhvilluara, me një sistem financiar të zhvilluar dhe një treg sigurimesh funksional, dhe vendeve në zhvillim. Fokusi vihet sidomos në ekonomitë e vogla siç është Shqipëria, ku pesha e sistemit financiar dhe veçanërisht e tregut të sigurimeve është e ulët. Në vijim të disertacionit, diskutimi teorik kryhet duke patur parasysh kushtet e një ekonomie të shoqërie të tillë. Kapitulli i dytë paraqet mënyrën se si ndërtohen dhe përdoren modelet e riskut të katastrofave. Pjesa e parë e kapitullit trajton anën teorike të këtyrë modeleve, duke përfshirë modulet përbërës, ndërtimin e tyre, diferencat midis llojeve të ndryshme të ngjarjeve për të cilat këto modele ndërtohen, si dhe problematikën teorike të tyre. Pjesa e dytë e kapitullit tenton të hedhë bazat mbi përshtatjen e një modeli të tillë për kushtet e Shqipërisë për dy nga ngjarjet katastrofike më të mundshme: tërmetet dhe përmbytjet.

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë xvi

Problematika për hartimin e një modeli të tillë është e madhe, sidomos në kushtet kur mungojnë studime të sakta mbi vulnerabilitetin e pronave si dhe të dhënat sasiore mbi inventarin e pronave të riskuara. Është përdorur një model probabilitar i vlerësimit të hazardit për tërmetet për Shqipërinë. Gjithashtu është përshtatur një model mbi riskun e përmbytjeve duke marrë gjithnjë për bazë modelet ekzistuese për rajonin e Evropës Qendrore dhe Jugore. Rezultatet e pritshme të këtyre modeleve janë vlerësimi nga pikpamja sasiore i dëmeve potenciale që mund të shkaktojnë ngjarje të tilla në Shqipëri. Modeli përmban një analizë të disa skenarëve të mundshëm të vulnerabilitetit, duke supozuar nivele të ndryshëm të funksionit të vulnerabilitetit, krahasuar me studimet ku është bazuar modeli, që datojnë gati 10 vjet më parë. Pjesa 2: Manaxhimi i riskut të katastrofave Pjesa e dytë fokusohet në manaxhimin e riskut të katastrofave. Kjo pjesë përbëhet nga dy kapituj. Kapitulli i tretë i disertacionit paraqet një analizë teorike dhe empirike të instrumentave të ndryshëm që mund të përdoren për transferimin e riskut të katastrofave. Historikisht katastrofat kanë qenë trajtuar si teorikisht ashtu dhe praktikisht nga industria e sigurimeve. Fillimisht trajtohen karakteristikat e riskut të katastrofave si një risk i sigurueshëm. Problematika që trajtohet në pjesën e parë të këtij kapitulli lidhet kryesisht me mundësinë ose pamundësinë e tregut të sigurimeve dhe risigurimeve për të ofruar mbulim për çdo lloj eventi katastrofik. Sidomos kjo pamundësi theksohet në mikrotregjet e sigurimeve siç është vendi ynë. Për më tepër në këtë pjesë paraqiten të dhëna sasiore mbi ecurinë e tregut të sigurimeve në rajonin e Ballkanit dhe në Shqipëri, me fokus të veçantë sigurimin nga katastrofat dhe penetrimin e industrisë së sigurimeve në këtë treg. Në gjysmën e dytë të kapitullit trajtohen metodat moderne (alternative) të transferimit të riskut të katastrofave nga industria e sigurimeve drejt tregjeve të kapitalit. Risku i katastrofave është ngjarje me korrelacion pothuajse zero me risqet e tjera financiarë me të cilat përballet tregu i kapitaleve, si i tillë ai është i preferuar për tu mbajtur nga investitorë që kërkojnë kthime të mira dhe diversifikim. Copëzimi i këtij risku dhe “shitja” e tij në tregun e kapitaleve bën që ai të zhvendoset potencialisht ndërmjet ekonomive të ndryshme, në ato tregje ku ka investitorë të gatshëm “të vënë bast” mbi ndodhjen ose jo të ngjarjeve katastrofike. Instrumentat financiarë që e bëjnë këtë të mundur (përfshirë obligacionet dhe derivativët e katastrofave) trajtohen në këtë pjesë. Vëmendje e veçantë i kushtohet konceptimit dhe ndërtimit të këtyre lloj produkteve, me qëllim vlerësimin e mundësisë për tu aplikuar potencialisht në Shqipëri. Kapitulli i katërt diskuton ndërhyrjen publike në manaxhimin e riskut të katastrofave. Në kushtet e një vendi të vogël, me burime të kufizuara dhe një treg sigurimesh të vogël e të pazhvilluar, ndërhyrja e qeverisë është jo vetëm e nevojshme por shpesh deçizive. Trajtimi teorik i mungesës së neutralitetit ndaj riskut të qeverive në vendet e vogla është thelbësor për të kuptuar nevojën për ndërhyrje. Strategjitë e përballjes me riskun dhe format e ndërhyrjes diskutohen në detaje, duke evidentuar në çdo rast efektet pozitive si dhe kostot që përfshin çdo formë. Ndërhyrja publike përfshin vendimin për tu përballur

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë xvii

me këtë lloj risku ex-post ose ex-ante, dhe në varësi të këtij vendimi hartohen dhe strategjitë dhe parashikohen format e ndërhyrjes. Një pjesë të rëndëishme në diskutim do të zërë ndërhyrja e mundshme publike në Shqipëri në manaxhimin e këtij risku, alternativat e mundshme, si dhe pjesa e riskut (shtresa e riskut) që mund të mbulojë secila alternativë. Në pjesën e fundit të kapitullit do të paraqitet një vlerësim i vulnerabilitetit fiskal dhe nevojave për financim në rast të ndodhjes së katastrofave natyrore (tërmete dhe përmbytje) në Shqipëri. Vlerësimi bëhet nëpërmjet dy treguesve (DDI dhe DDI’) që paraqesin respektivisht raportin midis humbjeve maksimale të pritshme me elasticitetin ekonomik (burimet e ndryshme të financimit që mund të sigurojë qeveria) si dhe raportin midis humbjes mesatare vjetore (apo primit të pastër mesatar vjetor të riskut) nga katastrofat dhe nivelit të shpenzimeve kapitale të qeverisë. Në pjesën e fundit të kapitullit paraqiten rezultatet e modelit të ndërtuar dhe interpretimi. Pritshmëritë janë për një vulnerabilitet të lartë fiskal (pamundësi për të përballuar pasojat me të gjithë burimet e mundshme në dispozicion) për ngjarje me periudhë kthimi rreth 200 vjet. Mundësitë më të mira për një strategji kombëtare të financimit të riskut të katastrofave do të paraqiten duke u nisur nga rezultatet e modelit si dhe konsideratat teorike të bëra në kapitujt paraardhës. Në fund të punimit paraqiten përfundimet teorike dhe praktike (aplikative) që dalin nga studimi, rekomandimet që gjykohen të nevojshme për kushtet e Shqipërisë në kuadër të një strategjie kombëtare për manaxhimin e riskut të katastrofave, si dhe mundësitë për kërkim dhe studime në të ardhmen në këtë fushë nga autori apo studiues të tjerë.

Kapitulli 1 – Katastrofat dhe ndikimi i tyre në ekonomi

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë 1

KAPITULLI 1 - KATASTROFAT DHE NDIKIMI I TYRE NË EKONOMI 1.1 Çfarë janë katastrofat? Katastrofat janë pjesë e historisë së planetit tonë. Vetë ekzistenca e shoqërisë njerëzore është formësuar dhe modeluar nga një sërë ngjarjesh në të kaluarën, të cilat sot do ti përkufizonim si katastrofike. Katastrofat kanë shoqëruar gjithnjë historinë e njeriut mbi Tokë. Pasojat e tyre shfaqen në jetën e përditshme, në ekonomi, në jetën në komunitet, në sjellje dhe në psikologjinë njerëzore. Shpesh, në jetën e përditshme, përdorim fjalën “katastrofë” për çdo ngjarje që ka pasoja shumë të padëshirueshme. Fjala katastrofë dhe pasojat e ngjarjes të klaisifikuar si e tillë, kanë kuptim relativ dhe karakter relativ. Katastrofë për individin mund të jetë humbja e njerëzve të dashur, humbja e punës apo kursimeve, një sëmundje e rëndë, etj. Për një biznes katastrofë mund të jetë rënia e zjarrit dhe shkatërrimi i pronës, dalja jashtë përdorimit e makinerive të prodhimit si pasojë e dëmtimit nga energjia elektrike, futja e një konkurenti të fortë në treg, humbja e një drejtuesi kryesor, etj. Nëse gjykojmë për një komunitet njerëzish katastrofat janë ngjarje me efekte negative për të gjithë. Kështu përmbytjet, tërmetet, lufta, aktet terroriste, e të tjera të ngjashme si këto janë ngjarje të karakterit katastrofë. Ndërkohë, edhe krizat ekonomike janë disa ngjarje që përceptohen si katastrofa. Sigurisht sjellja e njerëzve në secilën nga situatat e mësipërme ndryshon. Ndryshojnë gjithashtu efektet ekonomike, sociale apo psikologjike në secilin rast. Në këtë punim disertacioni katastrofa do të konsiderohen vetëm ato të cilat prekin mënyrën e jetesës së një komuniteti relativisht të madh njerëzish, apo të një vendi të tërë, me ndikim në ekonominë dhe jetën sociale të tij. Në dy rastet e para (individi, biznesi) ngjarjet që i përshkruam si katastrofike kanë thjesht pasoja individuale mbi një subjekt, dhe nuk kanë shkallë të lartë ndikimi, apo nuk shkaktojnë ndryshime për anëtarët e tjerë të komunitetit. Mënyra se si subjektet reagojnë ndaj riskut të këtyre ngjarjeve trajtohen në disiplinat e manaxhimit të riskut dhe të drejtimit të sigurimeve. Ndërsa në rastin e tretë, ngjarjet e përcaktuara si katastrofike, ndryshojnë (ndonjëherë dhe përgjithmonë) mënyrën e jetës së një komuniteti të tërë. Manaxhimi i riskut të këtyre ngjarjeve katastrofike do të jetë në fokus të këtij punimi. 1.1.1 Përkufizimi

Nuk ka një përkufizim përfundimtar dhe gjerësisht të pranuar për katastrofat. Siç e përmendëm mësipër, ngjarje të ndryshme mund të konsiderohen katastrofike nga individët të cilët preken prej tyre. Një ngjarje siç mund të jetë për shembull, përmbytja e shkaktuar nga dalja e një përroi nga shtrati i tij, mund të jetë katastrofike për komunitetin e zonës së prekur, por do të ndikojë pak në ekonominë e një vendi apo të një rajoni. Ndërsa një tërmet me magnitudë 7 ballë, si ai i ndodhur në Haiti në vitin 2010, mund të shkatërrojë një qytet të tërë, të shkaktojë mijëra të vdekur si dhe të ndikojë në ekonominë e miliona njerëzve.



Nëse do ti referohemi fjalës “katastrofë” në fjalorin e gjuhës shqipe, gjejmë ndërmjet të tjerave këto shpjegime:

1. Fatkeqësi e madhe që vjen papritur dhe shkakton pasoja të rënda a shumë viktima; shkatërrim i madh e tërësor.

2. Tronditje e madhe a krizë që sjell shkatërrim në jetën familjare ose shoqërore; dështim i madh e i bujshëm, falimentim i plotë e i rëndë. Katastrofë politike (ekonomike). Katastrofë familjare. Pasojat e katastrofës. Në pragun e katastrofës. Gjendet (është) para katastrofës. E shpuri (e çoi) në katastrofë.3

Ky shpjegim bërë në fjalor është shumë thelbësor për përkufizimin e një katastrofe. Ai ka elementët kryesorë të një ngjarje katastrofike:

• Ashpërsinë (fatkeqësi e madhe...shkakton pasoja të rënda e shumë viktima) • Paparashikueshmërinë (dhe njëkohësisht ndodhjen relativisht rrallë) (që vjen

papritur) • Pamundësinë e një komuniteti për të rekuperuar me burimet e tij të brendshme

pasojat e shkaktuara nga ngjarja, (Tronditje e madhe ... që sjell shkatërrim në jetën familjare ose shoqërore .... falimentim i plotë e i rëndë)

Banks (2005) e përkufizon një katastrofë si “ ... një ngjarje natyrore ose e shkaktuar nga njeriu, me probabilitet të vogël, që krijon tronditje në kornizën ekzistuese sociale, ekonomike apo mjedisore, dhe që ka potencialin të shkaktojë humbje të rënda njerëzore dhe financiare4”. Një nga kompanitë më të mëdha të risigurimeve, Munich Re, përdor konceptin në vijim në raportin e saj vjetor mbi katastrofat natyrore (Munich Re 2002, faqe 15) “ nëse impakti i ngjarjes tejkalon mundësitë e zonës së prekur dhe kërkon ndërhyrje ndërrajonale apo ndërkombëtare, atëherë një ngjarje e rëndë katastrofike ka ndodhur5” . Smith (1996) 6ka përcaktuar ndërmjet të tjerash që një katastrofë të mund të quhet e tillë duhet që si pasojë e ngjarjes:

• Dëmi ekonomik të jetë mbi 1% të Produktit Kombëtar Bruto (PKB) • Popullsia e ndikuar nga ngjarja të jetë mbi 1% e popullsisë së një vendi

Një përkufizim që mund të përdorim në vijim (Lito et al. 2011) për katastrofat do të jetë: Katastrofa është një ngjarje e befasishme shkatërrimtare, e cila shkakton humbje të mëdha njerëzore, materiale dhe ambientale, të cilat tejkalojnë mundësinë e komunitetit të prekur t’a përballojë duke përdorur burimet e veta.”7

3 Fjalori i Gjuhës Shqipe online 4 Banks E. (2005), Catastrophic Risk, Analysis and Management, faqe 5 5 Munich Re (2002) “Annual Review of Natural Disasters”, Munich Re, faqe 15 6 Smith K. (1996) “Environmental Hazards. Assessing risk and reducing disaster”, Routledge, faqe 29 7 Lito et al (2011), Manaxhimi i riskut të katastrofave, Qendra Shqiptare për Riskun – Konferenca III Ndërkombëtare proceedings, faqe 236



Kështu elementët kryesorë ku do të fokusohemi edhe në këtë punim do të jenë vlerësimi i mundësisë së ndodhjes së katastrofave, efekteve të tyre, si dhe ndërhyrjes së nevojshme për të manaxhuar riskun që vjen nga ngjarjet katastrofike. 1.1.2 Frekuenca e ndodhjes (denduria)

Një nga elementët e rëndësishëm në përkufizimin e katastrofave lidhet me mundësinë e ndodhjes së tyre. Katastrofat nuk janë ngjarje që ndodhin shpesh. Kuptohet, ky pohim nuk vlen njësoj për të gjitha llojet e ngjarjeve katastrofike. Për më tepër, nëse i qëndrojmë diskutimit mbi përkufizimin e katastrofave, i njëjti risk (peril) jo gjithmonë mund të rezultojë në ngjarje katastrofike. Në botën e sigurimeve njihet lidhja e qëndrueshme (në trajtën e një ligjësie), midis dendurisë së ndodhjes së një ngjarjeje dhe ashpërsisë së saj. Ngjarjet me denduri të lartë paraqesin ashpërsi të vogël dhe anasjelltas, siç paraqitet në figurën 1.1. Nga ky rregull nuk bëjnë përjashtim as ato ngjarje që cilësohen si katastrofike. Figura 1.1 – Lidhja midis dendurisë dhe ashpërsisë

Burimi: Autori Katastrofat nuk kanë të gjitha të njëjtën denduri. Disa prej tyre ndodhin më shpesh e disa më rrallë. Për shembull stuhitë e erës (uragane, ciklone) ndodhin më shpesh se tërmetet apo shpërthimet vullkanike. Katastrofat natyrore ndodhin gjithashtu më shpesh se katastrofat e shkaktuara nga njeriu, ndonëse këto të fundit janë shtuar në dekadat e fundit. Nga këndvështrimi sasior denduria e ngjarjeve katastrofike shprehet në terma probabilieti, për shembull, probabiliteti i ndodhjes së një termeti me magnitudë 7 ballë të shkallës Rihter në një vendndodhje të caktuar gjatë një viti është 0.001%. Mundësia e ndodhjes është gjithnjë e lidhur me zonën gjeografike. Kështu mundësia për një tërmet 7-ballësh në Shqipëri mund të jete 0.0001%, ndërkohë që mundësia e një tërmeti 7-ballësh në botë të jetë 0.5%. Mundësia është e lidhur gjithashtu me kohën. Zakonisht probabilitetet e ndodhjes së ngjarjeve katastrofike vlerësohen për zgjatjen kohore një vit.



Është pikërisht dimensioni kohë-hapësirë që kushtëzon mënyrën dhe domosdoshmërinë e vlerësimit të një ngjarje katastrofike. Denduria e ngjarjeve katastrofike mund të shprehet dhe të paraqitet edhe në një mënyrë tjetër: me anë të kurbave të kthimit të një ngjarjeje. Këto të fundit tregojnë periudhën kohore në të cilën mund të ndodhë një ngjarje e caktuar në një vendndodhje të caktuar. Kështu, përshëmbull, periudha e kthimit të një tërmeti 6-ballësh në Shqipëri vlerësohet të jetë rreth 30 vjet, pra mesatarisht një tërmet i tillë ndodh një herë në 30 vjet në Shqipëri8. Kjo është e njëjta gjë sikur të thuhet që probabiliteti i ndodhjes së një tërmeti 6-ballësh në Shqipëri është rreth 3.5% në vit. Një formë e tretë e paraqitjes së dendurisë së një katastrofe është nëpërmjet probabilitetit të mos-ndodhjes, në formën: me 96.5% probabilitet çdo vit nuk ka tërmete të barabartë ose më të lartë se 6 ballë Rihter në Shqipëri. Banks (2005)9 i klasifikon katastrofat sipas frekuencës së ndodhjes në 4 nivele:

1) Katastrofa që nuk përsëriten – katastrofa që ndodhin vetëm një herë në një zonë të caktuar dhe nuk mund të përsëriten më me të njëjtat pasoja. Për shembull sulmi terrorist mbi Qendrën Tregtare Botërore në 11 shtator 2001 është një ngjarje që nuk përsëritet më në atë zonë. Kjo nuk përjashton që një katastrofë e ngjashme të ndodhë në një zonë tjetër.

2) Katastrofa të çrregullta – katastrofa që nuk ndodhin me një shkallë të rregullt statistikore, por që mund të ndodhin herë pas here në një vend. Një tsunami i shkaktuar nga një tërmet, apo një krizë bursiere mund të jenë shembuj të tillë.

3) Katastrofa të rregullta – katastrofa që karakterizohen nga një akumulim i ngadaltë dhe gradual i forcave që e shkaktojnë ngjarjen, ndonëse koha e saktë e ndodhjes së ngjarjes nuk mund të parashikohet. Tërmetet në zonat e njohura sizmike apo shpërthimet vullkanike janë shembuj të tillë.

4) Katastrofa sezonale – që mund të ndodhin me një frekuencë pak a shumë të njëjtë në zona të caktuara. Shembull tipik janë uraganet, ciklonet apo përmbytjet.

Ka një opinion të përhapur, të mbështetur dhe në vrojtime, se frekuenca e ndodhjes së katastrofave është rritur dekadat e fundit, duke dhënë alarmin për një shkatërrim të mundshëm të planetit. Në të vërtetë për një pjesë të madhe të ngjarjeve që do ti klasifikojmë në vijim si katastrofa nuk ka evidenca statistikore që të tregojnë që frekuenca e tyre po rritet. Siç do ta prezantojmë në vijim është rritur ndjeshmëria ndaj katastrofave si dhe mbulimi mediatik që u bëhet atyre. Kjo krijon një perceptim të rritjes së frekuencës, gjë që në fakt nuk është duke ndodhur. 1.1.3 Ashpërsia

8 UNDP (2003) Risk Evaluation Report for Albania, faqe 30 9 Banks E. (2005 ), Catastrophic Risk, Analysis and Management, faqe 7



Një ngjarje që paraqet risk (peril), për shembull, një zjarr apo një tërmet, mund të mos cilësohet si katastrofike nëse nuk plotëson disa kushte lidhur me vlerën dhe madhësinë e dëmit që shkakton. I njëjti peril (tërmeti p.sh) mund të bëhet ngjarje katastrofike nëse ashpërsia e efekteve të tij është e lartë. Por shumë prej tërmeteve që ndodhin në një zonë të caktuar nuk shkaktojnë asnjë dëm, dhe një pjesë fare e vogël shkaktojnë dëme. Nga këto, shumë rrallë ndodhin tërmete që shkaktojnë dëme në përmasa të mëdha. Matja e ashpërsisë së një katastrofe shprehet në këndvështrimin fizik, social dhe ekonomik. Matje nga pikëpamja fizike nënkupton intensitetin, vëllimin, gjerësinë, etj, (për katastrofat natyrore), nga pikpamja sociale matjet shprehin raportet me njeriun si dhe nga pikëpamja ekonomike për dëmet që ato shkaktojnë. Shpesh matja ekonomike dhe ajo sociale janë kritere apo kushte për një ngjarje që të mund të quhet katastrofike. Nga pikëpamja fizike matësit e ashpërsisë ju referohen treguesve të ndryshëm siç janë p.sh shkalla Rihter për magnitudën e tërmeteve, shkalla Saffir-Simpson për forcën e uraganeve, shkalla e intensitetit të shpërthimeve vullkanike, etj. Këto luajnë një rol të rëndësishëm në procesin e vlerësimit dhe modelimit të riskut të katastrofave, pasi shprehin në mënyrë sasiore potencialin e riskut. Nga pikëpamja sociale ashpërsia e katastrofave vlerësohet nga parametra të tillë si: numri i viktimave, numri i të lënduarve, numri i personave që mbeten me aftësi të kufizuara si pasojë e katastrofës, numri i njerëzve të prekur direkt apo indirekt nga katastrofa, numri i të pastrehëve, etj. Këto lloj matjesh luajnë një rol të rëndësishëm në politikat që ndiqen për përballimin e efekteve të katastrofave, por kanë pak efekt në procesin e modelimit të riskut të katastrofave për shkak të vështirësisë në shprehjen sasiore të riskut nëpërmjet tyre. Nga pikëpamja ekonomike ashpërsia e katastrofave shprehet nëpërmjet nivelit të dëmeve ekonomike të shkaktuara. Siç do ta shohim në vijim, matja e dëmeve nga një katastrofë nuk është gjithmonë e thjeshtë. Një pjesë e mirë e tyre vlerësohet nga kompanitë e sigurimeve nëpërmjet dëmeve të siguruara. Pra për një katastrofë vlerësohen dëmet totale të shkaktuara dhe dëmet e siguruara. Ajo që është vënë re në dekadat e fundit është një rritje e nivelit të ashpërsisë nga pikëpamja ekonomike apo sociale, ndonëse nuk ka të dhëna që të tregojnë për rritje të nivelit të ashpërsisë së katastrofave të matura nga pikëpamja fizike. Kjo dukuri lidhet me rritjen e vulnerabilitetit të shoqërisë njerëzore nga katastrofat. 1.1.4 Vulnerabiliteti 10ndaj katastrofave Vulnerabiliteti ndaj katastrofave tregon nivelin e ekspozimit që një shoqëri apo një vend ka ndaj dëmeve që mund të vijnë prej katastrofave. Sipas OKB “Vulnerabiliteti përbëhet nga kushte të përcaktuara nga faktorë apo procese fizike, ekonomike, sociale apo mjedisore, që rrisin ndjeshmërinë e komunitetit ndaj impaktit të faktorëve të riskut 11”. Siç u përmend më sipër, perceptimi për një rritje të katastrofave, në dekadat e fundit, nuk është fort i saktë. Gjithsesi ai ka një element të vërtetë: rritjen e vulnerabilitetit ndaj

10 Termi vulnerabilitet do të përdoret gjerësisht në këtë punim disertacioni për të shprehur njëkohësisht ndjeshmërinë ndaj ngjarjeve katastrofike si dhe prekshmërinë apo mungesën e rezistencës ndaj tyre. 11 UN (2004) United Nations International Strategy for Disaster Reduction, faqe 59



katastrofave. Shoqëria njerëzore është bërë më e ndjeshme ndaj katastrofave kryesisht për këto arsye:

• Rritja dhe përqendrim i popullsisë. Nga viti 1960 e deri me sot popullsia e botës ka shkuar nga 3 miliardë në mbi 7 miliardë njerëz. Gjithashtu, pavarësisht se ende një pjesë e madhe e njerëzve jetojnë në zona rurale, popullsia urbane dekadat e fundit është rritur mjaft, duke sjellë grumbullimin në metropole të mëdha të shumë njerëzve në një hapësirë të vogël. Është e qartë që nëse një katastrofë godet një metropol me disa milionë banorë, ndjeshmëria ndaj saj është e madhe

• Rritja e pasurisë. Nëse flasim për dëme ekonomike nga katastrofat, kemi parasysh kryesisht shkatërrimin e pronës apo të infrastrukturës. Me rritjen e zhvillimit ekonomik në shumë vende, ka një rritje të pasurisë paralelisht me një grumbullim të saj në zona të caktuara (urbane kryesisht). Kjo bën që ndjeshmëria ndaj katastrofave të rritet mjaft në këto zona.

• Zhvillimi i infrastrukturës. Ndërtimi i infrastrukturës është një proces që kërkon kohë dhe shpenzime. Kjo rrit ndjeshmërinë e një vendi ndaj katastrofave, për sa kohë një pjesë e mirë e infrastrukturës së tij rrezikohet nga ngjarje katastrofike.

Vulnerabiliteti ndaj katastrofave, paraqitet si një parametër dinamik që ndryshon me kalimin e kohës. Vulnerabiliteti lidhet direkt me nivelin potencial të dëmeve nga një katastrofë. Kështu, një tsunami në një ishull të pabanuar mund të sjellë shkatërrim fizik dhe mjedisor por jo dëm ekonomik apo social. I njëjti tsunami që godet një zonë bregdetare të banuar mund të jetë shkatërrues. Mechler (2003) 12specifikon 4 dimensione të vulnerabilitetit:

• Vulnerabiliteti fizik, që lidhet me dëmet fizike që shkaktohen në ndërtesa apo infrastrukturë

• Vulnerabiliteti ekonomik, që lidhet me dëmet ekonomike të shkaktuara nga një katastrofë dhe mundësinë e financimit të tyre

• Vulnerabiliteti social që lidhet me përballimin e impakteve nga këndvështrimi individual

• Vulnerabiliteti institucional, që lidhet me ekzistencën dhe forcën e institucioneve të përshtatshme për t’u përballur me pasojat e një katastrofe natyrore

1.2 Klasifikimi i katastrofave Për qëllime studimi, por edhe duke ju referuar karakteristikave që paraqesin, katastrofat klasifikohen sipas kritereve të ndryshme. Klasifikimi kryesor mbi katastrofat bazohet te origjina e shkakut që provokon ndodhjen e tyre. Mbi këtë kriter, ndarja kryesore e katastrofave është ndërmjet katastrofave me prejardhje natyrore dhe atyre me prejardhje njerëzore. Në literaturë përdoret edhe një një klasifikim i katastrofave sipas impaktit të tyre. Sipas madhësisë së dëmeve që shkaktojnë dallohen: katastrofat me efekte të vogla (lokale), katastrofa me efekte të ndjeshme në një zonë të caktuar, si dhe mega-katastrofat.

12 Mechler R. (2003) Natural Disaster Risk Management and Financing Disaster Losses in Developing Countries, Phd thesis, faqe 14



Nuk ka, kufij për të bërë një ndarje të prerë midis këtyre grupimeve. Shpesh ka një lloj “konflikti” midis klasifikimit të përdorur nga databazat kryesore të katastrofave (EM-DAT, NatCATService) dhe klasifikimit që përdorin kompani të ndryshme të sigurimeve, risigurimeve apo agjensitë qeveritare. Një ngjarje që përmbush kriteret për tu quajtur katastrofike për databazat e katastrofave (p.sh, quhet dhe klasifikohet si e tillë kur ka mbi 10 viktima), mund të mos trajtohet e tillë nga kompanitë e sigurimeve apo agjensitë shtetërore. Zakonisht agjensitë publike të manaxhimit të emergjencave civile trajtojnë si ngjarje katastrofike ato të cilat godasin një zonë të gjerë, kanë njëfarë ndikimi në ekonominë kombëtare si dhe që detyrojnë shpesh qeveritë qendrore apo lokale të vendosin gjendje emergjence apo të jashtëzakonshme në gjithë vendin apo rajone të caktuara. Në disa raste, klasifikimi i ngjarjeve me origjinë natyrore në ngjarje katastrofike i është nënshtruar edhe vullneteve subjektive të organeve administrative apo qeveritare. Për të justifikuar një qëndrim politik të caktuar, apo për të shkaktuar një sensibilitet të caktuar në publik, ndonjëherë ngjarje jo katastrofike janë klasifikuar si katastrofike. Një kategori e veçantë janë mega-katastrofat. Janë ngjarje me efekte shkatërrimtare dhe që ndodhin përgjithësisht rrallë. Industria e sigurimeve përdor zakonisht nivelin e dëmeve të shkaktuara për të përcaktuar një mega-katastrofë. Ngjarjet që shkaktojnë dëme me vlerë mbi 30 miliardë USD zakonisht përfshihen në këtë kategori. Ndërkohë duhet nënvizuar se kjo shumë varion sipas siguruesve dhe vendeve të ndryshme. Shpesh këto ngjarje shoqërohen me efekte të shumëanshme. Mega-katastrofat shkaktojnë dëme që u përkasin kategorive të ndryshme të risqeve të sigurueshëm, duke përfshirë pronën (banesa dhe pasuri tregtare), jetën, shëndetin, përgjegjësinë, etj. Shoqëria është ballafaquar shpesh herë edhe me një lloj tjetër katastrofash me natyrë të veçantë: me katastrofat ekologjike, të cilat shkaktojnë dëme në mjedis, por jo viktima apo dëme direkte ekonomike. Në vijim, në punimin tonë, do të ndalemi në ndarjen kryesore të katastrofave; në katastrofa natyrore dhe me prejardhje njerëzore, ndarje e cila do të përdoret në vijim të këtij punimi. 1.2.1 Katastrofat Natyrore

Katastrofat natyrore janë grupimi më i madh i katastrofave. Vetëm 3 lloj prej tyre (tërmetet, përmbytjet dhe uraganet) shkaktojnë rreth 90% të dëmeve totale nga katastrofat (Banks 2005 13). Katastrofat natyrore janë ngjarje të shkaktuara nga elementet e natyrës (toka, ajri, uji, zjarri). Ekzistojnë klasifikime të ndryshme brenda grupit të katastrofave natyrore. Klasifikimi më kompleks dhe më i detajuar i katastrofave jepet nga databazat e specializuara në këtë drejtim (EM-DAT & NatCatService14). Ky klasifikim jepet në tabelën 1.1. Sipas këtij klasifikimi katastrofat natyrore grupohen në katastrofa me prejardhje gjeofizike, meteorologjike, hidrologjike, klimatologjike, biologjike dhe jashtë-tokësore. Secili nga këto tipe katastrofash ka karakteristika të caktuara fizike. Gjithashtu

13 Banks E. (2005) “Catastrophic Risk, Analysis and Management”, Wiley, faqe 18 14 NatCatService është databaza e katastrofave e kompanisë së risigurimit Munich Re



ato ndryshojnë si nga niveli i ashpërsisë ashtu edhe nga frekuenca e ndodhjes. Është me interes të madh studimor, që në vijim paraqiten katastrofat kryesore natyrore për nga ashpërsia dhe niveli i dëmeve që shkaktojnë. Tabela 1.1 – Klasifikimi i katastrofave natyrore

Grupi Tipi Nën-Tipi

Gjeofizike

Tërmet Lekundje Toke

Tsunami

Vullkan Shperthim vullkanik

Rrëshkitje masive (e thatë)

Rënie shkëmbinjsh

Ortek

Rrëshkitje dheu (baltë, gurë)

Fundosje e tokës

Meteorologjike Stuhi

Stuhi tropikale (uraganë, tajfunë)

Ciklon ekstra-tropikal (stuhi dimri) Stuhi lokale (rrufe, stuhi dëbore, stuhi rëre,

tornado, etj)

Hidrologjike

Përmbytje Përmbytje nga lumenjtë

Përmbytje e shpejtë (inondata)

Rrëshkitje masive (e lagësht)

Valë nga stuhia/përmbytje detare

Rrëshkitje dheu nga erozioni (baltë e lagësht)

Rënie shkëmbinjsh të lagur (erozion shkëmbinjsh)

Fundosje e tokës

Ortek

Klimatologjike

Temperatura ekstreme

Valë të nxehti

Valë të ftohti (ngricë, borë)

Kushte ekstreme në dimër (akull, breshër, etj)

Thatësirë Thatësirë

Zjarr natyror Zjarr në pyje

Zjarr në tokë

Biologjike

Epidemi

Infeksione virale

Infeksione bakterologjike

Infeksione parazitike

Infeksione kërpudhash

Infeksione prionike

Infektim insektesh Karkaleca/krimba

Tufë kafshësh -

Jashtetokesore Meteorite/Asteroide - Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be



1.2.1.1 Tërmetet Tabela 1.2– Shkalla MMI për klasifikimin e tërmeteve sipas intensitetit Shkalla Përcaktimi15 Magnituda

(shkalla Rihter) Përshkrimi i pasojave

I I pandjeshëm 1-2 Zakonisht nuk ndihet përveçse në raste shumë të rralla

II I dobët 2-3 Mund të ndihet në katet e larta të ndërtesave

III I lehtë 3-4 Ndihet nga një pjesë e mirë e njerëzve brenda ndërtesave. Shpesh nuk perceptohet që po bie tërmet

IV I moderuar 4 Ndihet nga të gjithë brenda një ndërtese dhe nga një pjesë jashtë. Objektet në ndërtesë lëvizin po pa dëme

V Disi i fortë 4-5 Ndihet nga të gjithë. Një pjesë e objekteve brenda në ndërtesë mund të bien, dëme shumë të lehta

VI I fortë 5-6 Ndihet nga të gjithë. Mund të lëvizin mobiljet nga vendi, dëmtohen objekte. Shkakton panik

VII Shumë i fortë 6

Dëme të lehta në struktura të ndërtuara mirë, dhe më shumë në konstruksione të dobta. Objekte që mund të bien. Ndihet dhe duke ngarë makinën.

VIII Shkatërrues 6-7 Dëme të konsiderueshme në ndërtesa të zakonshme dhe të mëdha në ndërtesa të dobta. Mund të shkaktojë viktima.

IX I dhunshëm 7

Dëme shumë të mëdha në shumicën e ndërtesave dhe panik i përgjithshëm. Shkakton viktima në njerëz, ndërtesa të tëra mund të bien.

X Ekstrem 7-8 Dëme masive, shumica e ndërtesave bien, çarje dhe rrëshkitje toke, shkatërrim masiv, shumë viktima.

XI Katastrofik 8

Pak ndërtesa mbeten pa u rrëzuar, çarje dhe deformime masive të tokës, toka lëviz si dallgë. Dëmi total, numër shumë i lartë viktimash.

XII Kataklizmik Mbi 8

Shkatërrim total, asnjë ndërtesë nuk mbetet në këmbë. Toka lëviz si dallgë, objekte që fluturojnë në ajër. Edhe rrjedhat e lumenjve mund të ndryshojnë.

Burimi:Autori

15 Përcaktimet janë të autorit, në literaturë gjenden përshkrime nga më të ndryshmet.



Tërmetet janë ndër ngjarjet katastrofike më shkatërrimtare. Tërmeti përkufizohet si lëkundje e tokës që vjen si pasojë e shkëputjes së një mase toke përgjatë një zone shkëputjeje. Lëvizja e pllakave tektonike është ajo që shkakton lëshimin e energjisë që shkakton tërmete. Nga pikëpamja fizike, (sikurse u përmënd kalimthi më sipër), tërmetet vlerësohen nga parametra të ndryshëm, ku me rëndësi të veçantë janë magnituda dhe intensiteti. Në të vërtetë jo çdo lloj tërmeti përbën ngjarje katastrofike. Vetëm tërmetet me intensitet të lartë janë shkak për katastrofa. Matja e këtyre parametrave bëhet me anë të treguesve (shkallëve) të ndryshme, ku më të përdorshmit janë shkalla Richter për matjen e magnitudës, dhe shkalla MMI (Mercalli Modified Intensity) për intensitetin. Në modelimin e riskut të katastrofave përdoret gjerësisht kjo shkallë e cila shpreh nivelin e dëmit të vrojtuar dhe është e lidhur me magnitudën, distancën nga epiqendra e tërmetit, kohën e lëkundjes si dhe llojin e ndërtimeve që goditen nga tërmeti. Në tabelën 1.2 jepet shkalla MMI me përshkrimet e çdo niveli Tërmetet nga shkalla VII e sipër janë objekt studimi për vlerësimin e riskut të katastrofave. Tërmetet janë shumë të paparashikueshëm në kohë, ndonësë ka zona në të cilat ato ndodhin më shpesh. Çdo vend ka hartat e tij sizmike ku janë të përcaktuara zonat me risk më të lartë. Gjithashtu mund të përcaktohet përgjithësisht saktë edhe mundësia e ndodhjes në një zonë të caktuar (p.sh një shtet) të një tërmeti me intensitet të caktuar. Por është e pamundur të përcaktohet me teknologjinë aktuale koha e saktë (ose e përafërt) e goditjes, vendi i goditjes si dhe intensiteti. Në terma afatgjatë mund të shprehet në mënyrë më të plotë dhe më të saktë, për shembull, që në një vend të caktuar mund të bjerë një tërmet me magnitudë 7 ballë një herë në 100 vjet, por nuk mund të përcaktojmë vitin dhe zonën e saktë ku do të bjerë tërmeti. Tërmetet përgjithësisht njihen si katastrofa me njëfarë rregullsie, pasi zakonisht bien në të njëjtat zona, në varësi të zonës tektonike dhe aktivitetit të pllakave tektonike. 1.2.1.2 Shpërthimet vullkanike Shpërthimet vullkanike janë nga katastrofat më të dhunshme dhe me dëme kolosale. Edhe nëse ndodhin në zona të pabanuara, hiri vullkanik mund të shkaktojë dëme të konsiderueshme. Shembull është rasti i vullkanit që shpërtheu në Islandë në vitin 2010 i cili paralizoi për disa ditë trafikun ajror në Evropë. Përgjatë historisë janë shënuar disa shpërthime vullkanike që kanë shkatërruar zona të tëra, që nga shpërthimi i Santorinit mijëra vjet më parë e deri në shekullin e kaluar me shpërthimet e vullkaneve në Indonezi, ishullin e Shën-Helenës dhe në ishujt Filipine. Një nga katastrofat me pasoja më të mëdha të mundshme janë shpërthimi i supervullkanëve, që mund të çojë deri në zhdukjen e jetës në tokë. Shpërthimi i fundit i këtij lloji, rreth 74 mijë vjet më parë në liqenin Toba në Indonezi mendohet të ketë zhdukur rreth 90% të jetës në tokë. Shpërthimet vulkanike maten me shkallën VEI (Volcano Explosivity Index), me vlera nga 0 në 8. Shpërthimi i vullkanit në Islandë në vitin 2010 ishte i shkallës 4. Shpërthimi i fundit i fuqishëm ka ndodhur në vitin 1991 në ishujt Filipine, i shkallës 6. Supervullkanët krijojnë shpërthime të shkallës VEI8, ndërsa shpërthimi i fundit i shkallës VEI7 ka ndodhur rreth vitit 1815 në Indonezi.



Përsa i përket karakteristikave të riskut, shpërthimet vullkanike ngjajnë me tërmetet. Ato ndodhin rrallë, madje zonat ku ndodhen vullkanet aktivë janë të njohura. Por është e vështirë të përcaktohet me saktësi se kur mund të shpërthejë një vullkan aktiv, ose kur mund të riaktivizohet një vullkan i fjetur. Megjithë njohuritë që kanë njerëzit, ka mjaft qytete dhe zona të mbipopulluara të ndërtuar pranë vullkaneve që janë aktualisht në gjendje të fjetur, të cilat paraqesin një nivel të lartë vulnerabilitetit në rast riaktivizimi të këtyre vullkaneve. 1.2.1.3 Tsunami Në klasifikimin e katastrofave natyrore tsunami klasifikohet në grupin e tërmeteve. Tsunami është një dallgë e fuqishme, disa metra e lartë e shkaktuar përgjithësisht nga një tërmet nënujor. Tërmeti që ndodh në fund të detit/oqeanit, shkakton lëkundje të cilat shkaktojnë dallgë që mund të arrijnë disa metra dhe që shkatërrojnë në masë objektet në zonat bregdetare, e në raste të caktuara mund të arrijnë deri në disa kilometra në brendësi të tokës. Zonat më të riskuara nga ky lloj risku janë qytetet bregdetare. Megjithatë njihen edhe raste të tsunameve shumë të fuqishme të shkaktuar nga rënie masive e shkëmbinjve në det. Tsunami përgjithësisht shkatërron çdo gjë që ndodhet në afërsi të bregut, duke përfshirë ndërtesa, objekte të lëvizshme, infrastrukturë (rrugë, ura,etj) si dhe shkakton shpesh viktima. Si lloj risku është mjaft i ngjashëm me tërmetet, sepse shpesh ndodhin në të njëjtën kohë (tsunami pason tërmetin). Si i tillë është më i vështirë të ndërtohet një periudhë kthimi për tsunamin (probabilitet i ndodhjes çdo vit) pasi varet se ku mund të jetë epiqendra e tërmetit. Nëse në një vend bien tërmete me magnitudë mbi 6 ballë të shkallës Rihter një herë në 50 vjet, nuk mund të përcaktojmë dot se sa nga këto mund ta kenë epiqendrën në det/oqean dhe të shkaktojnë tsunami. Megjithatë ka një avantazh në këtë rast. Nga momenti i ndodhjes së tërmetit e deri në arritjen e tsunamit në tokë kalon një farë kohe, gjë që lejon të minimizohen pasojat, të paktën përsa i përket jetëve njerëzore nëpërmjet evakuimit. Kur tërmeti ndodh larg bregut mund të kalojnë disa orë deri në goditjen e valës dhe kjo mund të shpëtojë mjaft jetë njerëzish. Gjithsesi koha është tepër e shkurtër për të bërë të mundur minimizimin e pasojave në ndërtesa dhe infrastrukturë. 1.2.1.4 Uraganet/ciklonet tropikalë Ciklonet tropikalë njihen me emra të ndryshëm në zona të ndryshme. Në Amerikën e Veriut dhe Qendrore quhen uragane (shpesh pagëzohen me emra njerëzish), në Azi dhe në ishujt e Paqësorit përdoret termi tajfun, ndërsa në Indi dhe vendet që preken nga ciklonet në Oqeanin Indian përdoret termi ciklon. Disa nga katastrofat më shkatërrimtare të viteve të fundit kanë qenë në formën e uraganeve/cikloneve, si uragani Andrew (1992), uragani Katrina (2005) në SHBA si dhe cikloni Nargis (1998) në Bangladesh. Janë ngjarje me natyrë meteorologjike. Uraganët shkaktojnë dëme nga reshjet shumë të forta të shiut, erë e fuqishme me shpejtësi shumë të madhe si dhe nga përmbytje detare të shkaktuara nga dallgë të forta prej stuhisë. Zakonisht një uragan ka një kohëzgjatje nga 5-15 ditë, kohë gjatë së cilës uragani zhvendoset përgjithësisht nga oqeani drejt tokës. Në hemisferën veriore periudha e uraganeve zakonisht është gusht-tetor, ndërsa në



hemisferën jugore shkurt-mars. Uraganët konsiderohen si katastrofa sezonale, që kanë një frekuencë pak a shumë të përcaktuar ndodhjeje. Uraganët monitorohen dhe përgjithësisht jepet alarmi disa ditë përpara se ku dhe kur mund të godasë uragani me fuqinë më të madhe. Në këtë mënyrë popullata mund të marrë masa për të minimizuar dëmet. Që prej eksperiencës së keqe në vitin 2005 me uraganin Katrina, situata e uraganeve/cikloneve monitorohet me shumë kujdes. Fuqia e uraganeve matet me shkallën Saffir-Simpson. Sipas kësaj shkalle uraganet renditen nga kategoria 1 (minimalë) me shpejtësi ere që nuk i kalon 150 km/orë dhe dallgë deri në 1.5 metra, deri në kategorinë 5 (katastrofikë) me shpejtësi ere mbi 250 km/orë dhe dallgë mbi 5 metra të larta. Zona më e goditur nga uraganet/ciklonet është zona e Paqësorit Veriperëndimor, ku ndodhin mesatarisht 25 ciklone në vit. Pjesa më e madhe nuk godet zona të banuara. Ndërkohë në Oqeanin Atlanik ndodhin mesatarisht rreth 10 uragane në vit, ku pak prej tyre mund të shkaktojnë dëme. Kjo zonë është me vulnerabilitet më të lartë për shkak se është gjerësisht e banuar, sidomos bregu lindor i SHBA-ve dhe zona e Karaibeve. 1.2.1.5 Përmbytjet Përmbytjet janë nga katastrofat me dendurinë më të lartë. Edhe përmbytjet kanë karakter sezonal, pasi pjesa më e madhe e tyre ndodhin në stinën e lagësht. Ndërkohë janë evidentuar statistikisht edhe përjashtime. Përgjithësisht janë ngjarje të paparashikueshme përsa i përket kohës së ndodhjes dhe madhësisë apo intensitetit. Por në çdo vend mund të përcaktohen harta të zonave të riskuara nga përmbytjet. Është e qartë që zonat me rrezik më të lartë janë ato pranë lumenjve, liqeneve apo zonat bregdetare. Përmbytjet mund të shkaktohen nga dalja e lumenjve nga shtrati, nga dallgë të mëdha të shkaktuara nga stuhia, nga dëmtimi i digës së një liqeni/rezervuari si dhe nga reshjet e shpejta e të fuqishme. Përmbytjet e shpejta (inondata) janë më të rrezikshmet përsa i përket viktimave në njerëz. Ndërsa përmbytjet graduale, kryesisht nga lumenjtë janë ato që shkaktojnë dëmet më të mëdha. Historia e qytetërimeve është e lidhur ngushtë me tre faktorë: me kështjellen, me detin ose me lumin. Historikisht njerëzimi ka qenë vulnerabël ndaj përmbytjeve pasi shumica e qyteteve të mëdha janë ndërtuar pranë lumenjve të mëdhenj. Sot përmbytjet nga lumenjtë arrijnë të kontrollohen në një pjesë të qyteteve të mëdha, nëpërmjet kanaleve të shkarkimit. Por aktiviteti njerëzor mund të jetë faktor që frenon riskun e përmbytjeve por edhe faktor që e shkakton atë. Dëmtimi i strukturave mbrojtëse apo devijimi i shtratit të lumenjve kanë shkaktuar shpesh dëme të mëdha dhe viktima nga përmbytjet. Karakteristikë e përmbytjeve është se zakonisht ato godasin një zonë të madhe duke paralizuar jetesën për disa ditë. Ka evidenca empirike se si pasojë e ngrohjes globale dhe shkrirjes së akujve, paraqitet një tendencë në rritje për numrin e përmbytjeve dhe intensitetin e tyre në shumë rajone të globit. 1.2.1.6 Stuhitë



Stuhitë njihen ndryshe si ciklone ekstra-tropikale. Janë të ngjashme me uraganet/ciklonet dhe ndodhin në zona me gjerësi gjeografike të ndryshme. Përgjithësisht kanë intensitet më të ulët se uraganet dhe prekin një zonë më të gjerë. Era mund të arrijë një shpejtësi rreth 90-100 km/orë dhe zakonisht zgjat 2-5 ditë. Zakonisht ndodhin në dimër dhe shpesh janë pagëzuar me termin stuhi dimërore. Dëmet kryesore shkaktohen nga era e fortë por edhe nga reshjet e shiut, breshërit dhe borës. Stuhitë e borës ndodhin përgjithësisht në zona me klimë kontinentale dhe shkaktojnë bllokim të jetesës normale në një zonë të gjerë. Një formë tjetër e stuhisë është tornado, një kolonë ajri që lëviz me shpejtësi dhe forcë të madhe në një zonë të ngushtë të stuhisë, që mund të shkaktojë dëme të jashtëzakonshme në një zonë të caktuar. Tornadot janë nga erërat më të forta që mund të arrijnë shpejtësi ndonjëherë deri në 500 km/orë. Në fakt nga statistikat vetëm 1% e tornadove arrijnë shpejtësi mbi 300 km/orë, dhe këto shkaktojnë rreth ¾ e dëmeve në njerëz dhe ndërtesa. Maksimumi i zonës që ndikohet nga një tornado mund të arrijë deri në 450 km, por pjesa më e madhe ndodhin në një zonë jo më shumë se 40 km. Një formë tjetër e dëmeve nga stuhitë shkaktohen nga rrufetë dhe vetëtimat që mund të shkaktojnë zjarr por dhe dëmtime të pajisjeve të ndryshme. Dëmet nga stuhitë janë kryesisht më të mëdha në zona urbane të populluara. Ashtu si uraganet dhe stuhitë mund të monitorohen nëpërmjet paralajmërimit dhe informimit në kohë të publikut për kohën e mbërritjes së tyre në një zonë të caktuar. Edhe stuhitë janë ndër katastrofat që shkaktojnë numrin më të lartë të dëmeve për shkak të frekuencës relativisht të lartë. Periudha e kthimit të tyre është e ulët (që do të thotë mundësia për të ndodhur një herë në vit është relativisht e lartë), por nuk mund të bëhet parashikimi i fuqisë goditëse dhe i zonë ku mund të godasë.

1.2.1.7 Thatësira Thatësira është një lloj i veçantë katastrofe natyrore, me natyrë klimaterike. Ndonëse nuk shkakton dëme të pastra në shkatërrimin fizik të elementëve pronësore dhe në njerëz shpesh thatësira është një formë katastrofe me dëm të madh ekonomik. Efektet e saj janë indirekte dhe mund të godasë gjithë ekonominë e një vendi. Për shekuj me radhë thatësirat kanë shkaktuar zi buke, uri dhe vështirësi ekonomike në shumë qytetërime dhe vende. Sot këto situata janë më të kufizuara, me përqëndrim kryesisht në Afrikë dhe në vende në zhvillim në Azi. Ndërkohë, pasojat në viktima janë shumë më të kufizuara se më parë. Ndikimi në ekonominë kombëtare dhe zhvillimin ekonomik i thatësirave mund të jetë shkatërrues, sidomos për ekonomi të varura nga sektori i bujqësisë. Efektet janë zakonisht të vështira për tu matur nga ana sasiore dhe kryesisht vlerësohen në mënyrë indirekte. Për më tepër thatësira mund të ndikojë në disa vende njëkohësisht duke shkaktuar një lloj efekti zinxhir. Thatësira, si ngjarje natyrore, ka prekur rëndë dhe shpesh herë ekonominë e vendit tonë. Para viteve ’90 dëmet dhe efektet negative të thatësirave janë bërë edhe objekt i vlerësimeve shtetërore. Si fenomen natyror që prek kulturat bujqësore, kryesisht drithërat e bukës, kulturat foragjere, perimet, vreshtat, ullishtet, drufrutorët dhe agrumet, ashpërsia e thatësirës nuk është vlerësuar si duhet dhe nuk ka marrë pamjen e një ngjarje të vërtetë



të karakterit katastrofik. Shkaku kryesor në këtë nënvlerësim të thatësirës janë nga karakteri tepër i fraksionuar i pronës bujqësore dhe i prodhimit bujqësor. Thatësira është një fenomen klimatik që mund të parashikohet me njëfarë saktësie, me anë të një periudhe kthimi në vite. Kuptohet, është e pamundur të parashikohet me saktësi nëse do të kemi një vit të thatë apo me reshje duke qenë se parashikimi i motit është një shkencë që jep rezultate të mira dhe saktësi të lartë vetëm në afate shumë të shkurtra. Me përkeqësimin e ngrohjes globale vlerësohet se ky fenomen mund të bëhet më i shpeshtë në të ardhmen, duke shkaktuar probleme madhore sidomos në bujqësi. 1.2.1.8 Të tjera Katastrofa të tjera me origjinë natyrore me ashpërsi apo denduri më të vogël përfshijnë rrëshkitjet e tokës (të thata apo të lagështa), zjarret, temperaturat ekstreme, epidemitë si dhe meteoritët. Rrëshkitjet e tokës shkaktojnë shkatërrim të ndërtesave, infrastrukturës (rrugë, ura, etj) dhe mund të shkaktojnë viktima nëse janë shumë masive. Rrëshkitjet e tokës mund të jenë të thata (jo të shkaktuara nga uji) ose të lagështa (të shkaktuara nga uji) dhe mund të jenë në formën e rënies së shkëmbinjve, zhvendosjes së dheut, fundosjes së tokës apo në formën e orteqeve të borës. Janë ngjarje që mund të ndodhin edhe si pasojë e një risku apo ngjarje tjetër si tërmeti, uragani apo përmbytjet. Erozioni i tokës si dhe lëvizja e shtresave të ndryshme shkëmbore janë gjithashtu shkaqe që çojnë në këto lloj ngjarjesh. Zjarret janë bërë një problem shqetësues sidomos vitet e fundit. Bëhet fjalë kryesisht për zjarre natyrore, të shkaktuara nga nxehtësia dhe që shkatërrojnë shpesh zona shumë të mëdha. Rastet me viktima janë shumë të pakta dhe dëmet janë kryesisht dëme në pasuri natyrore si dhe dëmtime në mjedis. Jo të pakta janë rastet kur zjarret vendosen qëllimisht (për arsye shfrytëzimi të kullotave). Problem për shumë vende, janë bërë zjarret në pyje që shkaktojnë një dëm ekonomik dhe ekologjik kolosal. Një lloj tjetër i zjarreve katastrofikë janë zjarre aksidentale që mund të bien në zona urbane të mbipopulluara dhe që mund të shkaktojnë dëme masive në prona dhe njerëz. Ndonëse në shumicën e vendeve ka sisteme të mbrojtjes kundër zjarrit, sërish një zjarr me përmasa të mëdha në zona urbane përbën rrezik të konsiderueshëm. Temperaturat ekstreme janë ngjarje që mund të shkaktojnë numër të lartë viktimash. Dallohen temperaturat ekstreme në dimër (i ftohtë) dhe në verë (i nxehtë). Valët e të ftohtit janë zakonisht të shoqëruar me stuhi dëbore dhe ngricë. Përveç dëmeve në njerëz mund të shkaktojnë dhe dëme në ndërtesa dhe infrastrukturë dhe kanë një kosto relativisht të lartë indirekte pasi paralizohet aktiviteti për një kohë disa ditore. Ndërsa valët e të nxehtit e paraqesin më pak këtë problem. Epidemitë kanë qenë dikur nga vrasëset më të mëdha. Mjafton të kujtojmë këtu “Murtajën e Zezë” që pothuajse përgjysmoi popullsinë e Evropës shekuj më parë. Sot epidemitë me shkallë të lartë vdekshmërie janë të rralla, por shfaqja e viruseve të rinj, apo baktereve të reja, është një rrezik konstant. Globalizimi, zhvillimi i transportit të shpejtë



dhe lëvizja e lirë e njerëzve e kanë shtuar së tepërmi këtë rrezik. Edhe në këtë rast bëhet fjalë për dëme në njerëz, ndonëse shpesh përhapja e panikut për epidemi ka një farë kostoje indirekte në biznese. Asteroidët/meteoritët janë ngjarje katastrofike me natyrë jashtë-tokësore. Janë një ngjarje me denduri të rrallë por me një ashpërsi të madhe, që gjithsesi paraqesin një risk shumë të madh, deri në zhdukjen e jetës mbi tokë. Rënia e një meteoriti me diametër disa metra mund të shkaktojë viktima dhe shkatërrim të njëjtë me ngjarjet e 11 shtatorit 200116. Ndërsa përplasja me një asteroid me diametër disa kilometër mund ti japë fund ekzistencës së jetës në tokë. Zhvillimi i teknologjisë ka bërë të mundur që ngjarje të tilla të mund të parashikohen paraprakisht duke bërë të mundur të paktën evakuimin e popullsisë. Me teknologjinë aktuale ende nuk është e mundur evitimi i një ngjarjeje me përmasa kataklizmike, ndonëse punohet në këtë drejtim. 1.2.2 Katastrofat me natyrë njerëzore Katastrofat me natyrë njerëzore janë kryesisht ngjarje të dekadave të fundit. Ato janë shfaqur dhe shtuar në numër me revolucionin industrial, zhvillimin ekonomik e teknologjik të dy shekujve të fundit. Rritja e numrit të këtyre ngjarjeve në kohë është eksponenciale. Zhvillimi teknologjik është faktori kryesor që sjell shfaqjen dhe ashpërsinë e këtyre katastrofave. Megjithëse nuk ka një klasifikim të qartë të këtyre lloj katastrofave, në tabelën 1.3 paraqiten disa prej katastrofave kryesore me prejardhje njerëzore. Tabela 1.3 – Klasifikimi i katastrofave njerëzore

Grupi Tipi Nën-Tipi

Teknologjike

Aksidente industriale Shpërthime (eksplozion)

Ndotje industriale (rrjedhje nafte, ndotje kimike,etj)

Aksidente transporti

Aksidente rrugore

Aksidente ajroje (rënie avionësh)

Aksidente ujore (detare)

Sociale

Terrorizmi -

Risku nuklear -

Lufta, konflikte civile, etj -

Ekonomike Krizat financiare -

Ambjentale Zhdukja e florës dhe e faunës Zhdukja e pyjeve

-

Burimi: Klasifikim i hartuar nga autori 1.2.2.1 Terrorizmi

16 Ngjarja e fundit e regjistruar, në 15 shkurt 2013 një meteorit goditi rajonin e Uraleve në Rusi duke shkaktuar rreth 1500 të dëmtuar.



Terrorizmi është një dukuri e viteve të fundit. Kulmi është arritur me sulmin e 11 shtatorit 2001 në Qendrën Tregtare Botërore në New York. Ndonëse akte të tjera më pak të rënda kanë ndodhur dhe më parë, qysh prej kësaj date, aktet terroriste janë trajtuar “zyrtarisht” si katastrofa. Në përgjithësi një ngjarje që paraqet risk (për më tepër katastrofik) trajtohet nga industria e sigurimeve dhe teoria aktuaristike në rastin kur ajo është e rastësishme. Aktet terroriste, duke qenë vepër njerëzore janë të planifikuara, madje shumë mirë. Por nga pikëpamja e atij që dëmtohet, palës që e pëson, ngjarjet me origjinë terrorizmin, janë të rastësishme përderisa nuk jemi në gjendje të përcaktojmë se ku dhe kur mund të ndodhin. Në dhjetë vitet e fundit ka një mori studimesh, punimesh shkencore dhe një literaturë përgjithësisht të pasur mbi riskun e akteve terroriste dhe manaxhimit të tij. Në këtë aspekt edhe qeveritë i kushtojnë vëmendje të madhe terrorizmit, pasi janë ngjarje me pasoja të rënda që shkaktojnë panik dhe një gjendje pasigurie në popullsi. Një faktor që e bën më të vështirë modelimin e këtij lloj risku është se ai është i ndikuar nga sjellja njerëzore që është shumë vështirë të modelohet. Format e akteve terroriste janë të ndryshme. Si forma më e shpeshtë, janë shpërthimet me anë të lëndëve eksplozive apo bombave. Rasti i 11 shtatorit paraqet një formë të veçantë të goditjes së objekteve me avionë të rrëmbyer. Në një pjesë të mirë të rasteve personi që shkakton aktin vdes dhe vetë në të (kamikaz). Një shqetësim gjithnjë në rritje përbën terrorizmi në forma më të sofistikuara, si nëpërmjet armëve kimike/bakteriologjike, përhapjes së epidemive, deri tek terrorizmi kibernetik që mund të shkaktojë deri konflikt botëror nëpërmjet ndërhyrjes në sistemet e kontrollit të armëve të shkatërrimit në masë. Për fat, ngjarje të tilla nuk kanë ndodhur por risku mbetet relativisht i lartë. Terrorizmi nuk ka kufij dhe teorikisht mund të godasë në çdo vend, ndonëse më të riskuara janë vendet e zhvilluara dhe vendet që ndodhen në konflikte sociale apo luftra civile. Potencialisht sa më i madh të jetë grupimi i një celule terroriste aq më e madhe mund të jetë forca goditëse por edhe mundësia për tu zbuluar dhe shmangur ngjarja. Ndërkaq celulat e vogla terroriste kanë forcë goditëse me të ulët por janë shumë më të paparashikueshëm dhe më të vështirë për të bërë të mundur shmangien e ngjarjeve të shkaktuara prej tyre. Mundësia e zbulimit dhe saktësia në ekzekutim janë dy faktorët kyç që mund të përcaktojnë masën e dëmeve nga një akt terrorist i planifikuar. Faktorët që çojnë në shfaqjen dhe rritjen e riskut të terrorizmit janë kryesisht faktorë me karakter social, ekonomik dhe ideologjik. Rritja e konflikteve sociale e shoqëruar me pabarazi ekonomike dhe sociale është burimi kryesor që ushqen aktet terroriste. Kur kjo kombinohet me ideologji fetare apo politike atëhere risku mund të marrë përmasa të jashtëzakonshme. Sot konsiderohet që konflikti ideologjik midis feve është kryesisht konflikt qytetërimesh, dhe mënyrash zhvillimi ekonomik. Në dallim nga katastrofat natyrore që kanë një denduri pak a shumë konstante, potenciali për rritjen e dendurisë së ndodhjes së ngjarjeve terroriste është mjaft i madh. 1.2.2.2 Katastrofat teknologjike Katastrofat teknologjike janë direkt të lidhura me aktivitetin industrial, ushtarak apo të transportit. Ndryshe nga aktet terroriste katastrofat teknologjike janë akte të paqëllimshme dhe në formën e aksidenteve. Ndonjëherë katastrofat teknologjike mund të



shkaktohen si pasojë e një ngjarjeje katastrofike natyrore, si p.sh shpërthimi i një reaktori bërthamor pas një tërmeti (rasti i reaktorit në Fukushima të Japonisë në vitin 2011). Numri i këtyre incidenteve është rritur progresivisht dekadat e fundit si rrjedhojë direkte e zhvillimit të teknologjisë dhe transportit. Ndër aksidentet kryesore teknologjike veçojmë shpërthimin në reaktorin bërthamor të Çernobilit në vitin 1986 në ish Bashkimin Sovjetik, shpërthimin e një dige në provincën Henan të Kinës në vitin 1974 si dhe derdhjen masive të naftës nga kompania Exxon në vitin 1989. Gjithashtu nga katastrofat më të mëdha të transportit vlerësohen mbytja e Titanikut në vitin 1912 dhe e Costa Concordia në vitin 2012, si dhe shpërthimi i anijes kozmike Challenger në vitin 1986. Llojet kryesore të katastrofave teknologjike janë aksidentet teknologjike dhe aksidentet e transportit. Aksidentet teknologjike janë incidente që ndodhin në industri të lidhura me teknologjinë. Industritë më të rrezikuara janë industria kimike, industria ushtarake, prodhimi i energjisë nëpërmjet centraleve bërthamore, industrinë e ndërtimit (rënia e ndërtesave apo veprave publike), minierat, industria e naftës, etj. Pothuajse çdo vit, përgjatë 40 viteve të fundit ka ndodhur një incident me përmasa të mëdha, që ka shkaktuar mbi 50 viktima dhe shpesh dëme të mëdha. Vetë aksidentet teknologjike mund të marrin disa forma:

• Shpërthime; zakonisht në industrinë kimike, ushtarake apo të energjisë bërthamore

• Kontaminim industrial në formën e rrjedhjes së gazrave toksike apo të rrjedhjeve të naftës e gazit, tipike për industrinë e naftës dhe atë kimike

• Shembje/rrëzime të ndërtesave apo objekteve të tjera si pasojë e konstruksioneve të dobëta

Aksidentet teknologjike mund të shkaktojnë dëme në njerëz dhe prona dhe janë nga shkaktarët kryesorë të dëmeve ekologjike me pasoja shumë të rënda. Ekzistojnë zona të tëra në planet të shkatërruara krejtësisht nga ana mjedisore si pasojë e ndotjes nga incidente industriale. Aksidentet e transportit janë ngjarje që ndodhin rëndom, por vetëm një pjesë e tyre marrin përmasa katastrofike. Shfaqen në formën e aksidenteve ajrore, aksidenteve detare dhe të transportit rrugor. Aksidentet ajrore janë ato që shkaktojnë dëmet më të mëdha dhe numër të lartë viktimash. Një lloj i veçantë këtu janë dështimet teknologjike në lëshimin e objekteve hapësinore. Ndërsa aksidentet detare dhe ato tokësore janë të një ashpërsie më të vogël dhe raportohen si katastrofa vetëm kur mund të kenë numër të madh viktimash. 1.2.2.3 Katastrofat financiare Një lloj i veçantë i ngjarjeve katastrofike janë katastrofat financiare. Bëhet një dallim midis krizave financiare dhe ekonomike që mund të godasin një vend apo vende të ndryshme dhe katastrofave financiare. Krizat janë një proces i ngadalshëm, i shkaktuar nga një planifikim ose orientim i gabuar i burimeve ose nga një manaxhim dhe kontroll jo i mirë i ekonomisë apo subjekteve financiare në një vend. Ndërsa ngjarjet katastrofike në financë zakonisht marrin shkas nga një ngjarje tjetër, si p,sh një katastrofë natyrore, një



problem social etj. Kështu p.sh tërmetet e rëna në Japoni në vitet 1995 dhe 2011 kanë shkaktuar rënie të madhe të tregut të aksioneve në këtë vend. Ndoshta shembulli më i mirë është sulmi terrorist i 11 shtatorit 2001 që shkaktoi panik dhe rënie të fortë të të gjitha tregjeve financiare për disa kohë mbas ngjarjes, që detyroi shumë vende të mbyllin për disa ditë aktivitetin e tregtimit për të shmangur panikun në bursë. Procesi i globalizimit të tregjeve, eleminimi i barrierave për lëvizjen e kapitalit dhe hapja gjithmonë e më shumë e ekonomive e bën më prezent riskun e një katastrofe më përmasa të mëdha. Në rast të një krize bankare apo të bursës në një vend, paniku mund të përhapet shpejt në tregje të tjera duke sjellë një efekt zinxhir tepër të shpejtë e të padëshirueshëm. Një skenar hipotetik negativ mund të çonte në falimentime masive të bankave, falimentim (dështim) të borxheve sovrane (borxheve publike të vendeve të ndryshme) si dhe një bllokim të sistemit të pagesave. Pasojat e një skenari të tillë mund të jenë të paimagjinueshme pasi do të shoqëroheshin me trazira sociale, dhe situata mund të degradonte me shpejtësi. Një rast të tillë në Shqipëri e kemi të provuar në vitin 1997 me falimentimin e skemave piramidale, pasoja të largëta të së cilës ende mund të ndihen në ekonominë dhe mentalitetin shqiptar edhe pas 16-20 viteve. 1.2.2.4 Të tjera Përveç ngjarjeve të përmendura më sipër në katastrofat e shkaktuara nga njeriu trajtohen edhe ngjarje të tilla si katastrofat nukleare (risku nuklear) dhe konfliktet e ndryshme civile apo ushtarake. Ka megjithatë një dallim thelbësor. Risku nuklear mund të jetë në formën e një lufte apo të një incidenti nuklear (për shembull dalja jashtë kontrollit e sistemeve informatike që komandojnë armët nukleare). Lufta dhe konfliktet civile ndonëse janë nga ngjarjet katastrofike më shkatërruese dhe me pasoja të rënda, nuk trajtohen në literaturë si të tilla për shkak të tre karakteristikave (rrethanave) të veçantë të këtij lloj risku: nuk është i rastësishëm, provokohet në formë të organizuar nga shteti dhe nuk ka lidhje pronësore. Në botën e sigurimeve dhe të manaxhimit të riskut këto lloj ngjarjesh janë përjashtime dhe nuk merren parasysh në vlerësimin e riskut, modelimin apo manaxhimin e tij.

1.3 Të dhëna statistikore mbi katastrofat

Toka është goditur vazhdimisht nga katastrofat natyrore dhe në dekadat e fundit dhe nga ato me natyrë njerëzore. Rajone të ndryshme të planetit paraqesin ekspozime të ndryshme ndaj faktorëve natyrorë. Në vijim paraqiten të dhëna mbi shpërndarjen në kohë dhe nga pikëpamja gjeografike e katastrofave. Të dhënat që do të paraqiten në vijim janë marrë nga dy prej bazave të të dhënave më të mëdha në botë për katastrofat17:

• EM-DAT, bazë të dhënash në dispozicion të publikut për katastrofat natyrore dhe teknologjike, e administruar nga CRED (Center for Research on the Epidemiology of Disasters) dhe Universiteti Katolik i Louvain, në Belgjikë. Ka të

17 Below et al (2009) Disaster category classification and peril terminology for operational purposes, working paper, CRED/University of Louvain/Munich Re, faqe 4



dhëna për katastrofat nga viti 1900. Raporton si katastrofe çdo ngjarje me mbi 10 viktima ose 100 të prekur.

• NatCatSERVICE, databazë e shoqërisë së risigurimit Munich Re, ka të dhëna nga viti 79 (shpërthimi i Vezuvit), kryesisht vetëm eventet e mëdha para vitit 1970. Është pjesërisht në dispozicion të publikut. Për humbjet financiare vlerësohet të ketë të dhëna më të sakta, që vijnë direkt nga vetë shoqëria e risigurimit.

• Në studim janë përdorur, gjithashtu, të dhëna dhe nga kompania tjetër e

risigurimeve Swiss Re, që është mjaft e njohur, e besueshme dhe me prestigj në tregun botëror të sigurimeve dhe të risigurimeve.

1.3.1 Katastrofat më të mëdha në histori

Katastrofat e mëdha kanë shënuar dhe formësuar historinë e njerëzimit. Ato nuk janë ngjarje vetëm të shekullit të fundit. Që nga kohët parahistorike e deri më sot shumë evente kanë lënë shenjë si në ndikimin fizik mbi planet ashtu edhe në kujtesën e njerëzve. Një nga dallimet e rëndësishme në përcaktimin e madhësisë së një katastrofe është nëse diskutojmë për numrin e viktimave apo efektet ekonomike. Të dhëna për katastrofa natyrore të mëdha ekzistojnë që mbi 2000 vjet më parë, që nga shpërthimi i vullkanit Vezuv në vitin 79. Të dhëna ekzistojnë dhe për mega katastrofa të mëparshme, si shpërthimi vullkanik në ishullin Santorini rreth 2 mijë vjet p.e.s, shpërthimi i supervullkanit në Liqenin Toba në Indonezi rreth 74 mijë vjet më parë. Gjithsesi këto ngjarje janë më shumë subjekt i studimeve historike për të kuptuar evoluimin e planetit dhe të njerëzve. Shumica e studimeve mbi katastrofat janë të fokusuara kryesisht në dy shekujt e fundit dhe sidomos në dekadat e fundit. Tabela 1.4 – Katastrofat natyrore me numrin më të madh të viktimave 1900-2012 Nr Katastrofa Viti Vendi Nr Viktimave

(vlerësim) 1 Përmbytje në Kinën Qendrore 1931 Kinë 4.000.000 2 Tërmeti i Tangshanit 1976 Kinë 779.000 3 Cikloni Bhola 1970 Bangladesh 500.000 4 Tërmeti i Haitit 2010 Haiti 316.000 5 Tsunami në Oqeanin Indian 2004 Indonezi 240.000 6 Tërmeti Haiuanit 1920 Kinë 234.000 7 Tërmeti i Kantosë 1923 Japoni 142.000 8 Cikloni Nargis 2008 Birmani 140.000 9 Cikloni i Bangladeshit 1991 Bangladesh 138.000 10 Tërmeti/tsunami i Mesinës 1908 Itali 123.000 Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be Nëse rendisim katastrofat natyrore nga pikëpamja e numrit të viktimave, do të vëmë re se shtrirja e tyre kohore është pak a shumë uniforme në 2000 vjet. Katastrofat më të mëdha



dominohen nga ngjarje të tilla si tërmetet, shpërthimet vullkanike apo tsunamet. Por nëse i studiojmë ato që nga viti 1900, konstatojmë se katastrofat me numrin më të madh të viktimave janë në dekadat e para të shekullit të kaluar. Në 4-5 dekadat e fundit, numri i viktimave nga katastrofat natyrore është në rënie. Në tabelën 1.4 paraqiten 10 katastrofat natyrore me numrin më të madh të viktimave qysh prej vitit 1900. Nga pikëpamja e dëmeve të shkaktuara, katastrofat me dëmet më të mëdha figurojnë kryesisht në dekadat e fundit. Arsyet që shpjegojnë këtë fenomen janë dy. Së pari, vetëm në 2-3 dekadat e fundit janë matur pothuajse me saktësi efektet e katastrofave. Kjo lidhet me zhvillimin e teknologjisë së informacionit (përdorimin e kompjuterave) si dhe me interesin e industrisë së sigurimeve në këtë fushë, i cili është rritur në 2-3 dekadat e fundit si pasojë e humbjeve të mëdha të shkaktuara nga disa ngjarje natyrore. Së dyti, për shkak të rritjes së vulnerabilitetit në këtë periudhë, si pasojë e rritjes dhe përqendrimit të numrit të popullsisë dhe gjithashtu rritjes dhe përqendrimit të pasurisë (aseteve). Sot katastrofat godasin qytete të mëdha me miliona banorë dhe shkaktojnë dëme në vlera shumë të mëdha materiale. Nga pikëpamja e humbjeve (dëmeve) financiare të shkaktuara, katastrofat me impakt më të madh paraqiten kryesisht pas vitit 1990, në sens të kundërt me renditjen sipas numrit të viktimave. Kështu uraganet në Amerikën Veriore, ciklonet në Azinë Juglindore apo tërmete në Japoni paraqesin humbje shumë më të mëdha se ngjarje të njëjta në vende në zhvillim. Kështu p.sh tërmeti i janarit 2010 në Haiti ishte një katastrofë me pasoja shumë të rënda humane dhe sociale, por relativisht e parëndësishme në këndvështrimin e humbjeve ekonomike krahasuar me uraganët që godasin çdo vit bregun lindor të SHBA. Në tabelën 1.5 paraqiten 10 katastrofat natyrore me humbjet më të mëdha financiare që nga viti 1980. Tabela 1.5 – Katastrofat natyrore me dëmet më të mëdha ekonomike 1900-2011 Nr Katastrofa Data Vendi Dëmet (milionë

USD) 1 Tërmet/tsunami i Japonisë 11.03.2011 Japoni 210.000 2 Uragani Katrina 25.08.2005 SHBA 125.000 3 Tërmeti i Kobes 17.01.1995 Japoni 100.000 4 Tërmeti i Sichuanit 12.05.2008 Kinë 85.000 5 Tërmeti i Northridge 17.01.1994 SHBA 44.000 6 Përmbytjet ne Tajlandë 08-11 2011 Tajlandë 40.000 7 Uragani Ike 14.09.2008 SHBA, Karaibe 38.300 8 Përmbytjet në Kinë 05-09 1998 Kinë 30.700 9 Tërmet/tsunami në Kili 27.02.2010 Kili 30.000 10 Tërmeti i Honshusë 23.10.2004 Japoni 28.000 Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft, Geo Risks Research, NatCatSERVICE 1.3.2 Shpërndarja kohore e katastrofave



Katastrofat e raportuara nga databazat kryesore në botë (EM-DAT, Munich Re, Swiss Re), tregojnë për një shpërndarje jouniforme të ngjarjeve katastrofike përgjatë periudhës 1900-2011. Megjithatë arsyeja kryesore e kësaj shpërndarjeje është se deri në vitet 1950, raportoheshin vetëm ngjarje madhore, me ndikim shumë të fortë dhe sidomos me numër të lartë viktimash. Duke qënë se konfliktet e armatosura dhe lufta shkaktonte viktima në numër shumë herë më të madhe se katastrofat, këto të fundit janë neglizhuar shpesh herë, në këndvështrimin e vlerësimit. Ndërsa duke filluar pas viteve 1970, numri i ngjarjeve të raportuara si katastrofike ka ardhur në rritje eksponenciale. Kulmin këto ngjarje e kanë arritur në fillim të mijëvjeçarit (1999-2005) dhe në vitet e fundit vihet re një rënië e lehtë e ngjarjeve të raportuara, siç paraqitet në grafikun 1.1 Grafiku 1.1 Katastrofat e raportuara 1900-2011

Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be Duke analizuar me kujdes katër dekadat e fundit (1970-2011), të paraqitura në grafikun 1.2 vihet re fakti që trendi është përsëri rritës, por jo aq shpejt sa për gjithë periudhën 1900-2011. Gjithashtu shohim se në pjesën më të madhe të viteve, katastrofat e shkaktuara nga njeriu (teknologjike, industriale, etj) tejkalojnë ato të shkaktuara nga faktorët natyrorë. Gjithsesi vitet e fundit ka një rënie të katastrofave me natyrë njerëzore, si pasojë e një ndërgjegjësimi më të madh të publikut dhe qeverive, që rezulton në një rritje të efiçencës së sistemeve që parandalojnë këto lloj katastrofash. Shembull tipik është lufta kundër terrorizmit, që është bërë pjesë e axhendës së shumë qeverive në botë. Gjithsesi nëse analizojmë dëmet e shkaktuara nga katastrofat për të njëjtën periudhë, katastrofat natyrore shkaktojnë shumë më tepër dëme se ato me natyrë njerëzore. Grafiku 1.3 paraqet humbjet nga katastrofat për periudhën 1970-2011. Vihet re që dëmet më të mëdha shkaktohen nga ngjarje natyrore me natyrë meteorologjike e hidrologjike (uragane, ciklone, stuhi dëbore, përmbytje, etj), më pas nga ato me natyrë gjeofizike


Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë

(tërmetet). Niveli më i lartë i humbjeve paraqitet në vitin 2005, si pasojë e Katrina, që solli shkatërrim në disa shtete të SHBAkanë goditur SHBA, Meksikën dhe zonën e Karaibeve. Dy periudha të tjera me dëme shumë të larta kanë qenë vitet 1992i Northridge në Kaliforni, si dhe viti 2011 me tërmetin në Japoni të pasuar nga tsunami. Vetëm në vitin 2001 katastrofat me natyrë njerëzore kanë shkaktuar dëme më të mëdha se ato natyrore. Humbja ka ardhur kryesisht nga një ngjarje e vetme, sulshtatorit 2001 mbi Qendrën Tregtare Botërore, ku dëmet në ndërtesa dhe prona komerciale arritën në miliarda dollarë, ku vetëm dëmet që u paguan nga kompanitë e sigurimeve arritën në 40 miliardë dollarë. Në Evropë, viti 1999 regjistrohet sdëmet më të larta, si pasojë e stuhisë dimërore Lothar, që goditi disa vende të Evropës Qendrore (Gjermani, Zvicër, Francë,etj), ku dëmet tejkaluan vlerën 8 miliardë Euro (me çmimet e vitit 2011). Ndërmjet viteve 1980 katastrofat natyrore vlerësohen në masën 2600 miliardë dollarë, nga të cilat vetëm 780 miliardë kanë qenë të siguruara. Grafiku 1.2 Numri i katastrofave 1970

Burimi: Swiss Re, Natural Catastrophes and Man Made Disasters 2011 Nga analiza e numrit të viktimave nga katastrofat për të njëjtën periudhë, konkludohet se shpërndarja eshtë shumë më konstante përgjatë periudhës 1970grafikun 1.4. Në çdo rast viktimat nga katastrofat natyrore janë shumë më tepër se ato nga katastrofat me natyrë njerëzore. Një tjetër element me interes studimor që vihet re

0

50

100

150

200

250

300

19

70

19

72

19

74

19

76

19

78

fat dhe ndikimi i tyre në ekonomi

Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë

(tërmetet). Niveli më i lartë i humbjeve paraqitet në vitin 2005, si pasojë e Katrina, që solli shkatërrim në disa shtete të SHBA-ve. Po në këtë vit dy uraganë të tjerë kanë goditur SHBA, Meksikën dhe zonën e Karaibeve. Dy periudha të tjera me dëme shumë të larta kanë qenë vitet 1992-1994 me ngjarje madhore si uragani Andrei Northridge në Kaliforni, si dhe viti 2011 me tërmetin në Japoni të pasuar nga tsunami. Vetëm në vitin 2001 katastrofat me natyrë njerëzore kanë shkaktuar dëme më të mëdha se ato natyrore. Humbja ka ardhur kryesisht nga një ngjarje e vetme, sulshtatorit 2001 mbi Qendrën Tregtare Botërore, ku dëmet në ndërtesa dhe prona komerciale arritën në miliarda dollarë, ku vetëm dëmet që u paguan nga kompanitë e sigurimeve arritën në 40 miliardë dollarë. Në Evropë, viti 1999 regjistrohet sdëmet më të larta, si pasojë e stuhisë dimërore Lothar, që goditi disa vende të Evropës Qendrore (Gjermani, Zvicër, Francë,etj), ku dëmet tejkaluan vlerën 8 miliardë Euro (me çmimet e vitit 2011). Ndërmjet viteve 1980 - 2011 dëmet totale të shkaktkatastrofat natyrore vlerësohen në masën 2600 miliardë dollarë, nga të cilat vetëm 780 miliardë kanë qenë të siguruara.

Grafiku 1.2 Numri i katastrofave 1970-2011

Burimi: Swiss Re, Natural Catastrophes and Man Made Disasters 2011

numrit të viktimave nga katastrofat për të njëjtën periudhë, konkludohet se shpërndarja eshtë shumë më konstante përgjatë periudhës 1970-2011, siç paraqitet ne grafikun 1.4. Në çdo rast viktimat nga katastrofat natyrore janë shumë më tepër se ato

astrofat me natyrë njerëzore. Një tjetër element me interes studimor që vihet re

19

78

19

80

19

82

19

84

19

86

19

88

19

90

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

Të shkaktuara nga njeriu

Natyrore

4 per. Mov. Avg. (Të shkaktuara nga njeriu)

4 per. Mov. Avg. (Natyrore)

Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë 22

(tërmetet). Niveli më i lartë i humbjeve paraqitet në vitin 2005, si pasojë e uraganit ve. Po në këtë vit dy uraganë të tjerë

kanë goditur SHBA, Meksikën dhe zonën e Karaibeve. Dy periudha të tjera me dëme 1994 me ngjarje madhore si uragani Andrew, tërmeti

i Northridge në Kaliforni, si dhe viti 2011 me tërmetin në Japoni të pasuar nga tsunami. Vetëm në vitin 2001 katastrofat me natyrë njerëzore kanë shkaktuar dëme më të mëdha se ato natyrore. Humbja ka ardhur kryesisht nga një ngjarje e vetme, sulmi terrorist i 11 shtatorit 2001 mbi Qendrën Tregtare Botërore, ku dëmet në ndërtesa dhe prona komerciale arritën në miliarda dollarë, ku vetëm dëmet që u paguan nga kompanitë e sigurimeve arritën në 40 miliardë dollarë. Në Evropë, viti 1999 regjistrohet si vit me dëmet më të larta, si pasojë e stuhisë dimërore Lothar, që goditi disa vende të Evropës Qendrore (Gjermani, Zvicër, Francë,etj), ku dëmet tejkaluan vlerën 8 miliardë Euro (me

2011 dëmet totale të shkaktuara nga katastrofat natyrore vlerësohen në masën 2600 miliardë dollarë, nga të cilat vetëm 780


numrit të viktimave nga katastrofat për të njëjtën periudhë, konkludohet se 2011, siç paraqitet ne

grafikun 1.4. Në çdo rast viktimat nga katastrofat natyrore janë shumë më tepër se ato astrofat me natyrë njerëzore. Një tjetër element me interes studimor që vihet re

20

04

20

06

20

08

20

10



është se numri më i madh i viktimave paraqitet në ato vite ku ka katastrofa natyrore të rënda në vende të pazhvilluara ose në zhvillim. Kështu stuhitë tropikale në Bangladesh (1976 dhe 1991) apo Myanmar (2008), tërmetet në Kinë (1976), Peru (1971) dhe Haiti (2010) si dhe tsunami në Indonezi (2004) kanë shkaktuar me mijëra viktima, më shumë se çdo ngjarje tjetër. Ky është një tregues i qartë i vulnerabilitetit të lartë të këtyrevendeve ndaj katastrofave natyrore si pasojë e mungesës së sistemeve paralajmërues, sisteme jo efektive të mbrojtjes civile dhe shërbimit të emergjencave natyrore. Për më tepër në vende të varfra dhe me mungesë infrastrukture, zbutja e pasojave në momentepost-katastrofë bëhet tepër e vështirë. Ndonëse sot në shumicën e vendeve ka shërbime të specializuara për dhënien e ndihmës së shpejtë në raste fatkeqësish natyrore, efiçenca e këtyre shërbimeve në vende të varfra dhe me infrastrukturë të pazhvilluar shështë në nivelin e duhur.

Grafiku 1.3 Humbjet e siguruara nga katastrofat 1970

Burimi: Swiss Re, Natural Catastrophes and Man Made Disasters 2011 Në grafikun 1.5 paraqiten në të njëjtin grafik (të interpoluar në mënyrë lineare) efektet ekatastrofave natyrore për periudhën 1900ekonomike si dhe numri i njerëzve të prekur. Grafiku tregon qartë një tendencë në rënie të numrit të viktimave dhe tendencë në rritje të numrit të njerëzve të prekur dtë shkaktuara. Kështu numri më i madh i viktimave është arritur në vitet 1930, ndërsa dëmet ekonomike në vitet 2000. Ndërkohë tendenca është vazhdimisht në rritje për numrin e njerëzve të prekur nga katastrofat natyrore.

0

20

40

60

80

100

120

140

1970 1975

Në miliardë USD, me çmimet e vitit 2011

Tërmete

Të lidhura me motin



është se numri më i madh i viktimave paraqitet në ato vite ku ka katastrofa natyrore të rënda në vende të pazhvilluara ose në zhvillim. Kështu stuhitë tropikale në Bangladesh (1976 dhe 1991) apo Myanmar (2008), tërmetet në Kinë (1976), Peru (1971) dhe Haiti (2010) si dhe tsunami në Indonezi (2004) kanë shkaktuar me mijëra viktima, më shumë se çdo ngjarje tjetër. Ky është një tregues i qartë i vulnerabilitetit të lartë të këtyrevendeve ndaj katastrofave natyrore si pasojë e mungesës së sistemeve paralajmërues, sisteme jo efektive të mbrojtjes civile dhe shërbimit të emergjencave natyrore. Për më tepër në vende të varfra dhe me mungesë infrastrukture, zbutja e pasojave në momente

katastrofë bëhet tepër e vështirë. Ndonëse sot në shumicën e vendeve ka shërbime të specializuara për dhënien e ndihmës së shpejtë në raste fatkeqësish natyrore, efiçenca e këtyre shërbimeve në vende të varfra dhe me infrastrukturë të pazhvilluar sh

Grafiku 1.3 Humbjet e siguruara nga katastrofat 1970-2011


Në grafikun 1.5 paraqiten në të njëjtin grafik (të interpoluar në mënyrë lineare) efektet ekatastrofave natyrore për periudhën 1900-2011 për 3 parametra: numri i viktimave, dëmet ekonomike si dhe numri i njerëzve të prekur. Grafiku tregon qartë një tendencë në rënie të numrit të viktimave dhe tendencë në rritje të numrit të njerëzve të prekur dtë shkaktuara. Kështu numri më i madh i viktimave është arritur në vitet 1930, ndërsa dëmet ekonomike në vitet 2000. Ndërkohë tendenca është vazhdimisht në rritje për numrin e njerëzve të prekur nga katastrofat natyrore.

1980 1985 1990 1995 2000 2005

Në miliardë USD, me çmimet e vitit 2011

Tërmete Të shkaktuara nga njeriu

Të lidhura me motin

20

04

: Ura

gan

ët

Iva

n,

Ch

arl

ey,

Fra

nce

s

199

2: U

raga

ni A

nd

rew

19

99: S

tuh

iaL

oth

ar

200

1: s

ulm

ii 1

1 S

hta

tori

t

199

4: T

ërm

eti

i No

rth

ridg

e


është se numri më i madh i viktimave paraqitet në ato vite ku ka katastrofa natyrore të rënda në vende të pazhvilluara ose në zhvillim. Kështu stuhitë tropikale në Bangladesh (1976 dhe 1991) apo Myanmar (2008), tërmetet në Kinë (1976), Peru (1971) dhe Haiti (2010) si dhe tsunami në Indonezi (2004) kanë shkaktuar me mijëra viktima, më shumë se çdo ngjarje tjetër. Ky është një tregues i qartë i vulnerabilitetit të lartë të këtyre vendeve ndaj katastrofave natyrore si pasojë e mungesës së sistemeve paralajmërues, sisteme jo efektive të mbrojtjes civile dhe shërbimit të emergjencave natyrore. Për më tepër në vende të varfra dhe me mungesë infrastrukture, zbutja e pasojave në momentet

katastrofë bëhet tepër e vështirë. Ndonëse sot në shumicën e vendeve ka shërbime të specializuara për dhënien e ndihmës së shpejtë në raste fatkeqësish natyrore, efiçenca e këtyre shërbimeve në vende të varfra dhe me infrastrukturë të pazhvilluar shpesh nuk


Në grafikun 1.5 paraqiten në të njëjtin grafik (të interpoluar në mënyrë lineare) efektet e 2011 për 3 parametra: numri i viktimave, dëmet

ekonomike si dhe numri i njerëzve të prekur. Grafiku tregon qartë një tendencë në rënie të numrit të viktimave dhe tendencë në rritje të numrit të njerëzve të prekur dhe dëmeve të shkaktuara. Kështu numri më i madh i viktimave është arritur në vitet 1930, ndërsa dëmet ekonomike në vitet 2000. Ndërkohë tendenca është vazhdimisht në rritje për

2005 2010Të shkaktuara nga njeriu

200

5: U

raga

nët

Kat

rina

, R

ita,

Wilm

a

201

1: T

ërm

eti

i Ja

po

nisë

200

8: U

raga

në

t Ik

e,

Gu

sta

v



Grafiku 1.4 Numri i viktimave nga katastrofat 1970-2011

Burimi: Swiss Re, Natural Catastrophes and Man Made Disasters 2011 Grafiku 1.5 Përmbledhje e katastrofave natyrore 1900-2011

Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be

1,000

10,000

100,000

1,000,000

10,000,000

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 20052010Katastrofa të shkaktuara nga njeriu Katastrofa Natyrore

19

70:

Stu

hia

në

B

ang

lad

esh

, të

rme

ti në

197

6: T

ërm

eti

nëT

an

gsh

an

Kin

ë

199

1: C

iklo

ni

Go

rky,

Ba

ngl

ade

sh

20

04: T

ërm

eti

dhe

ts

un

am

i në

Oq

ea

nin

Ind

ian

200

8:

Cik

lon

iNa

rgis

, Mya

nm

ar

20

10

: T

ërm

eti

në

Ha

iti



Grafiku 1.6 Përmbledhje e katastrofave teknologjike 1900-2011

Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be Ndërsa grafiku 1.6 paraqet të njëjtën pamje për katastrofat teknologjike (të shkaktuara nga njeriu). Grafiku tregon tendenca të qarta në rritje të katastrofave teknologjike ne dekadat e fundit. Por nëse kulmi i raportimit të katastrofave teknologjike dhe raportimit të tyre është në dekadën e fundit (viti 2001, sulmet terroriste të 11 shtatorit), kulmi për numrin e prekur të viktimave arrin në fillim të viteve 1980. Këto tendenca mund të shpjegohen me disa faktorë natyrorë, ekonomikë dhe socialë:

• Zhvillimi ekonomik dhe i infrastrukturës në shumë vende. Nga njëra anë ky faktor ka përmirësuar cilësinë e jetës dhe nivelin e jetesës në shumë vende, duke mundësuar ndihmë më të shpejtë në raste emergjence si dhe shërbim më të mirë mjekësor. Kjo pakëson numrin e viktimave nga katastrofat. Nga ana tjetër, siç është përmendur, zhvillimi ekonomik është shoqëruar me rritje të numrit të popullsisë dhe përqendrimit të popullsisë dhe pasurisë në zona të mëdha urbane, të cilat shpesh janë ndërtuar në zona të riskuara (buzë lumenjve të mëdhenj, në bregdet, apo në vija me aktivitet të lartë sizmik).

• Zhvillimi teknologjik i cili shoqërohet me rritjen e riskut të katastrofave me natyrë teknologjike. Nga ana tjetër teknologjia shpesh ndihmon në parandalimin e efekteve të katastrofave. P.sh sot nëpërmjet sistemeve komplekse të parashikimit të motit, është e mundur të parashikohen në kohë uraganët duke minimizuar efektet e tyre në viktima dhe në raste të caktuara edhe në dëme.



• Ngrohja globale dhe ndryshimi i klimës e cila mendohet të jetë rreziku kryesor për jetën në tokë në dekadat e ardhshme. Si pasojë e zhvillimit të pakontrolluar dhe dëmtimit të mjedisit, planeti është duke përjetuar një rritje të nivelit të temperaturave. Efektet e ngrohjes globale mendohet të jenë numri në rritje i katastrofave me natyrë meteorologjike dhe hidrologjike (uragane dhe përmbytje) në vitet e fundit.

• Konfliktet fetare, ideologjike e etnike të cilat shkaktojnë rritje të potencialit për akte terroriste dhe katastrofa të tjera të kësaj natyre. Kërcënimi terrorist është një aktivitet që ka marrë zhvillim në dekadat e fundit. Historia e njerëzimit është një histori luftërash, por duket se pas Luftës së Dytë Botërore, terrorizmi po paraqitet gjithnjë e më shpesh si një formë e konfliktit midis vendeve të ndryshme, besimeve të ndryshme, ideologjive të ndryshme apo përballjeve etnike e racore. Niveli në rritje i pabarazisë sociale dhe eknomike midis vendeve por edhe brenda çdo vendi është një faktor që ndikon në rritjen e konfliktualitetit.

1.3.3 Shpërndarja gjeografike e katastrofave Katastrofat sigurisht nuk godasin gjithmonë në të njëjtin vend. Por gjithashtu është e qartë se jo të gjitha vendet janë njësoj të ekspozuara ndaj riskut të katastrofave natyrore e njerëzore në përgjithësi dhe ndaj risqeve të veçanta katastrofike në veçanti. Në tabelën 1.6 paraqitet shpërndarja e katastrofave natyrore në të 5 kontinentet për peridhën 1980-2011. Duket se dy kontinentet më të goditura janë Azia dhe Amerika, ku ndodhin gati 2/3 e katastrofave natyrore. Nëse këtë analizë e vazhdojmë dhe në nivelin e dëmeve të shkaktuara (tabela 1.7) gjatë kësaj periudhe nga katastrofat natyrore, shohim se mbi 80% e dëmeve të ndodhura në 30 vitet e fundit kanë qenë në kontinentin amerikan dhe atë aziatik. Tabela 1.6 – Katastrofat natyrore të shpërndara sipas kontineteve 1980-2011

Kontinenti Nr katastrofave natyrore Në % ndaj totalit Amerika (veriore dhe jugore) 6200 30% Evropa 4200 21% Afrika 1800 9% Azia 6500 32% Australia/Oqeania 1500 8% Totali 20200 100% Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft, Geo Risks Research, NatCatSERVICE



Grafiku 1.7 Shpërndarja e katastrofave natyrore sipas kontinenteve 1980-2011

Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft, Geo Risks Research, NatCatSERVICE Tabela 1.7 – Dëmet nga katastrofat natyrore të shpërndara sipas kontineteve 1980-2011

Kontinenti Niveli i dëmeve në milionë USD

Në % ndaj totalit

Amerika (veriore dhe jugore) 1.407.000 40% Evropa 495.000 14% Afrika 44.000 1% Azia 1.450.000 42% Australia/Oqeania 104.000 3% Totali 3.500.000 100% Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft, Geo Risks Research, NatCatSERVICE Grafiku 1.8 Shpërndarja e dëmeve të katastrofave natyrore sipas kontinenteve 1980-2011

Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft, Geo Risks Research, NatCatSERVICE



Nga një analizë më e thelluar e riskut të katastrofave natyrore në nivel global shohim se edhe brenda çdo kontinenti ka zona që paraqesin rrezik më të madh dhe zona me rrezik më të ulët. Në vijim po paraqesim shkurtimisht profilin e riskut për secilën zonë. Amerika e Veriut, është një nga zonat më të riskuara. Konkretisht bregu lindor i SHBA është nga zonat më të goditura nga uraganet, ndërsa bregu Perëndimor (Kalifornia) është një nga zonat më të riskuara në planet nga tërmetet. Zonë me risk të lartë nga tërmetet paraqitet dhe një pjesë e Kanadasë perëndimore dhe zona të veçanta në bregun lindor dhe në veri të Kanadasë. Gjithashtu Amerika Veriore paraqet në përgjithësi nivel të lartë risku nga stuhitë e borës dhe orteqet. Ndërsa pjesa e brendshme e kontinentit preket shpesh nga tornado të fuqishme si dhe është e riskuar nga përmbytjet zona e lumenjve të mëdhenj të SHBA. Amerika Qendrore dhe Jugore, paraqet gjithashtu një profil të lartë risku. Në mënyrë të ngjashme me Amerikën Veriore, e gjithë pjesa perëndimore e kontinentit është e goditur shpesh nga tërmetet (kjo zonë paraqet një vijë thyerjeje që fillon që në Alaskë e deri në ekstremin jugor të kontinentit amerikan). Ndërsa Amerika Qendrore është nga rajonet që goditet më shpesh nga katastrofat natyrore, kryesisht uragane, stuhi tropikale, përmbytje, por jo rrallë dhe tërmete të fuqishme, si ai i Haitit në janar 2010. Në zonën e Azisë Qendrore dhe Veriore, burimi kryesor i riskut janë tërmetet, kryesisht në Turqi, Iran, Siri, Pakistan, Kinë, etj. India, Pakistani, Bangladeshi dhe një sërë shtetesh të tjera janë shpesh subjekt i cikloneve të fuqishme dhe përmbytjeve masive të shkaktuara nga lumenjtë e mëdhenj. Në Kinë gjithashtu përmbytjet kanë qenë shpesh të përmasave të mëdha. Gjithashtu në Azinë Qendrore (Kinë, Indi) është prezent dhe risku i thatësirave të mëdha, që kanë shkaktuar shpesh kriza urie në të kaluarën. Azia Lindore dhe Juglindore, është një nga zonat e planetit me risk më të lartë të mundshëm. Katastrofat e të gjitha llojeve e godasin shpesh këtë zonë. Japonia, Koreja dhe Indonezia paraqesin risk shumë të lartë të tërmeteve dhe tsunameve. Ndërsa e gjithë zona goditet periodikisht nga tajfune apo ciklone të fortë. Për më tepër në këtë zonë (Indonezi) ka ende vullkane nga më aktivët në botë dhe burime potenciale risku shumë të madh. Evropa , është e ekspozuar gjithashtu nga një sërë burimesh risku të katastrofave. Gjatë dimrit një pjesë e mirë e Evropës Lindore e Qendrore përballet me stuhi ere dhe dëbore dhe me përmbytje. Gadishulli i Ballkanit dhe gadishulli i Apenineve paraqesin risk të lartë të tërmeteve, ndonëse jo në nivelin e kontinentit amerikan apo aziatik. Një pjesë e mirë e kontinentit është e ekspozuar ndaj thatësirës, përmbytjeve, orteqeve dhe rrëshkitjeve të dheut. Gjithashtu ka edhe vullkane aktive (Itali, Islandë, etj). Australia/Oqeania. Australia paraqet një risk relativisht të lartë ndaj përmbytjeve dhe thatësirës. Zelanda e Re ka një risk të lartë të tërmeteve, ndërsa e gjithë zona është vazhdimisht e riskuar nga ciklonet apo tsunami të shkaktuar nga tërmete nën det.



Afrika, është kontinenti që paraqet riskun më të ulët të katastrofave në krahësim me të gjithë kontinentet e tjerë. Afrika Lindore është rajoni më i riskuar nga tërmetet dhe një pjesë e Afrikës Juglindore dhe nga ciklonet. Risk të lartë të tërmeteve paraqesin dhe një pjesë e vendeve të Afrikës Veriore. Ndërsa pjesa qendrore e kontinentit dhe Afrika Perëndimore kanë nivel të ulët risku, kryesisht goditen nga thatësira, zjarret dhe në zona të caktuara tornado. 1.4 Katastrofat në Shqipëri 1.4.1 Historiku Shqipëria bën pjesë në një zonë të kontinentit Europian që konsiderohet me risk mesatar-të lartë nga katastrofat natyrore. Vendi është i ekspozuar ndaj disa lloj katastrofash natyrore që lidhen si me vendndodhjen gjeografike ashtu dhe me klimën. Historiku i katastrofave në Shqipëri tregon se ngjarjet që kanë shkaktuar dëme më të mëdha dhe viktima në të kaluarën kanë qenë përmbytjet dhe tërmetet. Kështu që mbas vitit 1945 kur ka të dhëna më të sakta mbi këto ngjarje numërohen të paktën 9 përmbytje të mëdha, kryesisht në veriperëndim të vendit (Shkodër, Lezhë), 7 tërmete të mëdha (magnitudë mbi 5.7 ballë) dhe një sërë ngjarjesh me përmasa më të vogla si temperatura ekstreme (vitet 1985 dhe 2012), thatësira (1989-1991) apo stuhi (2002, 2005). Gjithashtu vendi është përballur disa herë dhe me katastrofa me natyrë njerëzore, me incidente industriale apo incidente të transportit me një numër të madh viktimash. Grafiku 1.9 Katastrofat natyrore në Shqipëri 1945-2012

Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be Duhet nënvizuar se të dhënat për ngjarjet natyrore dhe teknologjike nuk janë të plota përgjatë gjithë periudhës. Në vitet e para mbas Luftës së Dytë Botërore janë të pakta ngjarjet e regjistruara, kryesisht tërmetet. Më vonë ka një rregullsi më të madhe në

Katastrofat natyrore në Shqipëri 1945-2012

Përmbytje

Tërmet

Temperatura ekstreme

Epidemi

Stuhi

Thatësira



raportimin e fatkeqësive natyrore dhe industriale, sidomos në numrin e viktimave. Gjithsesi dëmet e shkaktuara jo gjithmonë janë të raportuara (ndonjëhere dhe për arsye politike) dhe në fare pak raste janë të shprehura në vlerë monetare. Kështu në databazën EM-DAT figurojnë vetëm 3 raste kur ka të dhëna për dëmet ekonomike (kryesisht përmbytje të dy dekadave të fundit), ndonëse ka mbi 30 ngjarje të raportuara përgjatë kësaj periudhe. Por është e qartë që gjatë kësaj periudhe, sidomos në vitet 1945-1970 mund të ketë patur më tepër ngjarje që mund të futen në kategorinë e ngjarjeve katastrofike, por duke qenë se nuk kanë shkaktuar viktima, nuk janë shpesh të raportuara. Mungesa e raportimit të ngjarjeve të karakterit katastrofë për periudhën në fjalë, ka lidhje edhe me ngarkesat dhe trajtimin politik të përballimit të efekteve të shkaktuara nga ngjarje me origjinë natyrore. 1.4.2 Llojet kryesore të katastrofave Ngjarjet natyrore me mundësi më të madhe për të ndodhur në vendin tonë janë tërmetet dhe përmbytjet. Katastrofa të tjera me përmasa më të vogla dhe me probabilitet më të vogël ngjarje përfshijnë zjarret, rrëshkitjet e dheut, stuhitë e borës, aksidentet industriale, etj. 1.4.2.1 Tërmeti Tërmetet përbëjnë riskun kryesor të ngjarjeve natyrore në Shqipëri. Vendi është goditur shpesh nga tërmete të fuqishme. Gjatë shekullit XX Shqipëria është goditur nga 10 tërmete më magnidutë mbi 6 ballë. Më i forti ka qenë tërmeti i datës 15 prill 1979 në zonën e Shkodrës me magnitudë 6.9 ballë. Raporti i prodhuar nga UNDP (2003) vlerëson se “Shqipëria shtrihet në brezin sizmik alpin-mesdhetar ...që përfshin zonën e kontaktit midis pllakave të Afrikës dhe Euroazisë. Kjo zonë që përfshin Greqinë, Shqipërinë, Maqedoninë, Malin e Zi, Bullgarinë Jugore dhe Turqinë Perëndimore...karakterizohet nga rënia pothuaj vjetore e një tërmeti me magnidutë të paktën 6.5 ballë18”. Po në këtë raport vlerësohet se janë 8 zona të burimit sizmik në Shqipëri: 1) zona bregdetare Lezhë-Ulqin 2) zona fushore rrethadriatike 3) zona bregdetare jonike 4) zona Pejë-Prizren 5) zona Kukës-Peshkopi 6) zona Ohër – Korçë – Leskovik 7) zona Shkodër – Tropojë dhe 8) zona Elbasan – Dibër. 1.4.2.2 Përmbytjet Përmbytjet janë një tjetër risk natyror i rëndësishëm në Shqipëri. Ndonëse për nga ashpërsia nuk mund të krahasohen me tërmetet, ato kanë denduri më të madhe, janë më tepër prezente në zona të ndryshme të vendit. Sipas UNDP19 (2003) “Sistemi lumor përbën rrezikun më të madh për përmbytjet në vend. Përmbytjet zakonisht janë me prejardhje lumore dhe ndodhin në periudhën nëntor-mars, kur në vend bien afërsisht 80-85% e reshjeve vjetore”. Përmbytjet më të mëdha në Shqipëri kanë ndodhur në vitet 1962-63, në vitin 1971, në vitin 1992, në vitin 2002 dhe në vitet 2009-2010. Zona më e rrezikuar e vendit është ultësira Perëndimore, sidomos rajoni Shkodër-Lezhë i cili është 18 UNDP (2003), Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, faqe 26 19 UNDP (2003), Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, faqe 50



dhe më i godituri nga përmbytjet. Në figurën 1.2 paraqitet harta e rrezikut nga përmbytjet në Shqipëri. Nga figura duket se pellgu i Drinit dhe Bunës në veri dhe ai i lumit Vjosa në jug paraqesin rrezikun më të madh nga përmbytjet. Një tjetër risk i konsiderueshëm nga përmbytjet është ai i çarjes së digave të hidrocentraleve. Vlerësohet se rreth 90% e digave në Shqipëri ndodhen në zona të ngacmimit të tërmeteve20 (UNDP 2003) Figura 1.2 Harta e rrezikut nga përmbytjet në Shqipëri

Burimi: UNDP, Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003 1.4.2.3 Të tjera Risqe të tjera të mëdha për Shqipërinë përfshijnë rrëshkitjet e dheut, stuhitë e dëborës, zjarret si dhe rreziqet teknologjike.

20

UNDP (2003), Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, faqe 64



• Rrëshkitjet e dheut; Shqipëria ka një reliev rreth ¾ malor, i cili karakterizohet nga

paqëndrueshmëria. Forma të ndryshme të rreshkitjeve të tokës rrezikojnë një pjesë të konsiderueshme të territorit. Nuk janë shënuar ngjarje me pasoja të rënda nga rrëshkitjet e tokës apo rënia e shkëmbinjve. Rreziku më i madh paraqitet përgjatë rrugëve nacionale ku si pasojë e rrëshkitjes së dheut apo rënies së shkëmbinjve mund të ndodhin dëmtime të rrugës.

• Stuhitë e dëborës, janë një tjetër ngjarje që jo pak herë ka shkaktuar viktima dhe dëme kryesisht në zonën veriore e verilindore të vendit. Në vitin 1985 dëbora e madhe dhe temperaturat ekstreme shkaktuan 68 viktima, në vitin 2012 5 viktima. Pasojat e lidhura me riskun e stuhive të dëborës janë bllokimi i rrugëve, dëmtimi i banesave nga pesha e dëborës si dhe orteqet. Vlerësohet se probabiliteti që rreth 60% e rrjetit kombëtar të rrugëve të mbeten të bllokuara nga dëbora të paktën 5 ditë të jetë 10% në vit, ose një herë në 10 vjet21 (UNDP 2003)

• Zjarret janë bërë një nga ngjarjet më problematike vitet e fundit. Ndonëse nuk raportohen ngjarje me viktima apo me dëme në prona, dëmtimi në pyje në dekadën e fundit është mjaft i madh. Zjarret në shumicën e rasteve janë të qëllimshme, të vendosura për qëllime bujqësore.

• Rreziqet teknologjike, janë një risk që ka shoqëruar procesin e industrializimit pas vitit 1945. Ato lidhen me shpërthime të mundshme, zjarre, rrjedhje të gazit apo naftës, etj. Industria e ndërtuar gjatë regjimit komunist dhe që sot nuk është më në funksionim vazhdon të paraqesë një risk të lartë. Risk gjithashtu paraqesin edhe armët dhe municionet që ndodhen në depot ushtarake. Aksidenti i Gërdecit (2008) është një shembull i qartë i riskut nga shpërthimet.

1.4.3 Efektet e katastrofave në Shqipëri Katastrofat kanë patur shpesh pasoja të rënda për popullsinë, sidomos duke patur parasysh dhe nivelin e ulët të zhvillimit ekonomik si dhe infrastrukturën e dobët. Efektet ndjekin të njëjtën shpërndarje si ajo që kemi paraqitur dhe për katastrofat në botë. Numri më i madh i viktimave regjistrohet në katastrofa të para 20 ose më shumë viteve, ndërsa ngjarjet me dëme më të mëdha janë kryesisht të viteve të fundit. Në tabelën 1.8 paraqiten të dhëna për ngjarjet me numrin më të madh të viktimave në Shqipëri në periudhën 1945-2012. Nga renditja janë përjashtuar aksidente të transportit, të cilat kanë qenë jo të pakta (aksidenti në Llogara në vitin 1988, ngjarja e Otrantos në vitin 1997, aksidenti në Himarë 2012, etj). Gjithashtu në këtë renditje nuk janë marrë parasysh dhe ngjarjet e vitit 1997, ku si pasojë e trazirave ka patur mbi 4 mijë viktima. Katatrofa natyrore me më shumë viktima ka rezultuar temperaturat ekstreme dhe i ftohti i dimrit 1985, me 68 viktima kryesisht në zonat e Veriut (Kukës, Dibër, Pukë, Shkodër, Tropojë, etj). Ndërsa aksidenti industrial me numrin më të madh të viktimave ka qenë

21

UNDP (2003), Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, faqe 68



zjarri në Fushë-Arrëz në vitin 1991, ku janë regjistruar 60 viktima. Vihet re se një pjesë e mirë e ngjarjeve me numër të madh viktimash kanë ndodhur në zonën Veriore të vendit, ku një rol jo të pakët luan dhe terreni tepër i veshtirë dhe mungesa e infrastrukturës, kryesisht e rrugëve. Tabela 1.8 – Katastrofat me numrin më të madh të viktimave në Shqipëri 1945-2012

Katastrofa Data Vendi Nr. Viktima Temperatura ekstreme 06/03/1985 Veri 68

Aksident industrial 07/12/1991 Fushë Arrëz 60

Rrëshkitje masive (ortek) 11/01/1985 Veri 57

Tërmet 15/04/1979 Shkodër, Lezhë 35

Aksident industrial 15/04/2008 Gërdec 22

Tërmet 30/11/1967 Shupenzë 11

Përmbytje 17/11/1992 Krujë, Laç, Lezhë, Shkodër 11

Tërmet 26/05/1960 Korçë 7

Stuhi 08/01/2002 Shkodër, Dibër, Pukë, Kukës 6

Temperatura ekstreme Janar 2012 Veri 5 Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be Në tabelën 1.9 paraqiten katastrofat me ndikim më të madh përgjatë 60 viteve të fundit, në terma të numrit të njerëzve të prekur. Katastrofa me ndikim më të madh vlerësohet thatësira e viteve 1989-1991 që e çoi në kolaps ekonominë tashmë të rënduar të Shqipërisë, në vitet e fundit të sistemit komunist. Përsëri dhe në këtë renditje janë përjashtuar ngjarjet e vitit 1997. Tabela 1.9 – Katastrofat me numrin më të madh të njerëzve të prekur në Shqipëri 1945-2012

Katastrofa Vendi Data Nr Njerëzve të prekur

Thatësirë Gjithë vendi 1989 3,200,000

Stuhi Kukës, Dibër, Shkodër, Pukë 23/01/2005 400,000

Temperatura ekstreme Kukës, Dibër, Shkodër, Pukë Jan-12 230,000

Stuhi Kukës, Dibër, Shkodër, Pukë 08/01/2002 125,000

Përmbytje Shkodër, Lezhë 21/09/2002 66,884

Përmbytje Shkodër, Lezhë, Laç, Krujë 17/11/1992 35,000

Përmbytje Shkodër, Lezhë, Vlorë, Fier 03/12/2010 14,000

Përmbytje Lezhë 20/12/1997 8,000

Temperatura ekstreme Kukës, Dibër, Shkodër, Pukë 06/03/1985 7,085

Përmbytje Shkodër, Lezhë 27/12/2009 6,600 Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be



Përsa i përket të dhënave mbi dëmet e shkaktuara nga katastrofat ato janë jo të plota dhe ndonjëherë kontradiktore nga burime të ndryshme. Të dhënat para vitit 1990 paraqiten kryesisht në formë dëmesh materiale pa dhënë vlerën ekonomike. Kështu për shembull ka të dhëna pak a shumë të plota për numrin e ndërtesave të dëmtuara nga tërmetet e viteve 1959 (Lushnjë), 1960 (Korçë), 1962 (Fier), 1967 (Librazhd-Dibër), 1979 (Shkodër), 1982 (Berat-Lushnjë), 22 etj. Por të dhënat nuk janë të vlerësuara nga pikëpamja ekonomike. Një nga çështjet lidhur me vlerësimin është dhe fakti se një pjesë e ndërtimeve apo rikonstruksioneve të bëra në atë periudhë janë bërë me punë vullnetare të papaguar, kështu që vlerësimet në çdo rast do të ishin jo të plota. Pas viteve ’90 dhe sidomos pas vitit 2000, të dhënat nga dëmet ekzistojnë por shpesh janë jo të plota dhe ndonjëherë kontradiktore. Vlerësimi i dëmeve është bërë kryesisht nga specialistë të qeverisë, nga Drejtoria e Emergjencave Civile, dhe jo në pak raste është kontestuar nga banorët e dëmtuar. Madje në disa raste si ai i Gërdecit, çështja ka shkuar në gjykatë për parregullsi gjatë procesit të vlerësimit të dëmeve dhe vlerësuesit janë ndjekur penalisht. Në tabelën 1.10 paraqiten të dhënat mbi dëmet nga disa katastrofa të viteve të fundit, sipas vlerësimeve të bëra nga Drejtoria e Emergjencave Civile. Tabela 1.10 – Dëmet e shkaktuara nga disa katastrofa natyrore në Shqipëri, 1992-2012

Katastrofa Vendi Data Dëmet ( në mijë USD)

Përmbytje Shkodër, Lezhë 21/09/2002 17.500

Aksident Gërdec 15/03/2008 15.600

Përmbytje Shkodër, Lezhë 27/12/2009-03/01/2010 7.930

Përmbytje Shkodër, Lezhë, Laç, Krujë 17/11/1992 7.000

Tërmet Dibër 06/09/2009 1.540

Përmbytje Lezhë 04/12/2004 173 Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be Drejtoria e Emergjencave Civile, 2011 Ndëkohë, ndonëse nuk ka statistika zyrtare të sakta, mund të themi se pjesa e dëmeve të siguruara (që nga viti 1993 kur ka filluar të funksionojë tregu i sigurimeve) nga ngjarjet katastrofike të dy dekadave të fundit ka qenë tepër e ulët. Një pjesë e madhe e dëmeve të shkaktuara, sidomos nga përmbytjet e viteve të fundit apo aksidenti i Gërdecit e tërmeti i vitit 2009 janë marrë përsipër të dëmshpërblehen nga qeveria.

1.5 Efektet e katastrofave Efektet e katastrofave janë të rënda dhe impakti i tyre i konsiderueshëm. Ka studime që konkludojnë se shpesh shumica e dëmeve që vijnë nga një ngjarje e rëndë janë më tepër nga kolapsi shoqëror që pason ngjarjen se sa nga dëmet direkte të ngjarjes (Hanson 2007). Kjo bën që shumë studiues dhe ekspertë të fokusohen mjaft jo vetëm në

22 UNDP (2003), Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, faqe 26



mekanizmat parandalues dhe mbrojtës ndaj ngjarjeve katastrofike, por edhe në manaxhimin e situatave post-katastrofë. Efektet e një katastrofe ndahen në efekte ekonomike (apo kosto ekonomike) dhe efekte sociale. Efektet ekonomike përbëhen nga dëmet në prona, nga viktimat në njerëz dhe nga ndalimi i aktivitetit normal të jetës që sjell pakësim të shitjeve dhe fitimeve të bizneseve dhe ulje të të ardhurave. Nga ana sociale katastrofat shkaktojnë panik, probleme të administrimit publik, emergjenca civile dhe shëndetësore si dhe mundësi për trazira sociale. Efektet e katastrofave kategorizohen dhe në efekte të menjëhershme dhe efekte me pasoja afatgjata. Shumica e efekteve janë të menjëhershme, madje kjo është një nga karakteristikat e ngjarjeve katastrofike, por shpesh injorohen efektet afatgjata të një katastrofe. Pasojat mund të ndihen ndonjëherë dhe për vite me radhë, ose dhe të jenë të pakthyeshme. Efektet e shpërthimit të Çernobilit p.sh janë ndjerë deri vonë në Evropë. Ose tërmeti në një vend të vogël e të varfër siç është Haiti (në 2010) mund të ndikojë ekonominë dhe nivelin e jetësës për vite me radhë. Ngjarje të tjera mund të jenë me efekte të përhershme. Ndryshimet e klimës ose zhdukja e një pjese të pasurisë ekologjike të planetit janë me pasoja të pakthyeshme. 1.5.1 Efektet ekonomike Kostot që shkaktohen nga një katastrofë natyrore kategorizohen në kosto direkte dhe indirekte. Kostot direkte janë ato që mund të maten direkt si pasojë e katastrofës dhe janë më të lehta për tu vlerësuar. Zakonisht në stastistikat për katastrofat paraqiten kryesisht kostot direkte. Kostot indirekte janë më të vështira për tu vlerësuar dhe zakonisht nuk përfshihen në dëmet e shkaktuara nga një ngjarje katastrofike. Kjo përbën një nga problemet kyç në vlerësimin e riskut të katastrofave dhe manaxhimin e tij. 1.5.1.1 Kostot direkte Kostot direkte janë kosto të prekshme të katastrofave, që lidhen me dëmet fizike në prona, viktimat në njerëz si dhe dëmet në asete publike. Zakonisht burimet më të besueshme të matjes së këtyre kostove janë shoqëritë e sigurimit të cilat mund të kenë marrë në sigurim një pjesë të inventarit të objekteve të dëmtuara nga katastrofa. Në raste të tjera dëmet vlerësohen nga agjensi publike të specializuara. Në çdo rast duhet të merret në konsideratë procedura e përdorur për vlerësimin e dëmeve, të cilat mund të jenë të nënvlerësuara nga ato reale. Dëmet në njerëz – Një pjesë e mirë e katastrofave shkaktojnë humbje jetësh, të cilat ndonjëherë mund të jenë mjaft të mëdha, si rasti i tërmeteve, shpërthimeve vullkanike, apo uraganëve. Statistikat tregojnë që katastrofat e shkaktuara nga njeriu çojnë gjithashtu në një numër të madh viktimash. Rastet më ekstreme janë zhdukja e një zone të tërë deri tek katastrofat apokaliptike që mund të çojnë deri në kërcënimin e ekzistencës së racës njerëzore. Përveç humbjes njerëzore, këto dëme përkthehen edhe në humbje ekonomike për familjet e viktimave. Nëse përdorim një koncept të njohur në sigurime, atë të vlerës



aktuale njerëzore, humbja e një jete njeriu karakterizohet edhe nga një dëm ekonomik për familjen i barabartë me vlerën e të ardhurave të ardhshme të aktualizuara. Nga pikëpamja sasiore, këto janë dëmet më të vështira për tu vlerësuar. Në qoftë se në vlerësimin e dëmevë që shkaktojnë katastrofat, përfshijmë edhe konceptin e kapitalit njerëzor, vlerësimi bëhet tepër i komplikuar. Ekzistenca e një tregu të zhvilluar sigurimesh të jetës dhe dëmet e paguara nga këto kompani mund të japin një vlerësim të përafërt të këtyre lloj dëmeve. Gjithsesi ato paraqesin vetëm rastet e siguruara dhe për shumat që janë siguruar. Mund të ndodhë në shumicën e rasteve, sidomos në vende me të ardhura të ulëta që të kemi sigurim të jetës me vlera shumë më të ulëta se kapitali njerëzor që ato përfaqësojnë. Dëmet në prona – përbëjnë pjesën më të rëndësishme të kostove të një katastrofe. Dëmtime të banesave, ndërtesave të biznesit (prona tregtare), infrastrukturës, etj; janë pamje tipike post-katastrofë. Në vendet e vogla në zhvillim, ku tregu i sigurimeve nuk ka nje penetrim të lartë, këto dëme përbejnë një problem të madh ekonomik dhe shoqëror. Ndonëse në ekonomitë e zhvilluara këto dëme mund të jenë më të mëdha për shkak të vlerës së pasurisë së shkatërruar dhe përqendrimit të saj në zona urbane, ekzistenca e një tregu të zhvilluar të sigurimeve e amortizon ndjeshëm humbjen. Kostot per rindërtimin e banesave janë në shumicën e rasteve të papërballueshme për familjet, të cilat shpesh kërkojnë ndërhyrjen e shtetit. Një biznes i pasiguruar mund të shkojë drejt falimentimit nga efektet shkatërruese të një katastrofe natyrore. Ndonjëherë katastrofa të cilat në pamje të parë nuk duken shumë të rënda, pasi nuk ka jetë njerëzish të humbura, mund të jenë shkatërruese për ekonominë e një vendi. Kështu p.sh një sulm insektesh në të korrat e një vendi i cili varet shumë nga prodhimi bujqësor, mund të mos shkaktojë asnjë të vdekur, por mund të shkaktojë uri për disa vjet. Dëmet në infrastrukturë – përbëjnë gjithashtu një element të rëndësishëm të kostove direkte të një katastrofe. Dëmtimet në rrugë, ura, porte, aeroporte, linja elektrike, telefonike, gazsjellës, naftësjellës, diga hidrocentralesh, etj; janë elemente të dëmeve në infrastrukturë. Janë kosto që mund të sjellin probleme të mëdha ekonomike në rastet kur infrastruktura e dëmtuar është jetësore për ekonominë e vendit. Vlerësimi i këtyre lloj dëmeve mund të mos jetë i thjeshtë. Infrastruktura e ndërtuar para shumë vitesh nuk mund të vlerësohet me koston e saj historike të ndërtimit dhe mund të kërkojë rivlerësim me kostot aktuale. Këtu ka gjithashtu një element të kostove indirekte. Një rrugë e dëmtuar në një segment të saj mund të mos kushtojë shumë për tu riparuar por mund të izolojë një zonë të tërë për një periudhë jo të vogël dhe të kushtojë nga pikëpamja e kostove shtesë për bizneset dhe individët e zonë në fjalë. Si një shembull hipotetik mund të merrnim në Shqipëri rastin e tunelit të Thirrës në rrugën Durrës-Kukës. Nxjerrja e tij jashtë përdorimi nga një ngjarje natyrore (p.sh tërmet) e bën rrugën të papërdorshme nga shumica e atyre që e përdorin aktualisht. Kostoja do të ishte e madhe jo vetëm për rindërtimin e tij (në rastin më të keq kjo mund të ishte dhe e pamundur) por edhe për kostot shtesë në transport dhe në tregti midis Shqipërisë dhe Kosovës. 1.5.2.2 Kostot indirekte



Kostot indirekte të katastrofave janë pjesa më e vështirë për tu matur e vlerësuar. Ato mund të mos shprehen direkt në vlerë monetare, ose të jetë e pamundur matja e efekteve. Shpesh nuk deklarohen gjatë vlerësimit të dëmeve nga një katastrofë dhe në pjesën dërrmuese të rasteve janë dëme që nuk mbulohen nga sigurimet. Janë kosto që i përballojnë si individët dhe bizneset, por kryesisht këto të fundit, në formën e fitimit të munguar. Maten nëpërmjet vrojtimeve që bëhen në biznese/familje, gjithsesi vlerësimi mund të jetë shumë i përafërt. Fitimi i munguar/humbje nga mosfunksionimi – një pjesë shumë e rëndësishme e kostove të një katastrofe janë edhe humbjet nga shitjet apo fitimi i munguar i bizneseve të zonës së prekur. Këto humbje janë vështirë të maten, por mund të arrijnë shifra të konsiderueshme. Përgjithësisht në rastet e ndodhjes së një katastrofe krijohet panik, ndryshon rutina e përditshme e jetës dhe aktiviteti tregtar e prodhues mund të paralizohet. Bizneset mund të kenë kosto edhe në formën e shpenzimeve për të rivënë në punë procesin e prodhimit të ndërprerë prej katastrofës. Ndërsa për familjet mund të jetë një formë e kostove abuzimi nga tregtarët me çmimet e mallrave të domosdoshme. Inflacioni i kërkesës (demand surge) – përfaqëson koston e shkaktuar nga rritja e çmimeve të një pjese të mallrave për shkak të nevojës për rindërtim pas katastrofës. Kryesisht bëhet fjalë për materiale ndërtimi, fuqi punëtore, etj. Modelimi i këtyre kostove është shumë i vështirë, pasi është dinamik dhe varet edhe nga ashpërsia e katastrofës, edhe nga shtrirja e saj territoriale por edhe nga struktura e industrive dhe konkurrenca në treg për mallrat që mund të ndikohen nga katastrofa. Rritja e kostove të mbrojtjes – në një vend të prekur nga një katastrofë, kostot e mbrojtjes nga katastrofat rriten në të ardhmen si pasojë e shpenzimeve për tu mbrojtur nga ngjarjet e ardhshme, për rikthimin në gjendjen normale të sistemeve të emergjencës dhe mbrojtjes civile, si dhe rriten shpenzimet e sigurimit ndaj katastrofave. Është tipike që pas një ngjarjeje katastrofike (p.sh një tërmet), ndonëse mundësia e ndodhjes së një ngjarje të ngjashme në të ardhmen afatshkurtër është shumë e vogël, ndodh shpesh që të ketë rritje të shpenzimeve për emergjencat civile. 1.5.3 Efektet sociale Efektet sociale të katastrofave mund të jenë shumë të rënda, ndonjëherë mund të çojnë në vështirësi ekstreme. Në përgjithësi këto efekte janë më të ndjeshmë në vende në zhvillim, me një sistem të emergjencave civile jo të përshtatshëm si dhe me një zbatim jo fort të mirë të ligjit dhe rregullave në fuqi. Ekzistojnë mënyra për vlerësimin e këtyre efekteve në formën e indekseve. Një formë indeksi është PVI (Prevalent Vulnerability Index) i cili mat ekspozimin në terma fizikë, të brishtësisë ekonomiko-shoqërore dhe elasticitetit social (Cardona et al 2007). Ekspozimi në terma fizikë varet nga numri i popullsisë, densiteti i saj, popullsia urbane & rurale, asetet e riskuara, investimet, prodhimi, etj (Masure 2003). Brishtësia ekonomiko-shoqërore matet nga tregues të tillë si niveli i varfërisë, pabarazia, mungesa e sigurisë, papunësia, inflacioni, analfabetizmi, borxhi, ambienti etj, (Cannon 2003). Ndërsa elasticiteti social matet nga një sërë variablash që tregojnë zhvillimin e kapitalit social dhe njerëzor, rishpërndarjen e të ardhurave,



mbrojtjen financiare dhe përgatitjen për të përballuar katastrofat (Cannon 2003). Këto lloj treguesish shpjegojnë përgjithësisht mirë se përse ngjarjet katastrofike mund të shoqërohen me efekte sociale në vende të ndryshme. 1.5.3.1 Katastrofat dhe shëndeti publik Një nga pasojat tipike të katastrofave është përkeqësimi i gjendjes së shëndetit publik në zonat e prekura. Kështu në rastet e tërmeteve apo përmbytjeve ngjarja jo rrallë pasohet nga shpërthimi i epidemive. Ky efekt është i amplifikuar në vendet në zhvillim, me një infrastrukturë shëndetësore të dobët e jo efektive. Varfëria dhe kushtet jo të mira të jetesës mund të luajnë gjithashtu një rol tepër negativ, sidomos në zonat rurale. Risku i një katastrofe humanitare është sidomos prezent në rastin e vendeve të izoluara dhe me regjime politike që refuzojnë ndihmën e huaj.

1.5.3.2 Trazirat dhe situata psikologjike Efektet psikologjike – katastrofat mund të lenë efekte afatgjatë në popullsinë e prekur, sidomos kur ato janë me ashpërsi të lartë. Shpesh në zonat e goditura nga tërmetet e forta mbizotëron paniku për përsëritjen e tyre në një të ardhme të afërt, ndonëse statistikisht kjo gjë ka një mundësi tepër të vogël. Trazira sociale – janë një nga rreziqet më të mëdha post-katastrofë. Ato jo vetëm mund të përkeqësojnë gjendjen ekzistuese pas katastrofës por edhe mund të pengojnë ndihmën që mund të vijë nga vende të tjera, për të sjellë situatën në normalitet. Vjedhjet, plaçkitjet, dhe akte të tjera dhune ndaj popullsisë, si dhe abuzimi me ndihmat humanitare janë bërë jo pak herë problem në raste të tilla. Sidomos në rastet e ngjarjeve shkatërrimtare si tërmetet, apo përmbytjet masive dhe sidomos në vendet në zhvillim ku efektiviteti i shërbimeve të emergjencës dhe sidomos i policisë dhe mbrojtjes civile është i dobët, këto ngjarje mund të përbëjnë problem. Ndonjëherë ato janë bërë dhe shkas për trazira politike në vendet e goditura. 1.5.3.3 Efektet ekologjike Një kategori më vete e efekteve të ngjarjeve katastrofike janë ndikimet në mjedis dhe në burimet e zonës së goditur nga katastrofat. Shpesh këto efekte nënvlerësohen apo neglizhohen, ndonëse kostot e tyre të shprehura në vlerë monetare mund të jenë shumë të mëdha. Vështirësitë qëndojnë në matjen dhe shprehjen e tyre në kosto monetare. Problematike janë sidomos efektet ekologjike nga katastrofat teknologjike të shkaktuara nga njeriu. Ndotja që mund të shkaktojë një rrjedhje nafte në një zonë të caktuar mund ti japë fund florës/faunës në atë zonë. Ose shpërthimet radioaktive zakonisht kanë pasoja shumë afatgjata në mjedis dhe në shëndetin e banorëve të prekur. 1.5.4 Ndikimi në parametrat makroekonomikë dhe në rritjen ekonomike, një rishikim i literaturës



Katastrofat janë një goditje për ekonominë e një vendi. Fatura e tyre mund të jetë aq e lartë sa të frenojë rritjen ekonomike dhe të shkaktojë probleme për një periudhë afatgjatë. Ekziston një lidhje negative midis ashpërsisë së katastrofave dhe normës së rritjes ekonomike. Sa më e madhe ashpërsia aq më e vogël rritja ekonomike, madje ka raste kur kjo e fundit mund të jetë negative. Studimet empirike të kryera në vendet në zhvillim tregojnë për ndikime afatshkurtra-afatmesme në zhvillimet ekonomike të këtyre vendeve (Mechler 2003) dhe katastrofat natyrore pergjithësisht shihen si barriera për një zhvillim afatgjatë. Në vijim paraqiten disa nga parametrat makroekonomike kryesorë që ndikohen nga katastrofat dhe si paraqitet ky ndikim 1.5.4.1 Defiçiti buxhetor dhe shpenzimet e qeverisë Shpenzimet e qeverisë dhe deficiti buxhetor zakonisht rriten si pasojë e katastrofave. Rritja ndikohet si nga rritja e shpenzimeve për të përballuar efektet e katastrofës, ashtu dhe nga rënia e të ardhurave nga tatimet dhe taksat. Qeveria mund të rrisë shpenzimet për përballimin e pasojave të katastrofës sidomos në rastin kur në vend nuk ka një treg të zhvilluar sigurimesh dhe kur stoku i kapitalit të dëmtuar nga katastrofat është përgjithësisht i pasiguruar. Në këtë rast, siç do ta diskutojmë në vijim, qeveria luan rolin e siguruesit të nivelit të fundit. Një tjetër preokupim lidhur me menaxhimin e efekteve të katastrofës, janë shpenzimet e kryera për infrastrukturën e dëmtuar. Infrastruktura përgjithësisht është aset publik dhe qeveria është e detyruar të ndërhyjë. Nga ana tjetër siç u nënvizua më sipër, një nga efektet indirekte të katastrofës është rënia e shitjeve dhe fitimit të bizneseve në zonat e prekura nga katastrofa. Kjo përkthehet në më pak taksa të paguara dhe në mundësi për rritje të defiçitit buxhetor. Efekti është më i dukshëm në vendet që e mbështesin buxhetin e tyre në të ardhurat nga tatimet direkte (tatim fitimi i ndërmarrjeve) dhe më i paktë në ato që e mbështesin në tatimet indirekte, ku efekti i katastrofës në tatime është përgjithësisht afatshkurtër dhe i lidhur me rënien e përkohshme të konsumit privat. Shumë biznese në zonat e prekura nga katastrofat mund të vihen në vështirësi financiare dhe niveli i mbledhjes së të ardhurave me origjinë tatimore dhe doganore në këto zona mund të bjerë ndjeshëm. Cardona et al (2003, 2007) propozon një indeks për defiçitin nga katastrofat (DDI – Disaster deficit index) si një mjet për matjen e vulnerabilitetit fiskal ndaj katastrofave23. Ky indeks mat raportin midis burimeve kontigjente për të mbuluar humbjet dhe elasticitetit ekonomik të sektorit publik, dmth mundësisë për të mbuluar me fonde të brendshme ose të jashtme kapitalin e dëmtuar. Burimet kontigjente për të mbuluar humbjet matin impaktin ekonomik të katastrofës në prona private ose publike që janë përgjegjësi e qeverisë. Ndërsa fondet e disponueshme për të mbuluar kapitalin e dëmtuar përfshijnë pagesat nga kompanitë e sigurimeve, ndihmat dhe donacionet, tatimet suplementare (shtesë), rialokimet në buxhet, borxhin e jashtëm dhe atë të brendshëm. Në masë të madhe efekti i katastrofave mbi buxhetin e shtetit varet nga roli që merr përsipër të luajë qeveria në procesin e manaxhimit (financimit) të riskut të katastrofave, rol që diskutohet në detaje në kapitullin 4 të këtij punimi. 23 Vlerësimi i këtij parametri në rastin e Shqipërisë trajtohet gjerësisht në kapitullin 4 të këtij punimi



1.5.4.2 Inflacioni Ndikimi në inflacion i efekteve negative të shkaktuara nga katastrofat nuk është analizuar shumë. Është vështirë të ndash ndikimin që kanë ngjarjet katastrofike në rritjen e nivelit të çmimeve, nga faktorët e tjerë që ndikojnë në këtë tregues. Murlidharan & Shah (2001) kanë analizuar impaktin e 52 katastrofave në 32 vende të ndryshme (përfshirë vende të zhvilluara dhe në zhvillim) dhe të dhënat tregojnë për një impakt negativ të katastrofave në inflacion. Inflacioni përgjithësisht rritet për vitin që ndodh katastrofa, por efekti zakonisht nuk është afatgjatë. Në shumicën e rasteve ai ndjehet vetëm në muajt pasardhës të katastrofës. Në vendet që varen më shumë prej produkteve vendase bujqësore, ky efekt mund te jetë disi më i dukshëm (Benson & Clay 2001), sidomos në rastet e katastrofave me natyrë metereologjike ose klimatologjike. Ndërkohë Albala-Bertrand (1993) konkludon që efekti nuk është fort i ndjeshëm (studimi i referohet periudhës 1960-1979). 1.5.4.3 Konsumi & Investimet Konsumi bie ndjeshëm direkt mbas katastrofës, por për periudha relativisht të shkurtra. Në shumicën e rasteve ndikimi varet nga prirjet për konsum dhe nga niveli i të ardhurave të disponueshme të individëve. Është mëse e qartë që konsumi ndikohet më shumë në vende me të ardhura të ulëta dhe pothuajse nuk ndikohet në vende me të ardhura të mesme dhe të larta. Për më tepër zona e prekur nga katastrofa duhet të jetë relativisht e madhe në raport me popullsinë totale të një vendi që të mund të ndihet efekti në konsum. Për investimet private, studimet empirike kanë treguar se nuk ka një tendencë të qartë. Investimet janë një nga variablat që luajnë rol të rëndësishëm në periudhën post-katastrofë. Shpesh investimet stimulohen nga qeveritë e vendeve dhe përdoren dhe fondet nga donatorët dhe komuniteti ndërkombëtar që të lehtësohen pasojat ekonomike të katastrofave duke stimuluar investimet private. Një politikë e mirë e investimeve mund të reduktojë pasojat e katastrofave dhe të eleminojë efektet në rritjen ekonomike. Investimet e huaja mund të luajnë një rol të rëndësishëm. Një rast i veçantë paraqitet për ato vende të cilat janë pak të diversifikuara dhe bazohen fort mbi një industri të caktuar (p.sh nafta, burimet minerale, turizmi, etj). Në këto raste një ndërhyrje për të stimuluar industrinë kryesore të vendit mund të jetë një politikë shumë efikase. 1.5.4.4 Bilanci tregtar Është i njohur fakti që katastrofat kanë shkallë relativisht të lartë ndikimi mbi parametrat makroekonomikë të veprimtarisë tregëtare me jashtë. Bilanci tregtar është një nga parametrat makroekonomikë që preken më shumë nga katastrofat. Bilanci tregtar zakonisht përkeqësohet (Albala-Bertrand 1993, Benson & Clay 2001). Arsyeja kryesore është rritja e importeve, sidomos në vende që kanë një nivel të lartë të importeve në mallra të nevojave të përditshme dhe të lëndëve të para në ndërtim. Ndërtimi dhe bujqësia janë sektorët e ekonomisë që shpesh goditen më fort nga katastrofat. Nëse si pasojë e pakësimit të prodhimit bujqësor vendas nga katastrofat nuk plotësohen kërkesat e tregut, importet mund të rriten ndjeshëm në vitin e ndodhjes së katastrofës. E njëjta gjë ndodh në rastin e katastrofave që shkatërrojnë ndërtesa banimi dhe prona (si tërmetet). Rindërtimi i



tyre kërkon lëndë të para dhe kjo mund të rrisë importet. Përgjithësisht rritja vazhdon jo vetëm në vitin e ndodhjes së katastrofës por edhe në një periudhë afatmesme 2-5 vjet. Importet mund të përkeqësohen edhe si pasojë e dobësimit të monedhës vendase ndaj monedhave të huaja. Ndërsa eksportet përgjithësisht nuk ndikohen drejtpërsërdrejt nga katastrofat. Sigurisht ka raste të veçanta, sidomos në vende të varura nga eksporti i turizmit ku efekti nuk është i papërfillshëm. Vendet eksportuese të burimeve natyrore (naftë) mund të kenë rënie të eksporteve nëse katastrofa godet zonën ku mund të jenë të lokalizuara këto industri (rasti i tërmetit në Ekuador në vitin 1987). 1.5.4.5 Norma e rritjes ekonomike Shumica e studimeve të bëra për impaktin makroekonomik të katastrofave fokusohen tek norma e rritjes ekonomike e matur nga norma e ndryshimit të PBB. Studimet empirike përgjithësisht konkludojnë pothuajse njësoj që norma e rritjes ekonomie pas katastrofave bie. Ndikimi është shumë i fortë në periudhën afatshkurtër dhe i rëndësishëm në periudhën afatgjatë (Murlidharan & Shah 2001). PBB bie direkt vitin e ngjarjes së katastrofës dhe në shumicën e rasteve në vitin në vijim. Vleresohet se ndikimi i një katastrofe në normën e rritjes ekonomike është prezent deri në 3 vjet. Përgjithësisht shumica e studimeve mbështesin rënien e normës së rritjes së PBB në vitin e katastrofës kryesisht si pasojë e frenimit të përkohshëm të konsumit dhe investimeve dhe përkeqësimit të bilancit tregtar. Ndërsa rimëkëmbja e ekonomisë varion në situatat e ndryshme të marra në studim. Këtu ndikojnë shumë variabla, përfshirë nivelin e zhvillimit ekonomik të një vendi, ekzistencën e një sistemi financiar dhe tregu financiar të zhvilluar (sidomos të industrisë së sigurimeve), ndihmën e marrë nga donatorë të ndryshëm, diversifikimin e ekonomisë në sektorë të ndryshëm apo përqendrimin e zhvillimit ekonomik në një sektor kryesor, periudhën e ciklit të biznesit, investimet e huaja direkte, etj. Duke qenë se katastrofat janë ngjarje me denduri jo të madhe, dhe sidomos katastrofat e nivelit të tillë që të ndikojnë në parametrat makroekonomikë janë akoma më të rralla, është e vështirë të nxjerrësh konkluzione për një vend të vetëm duke qenë se të dhënat sasiore që mund të analizohen do të jenë të pakta. Kështu që shpesh studimet janë kryer për grupe vendesh, duke analizuar më vete vende të zhvilluara dhe vende në zhvillim. Por këto studime nuk marrin në konsideratë faktorët unikë që paraqet çdo vend, si nga ana e zhvillimit ekonomik dhe strukturës së ekonomisë ashtu edhe reagimin post-katastrofë, si nga qeveritë përkatëse ashtu dhe nga organizmat ndërkombëtarë. 1.5.5 Ndikimi i katastrofave në vendet e zhvilluara dhe në vendet në zhvillim Në pjesën më të madhe të literaturës së riskut të katastrofave bëhet dallimi midis vendeve të zhvilluara dhe vendeve në zhvillim. Konkluzioni i përgjithshëm, që është tejet intuitiv, është se përgjithësisht vendet në zhvillim i vuajnë më shumë katastrofat. Goditja e katastrofës ndihet më shumë tek të varfërit se tek të pasurit. Thënë ndryshe: pjesa e popullsisë me të ardhura të ulta vuan shumicën e kostove të një katastrofe. Ka një



kundërshti në këtë mes, përderisa humbjet më të mëdha ndodhin shpesh në vende të zhvilluara, ku ka grumbullim dhe përqendrim të madh të pasurisë (asethumbja përcillet edhe në forma të tjera (p.sh nëpërmjet rënies së tregjeve financiare). Kostoja e dëmeve direkte të katastrofave, sidomos pronat komerciale të dëmtuara, është shumë më e lartë në vendet e zhvilluara. Megjithatë vendet e zhvillukatastrofave, industrinë e sigurimeve dhe tregun e kapitaleve. Industria e sigurimeve luan rolin e një rrjete mbrojtëse dhe amortizon humbjet që një ekonomi pëson nga katastrofa duke e transferuar një pjesë të riskut jashtë saj nëpërmjet risigurimit (kjo diskutohet gjerësisht në kapitullin 3 të këtij punimi). Gjithashtu një pjesë e riskut transferohet nëpërmjet tregut të kapitaleve nëpërmjet instrumentave financiare të transferimit të riskut (shih kapitullin 3). Një tjetër element me rëndësi është edhe fakti që në vendet e zhvilluara, ndonëse vlera e pasurisë në risk është më e madhe, ka dhe një rishpërndarje më të mirë të të ardhurave, ka një masë më të madhe njerëzish të gatshëm të paguajnë për ta trakatastrofave nëpërmjet sigurimeve në mënyrë private, ka dhe një kulturë më të zhvilluar të sigurimeve dhe gjithashtu dhe sisteme më të mira të reduktimit të riskut dhe emergjencave civile. Të gjithë këto faktorë bëjnë që efektet e katastrovendet e zhvilluara të amortizohen më mirë nga popullsia, duke e bërë më pak të nevojshëm ndërhyrjen publike në manaxhimin e riskut të katastrofave. Dëmtimi i infrastrukturës eshte nje problem shumë madhor për vendet në zhvillim. Këto vende kanë probleme me infrastrukturën në rrugë, energji, furnizim me ujë, kanalizime, etj dhe në situata normale. Në raste katastrofash dëmtimet në infrastrukturë mund të paralizojnë pjesë të vendit për një kohë të gjatë. Madje efektet ekonomike të dëmtimevenë infrastrukturë mund të shtrihen për shumë vite rresht Grafiku 1.10 Katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të ndryshme 1980

Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs

Të ardhura të mesme

ulëta24%

Shpërndarja e katastrofave sipas të



kundërshti në këtë mes, përderisa humbjet më të mëdha ndodhin shpesh në vende të zhvilluara, ku ka grumbullim dhe përqendrim të madh të pasurisë (asethumbja përcillet edhe në forma të tjera (p.sh nëpërmjet rënies së tregjeve financiare). Kostoja e dëmeve direkte të katastrofave, sidomos pronat komerciale të dëmtuara, është shumë më e lartë në vendet e zhvilluara.

Megjithatë vendet e zhvilluara kanë një amortizator shumë të fortë të efekteve të katastrofave, industrinë e sigurimeve dhe tregun e kapitaleve. Industria e sigurimeve luan rolin e një rrjete mbrojtëse dhe amortizon humbjet që një ekonomi pëson nga katastrofa

pjesë të riskut jashtë saj nëpërmjet risigurimit (kjo diskutohet gjerësisht në kapitullin 3 të këtij punimi). Gjithashtu një pjesë e riskut transferohet nëpërmjet tregut të kapitaleve nëpërmjet instrumentave financiare të transferimit të riskut

Një tjetër element me rëndësi është edhe fakti që në vendet e zhvilluara, ndonëse vlera e pasurisë në risk është më e madhe, ka dhe një rishpërndarje më të mirë të të ardhurave, ka një masë më të madhe njerëzish të gatshëm të paguajnë për ta trakatastrofave nëpërmjet sigurimeve në mënyrë private, ka dhe një kulturë më të zhvilluar të sigurimeve dhe gjithashtu dhe sisteme më të mira të reduktimit të riskut dhe emergjencave civile. Të gjithë këto faktorë bëjnë që efektet e katastrovendet e zhvilluara të amortizohen më mirë nga popullsia, duke e bërë më pak të nevojshëm ndërhyrjen publike në manaxhimin e riskut të katastrofave.

Dëmtimi i infrastrukturës eshte nje problem shumë madhor për vendet në zhvillim. Këto de kanë probleme me infrastrukturën në rrugë, energji, furnizim me ujë, kanalizime,

etj dhe në situata normale. Në raste katastrofash dëmtimet në infrastrukturë mund të paralizojnë pjesë të vendit për një kohë të gjatë. Madje efektet ekonomike të dëmtimevenë infrastrukturë mund të shtrihen për shumë vite rresht

Grafiku 1.10 Katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të ndryshme 1980


Të ardhura të

larta46%

Tëe ardhura të mesme-të

larta19%

Të ardhura të mesme-të

ulëta24%

Të ardhura të

ulëta11%

Shpërndarja e katastrofave sipas të ardhurave të vendeve


kundërshti në këtë mes, përderisa humbjet më të mëdha ndodhin shpesh në vende të zhvilluara, ku ka grumbullim dhe përqendrim të madh të pasurisë (aseteve) dhe ku humbja përcillet edhe në forma të tjera (p.sh nëpërmjet rënies së tregjeve financiare). Kostoja e dëmeve direkte të katastrofave, sidomos pronat komerciale të dëmtuara, është

ara kanë një amortizator shumë të fortë të efekteve të katastrofave, industrinë e sigurimeve dhe tregun e kapitaleve. Industria e sigurimeve luan rolin e një rrjete mbrojtëse dhe amortizon humbjet që një ekonomi pëson nga katastrofa

pjesë të riskut jashtë saj nëpërmjet risigurimit (kjo diskutohet gjerësisht në kapitullin 3 të këtij punimi). Gjithashtu një pjesë e riskut transferohet nëpërmjet tregut të kapitaleve nëpërmjet instrumentave financiare të transferimit të riskut

Një tjetër element me rëndësi është edhe fakti që në vendet e zhvilluara, ndonëse vlera e pasurisë në risk është më e madhe, ka dhe një rishpërndarje më të mirë të të ardhurave, ka një masë më të madhe njerëzish të gatshëm të paguajnë për ta trasferuar riskun e katastrofave nëpërmjet sigurimeve në mënyrë private, ka dhe një kulturë më të zhvilluar të sigurimeve dhe gjithashtu dhe sisteme më të mira të reduktimit të riskut dhe emergjencave civile. Të gjithë këto faktorë bëjnë që efektet e katastrofave natyrore në vendet e zhvilluara të amortizohen më mirë nga popullsia, duke e bërë më pak të

Dëmtimi i infrastrukturës eshte nje problem shumë madhor për vendet në zhvillim. Këto de kanë probleme me infrastrukturën në rrugë, energji, furnizim me ujë, kanalizime,

etj dhe në situata normale. Në raste katastrofash dëmtimet në infrastrukturë mund të paralizojnë pjesë të vendit për një kohë të gjatë. Madje efektet ekonomike të dëmtimeve

Grafiku 1.10 Katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të ndryshme 1980-2012

Gesellschaft, Geo Risks Research, NatCatSERVICE



Katastrofat ndodhin si në vendet e zhvilluara ashtu dhe vendet e varfra në zhvillim. Grafiku 1.10 pasqyron shpërndarjen e ngjarjeve katastrofike për periudhën 1980sipas klasifikimi të vendeve sipas të ardhurave. Grafiku 1.11 Shpërndarja e humbjeve nga katastrofat nandryshme 1980-2012

Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs Grafiku 1.12 Humbjet e siguruara nga katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të ndryshme 1980-2012

Burimi: © 2012 Münchener Rückversicherungs Gati gjysma e katastrofave ndodhin në vende me të ardhura të larta. Ka njëfarë shpjegimi lidhur me përcaktimin e ngjarjeve katastrofike. Një nga elementët bajanë dëmet në prona, të cilat ka më shumë gjasa të ndodhin, maten, vlerësohen dhe

Vende me të ardhura të mesme - të larta

8%

Vende me të

ardhura të mesme - të larta

2%



n si në vendet e zhvilluara ashtu dhe vendet e varfra në zhvillim. Grafiku 1.10 pasqyron shpërndarjen e ngjarjeve katastrofike për periudhën 1980sipas klasifikimi të vendeve sipas të ardhurave.

Grafiku 1.11 Shpërndarja e humbjeve nga katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të


Grafiku 1.12 Humbjet e siguruara nga katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të


Gati gjysma e katastrofave ndodhin në vende me të ardhura të larta. Ka njëfarë shpjegimi lidhur me përcaktimin e ngjarjeve katastrofike. Një nga elementët bazë të katastrofave janë dëmet në prona, të cilat ka më shumë gjasa të ndodhin, maten, vlerësohen dhe

Vende me të ardhura

të larta65%

Vende me të ardhura të mesme

të larta

Vende me të ardhura

të mesme-të

ulëta24%

Vende me të ardhura të ulëta

3%

Shpërndarja e humbjeve nga katastrofat natyrore

Vende me të

ardhura të larta96%

Vende me të

ardhura të mesme

të larta2%

Vende me të

ardhura të

mesme-të ulëta

2%

Vende me të

ardhura të ulëta

0%

Humbjet e siguruara nga katastrofat natyrore


n si në vendet e zhvilluara ashtu dhe vendet e varfra në zhvillim. Grafiku 1.10 pasqyron shpërndarjen e ngjarjeve katastrofike për periudhën 1980-2012

tyrore sipas vendeve me të ardhura të


Grafiku 1.12 Humbjet e siguruara nga katastrofat natyrore sipas vendeve me të ardhura të


Gati gjysma e katastrofave ndodhin në vende me të ardhura të larta. Ka njëfarë shpjegimi zë të katastrofave

janë dëmet në prona, të cilat ka më shumë gjasa të ndodhin, maten, vlerësohen dhe

Vende

ardhura të larta



raportohen në vendet me të ardhura të larta e me një treg të zhvilluar sigurimesh. Për më tepër këto vende janë ndërtuar shpesh pranë zonave natyrore buzë lumenjve, në afërsi të detit dhe në zona sizmike aktive, gjë që shton riskun e katastrofave natyrore. Por nëse shohim humbjet e shkaktuara, rreth 2/3 e humbjeve ndodhin në vendet me të ardhura të larta (grafiku 1.11), që janë dhe vende që i përballojnë më mirë ato. Ndërsa nëse paraqesim vetëm humbjet e siguruara për të njëjtën periudhë, pothuajse të gjitha (96% janë në vendet me të ardhura të larta). Kjo shpjegohet totalisht me ekzistencën e një tregu të zhvilluar sigurimesh, mundësinë për të përballuar pa problem kostot e sigurimit si dhe mentalitetin e të qënit i siguruar. Po të marrim në konsideratë faktin që vendet me të ardhura të larta përbëjnë 16% të popullsisë së botës por kanë 73% të të ardhurave (Banka Botërore 2010) kuptohet lehtësisht përse paraqitet kjo këtë situatë. 1.5.6 Efektet e katastrofave - Rasti i Shqipërisë Shqipëria futet në grupin e vendeve me të ardhura të mesme – të ulëta. Sipas INSTAT (Census 2011) popullsia aktuale që banon në Shqipëri është rreth 2.8 milionë. Po sipas INSTAT, të dhënat për PBB tregojnë që PBB/frymë në Shqipëri renditet diku tek niveli 4000 USD, që është pak a shumë kufiri midis vendeve me të ardhura të mesme-të ulëta dhe vendeve me të ardhura të mesme-të larta. Gjithsesi, për nga karakteristikat e zhvillimit ekonomik dhe mënyrën e rishpërndarjes së të ardhurave mund ta kategorizojmë ende në vend me të ardhura të mesme – të ulëta. Shqipëria paraqitet me një profil risku të katastrofave natyrore si vend me risk mesatar-të lartë. Ngjarjet që paraqesin risk më të lartë janë tërmetet dhe përmbytjet. Tërmeti i fundit i fortë (mbi 6.5 magnitudë) ka ndodhur në vitin 1979, ndërsa përmbytjet janë shpeshtuar vitet e fundit. Vetëm në dekadën e fundit kanë ndodhur të paktën 3 përmbytje të mëdha (2002, 2009,2010) dhe një sërë më të vogla. Gjithashtu vendi ka patur dhe raste të katastrofave me natyrë njerëzore (aksidenti i Gërdecit 2008). Përsa i përket efekteve të katastrofave duhet bërë një dallim midis periudhës 1945-1990 dhe periudhës pas vitit 1991. Për shkak të sistemit ekonomik dhe politik, mungesës së lidhjeve pronësore (shteti ishte pronar pothuajse për gjithçka), në vitet 1945-1990 efektet e katastrofave nuk janë të vlerësuara saktë. Dëmet janë shpesh të raportuara në numër viktimash, shtëpi të shkatërruara, të dëmtuara, etj, por jo të shprehura në dëme ekonomike. Pas vitit 1991 situata paraqitet ndryshe. Jo të gjitha ngjarjet katastrofike janë të raportuara bashkë me dëmet përkatëse, sidomos në vitet ’90. Në katastrofat e fundit janë të raportuara dhe dëmet, por llogaritja e tyre gjithsesi duhet të merret me rezerva, pasi shpesh janë bërë objekt debati ndërmjet vlerësueve të dëmeve të caktuar nga qeveria dhe të dëmtuarve nga katastrofa që pretendojnë vlera më të larta të dëmeve. Financimi i efekteve të katastrofave është bërë kryesisht nga ndërhyrja publike e qeverisë e cila ka marrë përsipër dëmshpërblimin në shumicën e rasteve. Për fat deri tani nuk kanë ndodhur ngjarje katastrofike me përmasa të mëdha të cilat do të dilnin jashtë mundësive të qeverisë për të përballuar dëmshpërblimin. Financimi është përballuar nga fondet për shpenzimet operative të buxhetit. Rast i veçantë ka qenë katastrofa e Gërdecit e cila është



parashikuar për tu financuar rindërtimi në vitet pasardhëse (2009, 2010)24. Megjithatë mund të themi se jo të gjitha efektet e katastrofave të ndodhura janë dëmshpërblyer plotësisht, ndonëse ky konkluzion është vështirë të mbështetet nga shifra. Vlerësimi i dëmeve është bërë nga qeveria e cila ka bërë dhe dëmshpërblimin. Ndërkohë nuk mund të flitet për përllogaritje të efekteve indirekte nga përmbytjet e viteve të fundit. Tregu i sigurimeve luan rol të vogël në këtë aspekt. Shqipëria ka një treg të vogël dhe të pazhvilluar sigurimesh, krahasuar madje dhe me vendet fqinjë në rajon. Ky treg, i fokusuar në sigurimet e detyrueshme, realizon aktualisht një prim bruto vjetor rreth 8.2 miliardë lekë (AMF raporti vjetor 2011). Primi bruto për frymë të popullsisë është rreth 25 USD në vit, vlerë tepër e vogël. Në qoftë se marrim parasysh vetëm sigurimet e pronës nga ngjarje katastrofike (policat e sigurimit që mbulojnë riskun nga zjarri, forcat e natyrës dhe dëmtime të tjera në pronë) primi i paguar për frymë rezulton në nivelin rreth 7 USD 25në vit për mbrojtjen ndaj këtyre ngjarjeve. Megjithatë shpërndarja gjeografike e sigurimeve si dhe sipas nivelit të të ardhurave të popullsisë është tepër e zhbalancuar. Sigurimet janë të përqendruara në Tiranë (60% e primeve të paguara) dhe në pak qytete kryesore (Durrës, Fier, Korçë, Vlorë, Gjirokastër). Primi për frymë në Tiranë është mbi dyfishin e mesatares së vendit (në nivelin rreth 60 USD për frymë), dhe vetëm për risqet nga zjarri dhe katastrofat natyrore shkon deri në 13 USD 26 për frymë. Ndërsa në pjesën tjetër të vendit statistikat janë shumë të ulëta. Kompanitë e sigurimeve në Shqipëri kanë paguar rreth 11.5 milionë USD dëmë për risqe të pronës nga zjarri dhe forcat e natyrës dhe risqe të tjera të pronës për vitin 2011 (AMF “Raporti vjetor 2011”). Për vitin 2010 kjo shifër ka qenë rreth 9.7 milionë USD. Nuk ka të dhëna gjithsesi se ç’pjesë e kësaj shume i takon përmbytjeve të fillim vitit 2010. Përsa u përket efekteve makroekonomike të katastrofave në Shqipëri, mund të themi se nuk kanë patur ndonjë influencë të madhe. Katastrofat e ndodhura vitet e fundit kanë qenë rajonale (kryesisht rajoni Shkodër-Lezhë nga përmbytjet) dhe ndikimi në ekonomi ka qenë tepër i kufizuar. Pjesa e territorit të prekur ka qenë relativisht e vogël dhe jo në zonat më të banuara dhe më të pasura të vendit. Për më tepër është shumë e vështirë të ndash efektet e tyre nga variabla të tjerë që kanë ndikuar gjatë kësaj periudhe. Goditjet në parametrat ekonomikë mund të ndodhin në të ardhmen nëse ngjarje të tilla godasin me ashpërsi më të madhe dhe në zona me vulnerabilitet më të lartë.

24 Ministria e Financave, tabelat e buxhetit 2009,2010 25 Llogaritjet janë të autorit, bazuar në të dhënat për tregun e sigurimeve nga AMF (2012) 26 Llogaritjet janë të autorit, bazuar në të dhënat për tregun e sigurimeve nga AMF (2012)

Kapitulli 2 – Vlerësimi dhe modelimi i riskut të katastrofave – rasti i Shqipërisë


KAPITULLI 2 VLERËSIMI DHE MODELIMI I RISKUT TË KATASTROFAVE – RASTI I SHQIPËRISË 2.1 Rishikimi i literatures – modelet e riskut të katastrofave Risku i katastrofave është një pjesë e riskut të pastër27 me të cilën përballen agjentët ekonomikë. Si çdo lloj tjetër risku edhe risku i katastrofave mund të vlerësohet dhe modelohet për të dhënë një dimension të qartë të pasojave të tij. Sot ky proces është një prej elementëve më të rëndësishëm në industrinë e sigurimeve dhe risigurimeve, duke qenë se dëmet nga katastrofat zënë një pjesë të rëndësishme të dëmeve totale të paguara nga kjo industri. Procesi i modelimit të riskut të katastrofave është shpesh kompleks, kërkon të dhëna të shumta e të sakta dhe përdor teknika mjaft komplekse aktuariale. Modelimi i riskut të katastrofave është njëherësh një temë e nxehtë e debatit shkencor në fushën e sigurimeve, të financës dhe të aktuaristikës. Madje mund të thuhet se modeli është shpesh rezultat i kombinimit të njohurive në më shumë se një disiplinë (Grossi et al 2005). Zakonisht në këtë proces angazhohen specialistë nga fusha e financës, sigurimeve, aktuaristikës, inxhinierisë, kontabilitetit, shkencave gjeofizike, meteorologjisë, fizikës, etj. Rezultati i modelit është zakonisht një program kompjuterik që llogarit një shpërndarje probabilitare të humbjeve (dëmeve) të mundshme të shkaktuara nga një lloj i caktuar risku katastrofik në një zonë të caktuar. Pra, në thelb një model i riskut të katastrofave vlerëson se cilat janë mundësitë që një ngjarje e caktuar të ndodhë, cilat janë objektet/vendet e rrezikuara, cila është masa e dëmit që mund të shkaktohet në objekte dhe sa janë humbjet nga pikëpamja financiare. Modelet përgjithësisht janë shumë specifike. Nuk mund të ndërtohen modele të standardizuara, që të shërbejnë për të gjitha llojet e risqeve katastrofike, ashtu siç nuk mund të ndërtohet një model që shërben për një lloj risku pavarësisht vendndodhjes gjeografike. Sot ka një kornizë teorike të avancuar të modelimit të riskut të katastrofave dhe ka një treg mjaft inovativ në këtë fushë. Në vijim të këtij punimi do të fokusohemi në riskun e katastrofave natyrore. Shumë nga përfundimet që dalin në punim mund të aplikohen dhe për katastrofat e shkaktuara nga njeriu. Gjithsesi fokusi kryesor i punimit janë katastrofat natyrore, të cilat shkaktojnë dhe efektet më të mëdha dhe nivel më të lartë humbjesh ekonomike. Në vijim me termin katastrofë dhe katastrofë natyrore do të kuptojmë të njëjtën gjë. 2.1.1 Historiku i modeleve mbi riskun e katastrofave Modelimi i riskut të katastrofave natyrore është një disiplinë relativisht e re. Ai ka filluar të jetë pjesë e industrisë së sigurimeve në fund të viteve ’80 dhe ka patur zhvillimin më të madh në vitet ’90. Sot modelimi i riskut të katastrofave është pjesë integrale e procesit të manaxhimit të riskut në industrinë e sigurimeve dhe më gjerë. 27 Risku i pastër është një formë e riskut ku ekziston mundësia vetëm për humbje të aseteve nga ngjarje të caktuara. Risqet e pastra parashikohen dhe mund të transferohen.



Fillimet e modelimit të riskut të katastrofave janë në industrinë e sigurimeve të pronës nga risqet natyrore dhe në zhvillimin e shkencave që studionin fenomenet natyrore. Industria e sigurimeve ka një histori disa shekullore, por që në shekullin XIX siguruesit janë përballur me problemin e katastrofave. Sigurimi masiv i objekteve të banimit apo ambjenteve tregtare nga ngjarje natyrore mund të përbënte një shqetësim shumë serioz, nëse nga një ngjarje mund të dëmtoheshin njëherësh shumë objekte. Kjo prishte logjikën bazë të filozofisë së sigurimeve, të mbështetur te mekanizmi që ndaj riskut janë të ekspozuar një numër shumë i madh të siguruarish, të cilët paguajnë primin, por që numri i njerëzve të cilëve u ndodh ngjarja e siguruar, është i ulët. Në mënyrë që të kishin një ide më të qartë për riskun e marrë përsipër, kompanitë e sigurimit aplikonin një procedurë të quajtur mapping.28 Ata përcaktonin në një hartë me shkallë të vogël të gjitha pronat/objektet që kishin marrë në sigurim, duke krijuar kështu një grafik apo hartë të mbulimit me sigurim të zonave të ndryshme. Kur numri i objekteve në një zonë të caktuar bëhej shumë i madh kjo ishte shenjë për një përqendim të madh risku në atë zonë, ndaj duhej riparë ekspozimi dhe çmimi i vendosur për riskun (primi) në atë zonë. Siguruesit aplikonin faktorë risku për zonat me përqendrim të madh pronash të siguruara, duke rritur nivelin e primeve të kërkuara për mbrojtje ndaj risqeve natyrore. Paralelisht me zhvillimin e industrisë së sigurimeve, në vitet 1800 pati zhvillime dhe në shkencat natyrore dhe në teknologji. Shpikja e sizmografit të parë (aparat që mat lëkundjet sizmike) dhe përdorimi i matësve të erës krijoi mundësinë për të matur efektet e këtyre fenomeneve natyrore. Në vitet ’60 & ’70 të shekullit të kaluar, janë publikuar studimet e para për frekuencën e ndodhjes së ngjarjeve të ndryshme natyrore që mundësonin të përcaktohej probabiliteti i ndodhjes së ngjarjeve dhe ashpërsisë së tyre, një element shumë i rëndësishëm për vlerësimin e risku të katastrofave. Fundi i viteve ’80 dhe fillimi i viteve ’90 (përsëri të shkullit të kaluar) janë hapat e parë në modelimin e riskut të katastrofave siç e njohim sot. Përdorimi i kompjuterave dhe i teknologjisë i dha një hop të rëndësishëm këtij procesi. Futja e sistemeve GIS e përshpejtoi procesin dhe u kalua nga mapping në sisteme kompjuterike informacioni gjeografik (GIS). U krijuan kompanitë e para për modelimin e riskut të katastrofave, që janë dhe sot lider në këtë industri. Në vitin 1987 u krijua AIR Worldwide në Boston të SHBA, në vitin 1988 u krijua RMS (Risk Management Solutions) dhe në vitin 1994 EQECAT. Këto kompani kanë ofruar modele kompjuterike për parashikimin e humbjeve nga ngjarje natyrore si tërmetet apo uraganet. Ngjarjet e viteve 1989-92 dhe 1994-95 e përshpejtuan procesin. Në vitin 1989 uragani Hugo dhe tërmeti në Loma Prieta të Kalifornisë shkaktuan dëme të mëdha duke i bërë më të ndjeshëm kompanitë e sigurimeve ndaj këtij lloj produkti. Në vitin 1992, pas uraganit Andrew kompania AIR Worldwide u dërgoi klientëve të saj parashikimin për humbjet rekord nga uragani prej 13 miliardë USD. Konfirmimi i një shifre prej gati 15 miliardë USD bëri që modelet të merreshin shumë në konsideratë. Falimentimi i disa kompanive të sigurimit si pasojë e dëmeve për tu paguar nga uragani Andrew i bindi kompanitë e sigurimit mbi domosdoshmërinë e një vlerësimi më të saktë të riskut të katastrofave natyrore (Grossi et al. 1992). Për më tepër ngjarjet e viteve 1994-1995 (tërmeti në Kaliforni dhe në Kobe të Japonisë) e rritën më tej kërkesën për këto lloj produktesh. 28

Mapping vjen nga anglishtja dhe do të thotë përcaktim në hartë.



Këto vite përfaqësojnë periudhën në të cilën edhe agjensitë publike filluan përpjekjet për të modeluar riskun e katastrofave natyrore në shkallë vendi, me qëllim ofrimin e alternativave të përshtatshme ndaj sigurimeve për përballimin e këtij risku. Në SHBA, agjensia federale e manaxhimit të emergjencave (FEMA) filloi punën për ndërtimin e një programi për modelimin atje të risqeve natyrore. Ky program u quajt HAZUS (shkurtim i Hazard US) dhe versioni i parë i tij u bë publik në vitin 1997. HAZUS është sot (në versionin multi hazard HAZUS-MH) sistemi informatik më i madh i tipit open-source (ku kodi i programit është publik dhe gjithkush që do mund të bëjë modifikime të tij sipas nevojave. Pavarësisht nga emri që tregon për një model për SHBA, dhe misioni fillestar i tij, sot versione të HAZUS përdoren gjerësisht në Evropë dhe në rajone të tjera (Karaibe) për të modeluar riskun e katastrofave. Në vitet 2000 zhvillimi i industrisë së modeleve të riskut të katastrofave ishte i vrullshëm, ndërkohë që është shoqëruar edhe me njëfarë konfuzioni në tregje. Përveç 3 kompanive kryesore të përmendura më sipër si dhe programeve open-source, filluan të krijoheshin modele vetjake (in-house) nga shumë kompani sigurimi të cilat ishin tepër specifike dhe të rezervuara për kompani të caktuara. Sot tendenca është drejt programeve open-source (pra me kod të lirë) që mund të përshtaten gjerësisht me kërkesat e përdoruesve dhe kompleksitetin e operacioneve të tyre financiare. Ekziston një shumëllojshmëri modelesh për modelimin e riskut të katastrofave. Modelet ngjajnë midis tyre, por nuk janë të njëjtë. Përgjithësisht të gjithë modelet kanë të njëjtat module dhe rezultatet i japin në formë të ngjashme. Ata vazhdojnë të dallojnë nga mënyra e ndërtimit dhe aplikimi i tyre. Llojet e katastrofave të modeluara përfshijnë kryesisht tërmetet, uraganet, përmbytjet, stuhitë dimërore, tornadot, si dhe terrorizmin. Tregu kryesor vazhdon të jetë tregu i Amerikës së Veriut & Qendrore (SHBA, Kanada, zona e Karaibeve), ndonëse ka një ekspansion edhe në Evropë dhe vendet aziatike. Disa nga problemet që shfaqin modelet e riskut të katastrofave sot (përveç faktit që janë shumë të shtrenjtë për tu blerë ose ndërtuar vetë) janë:

• Nuk janë standard; një model i përdorur për një lloj risku/zonë të caktuar nuk mund të përdoret për të tjera. Kështu për shembull, një model i riskut të stuhive të erës në Evropë ndryshon nga ai i tornadove në SHBA.

• Nuk janë fleksibël, kanë kosto relativisht të larta të ndryshimit apo azhornimit,

• Nuk janë shumë transparentë për mënyrën sesi ndërtohen dhe si paraqesin rezultatin (bëhet fjalë për modelet tregtare të krijuara nga kompani të specializuara dhe jo për modelet e krijuara nga vetë kompanitë e sigurimeve)

2.1.2 Përdoruesit e modeleve të manaxhimit të riskut të katastrofave



Risku i katastrofave është një element që u intereson shumë agjentëve ekonomikë dhe pjesëmarrësve të sistemit financiar të një vendi. Ai është një risk me pasoja financiare të konsiderueshëm për shkak të ashpërsisë së madhe që paraqet. Është mëse normale që të gjithë “aktorët” e përfshirë në procesin e manaxhimit të këtij lloj risku të jenë të interesuar për modelimin e tij. Modelet e riskut të katastrofave përdoren nga industria e sigurimeve dhe risigurimeve, nga pjesëmarrës të tregjeve të kapitalit, nga vetë ndërmarrjet (korporatat) që zhvillojnë aktivitet në zona me risk të lartë të katastrofave, nga qeveria dhe subjekte të tjera publike në nivel lokal apo rajonal si dhe nga organizmat ndërkombëtare. Sigurisht jo të gjithë këto grupe të interesuar kanë të njëjtin lloj fokusi dhe të njëjtin qëllim përdorimi. Grossi & Kunreuther (2005) fusin konceptin e “stakeholders” (grupeve të interesit) në manaxhimin e riskut të katastrofave. Ndërmjet vendeve ka ndryshime, në varësi të strukturës së industrisë së sigurimeve dhe zhvillimit të tregjeve të kapitalit si dhe rolit që luan qeveria në këtë proces. Aktorë të ndryshëm mund të luajnë rol të rëndësishëm ose jo, në varësi të interesit të tyre në procesin e manaxhimit të riskut.

• Qeveria (në nivel lokal dhe kombëtar). Zakonisht roli i qeverisë, siç diskutohet gjerësisht në kapitullin 4 të këtij punimi, përfshin si procesin e manaxhimit të riskut ex-ante, pra para ndodhjes së një katastrofe të mundshme, ashtu edhe përballimin ex-post të pasojave të katastrofës. Qeveritë janë të detyruara të ndërhyjnë për lehtësimin e pasojave të katastrofës tek qytetarët, sidomos në rastet kur pjesa dërrmuese e dëmeve nuk janë të mbuluara nga industria e sigurimeve. Përdorimi i këtyre modeleve nga qeveritë shfaqet në dy lloj formash, që do të jenë dhe në fokus qendror të këtij punimi. Forma e parë është e ngjashme me përdorimin që bëjnë kompanitë e sigurimeve. Në rastet kur qeveria direkt apo indirekt luan rolin e siguruesit në treg, ajo është e interesuar për modelimin e riskut të katastrofave me qëllim primar përcaktimin e çmimit (apo kostos) së policave për sigurim nga katastrofat. Forma e dytë është integrimi i këtyre modeleve me modele ekonomike apo ekonometrike, për përcaktimin e ndikimit të mundshëm të një katastrofe në parametrat makroekonomikë të një vendi dhe në zhvillimin ekonomik afatshkurtër dhe afatmesëm të tij. Siç e përmendëm më sipër, një nga parametrat makroekonomikë që preken më shumë nga katastrofat janë shpenzimet qeveritare dhe defiçiti buxhetor, dhe qeveria është në çdo kohë e interesuar të planifikojë defiçitin për një periudhë afatshkurtër dhe afatmesme.

• Kompanitë e sigurimeve kanë qenë përdoruesit e parë të këtyre modeleve. Për kompanitë e sigurimeve përdorimi i një modeli të riskut të katastrofave ndikon në disa aspekte. Aspekti i parë lidhet me çmimin e policave të sigurimit që ofrojnë mbulim nga katastrofat. Në mënyrë që të ofrohet një çmim i përshtatshëm për këtë lloj produkti, është e nevojshme për kompaninë e sigurimit të dijë me saktësi riskun që ajo merr përsipër në rastet e ngjarjeve katastrofike. Aspekti i dytë lidhet me risigurimin e vetë kompanive të sigurimit, pra ç’pjesë të riskut dhe primeve do ti cedohen risiguruesit. Nëse përqendrimi i riskut të marrë përsipër në një zonë të caktuar mund të jetë tepër i lartë, kompania e sigurimit mund të vihet në vështirësi dhe të rrezikojë falimentimin në rast ndodhjeje të një katastrofe në zonën në fjalë. Risigurimi mund ta transferojë këtë risk. Manaxhimi i portofoleve të riskut në



kompaninë e sigurimit është i pamundur pa një vlerësim të mirë të riskut të katastrofave. Sidomos thelbësor është ky proces për kompanitë e sigurimit që operojnë në zona me risk të lartë të katastrofave.

• Kompanitë e risigurimeve janë gjithashtu aktorë me peshë në tregun e produkteve29 të katastrofave. Një nga arsyet historike të krijimit dhe ekzistencës së tregut të risigurimeve ka qenë pikërisht mbulimi në rast humbjesh të jashtëzakonshme dhe katastrofat janë një shembull tipik i tyre. Në mënyrë të ngjashme me siguruesit direktë, edhe kompanitë e risigurimit duhet të vlerësojnë riskun që ata marrin përsipër nga mbulimi i katastrofave natyrore me sigurim. Zakonisht risiguruesit diversifikohen në zona të ndryshme për të evituar përqendimin e riskut në një zonë të vetme. Përdorimi i modeleve të riskut të katastrofave tek risiguruesit është më i gjerë, në kuptimin që kompanitë e risigurimit ofrojnë mbulim të riskut të katastrofave në zona më të gjera gjeografike dhe në më shumë lloje hazardesh30. Këto kompani mund të kërkojnë të diversifikohen edhe në modelet që ato përdorin. Kështu nëse një risigurues i madh i ofron mbulim një kompanie të sigurimit në SHBA për riskun e uraganeve, një kompanie të sigurimit në Evropë për riskun e stuhive të erës dhe një kompanie të sigurimit në Azi për riskun e tërmeteve apo tsunamit, risiguruesit i duhet të modelojë riskun e të tre hazardeve sipas zonave përkatëse. Sot kompanitë e risigurimit janë nga përdoruesit kryesorë të modeleve të riskut të katastrofave dhe nga zhvilluesit më të rëndësishëm të këtyre modeleve.

• Tregu i kapitaleve ka marrë një rol të rëndësishëm vitet e fundit lidhur me transferimin e riskut të katastrofave (ky rol trajtohet në kapitullin 3 të këtij punimi). Ai rivalizon dhe plotëson aktivitetin e risigurimit në këtë aspekt (Grossi & Kunreuther 2005). Zhvillimi i instrumentave financiarë të lidhura me katastrofat dhe tregtimi i tyre ka bërë që aktorët e tregut të kapitaleve të jenë të interesuara mbi riskun e katastrofave natyrore dhe modelimin e tij. Aktorët kryesorë të këtij tregu si bankat e investimeve, fondet e investimeve, fondet e pensioneve, etj janë të interesuara për efektet që mund të ketë në portofolet e tyre një ngjarje katastrofike. Në rast të ndodhjes së një katastrofe, instrumentat financiarë të lidhur me katastrofat ndikojnë në riskun dhe kthimin e portofoleve që i kanë këto instrumenta në përbërje të tyre. Gjithashtu, në mënyrë indirekte, nëse këta lojtarë të tregut të kapitaleve kanë të angazhuara fonde në industrinë e sigurimeve dhe risigurimeve, kjo reflektohet gjithashtu në performancën e portofoleve të tyre.

• Agjensitë rregullatore të tregut të sigurimeve dhe tregut të kapitaleve janë të

interesuara mbi gjendjen financiare të siguruesve dhe risiguruesve, primet e

29 Tregu i produkteve të katastrofave përfshin policat e sigurimit ndaj katastrofave natyrore, titujt financiarë të lidhur me katastrofat (si obligacionet e katastrofave) si dhe derivativët e katastrofave. 30 Hazard është një term në botën e sigurimeve që shpreh faktorët e riskut që krijojnë një ngjarje me pasojë humbje dhe mund të ndikojnë në madhësinë e humbjes. Në vijim termin hazard do ta përdorim për të treguar faktorët natyrorë që paraqesin risk.



vendosura për mbulimin e risqeve katastrofike dhe efektet e katastrofave në tregjet financiare. Në vende me sistem financiar të zhvilluar, rregullatorët e tregut të sigurimeve dhe tregjeve të kapitalit janë zakonisht entitete më vete. Por ka dhe mjaft vende që kanë një mbikqyrës dhe rregullator unik për tregun e sigurimeve dhe tregun e kapitalit. Shqipëria është një nga këto vende, kur rolin e rregullatorit për këto tregje e ka një institucion i vetëm, AMF (Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare). Rregullatori i tregut të sigurimeve është i interesuar që kompanitë që operojnë në treg të mos riskojnë më tepër seç duhet dhe që risku i paaftësisë paguese të mbetet i ulët. Kompanitë e sigurimit duhet të kenë kapital të mjaftueshëm për të mundësuar përballimin e detyrimeve në rast të ndodhjes së ngjarjeve katastrofike. Gjithashtu rregullatori është i interesuar që primet e vendosura për mbulimin e riskut nga katastrofat natyrore të jenë të mjaftueshme për të përballuar këtë risk nga kompanitë e sigurimit dhe kompanitë të përmbushin detyrimet e tyre ndaj mbajtësve të policave të sigurimit. Primet duhet të jenë të drejta dhe jodiskriminuese. Të dy këto objektiva janë të lidhur me njëri tjetrin. Ndërsa rregullatori i tregu të kapitaleve duhet të mbikqyrë produktet e ofruara në këtë treg që janë të lidhura direkt apo indirekt me katastrofat natyrore. Rregullatori është i interesuar që kompanitë që emetojnë këto produkte të jenë të qarta për riskun që ato paraqesin dhe t’ua bëjnë gjithashtu të qartë investitorëve potencialë. Rezultatet që ofrojnë modelet e riskut të katastrofave janë thelbësore për këto procese.

• Agjensitë e vlerësimit (rating-ut) janë të interesuara indirekt për riskun e katastrofave. Këto agjensi vlerësojnë kompanitë e sigurimeve dhe risigurimeve, me qëllim renditjen (rating-un) e borxhit të këtyre kompanive. Vlerësimi i këtyre kompanive ndikohet nga risku i marrë përsipër nga kompanitë e sigurimit dhe risigurimit dhe ndikon gjithashtu mjaft në aktivitetin e tyre. Në qoftë se ekspozimi ndaj riskut të katastrofave të një siguruesi apo risiguruesi është tepër i lartë, atëherë kjo ndikon për keq në vlerësimin e tij dhe eventualisht në çmimet (primet) që ai mund të ofrojë për produktet e tij. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në ato ekonomi ku ka një konkurencë të fortë në tregun e sigurimeve. Agjensitë kanë luajtur një rol të rëndësishëm në përfshirjen e riskut të katastrofave në kërkesat për mjaftueshmërinë e kapitalit të kompanive të sigurimit. Gjithashtu këto agjensi vlerësojnë edhe titujt financiarë të lidhur me katastrofat, siç janë obligacionet e katastrofave. Ato përdorin modelet e riskut të katastrofave duke aplikuar analiza ndjeshmërie ndaj rezultateve të tyre për të përcaktuar mundësinë e dështimit (mos pagesës) së një obligacioni katastrofash. Në këtë mënyrë agjensitë ndikojnë direkt në tregtueshmërinë dhe gjithashtu çmimin e këtyre instrumentave.

• Bankat & Kompanitë e manaxhimit të pasurive të paluajtshme janë të lidhura me riskun e katastrofave për sa kohë ato japin kredi me kolateral prona të riskuara nga katastrofat apo investojnë në pasuri të paluajtshme të riskuara nga katastrofat. Për bankën apo për kompaninë e sigurimit ka rëndësi fakti nëse prona në të cilën ata janë të interesuar është e riskuar, ku është e siguruar dhe sa është niveli i ekspozimit që ka marrë siguruesi. Banka mund të kërkojë që prona e lënë kolateral të jetë e siguruar nga risku i katastrofave, ose nëse ajo ndodhet në një



zonë me risk të lartë, mund të kërkohet të paguhet një tarifë ekstra për kredinë hipotekore (Shah & Rosenbaum 1996). Ndërsa kompanitë e manaxhimit të pasurive të paluajtshme janë të interesuara të mos kenë një ekspozim të lartë në zona të riskuara fort nga katastrofat.

• Pronarët e banesave apo pasurive tregtare janë të interesuar të njohin riskun me

të cilin përballet prona e tyre në momentin që vendosin për të blerë sigurim. Është e qartë që nuk mund të paguajë të njëjtin prim për një pronë që ndodhet në një zonë afër një vije thyerjeje sizmike dhe në një zonë që ndodhet larg. Një fermer që e ka pronën e tij në një fushë të rrezikuar nga përmbytjet nuk do të paguajë njësoj si një fermer që e ka pronën në një zonë që nuk është përmbytur kurrë, apo që ndodhet në kodër. Nga ky këndvështrim pronarët e banesave apo aktiveve tregtare janë të interesuar kryesisht për atë pjesë të modeleve që vlerëson thjesht mundësinë e ndodhjes (moduli i hazardit që diskutohet në vijim) të shprehur në formën: ka x% mundësi në vit që të ndodhë një ngjarje e caktuar (tërmet/përmbytje/stuhi etj) në zonën ku ndodhet prona në fjalë.

Në qoftë se do të studiojmë dhe përcaktojmë rëndësinë që kanë modelet e riskut të katastrofave për secilin nga përdoruesit e diskutuar më sipër do të arrinim në përfundimin që kompanitë e sigurimit/risigurimit dhe agjensitë publike janë përdorues primarë të këtyre modeleve. Përdorimi i modeleve është jetik për ta. Ndërkohë grupet e tjera si aktorët e tregut të kapitaleve, kompanitë e vlerësimit, bankat apo ndërmjetësit financiarë janë më shumë të interesuar për rezultatin e njërit prej moduleve31, atij të dëmeve (humbjeve), që tregon sa janë të ekspozuara kompanitë e sigurimit/risigurimit me të cilët në mënyrë direkte/indirekte e kanë të lidhur aktivitetin. Ndërkohë pronarët e banesave interesohen vetëm për rezultatin e modulit të hazardeve, pra janë përdorues pjesëorë të këtyre modeleve. 2.1.3 Procesi i modelimit të riskut të katastrofave Gjëja e parë që duhet marrë në konsideratë kur flitet për një model të riskut të katastrofave është objektivi që duam të arrijmë me ndërtimin e modelit. Kur bëhet fjalë për modelim, në çfarëdo disipline, duhet nënvizuar se sa më i saktë dhe i kalibruar të jetë modeli aq më kompleks është ai dhe aq më shumë përpjekje, kohë dhe para kërkon në dispozicion. Kur flasim për riskun e katastrofave edhe modeli më i mirë i mundshëm nuk është universal, sepse ai mund të aplikohet vetëm për një zonë/vend të caktuar dhe vetëm për një lloj faktori risku (hazardi) natyror. Objektivi kryesor i këtyre lloj modeleve është të vlerësojnë probabilitetin e ndodhjes së ngjarjeve katastrofike, ashpërsinë e tyre më të madhe të mundshme dhe humbjen financiare që do të rezultonte në rast se ngjarja katastrofike ndodh (Banks 2005). Modeli nuk është parashikues se kur dhe ku do të godasë katastrofa. Modeli ofron një mënyrë për të matur dhe llogaritur ekspozimin ndaj riskut dhe kostot e manaxhimit të tij (të mbajtjes ose transferimit të këtij risku). Fillimisht modelet e para të riskut të katastrofave kanë qenë të tipit determinist, pra që vlerësonin riskun mbi bazën e të dhënave historike, asaj që kishte ndodhur më parë. Sot

31 Modulet e një modeli të riskut të katastrofave diskutohen në paragrafin 2.2 të këtij punimi.



tendenca është drejt modeleve probabilitare, që tentojnë të përcaktojnë se çfarë mund të ndodhë duke vlerësuar probabilitetet e ngjarjeve. Clark (1986) argumenton që përqasjet që përdorin të dhëna të serive kohore mbi katastrofat janë problematike dhe mund të japin rezultate të dobëta. Kjo sepse katastrofat janë ngjarje që kanë shpesh periudha kthimi të gjata dhe mund të ndodhë që nga katastrofa e fundit një sërë variablash të kenë ndryshuar. Banks (2005) ka bërë një përmbledhje të përqasjeve të mundshme për modelimin e riskut të katastrofave. Ai dallon disa raste:

• Përqasja e parë është historike ku shpërndarja probabilitare e humbjeve krijohet nga të dhënat historike për humbjet dhe një nivel statik vulnerabiliteti. Kjo përqasje vuan nga mungesa e të dhënave, dhe si pasojë shpërndarja e humbjeve mund të rezultojë e pasaktë. Gjithashtu në këtë rast kemi dhe nënvlerësim të vulnerabilitetit. Si rezultat humbjet mund të jenë më të mëdha se ato që parashikon modeli (problemi i bishtit të shpërndarjes probabilitare të humbjeve).

• Një version i përmirësuar i modelimit historik bazohet sërish mbi të dhënat historike për të modeluar riskun por azhornon një pjesë të të dhënave për të matur vulnerabilitetin si të dhënat për rritjen e ndërtimeve, vlerën e tregut, inflacionit, etj. Gjithsesi edhe kjo alternativë paraqet të njëjtat probleme si më sipër, ndonëse në përmasa më të vogla.

• Një përqasje tjetër ëshë ajo probabilitare duke bërë supozime mbi parametrat e përdorur për të ndërtuar shpërndarjen e humbjeve. Kjo lloj forme modelimi kombinon të dhënat historike dhe supozimet parametrike në një proces simulimi intensiv. Në këtë mënyrë modelohen një pjesë e mirë e ngjarjeve katastrofike si tërmetet apo uraganet. Përdoret gjerësisht nga kompanitë që ndërtojnë modele tregtare të riskut të katastrofave.

• Në disa lloje katastrofash është e mundur të bëhet një modelim fizik i procesit të katastrofës, i cili aplikohet mbi të dhënat aktuale të vulnerabilitetit për të përcaktuar shpërndarjen e humbjeve. Ky është një proces kompleks qe kërkon njohuri teknike shkencore mbi bashkëveprimin e variablave fizikë që gjenerojnë ngjarjen katastrofike. Përdoret në disa modele tregtare të ofruara nga kompani të specializuara

Ndonëse është gjerësisht e pranuar që modelet probabilitare janë më të përshtatshme për modelimin e katastrofave, kjo nuk është gjihmonë një punë e lehtë. Çdo model mund të kërkojë supozime për parametra të caktuar. Nëse supozimet nuk janë të arsyeshme, modeli mund të çojë në rezultate të gabuara që mund të mbivlerësojnë ose nënvlerësojnë riskun. Kështu nëse nga supozimet e bëra nënvlerësohet risku që paraqesin katastrofat dhe humbjet që mund të shkaktojnë ato kjo mund të çojë në humbje të paparashikuara duke e vënë në vështirësi kompaninë e sigurimit që ka shitur policat për mbulim ndaj katastrofave. Nga ana tjetër nëse risku mbivlerësohet, pra parashikohen humbje më të mëdha se ato që mund të ndodhin, kompania mund të ngarkojë klientët e saj me prime më



të larta seç nevojitet duke i krijuar vetes një disavantazh në konkurencë. Nëse ky problem nuk vlerësohet drejt dhe nuk zgjidhet kompania e sigurimit mund ta gjejë veten lehtësisht jashtë tregut. Kompanitë që bazohen në modele të krijuara nga të tjerë duhet të kenë parasysh mirë supozimet e bëra kur është ndërtuar modeli. Një rol shumë të rëndësishëm në proces luajnë të dhënat ose inputet që përdoren në model. Saktësia e të dhënave mund të jetë vendimtare për vlefshmërinë e modelit. Të dhënat janë specifike për secilën nga fazat e ndërtimit të modelit, si për atë të vlerësimit të riskut natyror (të dhëna historike për katastrofat e mëparshme), ashtu dhe për pjesën e dëmeve të mundshme (të dhena për objektet e ndërtuara në një zonë të caktuar, strukturën e ndërtimit, vlerën e tregut, etj). Burimet e pasigurisë në modelimin e katastrofave janë dy llojesh sipas Grossi & Kunreuther (2005): pasiguri që vjen nga rastësia, që nuk varet nga të dhënat e mbledhura dhe pasiguri epistemike, që vjen nga të dhënat e pamjaftueshme dhe njohuritë e pamjaftueshme mbi riskun që merret në analizë. Për llojin e parë të pasigurisë nuk mund të realizohet ndërhyrje për ta pakësuar, ndërsa përsa i përket llojit të dytë të pasigurisë, modelet mund të përmirësohen shumë duke ulur pasigurinë me mbledhjen e të dhënave shtesë. Mbledhja e të dhënave shtesë është një proces që mund të vazhdojë edhe pasi është arritur në një version fillestar të modelit, duke e kalibruar atë vazhdimisht. Duke qenë se modelet janë kombinim i njohurive nga shumë disiplina, ato duhen vlerësuar mirë para se të kombinohen në model. Nga njëri element në tjetrin në model pasiguria mund të rritet me shtimin e parametrave të vlerësuar. Kështu p.sh po të konsiderojmë procesin e modelimit të riskut të një tërmeti, në fazën e parë duhet vlerësuar mundësia e ndodhjes së një tërmeti. Supozimet dhe vlerësimet e bëra këtu janë të natyrës teknike (normalisht i bën një specialist në sizmologji). Në fazën e dytë vlerësohet vulnerabiliteti i objekteve nga tërmeti. Këtu bëhen supozime mbi llojin e konstruksioneve, fortësinë, mundësinë për tu dëmtuar nga tërmete të ndryshme, etj. Normalisht këto vlerësime i bën një inxhinier. Më pas kalohet në përllogaritjen e humbjeve të mundshme nga kontratat e sigurimit, proces që e bën një aktuar, më tej në vlerësimin e efekteve në portofolin e kompanisë së sigurimit, veprim që e bëjnë financierët apo analistët e portofolit të kompanisë. Pasiguria mund të shfaqet në formën e mungesave të të dhënave në çdo fazë të ndërtimit të modelit. Kështu për shembull në rastin e një tërmeti mund të mos kemi të dhëna të shumta për tërmetet në të kaluarën, ose të mungojnë të dhëna mbi ndërtesat në një zonë dhe llojet e konstruksioneve të tyre. Një tjetër problem mund të ishte vlerësimi i ndërtesave me vlerën e tregut apo me kostot e mundshme të rindërtimit. Në këto raste mund të përdoren pemët logjike ose simulimi për të kalibruar një parametër të modelit (Grossi & Kunreuther 2005). Gjithashtu analiza e ndjeshmërisë për variablat input të modelit mund të përdoret për të vlerësuar diapazonin e rezultateve të mundshme. Një nga problemet që paraqesin modelet e katastrofave është problemi i bishtit të shpërndarjes probabilitare. Vlerat ekstreme të shpërndarjes së humbjeve mund të jenë të vështira për tu matur dhe mund të çojnë në nënvlerësim të humbjeve. Nëse shpërndarja faktike e humbjeve ka bisht më të madh se ajo e modeluar (fat tail) atëherë ngjarje me



ashpërsi ekstreme mund të ndodhin më shpesh se parashikohet ose të kenë ashpërsi më të madhe se sa parashikohet, duke çuar në humbje të paparashikuara (Banks 2005). Një çështje më vete është edhe përcaktimi i vlefshmërisë së modeleve. Procesi i modelimit nuk është proces që mbaron me nxjerrjen e një versioni fillestar të modelit. Modeli kalibrohet dhe përditësohet vazhdimisht. Përcaktimi i vlefshmërisë së modelit nuk është problem i thjeshtë. Kuptohet nuk mund të pritet sa të ndodhë një katastrofë që të testosh vlefshmërinë, ndonëse mbas katastrofave gjithmonë bëhet një vlerësim ex-post i modelit, duke krahasuar të dhënat e modelit me rezultatet faktike të ngjarjes. Një mënyrë tjetër për të parë vlefshmërinë e modelit është të merren të dhëna të katastrofave historike dhe të aplikohen mbi një portofol aktual ekspozimesh të një kompanie, duke parë efektet. Në përfundim, është e nevojshme të kryejmë një analizë kosto-përfitim përpara se të vendosim për të blerë (apo ndërtuar vetë) një model të riskut të katastrofave. Është një punë që harxhon kohë e burime dhe kostot rriten me kompleksitetin e modelit. Në disa raste mund të mos jetë fare e përshatshme blerja e një modeli për shkak se përfitimet prej tij mund të jenë të pakta. Për shembull në një vend me një nivel të ulët të zhvillimit të tregut të sigurimeve, kompanitë e sigurimeve praktikisht nuk kanë nevojë të ndërtojnë modele të tilla, përderisa portofolet e tyre të risqeve mund të përmbajnë shumë pak kontrata të ekspozuara ndaj riskut të katastrofave. Në këto raste vendosja e primeve për risqet e katastrofave bëhet me metoda të tjera. 2.1.4 Modelet kryesore dhe përdorimi i tyre Sot modelet e riskut të katastrofave ofrohen nga kompani private të specializuara në konsulencën e manaxhimit të riskut, por mund të ndërtohen dhe nga agjensi qeveritare ose nga institute kërkimore. Kostot e modeleve janë të larta dhe shpesh shiten në formën e programeve kompjuterike. Modelimi i riskut të katastrofave është një industri më vete dhe në zhvillim. Modelet e riskut të katastrofave mund ti grupojme dhe klasifikojmë në disa kategori:

• Modelet komerciale (tregtare). Janë modele të ndërtuara nga kompani të specializuara në këtë industri. Tre kompanitë lider në këtë fushë që ofrojnë modelime të riskut të katastrofave janë AIR Worldwide (Applied Insurance Research), RMS (Risk Management Solutions) dhe EQECAT, pjesë e grupit ABC Consulting. Këto modele ju shiten zakonisht kompanive të sigurimit dhe risigurimit. Janë të mbrojtura me liçencë dhe mënyra e ndërtimit të modeleve nuk është tërësisht transparente për përdoruesit finalë.

• Modele vetjake. Janë të ndërtuara nga vetë kompanitë e sigurimit për nevoja të përdorimit të tyre. Janë përgjithësisht të thjeshtë dhe mund të mos jenë të kalibruar mirë për nga saktësia. Përdoren në ato raste kur mund të kushtojë shumë blerja e një modeli të gatshëm.



• Modele publike (open-source). Janë modele të ndërtuara nga agjensi publike apo institute kërkimore. Përgjithësisht vihen në dispozicion të publikut, qoftë për qëllime akademike, kërkimore por edhe për përdorim praktik nga industria e sigurimeve. Kanë veçorinë që janë open-source, pra me kod të hapur, ku përdoruesit fundorë mund të bëjnë modifikime në model për ta përshtatur sipas specifikave të tyre. Janë pa kosto por nuk mbulojnë të gjitha llojet e risqeve natyrore dhe sidomos nuk mbulojnë çdo lloj zone. Modeli më i njohur është sistemi HAZUS i krijuar nga FEMA (Agjensia Federale e Manaxhimit të Emergjencave në SHBA) i cili përdoret për të modeluar risqet e katastrofave natyrore dhe situatave të emergjencës. Versione të tij përdoren edhe në vende të tjera jashtë SHBA.

Modelet e riskut të katastrofave gjejnë përdorim në një sërë vendimmarrjesh. Përdorimi kryesor është në industrinë e sigurimeve për të përcaktuar nivelin potencial të dëmeve për tu paguar, duke përcaktuar njëkohësisht dhe nivelin e primeve që duhet tu ngarkohen policave të sigurimit që ofrojnë mbrojtje nga katastrofat. Sipas Banks (2005) nëse modelet aplikohen në procesin e vendosjes së primeve dhe përcaktimit të kapitalit rregullator, përveç proceseve shkencore dhe statistikore, duhet të merren parasysh dhe standardet e vendosura nga rregullatorët. Gjithashtu siguruesit përcaktojnë dhe nivelin e riskut që transferojnë tek risiguruesit. Një përdorim tjetër i modeleve, në industrinë e sigurimeve, është për interes të optimizimit dhe të manaxhimit të portofoleve të kompanive të sigurimit. Në varësi të riskut të marrë përsipër bëhet dhe ndërtimi apo manaxhimi i portofoleve për të shmangur ekspozimin e tepërt. Gjithashtu këto modele gjejnë përdorim edhe në strategjitë e manaxhimit të riskut nga ndërmarrjet, siguruesit, risiguruesit dhe qeveria. Nga pikëpamja e vlerësimit të dëmeve, modelet e riskut të katastrofave mund të jenë modele të dëmeve agregate (për një zonë/rajon të caktuar), modele që përcaktojnë dëmet në nivel kodi postar (për një fshat/komunë, qytet/bashki apo zona brenda qyteteve të mëdhenj) si dhe modele mikro në nivel objekti/ndërtese. Saktësia e vlerësimit të riskut rritet me zgjerimin e procesit të vlerësimit të dëmeve nga niveli agregat në nivel mikro. Thënë ndryshe, një model i vlerësimit të dëmeve në nivel agregat për një zonë apo për gjithë vendin ka shumë gjasa të ketë marzh gabimi më të lartë se një model mikro i bazuar në verifikimin e të dhënave në çdo objekt të riskuar në një zonë të caktuar. Kompanitë e sigurimeve janë të interesuara për modelet ku risku vlerësohet në nivel mikro, ndërsa për efekte vlerësimi në rang kombëtar, të planifikimit të emergjencave si dhe të efekteve makroekonomike mund të jenë të pranueshëm modele të dëmeve agregate. 2.2 Elementët përbërës të një modeli mbi riskun e katastrofave Modelet e riskut të katastrofave janë të shumëllojshëm dhe secili ka karakteristikat dhe veçoritë e tij. Në literaturën akademike por edhe në atë profesionale për modelimin e riskut të katastofave ezkistojnë versione të përafërta të elementëve përbërës të një modeli të riskut të katastrofave. Diku, modeli paraqitet me 4 faza apo module, diku me 3 si dhe



emrat variojnë sipas autorëve. Megjithatë, duke tentuar të sintetizojmë në mënyrë të shkurtër të literaturës në këtë fushë, do të konkludonim se një model i riskut të katastrofave ndjek pak a shumë algoritmin e paraqitur në figurën 2.1. Figura 2.1 Pjesët e një modeli të riskut të katastrofave

Burimi: Autori Secili modul është pjesë integrale e modelit dhe luan rolin e tij në procesin e vlerësimit të riskut të katastrofave. Në vijim paraqiten karakteristikat e secilit modul dhe problematika e modelimit në secilën fazë. 2.2.1 Moduli i hazard-it (faktorit të riskut) Faza e parë e modelimit, e cila shpesh është faza më vendimtare, është ajo e vlerësimit të hazardit, apo faktorit të riskut natyror. Njihet ndryshe edhe si faza shkencore, sepse modelimi në këtë fazë bazohet në njohuritë shkencore mbi faktorin natyror të riskut. Zakonisht modelet e riskut të katastrofave ndërtohen për një lloj të vetëm risku (p.sh vetëm për tërmetet apo vetëm për përmbytjet), ndonëse në raste të caktuara mund të përmbajnë më shumë se një risk (p.sh modelet për uraganet përfshijnë dhe riskun e përmbytjeve të shkaktuara nga uraganet). Ky modul realizon kryesisht vlerësimin e probabiliteteve të ndodhjes së një ngjarjeje katastrofike në një zonë të caktuar. Rezultati final i kësaj faze të modelimit është përcaktimi i dendurisë dhe ashpërsisë për llojin e riskut katastrofik që modelohet për një zonë të caktuar. Grossi & Kunreuther (2005) përcaktojnë që modelimi i faktorëve natyrorë të riskut duhet të japë përgjigje për tre çështje kryesore: për zonën ku mund të ndodhin ngjarje katastrofike, dendurinë e ndodhjes së ngjarjes si dhe ashpërsinë. Të tre këta elementë janë të lidhur njëri me tjetrin. Për çdo variabël që përcakton këta elementë ndërtohen shpërndarje probabilitare që bazohen në të dhëna historike si dhe gjithashtu në të dhëna shkencore për risqet në fjalë. Kështu për çdo lloj risku mund të jetë e nevojshme të ndërtohen disa shpërndarje probabilitare të variablave që ndikojnë në dendurinë dhe ashpërsinë e riskut. Duhet të kemi parasysh që çdo lloj risku natyror modelohet në varësi



të karakteristikave të tij32. Kështu p.sh kur modelohen të dhënat për tërmetet ato bazohen në vijat e thyerjes që janë burimet kryesore të aktivitetit sizmik në planet. Kështu që përcaktimi i riskut sizmik të një zone është automatikisht i lidhur me vendndodhjen e tij pranë vijave të tilla. Në vijim po paraqesim karakteristikat e secilit element të modulit të hazardeve. Faza 1: Përcaktimi i zonës ku mund të ndodhë ngjarja Hapi i parë në vlerësimin e hazardeve është përcaktimi i zonave ku mund të ndodhë ngjarja. Ky proces bazohet në të dhëna shkencore dhe studime mbi ngjarjet natyrore në fjalë. Është pjesa me teknike e modulit. Në këtë pjesë rol të rëndësishëm luajnë informacionet që vijnë nga shkenca si meteorologjia, shkencat gjeofizike, etj. Kështu nëse bëhet fjalë për të përcaktuar zonat ku mund të ndodhin tërmete kjo bazohet në studimet sizmike, në vijat e thyerjes dhe në profilin e riskut sizmik të çdo zone. Nëse bëhet fjalë për riskun e përmbytjeve përcaktohen zonat e riskuara nga dalja e lumenjve jashtë shtratit, zonat bregdetare, kënetore, etj. Në rastin e uraganeve vlerësohen zonat në të cilat mund të ndodhin uragane. Përgjithësisht ekzistojnë të dhëna dhe studime për vendet dhe zonat që janë më të riskuara dhe ku potenciali për dëme është i madh. Informacioni jepet i detajuar për çdo territor të zonës që mbulohet. Një produkt tipik i kësaj faze është një hartë e detajuar e riskut natyror nga hazardi që studiohet, p.sh një hartë sizmike në rastin e vlerësimit të riskut të tërmeteve. Faza 2: Përcaktimi i dendurisë së ndodhjes së ngjarjes katastrofike Përcaktimi i dendurisë është ndoshta faza më kritike e modulit të hazardit. Nga vetë përkufizimi i tyre, ngjarjet katastrofike nuk janë ngjarje që ndodhin shpesh dhe përcaktimi i frekuencës së tyre nuk është e lehtë. Për më tepër, mundësitë për të patur dëme janë direkt të lidhura me mundësitë për të ndodhur ngjarja. Kjo fazë paraqet nivel të lartë pasigurie, kryesisht për shkak të të dhënave që shpesh mund të jenë defiçitare ose të pasigurta për të ndërtuar një shpërndarje të besueshme probabilitare. Një procedurë që përdoret rëndom në këto raste është simulimi i të dhënave, duke përdorur ato pak informacione historike që ekzistojnë. Kjo mundëson ndërtimin e shpërndarjeve probabilitare të dendurisë së ngjarjes. Kuptohet, ka një logjikë shkencore mbi të cilën bëhet simulimi. Kufinjtë maksimalë të parametrave të ngjarjeve natyrore janë të përcaktuar nga ligjet e natyrës. Kështu për shembull, nuk ka kuptim të llogarisim probabilitetin e ndodhjes së një tërmeti jashtë kufinjve maksimalë të magnitudës së mundshme, apo të një uragani jashtë parametrave normalë natyrorë. Një karakteristikë tjetër për disa lloj katastrofash, si tërmetet, është se modelimi i tyre bëhet në varësi të kohës, pasi probabiliteti është i kushtëzuar nga ngjarja e fundit e ndodhur në një zonë të caktuar. Shpesh, sikurse është përmëndur edhe në pjesën hyrëse të këtij studimi, mundësia e ndodhjes së ngjarjeve paraqitet në formën e periudhës së kthimit. Kjo tregon

32 Një rast i veçantë janë katastrofat me natyrë njerëzore, sidomos ato që varen nga sjellja njerëzore, siç janë aktet terroriste. Këto ngjarje nuk mund të modelohen me të njëjtën mënyrë për shkak të vështirësisë së modelimit të sjelljes njerëzore. Për më tepër këto lloj ngjarjesh kanë shumë më pak të dhëna historike dhe shumë më tepër variabla që përcaktojnë dendurinë dhe ashpërsinë, dhe zakonisht modelohen mbi bazën e opinionit të ekspertëve.



se një herë në sa vjet ndodh një ngjarje me një fuqi të caktuar. P.sh nëse themi që një tërmet me magnitudë 6 ballë ka periudhë kthimi 50 vjet, kjo do të thotë se në zonën në fjalë (p.sh në një vend si Shqipëria) një tërmet i tillë ndodh një herë në 50 vjet. Për shembull për modelimin e tërmeteve përdoret një shpërndarje eksponenciale e Gutenberg-Richter (Woo 1999) e cila kombinohet me të ashtuquajturit “tërmete karakteristikë33” për të përcaktuar dendurinë e ndodhjes së tërmeteve sipas magnitudave. Sipas këtij modeli, përcaktohen dy kufinjtë maksimalë dhe minimalë të magnitudave të vërejtura (M1 dhe M2) dhe lidhja midis dendurisë kumulative të ndodhjes së një tërmeti me magnitudë deri në një shkallë të caktuar në formën:

Log(N) = a – bM ku :

• parametri a shpreh mundësinë e ndodhjes së një tërmeti me magnitudë më të madhe ose të barabartë se një nivel reference,

• parametri b shpreh shpejtësinë me të cilën logaritmi i dendurisë kumulative vjetore të tërmeteve bie me rritjen e magnitudës.

Në Shqipëri, kjo lidhje është përcaktuar të jetë si vijon nga Aliaj et al (2010):

Log(N) = 5.74 – 1.10M34

Në këtë mënyrë jemi në gjendje të ndërtojmë një shpërndarje probabilitare për mundësinë e ndodhjes së një tërmeti me magnitudë të caktuar. Faza 3: Përcaktimi i ashpërsisë dhe efekteve të ngjarjes katastrofike Pasi ndërtohet shpërndarja e dendurisë së ndodhjes së një katastrofe, hapi tjetër është përcaktimi i ashpërsisë dhe efekteve potenciale të saj. Edhe ky është një proces i cili varion në varësi të llojit të katastrofës që modelohet. Në fillim përcaktohen parametrat kryesorë të ngjarjes (p.sh në rastin e tërmeteve magnituda, thellësia dhe karakteristika të tjera të thyerjes). Hapi tjetër që nevojitet të ndiqet, është të përcaktohen parametrat fizikë jo në burimin e ngjarjes por dhe në çdo zonë që mund të goditet. Kështu për shembull kur modelohen uraganet, survejohet jo vetëm fuqia e tij në qendër, por edhe fuqia në çdo zonë ku mund të kalojë. Në rastin e një tërmeti energjia që çlirohet në formën e valëve sizmike mund të shkaktojë dëme në objekte në varësi të parametrave si frekuenca apo amplituda e luhatjes. Zakonisht modelimi bëhet duke ndërtuar ekuacione regresioni që lidhin një variabël kryesor (p.sh lëkundjen e tokës në rastin e një tërmeti) me parametra të tjerë (si frekuenca e lëkundjes, magnituda, largësia nga epiqendra, etj) të cilët ndikojnë në ashpërsinë dhe dëmet e mundshme. Kjo mundëson të shpjegohen faktorët që ndikojnë në ashpërsinë e 33 Tërmetet karakteristikë quhen tërmete të cilat shkaktohen nga këputjet në intervale të rregullta të vijave të thyerjes sizmike, dhe kanë të njëjtën magnitudë. 34 Aliaj et al (2010), Sizmiciteti, sizmotektonika dhe vlerësimi i rrezikut sizmik në Shqipëri, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, faqe 82



katastrofës në të gjithë zonën potencialisht të ndikuar. Për shembull, tërmete më të njëjtën magnitudë jo domosdoshmërisht kanë të njëjtën ashpërsi, pasi kjo varet edhe nga parametrat e tjerë të përmendur më sipër. 2.2.2 Moduli i inventarit Moduli i inventarit përfshin ndërtimin e një databaze me të gjithë objektet e riskuara nga një katastrofë e mundshme në një zonë të caktuar. Objektivi i modeleve të riskut të katastrofave është të përcaktojnë humbjet e mundshme që vijnë si pasojë e ngjarjes katastrofike. Që të mund të maten humbjet fillimisht duhet të njihen e të përcaktohen me saktësi objektet në risk. Zakonisht modelet e katastrofave mund të përdoren për të vlerësuar humbjet e mundshme nga një katastrofë për një objekt të caktuar, për një kompani sigurimi, për të gjithë tregun e sigurimeve ose për të gjithë zonën pavarësisht nëse objektet janë ose jo të siguruar. Vlerësimi për një objekt të caktuar bëhet zakonisht për objektet me vlerë të madhe, siç mund të jenë objekte me rëndësi strategjike, historike ose vepra të mëdha infrastrukturore. Ky është rasti më i thjeshtë për modulin e inventarit pasi kërkon përcaktimin vetëm të një objekti nga pikëpamja gjeografike. Në këtë rast analiza duhet të shoqërohet me një verifikim në vend të objektit. Në rastin kur modeli përdoret nga një kompani sigurimi ky modul kërkon identifikimin e të gjitha objekteve të marra në sigurim nga kompania në fjalë. Kur modeli përdoret për të matur ekspozimin e të gjithë industrisë atëherë moduli i inventarit përfshin lokalizimin e të gjithë objekteve të siguruara në një zonë. Ndërsa në rastin kur modeli përdoret nga agjensi publike për të vlerësuar riskun e një vendi atëherë në inventar përfshihet çdo objekt i ndërtuar në atë vend. Për të ndërtuar modulin e inventarit zakonisht përdoren baza të dhënash publike ose private të objekteve në një zonë. Bazat e të dhënave publike ndërtohen kryesisht nga agjensi lokale (p.sh bashkitë apo komunat) për qëllime taksimi apo kontrolli të territorit. Ndërsa ato private mund të ndërtohen nga kompani që ofrojnë shërbime GIS. Në kohën e sotme, në shumicën e vendeve, objektet që përfshihen në inventar lokalizohen me adresë zakonisht në formën e kodit postar. Të dhënat kryesore në modulin e inventarit përfshijnë:

• Të dhëna për vendndodhjen e objekteve (zona, adresa, kodi postar) • Të dhëna për karakteristikat fizike (lartësia, numri i kateve, viti i ndërtimit, lloji i

ndërtimit, etj) • Të dhëna të përdorimit (banesa, prona tregtare, njësi prodhimi, godina publike,

objekte infrastrukture, etj) • Të dhëna të sigurisë (p.sh nëse ndërtesa ka një studim sizmik, konstruksione anti-

tërmet, masa sigurie kundër zjarrit, etj)



• Të dhëna të vlerës (vlera maksimale dhe minimale e objektit35, historik të shitjeve të objekteve me çmimet përkatëse, kosto të mundshme të riparimit, vlerat e qerasë në atë zonë, etj),

• Të dhëna të sigurimit (nëse objekti është i siguruar, shuma e siguruar, përjashtimet ose pjesët e zbritshme, afati i kontratës së sigurimit, nëse kontrata është pjesë e një marrëveshjeje risiguruese, etj)

Kuptohet që procesi i modelimit në këtë fazë nuk mbaron me ndërtimin e inventarit të objekteve. Vazhdimisht kërkohet që të dhënat të përditësohen, duke qenë se objekte të reja mund të shtohen, objekte ekzistuese të ndryshojnë destinacion e të pësojnë rikonstruksione si dhe më e rëndësishmja, vlera e objekteve ekzistuese ndryshon në varësi të luhatshmërisë së tregut të pasurive të paluajtshme në një vend dhe faktorëve të tjerë që ndikojnë në vlerën e pronave. Shpesh moduli i inventarit nuk konsiderohet si fazë më vete në procesin e modelimit të riskut të katastrofave. Mjaft autorë, sidomos profesionistë të fushës, që e përfshijnë këtë proces si pjesë të modulit të vulnerabilitetit, me të cilin është i lidhur ngushtë. Në rastet kur mungojnë të dhëna të sakta ose të përafërta për objektet e ndërtuara në një zonë të caktuar, përdoren të dhëna statistikore mbi numrin total të ndërtesave dhe objekteve të tjera infrastrukturore. Këto të dhëna klasifikohen sipas përdorimit të ndërtesave, vjetërsisë dhe ndonjëherë madhësisë. Kuptohet, në këtë mënyrë, saktësia nuk është e njëjtë me metodën që përshkruam më sipër por gjithsesi arrihet në një vlerësim të përafërt. Sidomos për zona që janë homogjene (p.sh një bllok me vila, apo një zonë me godina banimi identike) kjo metodë paraqet një saktësi të mirë të vlerësimit të inventarit e më tej të riskut të dëmtimit. Tendenca sot në vendet e zhvilluara është që të krijohen kodifikime strukturore të ndërtesave në varësi të llojit të konstruksionit dhe të krijohen baza kombëtare të dhënash për këtë. Ky proces e ndihmon shumë pjesën e modelimit të riskut të katastrofave. Gjithsesi ende pak vende kanë të implementuara pjesërisht këtë strukturim, dhe saktësia jo gjithmonë është maksimale. 2.2.3 Moduli i vulnerabilitetit Moduli i vulnerabilitetit ka si objektiv të përcaktojë nivelin e dëmeve që mund të shkaktojë një katastrofë. Në këtë fazë përcaktohet se si dhe sa risqet e modeluara në modulin e hazardeve ndikojnë në inventarin e objekteve të modeluara në modulin e inventarit. Shpesh kjo fazë është kritike për modelimin e riskut. Nëse në modulin e hazardit një rol të rëndësishëm luajnë shkencëtarët si meteorologë, sizmiologjistë, etj tek kjo fazë një rol të rëndësishëm luajnë inxhinierët të cilët përcaktojnë efektin e mundshëm të një katastrofe në lloje të ndryshme të objekteve të ndërtuara. Ekzistojnë lloje të ndryshme modelesh inxhinierike36 të cilët lidhin dëmet në një objekt të ndërtuar me nivele të caktuara të lëkundjeve sizmike, apo të fortësisë së erës apo efekteve të

35 Vlerat e objekteve përcaktohen nga specialistë të vlerësimit të pasurive të paluajtshme, me metoda të ndryshme në varësi të rrethanave. Në ato raste kur ka transaksione dhe një treg aktiv përcaktimi i vlerës është më i lehtë dhe më afër realitetit. 36 Kuptohet nuk është qëllim i këtij punimi vlerësimi, njohja, diskutimi apo rishikimi i këtyre modeleve



përmbytjeve. Problemi me aplikimin e modeleve inxhinierike në vlerësimin e dëmeve potenciale është se në praktikë nuk mund të aplikohen llogaritjet e modelit ndaj çdo objekti të riskuar në zonë. Nga diskutimi për modulin e inventarit u vu re që në shumë pak raste ka informacion të detajuar për objektet e ndërtuara në një zonë lidhur me konstruksionin dhe elementë të tjerë teknike. Kështu që problemi shpesh kthehet në identifikimin e disa lloj ndërtimeve “tipike” të cilat merren si përfaqësuese. Pasi përcaktohen “tipet” e ndërtimeve, modeli inxhinierik aplikohet mbi secilin “tip” duke përcaktuar dëmin mesatar për nivele të ndryshme të ashpërsisë së ngjarjes. Zgjedhja e “tipeve” të ndërtimeve është vendimtare pasi supozohet që pavarësisht variacionit nga një ndërtesë në tjetrën dëmi mesatar të jetë ai i ndërtesës “tip”. Në mënyrë të ngjashme me formimin e klasave të aseteve në një portofol, ku çdo klasë përfshin asete me karakteristika të njëjta, edhe kategorizmi i ndërtesave ndjek të njëjtën logjikë, duke i grupuar në ndërtesa “tip” me parametra të njëjtë që ndikohen nga ngjarjet katastrofike (p.sh lloji i materialit të ndërtimit, struktura, lartësia, vjetërsia, përdorimi37, etj). Figura 2.2 Funksioni i dëmeve

Burimi: Autori Pjesa tjetër e analizës lidhet me përcaktimin e të ashtuquajturit funksion i dëmeve. Ky funksion shpreh shkallën e dëmtimit të mundshëm të një objekti në varësi të nivelit të ashpërsisë së ngjarjes katastrofike siç tregohet në figurën 2.2. Niveli maksimal i dëmeve (100%) ose dëmi total arrihet për nivele të larta të ashpërsisë së katastrofës. Kuptohet që lidhja nuk është perfekte ndonëse korrelacioni është i fortë. Për çdo funksion të dëmeve llogaritet koefiçienti i variacionit si raport i devjimit standard të dëmeve me mesataren. Ky koefiçient shërben si matës i gabimit të funksionit. Sa më i ulët koefiçienti i variacionit aq më i saktë është funksioni i vlerësimit të dëmit. E rëndësishme të nënvizojmë në këtë fazë, është fakti se ky funksion mat dëmin nga pikëpamja teknike,

37 Përdorimi lidhet me përcaktimin e dëmeve në objektet brenda ndërtesës.



inxhinierike, dhe jo dëmin ekonomik, i cili është element më vete. Dëmtimet fizike në strukturën e ndërtesës, në pjesë përbërëse të saj si dhe në objektet brenda ndërtesës “përkthehen” në dëme ekonomike duke i grupuar dëmet sipas kostove të tyre. Dëmet ekonomike shpesh shprehen në formën e treguesve të tillë si raporti i kostos së zëvendësimit ose raporti i dëmit mesatar. Raporti i kostos së zëvendësimit paraqet raportin midis kostos së riparimit dhe kostos së zëvendësimit (në rastin kur dëmi është total ky raport është 1). Ndërsa raporti i dëmit mesatar shpreh raportin midis dëmit total dhe vlerës së siguruar të objektit. Në disa raste përdoret edhe një koefiçient shumëzues për objektet që mund të ndodhen brenda ndërtesës (në varësi të llojit të ndërtesës). Rezultati tipik i modulit të vulnerabilitetit janë kurbat e tejkalimit të probabilitetit të cilat paraqesin probabilitetin që dëmet nga katastrofa të tejkalojnë një nivel të caktuar, siç tregohet në figurën 2.3. Në boshtin vertikal paraqitet probabiliteti për çdo nivel humbjeje dhe në boshtin horizontal paraqitet niveli i dëmeve. P.sh pika A në kurbë tregon probabilitetin PL që dëmet të tejkalojnë nivelin X. Njihet ndryshe si analiza e humbjes maksimale të mundshme (PML – Probable Maximum Loss) Figura 2.3 Kurbat e tejkalimit të probabilitetit (EP)

Burimi: Autori Shpesh gjatë paraqitjes së rezultateve të vulnerabilitetit mund të ndërtohen disa kurba tejkalimi të probabilitetit që mund tu korrespondojnë skenarëve të ndryshëm të supozuar. Duke u dhënë peshë të ndryshme elementëve të ndryshëm në model mund të arrihet një vlerësim më i mirë nëse marrim disa skenarë dhe jo vetëm një. Vlerësimi i pasigurisë është një element i rëndësishëm në këtë proces, duke qenë se numri i supozimeve të përdorura gjatë ndërtimit të modelit është relativisht i lartë dhe pasiguria mbartet nga njëri modul në tjetrin. Dallohen dy nivele të pasigurisë në modelimin e riskut të katastrofave. Niveli i parë përfaqëson mundësinë e ndodhjes së ngjarjes dhe shprehet nëpërmjet kurbave të tejkalimit të probabilitetit, në formën “ka p% mundësi që të ndodhë një ngjarje që shkakton dëme në nivelin X”. Niveli i dytë përfaqëson mundësinë që një



skenar i caktuar të rezultojë në një diapazon të caktuar humbjesh, në formën “nëse ndodh ngjarja A, dëmet në zonën N do të jenë midis vlerave X dhe Y”. Një formë tjetër për paraqitjen e vulnerabilitetit janë kurbat e rikthimit të dëmeve, që tregojnë periudhën në të cilën mund të ndodhë një dëm i një niveli të caktuar. Në boshtin vertikal paraqiten dëmet dhe në boshtin horizontal koha në vite, siç tregohet në figurën 2.4. Periudha e rikthimit mund të konceptohet si probabilitet vjetor. Në qoftë se ndërtojmë një kurbë të rikthimit të dëmeve ku vlerës 1 miliard Euro i korrespondon një periudhë rikthimi 200 vjeçare, atëhere kjo është e njëjta gjë si të themi qe probabiliteti që dëmet të arrijnë vlerën 1 miliard Euro është 1/200 ose 0.5% në vit. Në praktikë zakonisht fiksohen periudhat e kthimit dhe vlerësohen nivelet e dëmeve për çdo periudhë. Pra për periudha 50, 100, 200 dhe 500 vjet që u korrespondojnë probabiliteteve vjetore prej 2%, 1%, 0.5% dhe 0.2% sa janë dëmet maksimale që mund të ndodhin. Figura 2.4 Kurbat e periudhës së rikthimit të dëmeve

Burimi: Autori

Një matës tjetër i vulnerabilitetit është dhe TVAR (Tail Value at Risk – Vlera në Risk e bishtit38). Ky tregues mat jo vetëm probabilitetin e tejkalimit të një niveli të caktuar dëmesh por edhe ashpërsinë mesatare të dëmeve në tejkalim të këtij probabiliteti. Interpretimi i këtij treguesi është “ka p% probabilitet vjetor që dëmet të tejkalojnë vlerën X dhe për dëmet që tejkalojnë vlerën X mesatarja e tyre është Y”. Vulnerabiliteti nuk është një madhësi statike, por dinamike. Ai mund të ndryshojë jo vetëm me ndryshimin e numrit të objekteve në një zonë, por edhe me ndryshimin e përbërjes së tyre, përdorimin, si dhe nëse forma të ndryshme të parandalimit të riskut mund të jenë në funksionim. Kështu që është e nevojshme që periodikisht të përditësohen të dhënat për modulin e vulnerabilitetit.

38

Tail – bishti këtu ka kuptimin e bishtit të shpërndarjes probabilitare, pra vlerat ekstremale të shpërndarjes.



2.2.4 Moduli i dëmeve Pjesa e fundit e modelit është moduli i dëmeve i cili përkthen rezultatin e fazave të mëparshme në rezultat financiar. Në varësi të përdoruesit të modelit të riskut të katastrofave kjo fazë njihet me terma të ndryshëm (moduli i humbjeve, apo moduli financiar, ose edhe moduli i vlerësimit të kontratave) dhe ka qëllime të ndryshme. Kështu nëse modeli përdoret nga një kompani sigurimi apo risigurimi, në këtë modul paraqiten efektet financiare në portofolin e risqeve të kompanive të sigurimit. Duke llogaritur dëmet mesatare vjetore kompania është në gjendje të përcaktojë më mirë primet për policat e saj të sigurimit duke përdorur teknika aktuariale. Në këtë modul rolin kryesor e luajnë aktuarët që reflektojnë rezultatet në nivelin e primeve, rezervave dhe kapitalit të nevojshëm për të përballuar aktivitetin sigurues që përfshin ngjarjet katastrofike. Kompania e sigurimit llogarit efektin në portofolin e saj duke marrë në konsideratë të gjithë policat e sigurimit që ajo ka shitur në një zonë të caktuar të marrë në analizë, përjashtimet, pjesët e zbritshme, bashkësigurimin (për ato kontrata ku është prezent si kusht), shumën e siguruar, si dhe kushte të tjera të përcaktuara në kontratat e sigurimit të cilat mund të ndikojnë në vlerën totale të dëmeve për tu paguar. Në rastin kur kompania shet polica sigurimi që mbulojnë ngjarje të ndryshme katastrofike ky modul mund të përdoret për të parë efektet e secilit faktor risku të izoluar dhe nëpërmjet një analize korrelacioni në kontekstin e një portofoli (Banks 2005). Në këtë mënyrë kompania e sigurimit ka mundësi të optimizojë portofolin e vet të risqeve duke minimizuar riskun total të katastrofave dhe tentuar të maksimizojë kthimin nga këto risqe që ajo merr përsipër. Një nga parametrat më të rëndësishëm që llogaritet nga ky modul janë dëmet mesatare vjetore (AAL – Annual Average Losses). Në kurbën e tejkalimit të probabilitetit të paraqitur në figurën 2.4, ky tregues paraqet zonën nën kurbë, pra dëmin mesatar të paguar gjatë një viti për çdo nivel probabiliteti të mundshëm. Ky tregues përdoret gjerësisht në procesin e llogaritjes së primeve. I rregulluar me numrin e kontratave në fuqi dhe elementë të tjerë aktuarialë ai jep shtesën në prim si pasojë e përfshirjes së ngjarjeve katastrofike që njihet ndryshe si primi teknik ose shtesa për risqe katastrofike. Një element i veçantë që ka gjetur gjithmonë e më tepër vend në modelet e vlerësimit të riskut të katastrofave është ajo që njihet si fryrja apo “përmbytja” e kërkesës (demand surge). Kjo është një situatë që vihet re jo rrallë mbas katastrofave dhe ka të bëjë me rritjen e kërkesës për elementë të caktuar në përiudhën e menjëhershme post-katastrofë. Mbas një tërmeti, uragani apo përmbytjeje shumë njerëz mund të kenë pësuar dëmtime në banesat e tyre apo shumë biznese mund të kenë pësuar dëmtime në pronat e tyre. Në mënyrë që të rikthehen sa më shpejt në mënyrën normale të jetesës apo në aktivitetin normal të biznesit, të dëmtuarit kërkojnë të riparojnë efektet e katastrofës në pronën e tyre në një periudhë sa më të shkurtër të mundshme. Kjo bën që kërkesa lokale për materiale dhe shërbime të lidhura me riparimin e efekteve të katastrofave të rritet menjëherë. E kombinuar me një ofertë të kufizuar kjo kërkesë reflektohet në rritjen e çmimeve për materiale ndërtimi, shërbime riparimi, koston e punës, shërbime transporti, magazinimi, ruajtje etj. Në mënyrë indirekte kjo përbën një rritje të kostos së riparimit



apo të zëvendësimit për shtëpitë apo pronat e dëmtuara nga katastrofa. Kjo kosto përballohet nga kompanitë e sigurimit të cilat kanë marrë përsipër dëmshpërblimin për pasojat e ngjarjes katastrofike, sepse të dëmtuarit nuk mund të presin që të bien çmimet që të rregullojnë banesat e tyre nga dëmet që ka shkaktuar tërmeti apo uragani. Kompanitë e sigurimit e reflektojnë këtë element në dëmet të cilat ato janë të detyruara të përballojnë. Në rastet kur objektet, që kompania ka marrë në sigurim, kanë përqendrim të madh në një zonë të vetme të goditur fort nga katastrofa, efekti i fryrjes së kërkesës mund ti rrisë jashtëzakonisht dëmet që duhet të paguajë kompania. Tabela 2.1 Etapat e procesit të modelimit të riskut të katastrofave për një zonë/vend të caktuar

Moduli Inputet (të dhënat) Rezultati Shembull Hazardit Të dhëna historike mbi

katastrofat. Të dhëna shkencore mbi terrenin, klimën, etj Simulim i ngjarjeve

Shpërndarja probabilitare e dendurisë dhe ashpërsisë së risqeve të ndryshme katastrofike.

Përcaktimi i periudhës së rikthimit të një tërmeti me magnitudë 7 ballë, p.sh 200 vjet

Inventarit Baza të dhënash publike ose private mbi objektet që ndodhen në një zonë. Të dhëna mbi vlerat e ndërtesave në një zonë

Vlera totale e objekteve në risk.

Portofoli në risk i një kompanie sigurimi në një zonë të caktuar

Vulnerabilitetit Tipet e ndërtimeve Funksioni i dëmeve

Kurbat e tejkalimit të probabilitetit (EP) Periudha e rikthimit të dëmeve TVAR

Përcaktimi i probabilitetit që dëmet vjetore të kalojnë shumën 100 milionë Euro. Përcaktimi i dëmeve mesatare për ato raste kur dëmet tejkalojnë 100 milionë Euro

Dëmeve Kontratat e sigurimit Raporti i dëmeve mesatare (DMR) Kurbat e tejkalimit të probabilitetit (EP)

Dëmet mesatare vjetore (AAL)

Dëmet mesatare vjetore nga tërmetet. Aplikimi i shtesës në prim për të përballuar këto dëme.

Burimi: Autori Nëse modeli përdoret nga një agjensi publike/qeveria për të përcaktuar humbjet e mundshme, logjika është e njëjtë me kompaninë e sigurimit me ndryshim nga fakti që nuk llogariten prime, rezerva apo kapitali rregullator, por nevoja mesatare vjetore për financim të ngjarjeve katastrofike. Në varësi të faktit nëse qeveria luan rolin e siguruesit në treg apo merr përsipër pasojat e katastrofës, varion dhe mënyra e llogaritjes së dëmeve nga një modul i tillë.



Modelet standarde të riskut të katastrofave mund të modifikohen për tu inkorporuar në modele makroekonomike në mënyrë që të mund të vlerësohen efektet e një katastrofe në të gjithë ekonominë. Në këtë rast supozime të ndryshme bëhen lidhur me kostot e rindërtimit, pakësimin e investimeve, përkeqësimin e parametrave makroekonomikë, etj. Në tabelën 2.1 paraqiten në mënyrë të përmbledhur rezultatet e çdo moduli të një modeli të riskut të katastrofave natyrore. Shpesh në praktikë ka versione më të shkurtuara të këtij procesi, ku operacione që i përkasin njërit modul apo tjetrit mund të jenë bashkuar. Nuk ka një ndarje preçize midis moduleve dhe shpesh moduli i inventarit dhe i vulnerabilitetit paraqiten bashkë. Gjithashtu rezultatet e modulit të vulnerabilitetit dhe modulit të dëmeve paraqiten shpesh bashkë. Procesi i modelimit të riskut të katastrofave nuk është një proces statik. Si çdo lloj modelimi ai rishikohet vazhdimisht për të kalibruar të dhënat, metodologjinë dhe për të rritur shkallën e saktësisë. Modelet diferencohen në të dhënat që përdorin si dhe metodat shkencore që aplikojnë por parimet që udhëheqin modelin janë këto që u diskutuan më sipër. 2.3 Kufizimet e modeleve dhe problematika e tyre në vendet në zhvillim – rasti i Shqipërisë Modelimi i riskut të katastrofave është një punë e vështirë. Duke qenë një aktivitet që angazhon njohuri nga disa disiplina dhe informacion të detajuar ky proces bëhet akoma më i vështirë në vende në zhvillim ku mungon dhe eksperienca në këtë drejtim. Modelet e riskut të katastrofave nuk janë një shkencë ekzakte, në kuptimin që rezultati që ato prodhojnë është gjithmonë i përafërt. Duhet të rikujtojmë që objektivi i një modeli të riskut të katastrofave nuk është të përcaktojnë kohën dhe vendin e saktë kur do të ndodhë katastrofa. Objektivi është të vlerësojë humbjet e mundshme nga një ngjarje katastrofike dhe ky vlerësim është i përafërt. Sfida është të përcaktojmë modelin që jep vlerësimin më të mirë të mundshëm me njohuritë që kemi në dispozicion. Saktësia e modelit do të varet nga disa faktorë të cilët do ti diskutojmë në vijim. Problematika e modelimit të riskut të katastrofave është më e amplifikuar në vendet në zhvillim, sidomos në vende të vogla dhe me një sistem financiar me aktivitet dhe eksperiencë të kufizuar në manaxhimin e riskut të katastrofave. 2.3.1 Cilësia e të dhënave Cilësia e të dhënave luan një rol thelbësor në modelimin e riskut. Si në çdo lloj modeli, cilësia e të dhënave dhe supozimet e bëra për të thjeshtuar modelimin janë vendimtare në përcaktimin e vlefshmërisë së modelit. Modelet e riskut të katastrofave janë veçanërisht të ndjeshme ndaj këtyre elementeve. Disponueshmëria e të dhënave mbetet problemi kryesor për çdo lloj modelimi në një vend si Shqipëria, jo thjesht për riskun e katastrofave apo për sektorin e sigurimeve në përgjithësi. Që të mund të modelohet saktë ky risk nevojitet një sasi e madhe të dhënash në këndvështrimin historik dhe sasior njëherësh, dhe sidomos të dhëna të sakta. Sa më e



madhe saktësia e të dhënave aq më i mirë vlerësimi i funksionit të shpërndarjes probabilitare të humbjeve (dëmeve). Ne nuk i kemi të gjitha të dhënat që do të donim dhe kjo i bën gjërat më të vështira. Ekzistojnë të dhëna mbi ngjarjet natyrore të llojeve të ndryshme (tërmete, përmbytje, rrëshkitje dheu, stuhi, zjarre, etj) si dhe për katastrofa teknologjike për një periudhë që fillon pak a shumë në 30-40 vitet e fundit. Për disa raste, si tërmetet, të dhënat janë më të shtrira në kohë, që nga shekulli i XIX. Të dhënat janë pak a shumë të pranueshme për sa i përket numrit të ngjarjeve të ndodhura, sidomos nëse marrim në konsideratë periudhën mbas viteve ’80. Për krahasim, kompanitë kryesore të modelimit të riskut në industrinë e sigurimeve në botë përdorin të dhëna 100 vjeçare e më tepër. Periudha para vitit 1945 nuk ka të dhëna mbi ngjarjet e ndryshme katastrofike (përveç tërmeteve) dhe nga viti 1945-1970 ekzistojnë të dhëna mbi ngjarjet katastrofike por ka boshllëqe. Një problem madhor i të dhënave, që u përmend edhe në kapitullin 1 të këtij studimi, janë të dhënat mbi ashpërsinë e ngjarjeve dhe nivelin e dëmeve. Sigurisht dëmet nuk janë gjithmonë të lehta për tu matur, sidomos humbjet indirekte. Gjithsesi në shumicën e ngjarjeve katastrofike të raportuara të dhënat për dëmet mungojnë ose janë tepër të përafruara. Para vitit 1990 ekziston problemi i vlerësimit të dëmeve në vlerë, për shkaqe të ndryshme, shpesh dhe për arsye politike. Ndërkohë të dhënat para vitit 1990 janë përgjithësisht të sakta përsa i përket numrit të objekteve/pronave të dëmtuara nga katastrofat. Duke munguar lidhjet pronësore, çdo evidentim i dëmeve ishte në përgjegjësi të pronarit-shtet. Ky problem ka vazhduar edhe pas viteve ’90, në sistemin e ekonomisë së tregut. Shpesh shteti ka vazhduar të marrë përsipër rolin e dëmshpërblyesit, duke mos qenë fort i interesuar të përcaktojë me saktësi dëmet financiare nga katastrofat, për shkak të aftësisë së kufizuar në dëmshpërblimin e pasojave të tyre. Mungesa e të dhënave historike është më pak problematike se mungesa e të dhënave cilësore mbi inventarin e objekteve në risk dhe vlerën e tyre. Për disa risqe natyrore, si tërmetet, të dhënat janë të plota. Nëpërmjet ekstrapolimit apo simulimit të ngjarjeve problemi i mungesës së të dhënave të mjaftueshme historike mund të tejkalohet, ndonëse cilësia e modelit mund të ndikohet nga kjo. Kurse të dhënat mbi inventarin e pronave dhe objekteve të riskuara janë vendimtare dhe mund të përmirësojnë shumë aftësinë parashikuese të modelit. Problem madhor është dhe mungesa e standardizimit të vlerësimit të inventarit të ndërtesave, i cili është shpesh subjekt manipulimi për qëllime ekonomike apo politike. Ekziston një bazë të dhënash, ndonëse e kufizuar, e ndërtesave në Shqipëri, dhe gjatë regjistrimit të popullsisë (Census 2011) janë marrë të dhëna mbi numrin e ndërtesave, pronave të ndryshme etj. Gjithashtu është në proces një tjetër regjistrim për ekonomitë bujqësore (fermat), rezultati i të cilit parashikohet të dalë në fund të vitit 2013. Baza e të dhënave është përmirësuar vitet e fundit me regjistrimin e ndërtesave dhe sistemin e ri të adresave. Por problemi kryesor është se klasifikimi i ndërtesave nuk është bërë mbi bazë të karakteristikave strukturore të ndërtesave por kryesisht mbi bazën e kohës së ndërtimit (vitit), hapësirës dhe zonës ku ndodhen. Ky lloj klasifikimi është më i përshtatshëm për qëllime fiskale të taksimit të pronave, ndërkohë vlen pak për të përcaktuar vulnerabilitetin e kategorive të ndryshme. Në mënyrë që të mund të ndërtojmë funksione



të dëmeve të mundshme, nevojiten disa supozime lidhur me inventarin e ndërtesave/pronave të riskuara, strukturën e tyre, tipologjinë e ndërtimit, etj. Në zona të caktuara (p.sh Tiranë) ku saktësia e të dhënave është më e madhe supozimet mund të japin një përafrim më të mirë të realitetit. Gjithsesi ekziston mundësia e nënvlerësimit/mbivlerësimit të riskut. Probleme të tjera që kanë shkallë të caktuar ndikimi me të dhënat në model përfshijnë edhe vlerat e tregut të pronave të riskuara si dhe kostos së riparimit. Nuk ka një “hartë” të saktë, të plotë, që përditësohet në mënyrë të vazhduar, të vlerave të tregut të pronave në vendin tonë, dhe as një vlerësim të kostove të mundshme të riparimit të një ndërtese në rast dëmtimi. I vetmi burim statistikor dhe financiar i besueshëm lidhur me vlerën e tregut në vendin tonë, mund të shërbejë një vendim i përvitshëm i Këshillit të Ministrave që përcakton kufijtë minimal fiskalë të pasurive të paluajtshme që bëhën objekt i transaksioneve të tjetërsimit. Këto çmime që përdoren për efekte fiskale dhe për të regjistruar në Zyrat e Regjistrimit të Pasurive të paluajtshme objektet pronësore, janë çmime referuese. Ato mund të merren me një lloj koefiçienti rezervë, për shkallën e saktësisë dhe besueshmërisë. Gjithsesi ka një hapësirë midis tyre dhe çmimeve të tregut. Në disa qëndra urbane dhe në disa qytete kjo diferencë është mjaft e madhe dhe kjo deformon modelin e vlerësimit. Kjo përbën një mangësi të madhe e cila duhet të mbulohet në model nga supozime subjektive të cilat mund të ndikojnë në vlefshmërinë e modelit. Zakonisht rekomandohet një analizë ndjeshmërie e këtyre parametrave. Ndërkohë duhet pranuar dhe duhet nënvizuar se mbas cdo ngjarjeje katastrofike të dhënat ndryshojnë. Ndryshojnë nga vlerësimi fillestar por ndryshojnë edhe në vijim për shkak të mungesës së saktësisë së burimit të informacionit. Në disa raste, metodat e përdorura për vlerësim nuk janë të sakta. Në vite të ndryshme, për shkak edhe të regjimit ekonomik dhe politik të ndryshëm të aplikuar në vendin tonë, vlera e aktiveve të prekura nga ngjarjet katastrofike, varion shumë, edhe kur bëhet fjalë për dëmtim të të njëjtit aktiv, në të njëjtën shkallë dhe për të njëjtën sasi. Ndryshimi i shpejtë i të dhënave detyrojnë që të rishikohen modelet e vlerësimit pas një ngjarjeje të tillë. Në Shqipëri përmbytjet e viteve të fundit 2009-2010 kanë bërë të mundur marrjen e të dhënave të reja, të cilat në kushtet e mungesës së të dhënave të mëparshme do të influenconin mjaft çdo model. Ndërkohë tërmeti i fundit i fortë daton në vitin 1979, më shumë se 30 vjet më parë, dhe ka shumë mundësi që në tërmetin e ardhshëm të mundshëm të dhënat e reja pas ngjarjes të influencojnë shumë modelin. Për të shmangur një problem të bishtit të shpërndarjes probabilitare (fat tail) shpesh për probabilitetet ekstreme mund të jetë e domosdoshme një analizë ndjeshmërie. Fakt është se me shumë mundësi me aq pak të dhëna sa kemi në Shqipëri një problem i bishtit të shpërndarjes probabilitare është mëse i mundshëm. Efekti do të ishte që për ngjarje ekstreme dëmet e mundshme do të nënvlerësoheshin shumë nga modeli. Kjo influencon mjaft procesin e manaxhimit të riskut dhe mund ta bëjë modelin të pavlefshëm praktikisht. 2.3.2 Tregu i sigurimeve dhe shërbimet statistikore



Në një vend të vogël si Shqipëria, me pak kohë dhe eksperiencë në modelin ekonomi tregu, sfida e parë për vlerësimin e riskut të katastrofave vjen prej nënzhvillimit të tregut të sigurimeve. Tregu i sigurimeve është i ri dhe shumica e kompanive private që operojnë në të nuk kanë më shumë se 10 - 15 vjet eksperiencë. Për më tepër industria e sigurimeve në Shqipëri është e fokusuar në sigurimet e detyrueshme të përgjegjësisë së automjeteve dhe ka një penetrim të ulët në sigurimet vullnetare të pronave. Tregu është ende kaotik dhe nuk ka një prirje të qartë zhvillimi. Për shkak të këtij zhvillimi të kufizuar, ka pak ose aspak interes nga kompanitë e sigurimit për të zhvilluar ose blerë modele të manaxhimit të riskut të katastrofave, të cilat mund të jenë tepër të shtrenjtë për buxhetet e këtyre kompanive. Megjithëse ngjarje katastrofike si tërmetet apo përmbytjet janë të përfshira shpesh në policat e sigurimit të pronës që shiten në Shqipëri, numri i policave të shitura është ende i kufizuar (dominojnë pronat tregtare të siguruara dhe jo banesat). Siguruesit kanë gjetur si mënyrë më të thjeshtë e të përshtatshme të manaxhojnë këtë risk duke e transferuar riskun e katastrofave drejt risiguruesve nëpërmjet cedimit të këtyre risqeve në kontrata risigurimi. Futja në treg e kompanive të huaja, kryesisht austriake, mund ta ndryshojë disi situatën në të ardhmen, gjithsesi për momentin nuk është në fokus të tregut të sigurimeve manaxhimi i riskut të katastrofave. Më së shumti është qeveria që mund të jetë e interesuar në manaxhimin e këtij lloj risku dhe zhvillimit të këtyre modeleve. Statistikat e lidhura me tregun e sigurimeve janë ende në faza fillestare. Kompanitë e sigurimit kanë bazat e tyre të të dhënave mbi ngjarjet që ato trajtojnë (pretendimet për dëme) si dhe për dëmet e paguara, të grupuara sipas klasave të sigurimeve. Por për shkak të moshës tepër të re të kompanive në tregun shqiptar, këto baza të dhënash nuk janë të mjaftueshme për tu përdorur në studime të mirëfillta aktuaristike. Kompania më e vjetër në treg është kompania INSIG, që ka një historik që nga viti 1993. Kjo kompani vazhdon të jetë në pronësi të shtetit shqiptar. Kompanitë e para private datojnë në vitin 1999 (SIGAL dhe SIGMA) dhe kompanitë e tjera janë liçensuar mbas vitit 2000. Nuk mund të flitet për të dhëna për katastrofat nga tregu i sigurimeve. Përsa i përket statistikave të prodhuara nga institucionet zyrtare, statistikat kryesore që shërbejnë në këtë fushë janë ato të prodhuara nga INSTAT, Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare (AMF) si dhe nga institucione të specializuara si Instituti i Gjeoshkencave, Energjisë, Ujit dhe Mjedisit (IGJEUM) apo Drejtoria e Emergjencave Civile. INSTAT publikon statistika për numrin e objekteve të ndërtimit duke filluar nga viti 1995. Të dhënat janë për 3 kategori: për numrin e ndërtesave, për hapësirën e tyre (në m2) si dhe për fondin e parashikuar (vlerën e tyre). E rëndësishme është që në këtë grup përfshihen edhe të dhëna për infrastrukturën rrugore, kanalizimet, etj. Gjithashtu të dhënat ekzistojnë sipas qarqeve, rretheve, komunave (CENSUS 2011). Gjithashtu INSTAT mbledh dhe publikon të dhëna për ekonomitë bujqësore (fermat) dhe specifikat e tyre (sipërfaqe, sa punohet, llojet e prodhimit, nr e gjësë së gjallë, etj). AMF publikon të dhënat për tregun e sigurimeve duke përfshirë primet e shkruara dhe dëmet e paguara sipas klasave të ndryshme të sigurimeve si dhe sipas qarqeve. Në ligjin shqiptar të sigurimeve nuk ka një klasë të veçantë për riskun e katastrofave natyrore. Zakonisht ngjarjet katastrofike natyrore përfshihen në produktet e sigurimit të klasës 839 (zjarri dhe forcat e natyrës). Në 39 Jo çdo ngjarje e shkaktuar nga forcat e natyrës është ngjarje katastrofike. Shih përkufizimin e katastrofave në faqen 1 të këtij punimi



këtë kuadër një rishikim i mënyrës së grupimit të statistikave nga AMF, me fokus raportimin veçmas të statistikave për katastrofat do të ishte me rëndësi për vlerësimin e riskut të katastrofave në Shqipëri. Ndërkohë që IGJEUM publikon çdo muaj buletinin sizmologjik si dhe çdo 36 orë buletinin e rreziqeve nga dukuri hidrometeorologjike. Fokusi është në riskun sizmik dhe në riskun e përmbytjeve nga reshjet e shiut. Në të ardhmen mendohet që këto të dhëna të jenë një bazë shumë e mirë për vlerësimin dhe modelimin e riskut të katastrofave natyrore në Shqipëri. Ndërkohë Drejtoria e Emergjencave Civile është ajo që publikon të dhënat për situatat e emergjencës duke përfshirë dëmet e shkaktuara nga ngjarjet natyrore apo aksidentet e ndryshme teknologjike. 2.3.3 Supozimet e modelit dhe mungesa e informacionit Në përgjithësi çdo model sasior apo cilësor përmban supozime lidhur me parametra të ndryshëm, që thjeshtojnë punën dhe paraqitjen e rezultateve të modelit. Në modelimin e riskut të katastrofave supozimet lidhen me elementë të modelit që nuk mund të maten direkt, për të cilët mungojnë të dhëna ose është e pamundur mbledhja e tyre në praktikë. Në varësi të kompleksitetit të modelit dhe synimeve të tij çdo model paraqet karakteristikat dhe supozimet përkatëse. Duhet të kihen parasysh se në çdo fazë të modelit përdoren supozime dhe vlerësime të parametrave të cilat duhet të kihen parasysh kur interpretohen rezultatet. Pasiguria e modelit rritet me kalimin nga njëra fazë (modul) në tjetrën. Në vijim ne do të ndalemi vetëm në dy lloje risqesh të cilat do të trajtohen më gjerë në punimin tonë dhe që janë risqet kryesore nga ngjarjet natyrore në Shqipëri: risku i tërmeteve dhe risku i përmbytjeve. Këto risqe vlerësohet të jenë risqet kryesore në Shqipëri dhe me ndjeshmëri më të madhe publike. Fillimisht si elementë pasigurie paraqiten të dhënat historike dhe modelimi i tyre për këto risqe. Të dhënat, siç e përmendëm më lart janë të pamjaftueshme për të ndërtuar një shpërndarje të mirë të dendurisë së ngjarjeve. Ky problem tejkalohet nëpërmjet simulimit të ngjarjeve duke u nisur nga të dhënat ekzistuese. Në rastin e tërmeteve këtu ka një supozim të rëndësishëm. Supozohet se tërmetet ndodhin në zonat që janë pjesë e vijave të thyerjes (shih kapitullin 1). Ky supozim është i pranueshëm ndonëse në literaturë njihen raste kur një tërmet mund të bjerë larg një vije të thyerjes. Gjithashtu vulnerabiliteti llogaritet mbi bazën e tërmeteve standardë ose tërmeteve të skenarit. Ndërsa në rastin e përmbytjeve supozohet që variabla të caktuar që mund të ndikojnë në rritjen e hazardit (erozioni, veprimi njerëzor në zonat pranë lumenjve, etj) mbeten konstantë. Vlerësimi i hazardeve është një punë e konsiderueshme shkencore. Në modelin tonë do të përdorim të dhëna nga studiues të njohur shqiptarë të këtyre fushave, në botime të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe projekte të Bankës Botërore apo UNDP për vlerësimin e këtyre rreziqeve në Shqipëri. Elementi i dytë i modelit që kërkon supozime të ndryshme është moduli i inventarit. Kështu fillimisht do të supozojmë një normë rritje afatgjatë konstante të fondit të ndërtesave. Supozimi duket i arsyeshëm, pasi sektori i ndërtimit në Shqipëri ka patur lulëzimin e tij në vitet 1998-2008. Aktualisht ka një frenim të ndërtimeve të reja dhe gjithsesi nuk ka arsye të mendojmë për një riaktivizim të këtij sektori në të njëjtën



mënyrë si në periudhën që përmendëm. Norma do të merret për qarqe të ndyshme, në varësi të ecurisë së fondit të ndërtesave gjatë 15 viteve të fundit. Gjithashtu do të përdorim disa kategori të ndërtesave në varësi të përdorimit të tyre, vjetërsisë, si dhe lartësisë (numrit të kateve) sipas kategorizimit që bën INSTAT. Ndarja e inventarit të ndërtesave sipas këtyre kategorive do të supozohet gjithashtu konstante në kohë. Në të njëjtën mënyrë do të supozojmë një inventar fiks të fermave si dhe të sipërfaqes mesatare të tyre. Problemi më i madh me pasigurinë në model ka të bëjë më vulnerabilitetin ndaj dëmeve. Nuk ka një model direkt të vulnerabilitetit për riskun ndaj tërmeteve të ndërtesave me tipologji të ndryshme (UNDP – Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003). Në studimin e vulnerabilitetit të ndërtesave ndaj rreziqeve sizmike në Shqipëri janë përdorur përafrime nga studime të vendeve fqinje (Petrovski & Milutinovic 1995). Do të përdoret ky model për të vlerësuar vulnerabilitetin. Kuptohet strukturat e ndërtesave të përshkruara në model dhe ato që ekzistojnë realisht në Shqipëri janë të përafërta dhe rezultatet mund të shmangen nga realiteti. Gjithsesi është e vetmja mundësi reale për të modeluar riskun nga tërmetet. Gjithashtu do të supozojmë që përqindjet e ndërtimeve sipas tipologjive të ndryshme të ndërtimit mbeten konstante. Karakteri konstant i supozuar i strukturës së ndërtimeve ndër vite, ka pak gjasa që të ndodhë vërtetë. Ndërkohë ka mjaft raste që shmangiet mund të mos jenë të forta dhe që të vënë në rrezik modelin. Ky supozim nuk është fort real, por në të ardhmen mund të eleminohet nëse do të kemi një bazë statistikore të mirë për tipet e ndërtimeve në Shqipëri. Nevojitet një supozim për një vulnerabilitet statik ose mund të aplikohet një analizë skenaresh duke supozuar disa ndryshime në parametrat e vulnerabilitetit të ndërtesave ndaj tërmeteve. Elementët finalë të pasigurisë lidhen me modulin e dëmeve. Këtu elementë kryesorë janë shpërndarja e dëmeve si dhe vlera e riparimit të ndërtesave. Meqënëse të dhënat do të agregohen në rang qyteti/rrethi apo qarku, presupozohet se shpërndarja e dëmeve do të jetë uniforme në të gjithë zonën, supozim që sigurisht nuk është tërësisht real. Por në mungesë të një sistemi GIS të aplikueshëm kjo është një mundësi e pranueshme. Problemi më i madh lidhet me vlerën e riparimit të ndërtesave. Nuk ka një indeks apo një vlerë të mundshme të tregut për koston e riparimit e cila do të vlerësohet në mënyrë indirekte. Ky supozim ështe problematik sepse në varësi të kostos së riparimit ndryshon komplet vlerësimi i dëmeve. Kostoja do të vlerësohet sipas zonave dhe një analizë ndjeshmërie do të aplikohet për të gjithë elementët e saj. Një vëmendje e veçantë do ti kushtohet rastit të inflacionit të kërkesës në situatë post-katastrofë (demand surge) që shkakton rritje të kostos për tu përballuar nga katastrofa. Një element i rëndësishëm i modelimit është edhe ndërlidhja midis hazardeve të ndryshme. Kështu një tërmet mund të shkaktojë zjarr dhe gjithashtu të dëmtojë një digë e të shkaktojë përmbytje. Vetë përmbytjet mund të shkaktojnë rrëshkitje toke, etj. Këto situata nuk merren parasysh në këto modele. Modeli që ne do të paraqesim në vijim do të përfshijë vetëm efektet direkte (dominuese) të riskut natyror si dhe me një koefiçient



vlerësimi të përafërt edhe efektet indirekte, por jo risqet (hazardet) shtesë që mund të lindin gjatë ngjarjes katastrofike.

2.4 Përpjekje për ndërtimin e një modeli të vlerësimit agregat të dëmeve nga katastrofat natyrore në kushtet e Shqipërisë Përshtatja e një modeli në kushtet e Shqipërisë nuk është e thjeshtë për arsyet që përmendëm në paragrafin më sipër. Gjithsesi kjo është një përpjekje fillestare për të ndërtuar një model vlerësimi i cili mund të rishikohet më vonë me përmirësimin e sasisë dhe cilësisë së të dhënave të disponueshme. Modeli do të ndërtohet për dy lloj risqesh natyrore: riskun e tërmeteve dhe riskun e përmbytjeve. Gjithashtu modeli do të ndërtohet me fokus vlerësimin e humbjeve agregate (në total), jo për një portofol të caktuar të risqeve. Thënë ndryshe do të jemi në pozicionin e qeverisë që vlerëson humbjet totale nga një ngjarje katastrofike dhe jo të një kompanie sigurimi që vlerëson humbjet në portofolin e saj të risqeve. Portofoli në këtë rast është tërësia e të gjithë objekteve të riskuar në një zonë të caktuar. Nga ky këndvështrim modeli është më i pranueshëm pasi do të ishte e pamundur të ndërtonim një model për portofolin e një kompanie sigurimi pa përdorimin e një sistemi GIS40 dhe përcaktimit të saktë të vendndodhjes së objekteve të riskuar. Duhet theksuar se për të dyja këto risqe ka një zonim të riskut në formë hartash dhe me aplikimin e një sistemi GIS mund të ndërtohet një model i përshtatshëm edhe për portofolin e risqeve të një kompanie sigurimi. 2.4.1 Prezantimi i modelit Modeli do të ndjekë të katër etapat (modulet) e paraqitura në paragrafin 2.2 të këtij kapitulli. Fillimisht do të vlerësohet hazardi natyror nëpërmjet përcaktimit të dendurisë dhe ashpërsisë së mundshme të ngjarjeve. Më pas do të vlerësohet inventari i objekteve të riskuara në secilin rast, ndarë sipas zonave të riskuara. Elementi i tretë i modelit është përcaktimi i vulnerabilitetit nëpërmjet funksioneve të dëmit dhe rezultati final do të jetë vlerësim sasior i dëmeve në varësi të supozimeve të ndryshme të parametrave. 2.4.1.1 Tërmetet Elementi i parë është vlerësimi i riskut sizmik në Shqipëri. Ekzistojnë një sërë studimesh nga akademikë shqiptarë për këtë çështje. Raporti i përgatitur nga specialistë të ndryshëm në kuadër të një studimi të bërë në vitin 200341 për vlerësimin e risqeve në Shqipëri përcakton periudhën e kthimit për tërmete të ndryshme në Shqipëri, paraqitur në tabelën 2.2. Modelet e ndërtuara për vlerësimin e riskut sizmik në Shqipëri janë të formës probabilitare (Aliaj et al 2004). Ekzistojnë harta sizmike të ndërtuara për të gjithë territorin e Shqipërisë sipas profilit të riskut të çdo zone. Rezulton se Shqipëria është një

40 Sistemet GIS (Geographic Information Systems) janë programe kompjuterike me informacion të caktuar të pozicionuar gjeografikisht në hartë. 41 UNDP, Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003



vend me risk relativisht të lartë sizmik. Sipas përllogaritjeve Shqipëria mund të preket pothuajse çdo vit nga një tërmet me magnitudë 4.5 ballë. Mundësia e ndodhjes së një tërmeti me magnitudë të lartë (6 ballë) është një herë në 30 vjet (ose rreth 3.4% në vit) ndërsa mundësia që të ndodhi një tërmet me magnitudë 6.5 është një herë në 94 vjet.Aliaj et al (2004) kanë vlerësuar riskun sizmik në Shqipëri sipas zonave duke ndërtuar hartat e këtij risku. Ata kanë vlerësuar probabilitetin e ndodhjes së tërmeteve me një nivel minimal të dëmeve në afatin e shkurtër për tërmete të skenarit për qytetet kryesore në Shqipëri. Të dhënat paraqiten në tabelën 2.3 Tabela 2.2 Periudha e kthimit për tërmetet në Shqipëri Magnituda Periudha e kthimit - 1σ Periudha e kthimit Periudha e kthimit + 1σ

4.5 1.1 1.3 1.7 5 3 3.6 4.6

5.5 8.3 10.1 12.9 6 23.9 29.1 37.1

6.5 77.2 93.9 119.7 7 415.9 505.6 644.7

7.2 2568.5 3122.7 3981.8

Burimi: UNDP, Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003 Tabela 2.3 Vlerësimi i probabiliteteve të riskut sizmik në disa qytete të Shqipërisë

Qyteti Periudha e kthimit (vjet) Probabiliteti Tirana 114 0.00875 Durrësi 87 0.01151 Elbasani 73 0.01368

Vlora 83 0.01199 Korça 64 0.01567 Fieri 82 0.01224

Shkodra 129 0.00776 Mesatarja 90 0.01107

Burimi: Aliaj et al (2004) Të dhënat për inventarin e ndërtesave janë marrë nga databaza e INSTAT dhe përfshijnë periudhën nga 1945-2011. Të dhënat janë të përditësuara deri në Censusin e vitit 2011. Të dhënat janë grupuar në bazë zone (qarku, rrethi) në bazë vjetërsie dhe në bazë lartësie (numër katesh). Për sa i përket vulnerabilitetit nga risku sizmik janë përdorur sërish përfundimet nga studime të mëparshme (UNDP 2003) për të përcaktuar numrin e ndërtesave që dëmtohen pjesërisht (bëhen të papërdorshme) apo totalisht në rast të një tërmeti sipas 15 tërmeteve të skenarit të mundshëm me magnitudë nga 6-7.2 ballë të shkallës Richter. Ky model është aplikuar mbi inventarin ekzistues të ndërtesave (Census 2011) për të vlerësuar dëmet në total në ndërtesa. Për të tejkaluar problemin e një vulnerabiliteti statik janë ndërtuar 5 skenarë të ndryshëm të dëmeve në varësi të vulnerabilitetit. Në skenarin e parë vulnerabiliteti është marrë statik, pra dëmtohen/shkatërrohen i njëjti numër ndërtesash si



në studimin “Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri” (UNDP 2003), pavarësisht se inventari i ndërtesave është rritur. Skenari tjetër ekstrem merr në konsideratë rritjen e vulnerabilitetit me të njëjtën normë rritjeje si inventari i ndërtesave. Ky rast paraqet dëmin më të madh të mundshëm. Skenarët e tjerë janë marrë për situata të ndryshme të rritjes së vulnerabilitetit përkatësisht me 20%, 50% dhe 70% të normës së rritjes së inventarit të ndërtesave. Gjithashtu për të vlerësuar dëmet në vlerë ekonomike dhe kostot e riparimit të dëmeve janë përdorur të dhëna nga Enti Kombëtar i Banesave për koston e ndërtimit në qarqet e ndryshme të Shqipërisë si dhe nga INSTAT për Indeksin e Çmimeve në Ndërtim dhe të dhëna nga Censusi i 2011 për përbërjen e ndërtesave sipas qarqeve dhe përdorimin e tyre. Ndërtimi i një modeli për vlerësimin e dëmeve është bazuar në dëmet direkte dhe indirekte të shkaktuara nga ngjarja. Dëmet e shkaktuara nga tërmeti janë funksion i disa elementëve. Modeli paraqitet në identitetet e mëposhtme:

DTi = DD + DI (1) DD = NS*SM*K N + ND*SM*K R (2) DI = DP + IK + NB (3) KR = KN*RDM (4) DP = KB*I P* %NS (5) IK = 0.2DD (6) NB = 0.3DD*B L (7)

ku DTi – dëmet totale nga tërmeti me periudhë kthimi = i vjet DD – dëmet direkte të shkaktuara nga tërmeti DI – dëmet indirekte NS – numri i ndërtesave të shkatërruara plotësisht SM – sipërfaqja mesatare për ndërtesë KN – kosto e ndërtimit për m2 ND – numri i ndërtesave me dëmtime strukturore që kërkojnë ndërhyrje të rëndësisshme për riparim KR – kostot e riparimit RDM – raporti i dëmit mesatar DP - dëmet në pajisje brenda ndërtesave IK – inflacioni i kërkesës NB – kosto nga ndërprerja e biznesit KB – koefiçienti i banimit ose përqindja e banesave të banuara IP – indeksi i përdorimit BL – % e bizneseve lokale (në rang qarku) ndaj totalit të bizneseve aktive në vend Elementi i parë janë kostot direkte të dëmeve në ndërtesa. Në vlerësimin tonë këto përbëjnë zërin kryesor të dëmeve. Këto kosto përfshijnë rindërtimin e ndërtesave të shkatërruara plotësisht dhe riparimin e ndërtesave të dëmtuara pjesërisht. Për të përcaktuar vlerën e dëmeve është marrë për bazë kosto e ndërtimit sipas qarqeve të ndryshme për vitin 2011 dhe është rregulluar me Indeksin e Kostos në Ndërtim për vitin 2012 të marrë nga INSTAT. Për ndërtesat e dëmtuara pjesërisht kosto është vlerësuar si



kosto ndërtimi e rregulluar me faktorin e dëmit të matur nga raporti i dëmit mesatar. Numri i ndërtesave të shkatërruara plotësisht dhe i ndërtesave të dëmtuara merret nga përllogaritjet e vulnerabilitetit (shih në vijim paragrafin 2.4.2.1). Raporti i dëmit mesatar është marrë gjithashtu si parametër i vlerësuar nga studimet për vulnerabilitetin.42 Sipërfaqja mesatare për ndërtesë sipas qarqeve është nxjerrë dhe përpunuar nga të dhënat e Censusit 2011. Për dëmet direkte janë llogaritur të dhënat për 5 skenarë të vulnerabilitetit për 4 raste tërmetesh me periudhë kthimi prej 50 vjet, 100 vjet, 200 vjet dhe 475 vjet. Elementët më të vështirë të modelit për tu llogaritur dhe vlerësuar janë dëmet indirekte nga tërmeti. Për të katër elementët janë bërë vlerësime të përafërta, duke u nisur nga modele të ndryshme të përdorura në vende të tjera. Elementi i parë i marrë në konsideratë janë dëmet në pajisje dhe objekte që ndodhen brenda ndërtesave. Për të vlerësuar këto dëme kemi ndërtuar një funksion që merr në konsideratë koefiçientin e okupimit (CENSUS 2011) si dhe të dhëna mbi pajisjet kryesore në çdo banesë sipas qarqeve dhe kostos së pajisjeve (CENSUS 2011) në formën e një indeksi të përdorimit. Lidhja paraqitet në barazimin (5) të modelit më sipër. Rritja e çmimeve si pasojë e rritjes së jashtëzakonshme të kërkesës për produkte që nevojiten për rindërtim pas katastrofës (e njohur si “demand surge”) është një tjetër element i modelit. Kompania e risigurimit Munich Re43 vlerëson se për ngjarje masive siç janë uragani Katrina apo tërmeti në Japoni, mund të arrihet deri në 30-40% të rritjes së kostos nga rritja e kërkesës. Olsen & Porter (2011) vlerësojnë në një analizë të detajuar të kostove në ndërtim se në rast të katastrofave të mëdha kostoja prej rritjes së kërkesës rritet me 20% ose më shumë të kësaj vlere. Për shkak të ngjashmërive me skenarët që ne marrim në konsideratë në model, kjo vlerë (20%) do të jetë koefiçienti që do të përdorim për të vlerësuar këtë element të kostove indirekte, siç tregohet në barazimin (6) të modelit. Theksojmë se një modelim dinamik i këtij elementi do të ishte një përafrim më i mirë, gjithsesi një supozim statik është i pranueshëm në kushtet e mungesës së të dhënave. Ka edhe një element tjetër me peshë të kostove indirekte të një katastrofe. Janë humbjet nga ndërprerja e biznesit. Bëhet fjalë për një element vështirë për tu vlerësuar në praktikë. Kështu 24-36% e dëmeve të paguara nga sigurimet në rastin e uraganit Katrina vlerësohen të jenë nga ndërprerja e biznesit 44(Jain & Guin 2009). Po këta autorë 45 diskutojnë se janë përgjithësisht 4 lloj metodash të përdorura për vlerësimin e dëmeve nga ndërprerja e biznesit: 1) simulimi i riskut të ndërprerjeve të zinxhirit të furnizimit 2) modelet input-output të cilat janë shumë të përdorshme për vlerësimin e efekteve në

42 UNDP (2003) Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri 43 Munich Re (2006) “The 1906 earthquake and Hurricane Katrina, similarities and differences – implications for the insurance industry. 44 Ndërprerja e biznesit është një risk i sigurueshëm në praktikën e sigurimeve. Për më tepër detaje shih kapitullin 3 të këtij punimi 45 Vineet Jain (kryeinxhinier) dhe Jayanta Guin (zëvendës president) janë manaxherë të kompanisë më të madhe në botë të modelimit të katastrofave, AIR Worldwide



ekonominë e një zone 3) vrojtimet në biznese pas katastrofave dhe 4) studimet e industrisë së sigurimeve. Kostot e ndërprerjes së biznesit janë funksion i shumë variablave, ku më kryesorët janë: dëmtimi i ndërtesës/ndërtesave ku operon biznesi, ndërprerje e furnizimit me lëndë të parë, mundësia për të ndryshuar shpejt dhe lehtësisht vendndodhjen, varësia e të ardhurave nga shitjet në zonën e goditur nga katastrofa, ekzistenca e një police sigurimi për biznesin, etj. Ndërprerja e biznesit paraqitet zakonisht si funksion i dëmit mesatar të ndërtesës ku operon biznesi. Kështu për një hotel apo spital kjo kohë është më e gjatë se për një biznes konsulence financiare, i cili mund të zhvendoset përkohësisht në një godinë tjetër. Kostoja totale gjendet më pas si numri i ditëve të ndërprerjes * koston ditore të ndërprjerjes së biznesit. Për më tepër ky problem bëhet me kompleks pasi ka biznese që zhduken krejtësisht si pasojë e katastrofës. Fenomeni komplikohet për shkak se shpërndarja e bizneseve nuk është uniforme përgjatë territorit. Në qytetet e mëdha dhe në zona urbane janë të përqendruara shumica e bizneseve. Duke marrë për bazë që shumica e bizneseve të vendit janë biznese shërbimi dhe tregtie, të cilat ndikohen fort në afatin e shkurtër nga një katastrofë si tërmeti dhe më pak në afatin e gjatë, për të vlerësuar kostot e ndërprerjes së biznesit kemi marrë në konsideratë shpërndarjen e bizneseve sipas qarqeve të ndryshme (INSTAT 2010) dhe një koefiçient bazë të dëmeve nga ndërprerja e biznesit në rang vendi prej 30% ndaj dëmeve direkte. Koefiçienti është vendosur duke marrë për bazë të dhënat nga katastrofa të ndryshme të ndodhura në vende në zhvillim (CATDAT 2010). Lidhja jepet në ekuacionin (7) të modelit. 2.4.1.2 Përmbytjet Risku tjetër natyror për të cilin kemi bërë përpjekje fillestare për të modeluar dëmet e mundshme janë përmbytjet nga dalja nga shtrati e lumenjve. Ky lloj risku është forma më e mundshme e ngjarjeve katastrofike me ashpërsi të madhe në Shqipëri. Selenica & Bogdani (1996) si dhe raporti i UNDP (2003) kanë përcaktuar vulnerabilitetin e një pjese të vendit (Ultësirës Perëndimore) nga përmbytje masive me një skenar të ngjashëm me atë të viteve 1962-63 (përmbytjet më të mëdha të regjistruara në Shqipëri) me një periudhë rikthimi 100 vjeçare. Këto të dhëna të vulnerabilitetit janë përdorur për të ndërtuar funksionin e humbjeve të mundshme nga përmbytjet. Skenari i marrë në konsideratë është ai i një përmbytjeje masive, me periudhë kthimi 100 vjeçare, që tejkalon çdo lloj sistemi mbrojtës ndaj përmbytjes prej lumenjve. Ndryshe nga tërmetet që nuk mund të bien njëkohësisht në disa qarqe, përmbytjet mund të ndodhin në të njëjtën kohë në disa zona të riskuara. Rasti ekstrem i një përmbytjeje në të gjithë lumenjtë e marrë në konsideratë, ndonëse me probabilitet të vogël nuk përjashtohet. Gjithashtu një veçori tjetër është se në rastin e përmbytjeve e gjithë zona e riskuar preket. Në rastin e përmbytjeve kemi supozuar një vulnerabilitet statik (jo me skenarë) të njëjtë me atë të studimit origjinal (UNDP 2003). Efekti në vlerësimin e modelit nuk është aq i



madh sa në rastin e tërmeteve, pasi numri i ndërtesave të reja në zonat e riskuara nga përmbytjet, kryesisht zona rurale, gjatë kësaj periudhe nuk ka ndryshuar shumë. Në ndryshim nga risku i tërmeteve këtu nuk bëhet një vlerësim nëse ka dëme pjesore apo jo, pasi zona e përmbytur preket plotësisht. Duke qenë se zakonisht zona e rrezikuar është më së shumti zonë rurale këtu janë përdorur elementë të tjerë për vlerësimin e dëmeve. Në modelin tonë do të përfshijmë vetëm dëmet direkte nga përmbytja në formën e dëmtimit të ndërtesave dhe të fermave bujqësore. Inventari i marrë në konsideratë i objekteve të prekura përfshin ndërtesat dhe tokat (ferma) në zonat e riskuara, marrë nga INSTAT. Modeli paraqitet në vijim:

D = DN + DB (8) DN = SD*RDM*K N (9) DB = SP*DM (10)

ku

D – dëmet totale nga përmbytja DN – dëmet në ndërtesa (private apo publike) DB – dëmet në bujqësi SD – Sipërfaqja e përmbytur në ndërtesa RDM – Raporti i dëmit mesatar KN – Kosto e riparimit për m2 SP – Sipërfaqja e përmbytur e tokës DM – Dëmi mesatar bujqësor për ha

Sipërfaqja e dëmtuar në rastin e skenarit të parashikuar është llogaritur në bazë të një modeli probabilitar (UNDP 2003 – Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri). Kosto e ndërtimit për m2 është marrë nga statistikat e Entit Kombëtar të Banesave, ndërsa sipërfaqja e përmbytur e tokës është marrë e njëjta me atë te skenarit bazë (përmbytjet masive të vitit 1962-63). Merz et al (2010) përcaktojnë se metodat e vlerësimit të dëmeve të ndërtesave nga përmbytjet janë shpesh tepër përgjithësuese dhe përmbajnë nivel të lartë pasigurie. Për të vlerësuar RDM (raportin e dëmit mesatar) në ndërtesat e përmbytura janë përdorur 3 metoda të vulnerabilitetit të njohura si MURL (2000), ICPR (2001) dhe Hydrotec (2004). Këto janë modele të thjeshtë të vlerësimit të dëmeve që përdorin vetëm një variabël si përcaktues të dëmit, lartësinë maksimale që arrin uji. Janë përdorur në disa vende të Evropës si Gjermani, Austri, etj. Sigurisht ekzistojnë metoda shumë më preçize të matjes së humbjeve në nivel bashkie/komune apo në nivel ndërtese, gjithsesi këto metoda gjejnë përdorim në modele agregate (në rang zone apo qarku) si modeli që po propozojmë. Formulat e llogaritjes së raportit të dëmit mesatar në ndërtesa sipas 3 modeleve jepen në vijim:

Sipas MURL: RDM = 0.02h Sipas ICPR: RDM = (2h2 + 2h)/100 Sipas HYDROTEC: RDM = (27√h)/100



ku me h – shënohet lartësia (në metra) që arrin uji nga përmbytja Në modelin tonë kemi marrë në konsideratë të dhënat për skenarin e përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjeçare, duke marrë skenarë me nivele të lartësisë së ujit në 50 cm, 1 m dhe 1.5 m. Për të vlerësuar dëmin mesatar në fermë janë përdorur të dhëna nga përmbytjet e fundit të viteve 2009-2010 në zona të ndryshme të Shqipërisë, në bazë të pretendimeve për dëme dhe vlerësimeve të bëra nga komisionet e ngritura nga qeveria shqiptare46. Ky variabël, megjithë që i marrë me rezervë, mbetet e vetmja mundësi për të vlerësuar dëmet. Në praktikën botërore të përllogaritjes së dëmeve nga përmbytjet, intervistimi i të dëmtuarve menjëherë pas përmbytjes, së bashkur me të dhënat nga kompanitë e sigurimeve, janë nga metodat më të njohura (Messner & Mayer 2005), (Thieken et al 2008). Gjithsesi kemi ndërtuar 3 skenarë për dëmin mesatar, skenarin bazë (të dhëna nga përmbytjet e fundit) si dhe dy skenarë me rritje 10% dhe 30% të dëmit mesatar në ferma. 2.4.2 Analiza e të dhënave dhe llogaritjet 2.4.2.1 Të dhënat për tërmetet Elementi i parë është vlerësimi i hazardit natyror për tërmetet. Grafiku 2.1 paraqet periudhën e kthimit për tërmete me magnituda të ndryshme në Shqipëri. Grafiku 2.1 Periudha e kthimit të tërmeteve në Shqipëri sipas magnitudës

Burimi: UNDP, Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003 46 Të dhënat janë marrë nga vendimet zyrtare që ka marrë qeveria shqiptare për dëmshpërblim në bazë të vetëdeklarimeve nga banorët e dëmtuar dhe vlerësimeve të bëra nga komisionet përkatëse.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4.5 5 5.5 6 6.5 7 7.2

Periudha e kthimit

Periudha e kthimit -

1σ

Periudha e kthimit +

1σ

Kapitulli 2 – Vlerësimi dhe modelimi i riskut t


Grafiku eshtë bazuar në llogaritjet e periudhës së kthimit sipas shpërndarjeve probabilitare të vlerësuara me të dhënat historike. Në grafik paraqiten vetëm magnitudë mbi 4.5 ballë. Përgjithësisht tërmetet 4.5Tërmetet mbi 6 ballë konsiderohen si me mundësi të mëdha për dëme materiale dhe në njerëz. Magnituda maksimale e vlerësuar është 7.2 ballë, tërmete mbi këtëështë shumë vështirë të ndodhin në territorin shqiptar. Hapi tjetër në model është përcaktimi i inventarit të objekteve të riskuarashfrytëzuar të dhënat nga INSTAT, të Censusit të realizuar në vitin 2011. Janë përpunuar të dhëna mbi numrin e ndërtesave sipas qarqeve në Shqipëri. Për secilin nga 12 qarqet është paraqitur inventari i ndërtesave sipas vitit të ndërtimit (grafiku 2,2). Vihet re lehtësisht se inventari i ndërtesave është rritur jashtëzakonisht shumë në 20 vitet e fundLulëzimi i sektorit të ndërtimit të banesave në vitet 1998rritjen e këtij numri. Aktualisht vihet re një frenim i aktivitetit të ndërtimit për arsye të ndryshme, kryesisht ekonomike apo politike. Grafiku 2.2 Inventari i ndërtesave sipas qarqeve dhe vitit të ndërtimit

Burimi: CENSUS 2011

Një element tjetër që vihet re nga analiza e të dhënave të inventarit të ndërtesave është rritja e lartësisë mesatare të tyre vitet e fundit. Në qoftë se deri në vitet ’90 dominonin ndërtesat e ulëta, me maksimumi deri në 5 kate, në periudhën mbas viteve ’90 kemi një rritje të ndërtesave të larta nga 6rurale vazhdojnë të dominojnë ndërtesat e ulëta me 1 kat. Një tjetër tendencë qëështë rritja e numrit të banesave të papërdorura ose me përdorim të përkohshëm. Në këtë kategori kanë ndikuar një pjesë e apartamenteve të cilat kanë mbetur të pashitura sidomos në zona turistike si pasojë e rënies së kërkesës në 4periudhës midis dy Censuseve të fundit, censusi i vitit 2001 deri në vitin 2011, del që është rritur ndjeshëm numri i apartamenteve që përdoren përkohësisht si shtëpi pushimi,

ësimi dhe modelimi i riskut të katastrofave – rasti i Shqipëris


Grafiku eshtë bazuar në llogaritjet e periudhës së kthimit sipas shpërndarjeve probabilitare të vlerësuara me të dhënat historike. Në grafik paraqiten vetëm magnitudë mbi 4.5 ballë. Përgjithësisht tërmetet 4.5-6 ballë vlerësohen si të moderuara. Tërmetet mbi 6 ballë konsiderohen si me mundësi të mëdha për dëme materiale dhe në njerëz. Magnituda maksimale e vlerësuar është 7.2 ballë, tërmete mbi këtëështë shumë vështirë të ndodhin në territorin shqiptar.

Hapi tjetër në model është përcaktimi i inventarit të objekteve të riskuarashfrytëzuar të dhënat nga INSTAT, të Censusit të realizuar në vitin 2011. Janë përpunuar

mbi numrin e ndërtesave sipas qarqeve në Shqipëri. Për secilin nga 12 qarqet është paraqitur inventari i ndërtesave sipas vitit të ndërtimit (grafiku 2,2). Vihet re lehtësisht se inventari i ndërtesave është rritur jashtëzakonisht shumë në 20 vitet e fundLulëzimi i sektorit të ndërtimit të banesave në vitet 1998-2008 ka ndikuar ndjeshëm në rritjen e këtij numri. Aktualisht vihet re një frenim i aktivitetit të ndërtimit për arsye të ndryshme, kryesisht ekonomike apo politike.

dërtesave sipas qarqeve dhe vitit të ndërtimit

Një element tjetër që vihet re nga analiza e të dhënave të inventarit të ndërtesave është rritja e lartësisë mesatare të tyre vitet e fundit. Në qoftë se deri në vitet ’90 dominonin

tesat e ulëta, me maksimumi deri në 5 kate, në periudhën mbas viteve ’90 kemi një rritje të ndërtesave të larta nga 6-10 kate dhe më tepër. Gjithsesi këtu vihet re se në zonat rurale vazhdojnë të dominojnë ndërtesat e ulëta me 1 kat. Një tjetër tendencë qëështë rritja e numrit të banesave të papërdorura ose me përdorim të përkohshëm. Në këtë kategori kanë ndikuar një pjesë e apartamenteve të cilat kanë mbetur të pashitura sidomos në zona turistike si pasojë e rënies së kërkesës në 4-6 vitet e fundit. Gjithashtu gjatë periudhës midis dy Censuseve të fundit, censusi i vitit 2001 deri në vitin 2011, del që është rritur ndjeshëm numri i apartamenteve që përdoren përkohësisht si shtëpi pushimi,

Nuk dihet

2011

2005

2000

1990

1980

Para 1960

ërisë


Grafiku eshtë bazuar në llogaritjet e periudhës së kthimit sipas shpërndarjeve probabilitare të vlerësuara me të dhënat historike. Në grafik paraqiten vetëm tërmete me

6 ballë vlerësohen si të moderuara. Tërmetet mbi 6 ballë konsiderohen si me mundësi të mëdha për dëme materiale dhe në njerëz. Magnituda maksimale e vlerësuar është 7.2 ballë, tërmete mbi këtë magnitudë

Hapi tjetër në model është përcaktimi i inventarit të objekteve të riskuara. Për këtë janë shfrytëzuar të dhënat nga INSTAT, të Censusit të realizuar në vitin 2011. Janë përpunuar

mbi numrin e ndërtesave sipas qarqeve në Shqipëri. Për secilin nga 12 qarqet është paraqitur inventari i ndërtesave sipas vitit të ndërtimit (grafiku 2,2). Vihet re lehtësisht se inventari i ndërtesave është rritur jashtëzakonisht shumë në 20 vitet e fundit.

2008 ka ndikuar ndjeshëm në rritjen e këtij numri. Aktualisht vihet re një frenim i aktivitetit të ndërtimit për arsye të

Një element tjetër që vihet re nga analiza e të dhënave të inventarit të ndërtesave është rritja e lartësisë mesatare të tyre vitet e fundit. Në qoftë se deri në vitet ’90 dominonin

tesat e ulëta, me maksimumi deri në 5 kate, në periudhën mbas viteve ’90 kemi një 10 kate dhe më tepër. Gjithsesi këtu vihet re se në zonat

rurale vazhdojnë të dominojnë ndërtesat e ulëta me 1 kat. Një tjetër tendencë që vihet re është rritja e numrit të banesave të papërdorura ose me përdorim të përkohshëm. Në këtë kategori kanë ndikuar një pjesë e apartamenteve të cilat kanë mbetur të pashitura sidomos

it. Gjithashtu gjatë periudhës midis dy Censuseve të fundit, censusi i vitit 2001 deri në vitin 2011, del që është rritur ndjeshëm numri i apartamenteve që përdoren përkohësisht si shtëpi pushimi,

Nuk dihet

2011

2005

2000

1990

1980

Para 1960



shtëpi të dyta nga emigrantë që nuk jetojnë në Shqipëri aposhumë se një banesë. Grafiku 2.3 Inventari i ndërtesave sipas lartësisë (numrit të kateve) dhe vitit të ndërtimit

Burimi: CENSUS 2011 Duke qenë se Censusi ka si fokus regjistrimin e popullsisë dhe banesave, nuk ka një baztë dhënash të saktë për ndërtesat për përdorim komercial dhe publik. INSTAT publikon që nga viti 2005 të dhëna për lejet e reja të ndërtimit për çdo lloj objekti, duke përfshirë edhe të dhënat për ndërtime publike në infrastrukturëhistorike siç ka për banesat. Kjo bën që elementë duke nënvlerësuar riskunnëpërmjet krijimit të një baze të dhënash për këto ndërtesa. Pasi është vlerësuar risku i tërmeteve dhe inventari i ndërtesave kalohet në vlerësimin e vulnerabilitetit. Llogaritjet janë bërë për pesë skenarë të ndryshëm vulnerabiliteti për të 12 qarqet e Shqipërisë. Të dhënat janë llogaritur për 4 periudha kthimi: 50 vjet, 100 vjet, 200 vjet dhe 475 vjet. Këto periudha u korrespondojnë tërmeteve me magnituda të ndryshme. Në grafikun 2.4 paraqiten ndërtesat e shkatërruara si përqindje ndaj totalit të ndërtesave për të 4 periudhat e kthimit. Në rast të një tërmeti me PK 50 vjet ose 100 vjetnumri më i lartë i ndërtesave të mundshme për tu shkatërruar do të ishte në qarkun e Dibrës, ndërsa në rastin e një tërmeti me PK 475 vjet, që do të ishte një ngjarje katastrofike me ashpërsi shumë të madhe, vlerësohet se në qarkun e Fierit mund të shkatërrohen plotësisht nga 27madh në rast të një tërmeti të tillë do të ishin Durrësi 2326% e ndërtesave. Vëmë re se në qarqet që kanë rritje më të madhe të inventarit të ndërtesave të shoqëruar me vulnerabilitet të lartë si Durrësi e Fieri e Tirana kanë luhatje më të mëdha në dëmet e mundshme sipas skenarëve të ndryshëm. Në shtojcën 1 të këtij punimi jepen të dhënat e detajuara të llogaritjeve për secilin skenar dhe qark.

1 kat 2 kate



shtëpi të dyta nga emigrantë që nuk jetojnë në Shqipëri apo nga qytetarë që zotërojnë më

Grafiku 2.3 Inventari i ndërtesave sipas lartësisë (numrit të kateve) dhe vitit të ndërtimit

Duke qenë se Censusi ka si fokus regjistrimin e popullsisë dhe banesave, nuk ka një baztë dhënash të saktë për ndërtesat për përdorim komercial dhe publik. INSTAT publikon

nga viti 2005 të dhëna për lejet e reja të ndërtimit për çdo lloj objekti, duke përfshirë edhe të dhënat për ndërtime publike në infrastrukturë, por nuk ka të dhëna thistorike siç ka për banesat. Kjo bën që modeli të mos marrë në konsideratë këta elementë duke nënvlerësuar riskun. Në të ardhmen ky problem mund të tejkalohet nëpërmjet krijimit të një baze të dhënash për këto ndërtesa.

isku i tërmeteve dhe inventari i ndërtesave kalohet në vlerësimin e . Llogaritjet janë bërë për pesë skenarë të ndryshëm vulnerabiliteti për të

12 qarqet e Shqipërisë. Të dhënat janë llogaritur për 4 periudha kthimi: 50 vjet, 100 vjet, vjet dhe 475 vjet. Këto periudha u korrespondojnë tërmeteve me magnituda të

ndryshme. Në grafikun 2.4 paraqiten ndërtesat e shkatërruara si përqindje ndaj totalit të ndërtesave për të 4 periudhat e kthimit. Në rast të një tërmeti me PK 50 vjet ose 100 vjetnumri më i lartë i ndërtesave të mundshme për tu shkatërruar do të ishte në qarkun e Dibrës, ndërsa në rastin e një tërmeti me PK 475 vjet, që do të ishte një ngjarje katastrofike me ashpërsi shumë të madhe, vlerësohet se në qarkun e Fierit mund të

rrohen plotësisht nga 27-31% e të gjithë ndërtesave. Qarqet e tjerë me dëmin më të madh në rast të një tërmeti të tillë do të ishin Durrësi 23-31% e ndërtesave dhe Dibra 2526% e ndërtesave. Vëmë re se në qarqet që kanë rritje më të madhe të inventarit të ndërtesave të shoqëruar me vulnerabilitet të lartë si Durrësi e Fieri e Tirana kanë luhatje më të mëdha në dëmet e mundshme sipas skenarëve të ndryshëm. Në shtojcën 1 të këtij punimi jepen të dhënat e detajuara të llogaritjeve për secilin skenar dhe qark.

2 kate 3-5 kate 6-10 kate 11+ kate

ërisë


nga qytetarë që zotërojnë më

Grafiku 2.3 Inventari i ndërtesave sipas lartësisë (numrit të kateve) dhe vitit të ndërtimit

Duke qenë se Censusi ka si fokus regjistrimin e popullsisë dhe banesave, nuk ka një bazë të dhënash të saktë për ndërtesat për përdorim komercial dhe publik. INSTAT publikon

nga viti 2005 të dhëna për lejet e reja të ndërtimit për çdo lloj objekti, duke përfshirë , por nuk ka të dhëna të agreguara

modeli të mos marrë në konsideratë këta . Në të ardhmen ky problem mund të tejkalohet

isku i tërmeteve dhe inventari i ndërtesave kalohet në vlerësimin e . Llogaritjet janë bërë për pesë skenarë të ndryshëm vulnerabiliteti për të

12 qarqet e Shqipërisë. Të dhënat janë llogaritur për 4 periudha kthimi: 50 vjet, 100 vjet, vjet dhe 475 vjet. Këto periudha u korrespondojnë tërmeteve me magnituda të

ndryshme. Në grafikun 2.4 paraqiten ndërtesat e shkatërruara si përqindje ndaj totalit të ndërtesave për të 4 periudhat e kthimit. Në rast të një tërmeti me PK 50 vjet ose 100 vjet numri më i lartë i ndërtesave të mundshme për tu shkatërruar do të ishte në qarkun e Dibrës, ndërsa në rastin e një tërmeti me PK 475 vjet, që do të ishte një ngjarje katastrofike me ashpërsi shumë të madhe, vlerësohet se në qarkun e Fierit mund të

31% e të gjithë ndërtesave. Qarqet e tjerë me dëmin më të 31% e ndërtesave dhe Dibra 25-

26% e ndërtesave. Vëmë re se në qarqet që kanë rritje më të madhe të inventarit të ndërtesave të shoqëruar me vulnerabilitet të lartë si Durrësi e Fieri e Tirana kanë luhatje më të mëdha në dëmet e mundshme sipas skenarëve të ndryshëm. Në shtojcën 1 të këtij punimi jepen të dhënat e detajuara të llogaritjeve për secilin skenar dhe qark.

Nuk e di

2011

2005

2000

1990

1980

1960



Grafiku 2.4 Përqindja e ndërtesave të mundshme të shkatërruara për skenarë të ndryshëm tërmeti me periudha kthimi të ndryshme

Burimi: Autori

0.00%1.00%2.00%3.00%

% e ndërtesave të shkatërruara për skenarë të ndryshëm tërmeti me PK 50

SKENARI 1

0.00%

5.00%

10.00%

% e ndërtesave të shkatërruara për skenarë të ndryshëm tërmeti me

SKENARI 1

0.00%5.00%

10.00%15.00%20.00%


SKENARI 1

0.00%10.00%20.00%30.00%40.00%


SKENARI 1



Grafiku 2.4 Përqindja e ndërtesave të mundshme të shkatërruara për skenarë të ndryshëm tërmeti me periudha kthimi të ndryshme

% e ndërtesave të shkatërruara për skenarë të ndryshëm tërmeti me PK 50 vjet

SKENARI 2 SKENARI 3 SKENARI 4 SKENARI 5







ërisë


Grafiku 2.4 Përqindja e ndërtesave të mundshme të shkatërruara për skenarë të ndryshëm

% e ndërtesave të shkatërruara për skenarë të ndryshëm tërmeti me PK 50

SKENARI 5


SKENARI 5


SKENARI 5


SKENARI 5



Grafiku 2.5 Përqindja e ndërtesave të mundshme të dëmtuara për skenarë të ndryshëm tërmeti me periudha kthimi të ndryshme

Burimi: Autori

0.00%5.00%

10.00%15.00%

% e ndërtesave të dëmtuara për skenarë të ndryshëm tërmeti me

SKENARI 1

0.00%10.00%20.00%30.00%

% e ndërtesave të shkatërruara për skenarë të ndryshëm tërmeti

SKENARI 1

0.00%20.00%40.00%60.00%


SKENARI 1

0.00%20.00%40.00%60.00%


SKENARI 1



Grafiku 2.5 Përqindja e ndërtesave të mundshme të dëmtuara për skenarë të ndryshëm mi të ndryshme

% e ndërtesave të dëmtuara për skenarë të ndryshëm tërmeti me PK 50 vjet








ërisë


Grafiku 2.5 Përqindja e ndërtesave të mundshme të dëmtuara për skenarë të ndryshëm

% e ndërtesave të dëmtuara për skenarë të ndryshëm tërmeti me






Përsa i përket dëmtimit pjesor të ndërtesave (grafiku 2.5), qarqet më të riskuara janë Durrësi, Fieri dhe Elbasani. Në rast të një tërmeti me PK 475 vjet, vlerësohet se numri i ndërtesave të dëmtuara mund të shkojë nga 31-42% në Durrës, nga 39-44% në Fier dhe nga 35-40% në Elbasan. Me risk të lartë paraqitet edhe Tirana ku mund të dëmtohen 30-40% e ndërtesave në rast të një tërmeti të tillë. Ndërtesat e dëmtuara vlerësohen si të tilla ato të cilat bëhen të pabanueshme. Kërkojnë ndërhyrje madhore për tu vënë sërish në funksionim. Ndërkohë ndërtesat e cilësura të shkatërruara janë ato pjesërisht apo tërësisht të shembura, të cilat nevojitet të rindërtohen nga e para. Në tabelën 2.4 jepen të dhënat për koston e ndërtimit për m2 sipas qarqeve, të dhëna të cilat do të përdoren në të dy modelet, edhe për tërmetet edhe për përmbytjet. Kosto e ndërtimit për vitin 2012 është llogaritur si kosto e miratuar për vitin 2011 nga Enti Kombëtar i Banesave dhe e përditësuar me Indeksin e Kushtimit në Ndërtim për 3-mujorin e tretë të vitit 2012. Gjithashtu në këtë tabelë paraqiten dhe sipërfaqja mesatare në m2 dhe koefiçienti i banimit (përqindja e banesave të banuara) që janë përdorur gjithashtu në model. Vihet re lehtësisht që dominojnë ndërtesat me sipërfaqe të vogël, duke qenë se në shumicën e vendit dominojnë ndërtesat e ulëta dhe me hapësira relativisht të vogla, si dhe shumica e apartamenteve janë në përmasa shumë të vogla. Tabela 2.4 Kosto e ndërtimit për m2, sipërfaqja mesatare dhe koefiçienti i banimit sipas qarqeve

Qarku Kosto Ndërtimi 2012 m2

Sipërfaqja mesatare m2

Koefiçienti i banimit

Berat 29,997 68.90 74.67%

Dibër 30,681 68.50 74.94%

Durrës 30,041 110.33 80.30%

Elbasan 29,657 78.33 82.82%

Fier 29,971 75.19 77.76%

Gjirokastër 30,681 77.79 69.42%

Korçë 30,263 79.24 78.47%

Kukës 30,846 75.10 76.58%

Lezhë 30,519 91.36 74.98%

Shkodër 30,508 83.62 81.18%

Tiranë 30,239 147.55 82.55%

Vlorë 30,479 102.26 67.58%

Mesatare vendi 30,323 88.18 78.33% Burimi: Enti Kombëtar i Banesave & INSTAT (CENSUS 2011) 2.4.2.2 Të dhënat për përmbytjet Të dhënat për riskun e përmbytjeve dhe vulnerabilitetin e qarqeve të ndryshme nga përmbytjet janë paraqitur në grafikun 2.6. Siç mund të pritet qarqet më të riskuara janë



qarku i Shkodrës, Fierit dhe Lezhës. Për një skenar të përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjet, vlerësohet se ndërtesat e përmbytura mund të arrijnë në 30 mijë në Shkodër, në 21 mijë në Fier dhe rreth 17 mijë në Lezhë. Ndërkohë popullsia e prekur mund të arrijë në 250 mijë njerëz në Shkodër, 120 mijë në Fier dhe 90 mijë në Lezhë. Skenari ekstrem i përmbytjes së njëkohshme në të gjithë zonat e riskuara nga lumenjtë do të bënte që të prekej direkt (të përmbytej) rreth 20% e popullsisë së vendit dhe rreth 15% e inventarit të ndërtesave. Grafiku 2.6 Ndjeshmëria ndaj përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjet

Burimi: UNDP, Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003 Në tabelën 2.5 jepen të dhënat për sipërfaqet e përmbytura sipas lumenjve të ndryshëm sipas skenarit të marrë në konside Tabela 2.5 Sipërfaqja nën risk për tu përmbytur skenari me periudhë kthimi 100 vjet

Lumi Qarku

Buna Shkodër, Lezhë

Drini Shkodër, Lezhë

Mati Lezhë, Durrës

Ishmi Lezhë, Durrës

Erzeni Durrës, Tiranë

Semani Berat, Fier

Shkumbini Elbasan, Tiranë, Fier

Vjosa Fier, Vlorë

Burimi: Bogdani & Selenica (1996)

050,000

100,000150,000200,000

250,000300,000

Ndjeshmëria ndaj përmbytjeve me



ierit dhe Lezhës. Për një skenar të përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjet, vlerësohet se ndërtesat e përmbytura mund të arrijnë në 30 mijë në Shkodër, në 21 mijë në Fier dhe rreth 17 mijë në Lezhë. Ndërkohë popullsia e prekur mund të arrijë

jerëz në Shkodër, 120 mijë në Fier dhe 90 mijë në Lezhë. Skenari ekstrem i përmbytjes së njëkohshme në të gjithë zonat e riskuara nga lumenjtë do të bënte që të prekej direkt (të përmbytej) rreth 20% e popullsisë së vendit dhe rreth 15% e inventarit të

Grafiku 2.6 Ndjeshmëria ndaj përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjet

Burimi: UNDP, Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, 2003

Në tabelën 2.5 jepen të dhënat për sipërfaqet e përmbytura sipas lumenjve të ndryshëm sipas skenarit të marrë në konsideratë

Tabela 2.5 Sipërfaqja nën risk për tu përmbytur skenari me periudhë kthimi 100 vjet

Qarku Sipërfaqja e riskuar për tu përmbytur (ha)

Shkodër, Lezhë 8,500

Shkodër, Lezhë 12,000

Lezhë, Durrës 8,000

Lezhë, Durrës 5,000

Durrës, Tiranë 4,500

Berat, Fier 30,000

Elbasan, Tiranë, Fier 10,000

Fier, Vlorë 22,000

Totali 100,000 Burimi: Bogdani & Selenica (1996)

Ndjeshmëria ndaj përmbytjeve me PK 100 vjet

Ndertesa Popullsi

ërisë


ierit dhe Lezhës. Për një skenar të përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjet, vlerësohet se ndërtesat e përmbytura mund të arrijnë në 30 mijë në Shkodër, në 21 mijë në Fier dhe rreth 17 mijë në Lezhë. Ndërkohë popullsia e prekur mund të arrijë

jerëz në Shkodër, 120 mijë në Fier dhe 90 mijë në Lezhë. Skenari ekstrem i përmbytjes së njëkohshme në të gjithë zonat e riskuara nga lumenjtë do të bënte që të prekej direkt (të përmbytej) rreth 20% e popullsisë së vendit dhe rreth 15% e inventarit të

Grafiku 2.6 Ndjeshmëria ndaj përmbytjeve me periudhë kthimi 100 vjet

Në tabelën 2.5 jepen të dhënat për sipërfaqet e përmbytura sipas lumenjve të ndryshëm

Tabela 2.5 Sipërfaqja nën risk për tu përmbytur skenari me periudhë kthimi 100 vjet Sipërfaqja e riskuar për

tu përmbytur (ha)

Ndjeshmëria ndaj përmbytjeve me



2.4.3 Rezultatet dhe interpretimi Modeli i ndërtuar ka synim final vlerësimin e dëmeve në vlerë monetare në rastet e ngjarjeve katastrofike si tërmetet apo përmbytjet. 2.4.3.1 Rezultatet e modelit për tërmetet

Të dhënat për dëmet e mundshme nga tërmetet janë llogaritur për 4 periudha kthimi prej 50 vjet, 100 vjet, 200 vjet dhe 475 vjet. Në secilin rast janë marrë 5 skenarë vulnerabiliteti. Rezultatet tregojnë që këto lloj katastrofash mund të kenë pasoja shumë të rënda për ekonominë e vendit. Dëmi maksimal në rastin e një tërmeti me periudhë kthimi 50 vjet (sipas skenarit më të keq të vulnerabilitetit) mund të arrijë në 18 miliardë lekë ndërsa për rastin më ekstrem me periudhë kthimi 475 vjet deri në 255 miliardë lekë. Këto vlera i korrespondojnë 1.41% dhe gati 20% të PBB të Shqipërisë, sipas të dhënave të vitit 2012. Rënia e një tërmeti me periudhë kthimi 475 vjet, me magnitudë rreth 7 ballë (i ngjashëm me tërmetin në Haiti të vitit 2010) do ta gjunjëzonte vendin ekonomikisht. Pasojat sociale do të ishin gjithashtu të pallogaritshme dhe me shumë mundësi çdo lloj sistemi në vend mund të shkonte në kolaps. Sigurisht një ngjarje e tillë e ka probabilitetin tepër të ulët, gjithsesi duhet të kihet parasysh. Edhe në rastin e një tërmeti me PK = 50 vjet, rezultatet që jep modeli janë preokupuese, në terma të PBB variojnë nga 0.11-1.41% në varësi të zonës ku mund të godasë tërmeti. Rezultatet e nxjerra nga modeli janë në koherencë me të dhënat faktike të shumë vendeve në zhvillim me kushte të ngjashme me Shqipërinë të cilat janë goditur nga tërmete në dekadat e fundit. Në çdo skenar apo periudhë kthimi, dëmi më i madh do të shkaktohej nga një tërmet në Tiranë. Kjo është e kuptueshme përderisa aty është e përqendruar një pjesë e madhe e pasurisë së vendit, gati 40% e bizneseve dhe rreth 18.5% e ndërtesave të vendit. Pas Tiranës qarqet më të riskuar përsa i përket dëmeve janë Durrësi dhe Fieri, kurse më pak i riskuar është qarku i Kukësit dhe ai i Lezhës. Ndarja e dëmeve ndërmjet dëmeve direkte dhe indirekte është në raportin 4 me 1, pra rreth 80% e dëmeve në të gjithë skenarët janë dëme direkte. Bën përjashtim Tirana që këtë raport e ka 70% me 30%. Kjo shpjegohet lehtësisht me përqendrimin e madh të bizneseve në Tiranë dhe dëmet që do të rridhnin nga ndërprerja e aktivitetit të biznesit. Modeli sigurisht ka kufizimet e veta, gjithsesi në terma agregatë të dhënat kanë një besueshmëri të mirë. Modeli nuk merr parasysh një pjesë të dëmeve që mund të jenë me rëndësi, si dëmtimet në infrastrukturë. Për fat, një pjesë e objekteve me rëndësi strategjike dhe me pasoja të rënda, si digat e hidrocentraleve në lumin Drin dhe tuneli i Thirrës në rrugën Durrës-Kukës, janë në zona me risk të ulët sizmik, krahasuar me pjesën tjetër të vendit. Gjithashtu të dhënat janë mesatarizuar në nivel qarku, por sigurisht ka luhatje ndonjëherë të konsiderueshme brenda kësaj ndarjeje. Kështu në qarkun e Tiranës dëmi do të ishte tepër i madh nëse tërmeti godet qytetin e Tiranës, por relativisht i ulët nëse godet vetëm në zona rurale. Rezultatet e modelit mund të përmirësohen ndjeshëm nëse të dhënat janë të mirëpërcaktuara në nivel lokal (bashkie/komune) dhe të dhëna të sa më të sakta për karakteristikat dhe tipologjinë e ndërtimeve në secilën zonë.



Grafiku 2.7 Dëmet totale për skenarë të ndryshëm tërmetesh me periudha kthimi të ndryshme

Burimi: Autori

05,000,000,000

10,000,000,00015,000,000,00020,000,000,000

Dëmet nga tërmeti me periudhë kthimi 50 vjet

SKENARI 1

020,000,000,00040,000,000,00060,000,000,000


SKENARI 1

50,000,000,000100,000,000,000150,000,000,000


SKENARI 1

100,000,000,000200,000,000,000300,000,000,000


SKENARI 1



Grafiku 2.7 Dëmet totale për skenarë të ndryshëm tërmetesh me periudha kthimi të

05,000,000,000

10,000,000,00015,000,000,00020,000,000,000



020,000,000,00040,000,000,00060,000,000,000



050,000,000,000

100,000,000,000150,000,000,000



0100,000,000,000200,000,000,000300,000,000,000



ërisë


Grafiku 2.7 Dëmet totale për skenarë të ndryshëm tërmetesh me periudha kthimi të


SKENARI 5


SKENARI 5


SKENARI 5


SKENARI 5



Në grafikun 2.7 paraqiten dëmet e mundshme sipas secilit skenar për tërmetet me periudha kthimi të marrë në konsideratë.

2.4.3.2 Rezultatet e modelit për përmbytjet Përsa i përket përmbytjeve kemi llogaritur gjithsej 27 skenarë të mundshëm në varësi të supozimeve për vulnerabilitetin në dy variabla, raportin e dëmit mesatar (RDM) në ndërtesa dhe dëmin mesatar në bujqësi. Skenarët për RDM paraqiten në tabelën 2.6 në formë matrice. Për dëmet në bujqësi kemi marrë si skenar bazë koston prej 127.500 lekë për ha tokë të përmbytur dhe dy skenarë të tjerë me rritje 10% dhe 30% të dëmeve. Tabela 2.6 Matrica RDM për vlerësimin e dëmit mesatar në ndërtesa nga përmbytja

Modeli Lartësia e ujit MURL ICPR HYDROTEC

0.5 m 1.00% 1.50% 19.09%

1 m 2.00% 4.00% 27.00%

1.5 m 3.00% 7.50% 33.07% Burimi: Autori Nga llogaritjet dhe skenarët e aplikuar rezultojnë disa konkluzione që japin idenë se cilat mund të jenë efektet direkte e një përmbytje të këtyre përmasave (PK = 100 vjet). Kështu dëmet nga një skenar masiv përmbytjesh në të gjithë vendin njëkohësisht mund të arrijnë nga 20 miliardë lekë (nëse përdorim modelin MURL të dëmit potencial) deri në 95 miliardë lekë nëse përdorim modelin HYDROTEC (tabela 2.7). Skenari ekstrem çon në dëme që shkojnë deri në 7.5% të prodhimit të brendshëm bruto të një viti në Shqipëri. Një katastrofë e tillë sigurisht mund të ndikonte në afatin e gjatë në stabilitetin makroekonomik të vendit. Qarqet më të rrezikuara dhe me potencial për dëme më të mëdha janë qarku i Shkodrës dhe i Fierit. Qarku i Shkodrës ka në çdo lloj skenari dëmet më të mëdha në përmbytje ndërtesash banimi, si pasojë e ndërtimeve të shumta në zona me risk të lartë përmbytjeje. Ndërsa qarku i Fierit ka një risk të lartë për dëme potenciale në bujqësi, për shkak të sipërfaqes tepër të madhe të tokës bujqësore të rrezikuar. Dëmet në Shkodër mund të arrijnë deri në 42% të dëmeve totale të vendit në skenarin më të keq. Lumenjtë që mund të shkaktojnë dëmet më të mëdha në rast përmbytjesh masive janë Drini, Semani dhe Buna. Nëse ndodh skenari i përmbytjeve vetëm në lumenjtë Drini dhe Buna dëmet mund të arrijnë në 45-46 miliardë lekë (modeli HYDROTEC) në skenarin më të keq. Në përmbytjet e vitit 2009-2010 dëmet u vlerësuan në dy VKM të vitit 2010 në rreth 800 milionë lekë për qarkun Lezhë dhe Shkodër. Sigurisht vlerësimet që vijnë nga modeli i paraqitur kanë kufizimet e veta. Elementi i parë që mund të diskutohet është vlerësimi për dëmin mesatar për çdo ndërtesë dhe për dëmin mesatar në bujqësi nga përmbytjet. Këtu mund të drejtohen përpjekjet në të ardhmen për të përcaktuar me saktësi nivelin e dëmeve. Nëse do të vlerësonim dhe një pjesë të dëmeve indirekte që shkaktohen nga përmbytjet (nuk dëmtohet vetëm ndërtesa



por edhe pajisjet brenda) mund të vlerësojmë që modeli i tretë HYDROTEC i afrohet më shumë realitetit. Tabela 2.7 Matrica e dëmve maksimale nga përmbytja

Dëmet Totale, në lekë Maximum h = 1.5 m

MURL IPCR HYDROTEC Skenari bazë kosto 19,937,700,975 30,719,252,438 91,977,899,159

10% rritje dëme bujqësi 21,212,700,975 31,994,252,438 93,252,899,159

30% rritje dëme bujqësi 23,762,700,975 34,544,252,438 95,802,899,159

Skenari bazë kosto Maximum h = 1.5 m Qarqet më të prekur MURL IPCR HYDROTEC Durrësi 1,815,192,153 2,954,061,956 9,424,895,325

Fieri 7,729,709,620 9,924,690,716 22,396,139,930

Lezha 3,014,260,958 4,633,889,001 13,836,295,768

Shkodra 4,954,614,058 9,995,910,146 38,639,559,170

Skenari bazë kosto Maximum h = 1.5 m Qarqet më të prekur MURL IPCR HYDROTEC Buna 2,757,261,890 5,267,529,724 19,530,375,937

Drini 3,723,438,963 7,013,597,407 25,707,628,086

Semani 4,866,014,206 6,427,535,515 15,299,791,289

Vjosa 3,121,349,757 3,595,874,393 6,292,029,685 Burimi: Autori Mjaft e rëndësishme është të rikujtojmë që ky model, ndryshe nga ai për tërmetet vlerëson vetëm dëmet direkte të përmbytjeve. Dëmet indirekte si dëmtimi i infrastrukturës, ndërprerja e biznesit apo efektet inflacioniste në kërkesë nuk janë marrë parasysh.

Kapitulli 3 – Transferimi i riskut të katastrofave


KAPITULLI 3 TRANSFERIMI I RISKUT TË KATASTROFAVE

3.1 Katastrofat dhe industria e sigurimeve Në momentin që flasim për risqe të pastra, siç janë risqet nga fatkeqësitë natyrore, gjëja e parë që të shkon ndër mend është aktivititeti i sigurimeve. Industria e sigurimeve është nga industritë më të vjetra në sektorin financiar, me një eksperiencë mbi 400 vjeçare. Për shekuj kjo industri ka funksionuar si amortizator për risqet e ndryshme (jo të karakterit spekulativ) të ekonomive të zhvilluara. Megjithatë për shumë kohë katastrofat nuk kanë qenë pjesë e këtij mekanizmi, për shkak të karakteristikave të tyre dhe mënyrës sesi kanë funksionuar praktikat në industrinë e sigurimeve. Sot situata ka ndryshuar dhe pjesa më e madhe e katastrofave natyrore ose me natyrë njerëzore janë pjesë e produkteve të industrisë së sigurimeve. Madje duke parë zhvillimet në këto tregje mund të themi se sigurimi nga katastrofat ka marrë një rol gjithnjë e më tepër të rëndësishëm në botën e sigurimeve. Në një pjesë të vendeve të zhvilluara, disa elemente të ngjarjeve katastrofike janë të parashikuara me ligj si sigurime të detyrueshme. Gjithashtu për shkak të marrëdhënieve me palë të treta, për disa ndërmarrje, si institucionet e kreditit (bankat) shpesh herë trajtohet pothuajse si i detyrueshëm procesi i mbulimit me sigurim të riskut nga ngjarje katastrofike për të bërë të mundur marrjen e një kredie, si në rastin e kredive hipotekore për shtëpi. 3.1.1 A është risku i katastrofave një risk i sigurueshëm? Risku i katastrofave ka pothuajse të gjitha karakteristikat e një risku të sigurueshëm. Ai është një ngjarje e rastit, me probabilitet relativisht të ulët, dhe numër të lartë ekspozimesh të ngjashme. Sot, shumë kompani sigurimi ofrojnë produkte që mbulojnë një pjesë të mirë të risqeve nga ngjarje katastrofike. Megjithatë, ndodh që kompanitë e sigurimit nuk marrin përsipër mbulimin e disa lloje risqesh katastrofike, pavarësisht se këto nuk mund të grupohen si risqe të pasigurueshme, duke u bazuar në përkufizimin klasik të një risku të tillë. 3.1.1.1 Parimet e sigurimit dhe ngjarjet katastrofike Industria e sigurimeve është qeverisur prej shekujsh nga disa parime të cilat mundësojnë ekzistencën dhe mirëfunksionimin e saj. Që një lloj risku të mund të transferohet nga individët e ekspozuar ndaj riskut tek një subjekt që e merr përsipër atë (kompania e sigurimeve, siguruesit) duhet të plotësohen një sërë kushtesh që kjo të bëhet e mundur. Parimet e sigurimeve përfshijnë një sërë elementësh si:

• Ekzistenca e një risku të sigurueshëm - një ngjarje që shkakton dëm ekonomik të matshëm, që është e papritur dhe aksidentale, jo e shkaktuar me qëllim dhe e pamundur të parashikohet se kur mund të ndodhë.

• Numër i lartë ekspozimesh të njëjta – i njëjti risk ndodh shumë herë me ashpërsi të ndryshme, por përgjithësisht me një lidhje (të njohur si trekëndëshi i Henrikut)



ku shumica e ngjarjeve që prodhojnë riskun kanë ashpërsi të vogël, pak kanë ashpërsi të moderuar dhe shumë pak ashpërsi të lartë. Numri i lartë i ekspozimeve lejon përcaktimin e një probabiliteti mesatar të ndodhjes së ngjarjes që “prodhon” risk duke shfrytëzuar ligjin e numrave të mëdhenj dhe teknikat aktuariale47. Kjo bën që ndonëse një ngjarje e veçantë nuk mund të parashikohet se kur do të ndodhë dhe çfarë dëmesh do të shkaktojë, për tërësinë e ekzpozimeve ndaj të njëjtit risk, kjo mund të parashikohet mjaft mirë.

• Interes i sigurueshëm – individi që sigurohet duhet të ketë interes ekonomik mbi objektin që siguron.

• Dëmshpërblimi – risku transferohet kundrejt një çmimi që paguhet për këtë (primi i sigurimit) dhe në rastin kur ngjarja vërtetohet, ndodh, i siguruari duhet të rivihet në pozicionin ekonomik që ishte para ndodhjes së ngjarjes nëpërmjet dëmshpërblimit nga kompania e sigurimit.

• Mirëbesimi – kontrata e sigurimit dhe marrëdhëniet midis palëve në kontratë duhet të jenë të drejtuara nga mirëbesimi dhe sinqeriteti midis palëve dhe informacion i saktë mbi faktet materiale lidhur me objektin e riskuar. Kjo e bën botën e sigurimeve mjaft të veccantë, prej të cilës buron një konkluzion shumë i rëndësishëm: të dy palët, të siguruarit dhe siguruesit, janë të interesuar që ngjarja të mos ndodhë.

• Subrogimi – transferimi i të drejtave të rekuperimit të humbjeve nga i siguruari tek siguruesi

Nga sa kemi diskutuar deri tani lidhur me katastrofat mund të themi se në përgjithësi risku nga katastrofat natyrore dhe njerëzore mund të futet në kategorinë e risqeve të sigurueshme duke qenë se kënaq shumicën e parimeve të përmendura më sipër, përveç njërit: numrit të ekspozimeve. Parimi i numrit të lartë të ekspozimeve mbështetet në logjikën që sigurohet një ngjarje që ka një numër të madh rastesh që mund të ndodhin, me ashpërsi të vogël për secilin dhe në realitet vetëm një pjesë e vogël e të ekspozuarve dëmtohen. Ndërsa katastrofat, nga vetë përkufizimi, janë ngjarje që ndodhin rrallë, kanë probabilitet shumë të ulët, ndaj të cilave janë të ekspozuar të gjithë individët/subjektet në një zonë të caktuar dhe ashpërsia është e madhe. Pra në vend të ngjarjeve me denduri të madhe dhe ashpërsi të vogël, këtu kemi të bëjmë me ngjarje me denduri të vogël dhe ashpërsi të madhe. Ky është një problem për shërbimin e aktuaristikës në sigurime, pasi nuk mund të përcaktojë mundësinë e ndodhjes së ngjarjes dhe dëmet e pritshme prej saj (Jaffe & Russell 1996). Megjithatë, siç e diskutuam në kapitullin 2 të punimit, risku i katastrofave mund të modelohet, jo nëpermjet teknikave aktuaristike, por nëpërmjet një procesi që përfshin njohuri shkencore nga disa disiplina. 47 Aktuaristika është shkenca që merret me vlerësimin e probabiliteteve të ndodhjes së ngjarjeve të sigurueshme, humbjeve të mundshme, primeve që duhen vendosur për shitjen e policave të sigurimit për këto ngjarje si dhe rezervat që duhet të mbahen për të mbuluar humbjet e mundshme.



Një ndër problemet themelore të lidhura ngushtë me riskun e katastrofave është risku i kovariancës. Parimi i ekspozimeve të shumta indirekt presupozon që ka një numër të lartë risqesh specifike (idiosinkratike) për individë të ndryshëm të cilët nuk janë të korreluar me njëri-tjetrin. E thënë thjesht: risku që makina ime të pësojë aksident nuk është i korreluar (korrelacion 0) me riskun që makina juaj të pësojë aksident. Kjo gjë nuk vërtetohet tek katastrofat të cilat godasin një zonë të tërë dhe risku që shtëpia ime dhe ajo e komshiut të dëmtohen nga tërmeti janë të korreluar pozitivisht, madje me shumë mundësi janë të korreluar në mënyrë pothuajse perfekte. Ekzistenca e riskut të kovariancës i ndan risqet në risqe specifike (të veçanta apo idiosinkratike) dhe risqe kryesore (apo risqe të kovariancës). Për shekuj me radhë industria e sigurimeve nuk e ka marrë në konsideratë mundësinë e mbulimit të ngjarjeve me risk të lartë kovariance, të risqeve kryesore. Ekzistenca e risigurimit (koncepti i ndarjes së risqeve) dhe teknikat e optimizimit e kanë shmangur këtë problem dhe sot pjesa më e madhe e katastrofave janë ngjarje të sigurueshme. Dy sfida të tjera me të cilat përballen sigurimet në përgjithësi (jo vetëm në rastin e ngjarjeve katastrofike) janë “zgjedhja e keqe” (adverse selection) dhe risku moral (moral hazard). Zgjedhja e keqe ka të bëjë me faktin që në jetën e përditshme, përgjithësisht, tentojnë të sigurohen vetëm individët me risk mesatar dhe të lartë, ndërkohë që probabiliteti që llogarisin aktuarët merr në konsideratë të gjithë ekspozimet ndaj riskut. Ndërsa risku moral lidhet me “shkujdesjen” e individëve dhe mungesën e kontrollit ndaj riskut në rastet kur ata janë të siguruar. Në rastin e katastrofave këto nuk paraqesin problema të mëdha dhe të veçanta. Njerëzit nuk mund të ndikojnë fare mbi ndodhjen ose jo të një ngjarje katastrofike dhe as në ashpërsinë e saj. Pra nuk mund të marrin masa për ta kontrolluar këtë risk apo për ta evituar atë. Duke qenë risk kryesor, të gjithë janë të ekspozuar njësoj ndaj tij (në kuptimin fizik jo të vlerës së dëmeve të mundshme ekonomike). Situata ndryshon për rastin e riskut moral kur qeveria luan rolin e “siguruesit të nivelit të fundit” siç do ta shohim në vijim të këtij punimi. 3.1.1.2 Pamundësitë e sigurimit të katastrofave Nëse risku nga katastrofat mund të quhet i sigurueshëm a mund të sigurohet gjithnjë dhe në çdo lloj rrethane ky lloj risku? Sigurisht që jo në të gjitha rastet është e mundur të sigurohet një katastrofë. Në situata kur probabiliteti i ndodhjes së ngjarjes është shumë i vështirë për tu vlerësuar, me gjithë përdorimin e njohurive shkencore dhe teknikave aktuariale, kompania e sigurimit e ka të vështirë të marrë riskun përsipër. Pa një vlerësim të mirë të probabilitetit të riskut, ekziston mundësia që risku të nënvleftësohet (të merret përsipër më shumë risk se ç’duhet) ose të mbivlerësohet duke vendosur një çmim (prim) të lartë e të pajustifikueshëm. Sigurimin e riskut të katastrofave e pengon edhe një vështirësi tjetër. Kjo ka lidhje me pamundësinë për të transferuar një pjesë të riskut nga vetë kompanitë e sigurimit. Për natyrën që paraqet risku i katastrofave, është i domosdoshëm transferimi i tij tek risiguruesit. Ndryshe siguruesi direkt rrezikon falimentimin në rast ndodhje të ngjarjes katastrofike. Jaffe & Russell (1996) shpjegojnë që nga natyra e tij risku katastrofik nuk mund të trajtohet si i pasigurueshëm. Ai i plotëson kriteret për të qenë i sigurueshëm,



sidomos në kontekstin e një sigurimi global (ndërkombëtar). Një problem madhor paraqet fakti që kompanitë e sigurimit nuk mund të alokojnë kapital paraprakisht për të mbuluar humbje të mundshme të mëdha nga katastrofat edhe kur janë të pritshme ngjarje të tilla. Rregullat kontabël (FASB 5) i pengojnë kompanitë e sigurimit të alokojnë kapital për ngjarje që nuk kanë ndodhur ende. Edhe nëse kompanitë e sigurimit mund të gjejnë një mënyrë për të alokuar kapital në formën e rezervave për të përballuar humbjet nga katastrofat, llogaritja e probabilitetit të ndodhjes së ngjarjes e vështirëson këtë proces. Shkurt, kompania e sigurimit duhet të zgjidhë problemin e përshtatjes së primeve që ajo merr nga policat e sigurimit të katastrofave, me dëmet që mund të paguajë për to. Primet janë të shtrira në mënyrë uniforme në kohë dhe në shuma të vogla, ndërsa dëmet janë në shuma të mëdha dhe ndodhin në një moment të vetëm. Ose kompania do të përshtasë primet ndaj dëmeve duke i akumuluar ato në njëfarë forme, ose do të përshtasë fenomenin e kundërt, dëmet ndaj primeve (Jaffe & Russell 1996). Mundësia e dytë duket më e përshtatshme nëse mendojmë format alternative të transferimit të riskut të katastrofave që diskutohen gjerësisht në paragrafet e tjerë të këtij kapitulli. 3.1.2 Sigurimi i katastrofave Produket për sigurimin e katastrofave ofrohen në mënyrë të ngjashme me produktet e tjera të sigurimeve. Në shumicën e rasteve nuk ka polica të veçanta për ngjarjet katastrofike, por këto lloj risqesh janë të përfshira në policat e sigurimit ndaj risqeve të ngjarjeve natyrore, zjarrit, etj. Në mënyrë tipike kontratat e sigurimit janë vjetore, me përjashtim të disa llojeve të kontratave të sigurimit të jetës, të cilat mund të kenë kohëzgjatje më të madhe. Sigurimi i plotë synon të transferojë sa më shumë risk të jetë e mundur nga i siguruari tek siguruesi. Shuma e siguruar është e lartë, zakonisht tentohet të sigurohet vlera e plotë e objektit të riskuar. Pjesët e zbritshme janë të vogla ose nuk përdoren fare dhe nuk aplikohet vetësigurimi. Përjashtimet nga sigurimi janë minimale dhe përfshijnë vetëm raste të veçanta të cilësuara si të pasigurueshme (shih paragrafin 3.1.4.6 në vijim). Sigurimet e pjesshme ofrojnë mbulim për një pjesë të riskut nëpërmjet pagimit të një primi më të ulët. Kjo realizohet nëpërmjet aplikimit të pjesëve të zbritshme në formën e eksesit ose franshizës. Në varësi të pjesës së riskut që kërkohet të transferohet përcaktohet edhe pjesa e zbritshme. Në shumën e siguruar paraqesin rëndësi të madhe studimore dhe analitike vlerat tavan. Në qoftë se tek pjesët e zbritshme, në një kontratë klasike sigurimi, i siguruari mban pjesën e parë të dëmeve dhe siguruesi mbulon pjesën mbi një vlerë kufi të caktuar, tek tavani i shumës së siguruar ndodh e kundërta. Këtu siguruesi mbulon dëmet fillestare deri në një vlerë të caktuar dhe mbi këtë vlerë mbulohen nga vetë i siguruari. Përjashtimet apo kufizimet e llojeve të mbulimit në kontratë janë gjithashtu një formë e sigurimit pjesor. Duke përjashtuar një pjesë të risqeve katastrofike nga mbulimi me sigurim mund të ofrohet një mbulim me kosto më të ulët. Sigurimet nga katastrofat mbulojnë këto elementë:



• Sigurimi i banesave. Në shumë vende sigurimi i banesave nuk është sigurim i

detyrueshëm. Për banesat ofrohet mbulim nga ngjarje katastrofike si tërmetet, uraganet, përmbytjet, ciklonet, etj. Zakonisht përdoret kosto e zëvendësimit si bazë për dëmshpërblimin. Në rastet kur prona është e shkatërruar totalisht dhe nuk rindërtohet ose zëvendësohet, përdoret vlera aktuale monetare (vlera e zëvendësimit minus amortizimin). Shpesh përdoren sigurime pjesore në formën e përjashtimeve ose pjesëve të zbritshme.

• Sigurimi i pronave të karakterit tregtar dhe industrial . Është i ngjashëm me sigurimin e banesave por ka specifika dhe zakonisht bëhet fjalë për sigurim në vlera të mëdha. Përveç risqeve të zakonshme, këtu, ofrohet mbulim dhe nga ngjarje të tilla si aktet terroriste, sidomos pas ngjarjeve të 11 shtatorit 2001 në SHBA. Sigurimi i pronave tregtare dhe industriale dhe i ndërtesave publike është shumë më kompleks se sigurimi i banesave, i cili ka zakonisht kontratë standarde.

• Sigurimi i automjeteve. Në mënyrë tipike, kontratat e sigurimit të automjeteve të tipit kasko (all-risk) përfshijnë edhe mbulime pjesore për ngjarje katastrofike si përmbytjet, uraganet, etj. Aplikimi i pjesëve të zbritshme është tipik në këtë lloj sigurimi.

• Sigurimi i ndërprerjes së biznesit48. Është një lloj mbulimi që dëmshpërblen bizneset për të ardhurat e munguara si pasojë e ndërprerjes së plotë ose të pjesshme të aktivitetit normal në rastet kur ndodh një katastrofë. Në shumicën e rasteve shuma e mbuluar është e kufizuar dhe e përcaktuar në kontratë.

• Sigurimi i jetës. Në mënyrë tipike policat e sigurimit të jetës ofrojnë mbulim edhe për rastet e humbjes së jetës si pasojë e ngjarjeve katastrofike. Zakonisht policat e sigurimit të jetës janë individuale, ndonëse aplikohen edhe polica të sigurimit të jetës në grup. Për ngjarjet katastrofike kjo mund të përbëjë shtesë risku për siguruesin nëse të siguruarit ndodhen të gjithë në të njëjtën zonë të riskuar nga katastrofat.

• Sigurimi i shëndetit dhe sigurimi i punonjësve. Ky lloj sigurimi mbulon risqet e dëmtimit të shëndetit nga katastrofat dhe ofron mbulim për shpenzimet mjekësore të diagnostikimit, shërbimit spitalor, medikamenteve, etj. Në rastet kur personi i dëmtuar ka dëmtime të përkohshme ose të përhershme që kufizojnë aftësinë e tij për punë, sigurimi mund të mbulojë edhe të ardhurat e humbura nga paaftësia për punë.

• Sigurimi i përgjegjësisë. Edhe sigurimi i përgjegjësisë mund të kenë brenda mbulim për elemenët nga ngjarjet katastrofike. Bëhet fjalë kryesisht për përgjegjësinë në ndërtim dhe në ndërtesat e dhëna me qera por edhe për elementë të tjerë. Nëse dëmet ndodhin si pasojë e mungesës së masave mbrojtëse apo

48 Në disa raste dhe në disa vende haste termi fitim i munguar



neglizhencës në respektimin e normave teknike, këto raste mbulohen nga policat e sigurimit të përgjegjësisë.

• Sigurimet në bujqësi. Janë një klasë më vete e sigurimeve të cilat janë specifike për veprimtarinë bujqësore, blegtorinë, frutikulturën etj. Bujqësia është një sektor që mund të preket fort nga katastrofa të ndryshme si përmbytjet, uraganet, stuhitë, breshëri, temperaturat ekstreme, etj. Sigurimi në bujqësi ofron mbulim për këto ngjarje.

Kunreuther & Kerjan (2009) përcaktojnë që duhet të jenë dy parime bazë që drejtojnë sigurimin nga katastrofat: 1) primet duhet të reflektojnë riskun e marrë përsipër dhe 2) çdo lloj ndihme për të siguruarit në zona me risk të lartë natyror duhet të jepet në formën e fondeve të përgjithshme publike dhe jo në formën e subvencioneve për sigurimet. Ata kanë propozuar krijimin e kontratave afatgjata të sigurimit (LTI – Long Term Insurance) si një mjet më i përshtatshëm për sigurimin nga katastrofat. Sipas tyre vlera e një kontrate të tillë është më e madhe sepse 1) redukton kostot e transaksioneve për të siguruarit nëse nuk rinovojnë policën tek i njëjti sigurues dhe për siguruesit nëse policat anullohen dhe 2) redukton pasigurinë për rritjen ose jo të primeve në rast të ndodhjes së një katastrofe. Gjithsesi forma mbizotëruese e kontratave të sigurimit edhe sot vazhdon të jetë ajo e kontratave njëvjeçare të sigurimit. 3.1.3 Sigurimi i katastrofave, të dhëna për primet/dëmet në botë Industria e sigurimeve ka zhvillime të ndryshme në vende të ndryshme të botës. Historikisht ka patur një lidhje të drejtë, të fortë midis zhvillimit ekonomik të një vendi dhe nivelit të zhvillimit të industrisë së tij të sigurimeve. Lidhja është e dyanshme. Një ekonomi e zhvilluar sjell zhvillimin e tregut të sigurimeve dhe një treg i zhvilluar sigurimesh kontribuon në zhvillimin ekonomik nëpërmjet uljes së nivelit të risqeve në një ekonomi. Në vijim paraqiten statistika lidhur me industrinë e sigurimeve dhe sigurimin e ngjarjeve katastrofike në rajone të ndryshme të globit, bashkë me karakteristikat përkatëse. Të dhënat përfshijnë kryesisht shifra për dëmet e shkaktuara nga katastrofat të cilat kanë qenë të mbuluara nga sigurimet. Është më e vështirë të paraqesësh statistika për primet e paguara për mbulim nga katastrofat, pasi zakonisht të dhënat paraqiten agregate për sigurimin e pronës/jetës nga risqe në përgjithësi. Policat e sigurimit që mbulojnë ngjarjet katastrofike mbulojnë edhe risqe të tjera, për këtë arsye primet raportohen në total dhe jo të ndarë sipas perileve të mbuluara. 3.1.3.1 Primet e sigurimit të pronës në rajone të ndryshme Sigurimi i katastrofave në pjesën më të madhe të tij përbëhet nga sigurimi i pronës në nivele të ndryshme (sigurimi i banesave, sigurimi i pronave komerciale, etj). Llojet e tjera të sigurimeve (sigurimi i jetës, shëndetit, përgjegjësisë, etj) mbulojnë edhe ngjarje katastrofike, gjithsesi pjesa dërrmuese e primeve të paguara për mbulim nga ngjarje katastrofike i takojnë sigurimit të pronës. Zhvillimi i industrisë së sigurimeve në vende dhe rajone të ndryshme reflekton jo vetëm zhvillimin ekonomik të çdo rajoni, por edhe kulturën vendase, mentalitetin, qëndrimin ndaj riskut dhe mënyrën e të jetuarit në

Kapitulli 3 – Transferimi i riskut t


komunitet. Në grafikun 3.1 janë paraqitur të dhëna mbi pbotë të ndarë sipas rajoneve. Shohim se Evropa Perëndimore dhe Amerika e Veriut, që janë zonat më të zhvilluara të planetit, kanë rreth 73% të totalit të primeve të shkruara për sigurimin e pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë nrajonet më të mbuluara nga këto lloj risqesh. Evropa Perëndimore ka një nivel primesh rreth 10 herë më të lartë se Evropa Qendrore dhe Lindore. Afrika, Lindja e Mesme dhe Azia Qendrore janë zonat më pak të mbuluara ng Grafiku 3.1 Primet e sigurimit të pronës të ndarë sipas rajoneve

Burimi: Swiss Re, Natural Disasters Review 2011 Një tregues i mirë për lidhjen midis zhvillimit ekonomik dhe zhvillimit të tregut të sigurimeve është raporti i primeve të shkruara të sigurimeve ndaj Produktit të Brendshëm Bruto, i njohur ndryshe si rajone të ndryshme të botës. Në rajonet më të zhvilluara si Amerika e Veriut, Evropa Perëndimore apo Oqeania (përfshin Australinë, Zelandën e Re, etj) ky raport është mbi 3%, (në Amerikën e Veriut arrin deri në 4.41%). Mesatarja për të gjithë botën është 2.83% për vitin 2011. Po të krahasojmë të dy grafikët vëmë re se Evropa Qendrore dhe Lindore ka një nivel të mirë të primeve ndaj PBB (2%) megjithëse ka vetëm 3.66% të primeve të gjithë tregut botëror. Kjo tregon që ky rajon ka një zhvillim relativisht të mirë të tregut të sigurimeve krahasuar me nivelin e zhvillimit ekonomik. Primet për banorë janë në nivelin 222 USD/banor krahasuar me nivelin 2117 USD/banor të Amerikës së Veriut dhe 1187 USD/banor të Evropës Perëndimore. Ngelet për tu vërtetuar në se kjo ndodh për shkak të koefiçientit të lartë të ekspozimit ndaj riskut të katastrofave, apo se këto rajone, nga që janë më të zhvilluarat në botë, bëjnë kujdes më të madh për mbrojtjen e pasurisë së krijuar dhe akumuluar historikisht nga brezat? Ndodh edhe një rrethanë

32.58

3.6610.55

6.03

1.51

1.11

Primet e sigurimit të pronës ndarë sipas

Transferimi i riskut të katastrofave


komunitet. Në grafikun 3.1 janë paraqitur të dhëna mbi primet e sigurimit të pronës në botë të ndarë sipas rajoneve. Shohim se Evropa Perëndimore dhe Amerika e Veriut, që janë zonat më të zhvilluara të planetit, kanë rreth 73% të totalit të primeve të shkruara për sigurimin e pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore, duke qenë në këtë mënyrë edhe rajonet më të mbuluara nga këto lloj risqesh. Evropa Perëndimore ka një nivel primesh rreth 10 herë më të lartë se Evropa Qendrore dhe Lindore. Afrika, Lindja e Mesme dhe Azia Qendrore janë zonat më pak të mbuluara nga sigurimet për risqet e pronës.

Grafiku 3.1 Primet e sigurimit të pronës të ndarë sipas rajoneve

Burimi: Swiss Re, Natural Disasters Review 2011

Një tregues i mirë për lidhjen midis zhvillimit ekonomik dhe zhvillimit të tregut të rti i primeve të shkruara të sigurimeve ndaj Produktit të Brendshëm

Bruto, i njohur ndryshe si densiteti i sigurimeve. Në grafikun 3.2 paraqitet ky tregues për rajone të ndryshme të botës. Në rajonet më të zhvilluara si Amerika e Veriut, Evropa

apo Oqeania (përfshin Australinë, Zelandën e Re, etj) ky raport është mbi 3%, (në Amerikën e Veriut arrin deri në 4.41%). Mesatarja për të gjithë botën është 2.83% për vitin 2011. Po të krahasojmë të dy grafikët vëmë re se Evropa Qendrore dhe

jë nivel të mirë të primeve ndaj PBB (2%) megjithëse ka vetëm 3.66% të primeve të gjithë tregut botëror. Kjo tregon që ky rajon ka një zhvillim relativisht të mirë të tregut të sigurimeve krahasuar me nivelin e zhvillimit ekonomik. Primet për banorë

në nivelin 222 USD/banor krahasuar me nivelin 2117 USD/banor të Amerikës së Veriut dhe 1187 USD/banor të Evropës Perëndimore. Ngelet për tu vërtetuar në se kjo ndodh për shkak të koefiçientit të lartë të ekspozimit ndaj riskut të katastrofave, apo se

rajone, nga që janë më të zhvilluarat në botë, bëjnë kujdes më të madh për mbrojtjen e pasurisë së krijuar dhe akumuluar historikisht nga brezat? Ndodh edhe një rrethanë

37.38

4.52

6.03

1.51

1.11

2.67

Primet e sigurimit të pronës ndarë sipas rajoneve

Amerika e Veriut

Amerika Latine dhe Karaibet

Evropa Perëndimore

Evropa Qendrore dhe Lindore

Japonia dhe ekonomitë e zhvilluara të Azisë

Azia Jugore dhe Lindore

Lindja e Mesme dhe Azia Qendrore

Afrika


rimet e sigurimit të pronës në botë të ndarë sipas rajoneve. Shohim se Evropa Perëndimore dhe Amerika e Veriut, që janë zonat më të zhvilluara të planetit, kanë rreth 73% të totalit të primeve të shkruara për

atyrore, duke qenë në këtë mënyrë edhe rajonet më të mbuluara nga këto lloj risqesh. Evropa Perëndimore ka një nivel primesh rreth 10 herë më të lartë se Evropa Qendrore dhe Lindore. Afrika, Lindja e Mesme dhe

a sigurimet për risqet e pronës.

Një tregues i mirë për lidhjen midis zhvillimit ekonomik dhe zhvillimit të tregut të rti i primeve të shkruara të sigurimeve ndaj Produktit të Brendshëm

. Në grafikun 3.2 paraqitet ky tregues për rajone të ndryshme të botës. Në rajonet më të zhvilluara si Amerika e Veriut, Evropa

apo Oqeania (përfshin Australinë, Zelandën e Re, etj) ky raport është mbi 3%, (në Amerikën e Veriut arrin deri në 4.41%). Mesatarja për të gjithë botën është 2.83% për vitin 2011. Po të krahasojmë të dy grafikët vëmë re se Evropa Qendrore dhe

jë nivel të mirë të primeve ndaj PBB (2%) megjithëse ka vetëm 3.66% të primeve të gjithë tregut botëror. Kjo tregon që ky rajon ka një zhvillim relativisht të mirë të tregut të sigurimeve krahasuar me nivelin e zhvillimit ekonomik. Primet për banorë

në nivelin 222 USD/banor krahasuar me nivelin 2117 USD/banor të Amerikës së Veriut dhe 1187 USD/banor të Evropës Perëndimore. Ngelet për tu vërtetuar në se kjo ndodh për shkak të koefiçientit të lartë të ekspozimit ndaj riskut të katastrofave, apo se

rajone, nga që janë më të zhvilluarat në botë, bëjnë kujdes më të madh për mbrojtjen e pasurisë së krijuar dhe akumuluar historikisht nga brezat? Ndodh edhe një rrethanë

Amerika e Veriut

Amerika Latine dhe

Evropa Perëndimore

Evropa Qendrore dhe

Japonia dhe ekonomitë e zhvilluara të Azisë

Azia Jugore dhe Lindore

Lindja e Mesme dhe Azia



tjetër, e shpjeguar në kapitullin e parë: në një vend të pasur një katastrofë e njëjtëshkakton dëm më të madh se sa në një vend të pazhvilluar. Grafiku 3.2 Primet e sigurimit të pronës në përqindje ndaj PBB

Burimi: Swiss Re, Natural Disasters Review 2011 Grafiku 3.3 Primet e sigurimit të pronës në përqindje ndaj totalit të tregut botër

Burimi: Swiss Re, Natural Disasters Review 2011 Në grafikun 3.3 të dhënat janë paraqitur në një grupim tjetër. Shohim se G7 (shtatë vendet më të zhvilluara të botës) kanë rreth 64% të primeve të shkruara për sigurimet e pronës në botë. Vendet e zhvilvendet në zhvillim vetëm 17%. Kjo është pothuajse e njëjta ndarje edhe për pasurinë totale që zotërojnë vendet (rreth 80% e pasurisë botërore zotërohet nga vendet e zhvilluara)

0.001.002.003.004.005.00

Primet e sigurimit të pronës në % ndaj

Evropa Lindore (pa Rusinë)

Evropa Qendrore

Primet e sigurimit të pronës në % ndaj

Primet e sigurimit të pronës në % ndaj totalit të tregut botëror



tjetër, e shpjeguar në kapitullin e parë: në një vend të pasur një katastrofë e njëjtëshkakton dëm më të madh se sa në një vend të pazhvilluar.

Grafiku 3.2 Primet e sigurimit të pronës në përqindje ndaj PBB


Grafiku 3.3 Primet e sigurimit të pronës në përqindje ndaj totalit të tregut botër


Në grafikun 3.3 të dhënat janë paraqitur në një grupim tjetër. Shohim se G7 (shtatë vendet më të zhvilluara të botës) kanë rreth 64% të primeve të shkruara për sigurimet e pronës në botë. Vendet e zhvilluara kanë 83% të primeve të sigurimit të pronës dhe vendet në zhvillim vetëm 17%. Kjo është pothuajse e njëjta ndarje edhe për pasurinë totale që zotërojnë vendet (rreth 80% e pasurisë botërore zotërohet nga vendet e

Primet e sigurimit të pronës në % ndaj GDP sipas rajoneve

0 20 40 60 80

OECD

Eurozona

NAFTA

Evropa Lindore (pa Rusinë)

Evropa Qendrore




tjetër, e shpjeguar në kapitullin e parë: në një vend të pasur një katastrofë e njëjtë

Grafiku 3.3 Primet e sigurimit të pronës në përqindje ndaj totalit të tregut botëror

Në grafikun 3.3 të dhënat janë paraqitur në një grupim tjetër. Shohim se G7 (shtatë vendet më të zhvilluara të botës) kanë rreth 64% të primeve të shkruara për sigurimet e

luara kanë 83% të primeve të sigurimit të pronës dhe vendet në zhvillim vetëm 17%. Kjo është pothuajse e njëjta ndarje edhe për pasurinë totale që zotërojnë vendet (rreth 80% e pasurisë botërore zotërohet nga vendet e

100




3.1.3.2 Dëmet e paguara p Dëmet e paguara nga industria e sigurimeve variojnë nga viti në vit sipas vendeve të ndryshme. Në dekadën e fundit rajone të ndryshme janë goditur në momente të ndryshme nga katastrofat. Kështu në vitin 2004 Auragani Katrina solli shkatërrim në disa shtete të Amerikës, duke rezultuar katastrofa me dëmet më të mëdha të paguara nga sigurimet në histori. Në vitin 2011 Japonia u godit nga një tërmet dhe tsunami që soe madhe me dëme të paguara nga industria e sigurimeve deri sot). Grafiku 3.4 Dëmet nga katastrofat natyrore sipas rajoneve

Burimi: Guy Carpenter, 2012, The impact of insured catastrophe losmarkets

12%

Dëmet nga katastrofat natyrore sipas

35%

6%19%




Dëmet e paguara për katastrofat natyrore në rajone të ndryshme

Dëmet e paguara nga industria e sigurimeve variojnë nga viti në vit sipas vendeve të ndryshme. Në dekadën e fundit rajone të ndryshme janë goditur në momente të ndryshme nga katastrofat. Kështu në vitin 2004 Azia u godit nga një tsunami ndërsa në vitin 2005 uragani Katrina solli shkatërrim në disa shtete të Amerikës, duke rezultuar katastrofa me dëmet më të mëdha të paguara nga sigurimet në histori. Në vitin 2011 Japonia u godit nga një tërmet dhe tsunami që solli gjithashtu dëme të jashtëzakonshme (katastrofa e dytë më e madhe me dëme të paguara nga industria e sigurimeve deri sot).

Grafiku 3.4 Dëmet nga katastrofat natyrore sipas rajoneve

Burimi: Guy Carpenter, 2012, The impact of insured catastrophe losses in new growth

77%

9%

1% 1%

Dëmet nga katastrofat natyrore sipas rajoneve 2002-2008

SHBA

Evropa

Azia

Amerika Latine & Karaibet

Australia & Zelanda e Re

33%

7%35%

19%


rajoneve 2009-2011

SHBA

Evropa

Azia

Amerika Latine & Karaibet

Australia & Zelanda e Re


ër katastrofat natyrore në rajone të ndryshme

Dëmet e paguara nga industria e sigurimeve variojnë nga viti në vit sipas vendeve të ndryshme. Në dekadën e fundit rajone të ndryshme janë goditur në momente të ndryshme

zia u godit nga një tsunami ndërsa në vitin 2005 uragani Katrina solli shkatërrim në disa shtete të Amerikës, duke rezultuar katastrofa me dëmet më të mëdha të paguara nga sigurimet në histori. Në vitin 2011 Japonia u godit nga

lli gjithashtu dëme të jashtëzakonshme (katastrofa e dytë më

ses in new growth

Amerika Latine &

Australia & Zelanda e

Amerika Latine &

Australia & Zelanda e



Grafiku 3.4 paraqet dëmet e paguara nga industria e sigurimeve për rajone të ndryshme të botës, fillimisht për vitet 2002reflektojnë në masë të madhe katastrofat që përmendëm më sip2002-2008 rreth 77% e dëmeve të paguara për katastrofat në botë i përkasin SHBA. Ndërkohë për periudhën 2009vendin e parë e zë Azia me 35%, kryesisht për shkak të tërmetit të vdhe përmbytjeve në Tajlandë e Bangladesh. Një analizë e kujdesshme tregon gjithashtu se konstatohet rritja e peshës së dëmeve të paguara në Australi & Zelandë të Re, vende që janë goditur gjithashtu nga përmbytje masive gjatë kësaj peritë nxjerrim është që në periudha afatshkurtra shpërndarja e dëmeve varion shumë sipas rajoneve, në varësi të vendit ku godasin katastrofat e radhës. Grafiku 3.5 Niveli i mbulimit të dëmve nga katastrofat sipas rajoneve, 2011

Burimi: Swiss Re, Natural Disasters Review 2011 Në afatin e gjatë (po të shohim të dhëna për disa dekada) dëmet e paguara nga industria e sigurimeve për katastrofat reflektojnë 2 elemente:

• Profilin e riskut të çdo rajonimë të lartë dëmesh të vlerësuara dhe të paguara nga sigurimet.

• Nivelin e zhvillimit ekonomiksigurimesh më të zhvilluar që transferon një pjesë të madhe të risqeve dhe kryen mbulim më të mirë. Kjnga katastrofat të mbuluara nga kompanitë e sigurimeve në raport me dëmet totale. Amerika e Veriut (62%), Oqeania 68% dhe Evropa (50%) kanë pjesën më të madhe të humbjeve nga katastrofat të mbuluar

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Niveli i mbulimit të dëmeve nga katastrofat sipas rajoneve, 2011



Grafiku 3.4 paraqet dëmet e paguara nga industria e sigurimeve për rajone të ndryshme të botës, fillimisht për vitet 2002-2008 dhe më pas për vitet 2009reflektojnë në masë të madhe katastrofat që përmendëm më sipër. Kështu për periudhën

2008 rreth 77% e dëmeve të paguara për katastrofat në botë i përkasin SHBA. Ndërkohë për periudhën 2009-2011 kjo shifër për SHBA është vetëm 33%, ndërkohë që vendin e parë e zë Azia me 35%, kryesisht për shkak të tërmetit të vitit 2011 në Japoni dhe përmbytjeve në Tajlandë e Bangladesh. Një analizë e kujdesshme tregon gjithashtu se konstatohet rritja e peshës së dëmeve të paguara në Australi & Zelandë të Re, vende që janë goditur gjithashtu nga përmbytje masive gjatë kësaj periudhe. Përfundimi që mund të nxjerrim është që në periudha afatshkurtra shpërndarja e dëmeve varion shumë sipas rajoneve, në varësi të vendit ku godasin katastrofat e radhës.

Grafiku 3.5 Niveli i mbulimit të dëmve nga katastrofat sipas rajoneve, 2011

imi: Swiss Re, Natural Disasters Review 2011

Në afatin e gjatë (po të shohim të dhëna për disa dekada) dëmet e paguara nga industria e sigurimeve për katastrofat reflektojnë 2 elemente:

Profilin e riskut të çdo rajoni – rajonet më të riskuara nga katastrmë të lartë dëmesh të vlerësuara dhe të paguara nga sigurimet.

Nivelin e zhvillimit ekonomik – vendet më të zhvilluara kanë një industri sigurimesh më të zhvilluar që transferon një pjesë të madhe të risqeve dhe kryen mbulim më të mirë. Kjo tregohet më qartë dhe nga grafiku 3.5 ku paraqiten dëmet nga katastrofat të mbuluara nga kompanitë e sigurimeve në raport me dëmet totale. Amerika e Veriut (62%), Oqeania 68% dhe Evropa (50%) kanë pjesën më të madhe të humbjeve nga katastrofat të mbuluara nga sigurimet. Mesatarisht në

Niveli i mbulimit të dëmeve nga katastrofat sipas rajoneve, 2011

Dëmet e siguruara nga katastrofat 2011

Dëmet e pasiguruara nga katastrofat 2011


Grafiku 3.4 paraqet dëmet e paguara nga industria e sigurimeve për rajone të ndryshme të 2008 dhe më pas për vitet 2009-2011. Të dhënat

ër. Kështu për periudhën 2008 rreth 77% e dëmeve të paguara për katastrofat në botë i përkasin SHBA.

2011 kjo shifër për SHBA është vetëm 33%, ndërkohë që itit 2011 në Japoni

dhe përmbytjeve në Tajlandë e Bangladesh. Një analizë e kujdesshme tregon gjithashtu se konstatohet rritja e peshës së dëmeve të paguara në Australi & Zelandë të Re, vende që

udhe. Përfundimi që mund të nxjerrim është që në periudha afatshkurtra shpërndarja e dëmeve varion shumë sipas

Grafiku 3.5 Niveli i mbulimit të dëmve nga katastrofat sipas rajoneve, 2011

Në afatin e gjatë (po të shohim të dhëna për disa dekada) dëmet e paguara nga industria e

rajonet më të riskuara nga katastrofat kanë nivel

vendet më të zhvilluara kanë një industri sigurimesh më të zhvilluar që transferon një pjesë të madhe të risqeve dhe kryen

o tregohet më qartë dhe nga grafiku 3.5 ku paraqiten dëmet nga katastrofat të mbuluara nga kompanitë e sigurimeve në raport me dëmet totale. Amerika e Veriut (62%), Oqeania 68% dhe Evropa (50%) kanë pjesën më

a nga sigurimet. Mesatarisht në



botë rreth 31% e dëmeve të shkaktuara nga katastrofat në vitin 2011 kanë qenë të siguruara. Përgjithësisht është rreth kësaj vlere pjesa e siguruar e dëmeve nga katastrofat vitet e fundit, ndërsa mesatarja afatgjatë 1980mbuluara nga katastrofat (870 miliardë USD) ndaj dëmeve totale (3530USD) është rreth 25%, pra vetëm ¼ e dëmeve gjithsej shkaktuar nga ngjarjet e klasifikuara si katastrofa, mbulohen nga sigurimet.

Një matës dhe shprehës i mirë i edëmeve ndaj PBB, i cili paraqitet në grafikun 3.6 për rajone të ndryshme. Mesatarisht në botë katastrofat kanë shkaktuar dëme për 0.31% të PBB botërore. Mesatarja afatgjatë është më e lartë (rreth 0.5%) pëqenë në rritje, për shkak se pasuria e riskuar nga katastrofat ka ardhur në rritje. Vihet re një peshë shumë e madhe e dëmeve ndaj PBB për Afrikën që shpjegohet me nivelin e ulët të zhvillimit ekonomik dhe vlerën e PBB. Konfirmohet kështu një tjetër hipotezë: katastrofat ndihen më shumë dhe prekin me ashpërsi ndjeshmërie më të madhe, vendet e varfra. Grafiku 3.6 Dëmet nga katastrofat në % ndaj PBB sipas rajoneve, 2011

Burimi: Swiss Re, Natural Disas 3.1.3.3 Ballkani – industria e sigurimeve dhe katastrofat Për shkak të veçorive dhe karakteristikave që kanë katastrofat, studimi në vijim do të fokusohet, në disa statistika me objekt rajonin e Ballkanit ku bën pjesë dhe Shqipëria. Objektivi ynë është të studiojmë si është situata e industrisë së sigurimeve dhe mbulimit nga ngjarjet katastrofike. Rajoni i Ballkanit konsiderohet një zonë me nivel të lartë të

49 Vlerat janë të rregulluara me çmimet e vitit 2011

0.00%

0.50%

1.00%

1.50%

2.00%

2.50%

0.38%

Dëmet nga katastrofat në përqindje të PBB



botë rreth 31% e dëmeve të shkaktuara nga katastrofat në vitin 2011 kanë qenë të siguruara. Përgjithësisht është rreth kësaj vlere pjesa e siguruar e dëmeve nga katastrofat vitet e fundit, ndërsa mesatarja afatgjatë 1980-201mbuluara nga katastrofat (870 miliardë USD) ndaj dëmeve totale (3530USD) është rreth 25%, pra vetëm ¼ e dëmeve gjithsej shkaktuar nga ngjarjet e klasifikuara si katastrofa, mbulohen nga sigurimet.

Një matës dhe shprehës i mirë i efekteve në ekonomi të katastrofave është raporti i dëmeve ndaj PBB, i cili paraqitet në grafikun 3.6 për rajone të ndryshme. Mesatarisht në botë katastrofat kanë shkaktuar dëme për 0.31% të PBB botërore. Mesatarja afatgjatë është më e lartë (rreth 0.5%) për dekadat e fundit dhe tendenca në 30 vitet e fundit ka qenë në rritje, për shkak se pasuria e riskuar nga katastrofat ka ardhur në rritje. Vihet re një peshë shumë e madhe e dëmeve ndaj PBB për Afrikën që shpjegohet me nivelin e ulët

k dhe vlerën e PBB. Konfirmohet kështu një tjetër hipotezë: katastrofat ndihen më shumë dhe prekin me ashpërsi ndjeshmërie më të madhe, vendet e

Grafiku 3.6 Dëmet nga katastrofat në % ndaj PBB sipas rajoneve, 2011


industria e sigurimeve dhe katastrofat

Për shkak të veçorive dhe karakteristikave që kanë katastrofat, studimi në vijim do të fokusohet, në disa statistika me objekt rajonin e Ballkanit ku bën pjesë dhe Shqipëria.

ektivi ynë është të studiojmë si është situata e industrisë së sigurimeve dhe mbulimit nga ngjarjet katastrofike. Rajoni i Ballkanit konsiderohet një zonë me nivel të lartë të

a me çmimet e vitit 2011

0.38%

0.10% 0.04% 0.08%

2.09%

1.80%

0

0.31%

Dëmet nga katastrofat në përqindje të PBB sipas rajoneve, 2011


botë rreth 31% e dëmeve të shkaktuara nga katastrofat në vitin 2011 kanë qenë të siguruara. Përgjithësisht është rreth kësaj vlere pjesa e siguruar e dëmeve nga

2011 e dëmeve të mbuluara nga katastrofat (870 miliardë USD) ndaj dëmeve totale (353049 miliardë USD) është rreth 25%, pra vetëm ¼ e dëmeve gjithsej shkaktuar nga ngjarjet e

fekteve në ekonomi të katastrofave është raporti i dëmeve ndaj PBB, i cili paraqitet në grafikun 3.6 për rajone të ndryshme. Mesatarisht në botë katastrofat kanë shkaktuar dëme për 0.31% të PBB botërore. Mesatarja afatgjatë

r dekadat e fundit dhe tendenca në 30 vitet e fundit ka qenë në rritje, për shkak se pasuria e riskuar nga katastrofat ka ardhur në rritje. Vihet re një peshë shumë e madhe e dëmeve ndaj PBB për Afrikën që shpjegohet me nivelin e ulët

k dhe vlerën e PBB. Konfirmohet kështu një tjetër hipotezë: katastrofat ndihen më shumë dhe prekin me ashpërsi ndjeshmërie më të madhe, vendet e

Grafiku 3.6 Dëmet nga katastrofat në % ndaj PBB sipas rajoneve, 2011

Për shkak të veçorive dhe karakteristikave që kanë katastrofat, studimi në vijim do të fokusohet, në disa statistika me objekt rajonin e Ballkanit ku bën pjesë dhe Shqipëria.

ektivi ynë është të studiojmë si është situata e industrisë së sigurimeve dhe mbulimit nga ngjarjet katastrofike. Rajoni i Ballkanit konsiderohet një zonë me nivel të lartë të

0.31%



riskut të katastrofave. Risku kryesor i katastrofave në këtë zonë është risku i Gjithashtu është prezent në masë të rëndësishme dhe risku i përmbytjeve, zjarreve dhe stuhive dimërore. Industria e sigurimeve në Ballkan ka filluar të zhvillohet kryesisht pas vitit 1990, kohë gjatë të cilës, në këto vende kishte rënë sistemii bazuar në ekonominë e tregut. Të dhënat e studiuara për këtë zonë (përjashtuar Greqinë që ka një historik më të hershëm të sigurimeve) tregojnë që shumica e vendeve ndodhen në një fazë të herët të zhvillimit tnjë nivel të më të avancuar të zhvillimit të këtij tregu. Kroacia, Rumania dhe Bullgaria gjithashtu kanë njëfarë progresi në këtë industri krahasuar me mesataren e rajonit, ndërkohë që vendet e tjera krisigurimeve. Grafiku 3.7 Niveli i primeve dhe i dëmeve në rajonin e Ballkanit, 2011

Burimi: www.xprimm.com Në grafikun 3.7 është prezantuar niveli i primeve të shkruara dhe dëmeve të pagutë gjithë tregun e sigurimeve në 10 vende të Ballkanit. Karakteristika kryesore e evidentuar në mënyrë të menjëherëshme dhe që vihet re tek të gjithë këto vende është që niveli i dëmeve të paguara është përgjithësisht i ulët, më pak se gjysma e nivprimeve të shkruara (me përjashtim të Sllovenisë 61% dhe Rumanisë 55%). Kjo shpjegohet me nivelin ende të ulët të shërbimit nga kompanitë e sigurimit, mentalitetin dhe faktin që tregu dominohet nga sigurimet e detyrueshme të mjeteve motorike. Situata përkeqësohet më tepër nëse studiojmë të njëjtin raport vetëm për pjesën e sigurimit të pronës nga zjarri dhe risqet natyrore (grafiku 3.8). Klasa e sigurimeve të pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore zë rreth 17% të totalit të primeve dhe dëmet e

-

500.00

1,000.00

1,500.00

2,000.00

2,500.00

Niveli i primeve & dëmeve në vendet e Ballkanit, 2011 (në milionë Euro)



riskut të katastrofave. Risku kryesor i katastrofave në këtë zonë është risku i Gjithashtu është prezent në masë të rëndësishme dhe risku i përmbytjeve, zjarreve dhe

Industria e sigurimeve në Ballkan ka filluar të zhvillohet kryesisht pas vitit 1990, kohë gjatë të cilës, në këto vende kishte rënë sistemi komunist dhe filloi të aplikohej një sistem i bazuar në ekonominë e tregut. Të dhënat e studiuara për këtë zonë (përjashtuar Greqinë që ka një historik më të hershëm të sigurimeve) tregojnë që shumica e vendeve ndodhen në një fazë të herët të zhvillimit të tregut të sigurimeve. Përjashtim bën Sllovenia që ka një nivel të më të avancuar të zhvillimit të këtij tregu. Kroacia, Rumania dhe Bullgaria gjithashtu kanë njëfarë progresi në këtë industri krahasuar me mesataren e rajonit, ndërkohë që vendet e tjera kanë nivel të ulët të zhvillimit të tregut të sigurimeve dhe të

Grafiku 3.7 Niveli i primeve dhe i dëmeve në rajonin e Ballkanit, 2011

www.xprimm.com

Në grafikun 3.7 është prezantuar niveli i primeve të shkruara dhe dëmeve të pagutë gjithë tregun e sigurimeve në 10 vende të Ballkanit. Karakteristika kryesore e evidentuar në mënyrë të menjëherëshme dhe që vihet re tek të gjithë këto vende është që niveli i dëmeve të paguara është përgjithësisht i ulët, më pak se gjysma e nivprimeve të shkruara (me përjashtim të Sllovenisë 61% dhe Rumanisë 55%). Kjo shpjegohet me nivelin ende të ulët të shërbimit nga kompanitë e sigurimit, mentalitetin dhe faktin që tregu dominohet nga sigurimet e detyrueshme të mjeteve motorike.

ata përkeqësohet më tepër nëse studiojmë të njëjtin raport vetëm për pjesën e sigurimit të pronës nga zjarri dhe risqet natyrore (grafiku 3.8). Klasa e sigurimeve të pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore zë rreth 17% të totalit të primeve dhe dëmet e

500.00

1,000.00

1,500.00

2,000.00

2,500.00

Niveli i primeve & dëmeve në vendet e Ballkanit, 2011 (në milionë Euro)

Primet Dëmet


riskut të katastrofave. Risku kryesor i katastrofave në këtë zonë është risku i tërmeteve. Gjithashtu është prezent në masë të rëndësishme dhe risku i përmbytjeve, zjarreve dhe

Industria e sigurimeve në Ballkan ka filluar të zhvillohet kryesisht pas vitit 1990, kohë komunist dhe filloi të aplikohej një sistem

i bazuar në ekonominë e tregut. Të dhënat e studiuara për këtë zonë (përjashtuar Greqinë që ka një historik më të hershëm të sigurimeve) tregojnë që shumica e vendeve ndodhen

ë tregut të sigurimeve. Përjashtim bën Sllovenia që ka një nivel të më të avancuar të zhvillimit të këtij tregu. Kroacia, Rumania dhe Bullgaria gjithashtu kanë njëfarë progresi në këtë industri krahasuar me mesataren e rajonit,

anë nivel të ulët të zhvillimit të tregut të sigurimeve dhe të

Grafiku 3.7 Niveli i primeve dhe i dëmeve në rajonin e Ballkanit, 2011

Në grafikun 3.7 është prezantuar niveli i primeve të shkruara dhe dëmeve të paguara për të gjithë tregun e sigurimeve në 10 vende të Ballkanit. Karakteristika kryesore e evidentuar në mënyrë të menjëherëshme dhe që vihet re tek të gjithë këto vende është që niveli i dëmeve të paguara është përgjithësisht i ulët, më pak se gjysma e nivelit të primeve të shkruara (me përjashtim të Sllovenisë 61% dhe Rumanisë 55%). Kjo shpjegohet me nivelin ende të ulët të shërbimit nga kompanitë e sigurimit, mentalitetin dhe faktin që tregu dominohet nga sigurimet e detyrueshme të mjeteve motorike.

ata përkeqësohet më tepër nëse studiojmë të njëjtin raport vetëm për pjesën e sigurimit të pronës nga zjarri dhe risqet natyrore (grafiku 3.8). Klasa e sigurimeve të pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore zë rreth 17% të totalit të primeve dhe dëmet e



paguara rreth 31.5% të totalit të dëmeve të paguarakanë nivelin më të lartë të dëmeve të paguara ndaj primeve të shkruara për këtë klasë sigurimi. Në Bullgari (31%) dhe Serbi (22%) primet e shkruara për këtë klasës zënëpjesë më të rëndësishme në totalin e primeve. Ndërsa në Serbi (17%), Kroaci (16%) dhe Maqedoni (16%) dëmet e paguara për këto lloj risqesh zënë peshën më të madhe ndaj totalit ndërmjet gjithë vendeve. Nuk ka një uniformitet të raporteve brenda tregut sigurimeve në vende të ndryshme. Përgjithësisht në vendet me zhvillim më të lartë ekonomik (Slloveni, Kroaci, Bullgari, Rumani) kemi dhe një pjesëmarrje më të madhe të sigurimit të jetës dhe pronës. I gjithë tregu i sigurimit të pronës nga zjarri dhe fanatyrore në Ballkan (përjashtuar Greqinë) është rreth 1.17 miliardë Euro në vit prime të paguara. Grafiku 3.8 Niveli i primeve dhe i dëmeve për sigurimin e pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore në rajonin e Ballkanit, 2011

Burimi: www.xprimm.com Në të gjitha vendet, densiteti i sigurimeve (grafiku 3.9) është shumë i ulët. Përjashtim në këtë rregull, apo ligjësi të përbashkët, përbën Sllovenia, në të cilën parametri prim/banor prej 1046 Euro, është i krahasueshëm me vendet e zhvilluara. Nsigurimit në Ballkan është rreth 250 Euro/banor. Ndërkohë, po të përjashtojmë nga këto llogaritje Slloveninë, ky nivel zbret deri në 80 Euro/banor. Shqipëria është vendi me densitetin më të ulët në të gjithë rajonin, me rreth 20 Nuk ka të dhëna të sakta për Ballkanin përsa i përket dëmeve të shkaktuara nga katastrofat. Në dy dekadat e fundit në këto vende të marra në shqyrtim nuk janë vëretetuar ngjarje të mëdha katastrofike. Ngjarjet më të rënda të kësaj periudhe kanpërmbytjet në vitet 2002 dhe 2010 si dhe një tërmet në Serbi/Slloveni në vitin 2010. 50 Të dhënat për dëmet në këtë klasë për Bosnjëmungojnë, mesatarja është llogaritur vetëm për 7 vendet e tjera

-50.00

100.00 150.00 200.00 250.00 300.00 350.00

Niveli i primeve & dëmeve sigurimi i pronës në vendet e Ballkanit, 2011 (në



paguara rreth 31.5% të totalit të dëmeve të paguara50. Kroacia (56%) dhe Sllovenia (47%) kanë nivelin më të lartë të dëmeve të paguara ndaj primeve të shkruara për këtë klasë sigurimi. Në Bullgari (31%) dhe Serbi (22%) primet e shkruara për këtë klasës zënëpjesë më të rëndësishme në totalin e primeve. Ndërsa në Serbi (17%), Kroaci (16%) dhe Maqedoni (16%) dëmet e paguara për këto lloj risqesh zënë peshën më të madhe ndaj totalit ndërmjet gjithë vendeve. Nuk ka një uniformitet të raporteve brenda tregut sigurimeve në vende të ndryshme. Përgjithësisht në vendet me zhvillim më të lartë ekonomik (Slloveni, Kroaci, Bullgari, Rumani) kemi dhe një pjesëmarrje më të madhe të sigurimit të jetës dhe pronës. I gjithë tregu i sigurimit të pronës nga zjarri dhe fanatyrore në Ballkan (përjashtuar Greqinë) është rreth 1.17 miliardë Euro në vit prime të

Grafiku 3.8 Niveli i primeve dhe i dëmeve për sigurimin e pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore në rajonin e Ballkanit, 2011

imm.com

Në të gjitha vendet, densiteti i sigurimeve (grafiku 3.9) është shumë i ulët. Përjashtim në këtë rregull, apo ligjësi të përbashkët, përbën Sllovenia, në të cilën parametri prim/banor prej 1046 Euro, është i krahasueshëm me vendet e zhvilluara. Niveli mesatar i primeve të sigurimit në Ballkan është rreth 250 Euro/banor. Ndërkohë, po të përjashtojmë nga këto llogaritje Slloveninë, ky nivel zbret deri në 80 Euro/banor. Shqipëria është vendi me densitetin më të ulët në të gjithë rajonin, me rreth 20 Euro/banor.

Nuk ka të dhëna të sakta për Ballkanin përsa i përket dëmeve të shkaktuara nga katastrofat. Në dy dekadat e fundit në këto vende të marra në shqyrtim nuk janë vëretetuar ngjarje të mëdha katastrofike. Ngjarjet më të rënda të kësaj periudhe kanpërmbytjet në vitet 2002 dhe 2010 si dhe një tërmet në Serbi/Slloveni në vitin 2010.

Të dhënat për dëmet në këtë klasë për Bosnjë-Hercegovinën, Malin e Zi dhe Kosovën mungojnë, mesatarja është llogaritur vetëm për 7 vendet e tjera

Niveli i primeve & dëmeve sigurimi i pronës në vendet e Ballkanit, 2011 (në

milionë Euro)

Primet Dëmet


. Kroacia (56%) dhe Sllovenia (47%) kanë nivelin më të lartë të dëmeve të paguara ndaj primeve të shkruara për këtë klasë sigurimi. Në Bullgari (31%) dhe Serbi (22%) primet e shkruara për këtë klasës zënë një pjesë më të rëndësishme në totalin e primeve. Ndërsa në Serbi (17%), Kroaci (16%) dhe Maqedoni (16%) dëmet e paguara për këto lloj risqesh zënë peshën më të madhe ndaj totalit ndërmjet gjithë vendeve. Nuk ka një uniformitet të raporteve brenda tregut të sigurimeve në vende të ndryshme. Përgjithësisht në vendet me zhvillim më të lartë ekonomik (Slloveni, Kroaci, Bullgari, Rumani) kemi dhe një pjesëmarrje më të madhe të sigurimit të jetës dhe pronës. I gjithë tregu i sigurimit të pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore në Ballkan (përjashtuar Greqinë) është rreth 1.17 miliardë Euro në vit prime të

Grafiku 3.8 Niveli i primeve dhe i dëmeve për sigurimin e pronës nga zjarri dhe

Në të gjitha vendet, densiteti i sigurimeve (grafiku 3.9) është shumë i ulët. Përjashtim në këtë rregull, apo ligjësi të përbashkët, përbën Sllovenia, në të cilën parametri prim/banor

iveli mesatar i primeve të sigurimit në Ballkan është rreth 250 Euro/banor. Ndërkohë, po të përjashtojmë nga këto llogaritje Slloveninë, ky nivel zbret deri në 80 Euro/banor. Shqipëria është vendi me

Nuk ka të dhëna të sakta për Ballkanin përsa i përket dëmeve të shkaktuara nga katastrofat. Në dy dekadat e fundit në këto vende të marra në shqyrtim nuk janë vëretetuar ngjarje të mëdha katastrofike. Ngjarjet më të rënda të kësaj periudhe kanë qenë përmbytjet në vitet 2002 dhe 2010 si dhe një tërmet në Serbi/Slloveni në vitin 2010.

Hercegovinën, Malin e Zi dhe Kosovën



Katastrofat më të mëdha për Ballkanin në këtë periudhë kanë qenë luftërat dhe konfliktet ndëretnike. Ndërkohë për periudhën e mëparshme (1900kemi përmendur për Shqipërinë (shih kapitullin 1) ku ka një bazë të dhënash për ngjarjet katastrofike por që vuan për paraqitjen e dëmeve të shkaktuara. Dëmet e raportuara janë të pjesshme dhe vlerësime tepër të përafërta. Grafiku 3.9 Densiteti i sigurimeve (primi/banor) në rajonin e Ballkanit, 2011

Burimi: www.xprimm.com Sipas bazës së të dhënave EMvetëm për rreth 20% të tërmeteve të regjistuara në Ballkan gjatë periudhës 1900ndonëse një pjesë e madhe e këtyre ngjarjeve kanë shkaktuar viktima. Vetem me këto të dhëna, për këtë periudhë, rezulton një vlerë dëmesh prej rreth 10.25 miliardë USD. Ndërsa në qoftë se llogarisim dhe përfshijmë në një parametër të vetëm, të gjitha llojet e katastrofave të ndodhura në Ballkan përgjatë kësaj periudhe (1900shkon në 20.88 miliardë USD. Por, përsërim, numri i katastrofave për të cilën ka dëme të raportuara është i ulët, vetëm 17.75% (71 nga 400 gjithsej të raportuara). Dëmet mëmëdha shkaktohen nga tërmetet, më pas nga përmbytjet dhe zjarret. Në tabelën 3.1 paraqiten të dhënat për dëmet në secilin vend nga katastrofat e ndryshme, për ato vlera që janë të raportuara. Vendet bosh në tabelë tregojnë për mungesën e të dhënave për vendet dhe periudhat përkatëse. prekura në Ballkan nga katastrofat. Ndërkohë, nëse përdorim si parametër referimi dëmet, krahasuar me popullsinë e çdo vendi, apo nivelin ekonomik të matur nga PBB, atëhere nënvizohet se Greqia, Shqipëria dhe Maqedonia janë vendet me vulnerabilitet më të lartë nga katastrofat natyrore. Nëse Greqia është një vend i mbuluar relativisht mirë nga industria e sigurimeve (460 Euro/banor primi vjetor për vitin 2011), Shqipëria dhe

-

200.00

400.00

600.00

800.00

1,000.00

1,200.00

Densiteti i sigurimeve (primi/banor) në Euro



Katastrofat më të mëdha për Ballkanin në këtë periudhë kanë qenë luftërat dhe konfliktet ndëretnike. Ndërkohë për periudhën e mëparshme (1900-1990) vlen e njëjta sikemi përmendur për Shqipërinë (shih kapitullin 1) ku ka një bazë të dhënash për ngjarjet katastrofike por që vuan për paraqitjen e dëmeve të shkaktuara. Dëmet e raportuara janë të pjesshme dhe vlerësime tepër të përafërta.

sigurimeve (primi/banor) në rajonin e Ballkanit, 2011

www.xprimm.com

Sipas bazës së të dhënave EM-DAT (2011), për rajonin e Ballkanit, raportohen dëme vetëm për rreth 20% të tërmeteve të regjistuara në Ballkan gjatë periudhës 1900

një pjesë e madhe e këtyre ngjarjeve kanë shkaktuar viktima. Vetem me këto të dhëna, për këtë periudhë, rezulton një vlerë dëmesh prej rreth 10.25 miliardë USD. Ndërsa në qoftë se llogarisim dhe përfshijmë në një parametër të vetëm, të gjitha llojet e

astrofave të ndodhura në Ballkan përgjatë kësaj periudhe (1900-2011) vlera e demeve shkon në 20.88 miliardë USD. Por, përsërim, numri i katastrofave për të cilën ka dëme të raportuara është i ulët, vetëm 17.75% (71 nga 400 gjithsej të raportuara). Dëmet mëmëdha shkaktohen nga tërmetet, më pas nga përmbytjet dhe zjarret.

Në tabelën 3.1 paraqiten të dhënat për dëmet në secilin vend nga katastrofat e ndryshme, për ato vlera që janë të raportuara. Vendet bosh në tabelë tregojnë për mungesën e të

ër vendet dhe periudhat përkatëse. Greqia dhe Rumania rezultojnë vendet më të prekura në Ballkan nga katastrofat. Ndërkohë, nëse përdorim si parametër referimi dëmet, krahasuar me popullsinë e çdo vendi, apo nivelin ekonomik të matur nga PBB, atëhere

zohet se Greqia, Shqipëria dhe Maqedonia janë vendet me vulnerabilitet më të lartë nga katastrofat natyrore. Nëse Greqia është një vend i mbuluar relativisht mirë nga industria e sigurimeve (460 Euro/banor primi vjetor për vitin 2011), Shqipëria dhe



Katastrofat më të mëdha për Ballkanin në këtë periudhë kanë qenë luftërat dhe konfliktet 1990) vlen e njëjta situatë që

kemi përmendur për Shqipërinë (shih kapitullin 1) ku ka një bazë të dhënash për ngjarjet katastrofike por që vuan për paraqitjen e dëmeve të shkaktuara. Dëmet e raportuara janë

sigurimeve (primi/banor) në rajonin e Ballkanit, 2011

DAT (2011), për rajonin e Ballkanit, raportohen dëme vetëm për rreth 20% të tërmeteve të regjistuara në Ballkan gjatë periudhës 1900-2011,

një pjesë e madhe e këtyre ngjarjeve kanë shkaktuar viktima. Vetem me këto të dhëna, për këtë periudhë, rezulton një vlerë dëmesh prej rreth 10.25 miliardë USD. Ndërsa në qoftë se llogarisim dhe përfshijmë në një parametër të vetëm, të gjitha llojet e

2011) vlera e demeve shkon në 20.88 miliardë USD. Por, përsërim, numri i katastrofave për të cilën ka dëme të raportuara është i ulët, vetëm 17.75% (71 nga 400 gjithsej të raportuara). Dëmet më të

Në tabelën 3.1 paraqiten të dhënat për dëmet në secilin vend nga katastrofat e ndryshme, për ato vlera që janë të raportuara. Vendet bosh në tabelë tregojnë për mungesën e të

Greqia dhe Rumania rezultojnë vendet më të prekura në Ballkan nga katastrofat. Ndërkohë, nëse përdorim si parametër referimi dëmet, krahasuar me popullsinë e çdo vendi, apo nivelin ekonomik të matur nga PBB, atëhere

zohet se Greqia, Shqipëria dhe Maqedonia janë vendet me vulnerabilitet më të lartë nga katastrofat natyrore. Nëse Greqia është një vend i mbuluar relativisht mirë nga industria e sigurimeve (460 Euro/banor primi vjetor për vitin 2011), Shqipëria dhe




Maqedonia janë tepër të ekspozuara ekonomikisht ndaj pasojave të një katastrofe natyrore. Tabela 3.1 Dëmet e raportuara nga katastrofat në Ballkan 1900-2011, milionë USD

Vendi Tërmete Përmbytje Thatësirë Temperatura ekstreme

Zjarre Stuhi

Shqipëria N/A 24.67 N/A N/A N/A N/A Bosnja & Hercegovina N/A 87.00 298.00 N/A N/A N/A

Bullgaria N/A 457.00 N/A 0.05 20.05 N/A

Kroacia N/A 80.00 330.00 240.00 37.75 N/A

Greqia 8,099.30 1,231.36 1,000.00 3.00 2,425.00 690.00

Maqedonia N/A 248.60 N/A N/A 13.56 N/A

Rumania 2,010.00 2,475.19 500.00 N/A N/A N/A

Serbia 132.26 N/A N/A N/A N/A N/A

Sllovenia 10.00 5.00 N/A 80.00 N/A 392.00

Totali 10,251.56 4,608.82 2,128.00 323.05 2,496.36 1,082.00 Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, www.emdat.be 3.1.4 Katastrofat dhe portofoli i risqeve të kompanive të sigurimit Matematikisht, me rritjen e numrit të elementëve në një portofol (N →∞), varianca e një portofoli shkon drejt kovariancës mesatare ndërmjet elementëve që përbëjnë portofolin. Në rastin e një portofoli me elementë të pakorreluar me njëri-tjetrin, pra ku kovarianca mesatare midis tyre është zero, varianca e portofolit do të shkojë drejt zeros. Pikërisht mbi këtë koncept mbështetet teoria e sigurimeve, e cila bashkon risqet51 duke përfituar nga mungesa e korrelacionit midis risqeve të veçanta. Në rastin e katastrofave kjo nuk ndodh për shkak të kovariancës pozitive midis risqeve të subjekteve të ndryshëm ndaj të njëjtit faktor risku. Megjithatë, nëse një kompani sigurimi e ndërton portofolin e saj të risqeve duke përzgjedhur me kujdes midis:

a) llojeve të ndryshme të riskut katastrofik të mbuluar me sigurim b) zonave të ndryshme gjeografike c) llojeve të ndryshme të objekteve të marra në sigurim,

atëherë kompania mund të minimizojë në maksimum riskun që portofoli i saj i risqeve të rezultojë me humbje mbi një nivel të caktuar. Risqet e ndryshme katastrofike nuk janë të korreluar me njëri-tjetrin. Gjithashtu zona të ndryshme gjeografike kanë korrelacion të ulët me njëra-tjetrën përsa i përket të njëjtit lloj risku katastrofik. Ka risqe (p.sh tërmeti) ku korrelacioni midis zonave është afër zeros (madje zero për hapësira gjeografike shumë të mëdha). Ka dhe risqe ku korrelacioni mund të jetë më i lartë (kryesisht risqet me natyrë

51 Risk Pooling – është termi që përdoret për bashkimin e risqeve



meteorologjike). Për më tepër, lloje të ndryshme objektesh kanë vulnerabilitet të ndryshëm ndaj risqeve natyrore. Kompania e sigurimeve merr përsipër risqe, midis tyre dhe risqe katastrofikë, kundrejt primeve që ajo përfiton si shpërblim për riskun e transferuar nga të siguruarit drejt saj. Në mënyrë që kompania e sigurimit të ketë qëndrueshmëri financiare dhe vazhdimësi biznesi, duhet që, si në çdo biznes tjetër, çmimi të mbulojë kostot dhe të sigurojë një marzh fitimi të qëndrueshëm. Por, nëse në një biznes normal kostot njihen paraprakisht, ose mund të bëhet një vlerësim i mirë i tyre, kompania e sigurimit nuk mund të njohë me saktësi sa do ti kushtojë asaj risku i marrë përsipër. Nëse për risqet e zakonshme kjo mund të vlerësohet me ndihmën e teknikave aktuaristike, për katastrofat ky vlerësim përbën një problem madhor. Sa duhet të jetë primi që duhet të paguajnë të siguruarit për ngjarjet katastrofike për të cilat duan mbulim? Primi duhet të jetë i mjaftueshëm aq sa për të mbuluar humbjet e mundshme, por një prim i lartë nuk e favorizon kompaninë e sigurimit. Figura 3.1 Ulja e ekspozimit ndaj riskut katastrofik nga kompanitë e sigurimit

Burimi: Autori Mënyra tjetër për të balancuar situatën prej kompanive të sigurimeve është të reduktohet ekspozimi ndaj katastrofave. Kjo mund të arrihet duke ulur shumën maksimale të dëmeve për çdo nivel probabiliteti të marrë në konsideratë. Në praktikë kjo realizohet nëpërmjet aplikimit të pjesëve të zbritshme ose kufijve të mbulimit. Kompanitë e sigurimit e ulin ekspozimin duke rritur vlerën e pjesëve të zbritshme (pjesa e riskut që mbahet nga i siguruari) ose duke ulur kufirin e mbulimit (pjesa e riskut që mbahet nga kompania e sigurimit). Vizualisht kjo paraqitet në figurën 3.1. Drejtuesi i portofolit të risqeve të një kompanie sigurimi ka për qëllim të kontrollojë dhe modifikojë portofolin e risqeve me qëllim që vlera e riskuar nga një ngjarje e caktuar ose një grup ngjarjesh të mos kalojë një shumë të fiksuar paraprakisht. Në mënyrë tipike portofoli i risqeve të një siguruesi përbëhet nga një numër i madh ekspozimesh pak a shumë të njëjta (polica sigurimi të banesave, të cilat janë shumë të ngjashme me njëra-tjetrën) dhe nga një numër më i vogël ekspozimesh në vlerë më të madhe për sigurimin e



pronave të karakterit tregëtar dhe industrial, përgjegjësisë apo klasave të tjera të sigurimit. Portofoli i risqeve të një kompanie sigurimi që mbulon edhe riskun e katastrofave paraqitet në figurën 3.2 në vijim (rrathët paraqesin polica sigurimi të llojeve të ndryshme). Drejtuesi i portofolit e arrin objektivin duke e shpërndarë ekspozimin ndërmjet risqeve më pak të korreluar, duke e reduktuar atë nëpërmjet përdorimit të kushteve të ndryshme të kontratave të sigurimit ose duke e transferuar atë tek kompanitë e risigurimit. Figura 3.2 Portofoli i risqeve të një kompanie sigurimi

Burimi: Autori Dong & Grossi (2005) përcaktojnë se vendimi i një siguruesi për të nënshkruar një policë të re sigurimi, varet nga tre faktorë:

• nga magnituda e riskut të ri që synohet të merret përsipër, • nga korrelacioni i tij me portofolin ekzistues të risqeve dhe, • nga çmimi më i lartë i mundshëm që i siguruari është i gatshëm të paguajë

për këtë policë sigurimi. Politika e ndjekur për portofolin e risqeve influencon gjithashtu edhe politikën që ndjekin kompanitë e sigurimit për investimet që ato bëjnë. Një pjesë e mirë e aktivit të bilancit të këtyre kompanive përbëhet nga investime në tituj financiarë të llojeve të ndryshme. Në varësi të nivelit të riskut të marrë përsipër, dëmeve mesatare vjetore të pritura, si dhe dëmeve maksimale të pritshme në rast të katastrofave, kompania e sigurimit përcakton edhe politikën e saj të investimeve. Ajo përcakton objektivat për kthimin dhe riskun nga portofoli i investimeve, në bazë të kufizimeve që paraqet aktiviteti i saj si nënshkrues risku. Kompania e sigurimit përllogarit nevojat e saj për likuiditet, horizontin kohor të portofolit, etj dhe përcakton alokimin strategjik të aseteve të saj në investime në klasa të ndryshme të titujve financiarë apo në aktive reale (pasuri të paluajtshme). 3.1.5 Funksionimi i tregut dhe problematika në sigurimin e katastrofave



Duke qenë se dëmet nga katastrofat janë të mëdha, mbulimi i tyre bëhet i mundur nëpërmjet primeve relativisht të larta. Megjithë zhvillimet e shkencës në parashikimin e katastrofave natyrore, dhe sistemeve të avancuara kompjuterike që mundësojnë simulimin e katastrofave për të përllogaritur dëmet e mundshme, përsëri pasiguria mbetet e lartë. Për këtë arsye, shpesh kompanitë aplikojnë një marzh relativisht të lartë sigurie në llogaritjen e primeve. Në shumë raste tregu dështon në vendosjen e një ekuilibri në këtë sektor, duke ofruar produkte me çmime të papërballueshme ose duke mos ofruar fare mbulim për katastrofat. Gjithashtu fakti që në shumë shtete ekzistojnë programe shtetërore për përballimin e katastrofave, përbën një element frenues për sigurimin e individëve apo bizneseve të vogla ndaj tyre. Kjo është një shfaqje e riskut moral. Në botën e sigurimit të katastrofave, në disa nga vendet e lindjes, veçanërisht në vendet ku ekonomia dhe shoqëria kanë përjetuar një përqëndrim ekstrem dhe një shtet tërësisht totalitar, në të cilat tregu i sigurimeve dhe kompanitë e sigurimeve kanë qenë pothuaj inekzistente, duhet marrë mirë në konsideratë edhe shkalla e ndikimit të faktorit psikologjik dhe tradicional lidhur me raportin e individit me riskun. Ballkani bën pjesë në këtë kategori. Në këto vende, në rastet e ndodhjes së ngjarjeve katastrofike, riskun e mënjanimit të pasojave dhe të dëmshpërblimit të dëmeve të shkaktuara e ka mbajtur tërësisht shteti për gati 50 vite. Kjo ka kultivuar mentalitetin dhe psikologjinë që riskun e katastrofave duhet ta marrë përsipër dhe ta suportojë ekonomikisht shteti. Ky mentalitet vazhdon të ndikojë edhe sot, kur bëhet fjalë për qëndrime dhe veprime ndaj ngjarjeve katastrofike apo për sigurime të elementëve pasurorë dhe jetës ndaj katastrofave. Industria e sigurimeve i nënshtrohet cikleve të rregullta të ndikuara nga kërkesa dhe oferta për mbulim nga sigurimet (Banks 2005). Cikli ndikohet mjaft nga niveli i dëmeve të paguara i cili ndikon në përfitueshmërinë, kapitalin dhe kapacitetin e siguruesve, si dhe nga kushtet e përgjithshme të tregut financiar i cili ndikon të ardhurat nga investimet dhe gjithashtu kapitalin dhe kapacitetin e siguruesve. Faza kur bie oferta për sigurime quhet “pjesa e fortë52” e ciklit dhe karakterizohet nga një rënie e sasisë së primeve të nënshkruara dhe nga një rritje e çmimeve (primeve) të sigurimit si pasojë e ofertës së kufizuar. Oferta kufizohet zakonisht mbas humbjeve të mëdha që kanë pësuar siguruesit dhe është një situatë tipike mbas ngjarjeve të mëdha katastrofike. Nëse në të njëjtën kohë tregu financiar ndodhet në ditë të këqija, kjo e rrit ashpërsinë e ciklit pasi të ardhurat nga investimet e kompanive të sigurimit janë të pakta. Ndërsa “pjesa e butë53” e ciklit është pjesa kur oferta për sigurime rritet, si pasojë e futjes së aktorëve të rinj në treg për shkak të përfitimeve të larta që ofron momentalisht tregu. Kjo bën që çmimet (primet) e sigurimit të bien dhe sasia e primeve të nënshkruar të rritet. Grafikisht cikli tregohet në figurën 3.3. Për sigurimet e jo-jetës cikli zgjat mesatarisht 5-7 vjet dhe gjatë kësaj periudhe primet mund të ndryshojnë deri në 40% të vlerës së tyre. Grace et al (2001) nëpërmjet një studimi për kërkesën dhe ofertën për sigurim nga katastrofat, kanë treguar që sigurimi nga katastrofat është “mall inferior”, me elasticitet të ardhurash shumë më të ulët se sigurimet nga ngjarjet e zakonshme jo-katastrofike. Me rritjen e të ardhurave të individëve blerja e këtij lloj sigurimi pakësohet dhe vlera e shumës së siguruar bie. Kjo bën që sigurimi nga katastrofat të jetë një produkt tepër i 52 Hard market cycle 53 Soft market cycle



kushtueshëm për individët me të ardhura të ulëta dhe i papërfillshëm për individë me të ardhura të larta. Në realitet ky është një problem që haset edhe tek llojet e tjerë të sigurimeve por tek rasti i katastrofave është më i dukshëm. Në vijim paraqiten disa nga problematikat e tregut të sigurimeve për katastrofat. Figura 3.3 Cikli i tregut të sigurimeve

Burimi: Autori 3.1.5.1 Problemi i çmimit Standardet aktuariale përcaktojnë se “procesi i vendosjes së primeve të sigurimit duhet të kryhet para se të bëhet transferimi i riskut” (Actuarial Standards Board 1991). Parimet e aktuaristikës përcaktojnë që:

• Parimi 1: Çmimi i sigurimit është një vlerë e pritur e kostove të ardhshme. Primi i sigurimit duhet të mbulojë kostot që të funksionojë sistemi i sigurimeve

• Parimi 2: Çmimi i sigurimit duhet të mbulojë të gjitha kostot e lidhura me transferimin e riskut

• Parimi 3: Çmimi i sigurimit duhet të mbulojë të gjitha kostot e lidhura me një transferim individual të riskut.

• Parimi 4: Një çmim sigurimi është i arsyeshëm dhe jo i tepruar, i përshtatshëm dhe jo diskriminues nëse plotësohen kushtet në parimet 1,2,3

Gjithashtu lidhur me riskun e katastrofave, Bordi i Standardeve Aktuariale përcakton se “përcaktimi i një njësie të përshtatshme të ekspozimit është thelbësor dhe që kjo njësi duhet të ndryshojë sipas llojit të hazardit dhe të jetë praktike dhe e verifikueshme”. Kuzak & Larsen (2005) prezantojnë një model të thjeshtë të përcaktimit të çmimit (primit) të sigurimit si më poshtë:

Primi = AAL + Shtesë për riskun + Shtesë për shpenzimet



AAL (Average Annual Loss) përfaqeson humbjen mesatare vjetore që reflekton parimet aktuariale. Shtesa për riskun përcaktohet nga pasiguria lidhur me AAL, e matur zakonisht nga devijimi standard i kurbës së tejkalimit të probabilitetit (shih kapitullin 2) dhe është një element tepër i rëndësishëm pasi implikon mundësinë që siguruesi të mbijetojë në kushtet e humbjeve ekstreme. Ndërsa shtesa për shpenzimet përfshin kostot administrative (shpenzime sigurimi, taksa, komisione, shpenzime operative dhe fitimin). Problemi i parë me të cilin përballen siguruesit për ofrimin e mbulimit nga katastrofat është problemi i vendosjes së çmimit të këtij produkti. Mbulimi me sigurim nga katastrofat është relativisht i kushtueshëm për konsumatorin, sidomos në vendet ku ka tendencë të përsëritjeve të shpeshtë të katastrofave. Mënyra se si vendosen çmimet ndikohet shumë nga pamundësia për të vlerësuar mirë humbjet ekstreme, e reflektuar tek shtesa për riskun në modelin e paraqitur më sipër. Megjithë ndërtimin e kurbave të kthimit që vlerësojnë probabilitetin e ndodhjes së ngjarjeve ekstreme, vlerësimi i humbjeve në pjesën e ekstremit të shpërndarjes probabilitare nuk garanton saktësi të madhe. Vështirësitë në vlerësimin e dëmeve zakonisht sjellin probleme në përcaktimin e çmimeve të sigurimit të katastrofave (primeve). Për shkak të pasigurisë së lartë që shoqëron procesin e vlerësimit të riskut të katastrofave, tendenca është shpesh të vendosen prime shumë më të larta se niveli i pritur i humbjeve duke aplikuar supozime tejet konservative. Një prirje që vihet re në këtë proces është dhe ngritja e çmimeve të policave të sigurimit që ofrojnë mbrojtje nga katastrofat, menjëherë mbas ndodhjes së një ngjarjeje katastrofike. Në mënyrë analoge të dhënat tregojnë për një nënvlerësim të riskut dhe çmime më të ulëta se ç’duhet në rastet kur katastrofa nuk janë verifikuar për një periudhë të gjatë kohe. Gjithashtu aplikimi i pjesëve të zbritshme (tipike është që 10% të shumës të paguhet nga vetë i siguruari), e lë relativisht të lartë ekspozimin për të siguruarin, duke e bërë atë shpesh jo efikas. Situata është më problematike në mbulimet nga tërmeti, ku në shumë vende, ose nuk ofrohet fare, ose ofrohet me kufizime të mëdha (jo më shumë se 15-20% e vlerës së shtëpisë së dëmtuar, ose vlerës së objektit të marrë në sigurim). Aktualisht vetëm 1% dhe 3% e familjeve dhe bizneseve në vendet me të ardhura të ulta dhe të mesme kanë mbulim nga sigurime ndaj katastrofave, krahasuar me 30% në vendet me të ardhura të larta. 3.1.5.2 Të ardhurat dhe luhatshmëria e kapitalit Biznesi i sigurimit ndaj katastrofave është tepër i ndjeshëm ndaj luhatshmërisë së të ardhurave dhe kapitalit, si rezultat i natyrës së pabarabartë të flukseve hyrëse dhe dalëse të parave (Banks 2005). Kjo lidhet me mungesën e uniformitetit të dëmeve nga katastrofat të cilat ndryshojnë nga rasti i sigurimeve të zakonshme, siç tregohet në figurën 3.4 Sfida për kompanitë e sigurimit është të gjejnë mënyrën që të përshtasin flukset hyrëse dhe dalëse në rastin e sigurimit të katastrofave. Kjo ka të bëjë me mënyrën e ndërtimit të



primeve. Në rastin e risqeve të zakonshme primet mund të ndërtohen që të përballojnë “riskun standard” mbi bazën e logjikës së primit të pastër, duke i shtuar elementët e tjerë (ngarkesa) për pasiguritë e ndryshme, shpenzimet operative dhe marzhin e fitimit. Ndërkohë kjo logjikë nuk funksionon tek katastrofat. Dëmet në rastet e katastrofave janë masive dhe mënyra e ndërtimit të primit ndryshon. Gjithashtu ndryshon edhe mënyra e provigjionimit. Logjikisht siguruesi duhet të vendosë çdo vit një rezervë për të përballuar humbjet e mundshme në të ardhmen nga katastrofat. Por siç u përmend më sipër, një pjesë e mirë e standardeve lokale kontabël e ndalojnë këtë gjë. Figura 3.4 Primet dhe dëmet në rastin e risqeve katastrofikë dhe jo-katastrofikë

Burimi: Autori Siguruesit nuk munden të akumulojnë me tepricë rezerva të përgjithshme (të padeklaruara për qëllim të mbulimit të katastrofave por të ndërtuara sipas një logjike të tillë) për shkak se kjo do tu ulte nivelin e kthimit të investimeve të tyre nga mbajtja e parave të tepërta cash. Kjo do të ulte kthimin e aksionerëve pa një kundërpeshë në riskun e marrë përsipër dhe nuk do të ishte një praktikë që i shton vlerë kompanisë së sigurimit. Përveç praktikave të lidhura me tregun e kapitalit (titullarizimit të risqeve) nuk ka një zgjidhje tjetër optimale të këtij problemi. Kompanitë e sigurimit do të kenë gjithnjë luhatshmëri në të ardhurat dhe kapitalin e tyre për sa kohë ato do të vazhdojnë të ofrojnë produkte të sigurimit ndaj katastrofave. 3.1.5.3 Përqendrimi i lartë i të siguruarve Sigurimin e katastrofave mund ta kufizojë edhe përqendrimi i madh i të siguruarve në të njëjtën zonë të riskuar. Risku i katastrofave nuk mund të diversifikohet brenda grupeve të ndryshme të popullsisë si llojet e tjera të risqeve të sigurueshme. Ai godet të gjithë zonën që preket nga katastrofa. Nëse përqendrimi i të siguruarve nga një lloj risku katastrofik brenda një zone të caktuar është tepër i lartë, kjo mund të përbëjë një vështirësi serioze për kompaninë e sigurimit, e cila do të vihej në vështirësi financiare në një rast të tillë. Ligji i numrave të mëdhenj nuk mund të aplikohet në këtë situatë duke e bërë të pamundur diversifikimin e portofolit të risqeve të siguruesit. Gjithsesi ka një situatë favorizuese ndërmjet llojeve të ndryshme të katastrofave. Korrelacioni midis risqeve katastrofike të natyrave të ndryshme është i ulët. Risku i tërmetit nuk është i korreluar me



riskun e akteve terroriste apo me riskun e uraganeve. Siguruesi mund të diversifikojë portofolin54 e tij ndërmjet llojeve të ndryshme të risqeve katastrofike. Për analogji jemi në të njëjtën situatë si në ndërtimin dhe drejtimin e një portofoli aktivesh financiare, ku nuk është e rekomandueshme të vendosen shumica e fondeve të investuara në një aktiv të vetëm, por të diversifikohet në aktive të ndryshme. Kompanitë e sigurimit përgjithësisht janë të kujdesshme në administrimin e një situate të tillë. Ato evitojnë të nënshkruajnë polica sigurimi që mbulojnë të njëjtin risk katastrofik nëse numri i policave në një zonë të caktuar rritet shumë. Kjo kërkon një proces të kujdesshëm të manaxhimit të riskut, nëpërmjet evidentimit të zonave me risk të lartë dhe vendosjes së kufijve për ekspozimin ndaj një lloj risku në një zonë të caktuar. Ekspozimi i tepërt mund t’u transferohet risiguruesve ose të evitohet fare marrja përsipër e tij. Përdorimi i sistemeve të informacionit gjeografik (GIS) ndihmon mjaft në perceptimin dhe kufizimin e këtij fenomeni nga kompanitë e sigurimit. 3.1.5.4 Kufizimet e kapacitetit të tregut Për shkak të natyrës së riskut katastrofik dhe karakteristikave të tij (denduri e ulët, ashpërsi e madhe) tregu i sigurimit të katastrofave përballet me një vështirësi financiare: mungesa e kapacitetit të kompanive të sigurimit për të përballuar pasojat e mundshme të katastrofave. Një kompani sigurimi mund të marrë përsipër risqe deri sa ja lejon niveli i kapitalit që ajo posedon, alternuar me rezervat dhe provizionet, për të përballuar këto risqe. Duke qenë se kompanitë e sigurimit janë ndërmarrje me interesa të forta publike dhe me një ndjeshmëri të madhe në publik (ashtu si bankat, edhe këto janë institucione besimi), aktiviteti i tyre është i mirërregulluar me ligj. Nëpërmjet një autoriteti rregullator (në Shqipëri AMF), shteti nxjerr rregulla, kontrollon dhe mbikqyr aktivitetin e kësaj industrie. Rregullat përcaktojnë qartë nivelin e kapitalit rregullator për çdo lloj risku të marrë përsipër dhe mënyrën e provigjionimit. Kështu, një kompani sigurimi ka një kapacitet maksimal përballimi të humbjeve në bazë të kapitalit të saj. Nëse tregu është i përbërë nga kompani të vogla (një mikrotreg sigurimesh) është e qartë që kapaciteti i tregut për të mbuluar me sigurim katastrofat, është i kufizuar. Në përgjithësi ky problem tejkalohet nëpërmjet risigurimit, i cili e transferon riskun nga kompania e sigurimit tek risiguruesi e më tej tek risigurues të tjerë, duke rritur kapacitetin mbulues të një kompanie sigurimi lokale. Marrëveshjet e risigurimit (trajtohen në paragrafin 3.2 të punimit) mundësojnë rritjen e kapacitetit mbulues të një kompanie, nëpërmjet cedimit të risqeve dhe primeve te risiguruesit. Megjithatë, në tregje sigurimi të vogla, me sigurues relativisht të vegjël (siç është rasti i Shqipërisë), ka një limit edhe për këtë teknikë risigurimi, që lidhet me kapitalin e siguruesve. Në Shqipëri kompania më e madhe (SIGAL) ka një total aktivesh prej 8.5 miliardë lekë (SIGAL – Raporti vjetor 2011) dhe kapital prej 3.3 miliardë lekë (rreth 23.5 milionë Euro). Totali i aktiveve në tregun e sigurimeve në Shqipëri arrin në 19 miliardë lekë (AMF Raporti i Mbikëqyrjes 2011) dhe kapitali në 9.8 miliardë lekë (70 milionë Euro). Ndërkohë provigjionet teknike në total arritën në 7.6 miliardë lekë. Është e qartë që kemi të bëjmë me një treg të kufizuar në mundësi dhe kapital për të marrë përsipër nivele tepër të larta të risqeve 54 Këtu bëhet fjalë për portofolin e risqeve të marra përsipër.



katastrofike. Po ti referohemi rezultateve të modelit të vlerësimit të dëmeve (kapitulli 2) mund të themi se zhvillimi i industrisë së sigurimeve aktualisht në Shqipëri nuk mund të përballojë një mbulim të mirë të risqeve katastrofike që kërcënojnë vendin. Problemi i kapacitetit lidhet edhe me ciklet e tregut të sigurimeve të diskutuara më sipër. Sidomos në rastet e rënies së tregut të kapitaleve kemi një rënie të kapitalit të disponueshëm dhe tkurrje të fortë të kapacitetit mbulues të tregut të sigurimeve. Të dhënat tregojnë për një rënie të kapacitetit sigurues prej 25-40% menjëherë pas katastrofave të mëdha të ndodhura në dekadën e fundit (sulmet e 11 shtatorit, uraganet e mëdha në SHBA, tërmetet në Japoni dhe tsunami në Indonezi). 3.1.5.5 Mungesa e penetrimit të tregut dhe zhvillimi i tregut të sigurimeve Sikurse u nënvizua më sipër, zhvillimi i tregut të sigurimeve mund të luajë një rol shumë të madh në ekonomi. Lidhja ndërmjet zhvillimit të tregut të sigurimeve dhe mbulimit nga katastrofat është gjithashtu një lidhje e drejtë, me një korrelacion të fortë. Në vende të vogla, me një treg sigurimi të pazhvilluar, mundësia për të ofruar produkte të sigurimit ndaj katastrofave është gjithashtu e kufizuar. Në këto lloj tregjesh (ose mikrotregjesh) penetrimi i kompanive të sigurimit apo risigurimit është tepër i ulët. Në qoftë se krahasojmë të dhënat nga vendet e OECD55, vendi me nivelin më të ulët të penetrimit të tregut të sigurimeve në ekonomi është Turqia me një nivel primi prej 131 USD/banor (OECD 2011), ndërkohë që në Luksemburg, për shembull, arrijnë 54 mijë USD/banor. Në nivel densiteti (primet në % ndaj PBB) përsëri është Turqia që ka minimumin, në vlerën 1.3%. Në qoftë se i krahasojmë këto të dhëna me vlerat në një vend me penetrim të ulët si Shqipëria, ku primi për banor është 25 USD dhe densiteti vetëm 0.65% e PBB, konkludojmë përsëri se jemi ende larg një niveli të pranueshëm të zhvillimit të këtij tregu. Ndërkohë që vlerat mesatare në OECD dhe BE janë mbi 3 mijë USD/banor prime në vit dhe volum primesh bruto që arrijnë në 9% të PBB. Shkak për nivelin e ulët të penetrimi dhe zhvillimit të tregut mund të jenë shumë faktorë, por më kryesorët janë niveli i ulët i të ardhurave të popullsisë, mungesa e edukimit dhe informacionit mbi sigurimet dhe mungesa e mentalitetit apo kulturës së të siguruarit. Në vendet e varfra është e pamundur të mendosh që njerëzit do të shpenzojnë për të blerë sigurime, kur niveli i jetesës dhe të ardhurat janë të pamjaftueshme. Mentaliteti luan një rol të rëndësishëm në momentin kur një vend kalon në një nivel të ardhurash për frymë më të lartë. Nëse njerëzit janë të ndërgjegjësuar për riskun e katastrofave do të ketë më shumë mundësi për zhvillimin e tregut të këtyre produkteve. Një rol jo të parëndësishëm luan edhe risku moral, kultivuar për shkak të historisë, apo sjelljeve në shumë raste, pasi njerëzit besojnë se gjithsesi në raste katastrofash qeveria do të ndërhyjë. Problemi është veçanërisht i vështirë për të penetruar në tregun e sigurimit të banesave dhe pronave individuale. Sigurimi i pronësisë tregtare dhe industriale, ka më tepër gjasa të ndodhë pasi bizneset janë gjithnjë më të ndjeshëm ndaj risqeve katastrofikë.

55 OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) është një organizatë që përfshin 34 vende, kryesisht vende të zhvilluara



Përmirësimi i një situate të tillë nuk është një gjë e thjeshtë. Shpesh, është e nevojshme (siç do ta diskutojmë në kapitullin 4 të këtij punimi) ndërhyrja publike në treg për të mundësuar zhvillimin e tij. Zhvillimi i tregut të sigurimeve mund të kërkojë kohë. Për të ndryshuar mentalitetin rreth sigurimeve në përgjithësi dhe sigurimit ndaj katastrofave në veçanti, autoritetet rregullatore marrin një sërë nismash që përfshijnë:

• përmirësimin e transparencës në çmimet e produkteve të sigurimeve • publikimin e materialeve edukuese • publikimin e të dhënave për ngjarjet katastrofike dhe dëmet e shkaktuara prej tyre • fushata sensibilizuese për pasojat e riskut katastrofik dhe avantazhet e sigurimit

prej tij, etj 3.1.5.6 Risqet katastrofike të pasigurueshme Në përgjithësi, sot, katastrofat janë pjesë e risqeve që mund të transferohen nëpërmjet sigurimit dhe risigurimit. Megjithatë, jo në të gjitha rastet risku katastrofik është ngjarje e sigurueshme. Kur u trajtua sigurimi i katastrofave u evidentua fakti që në kontratat e sigurimit ka shpesh kushte që përcaktojnë përjashtimin e risqeve të ndryshëm nga sigurimi. Arsyet përse një risk katastrofik mund të përjashtohet nga mbulimi janë të ndryshme, që nga nevoja për të ulur riskun e marrë përsipër nga siguruesi, për të ulur primin e paguar nga i siguruari, për të ulur nivelin e riskut moral apo zgjedhjes së keqe, apo thjesht për faktin që disa lloj risqesh katastrofikë nuk mund të sigurohen për shkak të shkeljes së parimeve të sigurimit. Disa nga llojet e katastrofave që nuk sigurohen janë luftërat, kryengritjet, dhe ngjarje të ngjashme me këto. Në klasifikimin që u bë në kapitullin 1 të këtij punimi, këto risqe u përfshinë tek katastrofat me natyrë njerëzore, por u nënvizua fakti që nuk janë subjekt i manaxhimit të riskut të katastrofave. Këto lloj risqesh kanë karakteristika që i dallojnë nga risqet e tjera katastrofike. Kanë natyrën e ngjarjeve katastrofike, por jo të risqeve të sigurueshme. Nuk janë ngjarje të rastësishme, madje shpesh janë të mirëplanifikuara, dhe gjithashtu nuk janë të papritura. Madje një nga qëllimet e këtyre ngjarjeve është shkatërrimi i pronës dhe ndryshimi i lidhjeve pronësore ekzistuese. Nuk mund të llogariten mundësitë e humbjeve nga ndodhja e ngjarjes përderisa perili në fjalë nuk është një ngjarje e rastit. Në përgjithësi tregu i sigurimeve është një aktivitet që merr përsipër të garantojë, ruajë, mbrojë dhe mbulojë elementët pasurorë dhe pronësorë që ka krijuar shoqëria njerëzore dhe që janë të ekspozuar nga ngjarje të rastit, por jo që dëmtohen nga një veprimtari koshiente, apo nga një sjellje e mirëplanifikuar e ngritur në nivelin e sjelljes shtetërore, sikurse janë luftërat. Në këtë mënyrë është e pamundur të ndërtohet një skemë sigurimi me prime të përshtatshme dhe të përballueshme për të mbuluar këtë lloj risku. Risku moral është gjithashtu i lartë, përderisa një pjesë e dëmeve mund të kontrollohen. Në këtë punim, deri tani jemi ndalur dhe do të vijojmë të ndalemi edhe në vijim, vetëm me risqet katastrofike që plotësojnë kriteret për të qenë të sigurueshëm dhe që kanë hyrë në praktikën e sigurimit prej kohësh.



3.2 Risigurimi dhe katastrofat Risigurimi është procesi i transferimit të riskut nga kompanitë e sigurimit tek subjekte të tjera të quajtur risigurues. Ndryshe njihet si sigurimi i siguruesve. Ky proces është tepër i rëndësishëm pasi e shpërndan riskun në një numër shumë të madh subjektesh. Në mënyrë tipike kompanitë e sigurimit të jo-jetës (pronës & përgjegjësisë) lidhin marrëveshje risigurimi me një ose disa risigurues ku ju transferojnë atyre risqet56 kundrejt cedimit të një pjese të primeve të shkruara për këto risqe. Risigurimi është një proces jetik për mbijetesën afatgjatë të industrisë së sigurimeve. Në mungesë të këtij tregu, industria e sigurimeve do të tronditej dhe rrezikonte shumë në çdo ngjarje katastrofike me ashpërsi të madhe. Risigurimi kryhet për një pjesë të portofolit të risqeve të çdo siguruesi. Sasia e riskut (dhe primeve) që transferohet varet nga lloji i marrëveshjes që nënshkruhet midis siguruesit dhe risiguruesit. Siguruesi mund të zgjedhë të transferojë të gjitha llojet e risqeve që ka në portofolin e tij ose një pjesë prej tyre. Risigurimi nuk është një proces që përfundon me kaq. Edhe vetë risiguruesit mund të sigurohen tek njëri-tjetri. Procesi i risigurimit të risiguruesve quhet retrocesion. Krijohet kështu një rrjetë me risigurues të cilët e copëzojnë riskun në shumë pjesë dhe e ndajnë ndërmjet tyre. Ky proces i cili paraqitet në figurën 3.5 njihet si atomizim i riskut. Risku jo vetëm copëzohet por edhe transferohet në një pjesë të madhe jashtë vendit. Në këtë mënyrë industria e sigurimeve dhe risigurimeve luan rolin e amortizatorit ndaj goditjeve të katastrofave në ekonominë e një vendi. Katastrofat kanë qenë një shtysë e madhe për krijimin dhe zhvillimin e tregut botëror të risigurimeve. Për shkak të natyrës së veçantë të riskut katastrofik, si risk kryesor me kovariancë midis ekspozimeve, ngjarje me pasoja të rënda çonin në paaftësi paguese të kompanive të sigurimit, të cilat ishin të detyruara të paguanin një numër të jashtëzakonshëm dëmesh në të njëjtën kohë. Transferimi i këtyre risqeve dhe ndarja në shumë pjesë (risigurues) i çlironte kompanitë e sigurimit. Për më tepër, risigurimi mundëson transferimin e risqeve katastrofike edhe jashtë vendit ku ato mund të ndodhin duke ndihmuar kështu në uljen e riskut (nga këndvështrimi financiar) të një vendi. Vetë risiguruesit diversifikojnë portofolin e tyre me risqe të natyrës katastrofike të llojeve të ndryshme, në vende të ndryshme, krejtësisht të pakorreluar me njëri-tjetrin. Por, risiguruesit e diversifikojne portofolin e tyre të risqeve të marra përsipër edhe me mikroportofole të tjera kontratash të ngjarjeve të shkaktuara nga risqe jo katastrofike. Në këtë mënyrë risiguruesi shton vlerë në zinxhirin e transferimit të riskut. Të dyja palët janë të interesuara për këtë transaksion, siguruesi direkt që heq nga vetja riskun që ai nuk është në gjendje të përballojë dhe risiguruesi që arrin një fitim të kënaqshëm nëpërmjet marrjes përsipër të një risku që ai është në gjendje ta diversifikojë. Një karakteristikë e dallueshme tregut të risigurimeve është që primet e risigurimit vendosen në bazë globale, duke qenë se risiguruesit kryesorë janë kompani ndërkombëtare, ndryshe nga primet e sigurimit të cilat vendosen përgjithësisht në shkallë kombëtare. Tregu i risigurimeve është një treg global dhe risiguruesit e mëdhënj luajnë

56 Termi që përdoret në sigurime është cedim (nga latinishtja cedere – lëshoj, kaloj, transferoj)



një rol shumë të rëndësishëm, një lloj “shitësi me shumicë” i sigurimit. Megjithatë edhe kapaciteti që mund të mbulojnë kompanitë e risigurimit është i kufizuar, në rast ndodhjeje të disa katastrofave të mëdha brenda pak muajve edhe risiguruesit do të viheshin në vështirësi financiare. Cutler & Zeckhauser (1999) argumentojnë që në rast të ngjarjeve kataklizmike (katastrofa me ashpërsi shumë të madhe), teprica e riskut që nuk mund të përballohet nga risigurimi mund të mbulohet nga ndërhyrja e shtetit apo instrumenta të tregut të kapitaleve. Figura 3.5 Procesi i “atomizimit” të riskut

Burimi: Autori 3.2.1 Marrëveshjet e risigurimit për katastrofat Risigurimi kryhet nëpërmjet një marrëveshje (agreement) ndërmjet siguruesit dhe risiguruesit. Marrëveshjet e risigurimit marrin forma të ndryshme në varësi të mënyrës se si palët vendosin të ndajnë riskun dhe primet. Risigurimi mund të jetë pjesërisht i detyrueshëm dhe nga normat ligjore apo nga rregulloret që nxjerrin rregullatorët e tregut (autoritetet mbikqyrëse). Për të mbrojtur konsumatorët (mbajtësit e policave të sigurimit), shteti dhe autoritetet rregullatore të tregut të sigurimeve mund të detyrojnë kompanitë e sigurimit që të cedojnë një pjesë të risqeve që mund të rrezikojnë aftësinë e tyre paguese. Megjithatë në pjesën më të madhe marrëveshjet e risigurimit janë marrëveshje vullnetare. Janë siguruesit vetë që janë të interesuar të risigurojnë një pjesë të mirë të portofolit të risqeve. Përsa i përket formës, marrëveshjet e risigurimeve mund të jenë fakultative ose në formë traktati. Me marrëveshje fakultative në risigurime nënkuptohet një proces që analizon risqet rast pas rasti. Siguruesi nuk është i detyruar të cedojë çdo lloj risku të marrë përsipër dhe gjithashtu as risiguruesi nuk është i detyruar të pranojë çdo lloj risku. Çdo



kontratë analizohet më vete dhe, nëse palët bien dakord, për çdo risk që cedohet ka një kontratë më vete midis siguruesit dhe risiguruesit. Është mënyra tipike se si procedohet për të risiguruar risqe për objekte me vlera shumë të mëdha në sigurimin e pronës (prona komerciale). Në këtë rast zakonisht është siguruesi ai që shpreh interesin për të ceduar një pjesë të riskut dhe nëse risiguruesi është dakord dhe palët bien dakord për çmimin për çmimin atëherë krijohet një kontratë risigurimi. Kjo formë nuk e garanton siguruesin që risku do të cedohet, por nga ana tjetër siguruesi ka mundësi që të mbajë ato risqe që dëshiron. Forma tjetër e marrëveshjes, traktati, presupozon që në momentin që nënshkruhet marrëveshja midis siguruesit dhe risiguruesit, automatikisht risqet (dhe primet) e përcaktuara në traktat i transferohen risiguruesit menjeherë sapo ato krijohen në portofolin e siguruesit. Kjo marrëveshje është më e thjeshtë dhe me kosto më të reduktuara. Për siguruesin ajo krijon sigurinë që risqet do të transferohen automatikisht. Ndërkohë risiguruesi nuk e ka mundësinë të shqyrtojë çdo risk që ai merr përsipër dhe nuk ka fleksibilitet në nënshkrimin e risqeve. Një pjesë e konsiderueshme e risqeve transferohen me marrëveshje të kësaj forme. 3.2.1.1 Marrëveshje përpjestimore dhe jopërpjestimore Marrëveshjet e risigurimit në përgjithësi dhe të riskut katastrofik në veçanti mund të jenë përpjestimore ose jopërpjestimore, pavarësisht faktit nëse ato janë në formë marrëveshjesh fakultative apo traktati. Nga vetë termi, në marrëveshjet përpjestimore risku dhe primet ndahen në mënyrë përpjestimore midis siguruesit dhe risiguruesit dhe pjesa e ndarjes së riskut dhe primeve njihet paraprakisht nga palët. Në marrëveshjet jopërpjestimore risku dhe primet ndahen sipas një rregulli të paracaktuar në kontratë por pjesa që i takon siguruesit dhe pjesa që i takon risiguruesit nuk njihen deri në momentin që nuk kanë ndodhur dëmet. Ky është një dallim shumë thelbësor në formën sesi cedohen risqet. Grafikisht metodat përpjestimore dhe jopërpjestimore paraqiten në figurën 3.6. Marrëveshjet përpjestimore të risigurimit mund të jenë në formën e ndarjes së kuotave (quota share) ose të ndarjes së tepricës (surplus share). Të dyja format mund të hasen si në rastin e marrëveshjeve fakultative ashtu dhe të traktateve të risigurimit. Sipas këtyre metodave siguruesi dhe risiguruesi bien dakord të ndajnë primet, ekspozimin ndaj riskut, dëmet si dhe shpenzimet për vlerësimin e dëmeve. Ndarja mund të jetë në përqindje fikse ose sipas një formule të paracaktuar mbi vlerën e policave të sigurimit. Tek ndarja e kuotave zakonisht përqindja është fikse. Në këtë rast risiguruesi i paguan një komision risigurimi siguruesit direkt për ndarjen e primeve. Ndërsa tek ndarja e tepricës risiguruesi merr përsipër riskun mbi një limit të caktuar në përpjestim me limitin e mbajtjes nga vetë siguruesi (kjo njihet me emrin linjë sigurimi). Me kalimin e limitit të mbajtjes palët ndajnë riskun dhe primet sipas një përqindjeje të caktuar. Të dyja këto lloj marrëveshjesh i mundësojnë siguruesit të ulë mundësinë e vështirësive financiare të shkaktuara nga humbje të mëdha katastrofike (të cilat i kalojnë risiguruesit) duke rritur kapacitetin sigurues dhe duke përmirësuar raportet financiare të tij.



Nga ana tjetër marrëveshjet jopërpjestimore janë kryesisht të formës tepricë humbjeje (Excess of loss, shkurt XOL). Sipas kësaj lloj marrëveshjeje, risiguruesi merr përsipër mbulimin e dëmeve mbi një nivel të caktuar, i quajtu limit (kufi) mbajtjeje i siguruesit. Dëmet që mund të përballojë risiguruesi arrijnë deri në një kufi të caktuar. Mund të krijohen kështu disa shtresa (layers) të riskut, të ndarë ndërmjet siguruesit dhe risiguruesve të niveleve të ndryshëm. Këto lloj marrëveshjesh mund të jenë për një lloj ngjarjeje të caktuar ose për një periudhë të caktuar, për shembull një vit. Janë produkte tipike të risigurimit që i përshtaten riskut katastrofik, ku një nivel i lartë dëmesh ndahen ndërmjet siguruesit dhe risiguruesve. Primi në këtë rast nuk ndahet në mënyrë përpjestimore pasi dhe ekspozimi ndaj riskut nuk ndahet në këtë mënyrë. Primi i risigurimit përcaktohet nga një sërë faktorësh që lidhen me portofolin e risqeve të siguruesit, nivelin e ekspozimit, eksperiencën e mëparshme, etj. Ekzistojnë disa versione të kësaj marrëveshjeje (për çdo ngjarje katastrofike, për çdo lloj risku katastrofik, agregate, etj). Figura 3.6 Marrëveshjet e risigurimit

Burimi: Autori Ndarja e riskut të katastrofave mund të bëhet në mënyrë horizontale ose vertikale, siç tregohet në figurën 3.7. Secila palë mban një pjesë të caktuar të riskut të ndarë në shtresa. Në mënyrë tipike shtresën e parë të riskut e ndajnë të siguruarit nëpërmjet pjesëve të zbritshme dhe siguruesit deri në një kufi të caktuar. Më pas shtresat e tjera ndahen midis risiguruesve të ndryshëm dhe siguruesit direkt. Ndarja mund të bëhet sipas marrëveshjeve që përmendëm më sipër. Secila palë merr për vete atë pjesë të riskut që i përshtatet në raport me çmimin (primin) që përfiton dhe portofolin e saj ekzistues të risqeve. Kufijë optimalë të ndarjes së riskut përcaktohen nga disa faktorë që përfshijnë: situatën financiare të siguruesit/risiguruesit, portofolin ekzistues të risqeve, marrëveshjet e tjera të risigurimit që mund të jenë nënshkruar me sigurues apo risigurues të tjerë, kërkesave rregullatore për kapital, nivelit të kthimit të kërkuar, etj. Shtresat e larta të riskut mund ti kalohen tregut të kapitaleve, nëpërmjet emetimit të titujve financiarë të



lidhur me sigurimet (shih paragrafin 3.3 në vijim). Gjithashtu mund të ketë shtresa të riskut të pasiguruar, për vlera tepër ekstreme. Figura 3.7 Ndarja e riskut të katastrofave në shtresa të ndryshme

Burimi: Autori Format më të përdorura të marrëveshjeve të risigurimit për riskun e katastrofave janë marrëveshjet e formës tepricë humbjeje (XOL), për shkak se ato përcaktojnë qartë nivelin e dëmeve deri në të cilin është përgjegjës siguruesi direkt. Këto lloj marrëveshjesh mund të shihen si opsione. Siguruesi është në rolin e blerësit të opsionit dhe risiguruesi në rolin e shitësit. Siguruesi paguan diçka (një pjesë të primeve) për të siguruar mbulim nëse plotësohet një kusht: dëmet tejkalojnë një vlerë të caktuar. Nëse dëmet nuk e tejkalojnë nivelin e caktuar, opsioni “skadon” i paekzekutuar. Praktikisht (si në çdo kontratë të formës së opsioneve), blerësi i opsionit (siguruesi në këtë rast) ka “vënë bast” nëse do të ndodhin apo jo ngjarje katastrofike të rënda që të tejkalojnë nivelin e paracaktuar. Niveli i dëmve luan rolin e çmimit të ekzekutimit të opsionit, nëse ai vendoset shumë i lartë, me shumë mundësi nuk do të arrihet dhe opsioni mund të mos ekzekutohet (pra risiguruesit nuk i duhet të paguajë dëme). Në këtë rast natyrisht primi i paguar do të jetë i ulët (çmimi i një opsioni “të varfër”). Siguruesi merr përsipër më shumë risk, kundrejt pëfitimeve më të mëdha në formën e primeve. E kundërta vlen për rastin kur siguruesi e vendos kufirin të ulët dhe primi që ai i paguan risiguruesit në këtë rast është i lartë. 3.2.2 Portofoli i risqeve të risiguruesve dhe risku katastrofik Aftësia paguese e risiguruesit është shumë e rëndësishme për funksionimit e tregut. Nëse një risigurues nuk e manaxhon mirë portofolin e tij të risqeve dhe nuk është në gjendje të



paguajë dëmet në rast të një katastrofe, kjo ka pasoja edhe mbi siguruesin primar, i cili gjithashtu mund të kalojë në paaftësi paguese. Kjo ndodh nga që marrëveshja primare (kontrata) për mbulimin e dëmeve është midis siguruesit dhe të siguruarit. Froot & O’Connell (1997) argumentojnë që primet e risigurimit për katastrofat janë më të larta se vlera aktuariale e llogaritur e tyre, sidomos menjëherë mbas ndodhjes së një katastrofe. Kompanitë e risigurimit aplikojnë një sërë kushtesh si pjesë të kontratave të risigurimit për të administruar më mirë riskun katastrofik që ato marrin përsipër të mbulojnë. Shpesh ato përdorin kontrata risigurimi shumëvjeçare, të cilat garantojnë prime fikse ose të indeksuara sipas një treguesi të caktuar të riskut. Një sjellje e tillë siguron një qëndrueshmëri më të madhe të primeve. Një tjetër kusht që përdoret rëndom në kontrata të risigurimit për të marrë përsipër risqe shtesë është një ngjarje e dytë katastrofike në një zonë të caktuar brenda një viti, ose tejkalimi i një niveli të caktuar të dëmeve nga industria e sigurimeve brenda një viti (të ashtuquajtura garanci të humbjeve të industrisë). Risiguruesi mund të zgjedhë të transferojë nga portofoli i tij i risqeve (me anë të retrocesionit) atë pjesë të ekspozimit të tepërt në një zonë të caktuar për një lloj të caktuar risku katastrofik. Për shembull, nëse risiguruesi A ka grumbulluar një ekspozim të lartë risku të përmbytjeve në vendin X nëpërmjet marrëveshjeve risiguruese me disa sigurues vendas, ai mund të kalojë një pjesë të këtij ekspozimi tek një risigurues tjetër B, i cili nuk ka në portofolin e tij ekspozim ndaj këtij lloj risku. Kjo mund të kryhet edhe kundrejt një primi të reduktuar, kundrejt marrëveshjes që risiguruesi B në këtë rast do të mbulojë pjesën ekstreme të riskut. Një proces i tillë njihet si shpërbërje e ekspozimit (exposure carve out). Kompanitë e risigurimit i sigurojnë fitimet duke investuar primet që ato fitojnë nga risigurimi në tregun e kapitaleve. Në mënyrë direkte fitimi i tyre varet nga ecuria e tregut të kapitaleve. Nëse ka rënie të tregut ose nëse gjatë një viti numri i katastrofave është mbi mesataren, risiguruesi mund të vihet në vështirësi dhe të jetë i detyruar të rrisë nivelin e primeve ose të riskojë më shumë në investimet që bën. Edhe në risigurimin e katastrofave ekziston risku moral dhe zgjedhja e keqe. Siguruesi direkt ka gjithmonë më shumë informacion se risiguruesi për policat e sigurimit nga risqet katastrofike që ai ka nënshkruar. Në këtë mënyrë, siguruesi do të tentojë gjithmonë të risigurojë policat që përbëjnë zgjedhjen më të keqe nga portofoli i tij. Gjithashtu fakti që është i risiguruar e bën siguruesin direkt më pak të kujdesshëm në procesin e nënshkrimit të policave të sigurimit duke rritur riskun moral. Nënshkrimi i marrëveshjeve afatgjata dhe krijimi i marrëdhënie mirëbesimi dhe reciprociteti midis palëve është një element që redukton ndjeshëm riskun moral dhe zgjedhjen e keqe. Të dy palët përfitojnë nga risigurimi dhe asnjëra nuk është e interesuar që marrëdhënia të ndërpritet. 3.3 Titullarizimi i riskut dhe transferimi drejt tr egut të kapitaleve Bota e financës sot dominohet nga ajo që njihet si financë e strukturuar, e karakterizuar nga ofrimi i produkteve financiare sintetike, që u shërbejnë investitorëve të ndryshëm për të përmbushur objektivat e tyre në lidhje me riskun dhe kthimin. Një element kyç në këtë



tendencë është procesi i titullarizimit, thënë ndryshe: shndërrimi në tituj financiarë i flukseve të ndryshme financiare bashkë me risqet që i shoqërojnë ato. Investitorët për dekada, madje shekuj, kanë qenë të familjarizuar me titujt “klasikë” financiarë, aksionet dhe obligacionet, përkatësisht tituj të pronësisë dhe tituj të huadhënies, të cilët në thelb nuk bëjnë gjë tjetër veçse shndërrojnë flukset e ardhshme financiare të një ndërmarrje apo institucioni në letra me vlerë që tregojnë se ku duhet të shkojnë këto flukse. Sot një numër shumë i madh llojesh të titujve financiarë tregtohet në tregjet financiare botërore. Procesi i titullarizimit ka avancuar shumë duke krijuar tituj derivativë (tituj që mbështeten mbi flukset e titujve të tjerë) apo tituj hibridë (që kanë karakteristika të disa llojeve të titujve). Nga kjo tendencë nuk ka bërë përjashtim as industria e sigurimeve dhe risigurimeve, ku janë krijuar produkte financiare në formën e titujve që mundësojnë transferimin e riskut dhe flukseve ndërmjet aktorëve të ndryshëm që operojnë në këtë industri dhe në tregun financiar. 3.3.1 Titullarizimi i riskut dhe sigurimet - letrat me vlerë të lidhura me sigurimet (ILS) Titullarizimi është një proces që konverton aktive jolikuide në aktive likuide (të tregtueshme). Sipas Banks (2004) “titullarizimi është procesi i heqjes së aktiveve, detyrimeve apo flukseve monetare nga pasqyrat financiare të një kompanie dhe kalimi i tyre të tretëve nëpërmjet letrave me vlerë të tregtueshme57”. Nga ky përkufizim kuptojmë që përgjithësisht objekt i titullarizimit janë asetet e një kompanie, detyrimet e saj, ose flukset e parasë. Në thelb nuk bëhet gjë tjetër veçse një seri pagesash të ardhshme që zotërohen nga një ndërmarrje/institucion financiar, të cilat “shiten” në formën e një titulli financiar që i jep zotëruesit të tij mundësinë të arkëtojë këto pagesa të ardhshme. Titullarizimi i ka fillimet e tij në vitet ’70, kur ndërmjetësit financiarë, kryesisht bankat, filluan të gruponin asete dhe të emetonin tituj financiarë për të shitur këto asete. Produkti i parë kanë qenë MBS-të (Mortgage Backed Securities), tituj të emetuar mbështetur mbi një bashkësi huash hipoteke për shtëpi. Më tej kanë vijuar produkte të tjerë dhe sot në treg vërehen një shumëllojshmëri letrash me vlerë, shpesh produkte mjaft komplekse dhe me karakteristika tepër specifike përsa i përket riskut dhe kthimit. Procesi i titullarizimit është zgjeruar edhe në botën e sigurimeve, duke krijuar kështu një lidhje midis sigurimeve dhe tregut të kapitaleve. Llojet e instrumentave financiarë të lidhur me sigurimet njihen si ILS (Insurance-Linked Securities). Këto janë tituj financiarë, performanca e të cilave është e lidhur me performancën e kompanive të sigurimit në aspektin operacional të transferimit të risqeve. Janë disa lloje titujsh financiarë të lidhura me sigurimet, ku më kryesorët janë obligacionet e katastrofave, obligacionet e motit, obligacionet e lidhura me sigurimin e jetës, etj. Disa prej këtyre instrumenteve diskutohen në vijim të këtij kapitulli (paragrafi 3.4 & 3.5). Këto instrumenta janë bërë popullorë në industrinë e sigurimeve pasi janë një alternativë ndaj risigurimit. Nga diskutimi që u bë më sipër për risigurimin e katastrofave, pamë që edhe tregu i risigurimit është i kufizuar në kapacitet, sidomos mbas ndodhjes së katastrofave të

57 Banks E. (2004) “Alternative Risk Transfer: Integrated risk management through insurance, reinsurance and the capital markets”, Wiley, faqe 115



mëdha. Titujt e lidhur me sigurimet (ILS-të) mundësojnë burime alternative kapitali për kompanitë e sigurimit. Një nga elementët çelës, të rëndësishëm, për suksesin e këtyre instrumentave është korrelacioni i ulët, pothuajse zero me llojet e tjera të titujve klasikë (aksione, obligacione, por edhe tituj derivativë të lidhur me to). Kjo bën që shumica e investitorëve institucionalë, që manaxhojnë portofole gjigande, të jenë të interesuar për këto lloj instrumentash. ILS-të gjejnë një përdorim të madh për manaxhimin e riskut të portofoleve pikërisht për shkak të efektit në diversifikim. Po ti shtojmë kësaj karakteristike edhe elementin tjetër, që tregu i kapitaleve në madhësi është shumë herë më i madh se industria e risigurimeve arrijmë në një konkluzion tepër të rëndësishëm: tregjet e kapitalit mund të thithin riskun e sigurueshëm në përgjithësi dhe riskun katastrofik në veçanti me një kosto më të ulët se tregu i risigurimeve. ILS-të janë përgjithësisht tituj me karakteristikat e derivativëve, për shkak të natyrës së tyre të lidhur me sigurimet, pra me ndodhjen e një ngjarjeje të caktuar58 . Edhe obligacionet e katastrofave, që janë produkti më i njohur në treg, ndonëse emetohen si borxh kanë të bashkangjitur një opsion mospagese, siç do ta shohim në vijim. Tek ILS-të, pagesat janë të lidhura me elementë të ndryshëm të sigurimeve, kryesisht me një indeks të dëmeve të industrisë, me ndodhjen ose jo të një katastrofe, me nivelin e dëmeve në një zonë të caktuar, me parametra të lidhura me motin, etj. ILS-të kanë edhe një karakteristikë tjetër. Ato zakonisht kanë afat maturimi disavjeçar, ndryshe nga kontratat e risigurimit të cilat janë përgjithësisht njëvjeçare. Kjo eviton luhatjen në çmimin e transferimit të riskut, që ndodh në rastin e risigurimit, pasi kthimi që paguhet nga titujt financiarë negociohet në emetimin e tij. ILS-të emetohen nëpërmjet një procesi kompleks, i cili kërkon shpesh krijimin e një entiteti të veçantë të cilit i kalon risku që buron nga sigurimi dhe që e konverton këtë lloj risku në risk investimi. Këto entitete njihen si Mjete për Qëllime Specifike, ose shkurt SPV (Special Purpose Vehicles). Siguruesi/risiguruesi i kalon riskun SPV-së nëpërmjet një marrëveshjeje risigurimi, duke kaluar një pjesë të primeve tek SPV. SPV emeton tituj për të mbuluar riskun e marrë përsipër nga kjo marrëveshje. Këto tituj janë ILS, të cilat premtojnë të paguajnë një normë të caktuar interesi (kryesisht LIBOR + një prim risku) dhe janë të lidhura me riskun e sigurimit nëpërmjet një kushti të caktuar (p.sh nëse ndodh një ngjarje katastrofike, ILS nuk paguajnë interes, ose mund të mos paguajnë një pjesë të principalit, ose mund të mos e paguajnë më principalin). Për të siguruar pagesat e interesit ndaj mbajtësve të ILS, fondet e siguruara nga emetimi i ILS vendosen zakonisht në një llogari kolaterali ku investohen në tituj borxhi me cilësi të lartë (risk investimi të ulët), zakonisht me vlerësim A ose më sipër (përgjithësisht AAA). Shpesh SPV futet në një swap (këmbesë) me një kundërparti me besueshmëri të lartë (risk krediti të ulët), p.sh një bankë e madhe ndërkombëtare. Nëpërmjet swap-it, këmbehet kthimi nga llogaria e

58 Në literaturën financiare ka një mori botimesh që theksojnë ngjashmërinë në shumë elementë midis teorisë së derivativëve dhe teorisë së sigurimeve dhe të risigurimeve. Të dyja janë mjete të manaxhimit të riskut, ndonëse sot derivativët përdoren dhe si instrumenta spekulativë për të rritur kthimin e një portofoli.



kolateralit me normën e referencës që u paguhet mbajtësve të ILS (zakonisht LIBOR, ose LIBOR + prim risku). I gjithë procesi paraqitet në figurën 3.8 në vijim. Figura 3.8 Krijimi i një titulli të lidhur me sigurimet (ILS)

Burimi: Autori Në këtë mënyrë risku konvertohet nga risk sigurimi në risk investimi. Kompania e sigurimit/risigurimit mund të transferojë në këtë mënyrë të gjitha llojet e risqeve që dëshiron drejt tregut të kapitaleve. Risku copëzohet, pasi çdo blerës (mbajtës) i ILS merr përsipër një pjesë të tij kundrejt kthimit të premtuar. Në këtë mënyrë risku del nga bilanci i siguruesit/risiguruesit, i cili rrit kështu kapacitetin e tij për të nënshkruar polica për risqe të reja. Roli i swap-it është për të rritur sigurinë e kthimit nga llogaria e kolateralit që të jetë e njëjta normë bazë si ajo që do t’ju paguhet mbajtësve të ILS. Për ILS-të interes të rëndësishëm paraqet niveli i vlerësimit (rating) që këto instrumenta marrin nga shoqëritë e specializuara në këtë fushë (Moody’s, Standard & Poors, Fitch, etj). Në varësi të nivelit të vlerësimit, përcaktohet dhe norma e kthimit (yield) që këto instrumenta u ofrojnë mbajtësve të tyre. Për të bërë vlerësimin e këtyre titujve, kompanitë e vlerësimit përdorin modele të riskut katastrofik për të përcaktuar probabilitetin që dëmet e paguara nga SPV të jenë aq të larta sa të çojnë në dështimin (default) të ILS. Në varësi të llojit të instrumentit, dështimi (mospagesa) i principalit mund të jetë i lidhur me një ngjarje katastrofike, ose me një nivel të caktuar të dëmeve të paguara. Përfitimet nga krijimi i ILS-ve janë për të gjitha palët e përfshira në këtë proces. Siguruesit/risiguruesit mund të rrisin kapacitetin e tyre dhe të pakësojnë riskun, duke ja



kaluar atë tregut të kapitaleve. Nga ana tjetër investitorët që blejnë ILS mund të përfitojnë nga kthimi i tyre dhe në të njëjtën kohë të diversifikojnë portofolin me një lloj instrumenti të pakorreluar me portofolin ekzistues. Ndërmjetësit që operojnë në tregun financiar gjithashtu nxjerrin përfitime nga tarifat e shërbimit për krijimin e këtyre produkteve të strukturuara (ILS) dhe komisionet për tregtimin e tyre. Nga ana tjetër, titullarizimi nuk është një proces pa kosto. Krijimi i një SPV-je, dokumentimi, marrëveshjet me një bankë investimesh që të nënshkruajë emetimin e ILS, mungesa e një tregu likuid, etj janë kosto për siguruesin/risiguruesin që kërkon të kryejë këtë proces. Është shumë e rëndësishme që ILS të jenë të standardizuara dhe të kenë një treg likuid. Për shkak të kostove të larta të krijimit të këtyre produkteve, ato mund të jenë një alternativë e mirë kur alternativat e tjera të financimit apo transferimit të riskut të jenë më të kushtueshme. 3.3.2 Transferimi i riskut të katastrofave drejt tregut të kapitaleve Aktualisht tregu i sigurimeve/risigurimeve dhe tregu i kapitaleve janë duke konverguar. Aktorë të ndryshëm të të dy tregjeve janë duke kapërcyer kufijtë ekzistues të biznesit të tyre duke u futur në tregje të reja. Gjithmonë e më tepër institucione pjesëmarrës të tregut të kapitaleve po ofrojnë produkte të manaxhimit të riskut dhe produkte të mirëfillta sigurimesh. Në të njëjtën kohë, kompanitë e sigurimit dhe risigurimit po ofrojnë gjithnjë e më tepër produkte të investimeve. Ky proces ka rritur efiçencën e tregjeve dhe është gjithashtu me leverdi nga pikëpamja e kostove. Sot flitet gjërësisht për bankë-sigurime. Janë institucione të ndërmjetësimit financiar, që kanë për objekt të veprimtarisë së tyre njëherësh edhe shërbimin dhe mbajtjen e llogarive, pranimin e depozitave dhe dhënien e kredive, paralelisht me emetimin dhe shitjen e policave të sigurimit dhe të risigurimit, si dhe me operacione të ndërmjetësimit në lidhjet e këtyre operatorëve me tregun e kapitaleve dhe me produktet financiare derivative dhe hibride. Bankat e sigurimeve, si institucione të mirëfillta, apo bankat që kanë zgjeruar aktivitetin e tyre edhe në tregun e sigurimeve, si dhe kompani të sigurimeve që janë shtrirë edhe në fushën e shërbimeve bankare, janë ndër institucionet financiare më të zakonshme në vendet e zhvilluara. Janë një lloj institucioni që kryen funksione të të dy ndërmjetësve klasikë. ILS janë një mënyrë për të zëvendësuar risiguimin por nuk mund ta zëvendësojnë përgjithmonë atë (Banks 2004). Kjo është e lidhur me ciklet e tregut të sigurimeve/risigurimeve dhe me primet e risigurimit. Në momentin që tregu ndodhet në pjesën e fortë të ciklit, çmimet e risigurimit janë të larta dhe titullarizimi mund të jetë një alternativë e mirë me kosto më të ulët. Kjo është vërejtur në tregjet kryesore të sigurimeve (SHBA, Japoni, Evropë) në periudhat mbas katastrofave të mëdha në 15 vitet e fundit. Ndërkohë që kur çmimet e risigurimit bien, siguruesit mund të jenë më të interesuar ti drejtohen risigurimit. Në përgjithësi risigurimi dhe titullarizimi duhen parë më shumë si alternativa komplementare për të transferuar riskun. Risku i katastrofave është risku kryesor që i transferohet tregut të kapitaleve. Ndonëse ka edhe ILS të lidhura me risqe të tjerë (p.sh sigurimin e jetës). Arsyeja kryesore që ka çuar në këto forma të transferimit të riskut është risku i katastrofave. Titujt kryesorë të tregtuar janë obligacionet e katastrofave, të njohura shkurtimisht me termin CAT-Bonds (shih



paragrafin 3.4). Shpesh titujt e lidhur me sigurimet njihen ndryshe si “produkte të katastrofave”, ndonëse ekzistojnë dhe produkte të tjera. Çdo lloj produkti i lidhur me katastrofat ka një element shkaktar (trigger) që vë në funksionim kushtin e mospagesës. Kontratat e këtyre instrumentave (ILS) përcaktojnë që interesi/kthimi nga ILS mund të mos paguhet (përkohësisht për vitin në fjalë ose përgjithmonë) nëse verifikohet elementi shkaktar (triggeri). Në disa raste kontrata mund të parashikojë që të mos paguhet as principali i investuar (përkohësisht ose përgjithmonë). Elementët që mund të shkaktojnë mospagesën janë në njërën prej tre formave (Banks 200459):

• Dëmi, që përcakton që pagesa e interesit/principalit mund të ndërpritet nëse niveli i dëmeve të paguara nga siguruesi për të gjithë llojet e sigurimit ose për një lloj të veçantë (të lidhur me riskun katastrofik) tejkalon një nivel të paracaktuar

• Indeksi, i cili përcakton që pagesa e interesit/principalit mund të ndërpritet nëse vlera e një indeksi 60të njohur, të krijuar nga një palë e tretë, arrin një nivel kufi.

• Parametrikë, që përcakton që pagesa e interesit/principalit mund të ndërpritet nëse një ose disa parametra të caktuar fizikë kalojnë një vlerë limit (p.sh magnituda për tërmetin, fortësia për uraganin, etj)

ILS janë tituj që kanë karakteristika të tilla që mund tu përshtaten shumë llojeve të investitorëve në varësi të objektivave të tyre për riskun dhe kthimin. Kjo realizohet duke e ndarë emetimin e një ILS-je në pjesë që u korrespondojnë niveleve të ndryshme të riskut (dhe kthimit natyrisht), të quajtura transhe. Kjo mënyrë emetimi është tipike për titujt e krijuar nga procese që konvertojnë asete apo flukse parash në tituj. Kjo bën të mundur që brenda të njëjtit emision titujsh të ketë transhe që kanë karakteristikat e borxhit, transhe që kanë karakteristikat e titujve hibridë dhe transhe që kanë karakteristikat e titujve të pronësisë. Në tabelën 3.2 jepen karakteristikat e secilës transhe në një ILS hipotetike. Në shembullin e paraqitur në tabelën 3.2, i gjithë emisioni i një ILS-je është ndarë në 7 transhe, ku 6 transhetë e para trajtohen si instrumentë borxhi ndërsa e fundit, e quajtur transhe mbetëse trajtohet si titull pronësie (equity). Risku që mban secila transhe është i ndryshëm dhe rritet duke filluar nga transheja A deri tek F, e reflektuar në pragun ku çdo transhe rrezikon mospagesën e interesave ose të principalit. Kthimi gjithashtu rritet. Pesha që zë një transhe ndaj totalit të ILS të emetuar varion. Zakonisht transhetë me risk të ulët zënë pak vend, ato janë të ngjashme me një titull me risk të ulët, ose me një obligacion të cilësisë shumë të lartë. Kështu në këtë shembull hipotetik, kompania e sigurimit që ka krijuar ILS mund të ketë një nivel mesatar vjetor dëmesh prej 400 milionë Euro. Nëse dëmet nuk e tejkalojnë këtë vlerë, të gjithë investitorët e të gjitha transheve marrin pagesën e plotë të interesit dhe principalit. Nëse dëmet kalojnë nivelin prej 500 milionë (pra një rritje prej 25% nga mesatarja vjetore, me gjasë prej ndodhjes së një 59 Banks E. (2004) “Alternative Risk Transfer: Integrated risk management through insurance, reinsurance and the capital markets”, Wiley, faqe 121-122 60 Këtu bëhet fjalë për indekse të dëmeve në rast katastrofash.



katastrofe), një pjesë e mirë e transheve nuk përfitojnë pagesat e interesit. Në mënyrë të përshkallëzuar, me rritjen e ashpërsisë së riskut dhe nivelit të dëmeve, kalohet nga mospagesa e interesit në mospagesën e principalit (niveli 1 miliard Euro për transhenë mbetëse) deri në një nivel rekord 3 miliard Euro (7.5 herë më shumë se mesatarja vjetore), ku nëse kalohet kjo shumë, të gjitha transhetë përveç të parës humbasin pagesat e interesit dhe principalit (përveç të parës dhe të dytës). Tabela 3.2 Transhet e ndryshme në një ILS hipotetike

Transheja Vlerësimi i

kreditit (rating)

Risku i mospagesës së interesit

Risku i mospagesës

së principalit

Niveli i dëmeve ku

fillon mospagesa e interesit

Niveli i dëmeve ku

fillon mospagesa e principalit

Norma e

interesit që

paguhet

A Shumë i

lartë

Nuk rrezikon pagesat e interesit

Nuk rrezikon pagesat e principalit

Nuk ka Nuk ka 2%

B I lartë Humbet pagesat e interesit

Nuk rrezikon pagesat e principalit

800 milionë €

Nuk ka 3%

C Mesatar Humbet pagesat e interesit

Vonohen pagesat e principalit

700 milionë €

3 miliard € 5%

D I ulët Humbet pagesat e interesit

Humbje e pjesshme e pagesave të principalit

500 milionë €

2.5 miliard € 6%

E Shumë i

ulët

Humbet pagesat e interesit

Humbje e plotë e

pagesave të principalit

500 milionë €

2 miliard € 8%

F Tepër i ulët Humbet pagesat e interesit

Humbje e plotë e


500 milionë €

1.5 miliard € 10%

Transhe mbetëse

Nuk vlerësohet, trajtohet si kapital i vet, jo si borxh

Humbet pagesat e interesit

Humbje e plotë e


450 milionë €

1 miliard € 15%

Burimi: Autori 3.3.3 Kapitali kontigjent ILS janë instrumenta të financimit të formës ex-ante, pra para ndodhjes së ngjarjeve katastrofike. Siç e përmendëm më sipër, ILS mund të përdoren edhe për transferimin e



risqeve jokatastrofike. Ndërkohë ekziston edhe një mënyrë tjetër për të transferuar riskun e katastrofave. Eshtë financimi ex-post i tij, pra pasi ka ndodhur katastrofa. Instrumentat që e realizojnë këtë bëjnë pjesë në grupin e produkteve financiare të quajtura kapital kontigjent61. Këto janë marrëveshje të bëra ndërmjet kompanisë së sigurimit dhe një institucioni financiar (bankë tregtare, bankë investimesh, etj) që mundësojnë financim me kushte të paracaktuara për kompaninë e sigurimit në rast të ndodhjes së një katastrofe. Kapitali kontigjent i mundëson një kompanie sigurimi të rrisë kapitalin e saj në formë borxhi ose kapitali të vet, sipas një marrëveshje për një periudhë të caktuar, në rast të ndodhjes së një ngjarjeje katastrofike të përcaktuar më parë. Kjo mënyrë financimi ka një element shumë të rëndësishëm: kushtet e financimit negociohen paraprakisht para ndodhjes së ndonjë katastrofe, kështu që termat e financimit nuk përfshijnë një prim risku që do të ishte prezent në rast se financimi do të negociohej pas ndodhjes së katastrofës. Sa më e rëndë të jetë një katastrofë, aq më i madh është përfitimi nga kjo formë financimi, duke qenë se mbas katastrofës gjendja financiare e kompanisë së sigurimit do të ishte e keqe dhe do të mund të negocionte financim me norma interesi më të larta. Ndërsa duke e negociuar paraprakisht financimin ai do të jetë me kushte më të mira, në kushte të një gjendje financiare normale të kompanisë. Figura 3.9 Krijimi i kapitalit kontigjent

Burimi: Autori Për këtë avantazh që kompania e sigurimit përfiton nga kjo formë financimi, ajo paguan një prim, në formën e një tarife për angazhimin në marrëveshje, e cila mund të paguhet periodikisht (nëse marrëveshja është afatgjatë) ose në një shumë të vetme. Kjo tarifë paguhet pavarësisht ndodhjes apo jo të katastrofës. Gjithashtu kompania e sigurimit paguan dhe një tarifë për emetimin e titujve financiarë ose disbursimin e fondeve në rast se marrëveshja ekzekutohet, pra nëse ka ndodhur ngjarja dhe kompania përfiton financim. Këto lloj marrëveshjesh të kapitalit kontigjent ngjajnë me një opsion shitjeje (put). Kompania e sigurimit praktikisht ka blerë një opsion shitjeje që i jep të drejtën asaj ti shesë tituj të kapitalit (aksione ose obligacione) institucionit financues (bankës) me një 61 Termi “kontigjent”përdoret për të përshkruar fonde të cilat aktivizohen në rast të ndodhjes së një ngjarjeje. Në teorinë e derivativëve shpesh opsionet njihen dhe si “pretendime të kontigjencës” (contigent claims). Këtu termi përdoret me të njëjtin kuptim.



çmim të përcaktuar dhe në sasi të përcaktuar. Primi i paguar ngjan me primin e opsionit. Dallimi me opsionet klasike është që nuk ka një afat maturimi gjatë të cilit (opsion amerikan) apo në fund të të cilit (opsion europian) mund të ekzekutohet opsioni. Por ekzekutimi është i lidhur me ndodhjen e një ngjarjeje katastrofike dhe mund të ekzekutohet vetëm pasi ka ndodhur ngjarja. Procesi i krijimit të kapitalit kontigjent jepet në figurën 3.9 Përdorimi i kapitalit kontigjent është një alternativë plotësuese ndaj formave të tjera të financimit të riskut të katastrofave për kompaninë e sigurimit, siç janë risigurimi apo emetimi i titujve të lidhur me sigurimet (ILS). Përdorimi i kapitalit kontigjent kërkon një analizë për kostot dhe përfitimet që mund të vijnë nga përdorimi i tij, krahasuar me metodat e tjera të financimit. Në çdo rast kompania e sigurimit duhet të konsiderojë dhe riskun që vjen nga pala kundërparti, ofruesi i kapitalit. Nëse banka që ka nënshkruar marrëveshjen për kapitalin kontigjent nuk përmbush dot detyrimet e veta, kompania e sigurimit do të vihej në vështirësi të jashtëzakonshme. Format kryesore të kapitalit kontigjent janë dy: borxhi kontigjent dhe kapitali i vet kontigjent. Këto i referohen dy llojeve të marrëveshjeve midis siguruesit dhe ofruesit të kapitalit (investitorit). Palët mund të jenë të interesuara të nënshkruajnë një kontratë borxhi (në formë huaje bankare ose obligacionesh) ose një kontratë për emetim aksionesh. Kjo varet nga struktura e kapitalit të shoqërisë së sigurimit dhe niveli i riskut financiar që ajo paraqet. Emetimi i kapitalit të vet mund të jetë i preferuar pasi eviton pagesat e interesit në situata kur kompania e sigurimit mund të jetë ende në vështirësi nga pasojat financiare të katastrofës. Gjithsesi nëse emetohen aksione shtesë ndodh i ashtuquajturi “efekt dobësimi” (dilution) i përfitimeve për aksionerët ekzistues. Në rastin kur kapitali kontigjent është në formën e borxhit, përcaktohen parametrat e tij (maturimi, norma e interesit, tipari i konvertimit, i thirrjes para kohe, etj). Në shumicën e rasteve borxhi i emetuar ka brenda opsione për thirrjen e tij para kohe ose konvertimin në aksione. Për secilën formë të kapitalit kontigjent (borxh ose kapital i vet) ekzistojnë disa lloje marrëveshjesh. Për kapitalin e vet kontigjent, kompania e sigurimit mund të blejë një opsion për emetim të aksioneve të saj me një çmim të paracaktuar që ekzekutohet në rast të ndodhjes së një katastrofe. Këto njihen si opsione të shitjes të katastrofave. Kompania e sigurimit mundësohet të rrisë kapitalin e saj në kushte kur ajo do ta kishte të pamundur pas ngjarjes katastrofike. Një formë tjetër tepër e ngjashme është blerja e opsioneve të shitjes për aksionet ekzistuese të kompanisë. Në rast të ndodhjes së një katastrofe, për shkak të pagesës së dëmeve, çmimi i aksioneve të kompanisë së sigurimit bie. Blerja e një opsioni të tillë për ti shitur aksionet me çmim të lartë, i mundëson kompanisë të sigurojë fonde të vlefshme mbas katastrofës. Përsa i përket marrëveshjeve të kapitalit kontigjent të borxhit ato mund të jenë në formën e lehtësirave për angazhim kapitali, të dëftesave kontigjente të tepricës, të garancive financiare ose të huave të kontigjencës. Dy llojet e para çojnë në emetim të titujve të borxhit ndërsa dy llojet e dyta çojnë në marrjen e fondeve në formë huaje nga një bankë. Lehtësirat për angazhim kapitali përcaktojnë që në rast katastrofe kompania e sigurimit të



emetojë borxh me një maturitet të caktuar, normë interesi dhe skedul pagese të caktuar. Që të hyjë në fuqi kjo kontratë kërkohet të plotësohen dy kushte: të ketë ndodhur një ngjarje katastrofike dhe të ketë vlerë kontrata, dmth të jetë me kushte më të favorshme se format e tjera të financimit që mund të gjenden në treg. Dëftesat kontigjente të tepricës emetohen nga një kompani sigurimi dhe i shiten një trusti të ndërtuar nga investitorë të ndryshëm (ofruesit e kapitalit). Trusti investon në obligacione të cilësisë së lartë, por nëse ndodh ngjarja katastrofike ai është i detyruar të blejë dëftesat e emetuara nga siguruesi, duke shitur obligacionet ku ka investuar. Për këtë shërbim, siguruesi i paguan trustit një tarifë për angazhimin, në formën e një primi. Kjo bën që kthimi i trustit të jetë më i madh se kthimi nga investimi i zakonshëm në obligacione. Ndërsa në rastin e huave apo garancisë financiare, një institucion financiar premton të disbursojë një hua me kushte të paracaktuara në rast të ndodhjes së një katastrofe dhe tejkalimit të një niveli të caktuar të dëmeve nga kompania e sigurimit. Dallimi nga një linjë e zakonshme kredie apo nga një garanci e zakonshme financiare, është se këto fonde mund të tërhiqen dhe të përdoren vetëm për të mbuluar dëmet e shkaktuara nga katastrofa. 3.4 Obligacionet e katastrofave 3.4.1 Çfarë janë obligacionet e katastrofave dhe karakteristikat e tyre Produktet më të njohura të tregut të kapitaleve të lidhura me riskun katastrofik janë padyshim obligacionet e katastrofave, të njohura shkurtimisht si CAT Bonds62. Që nga emetimi i tyre i parë në vitin 1994 kjo formë titulli financiar e lidhur me sigurimet dhe riskun katastrofik ka gjetur gjithmonë e më tepër vend në portofolet e investitorëve të ndryshëm. Mbi 85% e këtyre lloj titujve shiten në tregun amerikan, që është më i madhi por njëkohësisht edhe tregu më inovator në produktet financiare (Bruggeman 2007). Obligacionet e katastrofave janë një lloj titulli financiar i lidhur me sigurimet (ILS) që ka një karakteristikë të përcaktuar. Nëse ndodh ngjarja katastrofike e përcaktuar në kontratën obligacionare, investitorët mbajtës të këtyre obligacioneve humbasin interesin që paguan obligacioni dhe në disa raste edhe principalin e investuar. Nga kjo pikëpamje, obligacionet e katastrofave janë një lloj basti që investitorët vënë nëse do të ndodhin katastrofa të një natyre të caktuar apo jo. Në këmbim të këtij risku shtesë të marrë përsipër krahasuar me obligacionet e zakonshme, investitorët marrin një kthim më të lartë nga obligacionet e katastrofave krahasuar me obligacione të zakonshme me vlerësim (rating) të njëjtë (me nivel të njëjtë të risku të dështimit). Në pjesën më të madhe të emetimeve, obligacionet e katastrofave mbulojnë vetëm katastrofa të caktuara, domethënë kushti i mospagesës së interesit apo principalit aktivizohet vetëm në rast ndodhjeje të një katastrofe të caktuar. Dallohen kështu obligacione të tërmeteve, obligacione të uraganeve, obligacione të stuhive, obligacione të lidhura me aktet terroriste, etj. Megjithatë ka kompani që kanë emetuar edhe obligacione katastrofash multiperil, që përfshijnë disa lloje të riskut katastrofik. Blerësit kryesorë të

62 Në terminologjinë e prakticienëve të kësaj fushe përdoret shpesh dhe termi “obligacione të akteve të zotit”



këtyre titujve janë investitorët e mëdhenj institucionalë si fondet e përbashkëta, fondet e pensioneve, fondet spekullative (hedge funds), bankat, etj. Tregu sekondar i këtyre titujve financiarë është i kufizuar kryesisht në investitorë institucionalë tepër të specializuar. Ekziston një numër tepër i kufizuar fondesh investimi të specializuar në këto lloj instrumentash. Kohët e fundit nëpërmjet këtyre fondeve (në formën e fondeve të tregtueshme) është mundësuar ekspozimi ndaj këtyre titujve edhe për investitorë individualë, ndonëse në sasi të kufizuar. 3.4.2 Emetimi, kostot dhe avantazhet e obligacioneve të katastrofave Struktura e emetimit të obligacioneve të katastrofave është njësoj si ajo e treguar në figurën 3.8. Ndryshimi nga ajo që paraqitet në figurë është se shpesh krijohet një trust i cili administron fondet e SVP të cilat investohen për të gjeneruar të ardhura që të paguhen interesat e obligacionit. Gjithashtu SPV është e detyrueshme të jetë e liçensuar si kompani risigurimi, duke qenë se risku transferohet fillimisht nga kompania e sigurimit tek SPV nëpërmjet një kontrate të mirëfilltë risigurimi. Madje ligjërisht nuk lejohet që kompania e sigurimit të jetë pronarja direkte e SPV, dhe shpesh është një kompani risigurimi që futet në mes duke luajtur rolin e ndërmjetësit. Kushti që aktivizon mospagesën e interesave apo principalit mund të bazohet në nivelin e dëmeve të shkaktuara nga një katastrofë e përcaktuar në kontratë, nga një indeks i dëmeve i llogaritur nga një palë e tretë ose në formë parametrike nga një parametër fizik i katastrofës së përcaktuar në kontratën obligacionare. Forma parametrike ka gjetur shumë përdorim së fundmi, si një mënyrë për të ulur riskun moral nga ana e investitorëve63. Emetuesit kryesorë të obligacioneve të katastrofave janë kompanitë e sigurimit dhe të risigurimit, të cilët sigurojnë fonde në formën e borxhit me anë të këtyre instrumentave. Megjithatë këto obligacione janë emetuar jo pak herë dhe nga qeveritë64, madje emetimi i parë i këtyre titujve i takon qeverisë meksikane në vitin 1994. Në disa raste edhe korporata të ndryshme kanë emetuar obligacione të këtij lloji, për tu mbrojtur nga ngjarje me pasoja katastrofike. Megjithatë tregu i obligacioneve të katastrofave të korporatave nuk ka lulëzuar deri tani. Raste të veçanta emetimi ka patur edhe nga institucione ndërkombëtare, ku përmendet shpesh në literaturë emetimi i obligacioneve të katastrofave nga FIFA (Federata Ndërkombëtare e Federatave të Futbollit) për edicionin e kampionatit botëror të futbollit Gjermani 200665. Obligacionet e katastrofave zakonisht emetohen me dy ose më shumë transhe, që dallojnë nga niveli i riskut që mbartin dhe interesi që ofrojnë. Investitorët e ndryshëm pozicionohen në atë transhe që u përshtatet karakteristikave risk-kthim të portofoleve të tyre. Një pjesë e transheve mund të kenë si penalitet në rast katastrofe vetëm vonesën e

63 Në qoftë se përdoret një kusht me bazë dëmet e shkaktuara ekziston mundësia që siguruesi të mos jetë i kujdesshëm në vlerësimin e riskut të katastrofave për policat e sigurimit që ai shet, duke qenë se ky risk i transferohet investitorëve. Nëse për bazë merren parametrat fizikë të ngjarjes, risku moral reduktohet ndjeshëm. 64 Në këtë rast këto instrumenta quhen obligacione qeveritare të katastrofave 65 Këto lloj instrumentash quhen obligacione për anullim eventi dhe qëllimi është rimbursimi i dëmeve dhe shpenzimeve në rast të anullimit të një eventi madhor me efekte shumë të mëdha ekonomike, siç është një kampionat botëror futbolli



pagesave të interesit (principalit) dhe në këtë rast këto ngjajnë me aksione të preferuara. Një pjesë e transheve, me riskun më të lartë mund të shkojnë nga vonesa deri në heqjen e detyrimit për pagesën e interesit dhe/ose principalit. Këto ngjajnë më shumë me aksione të zakonshme dhe preferohen kryesisht nga investitorë me strategji spekulative (hedge funds). Transhetë me riskun më të ulët zakonisht kanë një nivel vlerësimi (ratingu) shumë të mirë AAA ose AA, ndërsa transhetë me riskun më të lartë arrijnë deri në BB ose B. Avantazhi kryesor që ofrojnë obligacionet e katastrofave është transferimi i riskut nga industria e sigurimeve (kompanitë e sigurimit dhe risigurimit) tek tregu i kapitaleve. Ata janë një alternativë ndaj risigurimit dhe retrocesionit, procese me anë të të cilëve risku mbetet gjithsesi brenda industrisë së sigurimeve. Për më tepër, jo të gjithë siguruesit janë në gjendje të gjejnë mbulim të mirë ndaj katastrofave nëpërmjet risigurimit, për shkak të primeve që mund të jenë tepër të larta e të papërballueshme, sidomos në pjesën e fortë të ciklit të tregut të sigurimeve. Në mënyrë indirekte, obligacionet e katastrofave, duke qenë një alternativë e transferimit të riskut ushtrojnë presion mbi tregun e risigurimeve për të mbajtur primet e risigurimit në nivele konkuruese dhe të pranueshme. Obligacionet e katastrofave ofrojnë edhe një avantazh tjetër. Ato ofrojnë për kompanitë e sigurimit avantazhin që nuk paraqesin risk që lidhet me përmbushjen e detyrimeve nga pala kundërparti në kontratë. Në rastin e risigurimit mund të ndodhë që risiguruesi të mos përmbushë dot detyrimet e tij. Ndërsa për obligacionet e katastrofave kjo nuk ndodh, pasi fondet i kalojnë kompanisë së sigurimit me emetimin e titujve. Për më tepër këtu nuk kemi pjesë të zbritshme, përjashtime apo elementë të tjerë tipikë të kontratave të risigurimit. Ndërkaq për investitorët këto instrumenta ofrojnë njëkohësisht një nivel të kënaqshëm kthimi dhe një element diversifikimi të portofolit, për shkak të korrelacionit të ulët me klasat e tjera të aseteve financiare prezente në treg. Të dhënat historike tregojnë që këto instrumenta kanë performuar më mirë se obligacionet e zakonshme, dhe kanë luhatshmëri më të vogël se aksionet apo dhe obligacionet e zakonshme (Bruggerman 2007). Obligacionet e katastrofave kanë ofruar norma përgjithësiht 0.5-1% më të larta se obligacionet e zakonshme me të njëjtin nivel ratingu, në formë primi për riskun ekstra të marrë përsipër nga investitorët dhe për faktin që tregu nuk është aq likuid sa për obligacionet e zakonshme (Banks 2005). Kostot e obligacioneve të katastrofave gjithsesi nuk janë të ulta. Në varësi të ciklit në të cilin ndodhet tregu i sigurimeve, ato mund të jenë më të larta se kostot për tu mbuluar me risigurim. Kuptohet që kostoja kryesore është në formën e interesit më të lartë për kompanitë e sigurimit, krahasuar me obligacionet e zakonshme. Gjithashtu kostot e emetimit të këtyre obligacioneve janë më të larta se ato të obligacioneve të zakonshme dhe arrijnë deri në 2% të totalit të emetimit (Bruggerman 2007). Përveç kostove tipike të lidhura me nënshkrimin e një emisioni obligacionesh (komisione, kosto ligjore, kosto për vlerësimin, kosto për krijimin e SPV, etj) këto tituj kanë edhe kosto që lidhen me modelimin e riskut të kataastrofave nga kompani të specializuara. Modelimi është një proces i domosdoshëm për të vlerësuar mirë riskun e katastrofave që lidhet me këto tituj.



3.4.3 Tregjet e obligacioneve të katastrofave Tregu i obligacioneve të katastrofave është një treg relativisht i vogël po të krahasohet me tregjet tradicionale të obligacioneve. Ai i ka fillimet në vitin 1997 me emetimin e parë të obligacioneve të katastrofave nga kompania amerikane USAA me vlerë 480 milionë USD. Nga janari 1997 deri në mars 2013 janë bërë gjithsej 249 emetime të këtyre llojeve të letrave me vlerë. Emetimi më i madh ka qenë në korrik të vitit 2007 nga kompania State Farm me vlerë 1.1 miliard USD. Ky emetim ishte multiperil, pra përfshinte disa lloje risqesh katastrofike. Emetimi me vlerë më të vogël ka qenë në dhjetor 2003 nga kompania e risigurimit Swiss Re, me vlerë “vetëm” 9 milionë USD. Vlera mesatare e emetimit të një serie obligacionesh ka qenë rreth 178 milionë USD. Gati 70% e emetimeve janë në rendin 100 Grafiku 3.10 Emetimi i obligacioneve të katastrofave, 1997

Burimi: Guy Carpenter, Catastrophe bonds market data 2012 Përgjithësisht, në lidhje me emetimin e obligacioneve të katastrofave, dominojnë risqet kryesore: tërmetet, uraganet, stuhitë. Tregu më i madh është ai amerikan, më pas ai evropian. Emetuesit kryesorë të mëdha. Megjithatë në nivel tregu, risiguruesit emetojnë rreth 1/3 e obligacioneve të katastrofave. Siguruesit emetojnë gati 60% të obligacioneve të katastrofave, ku gati 55% e emetojnë kompanitë amerikane të sigurimit. Raste të veçanta janë emetimet nga korporatat, qeveritë ose agjensitë publike të sponsorizuara nga qeveria si dhe rasti i FIFAs i përmendur më sipër. Në grafikun 3.10 paraqiten të dhënat për emetimet e obligacioneve të katastrofa

Emetimi i obligacioneve të katastrofave sipas viteve 1997



Tregjet e obligacioneve të katastrofave

Tregu i obligacioneve të katastrofave është një treg relativisht i vogël po të krahasohet obligacioneve. Ai i ka fillimet në vitin 1997 me emetimin e parë

të obligacioneve të katastrofave nga kompania amerikane USAA me vlerë 480 milionë USD. Nga janari 1997 deri në mars 2013 janë bërë gjithsej 249 emetime të këtyre llojeve

Emetimi më i madh ka qenë në korrik të vitit 2007 nga kompania State Farm me vlerë 1.1 miliard USD. Ky emetim ishte multiperil, pra përfshinte disa lloje risqesh katastrofike. Emetimi me vlerë më të vogël ka qenë në dhjetor 2003 nga

t Swiss Re, me vlerë “vetëm” 9 milionë USD. Vlera mesatare e emetimit të një serie obligacionesh ka qenë rreth 178 milionë USD. Gati 70% e emetimeve janë në rendin 100-300 milionë USD.

Grafiku 3.10 Emetimi i obligacioneve të katastrofave, 1997-2012

mi: Guy Carpenter, Catastrophe bonds market data 2012

Përgjithësisht, në lidhje me emetimin e obligacioneve të katastrofave, dominojnë risqet kryesore: tërmetet, uraganet, stuhitë. Tregu më i madh është ai amerikan, më pas ai evropian. Emetuesit kryesorë janë kompanitë e risigurimit, të cilat emetojnë në vlera më të mëdha. Megjithatë në nivel tregu, risiguruesit emetojnë rreth 1/3 e obligacioneve të katastrofave. Siguruesit emetojnë gati 60% të obligacioneve të katastrofave, ku gati 55%

ë amerikane të sigurimit. Raste të veçanta janë emetimet nga korporatat, qeveritë ose agjensitë publike të sponsorizuara nga qeveria si dhe rasti i FIFAs i përmendur më sipër. Në grafikun 3.10 paraqiten të dhënat për emetimet e obligacioneve të katastrofave përgjatë kësaj periudhe.

Emetimi i obligacioneve të katastrofave sipas viteve 1997-2012, milionë USD


Tregu i obligacioneve të katastrofave është një treg relativisht i vogël po të krahasohet obligacioneve. Ai i ka fillimet në vitin 1997 me emetimin e parë

të obligacioneve të katastrofave nga kompania amerikane USAA me vlerë 480 milionë USD. Nga janari 1997 deri në mars 2013 janë bërë gjithsej 249 emetime të këtyre llojeve

Emetimi më i madh ka qenë në korrik të vitit 2007 nga kompania State Farm me vlerë 1.1 miliard USD. Ky emetim ishte multiperil, pra përfshinte disa lloje risqesh katastrofike. Emetimi me vlerë më të vogël ka qenë në dhjetor 2003 nga

t Swiss Re, me vlerë “vetëm” 9 milionë USD. Vlera mesatare e emetimit të një serie obligacionesh ka qenë rreth 178 milionë USD. Gati 70% e

Përgjithësisht, në lidhje me emetimin e obligacioneve të katastrofave, dominojnë risqet kryesore: tërmetet, uraganet, stuhitë. Tregu më i madh është ai amerikan, më pas ai

janë kompanitë e risigurimit, të cilat emetojnë në vlera më të mëdha. Megjithatë në nivel tregu, risiguruesit emetojnë rreth 1/3 e obligacioneve të katastrofave. Siguruesit emetojnë gati 60% të obligacioneve të katastrofave, ku gati 55%

ë amerikane të sigurimit. Raste të veçanta janë emetimet nga korporatat, qeveritë ose agjensitë publike të sponsorizuara nga qeveria si dhe rasti i FIFA-s i përmendur më sipër. Në grafikun 3.10 paraqiten të dhënat për emetimet e

0.00

1,000.00

2,000.00

3,000.00

4,000.00

5,000.00

6,000.00

7,000.00

Emetimi i obligacioneve të katastrofave sipas



Vihet re se emetimi i këtyre titujve është shtuar ndjeshëm mbas vitit 2005, kryesisht si pasojë e dëmeve të mëdha të shkaktuara nga uragani Katrina në këtë vit, që uli aftësinë e tregut të risigurimeve për të mbuluar riskun e katastrofave. Në vitin 2007, emetimi i obligacioneve të katastrofave arriti shifrën rekord prej gati 7 miliard USD. Viti 2012 është viti i dytë me vlerë më të madhe të emetimeve me rreth 5.8 miliardë USD. Emetimi i këtyre titujve ndjek pak a shumë ciklet e tregut të sigurimeve, i cili ndikohet nga vitet me nivel dëmesh shumë të larta, si viti 2005 apo 2011. Në total gjatë kësaj periudhe janë emetuar obligacione katastrofash për një vlerë rreth 43.3 miliardë USD. Rendi i maturiteteve është nga 2-5 vjet. Gati 2/3 e titujve të emetuar kanë afat maturimi mesatar prej 3 vjetësh. Vetëm 5% e obligacioneve të emetuara kanë maturim 5 vjet. Gjatë viteve vihet re një zgjerim i risqeve të transferuara nga këto instrumenta dhe i rajoneve të përfshira. Obligacionet e para janë emetuar për të transferuar kryesisht riskun e uraganeve dhe tërmeteve (1997). Në vitin 1998 është emetuar për herë të parë obligacioni që transferonte riskun e stuhive në Evropë. Në vitin 2003 është emetuar për herë të parë një obligacion që transferon riskun e anullimit të një eventi për shkak të ngjarjeve katastrofike (FIFA për Botërorin 2006). Në vitin 2007 janë emetuar obligacione që transferonin riskun e përmbytjeve në Britani dhe riskun e tërmeteve për zonën e Mesdheut, si dhe obligacione multiperil, që mbulojnë një shumëllojshmëri risqesh katastrofike. Emetimet dominohen nga obligacionet që transferojnë riskun e uraganeve (rreth 45%) dhe të tërmeteve (rreth 40%), si dhe stuhive (16%). Përsa i përket kushtit të aktivizimit të mospagesës (triggerit) së interesave/principalit gati 1/3 bazohen në një nivel të paracaktuar dëmesh. Rreth 25-30% bazohen në indekse, kryesisht ato të emetuara për tregun amerikan. Pjesa tjetër paraqesin një shumëllojshmëri metodash, të bazuara në parametra fizikë, në modele të vlerësimit të riskut, etj. Transparencë është më e madhe në vlerësimin e këtyre titujve. Zhvillimi i modeleve të riskut të katastrofave dhe përhapja e tyre, ka rritur besimin e aktorëve në treg për vlerësimin më të mirë të këtyre instrumentave. Ndonëse ka ende vend për përmirësim, njohuritë që kanë sot investitorët, manaxherët e portofoleve, agjensitë e rating-ut, rregullatorët dhe vetë emetuesit e këtyre titujve, janë rritur ndjeshëm. Kjo bën që të mund të vlerësohet më mirë risku dhe të rritet interesi për këto tituj, duke shtuar likuiditetin në këtë treg. Gjithsesi tregu është ende një treg mbi banak (OTC). Tregu është karakterizuar nga një rënie e kostove të këtyre instrumentave, që do të thotë dhe norma më të ulëta të interesit. Arsyeja kryesore është pikërisht rritja e njohurive të investitorëve për këto lloj instrumentash. Në vitet e fundit është vënë re krijimi i fondeve të investimit të dedikuara në obligacionet e katastrofave. Ekzistojnë fonde të cilat ofrojnë investim direkt në këto lloj titujsh. Megjithatë shumica ofrojnë ekspozim në obligacionet e katastrofave në mënyrë indirekte, duke blerë aksionet e fondeve të investimit të cilat manaxhojnë portofole të përbërë nga ILS dhe kryesisht nga obligacione katastrofash. Gjithsesi të dhënat nga tregu amerikan tregojnë që invetitorët institucionalë ende nuk i kushtojnë shumë rëndësi këtyre instrumentave dhe pesha mesatare në portofolet e këtyre investitorëve është rreth 3% (Guy Carpenter 2011).



3.4.4 Problemet lidhur me obligacionet e katastrofave Problemi i parë lidhet me çmimin e obligacioneve të katastrofave. Teorikisht obligacionet e katastrofave duhet të kenë çmime të ngjashme me ato të risigurimit nga katastrofat me një shtesë për kostot friksionale, duke qenë se trajtohen si zëvendësues të risigurimit (Banks 2005). Megjithatë kjo nuk është vërejtur në treg. Nuk ka një përqasje të vetme në modelimin e obligacioneve të katastrofave, por ekzistojnë modele të ndryshme të cilat marrin në konsideratë elementë të tillë si: varianca e dëmeve, shpërndarja probabilitare e dëmeve, supozime të ndryshme të modelimit të riskut të katastrofave, primin e likuiditetit (obligacionet e katastrofave nuk janë tituj shumë likuidë), etj. Galeotti et al (2009) në një analizë të metodave të vendosjes së çmimit të këtyre obligacioneve konkludojnë që një model linear i thjeshtë jep rezultatet më të mira. Ata gjithashtu gjejnë që efektet sezonale apo ciklike nuk ndikojnë në çmimin e këtyre obligacioneve, gjë që duket në kundërshtim me logjikën e ciklit të tregut të risigurimeve. Louberge et al (1998) përcaktojnë që obligacionet e katastrofave ndonëse janë në thelb tituj borxhi, mund të ndahen si një obligacion i thjeshtë dhe një opsion (në këtë rast opsioni për të mos paguar si pasojë e katastrofës). Aplikimi i metodave të vlerësimit standard (mesatare-variancë) për këto lloj titujsh nuk duket i përshtatshëm për shkak të prezencës së opsionit në to. Një analizë e dominancës stokastike është më e përshtatshme Për obligacionet e katastrofave ka një problematikë që duhet marrë në konsideratë: lidhjet me riskun bazë dhe riskun moral që paraqesin këto instrumenta. Ekziston një lidhje e zhdrejtë midis tyre. Siguruesi që kërkon të transferojë riskun drejt tregut të kapitaleve mund të përzgjedhë metoda të ndryshme të caktimit të kushteve për mospagesën e interesit/principalit të obligacioneve. Siç e përmendëm më sipër metodat e përdorura janë mbi bazë dëmesh, indeksi ose parametrike. Risku bazë është më i ulët në rastin e parë (mbi bazë të dëmeve) dhe më i lartë në rastin e tretë (mbi baza parametrike), ndërkohë që risku moral paraqet një sjellje të kundërt. Pikërisht për këtë shkak investitorët preferojnë dy metodat e fundit (me anë të indekseve dhe parametrike) që ulin ndjeshëm riskun moral, por kjo rrit riskun bazë që duhet të përballojnë siguruesit. Mënyra se si funksionojnë aktualisht këto instrumenta bën që ato të zëvendësojnë në masë risigurimin në pjesët e ciklit të tregut të sigurimeve ku primet janë të larta (mbas katastrofave të mëdha). Obligacionet e katastrofave mbushin boshllëkun që krijohet nga mungesa e kapacitetit të risigurimit. Por me rritjen e vulnerabilitetit në pothuajse gjithë globin, gjasat janë që ky boshllëk të vijë duke u zgjeruar në të ardhmen. Tregu i kapitaleve mund të mos jetë në gjendje të mbulojë këtë boshllëk sidomos në kohë të këqija për tregun financiar (siç ka qenë kriza e viteve të fundit). Problem më vete përbën edhe mungesa e transparencës në vlerësimin e riskut dhe kompleksiteti i modelimit të tij. Për të përcaktuar saktë çmimin e obligacioneve kërkohet një vlerësim i mirë i riskut. Përdorimi i modeleve komplekse sigurisht nuk e lehtëson këtë proces, duke e bërë relativisht të kushtueshëm. Tregu nuk është fort i informuar për këto instrumenta, të cilat tregtohen në tregun mbi banak (OTC) dhe jo në tregun e rregulluar (bursë). Bantwal & Kunreuther (1999) argumentojnë nëpërmjet përdorimit të njohurive



nga ekonomiksi i sjelljes që kostot fikse të edukimit të investitorëve dhe shmangia miopike e humbjes, janë faktorë që ndikojnë në normat relativisht të larta të interesit të këtyre obligacioneve krahasuar me tituj me risk dështimi të ngjashëm. Edukimi i investitorëve vlerësohet veçanërisht i rëndësishëm. Nëse një investitor institucional është i mirëinformuar mbi risqet dhe vlerësimin e këtyre instrumentave ai është më i saktë në vendosjen e çmimit të këtyre instrumentave. Kjo sjell rritjen e kërkesës për këto instrumenta dhe mundësinë për zgjerimin e këtij tregu dhe rritjen e likuiditetit të tij. Barrieu & Louberge (2007) përcaktojnë se në rast të ndodhjes së njëkohshme të një katastrofe dhe rënies së tregut financiar (rënies së vlerës së tregut të letrave me vlerë), investitorët të cilëve u transferohet risku i katastrofave humbasin dyfish. Ata propozojnë një lloj instrumenti të quajtur obligacion hibrid katastrofash, i cili mundëson mbrojtjen e investitorëve nga ky risk i dyfishtë nërpërmjet një ndarjeje më të mirë të riskut. Ata argumentojnë që një lloj instrumenti i tillë mund të rrisë ndjeshëm volumin e emetimeve të obligacioneve të katastrofave, sidomos në kushte jo të mira të tregut financiar dhe kur investitorët paraqesin shmangie të forta ndaj riskut. 3.5 Derivativët e katastrofave Derivativët janë instrumenta financiarë të cilat kanë një vlerë bazuar në ecurinë e aseteve të tjera. Derivativët përbëjnë sot një pjesë të rëndësishme të tregut financiar. Tregu i derivativëve është tregu më i madh i titujve financiarë përsa i përket vlerës së tregtuar të kapitalit. Derivativët janë instrumenta financiarë që kanë lindur si mjete për të manaxhuar riskun, ndonëse sot ato përdoren edhe për qëllime spekullative, për të rritur kthimin e portofoleve të investitorëve të ndryshëm. Nga këndvështrimi i manaxhimit të riskut derivativët janë ndër instrumentat kryesorë që gjejnë përdorim. Derivativët, megjithatë ndryshojnë nga kontratat e sigurimit, sepse, përveç mbrojtjes nga risku, ato ofrojnë dhe mundësi për të arritur një kthim të caktuar, ndërkohë që kontratat e sigurimit ofrojnë thjesht mbrojtje. Instrumentat kryesorë në tregun e derivativëve janë opsionet, kontratat e së ardhmes (forwards), kontratat me afat (futures)66 dhe këmbesat (swaps). Ekzistojnë gjithashtu kombinime të këtyre instrumentave (p.sh opsione për këmbesa – swaptions) dhe një sërë instrumentash të tjerë, me emra nga më të ndryshmit të ndërtuar në mënyrë sintetike nga këto instrumenta bazë. Për të kuptuar më mirë se si mund të ndërtohen instrumentat derivativë të lidhura me sigurimet dhe katastrofat fillimisht po japim një përshkrim të shkurtër të katër llojeve bazë të instrumentave derivativë, të cilat gjejnë përdorim si në tregjet financiare klasike (bazohen mbi instrumenta financiare klasikë si aksionet apo

66 Nuk ka një terminologji të qartë në shqip për këto instrumenta, të cilat shpesh janë përkthyer në forma të ndryshme nga autorë të ndryshëm. Në gjuhën ndërkombëtare të financës ato njihen thjesht si forvvards dhe futures. Ndoshta përkthimi dhe përdorimi më i saktë, por edhe më i përshtatshëm për të shprehur më me saktësi dhe origjinalitet, në gjuhën shqipe do të ishte kontrata të së ardhmes (forward) dhe kontrata të ardhshme të standardizuara (futures) duke qenë se ky është dhe dallimi kryesor. Gjithsesi në vijim ne do të përdorim termin “kontrata me afat” për të përshkruar kontratat e tipit “future”.



obligacionet, monedhat apo normat e interesit), ashtu edhe në tregjet e aktiveve reale (mallra, energji, etj).

• Forwards (kontratat e së ardhmes) janë kontrata të nënshkruara midis dy palëve për të blerë/shitur një aktiv të caktuar me një çmim të caktuar (çmimi forward) në një kohë të caktuar, të fiksuar mirë që më parë, por që i përket gjithnjë të ardhmes. Palët janë të detyruara të kryejnë transaksionin në momentin e maturimit të kontratës.

• Futures (kontratat me afat) funksionojnë me të njëjtin mekanizëm si kontratat forvvard, por në dallim nga ato janë kontrata të standardizuara, që tregtohen në bursë dhe ku kundërparti është gjithmonë bursa nëpërmjet një shoqërie kleringu. Kanë avantazh ndaj kontratave forward sepse nuk kanë riskun e mospërmbushjes së detyrimit nga pala kundërparti, fitimi/humbja llogariten dhe merren përditë sipas një procedure “mark to market”. Në krahasim me forvvard nuk mund të ndërtohen për çdo lloj afati, sasie apo çmimi.

• Options (opsionet) janë kontrata sipas të cilës blerërsi i opsionit ka të drejtën, por jo detyrimin për të blerë/shitur një aktiv të caktuar me një çmim të paracaktuar (çmim ekzekutimi), brenda një afati të caktuar. Për këtë të drejtë, blerësi i opsionit i paguan një tarifë (prim) shitësit të opsionit. Nëse e drejta për të blerë/shitur aktivin mund të ekzekutohet vetëm në fund të afatit opsionet njihen si të tipit europian. Nëse e drejta mund të ekzekutohet përgjatë gjithë periudhës deri në maturim të opsionit, opsionet njihen si të tipit amerikan. Shpesh në literaturë opsionet njihen dhe me termin “pretendime të kontigjencës”.

• Swaps (këmbesat) janë marrëveshje midis dy palëve për të shkëmbyer flukse monetare ose aktive periodikisht në të ardhmen sipas një grafiku të caktuar. Swap-et mund të shihen si një seri të njëpasnjëshme kontratash forward.

3.5.1 Derivativët e katastrofave dhe karakteristikat e tyre Derivativët e katastrofave janë instrumenta financiarë, vlera e të cilave ndikohet nga ndodhja ose jo e katastrofave të përcaktuara në kontratë. Ato janë në thelb kontrata sipas të cilave njëra palë (shitësi i kontratës) i paguan palës tjetër (blerësit të kontratës) një vlerë të caktuar monetare nëse plotësohet një kusht i lidhur me ndodhjen e ngjarjeve katastrofike dhe dëmeve që rrjedhin prej tyre. Gjithashtu këto derivativë mund të marrin formën e swap-eve ku palët “këmbejnë” midis tyre ekspozimin ndaj risqeve të ndryshme. Në thelb këto janë derivativë të cilët mbështeten jo mbi asete të caktuara por mbi nivele risku, dhe konkretisht mbi riskun e katastrofave. Këto nivele risku janë të përfaqësuar nga indekse të ndryshëm mbi nivelin e dëmeve. Një dallim themelor midis llojeve të ndryshme të derivativëve të lidhur me katastrofat është vendi ku ato tregtohen. Ashtu si për të gjithë titujt dhe instrumentat financiarë edhe këtu ndarja është midis derivativëve të katastrofave të tregtuar në bursë dhe atyre të tregtuar në tregun mbi banak (OTC). Dallimi themelor është se derivativët e tregtuar në



bursë janë të standardizuar, kanë afate standarde, vlera standarde të kufirit të ekzekutimit (këtu nuk mund të bëhet fjalë për çmim) dhe si kundërpartia e tyre është gjithmonë bursa përkatëse nëpërmjet një shtëpie kleringu (clearinghouse). Ndërkohë derivatiët e katastrofave të tregut mbi banak janë më fleksibël pasi janë kontrata midis palëve të ndryshme, kryesisht pjesëmarrës të tregut të sigurimeve/risigurimeve dhe investitorëve institucionalë në tregun e kapitaleve. Tregu mbi banak është shumë inovativ përsa i përket produkteve të reja në këtë fushë. Gjithashtu për shkak të fleksibilitetit ky treg është shumë më likuid sesa për derivativët e katastrofave të tregtuara në bursë67. 3.5.2 Llojet e derivativëve të katastrofave Derivativët e katastrofave paraqesin një shumëllojshmëri produktesh ashtu siç është karakteristikë e tregut të derivativëve në përgjithësi. Në vijim do të diskutojmë shkurtimisht disa lloje kryesore, që kanë gjetur përdorim më të madh në tregjet financiare. Derivativët e katastrofave të tregtuara në bursa të rregulluara nuk kanë qenë fort të suksesshëm. Fillimisht ka qenë bursa e Çikagos (CBOT) që ka prezantuar një formë të kontratave future mbi katastrofat, e më vonë në trajtën e opsioneve. Këto opsione paguanin në para cash në rast të tejkalimit të dëmeve mbi një vlerë të caktuar, të matur nga një indeks i pretendimeve për dëme nga katastrofat që llogaritej në bazë të të dhënave të mbi 100 kompanive të sigurimit në SHBA. Blerësit e këtyre opsioneve ishin kryesisht kompani sigurimi, ndërsa shitësit zakonisht investitorë që dëshironin të përfitonin për të diversifikuar portofolet e tyre dhe siguruar të ardhura shtesë nga shitja e opsioneve. Gjithsesi ky lloj instrumenti u braktis në vitin 2000 për shkak të mungesës së interesit nga tregu. Përpjekje të tjera nga Bursa e New Yorkut dhe nga ajo e Bermudës 68gjithashtu kanë dështuar për të krijuar një treg aktiv bursier të derivativëve të katastrofave. Instrumentat më të suksesshëm derivativë të lidhur me katastrofat janë ato që tregtohen në tregun mbi banak. Swap-et e risigurimit të katastrofave janë një instrument i tillë. Ndonëse quhen swap-e këto ngjajnë më tepër me opsionet. Në këtë lloj instrumenti një kompani sigurimi i paguan një prim një risiguruesi i cili në këmbim i ofron kompanisë së sigurimeve një garanci financiare për dëme. Nëse ndodh katastrofa e parashikuar atëherë risiguruesi i paguan paratë siguruesit dhe me anë të subrogimit merr të drejtën mbi pretendimet për dëme (i trajton risiguruesi pretendimet për dëme). Nëse nuk ndodh ngjarja, atëherë risiguruesit i mbetet primi (këtu ndryshon nga një marrëveshje tipike risigurimi) dhe portofoli i siguruesit mbetet i pandryshuar. Një instrument tjetër normalisht i përdorur në tregun e derivativëve të katastrofave, janë swap-et e pastra të katastrofave (përdoret ky term për ti dalluar nga swap-et e risigurimit

67 Përgjithësisht e njëjta gjë verifikohet për tregun e derivativëve mbi instrumentat financiarë. Kjo gjë nuk ndodh për tregun e instrumentave klasikë si aksionet apo obligacionet, të cilat kanë likuiditet më të lartë në tregje të rregulluara (bursë) se në tregun mbi banak (OTC). 68 Bermuda është një nga vendet që ofrojnë eksport të shërbimeve financiare off-shore dhe është e njohur për përqendrimin e madh të kompanive të mëdha të sigurimit dhe risigurimit, që e bëjnë një qendër të rëndësishme botërore të industrisë së sigurimeve



të cilat ngjajnë më tepër me opsionet). Në këto derivativë, risigurues të ndryshëm këmbejnë pjesë nga portofolet e tyre të risqeve. Risiguruesit këmbejnë ato pjesë të riskut katastrofik që janë të pakorreluara me portofolin e tyre ekzistues. Për shembull nëse një risigurues X ka një pjesë të madhe të portofolit të përqendruar në riskun e tërmetit në zonën A, ai mund të këmbejë një pjesë të këtij ekspozimi me një ekspozim të një risku tjetër nga një risigurues Y në një zonë tjetër. Në këtë mënyrë të dy palët arrijnë në një portofol më të diversifikuar të riskut katastrofik. Për më tepër me anë të këtij mekanzimi një risigurues mund të marrë ekspozim ndaj risqeve jashtë vendit të tij, ekspozim të cilin ai nuk e arrin dot direkt. Kështu një risigurues evropian mund të marrë ekspozim ndaj riskut të uraganeve në SHBA apo të tsunameve në Azi, duke nënshkruar një swap të pastër risigurimi me një risigurues amerikan apo japonez. Në këtë mënyrë risiguruesi evropian bëhet përgjegjës për një pjesë të dëmeve të shkaktuar nga uragani në SHBA apo tsunami në Azi. Dëmet do të paguhen nga risiguruesi përkatës në SHBA apo Japoni dhe risiguruesi evropian do të rimbursojë shumën. Këto lloj instrumentash janë nga më popullorët ndërmjet risiguruesve pasi ofrojnë një mundësi të mirë për të diversifikuar portofolin e risqeve pa paguar prime apo kosto si ato që lidhen me retrocesionin apo obligacionet e katastrofave. 3.5.3 Problemet lidhur me derivativët e katastrofave Tregu i derivativëve të katastrofave është një treg relativisht i ri dhe ende nuk ka arritur atë nivel zhvillimi që të mund të quhet i maturuar. Ende një sërë çështjesh janë sfida për tu zgjidhur. Problemi i parë lidhet me derivativët e katastrofave të tregtuar në bursë. Duke qenë se përdorin indekse të ndryshëm si bazë për funksionimin e derivativëve, një nga problemet që kërkon studim të thelluar është zgjidhja e indeksit të duhur. Zgjedhja e indeksit influencon në riskun bazë 69që mbartet nga palët dhe kjo ka çuar në dështimin e disa lloje instrumentash në këtë treg. Përdorimi i të njëjtës metodologji që përdoret për obligacionet e katastrofave që kanë kushtin e mospagesës në varësi të një indeksi mund ta përmirësojë situatën, pasi deri tani këto instrumenta nuk kanë rezultuar të suksesshëm siç e theksuam më sipër. Të njëjtat probleme të vendosjes së çmimit për instrumentat e tjerë financiarë të lidhur me katastrofat (obligacionet e katastrofave) vlejnë edhe në rastin e derivativëve të katastrofave. Elementi kryesor lidhet me modelimin e riskut të katastrofave, që është një proces i vështirë, me kosto të larta, dhe për të cilin investitorët janë përgjithësisht jo të familjarizuar. Po ti shtojmë kësaj edhe kompleksitetin e derivativëve në vetvete, kjo e bën vendosjen e çmimit për këto instrumenta të vështirë. Për më tepër edhe ky është një treg që nuk ka atë nivel likuidteti si shumica e tregjeve të derivativëve mbi instrumentat financiarë. Një pjesë e aktorëve të tregut që kanë ekspertizën e duhur (kompanitë e risigurimit) kanë gjithashtu një sërë mjetesh të tjera në dispozicion për të ofruar mbrojtje nga risku i katastrofave (risigurimin, obligacionet e katastrofave). Ndërsa pjesa tjetër e ofruesve të mundshëm të këtyre instrumentave, fondet e investimit dhe institucione të

69 Risku bazë lidhet me faktin që nuk ka një përputhje të flukseve të parasë midis instrumentit mbrojtës dhe asetit që mbrohet. Në rastin e sigurimit kjo lidhet me faktin që pagesat që siguruesi merr nga derivativi nuk bazohen mbi dëmet e tij reale por mbi dëmet mesatare të industrisë të përfaqësuar nga një indeks.



tjera financiare nuk janë në atë nivel ekspertize dhe duke qenë se ju duhet të hyjnë në transaksione me aktorë të tregut të sigurimeve, nisen nga një pozicion jo shumë i favorshëm, duke u përballur me një risk të lartë moral. Tregu i derivativëve të katastrofave cilësohet si “opak” (Banks 2005) pasi si referencë përdoren indekse të dëmeve me të cilat pjesëmarrësit potencialë të tregut mund të mos jenë të familjarizuar. Ndryshe p.sh nga tregu i derivativëve mbi instrumenta financiarë që përdor indekse të njohura mirë të tregut të aksioneve apo norma referencë të njohura si LIBOR-i, këtu indekset e dëmeve janë specifike dhe shpesh jo fort të qarta. Ato derivativë të cilët nuk mbështeten mbi indekse të dëmeve, por mbi portofolin e ekspozimeve ndaj riskut katastrofik të siguruesve të ndryshëm, janë gjithashtu të vështira për tu vlerësuar nga pjesëmarrësit në treg. Tregu komplikohet gjithashtu edhe nga kërkesat rregullatore të tregut të sigurimeve dhe të atij bankar (bankat janë ndër institucionet më të angazhuara në instrumentat derivativë). Siguruesit/risiguruesit nuk mund të angazhohen direkt në shit-blerjen e derivativëve të katastofave por duhet ta bëjnë këtë nëpërmjet subjekteve të krijuara prej tyre. Këto janë ndërmjetës financiarë, të zotëruar nga kompanitë e sigurimit/risigurimit, të afta që të kryejnë operacione në tregjet e kapitalit. Bankat gjithashtu nuk mund të ofrojnë sigurim/risigurim. Shpesh ato krijojnë të ashtuquajturit “transformues Bermuda”, kompani me seli në Bermuda të cilat mund të funksionojnë si një lloj ndërmjetësi që shet edhe sigurim/risigurim. Këto kërkesa rregullatore e komplikojnë procesin duke rritur kostot.

* * * Në përfundim mund të themi që tregu i derivativëve është një sfidë për të ardhmen e instrumentave të transferimit të riskut të katastrofave, që mund të shtojë ndjeshëm mundësitë e pjesëmarrësve të tregut për të manaxhuar më mirë riskun. Tregu ka tendenca jo vetëm të zgjerohet dhe të shtojë njëherësh numrin e transaksioneve, vëllimin e transaksioneve, xhiron dhe shumën e kapitaleve të angazhuara në të, por edhe numrin e operatorëve dhe përbën në të njëjtën kohë një mekanizëm gjigand për të menaxhuar më mirë riskun dhe për të evituar suportin e dëmeve të mëdha në çdo lloj subjekti.

Kapitulli 4 – Ndërhyrja e qeverisë në manaxhimin e riskut të katastrofave


KAPITULLI 4 NDËRHYRJA E QEVERISË NË MANAXHIMIN E RISKUT TË KATASTROFAVE 4.1 Pse duhet të ndërhyjë qeveria? Problematika që do të trajtojmë në këtë kapitull lidhet me ndërhyrjen publike të qeverisë në manaxhimin e riskut të katastrofave. Transferimi i riskut të katastrofave nëpëmjet alternativave të ndryshme të paraqitura në kapitullin 3 mund të mos jetë gjithmonë i mundur. Fokusi ynë janë vendet në zhvillim dhe konkretisht Shqipëria, ku nuk ka një treg të zhvilluar sigurimesh dhe nuk ka një treg aktiv kapitali. 4.1.1 Qeveria dhe risku i katastrofave Pyetja kryesore që lind është: a duhet të ndërhyjë qeveria në manaxhimin e riskut të katastrofave dhe përse? Këtu duhet të dallojmë ndërmjet ndërhyrjes për lehtësimin e pasojave të katastrofave, përballimin e emergjencës, planifikimin e burimeve në rast katastrofash dhe elementë të tjerë post-katastrofë, dhe financimit të pasojave të katastrofave. Qeveria në çdo rast ndërhyn për përballimin e situatës emergjente post-katastrofë. Nëpërmjet strukturave të posaçme dhe ligjeve apo rregullave në fuqi është i mirëpërcaktuar roli i qeverisë në këtë rast. Në Shqipëri këtë rol e luan Drejtoria e Emergjencave Civile, pjesë e Ministrisë së Brendshme, që është përgjegjëse për planifikimin e situatave emergjente, koordinimin dhe raportimin e emergjencave. Problemi shtrohet nëse qeveria duhet apo jo të marrë pjesë në gjetjen e një formule mbrojtjeje prej riskut apo në përballimin e pasojave që burojnë nga risku i katastrofave (apo transferimin e tij70)? Diskutimi dhe gjetja e një përgjigje optimale për këtë pyetje është një nga çështjet më themelore në botën e sigurimit dhe të manaxhimit të riskut të katastrofave. Për këtë ka opinione të ndryshme në literaturë bazuar mbi teori të ndryshme. Përballimi me pasojat financiare post katastrofe është njëra anë e medaljes, ndërsa manaxhimi tërësor i riskut, para dhe pas katastrofe është një problem tjetër. Është e qartë që qeveria përballet me pasojat financiare të riskut të katastrofave për tre arsye themelore (Mechler 2003) :

1) Qeveria ka asetet e saj të cilat mund të dëmtohen si pasojë e katastrofës dhe kjo bën që të pengojë qeverinë të kryejë njërin prej funksioneve themelore të saj, atë të ofrimit të të mirave publike,

2) Duke qenë se qeveria luan rol të drejtpërdrejtë në rishpërndarjen e të ardhurave

për të transferuar më shumë të ardhura dhe të mira materiale për të varfrit dhe njerëzit në nevojë, të cilët goditen më rëndë nga katastrofat dhe,

70 Në literaturë përdoret shpesh termi financim, për të përshkruar mënyrën se si financohen pasojat e katastrofës, në thelb kush e përballon riskun e katastrofës, ose kujt i është transferuar ky risk.



3) Për shkak të rolit të saj rregullator në treg dhe nevojës për të ndërhyrë nëse tregu i sigurimeve dështon apo rrezikon kolapsin nga ndodhja e një ngjarjeje katastrofike. Shpesh qeveria njihet si “risigurues i nivelit të fundit”. Qeveria është vendi ku familjet dhe bizneset drejtohen në rast dështimi.

Të tre këta elementë së bashku mund ta rëndojnë së tepërmi barrën për qeverinë. Megjithë përpjekjet që mund të bëjë qeveria për të ulur riskun e katastrofave (bëhet fjalë për të ulur vulnerabilitetin, jo mundësinë e ndodhjes së katastrofave natyrore), përsëri risku me të cilin ajo mund të përballet, mbetet në një nivel të lartë. Kështu për shembull qeveria mund të marrë masa ndaj përmbytjeve duke ngritur sisteme mbrojtëse në zonat me risk të lartë. Megjithatë në rast të një skenari katastrofik me periudhë kthimi të madhe (100 vjet si ai që kemi modeluar në kapitullin 2), pasojat financiare do të ishin të larta pavarësisht masave mbrojtëse, të cilat nuk do të kishin shumë efekt në këtë skenar. Në këtë rast qeveria do të zgjedhë ose ta përballojë katastrofën me burimet e saj të brendshme (tatime dhe taksa, huamarrje të brendshme apo të jashtme, etj) ose të gjejë alternativa financimi, të cilat diskutohen në vijim të këtij kapitulli. 4.1.2 Preferencat për riskun dhe qëndrimi publik ndaj riskut të katastrofave Teoria e financës tradicionale bazohet në një kusht të rëndësishëm, që individët dhe bizneset janë kundërshtarë të riskut (Pompian 2006), bazuar mbi teorinë e dobisë së pritur të ndërtuar nga Von Neumann dhe Morgenstern (1947 dhe 1966). Ndërkohë për qeveritë zakonisht supozohet të kenë një qëndrim neutral ndaj riskut, bazuar në teoremën e Arrow & Lind (1970) për investimet publike. Teoritë ekonomike të fushës së riskut dhe ato që trajtojnë rolin dhe përgjegjësitë publike të qeverive dhe të sektorit publik, rekomandojnë që qeveria mund të marrë përsipër risk nëse mund ta manaxhojë atë në mënyrë efiçiente, duke u sjellë vetë si neutrale (indiferente) ndaj riskut. Sipas teoremës së Arrow -Lind (1970), qeveria:

a) mund të grumbullojë risqet duke qenë se ajo zotëron një numër të madh të pavarur asetesh dhe infrastrukture, duke e bërë riskun në këtë mënyrë, agregat të papërfillshëm,

b) ajo, mund ta shpërndajë riskun në të gjithë popullatën në mënyrë që risku për banor të jetë i papërfillshëm për familjet të cilat supozohet të jenë kundërshtare ndaj riskut. Sipas kësaj logjike nëpërmjet grumbullimit dhe copëzimit të riskut në të gjithë popullatën, qeveria mund të mos e përfillë fare riskun në vendim-marrjen e saj.

Grumbullimi i risqeve bazohet në Ligjin e Numrave të Mëdhenj, sipas të cilit varianca rreth mesatares bie për numra të mëdhenj dhe mesatarja e zgjedhjes (kampionit) shkon drejt mesatares së popullatës, për një numër të pavarur variablash me shpërndarje probabilitare të njëjtë. Duke grumbulluar risqe të shumta të pakorreluara mes tyre, qeveria mund të ulë “variabilitetin” e humbjeve. Ajo është gjithnjë në gjendje ta diversifikojë riskun shumë më mirë se individët apo bizneset private, për shkak të numrit



të madh të aseteve apo projekteve, që posedon apo menaxhon, të cilët kanë risqe individuale të pakorreluar midis tyre. Ndërkohë po sipas teoremës së Arrow -Lind (1970) qeveria mund ta shpërndajë riskun në të gjithë popullatën (nëpërmjet instrumentave të taksimit ose formave të tjera). Sa më e madhe të jetë baza në të cilën shpërndahet risku, aq më i papërfillshëm bëhet ai për individët. Në këtë mënyrë, duke e shpërndarë riskun në një numër të madh individësh, qeveria mund të sillet si indiferente ndaj riskut, pavarësisht se të gjithë individët janë shmangës të riskut. Kjo kornizë teorike është baza mbi të cilën mbështeten qëndrimet ndaj riskut të qeverisë dhe vendimmarrja publike bazuar në riskun. Pra qeveria nuk ka pse të interesohet për riskun e katastrofave dhe financimin e tij, për aq kohë sa ajo mund ta shpërndajë atë ndërmjet qytetarëve të saj nëpërmjet taksimit apo ndonjë forme tjetër. Çështja që shtrohet për diskutim është: a ndodh gjithmonë kështu? Pra a paraqitet gjithmonë qeveria si indiferente ndaj riskut? A duhet që qeveritë gjithnjë të manifestojnë një sjellje të tillë indiferente ndaj riskut të katastrofave? Risku i katastrofave është një lloj i veçantë risku, me denduri të ulët dhe ashpërsi të lartë, pra teorikisht dhe me një variancë të lartë ndaj mesatares së risqeve. Mechler (2003) përcakton se kjo teori (e qëndrimit neutral ndaj riskut) përgjithësisht qëndron për vendet e zhvilluara, por jo gjithmonë qëndron dhe është efektive për vendet në zhvillim. Vendet në zhvillim paraqesin karakteristika të caktuara që pengojnë të kryhet me efiçiencë procesi i grumbullimit dhe shpërndarjes së risqeve, që është baza e teorisë së Arrow -Lind. Kjo bën që qeveritë e vendeve në zhvillim të sillen shpesh si kundërshtarë të riskut. Ekzistojnë disa arsye pse qeveritë e vendeve në zhvillim nuk mund të sillen si neutrale ndaj riskut. Brent (1998) përcakton që zakonisht qeveritë e vendeve në zhvillim ndërmarrin vetëm pak projekte madhore investimesh, duke mos patur një portofol të mirëdiversifikuar projektesh. Ky fakt bën që grumbullimi i risqeve të mos jetë i efektshëm. Nga ana tjetër, dihet që risku i katastrofave është një risk kovariant, me ndikim në të gjithë zonën ku godasin dhe nuk lë vend për diversifikim në atë zonë. Përsa i përket shpërndarjes së riskut problemi kryesor është se elementët kryesorë që e realizojnë këtë, tatimet, taksat dhe burimet e tjera të financimit të brendshëm (të ardhurat nga dividendët, huamarrje, kredi) janë të gjitha, burime të kufizuara për vendet në zhvillim. Këto vende kanë zakonisht një bazë të ngushtë të popullsisë të tatueshme dhe mundësi të kufizuara të financimit nga sektori privat. Problemi tjetër lidhet me faktin që mundësitë për të shpërndarë riskun në këto vende mund të ndikohen ndjeshëm nga dëmtimi prej katastrofës i projekteve sociale me qëllim reduktimin e varfërisë. Kjo ka të bëjë me pamundësinë e gjetjes së fondeve shtesë për të vazhduar projektet ekzistuese ose për të rindërtuar asete të dëmtuara nga katastrofa. Përfundimisht, teorema Arrow -Lind për neutralitetin e qeverive ndaj riskut nuk aplikohet për një pjesë të vendeve në zhvillim të cilat nuk kanë mundësi të grumbullojnë dhe diversifikojnë risqet dhe as ti shpërndajnë ato ndërmjet banorëve. Shkalla e shmangies ndaj riskut të katastrofave të këtyre vendeve varet nga shkalla e vulnerabilitetit të vendit.



Veçanërisht duhet të sillen si shmangës të riskut vendet në zhvillim që paraqesin karakteristikat e mëposhtme (Mechler 200371):

• Vendet me ekspozim të lartë ndaj riskut të katastrofave natyrore, • Vendet me vulnerabilitet të lartë ekonomik (të ardhura të ulëta nga tatimet dhe

taksat, nivel të ulët të kursimit vendas, tregje financiare të pazhvilluara, nivel të lartë borxhi, pamundësi për të marrë borxh nga jashtë),

• Vendet e vogla me sasi të vogël asetesh të infrastrukturës të përqendruar në disa zona, me korrelacion të lartë midis tyre,

• Vendet me qendra ekonomike me përqendim të lartë të pasurisë dhe që ndodhen në zona të riskuara nga katastrofat natyrore.

Shumica e vendeve të vogla në zhvillim i plotësojnë këto kushte dhe për këtë arsye duhet të shfaqin një kundërshti relativisht të lartë ndaj riskut të katastrofave natyrore. Shqipëria është në një pozicion të tillë. Duke qenë se është një vend me risk relativisht të lartë ndaj katastrofave natyrore, me përqendrim të pasurisë në pak zona (kryesisht boshti Tiranë, Durrës, Fier, Vlorë, etj) dhe me një ekonomi që është ende vulnerabël ndaj goditjeve, sidomos në disa parametra si në ato fiskale, të bilancit tregtar, me një nivel konsumi të varur nga remitancat dhe me një sistem financiar të mbështetur vetëm në sistemin bankar dhe pak të zhvilluar në elementet e tjera, qeveria në vendin tonë duhet të shfaqi kundërshti ndaj riskut. E gjithë kjo analizë implikon që këto vende, në përgjithësi, duhet të kenë një strategji jo thjesht për përballimin e emergjencave por edhe për financimin e riskut të katastrofave. Siç do të shohim në vijim, për të realizuar këtë sjellje dhe për të manaxhuar këtë qëndrim, ekzistojnë disa alternativa. 4.1.3 Manaxhimi i emergjencave dhe kostot sociale Dy elementë shumë të rëndësishëm në rastin e katastrofave janë: manaxhimi i emergjencave dhe kostot sociale të katastrofave. Në kapitullin e parë të këtij punimi u trajtua fakti që disa nga kostot e katastrofave janë në formën e kostove sociale, të prishjes së rutinës së jetesës, të çrregullimit të shërbimeve bazë dhe përkeqësimit të shëndetit publik. Duke qenë se një pjesë e këtyre elementëve janë shërbime ose të mira publike, është e nevojshme ndërhyrja e qeverisë. Edhe në rastet kur tregu i sigurimeve mbulon një pjesë të konsiderueshme të dëmeve nga katastrofat, përsëri në këtë pjesë të pasojave nga katastrofat kërkohet ndërhyrja publike. Manaxhimi i emergjencave civile ka si fokus kryesor përgjithësisht minimizimin e humbjeve në njerëz dhe shëndetin publik. Është një funksion që kryhet nga agjensi qeveritare. Në vendet në zhvillim përgjithësisht këto institucione nuk kanë as logjistikën e mjaftueshme dhe as buxhetin e nevojshëm për të kryer në mënyrë sa më efiçiente misionin e tyre. Planifikimi i masave në situata emergjence, koordinimi i njësive të shpëtimit apo evakuimit si dhe elementë të tjerë, janë fokusi kryesor i këtyre shërbimeve. Gjithmonë e më tepër shërbimi i emergjencave civile po orientohet drejt parandalimit të

71 Mechler R. (2003) Natural Disaster Risk Management and Financing Disaster Losses in Developing Countries, Phd thesis, faqe 44



situatave emergjente, nëpërmjet parashikimit të pasojave të katastrofave, sidomos të atyre me natyrë metereologjike. Marrja e masave për parandalimin e humbjeve është një nga aktivitetet që ul riskun e katastrofave. Kostot sociale të një katastrofe mund të jenë të konsiderueshme. Një nga karakteristikat e ngjarjeve katastrofike është që prishin mënyrën normale të jetesës në zonën ku ato godasin. Dëmtimi i shërbimeve publike, infrastrukturës, sistemit shëndetësor dhe atij arsimor, mungesa e energjisë elektrike, mungesa e furnizimit me ujë, me gaz, prezenca e rrugëve të bllokuara, etj, janë disa elementë tipikë në situata post-katastrofë. Megjithëse një pjesë e këtyre shërbimeve mund të jenë private, zakonisht në shumicën e rasteve janë shërbime publike. Kostot e rivënies në punë në një kohë të shpejtë mund të jenë të konsiderueshme dhe përgjithësisht janë kosto që mbulohen nga fonde publike. Me rëndësi të veçantë janë sidomos vënia në funksionim e infrastrukturës së transportit, shërbimeve shëndetësore dhe energjisë. Në vendet në zhvillim, ku alternativat për këto shërbime mund të jenë të kufizuara, nevoja për ndërhyrjen publike është më e madhe. Vulnerabiliteti nga katastrofat mund të rritet ndjeshëm në rast të mungesës së ndërhyrjes publike. Një shembull tipik janë tërmetet në vitin 2010 në Haiti dhe Kili. Ndonëse tërmeti në Kili ishte me ashpërsi më të lartë (8 ballë ndaj 7.2) numri i viktimave në Haiti ishte mbi 200 mijë ndërsa në Kili vetëm rreth 4500. Për më tepër situata post-katastrofë në Haiti vazhdoi për muaj me radhë të ishte kaotike, dhe trazira të shumta pasuan, ndërsa në Kili kjo situatë zgjati vetëm disa ditë. Pra ndërhyrja publike për riskun e katastrofave ka dy dimensione: dimensionin ekonomik për përballimin e pasojave financiare të katastrofës dhe atë social për rivënien në funksionim të shërbimeve bazë dhe rikthimin e mënyrës normale të jetesës në zonën e prekur. Dimensioni i dytë është i pashmangshëm dhe roli i shtetit është më i nevojshëm në vendet në zhvillim, me infrastrukturë të dobët dhe nivel të lartë varfërie. 4.1.4 Pragu i ndërhyrjes publike Kur dhe në cilat rrethana duhet të konsiderohet i justifikuar ndërhyrja e qeverisë? Nuk ka një përcaktim të qartë se në cilat rrethana qeveria duhet të ndërhyjë në financimin e riskut të katastrofave. Diskutimi i bërë më sipër përcakton që në rastin kur qeveritë e vendeve të vogla në zhvillim mund të sillen si shmangës të riskut, ato duhet të ndërhyjnë për të manaxhuar riskun e katastrofave. Në këtë këndvështrim, ndërhyrja publike bëhet e domosdoshme kur plotësohen kushte e përcaktuara më sipër nga Mechler (2003). Në vendet me nivel të ulët të zhvillimit ekonomik është shumë e vështirë të ketë një treg të zhvilluar sigurimesh dhe të ofrohet mbrojtje private ndaj riskut të katastrofave. Vendet në zhvillim janë kryesisht vende me të ardhura të ulëta, të mesme-të ulëta ose të mesme-të larta. Enz (2000) ka përcaktuar se ekziston një lidhje ndërmjet nivelit të të ardhurave për frymë të popullsisë dhe penetrimit të industrisë së sigurimeve që ndjek një kurbë në formë S-je. Pak a shumë në nivelin e 5000 USD/banor, tregu i sigurimeve fillon të rrisë aktivitetin dhe niveli i penetrimit (i matur si prime për banor) fillon të rritet ndjeshëm. Ndërkohë në nivelin 10,000 USD/banor për sigurimin e jo-jetës dhe 15,000 USD/banor për sigurimin e jetës, elasticiteti i të ardhurave për produktet e sigurimit arrin



maksimumin duke bërë që penetrimi i tregut të sigurimeve të arrijë vlerat më të larta. Rritja e mëtejshme e të ardhurave është e papërfillshme për rritjen e aktivitetit të tregut të sigurimeve. Dy elementë pak a shumë vendimtarë që përcaktojnë pragun e ndërhyrjes së qeverisë në manaxhimin aktiv të riskut të katastrofave janë: niveli i riskut të katastrofave natyrore si dhe niveli i qëndrueshmërisë ekonomike. Vendet me profil të lartë të riskut të katastrofave natyrore janë të destinuara të goditen relativisht shpesh nga këto ngjarje. Neglizhimi i tyre apo sjellja neutrale ndaj riskut prej qeverisë mund të sjellë pasoja shumë të rënda për ekonomitë e vendeve që paraqesin këto karakteristika, pasoja që mund të zgjasin për dekada me radhë. Pasojat janë veçanërisht shumë të rënda në ato raste kur katastrofat natyrore godasin sektorë të rëndësishëm për ekonominë e një vendi siç mund të jenë bujqësia apo turizmi. Vitet e fundit, ka një sërë studimesh të detajuara të financuara nga Banka Botërore dhe Organizata e Kombeve të Bashkuara, për përcaktimin e nivelit të riskut të katastrofave natyrore në vende dhe rajone të ndryshme të botës, me fokus vendet në zhvillim. Kështu është ndërtuar një hartë botërore e zonave me risk të mesëm, të lartë dhe shumë të lartë (të ashtuquajtura hot spots – pika të nxehta). Në këto vende, qeveritë janë të detyruara të ndërhyjnë për të transferuar riskun e katastrofave, me ndihmën dhe të organizmave ndërkombëtarë. Shqipëria rezulton në një nga 10 vendet në botë me vulnerabilitet më të lartë ekonomik (PBB në risk)72 kur merret në konsideratë risk i dyfishtë 73i katastrofave (në rastin tonë tërmete dhe përmbytje). Niveli i qëndrueshmërisë së ekonomisë, varet nga shumë elementë. Ndër ta, konsiderohen veçanërisht të rëndësishëm niveli i borxhit publik, niveli i të ardhurave që mblidhen nga tatimet dhe taksat, si dhe niveli i defiçitit tregtar. Këto elementë janë të rëndësishëm, pasi nëse një vend ka një nivel të lartë të borxhit publik dhe të ardhura jo të mjaftueshme me natyrë fiskale, nuk mund të mendohet që qeveria e atij vendi të financojë pasojat e një katastrofe duke e shpërndarë riskun në të gjithë popullatën nëpërmjet tatimeve dhe taksave apo duke rritur përkohësisht borxhin. Gjithashtu, nëse defiçiti tregtar është i lartë, situata mund të përkeqësohet ndjeshëm pas një katastrofe. 4.2 Strategjitë e manaxhimit të riskut të katastrofave Manaxhimi i riskut të katastrofave nga këndvështrimi publik (i qeverisë) mund të bëhet duke zgjedhur njërën nga dy qasjet: ex-post ose ex-ante. Manaxhimi ex-post i riskut kufizohet në veprimet që ndërmerr qeveria për të lehtësuar pasojat e katastrofës dhe për të financuar ato. Ndërkohë manaxhimi ex-ante synon kryesisht transferimin e riskut dhe gjetjen e burimeve për financimin e tij para se të ndodhin katastrofat. Ekziston një lidhje midis nivelit të zhvillimit ekonomik dhe strategjisë së zgjedhur për manaxhimin e riskut të katastrofave, e paraqitur në figurën 4.1 (Kerjan et al 2011)

72 World Bank (2005) “Natural disaster hotspots, a global risk analysis”, faqe 90 73 Nëse merret parasysh vetëm një risk (p.sh vetëm tërmeti) ky klasisfikim ndryshon, gjithashtu nëse merren parasysh më shumë se dy risqe (Shqipëria paraqet vetëm dy risqe të rëndësishme, tërmetet dhe përmbytjtet)



Figura 4.1 Lidhja midis nivelit të zhvillimit ekonomik dhe strategjisë së manaxhimit të riskut të katastrofave

Burimi: Kerjan et al (2011), “Catastrophe financing for governments” 4.2.1 Manaxhimi ex-post i riskut të katastrofave Ndodh shpesh që shumë qeveri zgjedhin strategjinë e manaxhimit ex-post të riskut të katastrofave. Kjo është një strategji pasive, apo më së shumti një strategji reaktive. Kjo strategji presupozon që qeveria të mos ndërmarrë asnjë veprim për të transferuar riskun e katastrofave, por të përballojë pasojat e katastrofës (financimin e riskut të katastrofës) pasi ngjarja ka ndodhur. Kjo strategji përdoret në kushtet kur qeveritë perceptojnë nivele të ulëta vulnerabiliteti dhe gjithashtu për faktin se risqet me ashpërsi të lartë ndodhin rrallë (Kunreuther 1996). Disponueshmëria e financimeve nga donatorë të huaj, me kosto të ulët ose pa kosto fare, gjithashtu dekurajon manaxhimin ex-ante të riskut dhe favorizon manaxhimin ex-post (Mahul & Gurenko 2006). Kjo strategji është më se e kuptueshme në ato vende të cilat kanë mundësinë të përballojnë pasojat e katastrofave nëpërmjet burimeve bazë të buxhetit të qeverisë, ose ku tregu i sigurimeve luan një rol të madh dhe mjaft aktiv në ekonominë e vëndit. Ndërkohë për vendet në zhvillim, sidomos për vendet e vogla, kjo strategji mund të mos jetë efektive dhe qeveria mund të mos rezultojë në gjendje të përballojë pasojat e një katastrofe. Ajo kërkon ndihmën e komunitetit ndërkombëtar dhe mund të përballet me pasoja ekonomike afatgjata në rast pamundësie të financimit të plotë të dëmeve. Një shëmbull i mirë, që konkretizon këtë lloj strategjie duhet konsideruar situata me të cilën u përballua ish Republika e Maqedonisë, si njësi administrative brënda ish Federatës Jugosllave, në vitin 1963, vit në të cilin ajo u godit nga një tërmet i fortë, me pasoja të rënda. Tërmeti goditi ashpër, veçanërisht disa qytete si Shkupi, rindërtimi i të



cilëve u bazua në solidaritetin e komunitetit ndërkombëtar dhe të organizmave humanitare dhe administrative ndërkombaëtare. 4.2.1.1 Manaxhimi i krizave post-katastrofë Në rastin e strategjisë ex-post të manaxhimit të riskut, një rol të rëndësishëm luan manaxhimi i krizës prej qeverisë, apo emergjencës post-katstrofë. Përgjithësisht përballimi i pasojave të katastrofës kalon në 3 faza (Ghesquiere & Mahul 2007, 2010):

• Operacione të lehtësimit, të cilat përfshijnë ndihmën e emergjencës për zonat e prekura nga katastrofa dhe mbulimin e nevojave bazë (ushqim, strehim, ndihmë mjekësore). Janë elemente të vështira për tu vlerësuar paraprakisht, por nuk zënë shumë peshë në totalin e financimit të pasojave të katastrofës.

• Operacione të rekuperimit, të cilat kanë për qëllim të ndalojnë dëmet indirekte dhe të bëjnë të mundur të fillojë sa më shpejt faza e rindërtimit. Përfshijnë rikthimin në gjendje pune të infrastrukturës jetike (energji, ujë, transport), rikthimin e sigurisë, etj. Mund të vlerësohen me përafërsi nga modelet e riskut të katastrofave, dhe niveli i shpenzimeve për tu financuar në këtë fazë është i lartë.

• Operacione të rindërtimit, të cilat përfshijnë rehabilitimin ose rindërtimin e aseteve të dëmtuara nga një katastrofë. Kjo përfshin ndërtesat publike dhe infrastrukturën që është përgjegjësi e shtetit, gjithashtu mund të përfshijë edhe subvencionimin e rindërtimit të shtëpive dhe aseteve të tjera private. Edhe këto dëme mund të vlerësohen nga modelet e riskut të katastrofave dhe përbëjnë pjesën kryesore të shpenzimeve të financimit ex-post të një katastrofe.

Funksionimi i mirë i sistemeve të manaxhimit të emergjencave mund të ulë deri në njëfarë niveli kostot që vijnë nga një katastrofë. Për këtë nevojitet një planifikim i mirë i burimeve dhe sistemeve të emergjencës. Në thelb manaxhimi ex-post i riskut të katastrofave mbështetet në një planifikim të mirë ex-ante të sistemeve të emergjencës. Përsëri, për vendet në zhvillim, shfaqet problem i aftësive të kufizuara publike të manaxhimit, të cilat mund të prezantohen si kufizime në njerëz, logjistikë dhe sidomos kufizime në buxhet për agjensitë e planifikimit dhe manaxhimit të emergjencave. Në këto vende, agjensitë e manaxhimit të emergjencave mund të mos jenë në gjendje të reduktojnë pasojat financiare të një katastrofe dhe fokusi vihet kryesisht në minimizimin e numrit të viktimave dhe të të plagosurve nga katastrofa. 4.2.1.2 Financimi i dëmeve dhe hendeku i likuiditetit Burimet e financimit të dëmeve post-katastrofë në rastin e një strategjie ex-post të financimit të riskut të katastrofave përfshijnë:

• Fonde të buxhetit të cilat përfshijnë: fondin e emergjencës (apo kontigjencës) në nivel kombëtar apo lokal, rialokime të fondeve nga zëra të tjerë në buxhet, apo rritjen e tatimeve dhe taksave me qëllim financimin e pasojave.



• Borxhi, që përfshin rritjen e huamarrjes apo borxhit të brendshëm apo të jashtëm. • Donacione, që përfshijnë donacione për përballimin e emergjencës, si dhe

asistencë për rindërtimin e aseteve të dëmtuara. • Pagesa nga sigurimet, të cilat në varësi të nivelit të zhvillimit ekonomik dhe

penetrimit të tregut të sigurimeve, mund të zënë një pjesë të vogël ose të madhe të financimit të dëmeve. Në vendet në zhvillim me penetrim të ulët të industrisë së sigurimeve, ky zë është pothuajse inekzistent.

Financimi i dëmeve post-katastrofë paraqet gjithashtu disa probleme edhe në vendet në zhvillim (Ghesquiere & Mahul 2007, 2010):

• Financimi ex-post nuk është efiçient. Fondet nuk janë menjëherë të disponueshme dhe mund të duhet kohë të disbursohen kreditë apo ndihmat.

• Financimi ex-post nuk është efektiv, alokimi i burimeve bëhet ad-hoc, i ndikuar nga efekte politike më shumë sesa ekonomike. Kalimi i fondeve nga projekte me vlerë të shtuar ekonomike në projekte me vlerë të shtuar politike mund të ketë kosto oportune shumë të mëdha dhe efekte ekonomike negative afatgjata.

• Financimi ex-post është i pamjaftueshëm, pasi shumica e vendeve në zhvillim paraqesin kufizime fiskale. Sasia e fondeve në dispozicion për lehtësimin e pasojave dhe rindërtimin është shumë më e ulët se ajo që nevojitet, madje edhe duke i shtuar huatë dhe ndihmat nga donatorët ndërkombëtare. Kjo bën që të ketë një hendek financimi.

Nga pikëpamja kohore, nevojat për financim ndahen në nevoja të menjëhershme afatshkurtra (deri në 3 muaj), nevoja afatmesme (3-12 muaj) dhe afatgjata (mbi 12 muaj). Këto nevoja i korrespondojnë operacioneve të ndryshme të rekuperimit pas katastrofës. Edhe nga pikëpamja e madhësisë nevojat për financim vijnë në rritje, më pak në fillim (për lehtësimin e pasojave) dhe më shumë në vijim (për rindërtimin). Si pasojë e mospërputhjes së nevojave për financim me burimet e financimit krijohet një hendek likuiditeti, i cili pengon zhvillimin e operacioneve për riparimin e pasojave të katastrofës. Ky hendek varet nga ashpërsia e katastrofës dhe nga burimet e financimit në dispozicion. Në vendet me një industri të zhvilluar sigurimesh një burim i rëndësishëm janë pagesat nga sigurimet, të cilat zvogëlojnë ndjeshëm hendekun e likuiditetit. Ndërsa në vendet në zhvillim burimet e financimit mund të jenë të kufizuara, sidomos në afatin e shkurtër. Kjo bën që hendeku të jetë më i gjerë dhe kjo mund të çojë në rritje të kostove të një katastrofe dhe gjithashtu në përkeqësim të parametrave makroekonomikë por edhe socialë. Hendeku i likuiditetit është një pjesë e hendekut të financimit të pasojave të një katastrofe, dhe është pjesa më afatshkurtër apo emergjente e këtij hendeku. Edhe në rastin e një manaxhimi ex-ante të riskut të katastrofave mund të ndodhë të paraqitet një hendek likuiditeti, por që gjithsesi jo në nivelet që paraqitet në rast të manaxhimit ex-post. 4.2.2 Manaxhimi ex-ante i riskut të katastrofave Për shkak të problematikës që paraqet manaxhimi ex-post i riskut të katastrofave dhe mundësive që ofrohen në treg, sot ka një tendencë qoftë në literaturën teorike ashtu dhe



në praktikë, që ndërhyrja publike për manaxhimin e riskut të katastrofave të orientohet drejt një strategjie aktive që e vlerëson dhe e manaxhon këtë risk para se të ndodhë një ngjarje katastrofike, pra ex-ante. Synimi i manaxhimit të riskut të katastrofave në këtë formë është që të minimizohen sa më shumë të jetë e mundur pasojat ekonomike e sociale të një katastrofe të mundshme, dhe sidomos të jetë në gjendje ekonomia të rimëkëmbet shpejt. Kjo strategji nuk pret të përballet me riskun e katastrofave por synon ta transferojë atë. Në figurën 4.2 paraqitet matrica e veprimeve që ndërmerren për manaxhimin e riskut në varësi të dendurisë dhe ashpërsisë së tij Figura 4.2 Denduria dhe ashpërsia e riskut dhe manaxhimi i tij

Burimi: Autori 4.2.2.1 Vlerësimi, matja dhe monitorimi Manaxhimi aktiv i riskut fillon me vlerësimin e tij dhe matjen ose përcaktimin e riskut nga pikëpamja sasiore. Vlerësimi i riskut të katastrofave bëhet në kuadër të një modeli të riskut të katastrofave, të specifikuar gjerësisht në kapitullin 2 të këtij punimi. Vlerësimi është një proces kompleks dhe kërkon ndërthurjen e disa disiplinave. Element kryesor për manaxhimin e riskut në nivel kombëtar është vlerësimi i hazardeve dhe vulnerabilitetit për katastrofat natyrore. Modelet e riskut të katastrofave kanë filluar të gjejnë përdorim nga qeveritë për vlerësimin dhe matjen (përkthimin në terma ekonomikë) e riskut të katastrofave natyrore. Një ndër elementët e rëndësishëm të këtij procesi është monitorimi i riskut. Një pjesë e procesit të monitorimit është edhe analiza e skenarëve të mundshëm. Me anë të këtij procesi krijohet një ide e mirë mbi diapazonin e humbjeve të mundshme për çdo skenar risku. Në varësi të rezultateve mund të ndërmerren hapa të mëtejshëm që përfshijnë kontrollin e humbjeve apo transferimin e riskut.



4.2.2.2 Kontrolli i humbjeve Kontrolli i humbjeve apo pakësimi i riskut është një element i rëndësishëm për një strategji ex-ante të manaxhimit të riskut. Ai mundëson uljen e barrës financiare që duhet të përballohet në rast katastrofash. Kontrolli i humbjeve përfshin aktivitete që synojnë njëherësh dy objektiva:

1) uljen e mundësive të ndodhjes së ngjarjeve që sjellin risk 2) uljen e vulnerabilitetit prej riskut.

Është e kuptueshme, që në rastin e katastrofave natyrore, nuk mund të ndërmerret ndonjë veprim apo aksion për ti parandaluar ose pakësuar mundësinë e ndodhjes së ngjarjes. Ndërkohë, ekziston mundësia që të tentohet të minimizohen gjasat e ndodhjes së katastrofave me natyrë njerëzore. Megjithatë mund të ndërmerren disa nisma për shmangien e dëmeve prej katastrofave, p.sh duke mos lejuar ndërtime në një zonë me risk shumë të lartë përmbytjeje. Përsa i përket uljes së vulnerabilitetit prej riskut të katastrofave, këtu qeveritë mund të ndërhyjnë në disa aspekte që përfshijnë: hartimin e një kodi ndërtimi që specifikon parametra për projektimin dhe ndërtimin e godinave të banimit dhe shërbimeve për rezistencë ndaj tërmeteve, përdorimin e materialeve rezistente dhe cilësore në ndërtim, ndërtimin e sistemeve mbrojtëse ndaj përmbytjes prej lumenjve, kontrollin e sigurisë në digat dhe objektet e tjera me risk të lartë, ndërtimin e sistemeve parashikuese dhe paralajmëruese për katastrofat me natyrë meteorologjike, etj. Të gjitha këto masa synojnë të ulin pasoja te mundshme nga ndodhja e një ngjarjeje katastrofike. Në drejtim të uljes së vulnerabilitetit prej riskut të katastrofave, rol të rëndësishëm gjithashtu luan edhe edukimi i publikut mbi riskun e katastrofave dhe masat që mund të merren në këtë rast. Gjithashtu një rol të veçantë luajnë dhe praktikat e rekuperimit prej riskut të katastrofave (DRR – Disaster Risk Recovery) që mund të aplikojne ndërmarrjet. Këto lloj praktikash mund të stimulohen nga qeveria nëpërmjet agjensive rregullatore. Për më tepër që nëpërmjet këtyre masave mund të ulen dhe pagesat e primeve të sigurimit (primet janë gjithnjë më të ulëta në rast se ka mekanizma mbrojtës ndaj riskut që sigurohet). 4.2.2.3 Transferimi i riskut Transferimi i riskut është një teknikë shumë e mirë për qeveritë për të manaxhuar në mënyrë aktive riskun e katastrofave. Transferimi i riskut të katastrofave mund të bëhet në disa forma, qoftë nëpërmjet formave klasike të sigurimit, qoftë nëpërmjet formave alternative të sigurimit. Gjithashtu transferimi i riskut të katastrofave mund të nxitet të bëhet në mënyrë private nga qytetarët dhe bizneset ose të kryhet nga qeveria nëpërmjet mekanizmave publikë. Në vendet në zhvillim, për arsye që i kemi përmendur më sipër, duket më e mundshme që ky proces të kryhet nga qeveria. Ekzistojnë forma të ndryshme të transferimit të riskut nga ana e qeverisë, forma të cilat do të diskutohen gjerësisht në vijim të këtij kapitulli (paragrafet 4.3-4.5). Secila formë ka



specifikat e saj dhe koston e saj. Sigurisht tregu financiar “prodhon” dhe ofron vazhdimisht lloje të reja instrumentash për transferimin e riskut. Gjithsesi, qeveritë mund të bazohen dhe në instrumenta të krijuar prej atyre vetë, në formën e rezervave apo fondeve të ndryshme. Në vijim paraqiten alternativat e ndryshme të transferimit të riskut të katastrofave për qeverinë. 4.3 Format e ndërhyrjes publike për transferimin e riskut të katastrofave Ka forma të ndryshme me anë të të cilave qeveria mund të ndërhyjë për të transferuar riskun e katastrofave. Këto forma përdoren në kuadrin e një strategjie të transferimit ex-ante të riskut, pra të një strategjie aktive. Secila formë e ndërhyrjes ka specifikat e saj dhe një analizë kosto-përfitim është e nevojshme për çdo rast për të përcaktuar mundësinë më të mirë për ndërhyrje, sipas specifikave dhe karakteristikave të riskut të një vendi. Në thelb të gjitha format si qëllim kryesor kanë të ulin nivelin e shpenzimeve që qeverisë mund ti duhet të përballojë, në një situatë post-katastrofë. Në këtë paragraf do të ndalemi tek format e ndërhyrjes që lidhen me tregun e sigurimeve, ndërsa në paragrafin në vijim (4.4) do të diskutojmë për mundësinë e transferimit nga qeveria të riskut drejt tregut ndërkombëtar të kapitaleve. 4.3.1 Ndërhyrja në tregun e sigurimeve Tregu i sigurimeve, siç është theksuar në kapitullin 3 të këtij punimi, mund të luajë një rol të rëndësishëm në transferimin e riskut të katastrofave. Megjithatë jo gjithmonë industria e sigurimeve e kryen mirë këtë rol. Tregjet e sigurimeve mund të reagojnë në mënyrë të kundërt ndaj katastrofave të mëdha. Kompanitë dhe operatorët e sigurimeve dhe të risigurimeve, duke rishikuar llogaritjet e tyre për probabilitetin e ndodhjes së ngjarjeve dhe dëmet potenciale, shpesh ulin ofertën për mbulim nga një apo disa lloje katastrofash dhe rrisin eventualisht çmimin, në varësi të portofolit të tyre të risqeve dhe tepricës që ato paraqesin në kapital. Paqëndrueshmëria e tregut në këtë pikë dhe çmimet e larta të mbulimit, detyrojnë shpesh qeveritë të ndërhyjnë në tregjet e sigurimeve. Në vendet në zhvillim u shpjegua qartë që penetrimi i industrisë së sigurimeve në ekonomi dhe shoqëri është i ulët, dhe mbulimi i risqeve katastrofike gjithashtu tepër i vogël. Ndërhyrja publike mund ta përmirësojë situatën dhe të lejojë një manaxhim më të mirë të riskut në nivel kombëtar. Qeveria mund të vendosë të ndërhyjë në mënyra të ndryshme. Gjithsesi, sidoqoftë mënyra e ndërhyrjes së qeverive, ato mund ti ndajmë në dy grupe: ajo mund të ndërhyjë si rregullator i tregut të sigurimeve ose të ndërhyjë financiarisht vetë në treg, duke subvencionuar për produkte të caktuara. 4.3.1.1 Ndërhyrja si rregullator Qeveria mund të luajë rol aktiv nëpërmjet kuadrit rregullator për tregun e sigurimeve. Zakonisht kjo bëhet nëpërmjet një agjensie rregullatore (në Shqipëri AMF). Mungesa e diskriminimit në vendosjen e primeve dhe mbrojtja e konsumatorëve janë dy elementë të rëndësishëm të misionit të një rregullatori në tregun e sigurimeve. Një prej qëllimeve të rregullimit të tregut të sigurimeve është që të garantohet trajtimi i njëjtë i të gjithë



pjesëmarrësve në treg. Gjithashtu këto ndërhyrje synojnë mbrojtjen e konsumatorit nga ekspozimi i tepërt. Vendosja e rregullave të qarta për caktimin e primeve për riskun e katastrofave rrit nivelin e sigurisë për konsumatorët. Kujtojmë që vlerësimi i riskut të katastrofave bëhet duke u bazuar në modele komplekse, të cilat shoqërohen me pasiguri të lartë dhe një nivel i papërshtatshëm primesh mund të ishte shkatërrues për kompanitë e sigurimit dhe ti linte konsumatorët (policëmbajtësit) të pambuluar nga risku. Në kuadër të sigurisë që ju ofrohet konsumatorëve janë gjithashtu kërkesat ligjore për standarde të kapitalit minimal rregullator që ju kërkohen kompanive të sigurimeve dhe risigurimeve. Për hartimin e këtyre kërkesave, rregullatori duhet të mbështetet në modelet e vlerësimit të riskut katastrofik. Në tregun e sigurimeve është bërë shpesh herë objekt i një debati të fortë profesional dhe administrativ fakti në se sigurimi i objekteve të ekspozuara nga risku i katastrofave duhet të trajtohet si vullnetar apo i detyrueshëm. Bërja e sigurimit të pronës (banesave dhe pronave komerciale) të detyrueshme nga disa katastrofa, kryesisht tërmetet, përmbytja, uraganet apo zjarri, është një temë e shtruar përherë që pret një zgjidhje optimale. Duke përcaktuar mbulimin si dhe çmimin e tij brenda kufijve të “pranueshëm”, kjo mund të rriste nivelin e mbrojtjes së qytetarëve ndaj katastrofave. Problemi që shtrohet në këtë rast është cili duhet të jetë niveli optimal i mbulimit të detyrueshëm me sigurim? Niveli këtu reflektohet si në vlerën e siguruar (nëse duhet sigurim i plotë apo pjesor) ashtu dhe në përcaktimin e primit të sigurimit. Një nivel i lartë primi mund të jetë i papërballueshëm nga shumë familje dhe e bën inefiçent sigurimin. Ndërkohë një nivel tepër i ulët mbulimi nuk e ndryshon shumë situatën, duke i vënë familjet apo bizneset gjithsesi në vështirësi në rast katastrofe. Vende të ndryshme që e kanë ndërmarrë këtë reformë (Britani e Madhe, Francë, Zvicër, Spanjë, Turqi, Belgjikë, SHBA, etj) kanë përcaktuar nivele të ndryshme të mbulimit, madje dhe format e praktikuara si zgjidhje janë nga më të ndryshmet. Modeli që përcakton shkallën më të lartë të detyrimit është ai britanik, ku është i detyrueshëm sigurimi nga risqet natyrore të pronave, sigurim që bëhet nga sigurues privatë dhe jo nga programe publike sigurimi. Në disa vende, si në Francë, Zvicër apo Spanjë, shteti ka vendosur rregulla ku çdo policë sigurimi e pronës të ketë dhe një seksion për mbulimin nga katastrofat, me një prim të përcaktuar. Në SHBA në shtete të ndryshme aplikohen programe për mbulimin e riskut të katastrofave, ku në disa prej tyre sigurimi është i detyrueshëm, por kjo mund të bëhet ose nëpërmjet kompanive të sigurimit, ose nëpërmjet programeve të krijuara nga shteti (në thelb këto funksionojnë si kompani sigurimi, shih në vijim). Këto programe madje mund të konkurojnë me tregun privat të sigurimeve. Anët pozitive të një ndërhyrjeje të tillë janë se krijohet një mbrojtje e mirë për riskun e katastrofave natyrore, duke amortizuar humbjet në rast të ndodhjes së ngjarjes. Gjithashtu, bërja e sigurimeve të detyrueshme krijon “treg” për kompanitë e sigurimit, të cilat rrisin aktivitetin e tyre. Stimulimi i këtij aktiviteti por edhe mbikëqyrja e kujdesshme e tij mund të jenë një alternativë e mirë për transferimin e riskut të katastrofave, sidomos për vende ku industria e sigurimit ka arritur një nivel të caktuar zhvillimi.



Gjithsesi, edhe kjo lloj ndërhyrjeje ka kufizimet dhe problemet e veta. E para, kostot do të ishin tepër të larta për qytetarët. Në vendet në zhvillim me të ardhurat të ulëta ose të mesme, sigurimi i detyruar mund të përbëjë një barrë të ndjeshme në buxhetet familjare. E dyta, vendosja e çmimeve të paracaktuara, ose më saktë e çmimeve tavan, nuk është efiçiente nga pikpamja ekonomike, dhe mund të bënte që kompanitë e sigurimeve të përballeshin me ekspozim të lartë dhe humbje potenciale të mëdha, gjë që do ta çonte sërish tregun në kolaps. Primet e sigurimit duhet të vendosen në përputhje me riskun dhe është më se e natyrshme që zona të ndryshme të kenë prime të ndryshme. Për më tepër kapaciteti mbulues i një tregu sigurimesh është i kufizuar, dhe një sigurim i detyrueshëm do të kërkonte patjetër mbulim me risigurim të përshtatshëm, i cili mund të mos jetë i disponueshëm, sidomos kur risku i marrë përsipër nga siguruesit është tepër i lartë. Kjo lloj ndërhyrjeje nga qeveria mund të jetë e përshtatshme në vende me një treg relativisht të zhvilluar sigurimesh, ku mbulimi prej risqeve nga “rrjetat” e sigurimit dhe risigurimit është i mire. Në vende ku tregu i sigurimeve është i pazhvilluar, ose ku kemi një “mikrotreg” sigurimesh, është pothuajse e pamundur të detyrosh mbulimin nga katastrofat. Kjo alternative është më tipike për ekonomi me një fazë më të lartë zhvillimi. Qeveria mund të ndikojë dhe të ndërhyjë në forma dhe mënyra të ndryshme mbi manaxhimin e riskut të katastrofave. Një tjetër formë ku qeveria si rregullator mund të stimulojë manaxhimin e riskut të katastrofave është në një mënyrë indirekte. Ajo mund të bëjë këtë duke orientuar tregun e sigurimeve drejt kërkimit të alternativave për transferimin e riskut. Duke lehtësuar krijimin e titujve të lidhur me riskun, dhe tregtimin e tyre në tregjet e kapitalit, apo lejimin e siguruesve të akumulojnë rezerva të zbritshme nga taksat, për humbje të mundshme katastrofike74, mund të rritet kapaciteti mbulues i industrisë së sigurimeve dhe për rrjedhojë mbrojtja nga katastrofat. Gjithsesi edhe ky element kërkon që tregu i sigurimeve në një vend të ketë arritur një fazë zhvillimi relativisht të mirë. Si përfundim do të thonim që të gjitha format e ndërhyrjes së qeverisë si rregullator në tregun e sigurimeve për manaxhimin e riskut të katastrofave i takojnë një niveli zhvillimi ekonomik relativisht të lartë. Faktorët kryesorë që ndikojnë në efikasitetin e kësaj ndërhyrjeje janë niveli i të ardhurave të popullsisë dhe niveli i zhvillimit të tregut të sigurimeve. Faktori i parë ndikon efektivisht dhe të dytin. Vlerësohet se në një treg të pazhvilluar sigurimesh në një vend me të ardhura të ulëta apo të mesme, këto ndërhyrje pothuajse nuk do të kishin efekt. 4.3.1.2 Qeveria “aktor” në tregun e sigurimeve Qeveria mund të ofrojë vetë sigurim ndaj disa prej ngjarjeve katastrofike si tërmetet apo përmbytjet, nëpërmjet kompanive të sigurimit në pronësi shtetërore. Gjithsesi kjo mundësi është tepër e vakët pasi do të përballej me të njëjtin problem dhe dështim të tregut si kompanitë private. Avantazhi që mund të ofrojë kjo mënyrë ndërhyrjeje është se një kompani sigurimi në pronësi publike mund të mos jetë e orientuar nga fitimi por nga një mision më tepër social. Gjithashtu një fakt tepër i rëndësishëm është se qeveria mund 74 Sipas normave kontabël ndërkombëtare, kompanitë nuk mund të caktojnë rezerva të cilat të zbriten si shpenzime për efekt taksash, për ngjarje që nuk kanë ndodhur.



të arrijë të sigurojë fonde me kosto më të ulët (nëpërmjet borxhit apo taksave) se kompanitë private të sigurimit. Në këtë rast do të shtrohej një tjetër problem: një kompani e vetme, sado e madhe dhe e fuqishme, nuk mund të absorbojë dhe të marrë përsipër të gjithë riskun nga ngjarjet natyrore në një vend. Risku për këtë kompani do të ishte tepër i lartë. Skema të ngjashme, siç diskutohet në vijim, janë në vështirësi në mjaft vende. Në SHBA funksionon në këtë formë CEA (California Earthquake Authority) që është një kompani sigurimi shtetërore. Aktualisht, ajo operon vetëm në shtetin e Kalifornisë. CEA operon si një kompani e mirëfilltë sigurimi që konkuron me kompanitë private të sigurimit, madje përdor rrjetin e një pjese të siguruesve kombëtarë e lokalë për të shitur policat e saj. Ajo nuk varet dhe nuk është e lidhur me buxhetin e shtetit të Kalifornisë por operon si një entitet i pavarur. Në këtë shtet, sigurimi nga tërmetet, është i detyrueshëm në policat e sigurimit të pronës. Aktualisht rreth 70% e policave të sigurimit nga tërmeti në Kaliforni i përkasin kësaj kompanie. Dallimi kryesor nga format e tjera të sigurimeve ku hyn në lojë shteti, të cilat diskutohen në vijim, është se këtu primet përcaktohen duke u nisur totalisht nga parime aktuariale, por jo të bazuara në fitimin e kompanisë. Me ligj policat e saj shiten me çmime të tilla që të mbulojnë të gjithë dëmet/pretendimet e mundshme në raste të ndodhjes së ngjarjes (rreth 83% e primeve), përfshirë dhe komisionet e agjentëve (14%) dhe kostot administrative (3%), por pa llogaritur pjesë fitimi për kompaninë. Shteti mund të ndërhyjë edhe nëpërmjët një metode tjetër, efektive, praktike dhe ekonomisht efikase: subvencionimi i çmimeve (primeve) të sigurimit nga katastrofat, për lloje të caktuara të risqeve. Kjo formë zakonisht kombinohet me bërjen e detyrueshme të sigurimit nga risku që subvencionohet. Kjo bën të mundur përballimin e çmimeve të sigurimit nga popullata dhe funksionimin e industrisë së sigurimeve si mjet i transferimit të riskut të katastrofave. Kjo lloj zgjidhje pothuajse eleminon problemin e çmimeve, pasi në këtë rast kompanitë e sigurimit mund të vendosin primet sipas riskut që ato marrin përsipër. Nga ana tjetër, kostoja e një ndërhyrjeje të tillë mund të jetë tepër e lartë, pasi primet e sigurimit nga katastrofat sigurisht që nuk janë të ulëta. Një formë e tillë ndërhyrjeje mund të jetë e kushtueshme dhe e pamundur për tu përballuar nga një vend me ekonomi në zhvillim dhe financa publike të brishta. 4.3.2 Qeveria si risiguruesi i nivelit të fundit Në vend që të sigurojë apo dëmshpërblejë direkt qytetarët e dëmtuar, qeveria mund të shërbejë si risigurues i drejtpërdrejtë i kompanive të sigurimit, vetëm për ngjarje të caktuara me natyrë katastrofike. Dallimi nga ndërhyrja financiare në treg e diskutuar më sipër është që në këtë rast qeveria luan thjesht rolin e risiguruesit, duke marrë përsipër risqet nga kompanitë e sigurimit dhe jo direkt nga publiku. Kjo mundëson që të rritet edhe roli i industrisë së sigurimeve dhe aktiviteti i saj. Nëse ndërtohet një skemë e mirë dhe e bazuar në parimet aktuariale, kjo skemë mund të funksionojë, madje shumë mirë, sidomos duke marrë në konsideratë dhe mundësinë e risigurimit të vetë qeverisë (ose agjensisë që ajo krijon) në risiguruesit e mëdhenj ndërkombëtarë. Në këtë rast qeveria luan rolin e një ndërmjetësi në risigurim praktikisht, duke mundësuar futjen në këtë treg të kompanive të vogla të sigurimit të cilat do ta kishin të pamundur ta bënin një gjë të tillë



për shkak të madhësisë së tyre. Shpesh edhe kjo lloj forme ndërhyrjeje kombinohet me ndërhyrjen si rregullator në treg nëpërmjet bërjes së detyrueshme të sigurimit nga katastrofat ose risigurimit. Nëpërmjet krijimit të një agjensie apo kompanie risigurimi me mision të posaçëm, ku kompanitë e sigurimit të kontribuojnë me një pjesë të konsiderueshme të primeve të fituara nga polica sigurimi që mbulojnë ngjarje katastrofike, mund të rritet kapaciteti sigurues i tregut vendas dhe të garantohet një mbulim më i madh nga ngjarjet katastrofike. Kjo mund të funksionojë mirë për katastrofa deri të njëfarë niveli ashpërsie, por për dëme shumë të mëdha edhe risiguruesi shtetëror gjithashtu do të vihej në vështirësi. Teorikisht risiguruesi mund të risigurohej jashtë vendit dhe të shpërndahet risku, pasi qeveria nuk ka probleme kapaciteti si kompanitë private, sepse nuk ka kufizime rregullatore, ose më saktë, i përcakton vetë ato. Gjithsesi, kjo metodë nuk zgjidh problemin e çmimeve, të cilat do të mbeteshin në dorë të siguruesve primarë. Edhe caktimi i çmimeve tavan ul efiçencën dhe i rikthehemi situatës që siguruesit direktë do të kishin probleme në rast ndodhje të ngjarjes. Në tregje të vogla ku siguruesit primarë “luftojnë” për të arritur marrëveshje me risigurues ndërkombëtarë për shkak të kapitalit të tyre të kufizuar, risigurimi nga qeveria mund t’ju zgjidhë atyre një problem por ju heq të ardhurat nga komisionet e ndërmjetësimit në risigurim75. Kjo është një formë tjetër risigurimi prej qeverisë, e cila është përdorur nga disa shtete, kryesisht vende të zhvilluara për mbulimin e tregut me risigurim nga katastrofat. Megjithatë, edhe kjo formë, për shkak të kostove dhe nivelit të zhvillimit të tregut të sigurimeve, nuk është fort e aplikueshme në vende të vogla, me buxhet problematik dhe treg sigurimesh jo të zhvilluar. Gjithashtu, “risiguruesi publik” në këtë rast duke qenë i orientuar vetëm drejt një apo dy-tre llojeve të risqeve bazë natyrore (zakonisht tërmeti, uraganet apo përmbytjet) është shumë më pak të diversifikuar se një kompani normale risigurimi. Në rastin kur qeveria ndërhyn si risigurues në treg shfaqet një problem madhor. Në këtë rast kemi të bëjmë me shqetësimin e shfaqjes së riskut moral. Duke qenë “të garantuar”, siguruesit primarë mund të marrin përsipër një nivel të lartë të riskut krahasuar me mundësitë e tyre dhe t’ja kalojnë këtë qeverisë. Rezultati është që risiguruesi (qeveria në këtë rast) mban përsipër pjesën më të keqe dhe më ekstreme të riskut. Kjo rrit artificialisht kostot e këtyre programeve qeveritare76. Për më tepër, duke qenë se qeveritë zakonisht kanë “alergji” nga diskriminimi i qytetarëve ndaj përfitimeve që ato u ofrojnë atyre, shpesh rezulton që qytetarët të marrin të njëjtat përfitime pavarësisht nga risku i tyre ose sjellja e tyre për të minimizuar ose jo riskun. Një gjë e tillë ndodh më pak në kompanitë private të sigurimeve të cilët aplikojnë forma apo kushte në kontratë që e

75 Komisionet e ndërmjetësimit në risigurime janë komisione që risiguruesi i paguan siguruesit primar si shpërblim për “punën” që ky i sjell. Siguruesi konsiderohet si një lloj agjenti i risiguruesit në këtë rast, njësoj si agjenti në sigurime paguhet me komisione nga siguruesi për çdo policë sigurimi të shitur. 76Risku moral është prezent në të gjitha format e ndërhyrjes së shtetit në tregun e sigurimeve ndaj katastrofave, por vlerësohet më i lartë në rastin kur qeveria luan rolin e risiguruesit të nivelit të fundit



minimizojnë këtë fenomen. Problemi i riskut moral theksohet mjaft nga vendimet me natyrë politike të qeverive të cilat mund të vendosin të dëmshpërblejnë ata që nuk janë siguruar nga një katastrofë e ndodhur. Kjo bën që në të ardhmen të ulet numri i atyre që sigurohen, duke shpresuar në “zemërgjerësinë” e qeverisë. Ky është një problem tipik i riskut moral në sigurimin e katastrofave. Një skemë e tillë risigurimi, më e njohura në praktikën botërore, është përdorur në Francë, nëpërmjet krijimit të CCR (Caisse Centrale de Reassurance) që mbulon dëmet për ngjarje katastrofike. Sigurimi nga katastrofat është i detyrueshëm në çdo policë sigurimi jo-jete në Francë. Siguruesit risigurohen tek CCR, që shërben si risigurues i nivelit të fundit. Risigurimi tek CCR nuk është i detyrueshëm për siguruesit privatë. Mbulimi që ofrohet varion nga 40-90% dhe siguruesit direktë mbajnë një pjesë të primeve për të mbuluar shpenzimet e tyre.77 Sistemi francez, i suksesshëm fillmisht, me kalimin e kohës nuk ka rezultuar i zbatueshëm dhe rezervat e CCR nuk kanë arritur kurrë një nivel të kënaqshëm duke e detyruar qeverinë franceze të ndërhyjë duke injektuar fonde të reja për CCR. Vlerësohet se në rast të një katastrofe të përmasave të mëdha, fatura gjithsesi do të duhet të paguhet nga buxheti i shtetit (tatimet dhe taksat që paguan publiku), pasi risiguruesi (CCR) nuk do të arrinte të mbulonte dëmet me rezervat e veta. Në Spanjë aplikohet një skemë e ngjashme, nëpërmjet një kompanie shtetërore risigurimi, CCS. Vetëm 5% e të ardhurave nga primet mbahen nga siguruesit direktë për të mbuluar shpenzimet e tyre dhe pjesa tjetër i kalon CCS. Risigurimi është i detyrueshëm. Ndryshe nga modeli francez, modeli spanjoll ka rezultuar i zbatueshëm dhe rezervat e risiguruesit kanë qenë në nivele të kënaqshme. Një nga arsyet është dhe aplikimi i primeve “diskriminuese” sipas nivelit të riskut, gjë që ul ndjeshëm riskun moral dhe gjithashtu koston e skemës. Në Japoni funksionon një skemë e ngjashme për sigurimin nga tërmetet (tepër të shpeshta në këtë vend). Shteti ju ofron mundësinë individëve që në policat e sigurimit të banesave apo pronave të përfshijnë dhe sigurimin nga tërmeti. Këto polica cedohen 100% tek risiguruesi shtetëror JER (Japan Earthquake Reinsurer) i cili nga ana e tij mund të hyjë në marrëveshje risigurimi (retrocesion) me risigurues privatë vendas si dhe një pjesë të riskut e cedon tek qeveria nëpërmjet një traktati risigurimi. Dallimi nga vendet e tjera është se këtu i gjithë risku mbetet brenda vendit, thjesht shpërndahet midis siguruesve dhe shtetit japonez. 4.3.3 Programet publike të sigurimit dhe fondet e katastrofave Programet publike për katastrofat mund të funksionojnë në dy forma, të cilat mund të jenë ose jo të lidhura me aktivitetin sigurues. Në rastin e programeve publike për katastrofat, skema funksionon pak a shumë si një skemë sigurimi, me specifika apo ndryshime që variojnë në varësi të shtetit apo llojit të mbulimit. Në rastin e fondeve të katastrofave skemat ngjajnë më shumë me një fond kontigjence, i cili aktivizohet në raste 77 Deri në vitin 2000, kjo shifër ishte 24%, por më vonë qeveria franceze vendosi ta hiqte pasi skema filloi të ishte defiçitare pothuajse çdo vit dhe një nga shkaqet ishin pagesat tepër të larta që mbaheshin nga siguruesit për të përballuar “kostot administrative”.



ngjarjesh me natyrë katastrofike. Përdorimi i njërës apo tjetrës formë lidhet me natyrën e katastrofave që mund të godasin një vend, sidomos ashpërsinë e tyre dhe sidomos me aftësinë financiare që ka qeveria e vendit për të përballuar pasojat. Vende të cilat kanë aftësi të mira për të përballuar pasojat dhe një risk të moderuar të katastrofave preferojnë të zgjedhin formën e dytë. Ndërsa për ato vende ku risku i katastrofave është prezent në nivele të larta dhe kërkohet të shpërndahet sa më shumë, orientohen drejt formës së parë, e cila është një alternativë ndaj risigurimit që u diskutua në paragrafin më sipër. Forma e parë përfshin grupimin (pooling) e risqeve nëpërmjet një skeme të ngjashme me sigurimet, por me fokus një lloj mbulimi dhe një zonë të veçantë78. Në disa raste mbulimi mund të shtrihet në të gjithë vendin. Kjo praktikë është përdorur nga disa shtete, nëpërmjet krijimit të programeve të veçanta, në zona të caktuara apo në gjithë vendin, ku risku i një katastrofe të caktuar është prezent. Programet funksionojnë si sigurime shtetërore, me çmime të përballueshme nga publiku, dhe shpesh të detyrueshme. Dallimi nga të qenit sigurues direkt, është se këto programe shpesh kanë një natyrë sociale, ku shteti ofron polica me kosto të reduktuara, praktikisht duke subvencionuar primet e sigurimit për një pjesë të popullatës. Shumë nga këto skema aktualisht janë në vështirësi, si në SHBA, pasi efektivisht, nëse defiçiti (humbjet) e tyre nuk do të mbuloheshin nga shteti nëpërmjet buxhetit, ato do të ishin të falimentuara. Për me tepër, mbulimi që ato ofrojnë nuk ka rezultuar i plotë, pasi në shumë raste ai është tepër i ulët apo minimal. Pra praktikisht këto skema funksionojnë si bashkësigurim i publikut (paguan prime minimale) me qeverinë (mbulon humbjet). Programe të tilla frenojnë dhe industrinë private të sigurimeve, pasi individët, me garancinë që mbulon shteti, kanë tendencë të sigurohen më pak, (ose aspak) privatisht, duke shfaqu kështu një formë të riskut moral. Një model që i përafrohet kësaj skeme është ai që ndjek Turqia, nëpërmjet TCIP (Turkish Catastrohpe Insurance Pool). Kjo është një kompani shtetërore e cila ofron mbulim me sigurim nga katastrofat. Kompania u krijua nga qeveria turke në vitin 2000, dy vjet mbas tërmetit të vitit 1998 dhe në të njëjtën kohë, sigurimi nga tërmeti për të gjithë ndërtesat u bë i detyrueshëm. Në realitet TCIP funksionon pjesërisht si kompani sigurimi, pasi një pjesë e mirë e operacioneve të saj nënkontraktohen. Kështu manaxhimi operacional bëhet nga një kompani risigurimi vendase, ndërsa produktet e TCIP shiten nga kompanitë e sigurimit që operojnë në Turqi. TCIP ofron mbulim të pranueshëm (deri në nivelin maksimal 30’000 USD, por vlera indeksohet çdo vit me indeksin e kostos në ndërtim) me çmime të përballueshme. Skema ka rezultuar e qëndrueshme dhe rezervat e saj janë në nivele të mira, gjithsesi penetrimi në treg mbetet ende i ulët, megjithë faktin që sigurimi është i detyrueshëm79. TCIP ka përballuar pa problem dëmet e shkaktuara nga disa tërmete në dekadën e fundit, por ende ajo mbulon vetëm çerekun e banesave në Turqi. Në SHBA funksionon në këtë formë NFIP (National Flood Insurance Program), që është një skemë sigurimi për përmbytjet në nivel kombëtar. NFIP operon si një kompani

78 Është njësoj sikur në Shqipëri, qeveria të ofrojë një program mbulimi vetëm për zonën e Shkodrës/Lezhës vetëm për përmbytjet 79 Është një situatë e ngjashme me tatimin mbi pronat e paluajtshme që është vështirë të mblidhet. Vetëm nëpërmjet detyrimit me anë të praktikave si regjistrimi në zyrën e pasurive të paluajtshme, ose kontratat me kompanitë e energjisë, gazit, ujit apo telefonit detyrojnë sigurimin e banesës.



sigurimi, ku policat e saj shiten nga siguruesit privatë, por aplikon dhe forma të subvencionimit të primeve të sigurimit për familjet e varfra që ndodhen në zona me risk të lartë përmbytjeje. Për banesat mbulimi mund të variojë nga 35’000 në 250’000 USD ndërsa për pronat jorezidenciale nga 100’000 deri në 500’000 USD. Sigurimi nga përmbytjet në SHBA është i detyrueshëm vetëm për rastet kur prona është pjesë e një marrëveshjeje huaje si kolateral. Deri në maj 2013 ky program kishte të siguruar një vlerë prej 1.28 trilionë USD dhe rreth 3.67 miliarde prime të shkruara80. Në 25 vitet e fundit ky program ka paguar dëme me vlerë 49.5 trilionë dollarë81. Vetëm në vitin 2005, në kohën e uraganit Katrina, NFIP ka paguar gati 18 miliardë dollarë dëme. Një e veçantë e këtij programi është se qeveria qendrore (federale) e ofron këtë mbulim në marrëveshje me qeverisjen lokale vetëm nëse këto të fundit bien dakord të adoptojnë dhe ndërtojnë një plan veprimi dhe strategji për minimizimin e riskut të përmbytjeve në zona që konsiderohen me risk të lartë. Në një zonë ku kjo nuk ndodh mbulimi me sigurim nuk ofrohet. Nëse në një lokalitet të caktuar qeverisja lokale nuk respekton marrëveshjen për të marrë masa për uljen e riskut të përmbytjeve, atëhere mund të aplikohen shtesa në primin e sigurimit për këtë zonë ose të pezullohet fare mbulimi me sigurim. Skema është ndihmuar shpesh me fonde federale për përballimin e dëmeve në raste të katastrofave të mëdha, siç ishte uragani Katrina. Forma e dyte që kanë përdorur disa shtete evropiane, si Austria, Belgjika, Danimarka, Holanda, Gjermania, Italia, Suedia, Norvegjia, Polonia, janë fondet e veçanta, ku qeveria dëmshpërblen për humbjet nga ngjarje që nuk merren përsipër nga industria private e sigurimeve. Në këtë formë dallohen dy lloj fondesh të katastrofave. Në llojin e parë bëjnë pjesë fonde të tipit ad hoc, skemë kjo e përdorur nga Gjermania, Holanda, Italia apo Suedia. Sipas kësaj skeme, qeveria deklaron zyrtarisht një situatë nëse përbën një katastrofë 82dhe përcakton skemën e shpërndarjes së fondeve. Një pjesë e literaturës e konsideron këtë strategji si një strategji ex-post të manaxhimit të riskut të katastrofave, ndonëse elementë të këtyre skemave kanë mjaft elementë të përbashkëta me strategjitë ex-ante të manaxhimit të riskut. Ndërsa në llojin e dytë të skemave bëjnë pjesë skema të paracaktuara, siç ka qenë modeli belg apo austriak, ku qeveria nuk pret ndodhjen e katastrofës për të shpërndarë ndihmë, por krijon një “fond kontigjence për katastrofat” që mund të përdoret në rast nevoje, sipas një skeme të paracaktuar. Fondi financohet zakonisht nga buxheti i shtetit nëpërmjet taksave, por me kalimin e kohës mund të krijojë burime të veta nëpërmjet investimit të fondeve. Tendenca e një pjese të mirë të vendeve të Bashkimit Europian është të kalojnë në skema të këtij lloji duke i kombinuar ato me rolin e shtetit si risigurues. Një formë e tillë nëpërmjet fondeve të veçanta është e thjeshtë, por ka kufizim mbulimin. Sado i fuqishëm, një shtet nuk mund të garantojë pafundësisht. Kostot paguhen po nga publiku nëpërmjet tatimeve dhe taksave, thjesht shteti merr përsipër të rishpërndajë riskun në të gjithë popullatën. Në vende ku solidariteti në komunitet është i fortë kjo

80 http://bsa.nfipstat.fema.gov/reports/1011.htm 81 http://bsa.nfipstat.fema.gov/reports/1040.htm 82 Pothuajse të gjitha këto vende kanë një fuqi ligje për katastrofat, që rregullojnë ndërhyrjen e shtetit në rast ndodhjeje të ngjarjeve katastrofike.



skemë është pak a shumë e pranueshme, sidomos kur mundësitë e qeverisë janë të mëdha për të përballuar financiarisht pasojat. Gjithashtu shumë vende në zhvillim kanë tendencën të zgjedhin një formë të tillë për të përballuar riskun e katastrofave, sidomos një formë ad-hoc (praktikisht një strategji pasive ex-post), duke krijuar një fond emergjence për katastrofat, i cili gjithsesi, në shumicën e rasteve nuk është i mjaftueshëm. Këto vende mund të përzgjedhin këtë formë edhe duke shpresuar të mbështeten edhe nga donacione ndërkombëtare për përballimin e pasojave. Politikisht forma e dytë (fondet e veçanta të katastrofave) ka më tepër avantazh, sigurisht sepse efekti në publik është më i madh. Në rastin e një programi publik sigurimi, efektet e ndërhyrjes duken më shumë në afatin e gjatë dhe janë më pak të ndjeshme. Qeveritë mund të tregohen tepër “zemërgjera” më një pjesë të publikut edhe për arsye thjesht elektrorale. Jo të pakta janë rastet kur dëmshpërblimet janë dhënë të orientuara nga preferencat politike. Një problem më vetë është dhe “mosbesimi” i publikut ndaj formës së parë, asaj të programeve publike të sigurimit. Këto programe bëjnë shpesh diferencime midis shtresave të ndryshme të popullsisë, ose ofrojnë mbulime jo të plota dhe shpesh perceptimi i publikur është që po paguan për një diçka që nuk e zgjidh plotësisht problemin në rast katastrofe. Shumica e publikut në çdo rast do të preferonin ndihmën direkte si formë më të pranueshme. Gjithashtu publiku mund të mos ketë besim nëse qeveria do të dëmshpërblejë realisht sidomos në ato vende ku mundësitë financiare nuk janë shumë të mëdha. 4.3.4 Fondet rajonale të sigurimit të katastrofave Ekonomitë e vendeve të vogla në zhvillim, jane ato që ndikohen më shumë nga katastrofat. Pavarësisht masave që mund te ndërmarrin qeveritë e vendeve, vetë madhësia e ekonomisë, tregu i pazhvilluar i sigurimeve, dhe mungesa e një kulture të të siguruarit, e bëjnë të vështirë financimin e efekteve nga katastrofat. Por nëse disa vende krijojnë një mekanizëm të përbashkët, një fond rajonal për përballimin e katastrofave, është jo vetëm një zgjidhje e re dhe racionale, por përbën një avantazh për të gjithë. Risku shpërndahet në më shumë zona dhe njerëz. Kjo praktikë është aplikuar në vendet e Karaibeve, të cilat goditen shpesh nga uraganet. Kështu në Karaibe funksionon CCRIF83, që ofron mbulim nga uraganet, tërmetet dhe reshjet e dendura për 16 shtetet e vogla të kësaj zone. Programi ka rezultuar i suksesshëm në përballimin e dëmeve nga një sërë katastrofash, ndonëse është ende larg të qënit një zgjidhje përfundimtare për riskun e katastrofave në këto vende. Përveç pjesës që lidhet me sigurimin nga katastrofat, ky organizëm luan një rol të konsiderueshëm edhe në propagandimin e masave kundër riskut të katastrofave si dhe në edukimin e publikut. Fondet rajonale të katastrofave janë konsideruar zgjidhje edhe për zona të tjera më të gjera dhe me përmasa më të mëdha në popullsi, në sipërfaqe dhe me peshë të lartë specifike në ekonominë botërore. Madje dhe nje shtet i madh si Kina, ka marrë në konsideratë përfshirjen në një nisëm rajonal për manaxhimin e përbashkët të riskut të katastrofave. Në Evropë, BE-ja rekomandon dhe merr në konsideratë bashkëpunimin e shteteve në fushën e manaxhimit të riskut të katastrofave. Këto projekte zakonisht janë 83 Caribbean Catastrophe Risk Insurance Facility



nën monitorimin e organizmave ndërkombëtarë, si Banka Botërore, të cilat pjesërisht financojnë projektet. Këto fonde janë iniciuar nga organizma ndërkombëtarë si e vetmja mënyrë për të përballuar riskun e katastrofave natyrore në zona “të nxehta” me risk të lartë, në mënyrë që të ulet dhe barra që mban komuniteti ndërkombëtar në rast ndodhjeje të katastrofave për zonat konkrete dhe për shtetet pjesmarrëse. Një Projekt tjetër i madh në këtë kuadër, i quajtur SEEC-CRIF84 , inicuar përsëri nga Banka Botërore dhe organizmat e tjera ndërkombëtare, është i ngjashëm me atë të Karaibeve dhe mendohet të aplikohet në Evropën Juglindore dhe zonën e Kaukazit, ku do të jetë pjesë dhe Shqipëria, të cilit do ti rikthehemi për diskutim në vijim të këtij kapitulli (shih paragrafin 4.5) Disa nga avantazhet kryesore që realizon një skemë e tillë janë:

• Redukton ekspozimin e qeverive të çdo vendi nga risku i katastrofave duke e ndarë atë me vendet e tjera,

• Redukton ndikimin në parametrat fiskalë e makroekonomikë të çdo vendi pjesë e skemës nga ndodhja e një katastrofe,

• Integron tregjet e sigurimeve në vendet që përfshihen në skemë, duke kaluar nga “mikrotregje” të vogla në një treg me përmasa më të mëdha, që mund të futet më lehtësisht në tregun botëror të risigurimeve,

• Përmirëson teknikat e menaxhimit të riskut nëpërmjet diversifikimit të tij, për shkak të natyrave dhe gjeografive relativisht të ndryshme të terrenit dhe ekonomive të vendeve,

• Redukton varësinë e vendeve pjesëmarrëse në skemë nga ndihma ndërkombëtare në rast katastrofe.

Gjithsesi edhe një fond rajonal, ndonëse ofron avantazhe të mëdha sidomos për ekonomitë e vogla të vendeve në zhvillim, sërish ka problemet e veta. Së pari, skema të tilla janë më komplekse se skemat kombëtare që mund të aplikojë çdo vend. Kjo pasi duhet të merren në konsideratë ndryshimet ekonomike e sociale midis vendeve të ndryshme. Në rast se ka dallime të mëdha midis tyre mund të jetë më i vështirë funksionimi i skemës. Së dyti, edhe në këtë rast nuk shmanget problemi i riskut moral, i cili është gjithnjë prezent kur ka ndërhyrje publike në tregun e sigurimeve. Së treti, që skema të funksionojë mirë, duhet që vendet e interesuara të kenë profil të njëjtë të riskut të katastrofave, pra afërsisht të njëjtin vulnerabilitet. Në të kundërt vendet me risk më të lartë do të përfitonin në kurriz të vendeve me risk më të ulët. Së katërti, nevojitet një vullnet politik dhe një koordinim që mund të jetë shumë më i vështirë e burokratik se në rastin e një skeme kombëtare. Fondet rajonale për përballimin e riskut të katastrofave mendohet të jenë një mundësi e mirë në të ardhmen për të rritur mbrojtjen financiare nga këto ngjarje në vendet e vogla me ekonomi jo të zhvilluar dhe treg të vogël sigurimesh. Deri tani e vetmja eksperiencë është ajo e CCRIF, por synimi është që këto skema të zgjerohen edhe në Evropën Juglindore, Azi, Amerikën e Jugut dhe Afrikë.

84 South Eastern Europe and Caucasian Catastrophe Risk Insurance Facility



4.3.5 Propozim: Taksimi specifik i kontigjencës Taksat dhe tatimet85 janë një mënyrë e zakonshme që përdoret nga qeveritë e vendeve të ndryshme kur ato duan të rrisin të ardhurat e tyre dhe të reduktojnë defiçitin buxhetor. Duke qenë se në një situatë emergjence pas një katastrofe një nga pasojat e mundshme është thellimi i defiçitit buxhetor (për arsye që i kemi përmendur në kapitullin 1), është e natyrshme që një nga format që një qeveri mund të mendojë si alternativë për të financuar pasojat e katastrofës është rritja e tatimeve ekzistuese ose vendosja e një takse apo tatimi të ri, të posaçëm, specifik. Kuptohet në këtë rast kostoja përballohet direkt nga publiku në formën e një shtese në barrën fiskale. Nëse qeveria vendos të aplikojë një tatim të ri ose të rrisë tatimet ekzistuese pasi ka ndodhur ngjarja dhe pasi janë parë që mundësitë e përballimit të pasojave janë të vogla, do të flisnim për një strategji tipike ex-post të manaxhimit të riskut. Në fakt ne jemi duke diskutuar mënyra dhe strategji të transferimit paraprak të riskut, një strategji ex-ante. Atëherë si mund të realizohet kjo nëpërmjet tatimit? Për këtë është e nevojshme të hapim një diskutim të shkurtër në formë paranteze: Një nga teoritë dhe aplikimet me impakt më të madh në financë në shekullin XX ka qenë teoria e derivativëve. Përdorimi i derivativëve ka revolucionarizuar në mjaft aspekte financën e dekadave të fundit, qoftë financat e ndërmjetësve financiarë nëpërmjet krijimit dhe shitjes së produkteve të reja financiare, qoftë financat e ndërmarrjeve nëpërmjet krijimit të mekanizmave mbrojtës për ndërmarrjet si mjet për manaxhimin e riskut. Për masën e gjerë të publikut derivativët janë pak të njohur, shpesh me emra ekzotikë, të vështirë për tu kuptuar dhe me një aparat matematikor tepër kompleks për tu vlerësuar nga një njeri që nuk është specialist i kësaj fushe. Madje në shumë raste këto produkte janë fajësuar për krizat financiare apo falimentimet spektakolare që kanë ndodhur kohët e fundit. Thelbi në fakt është fare i thjeshtë. Produktet derivative janë produkte që marrin vlerë (ose e humbasin atë) në momentin që ndodh një ngjarje e caktuar. Pra vlera e tyre varet dhe luhatet në varësi të një rrethane të caktuar që mund të jetë një ngjarje, çmim i një aseti bazë, etj. Brenda derivativëve dallojnë produktet që janë të krijuara në formë kontrate të detyrueshme dhe ato që mund të ekzekutohen nëse ndodh një rrethanë e caktuar, të ashtuquajturat “pretendime të kontigjencës86”. Vetë derivativët në fillesat e tyre janë krijuar si mjete për manaxhimin e riskut. Më vonë është eksploruar dhe shfrytëzuar dhe elementi spekulativ i tyre, si mjete që mund të gjenerojnë një fitim shtesë nëse ndërtohet dhe aplikohet mirë një strategji. Ndryshe nga disiplinat e tjera të financës, teoria e derivativëve ka gjetur pak përdorim në financat publike. Shteti, historikisht, është parë si një subjekt që funksionon dhe operon në ekonomi me rregulla të tjera, të veçanta, larg atyre me të cilat operojnë subjektet private. Ai ka të drejtën dhe fuqinë të tatojë, por duhet të përdorë burimet e të ardhurave në dobi të mirëqënies së qytetarëve. Kohët e fundit ka paraqitur gjithnjë e më tepër interes këndvështrimi apo trajtimi i qeverisë si një korporatë, me mision social dhe që

85 Për të qenë të saktë me terminologjinë fiskale, termi i saktë që duhet përdorur në këtë rast është vetëm “tatim”. 86 Opsionet janë forma më e njohur e pretendimeve të kontigjencës



mund të funksionojë, të paktën pjesërisht, sipas logjikës së një ndërmarrjeje. Në taksimin modern njihen forma të paracaktimit të taksave dhe tatimeve me një afat të përcaktuar kohor, apo që hyjnë në fuqi pas një afati të caktuar kohor. Atëherë duke ditur këto, a mund ta përdorim taksimin si një mjet për manaxhimin ex-ante të riskut të katastrofave? Ideja që duam të propozojmë është një “taksim ex-ante i kontigjencës”, pra një lloj tatimi apo takse që të hyjë në fuqi vetëm nëse ndodh një rrethanë e caktuar, në rastin tonë, nëse ndodh një katastrofë. Në teori njihet “tatimi i kontigjencës” si një formë që shteti mund të përdorë për të rritur të ardhurat në raste të veçanta nevoje. Madje si shembull tipik merren pikërisht katastrofat natyrore. Propozimi ynë merr në konsideratë faktin që ky taksim të jetë i parashikuar paraprakisht, në formë të një “pretendimi kontigjence” që shtetit i lind ndaj qytetarëve të vet në rrethana të caktuara, dhe jo të krijohet dhe të vihet në përdorim mbasi ka ndodhur ngjarja. Nga rishikimi i literaturës kjo formë nuk është përdorur asnjëherë nga ndonjë vend dhe nuk ka një shtjellim teorik të përdorimit të saj në manaxhimin publik të riskut të katastrofave. Aplikimi i një forme të tillë mundë të jetë një risi dhe një mundësi e mirë për të transferuar apo copëzuar riskun e katastrofave natyrore. Natyrshëm lindin disa pyetje: “Si mund të realizohet kjo gjë?” dhe “Cilat janë përparësitë e kësaj forme ndaj formave të tjera, si dhe mangësitë?”. Si mund dhe duhet zgjidhur ky problem në këndvështrimin legjislativ? Po në këndvështrimin administrativ dhe funksional si mund të manaxhohet ky mekanizëm? Sa të integruara dhe të përfshira duhet dhe mund të jenë organet e qeverisjes vendore dhe sa ato të qeverisjes qëndrore? Për më tepër “cilët duhen taksuar dhe në çfarë forme?” dhe një sërë diskutimesh të tjera që paraqiten në vijim. Nënvizojmë që gjithsesi, edhe pse kjo është një zgjidhje, madje efikase në një farë mase, nuk është qëllimi i punimit tonë që të konkludojë në gjetjet teknike dhe të implementimit të tij. Në mënyrë që kjo skemë të realizohet, është e nevojshme që të ekzistojë si parakusht një kuadër ligjor i mirë mbi katastrofat në përgjithësi dhe katastrofat natyrore në veçanti. Kjo nuk kërkon thjesht një ligj për emergjencat civile por një ligj të mirëfilltë për katastrofat. Mjaft vende që kanë një sistem të fondeve të kontigjencës, si Belgjika apo Austria të përmendura më sipër, kanë një ligj të veçantë për katastrofat. Kjo ka mjaft rëndësi pasi përcaktohen në mënyrë të detajuar:

1. Cilat ngjarje përbëjnë katastrofa dhe 2. Cili është autoriteti që e përcakton nëse një ngjarje mund të konsiderohet ose jo

një katastrofë? Për më tepër duhet të jenë të përcaktuar mirë edhe nivelet e ashpërsisë së një katastrofe, që të mund të japë të drejtën për ndërhyrje financiare të shtetit. E shpjeguar shkurt me një shembull: Një përmbytje lokale në një zonë me rëndësi të vogël ekonomike mund të arrijë të quhet teknikisht një katastrofë, për shkak se mund të ndikojë jetën e një numri të madh njerëzish, por mund të mos justifikojë ndërhyrjen e qeverisë për të aplikuar një taksë specifike. Ndërkohë një katastrofë që mund të godasë një pjesë të rëndësishme të infrastrukturës publike mund ta justifikojë ekonomikisht një ndërhyrje të tillë.



Teknikisht ligji për katastrofat mund të përcaktojë edhe formën e ndërhyrjes me anë të tatimit specifik (ose të jashtëzakonshëm) nëse arrihet një situatë kritike e caktuar. Kriteret që mund të shkaktojnë “hyrjen në fuqi” të tatimit mund të jenë të formës sasiore si për shembull:

• Numri i viktimave • Numri i njerëzve të prekur nga katastrofa • Niveli i dëmeve • Madhësia e zonës së prekur nga katastrofa • Intensiteti i katastrofës (për ngjarje të caktuar që mund të maten me intensitet)

Opsioni i fundit mund të jetë me interes sepse mund të përcaktohet menjëherë, p.sh magnituda e një tërmeti apo shkalla e një shpërthimi vullkanik, pa qenë nevoja për të vlerësuar elementet e tjerë. Përdorimi i një madhësie sasiore si “ngjarje shkaktuese87” është më objektiv dhe i përafrohet më shumë situatave të përdorimit të “pretendimeve të kontigjencës” në financë. Megjithatë një opsion është edhe përdorimi i përcaktimit cilësor si “katastrofë” nga një autoritet i caktuar, për shembull presidenti apo parlamenti. Kjo lë më shumë vend për subjektivizëm, megjithatë është një mundësi. Forma e tatimit si dhe madhësia e tij duhet të jenë të paracaktuara, ose të jenë brenda kufijve të paracaktuar. Kjo bën që të mos përdoret ngjarja katastrofike për të mbyllur “vrima” të tjera në buxhetin e shtetit. Gjithashtu duhet të jetë e përcaktuar dhe kohëzgjatja maksimale e tatimit si dhe përjashtimet nga tatimi (nuk ka shumë sens të ngarkosh me tatime të forta zonën më të prekur nga katastrofa). Kjo formë do të zgjidhte në mënyrë më logjike dhe pse jo edhe më ekonomike atë praktikë të përdorur shpesh herë dhe ndonjëherë rëndom nga administratat si ndalesat në listëpagesat për përmbytjet, apo për pasojat e dimrit të ashpër. Praktika të tilla janë përdorur edhe në vendin tonë, para viteve 1990. Një nga çështjet më me interes lidhet me objektin e taksimit dhe si mund të realizohet. Mundësitë janë dy, ose të krijohet një tatim apo taksë specifike për raste të jashtëzakonshme (katastrofa), ose të rriten në një nivel të caktuar tatimet ekzistuese. Opsioni i parë i përshtatet më shumë një situate kontigjence, por mund të jetë më i vështirë për tu aplikuar në praktikë. Sepse të krijosh një tatim të ri dhe ta mbledhësh në afatin e shkurtër mund të mos jetë shumë optimal. Do të ishte i preferueshëm një tatim që njihet nga popullsia dhe gjithashtu edhe nga adminstrata tatimore. Ndërsa opsioni i dytë ka avantazhin që ka një infrastrukturë tatimore të gatshme, por mund të shkaktojë probleme me shpërndarjen jo të barabartë të barrës pasi një grup i popullsisë mund të ndikohet më shumë nga një lloj tatimi i caktuar. Përsa i përket bazës tatimore që mund të shërbejë si bazë llogaritëse e tatimit, ajo mund të bazohet mbi: të ardhurat, pasuria apo konsumi, që janë tre elementët klasikë të bazës tatimore. Duket se dy të parat janë më të mundshme. Në kohë katastrofash konsumi tenton të bjerë në afatin e shkurtër dhe efekti do të ishte jo i mirë në buxhet. Gjithashtu duke tatuar më fort konsumin goditet më tepër pjesa e varfër e popullsisë, ajo që përgjithësisht i vuan më tepër pasojat e një katastrofe.

87 Në anglisht përdoret termi “triggering event”



Ndërmjet të ardhurave dhe pasurisë, ndonëse mund të përdoren të dyja, nga ana ekonomike pasuria (prona) duket më e përshtatshme. Në këtë mënyrë barra do të mbahej më shumë nga pjesa më e pasur e popullsisë dhe gjithashtu nuk do të frenohej shumë aktiviteti investues, i domosdoshëm për tu rimëkëmbur nga një katastrofë. Gjithsesi mund të jetë problem fakti që një pjesë e pronave mund të dëmtohen nga një katastrofë duke ulur inventarin e pronave të taksueshme. Por tatimi i pasurisë nuk do të thotë domosdoshmërisht një tatim mbi pasuritë e paluajtshme. Ekzistojnë dhe forma të tjera të tatimit mbi pasuritë që janë në formën e aseteve financiare (depozita bankare, investime në letra me vlerë, etj). Gjithsesi në vende me një administratë tatimore jo shumë profesionale dhe me një nivel të lartë informaliteti, tatimi i pasurisë do të ishte relativisht i vështirë për tu realizuar, duke ulur ndjeshëm efektivitetin e skemës. Nga ana tjetër, tatimi i të ardhurave, qoftë atyre personale, qoftë i korporatave apo bizneseve të vogla, mund të jetë më i realizueshëm. Tatimi kontigjent paraqet disa përparësi si formë e transferimit ex-ante të riskut të katastrofave:

• Së pari, me anë të kësaj forme, risku shpërndahet në të gjithë popullatën, në të njëjtën mënyrë që shpërndahet dhe barra fiskale, duke aplikuar parimet e drejtësisë tatimore.

• Së dyti, duke qenë paracaktuar tatimi, nuk lë vend për debat politik apo administrativ, mënyra se si do të taksohet publiku është e ditur që para se të ndodhë ngjarja. Maksimumi debati mund të zhvendoset në momentin e miratimit të ligjit për katastrofat dhe tatimin kontigjent.

• Së treti, të ardhurat sigurohen në një kohë relativisht të shpejtë, duke minimizuar problemin e hendekut të financimit apo të hendekut të likuiditetit, që mund të jetë problem për vendet e vogla (shih paragrafin 4.5 diskutimin për Shqipërinë).

• Së katërti, kosto e aplikimit të kësaj strategjie është e ulët, nuk kërkon pagesa paraprake dhe struktura të veçanta.

• Së pesti, shmanget totalisht risku moral dhe zgjedhja e keqe, duke qenë se tatimet janë forma pagese pa kundërshpërblim, pra nuk janë si primet e sigurimit.

• Së gjashti, detyron qeverinë që të kombinojë këtë strategji me masa për parandalimin dhe uljen e riskut të katastrofave, si dhe me një sistem të mirë të planifikimit të emergjencave civile, në mënyrë që të reduktojë barrën e mundshme fiskale për publikun.

Megjithatë kjo formë e transferimit të riskut të katastrofave paraqet edhe probleme e disavantazhe të cilat në varësi të rrethanave mund ta bëjnë dhe të paaplikueshme si formë:

• Së pari, taksat dhe tatimet nuk janë asnjëherë “të mira” dhe të preferuara nga publiku. Në çdo rast mund të kishte një lloj rezistence ndaj pagimit të taksave shtesë, sidomos në vende ku kultura fiskale është në nivele të ulëta dhe evazioni fiskal në nivele të larta,

• Së dyti, nuk do të ishte efikase në ato vende me një sistem tatimor dhe administratë tatimore të pakonsoliduar dhe me një shkallë të lartë evazioni fiskal.



Do të eleminohej çdo avantazh që ka kjo formë, nëse do të aplikohej në një vend që nuk i mbledh dot të ardhurat tatimore.

• Së treti, në situata të caktuara mund të frenojë rekuperimin nga katastrofa, sidomos nëse peshën më të madhe të tatimit e mbajnë bizneset. Gjithashtu problematik mund të jetë rasti kur katastrofa godet një qendër të rëndësishme ekonomike, duke ulur potencialin për të mbledhur më shumë të ardhura nga taksat.

• Së katërti, me këtë formë risku mbetet gjithsesi brenda një ekonomie, pavarësisht se rishpërndahet midis të gjithë popullatës, ai nuk transferohet jashtë ekonomisë.

• Së pesti, në raste katastrofash të mëdha, është e pamundur të mbulohen të gjitha pasojat vetëm me anë të tatimeve, ka gjithmonë një kufi maksimal taksimi, përtej të cilit bëhet joefiçente çdo formë taksimi.

Në përfundim mund të themi që kjo formë e transferimit të riskut të katastrofave është një mundësi e mirë për vende me sistem tatimor të konsoliduar dhe me një administrim tatimor efiçent. Tabela 4.1 Format e ndërhyrjes publike për transferimin e riskut të katastrofave

Forma Kosto për qeverinë

Kosto për publikun

Risku moral Zgjedhja e

keqe Subvencionimi

Sigurim i detyrueshëm privat

Mesatare – e lartë

Mesatare I lartë E ulët Mesatar

Kompani publike sigurimi

E lartë Mesatare I lartë E ulët I lartë

Qeveria si risigurues

E lartë Mesatare I lartë E ulët I ulët

Programet e sigurimit (Risk pooling)

Mesatare E ulët-

mesatare I lartë E ulët Mesatar

Fondet e kontigjencës së katastrofave

E lartë Nuk ka I lartë Nuk ka Nuk ka

Fondet rajonale E ulët-

mesatare E ulët-

mesatare Mesatar E ulët Mesatar

Tatimi i kontigjencës

E ulët-mesatare

E lartë Nuk ka Nuk ka Nuk ka

Burimi: Autori Në tabelën 4.1 paraqiten format e ndryshme të ndërhyrjes publike për transferimin e riskut të katastrofave dhe vlerësimi i tyre në disa dimensione lidhur me kostot, riskun moral apo zgjedhjen e keqe. Sigurisht kjo lloj analize mund të detajohet më tej nëse marrim në konsideratë eksperiencën e vendeve të ndryshme, pasi në secilën formë ka elementë të veçantë që mund të trajtohen ndryshe, ose shpesh qeveritë zgjedhin të kombinojnë format e ndryshme të ndërhyrjes. Si përfundim mund të themi që nuk ka një formë optimale të ndërhyrjes, por vende të ndryshme përshtasin një skemë që i shkon për



shtat profilit të tyre të riskut si dhe mundësisë së qeverisë për të ndërhyrë për transferimin e riskut.

4.4 Qeveria dhe transferimi i riskut drejt tregut të kapitaleve

4.4.1 Transferimi i riskut në tregun e kapitaleve nga qeveria Në kapitullin 3 diskutuam format e ndryshme të transferimit të riskut të katastrofave në tregun e kapitaleve. Këto forma janë përdorur dhe përdoren nga kompanitë e sigurimit dhe të risigurimit, por vitet e fundit ka patur interes gjithnjë në rritje nga qeveritë dhe agjensitë publike për të përdorur instrumentat e tregut të kapitaleve për të transferuar riskun e katastrofave. Për të përfituar nga avantazhet e transferimit të riskut sidomos jashtë ekonomisë kombëtare, tregu i kapitaleve po shihet gjithnjë e më tepër si mundësi nga qeveritë por edhe organizmat ndërkombëtarë që i asistojnë në programet e manaxhimit të riskut të katastrofave. Qeveria zakonisht ka më pak alternativa se një kompani sigurimi për të transferuar riskun drejt tregut të kapitaleve, më së shumti për shkak se qeveritë janë prezente vetëm në tregun e titujve të huadhënies. Megjithatë pak a shumë të njëjtat instrumenta që diskutuam tek kapitulli 3, të paktën si koncept, mund të aplikohen dhe nga qeveria. Format kryesore me anë të të cilave qeveria mund të transferojë riskun drejt tregut të kapitaleve janë borxhi kontigjent, derivativët e katastrofave dhe obligacionet e katastrofave. Marrëveshjet për huadhënie (borxh) të kontigjencës janë marrëveshje që nënshkruhen midis qeverisë së një vendi dhe një huadhënësi ndërkombëtar, zakonisht një organizatë ndërkombëtare si Banka Botërore apo ndonjë bankë tjetër. Këto marrëveshje parashikojnë që në rast të ndodhjes së ngjarjes katastrofike të parashikuar, qeveria e vendit që ka nënshkruar marrëveshjen ka të drejtë të aplikojë dhe të marrë një kredi me interesa preferenciale, shpesh afatgjatë, për të përballuar pasojat e katastrofës. Praktikisht kemi të bëjmë me një opsion në favor të qeverisë për të ekzekutuar (disbursuar) një hua nëse është e nevojshme për të përballuar financiarisht katastrofën. Një prej formave që aplikohet nga Banka Botërore për këtë qëllim janë të ashtuquajturat DDO-CAT88, të cilat janë pikërisht hua të kontigjencës. Kjo është një formë transferimi e riskut me një kosto relativisht të ulët, e ofruar si mundësi nga Banka Botërore për vendet në zhvillim që paraqesin një nivel të lartë të riskut të katastrofave. Deri tani vendet që e kanë përdorur (kanë marrë hua) janë Kolumbia dhe Kosta Rika, ndërkohë vende që kanë aplikuar për një marrëveshje të tillë janë Kroacia dhe Shqipëria (Gurenko 2009). Duke qenë se është një nga format e parashikuara për tu përdorur nga qeveria shqiptare, do ta diskutojmë në detaje në paragrafin 4.5 të këtij kapitulli. Një mundësi tjetër për qeveritë që ti drejtohen tregut të kapitaleve është nëpërmjet agjensive, apo kompanive të krijuara prej tyre për të transferuar riskun e katastrofave

88 Disaster Draw-Down Option Loan for Natural Disasters është termi zyrtar i kësaj lloj marrëveshjeje



natyrore. Siç e pamë në paragrafin paraardhës, ekzistojnë forma të ndryshme (edhe nga pikëpamja juridike) me të cilat qeveria mund të ndërhyjë për transferimin e riskut. Nëse ndërhyrja është në formën e një kompanie sigurimi publike, e një risiguruesi të nivelit të fundit, apo e një programi publik për sigurimin nga katastrofat (catastrophe pool), atëhere këto subjekte mund të konsiderohen që funksionojnë sipas parimeve të sigurimeve/risigurimeve. Në këtë mënyrë ato mund të përdorin të njëjtat instrumenta për transferimin e riskut drejt tregut të kapitaleve si një kompani private sigurimi/risigurimi. Këto instrumenta, qofshin ILS apo derivativë të katastrofave mund të tregtohen nga kompanitë publike në të njëjtën formë dhe në të njëjtat tregje si ato private, madje me njëfarë garancie më tepër që mund të vijë nga qeveria. Këto instrumenta do të kenë një vlerësim (rating) në të njëjtën mënyrë si ato të kompanive private të sigurimeve. Dy avantazhet kryesore që paraqesin këto forma të transferimit të riskut për qeverinë janë transferimi i riskut jashtë ekonomisë kombëtare si dhe zgjidhja e problemit të riskut moral. Si huatë e kontigjencës ashtu edhe ILS e kompanive publike të sigurimit e transferojnë riskun jashtë ekonomisë së vendit, drejt institucioneve ndërkombëtare apo tregjeve të kapitalit, të cilat janë të gatshme ta absorobojnë këtë risk për shkak të korrelacionit të ulët me portofolet e tyre ekzistuese. Gjithashtu huatë e kontigjencës shmangin dhe problemin e riskut moral që vjen nga sigurimi. Sigurisht jo gjithmonë është e mundur për një qeveri të aplikojë këto forma të transferimit të riskut. Ekzistojnë kushte që duhen plotësuar. Kështu për të hyrë në një marrëveshje të huasë së kontigjencës, duhet që qeveria e vendit që kërkon të marrë hua të ketë një situatë të pranueshme makroekonomike dhe sidomos një nivel të pranueshëm të borxhit publik, pasi në fund të fundit bëhet fjalë sërish për një borxh që qeveria mund të marrë dhe që do të ishte vështirë të jepej nëse vendi i ka tejkaluar kufijtë e pranueshëm të borxhit. Ndërsa për të krijuar një ILS apo derivativë të katastrofave, kompanitë publike të sponsorizuara nga qeveria duhet të krijojnë besueshmëri në tregun financiar, dhe të kenë akses në tregjet botërore. Në vende me pak eksperiencë në tregun e kapitaleve ose me mungesë totale të tij, kjo gjë duket e vështirë. 4.4.2 Obligacionet publike të katastrofave Ndër instrumentat më popullorë lidhur me katastrofat në tregjet financiare, siç e pamë, janë obligacionet e katastrofave. Ato emetohen nga kompanitë e sigurimit/risigurimit si formë për të transferuar riskun që lidhet me ngjarjet katastrofike. Nuk ka asnjë arsye përse këtë skemë të mos e ndjekë edhe qeveria, drejtpërsëdrejti nga buxheti i saj, ose nëpërmjet agjensive apo kompanive publike të sponsorizuara prej saj. Obligacionet e katastrofave janë përdorur për herë të parë nga qeveria meksikane në vitin 2006 për të transferuar riskun e tërmeteve. Ky emetim rezultoi i suksesshëm dhe në vitin 2009 qeveria meksikane emetoi një tjetër obligacion katastrofash me peril të shumëfishtë. Turqia gjithashtu ka implementuar së fundmi një mjet të tillë për riskun e tërmeteve. Skema e funksionimit të obligacioneve publike të katastrofave është e njëjtë me atë të përdorur nga kompanitë e sigurimit/risigurimit. Qeveria (ose kompania publike e sigurimit/risigurimit) krijon një SPV e cila emeton obligacione të katastrofave dhe ua shet



këto investitorëve në tregun e kapitaleve. Fondet investohen dhe gjenerojnë një kthim të caktuar. Në rast ndodhjeje të ngjarjes katastrofike të parashikuar, ose tejkalimit të nivelit të dëmeve, atëherë kontrata mund të parashikojë pezullimin e pagesës së interesit dhe/ose principalit. Në këtë rast fondet që janë investuar nga SPV përdoren për mbulimin e dëmeve nga katastrofave e ndodhur. Një element që duhet të merret gjithmonë mirë në konsideratë lidhur me përdorimin e obligacioneve publike të katastrofave është që përdorimi i tyre është gjithnjë i shoqëruar me një aktivitet sigurimi, pra me një strategji ex-ante të transferimit të riskut ku qeveria luan në njëfarë mënyre rolin e siguruesit (direkt/indirekt apo nëpërmjet risigurimit). Thënë ndryshe, qeveria nuk mundet thjesht të emetojë një obligacion për katastrofat, ajo duhet të ketë nje program publik sigurimi ndaj katastrofave (ose subvencionim të programeve private). Obligacioni i katastrofave shërben pikërisht për të mbuluar programin apo kompaninë publike në rast të ndodhjes së ngjarjes. Por nuk mundet që qeveria të emetojë borxh (obligacione) me tiparin e opsionit për katastrofat dhe këto para të përdoren nga buxheti për qëllime operacionale. Obligacionet e katastrofave janë tituj që ofrojnë një kthim më të lartë se obligacionet e zakonshme për shkak të opsionit të mospagesës që ato i japin emetuesit. Për të përballuar pagesat e larta të interesit, fondet investohen në një llogari kolaterali escrow (zakonisht me LIBOR ose EURIBOR) dhe gjithashtu një pjesë e primeve të sigurimit shkojnë për të paguar interesin e këtyre obligacioneve. Në mungesë të këtyre primeve këto fonde do të duhet të gjendeshin nga buxheti dhe kjo do ta rëndonte atë. Karakteristikat kryesore të një obligacioni publik katastrofash paraqiten në vijim:

- Kohëzgjatja: mesatarisht 3-5 vjet - Emetuesi: një SPV e krijuar nga qeveria ose nga një agjensi publike e

sponsorizuar nga qeveria - Vlera nominale e emetimit: varion, mund të jetë e lidhur dhe me projekte të

caktuara. - Interesi: zakonisht LIBOR + një marzh (spread) që varion lidhur me riskun që

mbulohet. - Risqet që mbulohen: zakonisht multiperil dhe përfshijnë tërmetet, përmbytjet,

stuhitë, uraganet, etj - Llogari kolaterali (escrow service): shërbimi zakonisht ofrohet nga një institucion

ndërkombëtar, p.sh Banka Botërore - Kufijtë e mbulimit: variojnë, zakonisht të lidhura me nevojat fiskale për likuiditet

që shoqërojnë një katastrofë - Ngjarja iniciuese89: zakonisht është parametrike (për shembull: magnituda e një

tërmeti përtej një niveli të caktuar) për një lloj të caktuar risku, ose parametrike e indeksuar për disa risqe (multiperil).

- Kosto të emetimit: kosto të modelimit të riskut, kosto ligjore për krijimin e SPV, kosto të nënshkrimit të emisionit, kosto të vlerësimit (rating) nga agjensitë e vlerësimit (S&P, Moodys, Fitch, etj)

89 Në anglisht përdoret termi “trigger event”, por jo domosdoshmërisht duhet të jetë një ngjarje e vetme



Ekzistojnë disa avantazhe për qeveritë nga përdorimi i këtyre obligacioneve (Kerjan et al. 2011):

• Mbulim shumëvjeçar dhe stabilitet i çmimeve. Për shkak të kohëzgjatjes tipike disa vjet, primet nuk varen nga cikli i sigurimit/risigurimit dhe nga ndodhja e katastrofave gjatë kësaj kohe.

• Fonde të disponueshme pothuajse menjëhere, duke qenë se zakonisht fondet e përfituara nga obligacionet e katastrofave investohen në tituj shumë likuidë në tregun e parasë, në mënyrë tipike bono thesari të qeverive me risk krediti shumë të ulët.

• Politikisht është më e thjeshtë të manaxhohet sesa krijimi i një rezerve kontigjence. Shpesh kjo e fundit, përveçse do vite të krijohet, është objekt rialokimi në buxhet kur nuk ndodhin katastrofa të përmasave të mëdha.

• Ruajtje e nivelit të borxhit në të ardhmen, megjithëse qeveria mund të jetë në gjendje të marrë borxh sepse mund të jetë në një situatë të mirë të borxhit publik, ajo mund të dojë të evitojë rëndimin e situatës së defiçitit të saj buxhetor dhe nivelit të borxhit, për të ruajtur vlerësimin (ratingun) e borxhit të saj dhe kapacitetin huamarrës në të ardhmen.

Një rrethanë e përshtatshme kur këto instrumenta mund të përdoren është në rastet e projekteve të mëdha të infrastrukturës (Croson & Richter 2003). Për shkak të kostos tepër të lartë të kapitalit90 në vendet në zhvillim, mbrojtja e investimeve publike në infrastrukturë rezulton të jetë më e leverdisshme se marrja përsipër e qeverisë së rolit të “risiguruesit të nivelit të fundit”. Zakonisht projektet madhore të infrastrukturës kushtojnë dhe kërkojnë fonde të mëdha të disponueshme në një kohë të shkurtër. Një qeveri e një vendi të goditur nga një katastrofë mund të ketë probleme të sigurojë fonde, sidomos nëse ajo ka dhe një situatë të borxhit publik jo të mirë. Për më tepër nëse infrastruktura e dëmtuar është jetike për vendin, situata mund të ketë pasoja tepër afatgjata. Obligacionet publike të katastrofave mund të ofrojnë fonde të nevojshme në rast dëmtimi të projekteve të infrastrukturës, ose të sigurojnë fonde në rast ndodhje të katastrofave që nuk dëmtojnë infrastrukturën kryesore, por që kërkojnë rialokim fondesh nga projektet e infrastrukturës drejt shpenzimeve për ndihmë dhe rindërtim të zonave të dëmtuara nga katastrofa. Një nga arsyet që obligacionet e katastrofave janë përdorur pak nga qeveritë e vendeve në zhvillim (vetëm Meksika, Turqia dhe Taivani aktualisht), është se kërkon një ekspertizë shumë të mirë, që shpesh këto qeveri apo vende nuk e kanë. Elementi i parë thelbësor në momentin që hartohet një strategji ex-ante për trasferimin e riskut të katastrofave është vlerësimi i riskut në mënyrë shkencore. Kjo kërkon studime që shpesh vendet në zhvillim nuk arrijnë ti realizojnë vetë pa ndihmën e organizmave të huaj. Më tej kërkohet një ekspertizë në krijimin dhe marketimin e produkteve financiare komplekse, siç janë obligacionet e katastrofave. Zakonisht kjo bëhet në partneritet me një nga kompanitë e

90 Kosto e lartë e kapitalit lidhet me riskun relativisht të lartë që paraqesin investimet në këto vende, si dhe me burimet e kufizuara të financimit.



mëdha të risigurimeve ose me ndërmjetës së mëdhënj financiarë në fushën e bankingut të investimeve. Obligacionet sovrane (publike) të katastrofave janë një mjet ende pak i eksploruar nga qeveritë por me një potencial të madh për transferimin e riskut të katastrofave. Ato u ofrojnë avantazhe si qeverive dhe investitorëve potencialë. Për shkak se eksperienca meksikane dhe turke ka rezultuar e suksesshme, organizma ndërkombëtarë si Banka Botërore apo BERZH i kanë përfshirë këto mjete në listën e strategjive që ju rekomandohen vendeve në zhvillim. Tregu i këtyre instrumentave pritet të ketë rritje në të ardhmen pasi një sërë vendesh janë duke konsideruar mundësinë e emetimit të tyre. 4.5 Problematika e ndërhyrjes së qeverisë në vendet në zhvillim – rasti i Shqipërisë Vendet në zhvillim me ekonomi të pakonsoliduar dhe një risk relativisht të lartë të katastrofave natyrore paraqesin një problematikë të gjerë lidhur me rolin që duhet të luajnë qeveritë në manaxhimin e riskut të katastrofave natyrore. Në këtë grup futet edhe Shqipëria si një vend që goditet herë pas here nga katastrofa natyrore. Në vijim do të përmbledhim problemet që has ndërhyrja publike dhe zgjidhjet që mund ti ofrohen një vendi si Shqipëria. 4.5.1 Nevojat financiare (hendeku i financimit) Një prej problemeve kryesore në rastin e katastrofave natyrore për një vend si Shqipëria është i ashtuquajturi hendek i financimit (financing gap). Hendeku i financimit përkufizohet si diferenca midis nevojave për financim që rrjedhin nga një ngjarje katastrofike dhe fondeve të disponueshme nga burime të ndryshme të qeverisë: Hendeku i financimit = Nevojat për fonde – Fonde të disponueshme Hendeku i financimit është një variabël i cili varet nga shumë faktorë, të ndarë në faktorë që ndikojnë nevojën për fonde dhe faktorë që ndikojnë fondet e disponueshme. Në tabelën 4.2 në vijim paraqiten zërat kryesorë që përcaktojnë hendekun e financimit. Pa i hyrë në detaje analizës së çdo elementi të tabelës 4.2 (analizë e cila është bërë në paragrafët e mëparshëm të këtij kapitulli), ajo që bie në sy është që nevojat për financim janë pak a shumë të njëjta në shumicën e rasteve. Dallimi lidhet vetëm me rolin që merr shteti gjatë një katastrofe dhe funksionimin e tregut privat të sigurimeve. Nëse roli i shtetit, për arsye mentaliteti, historie apo politike, është i fortë, atëherë tendenca për kostot është që të rriten. Ndërkohë që burimet e disponueshme varen nga strategjia që mund të ndjekë qeveria. Në një strategji ex-post me shumë mundësi qeveria do të përdorë në mënyrë të njëkohshme disa burime, për shembull mundë të përdorë fondin e kontigjencës, të marrë ndihmë nga donatorët dhe të rrisë borxhin e brendshëm (kombinimet e burimeve janë të shumta). Nga ana tjetër nëse përdoret një strategji ex-ante, zakonisht përdoret vetëm njëra prej alternativave, sipas strategjisë së përzgjedhur. Nëse kjo rezulton e pamjaftueshme, atëherë mund të kombinohet edhe me burime ex-post.



Nëse i ndajmë nevojat dhe fondet në dispozicion sipas afatit kohor atëherë mund të marrim nevojat dhe burimet për afatin e shkurtër, të mesëm dhe të gjatë. Në këtë mënyrë gjenerohet edhe hendeku i financimit në afatin e shkurtër, të mesëm dhe të gjatë. Hendeku afatshkurtër i financimit njihet shpesh dhe me termin hendeku i likuiditetit (Ghesquiere & Mahul 2007, 2010). Hendeku i likuiditetit mund të përbëjë një problem shumë të madh pasi një pjesë e nevojave për fonde mund të jenë tepër emergjente dhe koha e disbursimit të fondeve në dispozicion të jetë e gjatë. Në tabelën 4.3 paraqiten elementët e hendekut të financimit sipas afatit të tyre91. Nga tabela shihet qartë që një strategji ex-ante e manaxhimit të riskut ofron mundësi më të mira për të reduktuar hendekun e financimit dhe për të mënjanuar tërësisht hendekun e likuiditetit. Ndërkohë që një strategji e “mbajtjes” së riskut dhe mbështetjes vetëm në fondin e kontigjencës, rialokime të buxhetit apo donacionet nga jashtë do të ishte një strategji e dobët dhe me pasoja të rënda për ekonominë. Tabela 4.2 Elementët e hendekut të financimit

Nevoja për financim Fonde të disponueshme ex-post Kosto e operacioneve të shpëtimit – ndihmë emergjente Buxheti i shtetit – fondi i kontigjencës Kosto e operacione të rekuperimit – vënie në punë në emergjencë e infrastrukturës jetike

Rialokim burimesh nga buxheti i shtetit dhe buxhetet e qeverisjes vendore

Kosto e rehabilitimit te infrastrukturës strategjike (rrugë, energji, ujë, gaz, etj)

Ndihmë nga donatorët e huaj

Kosto e rindërtimit të aseteve publike (shkolla, spitale, ndërtesa administrative, etj)

Borxh i brendshëm

Pagesa për dëmshpërblim për objektet e siguruara nga programe shtetërore sigurimi

Borxh i jashtëm

Kosto për ndihmë në rindërtimin e banesave dhe objekteve sociale

Rritje e tatimeve

Fonde të disponueshme ex-ante Fond për katastrofat (program sigurimi nga

katastrofat)92 Hua të kontigjencës Obligacione të katastrofave Risigurim në tregun botëror të risigurimeve Fonde rajonale të katastrofave

Burimi: Autori Nëse analizojmë situatën me të cilën mund të përballej Shqipëria dhe qeveria shqiptare në rast të një katastrofe mund të konkludojmë lehtësisht që hendeku i financimit do të ishte i lartë për katastrofa të një niveli të caktuar dhe do të kishte probleme dhe me hendekun e likuiditetit. Aktualisht (2013) Shqipëria nuk ka operative asnjë formë të burimeve ex-ante të financimit. Ajo ka aplikuar dhe eshte bërë pjesë e projekteve për krijimin e një fondi rajonal, por ky ende nuk është funksional (shih paragrafin 4.5.5). Në raste katastrofash

91 Ndarja kohore që kemi marrë në konsideratë është në 3 muaj, 3-12 muaj dhe mbi 12 muaj. 92 Këtu futen të gjitha llojet e fondeve të krijuara nga programe publike të sigurimeve, të përmendura në paragrafin 4.3 të këtij kapitulli



qeveria shqiptare do të duhej ta përballonte situatën vetëm me burime ex-post të financimit. Duke ditur që dhe situata makroekonomike e financiare nuk është optimale dhe niveli i borxhit ka arritur 63% të PBB (korrik 2013), edhe burimet e brendshme do të ishin të kufizuara, praktikisht qeveria do të mbështetej vetëm në ndihmën nga jashtë, pasi edhe rritja e tatimeve nuk do të ishte efikase në situatën aktuale ekonomike (viti 2013). Në rast të ndodhjes së një katastrofe me periudhë kthimi të madhe (për shembull 200 vjet apo më tepër), vendi do të ishte në kushtet e një gjunjëzimi financiar dhe ekonomik. Tabela 4.3 Afatet kohore të elementëve e hendekut të financimit

Nevoja për financim Afati kohor Kosto e operacioneve të shpëtimit – ndihmë emergjente 0-3 muaj Kosto e operacione të rekuperimit – vënie në punë në emergjencë e infrastrukturës jetike 0-3 muaj Kosto e rehabilitimit te infrastrukturës strategjike (rrugë, energji, ujë, gaz, etj) 3-12 muaj Kosto e rindërtimit të aseteve publike (shkolla, spitale, ndërtesa administrative, etj) mbi 12 muaj Pagesa për dëmshpërblim për objektet e siguruara nga programe shtetërore sigurimi 3-12 muaj Kosto për ndihmë në rindërtimin e banesave dhe objekteve sociale mbi 12 muaj Fonde të disponueshme ex-post Afati kohor Buxheti i shtetit – fondi i kontigjencës 0-3 muaj Rialokim burimesh nga buxheti i shtetit dhe buxhetet e qeverisjes vendore 0-3 muaj Ndihmë nga donatorët e huaj 3-12 muaj Borxh i brendshëm 3-12 muaj Borxh i jashtëm mbi 12 muaj93 Rritje e tatimeve mbi 12 muaj Fonde të disponueshme ex-ante Afati kohor 94 Fond për katastrofat (program sigurimi nga katastrofat) 0-12 muaj Hua të kontigjencës 0-12 muaj Obligacione të katastrofave 0-12 muaj Risigurim në tregun botëror të risigurimeve 0-12 muaj Fonde rajonale të katastrofave 0-12 muaj

Burimi: Ghesquiere & Mahul 2007, 2010 4.5.2 Kostot e ndërhyrjes së qeverisë Historia e katastrofave në Shqipëri ka treguar që pas Luftës II Botërore, shteti ka luajtur një rol të fortë në përballimin e pasojave. Deri në vitin 1990 kjo ka qenë e kuptueshme dhe e natyrshme për shkak të sistemit ekonomik e politik të vendosur. Por edhe në 23 vitet e tranzicionit (1991-2013) deri në momentin që është shkruajtur ky punim, roli i qeverisë në përballimin e katastrofave natyrore apo me natyrë njerëzore ka qenë i madh, duke marrë mbi vete një kosto të lartë, e cila në fund ju është shpërndarë qytetarëve.

93 Kjo është në varësi të situatës financiare të qeverisë, nëse situata e borxhit është e mirë, atëherë koha e marrjes së borxhit nga jashtë mund të jetë më e shkurtër 94 Të gjitha metodat ex-ante të financimit të riskut ofrojnë mundësi për marrjen e fondeve në afate të relativisht të shkurtra që mund të variojnë nga një deri në disa muaj, në varësi të kontratave



Deri tani qeveritë shqiptare gjatë këtyre viteve të tranzicionit ekonomik kanë ndjekur strategji ex-post të manaxhimit të riskut të katastrofave, duke përdorur burime të brendshme, kryesisht fondin e kontigjencës apo alokime të ndryshme në buxhet, për përballimin e pasojave. Për fat gjatë kësaj periudhe nuk kanë ndodhur ngjarje me ashpërsi të lartë, ndonëse përmbytjet e mëdha në disa vjet e kanë treguar qartë sa vulnerabël është ekonomia dhe financat publike ndaj riskut të këtyre ngjarjeve. Në vitin 2008 janë ndërmarrë hapat e parë të një strategjie ex-ante nëpërmjet aplikimit për një program (fond) rajonal të transferimit të riskut të katastrofave dhe të një aplikimi për një hua të kontigjencës pranë Bankës Botërore. Kostot e ndërhyrjes së qeverisë për manaxhimin e riskut të katastrofave natyrore janë të natyrës ekonomike dhe politike. Shpesh këto të dytat mund të jenë frenuese shumë të forta për strategjinë që mund dhe duhet të ndjekë një qeveri. Vendimet populiste janë shpesh ato më të papërshtatshmet për një strategji afatgjatë dhe efikase të manaxhimit të riskut të katastrofave. Është tepër e qartë që stategjitë ex-ante kanë kosto politike më të lartë. Të heqësh mënjanë fonde, ose të kryesh pagesa për tu mbrojtur nga ngjarje që nuk kane ndodhur ose nuk dihet si dhe kur do të ndodhin, është një strategji që politikisht nuk jep fryte në afatin e shkurtër. Ndërkohë, nga ana tjetër, ndërhyrja ex-post është shumë më e pranueshme dhe e preferueshme nga publiku, sidomos në një vend me të ardhura jo të larta dhe me njohuri minimale nga bota e riskut dhe sigurimeve. Një element me rëndësi në këtë pikë është fakti se në një ndërhyrje ex-post, me përjashtim të rastit kur aplikohet rritje e tatimeve, ndjesia për publikun është që për pasojat e katastrofës po paguan tjetërkush (qeveria), ndonëse këto janë fonde që në fund paguhen nga publiku nëpërmjet taksave. Ndërsa në instrumentat ex-ante të transferimit të riskut, publiku duhet të bëjë pagesa të primeve të riskut paraprakisht, në skema publike sigurimi të detyrueshme ose jo, dhe kjo mund të perceptohet si kosto ekstra. Në fund kostot e strategjisë gjithnjë do të përballohen nga publiku, thjesht përcaktohet nëse ato do të përballohen në disa vite (koha mbas katastrofës) apo në një kohë të gjatë (duke akumuluar rezerva çdo vit). Ligji nr. 8756 për “Emergjencat Civile” në Shqipëri parashikon (neni 31) buxhetin e shtetit për përballimin e emergjencave civile, dhe konkretisht buxhetin e drejtorisë së Emergjencave Civile, si dhe buxhetin ne dispozicion të Këshillit të Ministrave (fondin e kontigjencës). Shqipëria nuk ka një ligj specifik për katastrofat dhe zakonisht shpenzimet për dëmshpërblime apo ndihma që qeveria mund të japë miratohen me VKM. Në grafikun 4.1 janë paraqitur fondet në dispozicion për përballimin e situatës në raste të katastrofave natyrore, sipas përcaktimeve që jep ligji. Nga grafiku shohim se fondi për emergjencat civile është tejet i vogël, sidomos nëse heqim edhe pjesën e fondeve për pagat dhe sigurime për punonjësit. Deri në vitin 2005 Drejtoria e Emergjencave Civile ka qenë pjesë e Ministrisë së Pushtetit Vendor, ndërkohë nga viti 2006 ajo është pjesë e Ministrisë së Brendshme, dhe buxheti në dispozicion është rritur ndjeshëm, gjithsesi jemi ende nën 0.1% të PBB. Normalisht ky fond është parashikuar për të përballuar vetëm operacione të emergjencës së shpëtimit apo evakuimit. Ndërkohë fondi i kontigjencës së Këshillit të Ministrave (me dy elementë, fondin rezervë dhe fondin për ruajtjen e defiçitit) varion nga 0.15% e PBB (parashikimi për vitin 2013) deri në maksimum 0.72% e PBB në vitin 2008. Duhet thenë që ky fond

Kapitulli 4 – Ndërhyrja e qeveris


nuk është totalisht në dispozicion për katastrofa. Shqipëria sipas ligjit aktual nuk ka një fond të përcaktuar qartë për emergjencë në raste katastrofash, por ështëKëshillit të Ministrave për alokimin e tij nga fondi i kontigjencës. Ndërkohë në vitin 2008 dhe 2010 ka patur financime ekstra për emergjencat civile, në vitin 2008 nëpërmjet një financimi të huaj (hua nga BERZH) dhe në vitin 2010 një fonqeveria shqiptare për përballimin e situatës së përmbytjeve të fundit të 2009 dhe fillimit të 2010. Grafiku 4.1 Fondet për përballimin e emergjencave në % ndaj PBB

Burimi: Ministria e Financave, Tabelat e Buxhetit 2005 Dëmet e paguara për katastrofat natyrore gjatë dekadës së fundit kanë qenë mbuluar në një pjesë nga qeveria shqiptare nëpërmjet fondit të kontigjencës së buxhetit të shtetit (në vitin 2009-2010) apo nëpërmjet fondeve të veçanta nga komdëmshpërblyer një pjesë të të dëmtuarve për përmbytjet e vitit 2010 në Shkodër e Lezhë). Të dhëna për dëmet e paguara jepen në kapitullin 1 të këtij punimi (shih tabelën 1.7). Përsa i përket kostove të ndërhyrjes publike në rastishin minimale. Këto kosto do të përbëheshin nga një lloj investimi fillestar (në rastin e fondit rajonal apo programeve publike të sigurimit) dhe nga pagesa të kësteve të huasë në rastin e huave të kontigjencës. KështSEEC-CRIF (shih paragrafin 4.5.5 në vijim), qeverisë shqiptare i është akorduar një hua për tu përdorur si kapital fillestar në këtë inisiativë. Në të njëjtën mënyrë, inicimi i një programi kombëtar për sigurim nga katastrofat, do të kërkonte krijimin e një agjensie që do të luante rolin e siguruesit, më një kapital fillestar i cili do të përballohej nga buxheti i shtetit. Ndërsa përgjatë viteve kostot e këtyre lloj strategjive do të ishin minimale për buxhetin e shtetit. 4.5.3 Partneriteti me sektorin privat

0.0%

0.1%

0.2%

0.3%

0.4%

0.5%

0.6%

0.7%

0.8%

ërhyrja e qeverisë në manaxhimin e riskut të katastrofave


nuk është totalisht në dispozicion për katastrofa. Shqipëria sipas ligjit aktual nuk ka një fond të përcaktuar qartë për emergjencë në raste katastrofash, por ështëKëshillit të Ministrave për alokimin e tij nga fondi i kontigjencës. Ndërkohë në vitin 2008 dhe 2010 ka patur financime ekstra për emergjencat civile, në vitin 2008 nëpërmjet një financimi të huaj (hua nga BERZH) dhe në vitin 2010 një fond ekstra të akorduar nga qeveria shqiptare për përballimin e situatës së përmbytjeve të fundit të 2009 dhe fillimit

Grafiku 4.1 Fondet për përballimin e emergjencave në % ndaj PBB

Burimi: Ministria e Financave, Tabelat e Buxhetit 2005-2013, llogaritjet të autorit

Dëmet e paguara për katastrofat natyrore gjatë dekadës së fundit kanë qenë mbuluar në një pjesë nga qeveria shqiptare nëpërmjet fondit të kontigjencës së buxhetit të shtetit (në

2010) apo nëpërmjet fondeve të veçanta nga kompani publike (KESH sh.a ka dëmshpërblyer një pjesë të të dëmtuarve për përmbytjet e vitit 2010 në Shkodër e Lezhë). Të dhëna për dëmet e paguara jepen në kapitullin 1 të këtij punimi (shih tabelën 1.7).

Përsa i përket kostove të ndërhyrjes publike në rastin e një strategjie exishin minimale. Këto kosto do të përbëheshin nga një lloj investimi fillestar (në rastin e fondit rajonal apo programeve publike të sigurimit) dhe nga pagesa të kësteve të huasë në rastin e huave të kontigjencës. Kështu për pjesëmarrjen në fondin rajonal për katastrofat

CRIF (shih paragrafin 4.5.5 në vijim), qeverisë shqiptare i është akorduar një hua për tu përdorur si kapital fillestar në këtë inisiativë. Në të njëjtën mënyrë, inicimi i një

sigurim nga katastrofat, do të kërkonte krijimin e një agjensie që do të luante rolin e siguruesit, më një kapital fillestar i cili do të përballohej nga buxheti i shtetit. Ndërsa përgjatë viteve kostot e këtyre lloj strategjive do të ishin minimale për

Partneriteti me sektorin privat

Fondi i kontigjencës KM në % ndaj PBB

Fondi Emergjenca Civile në % PBB

Fondi i Emergjences pa paga + sigurime në % ndaj PBB

Financime ekstra për emergjencat


nuk është totalisht në dispozicion për katastrofa. Shqipëria sipas ligjit aktual nuk ka një fond të përcaktuar qartë për emergjencë në raste katastrofash, por është në kompetencë të Këshillit të Ministrave për alokimin e tij nga fondi i kontigjencës. Ndërkohë në vitin 2008 dhe 2010 ka patur financime ekstra për emergjencat civile, në vitin 2008 nëpërmjet një

d ekstra të akorduar nga qeveria shqiptare për përballimin e situatës së përmbytjeve të fundit të 2009 dhe fillimit

garitjet të autorit

Dëmet e paguara për katastrofat natyrore gjatë dekadës së fundit kanë qenë mbuluar në një pjesë nga qeveria shqiptare nëpërmjet fondit të kontigjencës së buxhetit të shtetit (në

pani publike (KESH sh.a ka dëmshpërblyer një pjesë të të dëmtuarve për përmbytjet e vitit 2010 në Shkodër e Lezhë). Të dhëna për dëmet e paguara jepen në kapitullin 1 të këtij punimi (shih tabelën 1.7).

in e një strategjie ex-ante ato do të ishin minimale. Këto kosto do të përbëheshin nga një lloj investimi fillestar (në rastin e fondit rajonal apo programeve publike të sigurimit) dhe nga pagesa të kësteve të huasë në

u për pjesëmarrjen në fondin rajonal për katastrofat CRIF (shih paragrafin 4.5.5 në vijim), qeverisë shqiptare i është akorduar një hua

për tu përdorur si kapital fillestar në këtë inisiativë. Në të njëjtën mënyrë, inicimi i një sigurim nga katastrofat, do të kërkonte krijimin e një agjensie që

do të luante rolin e siguruesit, më një kapital fillestar i cili do të përballohej nga buxheti i shtetit. Ndërsa përgjatë viteve kostot e këtyre lloj strategjive do të ishin minimale për

Fondi i kontigjencës KM në %

Fondi Emergjenca Civile në %

Fondi i Emergjences pa paga + sigurime në % ndaj PBB

Financime ekstra për emergjencat



Ndërhyrja e qeverisë për manaxhimin e riskut të katastrofave nuk mund të realizohet në mënyrë efikase nëse nuk krijohen marrëdhënie partneriteti me sektorin privat e në veçanti me industrinë e sigurimeve. Në të gjitha rastet kur aplikohet një strategji ex-ante e transferimit të riskut, është e nevojshme prania e sigurimeve, përveç rasteve kur zgjidhet një formë e huave të kontigjencës dhe e taksimit kontigjent. Format e tjera kërkojnë krijimin e një programi sigurimi, i cili ndonëse mund të jetë publik, ose i sponsorizuar nga qeveria, është e pamundur të funksionojë pa rrjetin e shitjes dhe marketimit të kompanive private të sigurimit. Në të gjitha vendet ku janë aplikuar programe të tilla, policat e sigurimit nga katastrofat ose shiten nga kompanitë private të sigurimeve për llogari të kompanisë/programit shtetëror të sigurimit nga katastrofat, ose kompanitë private të sigurimeve inkorporojnë në policat e tyre të sigurimit edhe sigurimin publik nga katastrofat. Në raste të caktuara, kompanitë private të sigurimit mund edhe të jenë pjesë e programit të sigurimit nga katastrofat si aksionerë. Interesi publik për përfshirjen e kompanive private të sigurimit në transferimin e riskut të katastrofave është i madh pasi efektet janë pozitive. Kompanitë e sigurimit, në thelbin e përmbajtjes dhe të ekzistencës së vet, si institucione të mirëfillta të ndërmjetësimit financiar, njëlloj sikurse edhe bankat tregtare, janë institucione financiare të interesit publik. Nuk do të kishte kuptim një zgjidhje me përmasa dhe interes publik mbi mundësitë e menaxhimit të riskut të katastrofave, pa përfshirë dhe pa integruar në këtë proces kompanitë e sigurimeve. Bëhet fjalë për përfshirjen dhe integrimin në këtë proces të atij segmenti të tregut dhe të ekonomisë shqiptare që manaxhimin e riskut e ka shndërruar në filozofi të aktivitetit të vet. Kjo është një përvojë e madhe, me infrastruktura të krijuara, të cilat edhe pse të reja, janë më efiçente se strukturat administrative publike. Ofrimi i sigurimit mund të bëhet me kosto shumë më të ulët nga kompanitë private të sigurimeve nëpërmjet rrjetit të tyre të shitjeve, sesa të ngrihet një strukturë e posaçme për të marketuar e shitur këtë produkt. Kompanitë private të sigurimeve janë shumë më të arritshme nga publiku, edhe për shkak të produkteve të tjera që ato shesin. Nga ana tjetër kjo rrit edhe ndërgjegjësimin e publikut për mbulimin me sigurim dhe informacionin që ai merr për sigurimet. Nga ana e tyre edhe kompanitë private të sigurimit kanë interes për një partneritet të tillë, ndonëse në pamje të parë duket sikur kjo mund të dëmtojë biznesin e tyre (shteti mund të ofrojë mbulim me sigurim me kosto shumë më të ulët se kompanitë private). Së pari, këto kompani përfitojnë komisione nga shitja e policave për llogari të programit publik të sigurimit. Së dyti, ato mund të shfrytëzojnë “falas” publicitetin që mund të bëjë shteti nëpërmjet agjensive të tij për sigurimin në përgjithësi e sigurimin e pronës në veçanti. Së treti, ato mund të rrisin penetrimin e tyre në treg duke kombinuar produktet e tyre me sigurimin publik nga katastrofat. Së katërti, ato mund të rrisin kapacitetin e tyre sigurues nëpërmjet marrëveshjeve me risigurues të mëdhenj globalë. Aktualisht në Shqipëri, siç e kemi trajtuar më parë, tregu i sigurimeve është në një nivel të ulët zhvillimi, ndonëse vitet e fundit tregu ka parë futjen e një sërë kompanive të huaja që kanë investuar në Shqipëri nëpërmjet blerjes së siguruesve lokalë. Tregu i sigurimeve



ka mungesa të theksuara strukturore, pothuajse nuk ka konkurencë dhe dominohet nga sigurimet motorike, të trajtës së sigurimeve të detyrueshme. AMF që është autoriteti mbikqyrës për këtë treg ka filluar takimet me këtë grup interesi (2013) për të shpjeguar mundësinë e shitjes së produkteve të sigurimeve ndaj katastrofave në kuadër të fondit rajonal SEEC-CRIF që mendohet të vihet në funksionim në të ardhmen. Bashkëpunimi midis sektorit publik (AMF në këtë rast) me sektorin privat në Shqipëri mund të thuhet se është në hapa fillestarë dhe mjaft do të varet në të ardhmen nga roli që do të luajë AMF (që është dhe rregullator i tregut). 4.5.4 Mbështetja nga organizmat ndërkombëtarë Mbështetja në donacionet e huaja dhe ndihma ndërkombëtare është një rrugë që është ndjekur shpesh nga vendet e vogla në zhvillim. Sipas statistikave rezulton se vetëm BERZH ka dhënë hua gati 40 miliardë USD për vendet në zhvillim në 20 vitet e fundit për katastrofa natyrore (Gurenko, 2009). Kuptohet që mbështetja në ndihmën e huaj nuk është një strategji që mund të zgjidhë përfundimisht problemet. Ndihma post-katastrofë është gjithnjë e reduktuar dhe e pamjaftueshme për të mbuluar pasojat e katastrofës. Strategjia që ndjekin institucionet ndërkombëtare si Banka Botërore (gjithë grupi i organizatave nën ombrellën e saj), Fondi Monetar Ndërkombëtar, apo Kombet e Bashkuara është që të ndihmojnë vendet në zhvillim, sidomos vendet e varfra që të ngrejnë strategjitë e tyre kombëtare dhe të rrisin kapacitetet lokale për manaxhimin e riskut të katastrofave. Synimi është që çdo vend të ketë një strategji kombëtare të manaxhimit të riskut të katastrofave, të orientuara sidomos drejt strategjive ex-ante të transferimit të riskut. Për vendet e Evropës Juglindore, Banka Botërore dhe Kombet e Bashkuara, nëpërmjet ISDR (International Strategy for Disaster Reduction) kanë hartuar programin SEEDRMAP (South Eastern European Disaster Risk Mitigation and Adaptation Program) me fokus kryesor tre elementë:

i) Ndërtimin e kapaciteteve parashikuese të ngjarjeve natyrore, sidomos ato hidrometeorologjike,

ii) Koordinimin, përgatitjen dhe marrjen e masave në raste katastrofash për emergjencat,

iii) Financimin e dëmeve, rikonstruksionin dhe transferimin e riskut të katastrofave (sigurimin).

Tabela 4.4 Komponentët e projektit AL-DRMAP Komponenti Përshkrimi Fondi (milionë $)

1 Përgatitja dhe manaxhimi i riskut të katastrofave 4.89 2 Forcimi i shërbimeve hidrometeorologjike 2.09 3 Përgatitja e një Kodi të Ndërtimit 0.36 4 Sigurimi nga katastrofat 2.65 5 Manaxhimi i projektit 0.19

Burimi: BERZH



Në kuadër të këtij programi, për Shqipërinë është inicuar projekti AL-DMRAP (Albania Disaster Risk Mitigation and Adaptation Program) i cili është projekti i parë që implementohet në kuadër të iniciativës SEEDRMAP. Objektivat e këtij projekti janë dy: së pari të rritet kapaciteti i vendit për të planifikuar, për të minimizuar pasojat dhë për t’ju përgjigjur situatave të katastrofave, së dyti një program investimi për të transferuar riskun e katastrofave. Projekti financohet pjesërisht nga vetë qeveria shqiptare (afërsisht 10%) dhe pjesa tjetër me anë të një huaje nga BERZH (30%) dhe IDA (60%) për një total prej 10.19 milionë USD. Fazat e këtij projekti paraqiten në tabelën 4.4 më sipër. Sipas raportimit të BERZH (viti 2012) ecuria e projektit ka qenë “mesatarisht e kënaqshme” dhe pjesa e projektit që i korrespondon Shqipërisë quhet e përfunduar (shkurt 2013), ndonëse ende nuk është miratuar një Kod Ndërtimi dhe sigurimi nga katastrofat ende nuk është bërë efektiv. Gjithsesi janë hedhur hapat e parë për një bashkëpunim rajonal që mund të mundësojë transferimin e riskut të katastrofave nga ekonomitë e vendeve lokale drejt tregjeve botërore të risigurimit dhe të kapitalit. 4.5.5 Fondi rajonal & huatë e kontigjencës Në kuadër të projektit AL-DRMAP, si një nga komponentët e tij, është parashikuar dhe pjesëmarrja në fondin rajonal të katastrofave, të quajtur SEEC-CRIF. Huaja e dhënë nga BERZH/IDA për këtë komponent është përdorur nga qeveria shqiptare si kontribut fillestar kapitali për të qenë aksionere e SEEC-CRIF. Shqipëria ka qenë vendi i parë që është bërë aksioner në këtë projekt (në vitin 2010) dhe është ndjekur më vonë nga Serbia dhe Maqedonia në vitin 2012. Deri në vitin 2015 mendohet që të derdhin kontributet e tyre edhe anëtarët e tjerë: Bosnjë-Hercegovina, Mali i Zi, Moldavia, Gjeorgjia dhe kapitali total i SEEC-CRIF të arrijë në 29 milionë USD. Projekti mendohet të bëhet totalisht aktiv në vitin 2015 me synimin final që të arrijë një penetrim rreth 15% të sigurimeve të katastrofave në vendet që përfshihën në projekt95. Momentalisht ai është aktiv vetëm në Serbi dhe ka filluar në Maqedoni. Në mënyrë që SEEC-CRIF të funksionojë si fond rajonal, është e nevojshme që të jetë aktiv në të paktën dy vende. Është e rëndësishme të konceptohet që SEEC-CRIF do ti përngjajë më shumë një kompanie ndërkombëtare sigurimi që do të ofrojë produktin në të gjitha vendet, sesa një fondi ku numri i risqeve = numrin e vendeve. Risku do të shpërndahet midis shumë policave individuale dhe jo midis 5-6 shteteve pjesëmarrëse. Vetë SEEC-CRIF do të jetë e regjistruar si një kompani sigurimi me bazë në Zvicër (me emrin Europa Re) dhe do të ketë marrëveshje me autoritetet rregullatore në secilin vend për të lejuar shitjen e policave të saj të sigurimit për katastrofat në secilin shtet. Ajo do të ketë portofolin e vet të risqeve natyrore të shtrirë në një territor të gjerë që përfshin disa shtete dhe që ofron një diversifikim të mirë, duke eleminuar në masë të madhe ekspozimin që vjen prej riskut kovariant të katastrofave natyrore. Kuptohet që efiçenca e fondit dhe efektshmëria e tij do të jetë më e madhe në momentin që do të marrin pjesë të gjitha vendet e përfshira. Në këtë mënyrë risqet do të jenë të shpërndara në të gjithë rajonin. 95 http://www.worldbank.org/projects/P110910/south-east-europe-caucasus-catastrophe-risk-insurance-facility?lang=en



Produktet që do të ofrojë kjo skemë janë dy llojesh: produkte klasike të sigurimit të pronës nga katastrofat dhe produkte të sigurimit parametrik të bazuar në indekse të motit. Si produkte klasike të sigurimit do të ofrohen:

• Sigurim nga tërmetet • Sigurim nga përmbytjet • Sigurim nga breshëri (vetëm për fermerët)

Ndërkohë si produkte parametrike të sigurimit do të ofrohen dy lloje produktesh:

• Produkte të sigurimit bazuar në indekse të reshjeve o Mbrojtje nga thatësira – kur sasia e reshjeve është nën një minimum të

përcaktuar o Mbrojtje nga dëbora – kur akumulimi i dëborës gjatë dimrit kalon një kufi

të përcaktuar, p.sh mesataren historike o Mbrojtje nga përmbytjet nga shiu – kur niveli i reshjeve kalon një kufi të

caktuar. • Produkte të sigurimit bazuar në indekse të temperaturave (kryesisht për fermerët)

o Mbrojtje nga ngricat – kur niveli i temperaturave gjatë vitit shkon poshtë një minimum të përcaktuar si mesatare historike

o Mbrojtje nga nxehtësia – e njëjta gjë po për temperaturat e larta gjatë sezonit të nxehtë që mund të dëmtojnë mbjelljet.

Produktet klasike do të ofrohen nëpërmjet ndërmjetësve, kompanive vendase të sigurimit, ndërsa produktet parametrike do të ofrohen direkt nga Europa Re. Produktet parametrike mendohet t’u ofrohen dhe t’ju shërbejnë në të ardhmen si sektorit të energjisë (për shkak të thatësirës apo dimrave të ngrohtë), turizmit (humbje e të ardhurave për shkak të verës me shi), bujqësisë (dëmtim i të mbjellave nga reshjet ose thatësira), sektorit financiar (rritje e numrit të kredive me probleme si pasojë e motit), etj Deri më tani Shqipëria thjesht ka siguruar prezencën e saj në këtë projekt nëpërmjet kontributit në kapital. Aktualisht (2013) projekti për pjesën që i takon Shqipërisë është në fazën e përcaktimit të normave ligjore dhe rregullatore për mënyrën se si do të aplikohet në vend. Gjithashtu në prill 2013 Europa Re, kompania e krijuar nga SEEC-CRIF ka hapur përfaqësinë e saj në Shqipëri. Në momentin që kuadri rregullator do të jetë gati, AMF do të përcaktojë mënyrën se si do të mund të shiten policat e sigurimit nga kompanitë shqiptare të sigurimeve dhe cilat kompani do të mund të shesin këto produkte. Një pjesë e rëndësishme e projektit do të jetë edhe informimi i publikut për riskun e katastrofave natyrore dhe produktet që do të ofrohen. Pjesë e kësaj do të jetë dhe një faqe interneti interaktive që do t’u mundësojë konsumatorëve që të shohin një raport të personalizuar të riskut bazuar mbi vendndodhjen dhe karakteristikat e pronës së tyre. Pjesë e projektit AL-DRMAP është dhe një marrëveshje midis qeverisë shqiptare dhe Bankës Botërore për të mundësuar një hua të kontigjencës, të njohur si DDO-CAT. Këto lloj huash janë të ndërtuara si hua për politika zhvillimi (DPL) dhe qëllimi është që në rast të ndodhjes së një katastrofe, të mos ketë rialokime masive të buxhetit apo që qeveria



të mos i drejtohet borxhit të huaj me norma jofavorizuese interesi. Nëse qeveria heq fonde nga buxheti të destinuara për investime afatgjata në infrastrukturë, arsim apo shëndetësi dhe i kalon ato për të mbuluar pasojat afatshkurtra të katastrofës, kjo pengon zhvillimin ekonomik në disa periudha pasardhëse. Për këtë arsye, organizma si Banka Botërore aplikojnë këto lloj huash. Opsioni DDO mundëson që qeveria që ka nënshkruar marrëveshjen, në këtë rast qeveria shqiptare, të ketë të drejtën të shtyjë pagesën e borxhit deri në 3 vjet në rastin e ndodhjes së një katastrofe me përmasa të caktuara. DDO-CAT funksionon kështu si një lloj ure financimi që mundëson që qeveria të mobilizojë përkohësisht fondet në veprimtari më të nevojshme për zhvillimin ekonomik derisa ajo të ketë mundur të gjejë fonde për të përballuar pasojat e katastrofës. Marrëveshja mund të aplikohet (pra të ekzekutohet opsioni DDO) në rastin kur vendi deklaron gjendjen e emergjencës për shkak të një katastrofe natyrore. Një kusht i domosdoshëm që ajo të zbatohet është që vendi të ketë në funksion një strategji për përballimin e katastrofave dhe një program për uljen e riskut të katastrofave. Kushtet që vendos Banka Botërore janë që maksimumi i financimit që mund të marrë një vend të jetë minimumi ndërmjet 0.25% të PBB së tij dhe 500 milionë USD. Duke ditur që Shqipëria ka aktualisht një PBB afërsisht në rendin e 13 miliardë USD, atëherë ajo mund të marrë rreth 33 milionë USD financim në këtë formë. Kohëzgjatja e financimit 96është 3 vjet por me të drejtën e ripërsëritjes edhe 4 herë të tjera, gjithmonë nga 3 vjet. Pra në total mund të arrihet deri në 12 vjet, me kusht që të zbatohen politikat e paravendosura për zhvillimin ekonomik të vendit si dhe të jetë gjithnjë në funksion një strategji kombëtare për riskun e katastrofave. Kostot e financimit janë kostot standarde të aplikuara nga BERZH dhe ka një komision prej 0.25% për aprovimin si instrument. Avantazhi që ofron ky lloj programi për një vend si Shqipëria është që mundëson financim të shpejtë me kosto relativisht të ulët në rast emergjence. Gjithsesi për shkak të kufizimit të shumës, ky lloj instrumenti nuk mund të jetë ezaurues për një strategji ex-ante të transferimit të riskut. 4.5.6 Një strategji e mundshme Të gjitha opsionet që kemi përmendur deri tani, qofshin ato strategji ex-post apo ex-ante kanë avantazhet dhe disavantazhet e tyre. Është e qartë që nuk ekziston dhe nuk do të ishte e udhës as që të kërkohej apo të ndërtohej, një zgjidhje e vetme “e artë” dhe se një siguri më e lartë do të thotë dhe kosto më e lartë për atë që do të transferojë riskun, qeverinë në këtë rast. Një kombinim i disa mënyrave të mbajtjes apo transferimit të riskut do të ishte më efiçent. Në varësi të shkallës së ashpërsisë së katastrofës mund të përdoren edhe burimet e ndryshme të financimit. Në figurën 4.3 paraqitet një skemë e mundshme e manaxhimit të riskut të katastrofave për një vend si Shqipëria, duke marrë në konsideratë alternativa të ndryshme të transferimit të riskut si dhe nivelin e mundshëm të humbjeve, sipas modelit të ndërtuar në kapitullin 2 të këtij punimi. Siç shpjegohet qartë nga figura, alternativat mund të 96 Kujtojmë që ky instrument nuk kryen pagesa direkte për qeverinë, por mund të shtyjë në kohë pagesat që qeveria i detyrohet huadhënësit, Bankës Botërore/BERZH, në hua të marra më parë, për një shumë që arrin shumën e përcaktuar në DDO-CAT.



kombinohen duke marrë për bazë nivelin e dëmeve të mundshme dhe ashpërsinë e katastrofave. Si burime fillestare, në rastin e ngjarjeve me ashpërsi të vogël mund të shërbejnë fondet nga buxheti i shtetit, apo vetë publiku mund të mbajë një pjesë të riskut. Në momentin që ashpërsia e katastrofës rritet kalohet në forma ex-ante, siç janë fondi rajonal. Kjo mund të realizohet duke ndërtuar polica sigurimi me pjesë të zbritshme, që lejojnë mbajtjen e një pjese të riskut nga publiku, dhe përtej këtij niveli risku të transferohet nëpërmjet sigurimit. Ndërkohë në shtresat e larta të skemës do të ishin mekanizma që mund të përdoren vetëm për katastrofa me ashpërsi të lartë, si huatë e kontigjencës (DDO-CAT), ndihma nga donatorët e huaj dhe si eventualitet obligacionet e katastrofave. Figura 4.3 Kombinimi i formave të ndryshme të financimit të katastrofave për Shqipërinë

Burimi: Autori Kjo skemë është e konfiguruar praktikisht në 3 nivele bazë të riskut të katastrofave natyrore: Niveli 1 (periudhë kthimi97 më pak se 20 vjet) – për këto lloje katastrofash me ashpërsi relativisht të ulët, mund të jenë të mjaftueshme forma të tilla të financimit të riskut si buxheti i shtetit, si dhe sigurimet private të cilat në Shqipëri paraqesin një nivel të ulët penetrimi. Një pjesë e riskut mund të mbahet nga qytetarët dhe qeveria. Kjo ka ndodhur në Shqipëri në dekadat e fundit ku katastrofat e ndryshme natyrore, kryesisht përmbytje, por edhe të shkaktuara nga njeriu (rasti i Gërdecit), janë përballuar kryesisht me fonde të buxhetit dhe një pjesë e humbjeve janë mbajtur nga qytetarët. Niveli 2 (periudhë kthimi nga 20 – 50 vjet) – për këtë nivel ashpërsie nevojitet ekzistenca dhe funksionimi i një skeme sigurimi siç mund të jetë fondi rajonal, që mund të transferojë një pjesë të riskut jashtë ekonomisë kombëtare. Risigurimi privat mund të jetë gjithashtu një alternativë (nuk është përfshirë në skemë për shkak të nivelit të ulët të sigurimeve nga katastrofat në Shqipëri).

97 Kujtojmë që periudha e kthimit përfaqëson kohën në vjet kur mund të ndodhë një katastrofë e përmasave të tilla.



Niveli 3 (periudhë kthimi nga 50 – 200 vjet) – janë katastrofa me ashpërsi të madhe, që mund të kërkojnë elementë të shumëfishtë të transferimit të riskut, përfshirë huatë e kontigjencës, ndihmën nga jashtë dhe obligacionet e katastrofave. Këto instrumenta mund të zgjerohen për periudha më të mëdha kthimi, me kusht që të mund të ekzistojë një treg më aktiv sigurimesh dhe risigurimi, që të mundësojë rritjen e shtresës së riskut që transferohet nëpërmjet këtyre elementeve. Në situatën aktuale me format në dispozicion, Shqipëria mund të përballojë katastrofa deri në një farë niveli. Për nivele më të lartë të riskut është e nevojshme të vihen në funksionim format e tjera të transferimit të riskut, sidomos fondi rajonal i sigurimeve. Situata mund të përmirësohet ndjeshëm me fillimin e aktivizimit të kësaj skeme (fondit rajonal) në Shqipëri, parashikuar për vitin 2014. Gjithashtu nga format në skemë nuk është përfshirë rritja e borxhit, duke qenë se situata financiare e Shqipërisë nuk është e përshtatshme për një alternativë të tillë, të paktën për një periudhë kohore afatmesme 3-5 vjeçare. Është shumë e rekomandueshme që përpjekjet e qeverisë të orientohen drejt ndërtimit të formave alternative të transferimit të riskut dhe gjithashtu drejt stimulimit të tregut privat të sigurimeve për të siguruar një qëndrueshmëri financiare dhe një manaxhim të mirë të riskut të katastrofave në Shqipëri. 4.6 Një model për përcaktimin e vulnerabilitetit fiskal dhe nevojave për financimin e riskut në ekonominë shqiptare

4.6.1 Përcaktimi i problemit dhe metodologjisë së përdorur Pasi kemi përshkruar katastrofat dhe pasojat e tyre në kapitullin e parë, mënyrën si mund të modelohet risku i katastrofave dhe vlerësimin potencial të dëmeve në Shqipëri në kapitullin e dytë, lidhjen me tregun e sigurimeve dhe tregun e kapitaleve në kapitullin e tretë dhe ndërhyrjen publike të qeverisë në kapitullin e katërt të këtij punimi, në këtë çështje do të përqendrohemi në një objektiv thelbësor të këtij disertacioni, të vlerësojmë vulnerabilitetin fiskal të Shqipërisë ndaj riskut të katastrofave natyrore. Vulnerabiliteti i një ekonomie ndaj katastrofave mund të matet duke marrë në konsideratë variabla të ndryshëm. Për një ekonomi të vogël siç është ekonomia shqiptare, roli i qeverisë në ekonomi është mjaft delikat. Në paragrafët e mëparshëm diskutuam që një qeveri e një vendi të vogël siç është Shqipëria nuk mund të jetë neutrale (indiferente) ndaj riskut por duhet të jetë kundërshtare e tij. Kjo bën që qeveria të marrë një rol thelbësor në financimin e pasojave të katastrofave, përkundrejt financimit privat (sigurimeve). Duke qenë vend i vogël, me të kaluar komuniste, në një model ekonomik e social të centralizuar, dhe me një ekonomi të brishtë e penetrim tepër të ulët të tregut të sigurimeve, shteti do të duhej të mbante barrën jo vetëm të dëmeve në infrastrukturën publike, por edhe t’i vinte në ndihmë popullatës si dhe bizneseve (shumica mikronjësi tregtare) për tu rimëkëmbur nga pasojat e katastrofës. Deri sot, katastrofat dhe përballimin e pasojave të saj, ekonomia dhe shoqëria jonë e kanë konsideruar dhe e konsiderojnë si një fenomen apo si një shqetësim që i përket vetëm shtetit dhe buxhetit të tij. Kjo sigurisht do ta vinte në vështirësi të jashtëzakonshme buxhetin e shtetit dhe



pasojat do të ndiheshin në ekonomi. Për këtë arsye ka kuptim që vulnerabilitetin ndaj katastrofave ta masim në këndvështrimin fiskal. Në të ardhmen modeli mund të zgjerohet duke marrë në konsideratë dhe variabla të tjerë makroekonomikë. Nisur nga kjo situatë, lindin disa pyetje të cilave do të tentojmë t’ju japim përgjigje.

• Së pari si do të paraqitej situata e financave publike në rast të ndodhjes së një katastrofe me përmasa të caktuara?

• Së dyti, sa është vlera vjetore që duhet të kursehet/investohet në mënyrë që të përballohet një katastrofë që mund të ndodhë në të ardhmen?

Për t’ju përgjigjur këtyre pyetjeve dhe për të dhënë rekomandimet e nevojshme, ne do të fokusohemi në përllogaritjen e disa treguesve që përcaktojnë vulnerabilitetin fiskal si dhe nevojat për financim në rast të një katastrofe natyrore. Së pari duhet të theksojmë se nuk ka një tregues unik në literaturë që mund të përcaktojë sa vulnerabël është një ekonomi ndaj goditjes së një katastrofe. Vende dhe institucione të ndryshme kanë krijuar dhe përdorin treguesit e tyre. Një pjesë e këtyre treguesve janë të formës absolute dhe një pjesë janë relative, që përdoren për krahasim ndërmjet vendeve. Gjithashtu metodologjia e përdorur ndryshon sipas rrethanave të studimit si dhe në varësi të vendit dhe sidomos llojit të katastrofës së marrë në konsideratë. Kështu UNDP (2004) përdor një sistem treguesish të quajtur DRI (Disaster Risk Index) me 24 variabla makroekonomikë e socialë për të vlerësuar impaktin ekonomik e social të katastrofave në vende të ndryshme. GTZ përdor një indeks të quajtur CBRI të përbërë nga 47 variabla, një pjesë e të cilave janë ekonomikë. Briguglio & Galea (2002, 2007) kanë ndërtuar një indeks të elasticitetit ekonomik (ERI) që mat aftësinë e ekonomisë për tu rimëkëmbur nga goditjet e jashtme ku bëjnë pjesë dhe katastrofat. Megjithatë treguesit më të njohur në fokusin ku ne jemi të interesuar janë ato të ndërtuar nga Cardona et al (2004, 2007), një grup treguesish që masin ekspozimin ndaj katastrofave në nivel fiskal, ekonomik, social si dhe shkallën e manaxhimit të riskut në vend. Treguesi kryesor në këtë listë është DDI i formuluar nga Cardona et al. (2004, 2007) dhe i përmirësuar nga Cardona et al (2009), Mechler et al (2009). Ne do të përdorim dy nga këta tregues si matës të ekspozimit fiskal ndaj katastrofave98. Për t’ju përgjigjur pyetjeve, na duhet të marrim në konsideratë tregues që llogarisin dëmin që mund të shkaktojë një katastrofë, i cili duhet të këndvështrohet dhe të vihet në balancë me burimet e mundshme të financimit. Për këtë do të përdorim dy tregues që në thelb burojnë nga e njëjta bazë, llogaritja e dëmit të mundshëm nga një katastrofë krahasuar me burimet potenciale të financimit. Treguesit e njohur si DDI dhe DDI’ paraqesin respektivisht “indeksin e defiçitit nga katastrofat” dhe “primin e pastër vjetor të

98 Treguesit e tjerë të propozuar nga ky grup studiuesish kanë karakter jo vetëm fiskal apo ekonomik por edhe social, pasi marrin në konsideratë gjendjen ekonomike dhe sociale të zonave për të cilat llogariten këta tregues. Kjo është jashtë fokusit të këtij punimi, dhe nga ky grup treguesish do të marrim në konsideratë vetëm ata që lidhen me vulnerabilitetin fiskal.



riskut ndaj shpenzimeve kapitale99” që duhet të parashikohet në buxhetin vjetor për përballimin e katastrofave të ardhshme (Cardona et al. 2004, 2007). Për të llogaritur treguesit e nevojshëm do të përdoren të dhënat historike, të dhënat aktuale të buxhetit, si dhe pjesërisht rezultatet e nxjerra nga modeli për vlerësimin e dëmeve aggregate nga tërmetet dhe përmbytjet të paraqitur në kapitullin 2 të këtij punimi. Përsëri në konsideratë do të marrim dy llojet e katastrofave që janë më të mundshme dhe paraqesin riskun më të lartë të ekspozimit në Shqipëri, tërmetet dhe përmbytjet. Duke qenë se treguesit e vulnerabilitetit fiskal marrin në konsideratë situatën aktuale të financave publike, të dhënat aktuale fiskale të Shqipërisë do të përdoren për këtë qëllim. Të dhënat deri në vitin 2012 do të merren nga burimet zyrtare shqiptare (Ministria e Financave dhe INSTAT), ndërsa parashikimet për vitin 2013 nga Banka Botërore. Për të shprehur vlerën e dëmeve të mundshme nga katastrofat do të përdoren pjesërisht të dhënat që burojnë nga modeli i ndërtuar nga autori në këtë punim (kapitulli 2). Për disa nga parametrat që do të përdoren për të vlerësuar vulnerabilitetin fiskal janë të nevojshme supozime të cilat do të marrin në konsideratë gjendjen dhe mundësitë e ekonomisë dhe financave publike në Shqipëri. Gjithashtu do të merren për bazë elementët që janë aktualisht pjesë e manaxhimit të riskut të katastrofave dhe jo ato që parashikohen të funksionojnë në të ardhmen (fondi rajonal për sigurimin nga katastrofat dhe huatë e kontigjencës). Hipoteza që mund të ngrejmë për ti dhënë përgjigje problemit që shtruam janë:

• Hipoteza: Shqipëria paraqitet me një nivel relativisht të lartë të vulnerabilitetit fiskal ndaj katastrofave. Ndryshe kjo hipotezë mund të paraqitet si : DDI 100> 1

Mënyra që do të përdorim për të testuar hipotezën do të jetë duke krahasuar vlerën e treguesit të gjetur me një vlerë bazë (shpjegimet në paragrafin në vijim). Nëse vlera do të jetë më e madhe atëherë hipoteza vërtetohet, në të kundërt ajo hidhet poshtë. Duke qenë se vlerat e treguesve varen nga niveli i ashpërsisë së katastrofës, problemi mund të shtrohet edhe ndryshe: Për cilin nivel të ashpërsisë së katastrofës (magnitudë tërmeti apo nivel përmbytjeje), hipoteza vërtetohet? Në këtë mënyrë mund të përcaktojmë kufirin përtej të cilit duhet të shqetësohemi për vulnerabilitetin e financave publike dhe ekonomisë nga katastrofat. Është relativisht e pritshme që hipoteza të vërtetohet për ngjarje me periudha kthimi të mëdha (për shembull 500 vjet), por mbetet të shihet nëse vërtetohen edhe në periudha më të shkurtra kthimi.

99 Primi i pastër është një koncept aktuarial i përdorur në sigurime. Ai mat pjesën e primit që mbulon tërësisht dëmet e shkaktuara nga një ngjarje e caktuar. 100 Shpjegimi për për indeksin DDI jepet në paragrafin pasardhës



4.6.2 Një model i treguesve të vulnerabilitetit fiskal 4.6.2.1 Paraqitja e modelit 1. Treguesi i parë është DDI, ndryshe indeksi i defiçitit nga katastrofat, dhe është prezantuar për herë të parë në vitin 2004 nga Cardona et al. Më vonë, po të njëjtët autorë (2007) si dhe në bashkëpunim me të tjerë (2009,2010) e kanë perfeksionuar metodologjinë e llogaritjes. DDI mat vulnerabilitetin fiskal të një vendi, duke qenë se ai vë në raport humbjen e mundshme, me burimet e mundshme që mund ta përballojnë atë. Vlera e DDI llogaritet si:

�� =��

�ë��ë� �� =

��

�� (1)

ku : ��

= !�� (2) paraqet humbjen nga katastrofa që është përgjegjësi e qeverisë, të llogaritur si një përqindje Φ ndaj humbjes gjithsej �� Vetë humbja gjithsej paraqitet si një funksion i disa elementeve: �� = "#$��%&'( (3) ku me E shënohet vlera e pasurisë së ekspozuar (inventari), V është funksioni i vulnerabilitetit i cili varet nga intensiteti i katastrofës �� si dhe nga faktorët e korrektimit %& që rregullon intensitetin në përputhje me efektet zonale dhe K që korrekton për pasigurinë në funksionin e vulnerabilitetit. Ndërkohë emëruesi i indeksit paraqet qëndrueshmërinë apo elasticitetin e ekonomisë, të matur si shumatore e burimeve të mundshme që mund të përdoren për të përballuar humbjen: )* = ∑ %

� ,- (4)

Burimet e ndryshme që mund të përdoren për të përballuar humbjen janë ato të paraqitura gjerësisht në pjesën e përshkruar deri tani në këtë kapitull, dhe paraqiten shkurtimisht në tabelën 4.5 në vijim. Është e qartë që jo të gjitha elementët teorikë të elasticitetit janë të aplikueshme në një vend të caktuar. Konkretisht në Shqipëri, burimet aktuale të mundshme janë vetëm burimet që vijnë nga buxheti i shtetit, ndihmat e huaja, tatimet si dhe rritja e borxhit, duke parashikuar që në të ardhmen të mund të shtohen burime të reja. Në përllogaritjet që janë bërë për këtë tregues ne kemi përdorur vetëm ato elementë që janë aktualisht të mundshëm apo funksionalë, duke përjashtuar ato burime që nuk janë ende të disponueshme, por mund të bëhen në një të ardhme të shpejtë, si fondi rajonal (parashikimi të fillojë nga 2014).



Nëse vlera e treguesit DDI është më e madhe se 1, kjo do të thotë që vendi është vulnerabël nga pikëpamja fiskale ndaj katastrofave, pasi humbja e mundshme tejkalon burimet. Sa më e madhe vlera e treguesit, aq më i madh vulnerabiliteti fiskal i vendit. Tabela 4.5 Elementët e elasticitetit ekonomik ndaj katastrofave Kodi Përshkrimi Aplikohet në Shqipëri

%- Buxheti i shtetit – fondi i kontigjencës PO

%. Rialokim burimesh nga buxheti i shtetit dhe buxhetet vendore PO

%/ Ndihmë nga donatorët e huaj PO

%0 Borxh i brendshëm PO

%1 Borxh i jashtëm PO

%2 Rritje e tatimeve JO

%3 Fond për katastrofat (program sigurimi nga katastrofat) JO

%4 Hua të kontigjencës PO

%5 Obligacione të katastrofave JO

%-6 Sigurimi/Risigurimi nga qeveria i aseteve te saj JO

%-- Fonde rajonale të katastrofave JO

Burimi: Autori Për të llogaritur numëruesin e treguesit DDI është e nevojshme të llogarisim humbjen që mund të ndodhë për nivele të ndryshme të katastrofave. Kjo do të thotë të parashikojmë afërsisht dëmin agregat që mund të ndodhë në rast të një katastrofe me përmasa të caktuara dhe të përcaktojmë afërsisht pjesën që mund të duhet të mbulojë qeveria nga totali i dëmit. Duhet të kemi parasysh që DDI është një tregues i cili merr në konsideratë humbjen maksimale të mundshme nga një ngjarje e caktuar, dhe jo humbjen mesatare. Për këtë janë përdorur pjesërisht të dhënat e gjeneruara në modelin e ndërtuar në kapitullin 2 të këtij punimi. Humbja (dëmet) janë përllogaritur për periudha të ndryshme kthimi të katastrofës, pra për nivele të ndryshme ashpërsie. Bazuar tek modeli i dëmeve agregate, ne kemi llogaritur këtë tregues për 4 periudha bazë kthimi: PK50, PK100, PK200 dhe PK475, pra për 50,100,200 dhe 475 vjet. Për sa i përket emëruesit të treguesit DDI përllogaritjet janë bërë duke marrë për bazë treguesit aktualë të buxhetit të shtetit shqiptar (fondin e kontigjencës, rialokim nga buxheti si dhe nivelin e borxhit të brendshëm dhe të jashtëm), si dhe marrëveshjen me BERZH për një hua kontigjence (DDO-CAT). Ndihma nga donatorët e huaj është marrë si një variabël fiks, në përqindje ndaj PBB, duke marrë në konsideratë ndihmën që është dhënë në raste të ngjashme në vende të tjera, për shkak se ky variabël nuk mund të modelohet lehtësisht dhe varet shumë nga rrethanat e katastrofës. 5 nga 12 elementet e tabelës 4.5 nuk janë përfshirë në llogaritje (vlera e tyre është marrë 0) pasi janë konsideruar jo të aplikueshëm në Shqipëri. Nga këto 3 elementë janë momentalisht të paaplikueshëm (program kombëtar sigurimi për katastrofat, risigurimi nga qeveria si dhe obligacionet e katastrofave), një është në proces por momentalisht jo i aplikueshëm (fondi rajonal SEEC-CRIF), si dhe është gjykuar e paaplikueshme rritja e tatimeve në rast



katastrofe për një vend si Shqipëria në situatën ekonomike aktuale dhe për një periudhë afatmesme 3-5 vjet. 2. Treguesi i dytë që do të llogarisim është në njëfarë mënyre plotësues i të parit. Ai është paraqitur po nga Cardona et al. (2004, 2007) dhe synon të masë raportin midis humbjes mesatare vjetore nga katastrofat dhe shpenzimeve kapitale në buxhetin e shtetit. Treguesi llogaritet si:

��7 =��8� ��9��

&�8��: ��8 ��=

�;�

*<� (5)

Numëruesi i këtij treguesi nuk është gjë tjetër veçse “primi i pastër vjetor” i riskut të katastrofave. Ndryshe mund të interpretohet si humbje mesatare vjetore, ose akoma më tej si shuma që duhet hequr mënjanë çdo vit, për të përballuar katastrofat e ardhshme. E krahasuar me shpenzimet vjetore kapitale të qeverisë, raporti tregon qartë se ç’pjesë të shpenzimeve kapitale zë primi vjetor i riskut101 , ose ndryshe, sa përqind të investimeve të saj qeveria duhet ti kursejë në mënyrë që të përballojë plotësisht pasojat e katastrofave të ardhshme. Kuptohet se sa më i lartë ky tregues, aq më i madh vulnerabiliteti fiskal i ekonomisë. Llogaritja e numëruesit të këtij treguesi bazohet mbi humbjet e pritshme nga ngjarjet katastrofike sipas niveleve të ndryshme të ashpërsisë. Për këtë është e nevojshme të ndërtohen shpërndarjet probabilitare të dëmeve nga katastrofat, në rastin tonë nga tërmetet dhe përmbytjet. Nisur nga parametrat e shpërndarjes së dëmeve përcaktohet humbja e pritur vjetore. Ndryshe nga DDI që merr në konsideratë humbjen nga ngjarja maksimale e marrë në konsideratë, këtu bëhet fjalë për humbjen “mesatare” të pritur për çdo vit. Shpërndarja probabilitare e dëmeve nga katastrofat është ndërtuar duke marrë për bazë probabilitetin vjetor të ndodhjes së një katastrofe me një nivel të caktuar dhe dëmin potencial që shkakton ajo. Emëruesi i DDI’ (shpenzimet kapitale) janë marrë nga të dhënat e buxhetit të qeverisë shqiptare për zërin investime kapitale. Ecuria e shpenzimeve kapitale ndaj totalit të buxhetit dhe ndaj PBB na jep një pasqyrë të mirë se si luhatet afërisht ky zë në buxhet. 4.6.2.2 Të dhënat bazë të elementeve të treguesve për Shqipërinë Për të llogaritur treguesit në fjalë janë përdorur statistikat e ofruara nga Ministria e Financave si dhe AMF për të dhënat e tregut të sigurimeve. Të dhënat janë llogaritur kryesisht për 10 vitet e fundit, me përjashtim të të dhënave nga AMF të cilat janë llogaritur për 5 vitet e fundit, duke qenë se ekzistojnë të dhëna nga viti 2007. Për të përcaktuar vlerat e elementëve që na duhen në llogaritje kemi gjetur vlerat e tyre në nivel absolut (Lekë) si dhe në përqindje ndaj PBB. Meqënëse si dëmet nga katastrofat,

101 Është e qartë që “primi i pastër vjetor i riskut të katastrofave” mund të krahasohet me variabla të ndryshëm fiskalë dhe makroekonomikë për të matur dhe efektet e mundshme makroekonomike. Kjo mund të jetë një çështje studimi në të ardhmen e autorit.



ashtu edhe si burimet e financimit, mund të paraqiten përveçse në vlerë edhe në përqindje ndaj PBB, forma me të cilën ato do të krahasohen do të jetë pikërisht në përqindje ndaj PBB. Kjo sepse disa elemente mund të përllogariten më lehtë në këtë formë. Elementi i parë që kërkohet në model është humbja maksimale e mundshme nga një katastrofë, =>

?. Disa modifikime janë bërë ndaj modelit të dëmeve agregate, në mënyë që të paraqitet më mirë situata dhe përgjegjësitë e qeverisë në rast katastrofe (jo çdo lloj dëmi është përgjegjësi e qeverisë). Krahasuar me modelin agregat të dëmeve të paraqitur në kapitullin 2 janë bërë këto rregullime:

• Është aplikuar skenari 5 (vulnerabiliteti maksimal) për tërmetet, ai që rezulton në dëmet më të larta të mundshme. Theksojmë që DDI është një tregues që mat vulnerabilitetin në rast të “situatës më të keqe” dhe si i tillë merret gjithmonë skenari më i keq i mundshëm.

• Nga dëmet indirekte (gjithmonë për tërmetet) është marrë në konsideratë vetëm inflacioni i kërkesës, në masën e një rritjeje të menjëhershme të kostos së ndërtimit me rreth 20% (shih diskutimin tek kapitulli 2) për rastin e tërmeteve dhe 5% për rastin e përmbytjeve. Humbjet nga ndërprerja e aktivitetit apo humbje dytësore në pajisje e makineri nuk janë marrë në konsideratë.

• Ndryshe nga modeli i mëparshëm është marrë në konsideratë infrastruktura dhe objektet publike në rastin e dëmeve të shkaktuara nga tërmetet. Kjo përfshin dëmet në objekte publike, social-kulturore si dhe në infrastrukturën rrugore, ujësjellës, kanalizime, etj, që janë në përgjithësi në pronësi publike, ose gjithsesi në njëfarë mënyrë në përgjegjësi publike. Infrastruktura është paraqitur në formën e një faktori në llogaritjen e koefiçientit të rregullimit të dëmeve. Në rastin e përmbytjeve kjo pjesë nuk është marrë në konsideratë, duke qenë se dëmet në infrastrukturë përgjithësisht janë të papërfillshme krahasuar me pjesën tjetër të dëmeve.

• Janë marrë në konsideratë edhe sigurimi i pronave nga vetë pronarët e tyre (qofshin individë, biznese, apo objekte publike). Nga të dhënat e marra nga AMF në bazë qarku (AMF – Gjeografia e Sigurimeve 2011), kemi nxjerrë një indeks rajonal të sigurimit të pronës, që është përdorur në llogaritjen e koefiçientit të rregullimit të dëmeve. Ky koefiçient është llogaritur si vijon: Në rastin e tërmeteve: K = (1 - IS+INF) * IK Në rastin e përmbytjeve K = (1-IS) * IK

ku IS – indeksi i sigurimeve (% e pronave nën risk të siguruara) IK – inflacioni i kërkesës INF – faktor rregullimi për infrastrukturën publike



• Dëmet e llogaritura në modelin e dëmeve agregate janë rregulluar me këtë koefiçient, për të vlerësuar dëmet totale që janë direkt apo indirekttë qeverisë.

• Sërish të dhënat janë paraqitur në rang qarku, në mënyrë që të mund të bëhet një dallim midis riskut që paraqitet për secilën zonë të vendit. Në rastin e përmbytjeve vetëm 8 qarqe nga 12 janë marrë në konsideratë (kujtojmë që bëhet fjalë për përmbytje nga lumenjtë)

Në grafikun 4.2 paraqiten të dhënat për humbjen maksimale të mundshme për secilin qark në rast përmbytje me periudhë kthimi 100 vjet. Grafiku 4.2 Dëmet maksimal

Burimi: Llogaritje të autorit Në grafikun 4.3 paraqiten të dhënat për humbjen maksimale të mundshme për secilin qark në rast tërmeti me periudhë kthimi përkatësisht 50 vjet, 100 vjet, 200 vjet dhe 475 vjet. Të dhënat e llogaritjeve paraqiten në shtojcën nr 2 të këtij punimi.

Për llogaritjen e emëruesit të DDI është e nevojshme të konsiderohen të gjitha burimet e mundshme në dispozicion të qeverisë për të mbuluar dëmet nga katastrofa. informacioni për elementët e tabelës 4.5, të cilët gjejnë përdorim në llogaritjen e treguesit DDI, si dhe informacion për shpenzimet kapitale që përdoren në llogaritjen e DDI’.

102 Kujtojmë diskutimin mbi ndërhyrjen publike të qeverisë të bërë në Qeverisë mund ti duhet të ndërhyjë jo vetëm për të mbuluar dëmet në pronat publike, por edhe të ndihmojë në rindërtimin e objekteve private të dëmtuara.

010,000,000,00020,000,000,00030,000,000,00040,000,000,00050,000,000,00060,000,000,00070,000,000,00080,000,000,00090,000,000,000

100,000,000,000



Dëmet e llogaritura në modelin e dëmeve agregate janë rregulluar me këtë ër të vlerësuar dëmet totale që janë direkt apo indirekt

Sërish të dhënat janë paraqitur në rang qarku, në mënyrë që të mund të bëhet një dallim midis riskut që paraqitet për secilën zonë të vendit. Në rastin e përmbytjeve

qarqe nga 12 janë marrë në konsideratë (kujtojmë që bëhet fjalë për përmbytje nga lumenjtë)

Në grafikun 4.2 paraqiten të dhënat për humbjen maksimale të mundshme për secilin qark në rast përmbytje me periudhë kthimi 100 vjet.

Grafiku 4.2 Dëmet maksimale nga përmbytjet me periudhë kthimi 100 vjet

Burimi: Llogaritje të autorit

Në grafikun 4.3 paraqiten të dhënat për humbjen maksimale të mundshme për secilin qark në rast tërmeti me periudhë kthimi përkatësisht 50 vjet, 100 vjet, 200 vjet dhe 475

ë dhënat e llogaritjeve paraqiten në shtojcën nr 2 të këtij punimi.

Për llogaritjen e emëruesit të DDI është e nevojshme të konsiderohen të gjitha burimet e mundshme në dispozicion të qeverisë për të mbuluar dëmet nga katastrofa.

ni për elementët e tabelës 4.5, të cilët gjejnë përdorim në llogaritjen e treguesit DDI, si dhe informacion për shpenzimet kapitale që përdoren në llogaritjen e

Kujtojmë diskutimin mbi ndërhyrjen publike të qeverisë të bërë në fillim të këtij kapitullii duhet të ndërhyjë jo vetëm për të mbuluar dëmet në pronat publike, por edhe të

ndihmojë në rindërtimin e objekteve private të dëmtuara.

010,000,000,00020,000,000,00030,000,000,00040,000,000,00050,000,000,00060,000,000,00070,000,000,00080,000,000,00090,000,000,000

100,000,000,000


Dëmet e llogaritura në modelin e dëmeve agregate janë rregulluar me këtë ër të vlerësuar dëmet totale që janë direkt apo indirekt102 në “kurriz”

Sërish të dhënat janë paraqitur në rang qarku, në mënyrë që të mund të bëhet një dallim midis riskut që paraqitet për secilën zonë të vendit. Në rastin e përmbytjeve

qarqe nga 12 janë marrë në konsideratë (kujtojmë që bëhet fjalë për

Në grafikun 4.2 paraqiten të dhënat për humbjen maksimale të mundshme për secilin

e nga përmbytjet me periudhë kthimi 100 vjet

Në grafikun 4.3 paraqiten të dhënat për humbjen maksimale të mundshme për secilin qark në rast tërmeti me periudhë kthimi përkatësisht 50 vjet, 100 vjet, 200 vjet dhe 475

ë dhënat e llogaritjeve paraqiten në shtojcën nr 2 të këtij punimi.

Për llogaritjen e emëruesit të DDI është e nevojshme të konsiderohen të gjitha burimet e mundshme në dispozicion të qeverisë për të mbuluar dëmet nga katastrofa. Në vijim jepet

ni për elementët e tabelës 4.5, të cilët gjejnë përdorim në llogaritjen e treguesit DDI, si dhe informacion për shpenzimet kapitale që përdoren në llogaritjen e

fillim të këtij kapitulli. i duhet të ndërhyjë jo vetëm për të mbuluar dëmet në pronat publike, por edhe të



Grafiku 4.3 Humbjet maksimale nga tërmetet me periudhë kthimi 50,100,200 dhe 475 vjet


• %- - Fondet e kontigjencës =0.65% e PBB

Grafiku 4.4 Përbërja e fondeve rezervë të kontigjencës, 2004

Burimi: Ministria e Financave, Buxheti i Shtetit

50,000,000,000

100,000,000,000

150,000,000,000

200,000,000,000

250,000,000,000

0

2,000,000,000

4,000,000,000

6,000,000,000

8,000,000,000

10,000,000,000

12,000,000,000

14,000,000,000

16,000,000,000

2004 2005

Përbërja e fondeve rezervë të kontigjencës



Grafiku 4.3 Humbjet maksimale nga tërmetet me periudhë kthimi 50,100,200 dhe 475


Fondet e kontigjencës =0.65% e PBB

Grafiku 4.4 Përbërja e fondeve rezervë të kontigjencës, 2004-2013


0

50,000,000,000

100,000,000,000

150,000,000,000

200,000,000,000

250,000,000,000

Ber

atD

iber

Dur

res

Elb

asan

Fie

rG

jiro

kast

erK

orc

eK

ukes

Lezh

eS

hko

der

Tir

ane

Vlo

re

PK = 50 vjet

PK = 100 vjet

PK = 200 vjet

PK = 475 vjet

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013



Grafiku 4.3 Humbjet maksimale nga tërmetet me periudhë kthimi 50,100,200 dhe 475

PK = 50 vjet

PK = 100 vjet

PK = 200 vjet

PK = 475 vjet


Emergjenca Civile

Te tjera

Rezerve KM

Kontigjenca ruajtje deficiti



Në grafikun 4.4 jepet informacioni për fondet e kontigjencës që mund të përdoren në raste katastrofash. Janë 4 elementë që janë marrë parasysh: Fondi rezervë i Këshillit të Ministrave, fond kontigjence për ruajtjen e nivelit të defiçitit buxhetor, fondet për emergjencat civile si dhe fonde të tjera kontigjence, të cilët përbëhen nga zëra të ndryshëm, por kryesisht nga fonde në dispozicion të qeverisë për paga dhe shpërblime. Ajo që vihet re nga të dhënat është paqëndrueshmëria e këtyre fondeve, si në vlerë absolute, ashtu edhe në përqindje ndaj PBB, siç paraqitet tek grafiku 4.5. Pasi kanë arritur maksimumin në vitin 2009, ka një rënie të këtyre fondeve në vitet në vijim, për shkak të ngadalësimit ekonomik që ka patur vendi. Të dhënat në dhjetëvjeçarin e fundit tregojnë për një nivel mesatar prej 0.65% të PBB të fondeve të kontigjencës, me një devijim standard prej 0.3%. Pikërisht ky nivel (0.65% e PBB) do të merret në llogaritje si niveli i fondeve të kontigjencës Grafiku 4.5 Fondet rezervë në përqindje ndaj PBB, 2004-2013


• %. – Rialokim burimesh nga buxheti =1.6% e PBB

Në këtë zë teorikisht mund të përfshihen fonde të ndryshme, të cilave mund t’u ndryshojë destinacioni për të kaluar në dispozicion të përballimit të nevojave të katastrofave natyrore. Nga analiza e zërave të buxhetit, gjykojmë që më e mundshme dhe më e arsyeshme është që në konsideratë të merren 3 zëra: Fondi për politika të reja pagash, shpenzimet e mirëmbajtjes dhe shpenzimet kapitale. Nga analiza e të dhënave buxhetore për periudhën 2004-2013, vëmë re që këto zëra janë prekur më shpesh nga rishikimet e buxhetit ndër vite. Në grafikun 4.6 paraqiten këto 3 zëra të buxhetit në përqindje ndaj PBB. Shpenzimet e mirëmbajtjes janë afërsisht rreth 2.5% e PBB dhe kanë përgjithësisht një luhatje të vogël (devijimi standard 0.3%). Fondi për politika të reja pagash shkon afërsisht 0.1% e PBB, ndonëse nuk është prezent në të gjitha vitet. Ato që luhaten më shumë janë shpenzimet kapitale, të cilat ndjekin një trend në varësi të gjendjes ekonomike, por edhe të një cikli politik apo elektoral, pra paraqiten më të larta në vitet

0.0%

0.2%

0.4%

0.6%

0.8%

1.0%

1.2%

1.4%

1.6%

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Fondet rezervë në % ndaj PBB



elektorale. Mesatarisht shpenzimet kapitale paraqiten në nivelin 6.35% me një devijim standard 1.35%. Sigurisht, niveli i rialokimit të këtyre zërave mund të ndryshojë në varësi të rrethanave,dhe janë të nevojshme disa supozime në këtë pikë. Kështu do të supozojmë që fondi për politika pagash mund të rialokohet tërësish. Shpenzimet e mirëmbajtjes mund të rialokohen rreth 20%, pra nga 2.5% e PBB kalojnë në 2% me një nivel rialokimi prej 0.5% të PBB në dispozicion të financimit të riskut të katastrofave. Në fund, rialokimi i shpenzimeve kapitale mund të arrijë në nivelin 1% të PBB. Pra gjithsej mund të përfitohen fonde nga rialokimi që arrijnë në 1.6% të PBB. Kuptohet, rialokimi mund të ketë pasoja negative, sidomos në rastin e shpenzimeve kapitale, sepse bien investimet dhe kjo mund të frenojë rritjen ekonomike, gjithsesi gjykojmë që supozimet e mësipërme janë të arsyeshme në raste katastrofash. Grafiku 4.6 Zëra të buxhetit që mund të rialokohen


• %/ – Ndihma nga donatorët =0.25% e PBB

Në grafikun 4.7 jepen të dhëna mbi ndihmat e marra nga buxheti i shtetit në përqindje të PBB nga donatorët në periudhën 2004ndihmat kanë ardhur në rritje, ndonëse Mesatarisht qeveria shqiptare merr rreth 0.68% të PBB në formë grantesh, me një devijim standard prej 0.22%. Edhe për këtë zë është e nevojshme një supozim lidhur me nivelin e fondeve që mund të sigurohen në rassupozuar si një financim që mund të arrihet nga donatorë të ndryshëm (kujdes, bëhet fjalë për ndihma, jo për kredi që mund të marrë qeveria).

0.0%

1.0%

2.0%

3.0%

4.0%

5.0%

6.0%

7.0%

8.0%

9.0%

2004 2005 20062007

Zëra të ndryshëm të buxhetit në % ndaj PBB



elektorale. Mesatarisht shpenzimet kapitale paraqiten në nivelin 6.35% me një devijim

Sigurisht, niveli i rialokimit të këtyre zërave mund të ndryshojë në varësi të rrethanave,dhe janë të nevojshme disa supozime në këtë pikë. Kështu do të supozojmë që fondi për politika pagash mund të rialokohet tërësish. Shpenzimet e mirëmbajtjes mund të rialokohen rreth 20%, pra nga 2.5% e PBB kalojnë në 2% me një nivel rialokimi prej

PBB në dispozicion të financimit të riskut të katastrofave. Në fund, rialokimi i shpenzimeve kapitale mund të arrijë në nivelin 1% të PBB. Pra gjithsej mund të përfitohen fonde nga rialokimi që arrijnë në 1.6% të PBB. Kuptohet, rialokimi mund të

ja negative, sidomos në rastin e shpenzimeve kapitale, sepse bien investimet dhe kjo mund të frenojë rritjen ekonomike, gjithsesi gjykojmë që supozimet e mësipërme janë të arsyeshme në raste katastrofash.

Grafiku 4.6 Zëra të buxhetit që mund të rialokohen në përqindje ndaj PBB, 2004


Ndihma nga donatorët =0.25% e PBB

Në grafikun 4.7 jepen të dhëna mbi ndihmat e marra nga buxheti i shtetit në përqindje të PBB nga donatorët në periudhën 2004-2013. Pas një rënie për periudhën 2007ndihmat kanë ardhur në rritje, ndonëse nuk janë ende në nivelet e viteve 2004Mesatarisht qeveria shqiptare merr rreth 0.68% të PBB në formë grantesh, me një devijim standard prej 0.22%. Edhe për këtë zë është e nevojshme një supozim lidhur me nivelin e fondeve që mund të sigurohen në rast katastrofash. Niveli prej 0.25% e PBB është supozuar si një financim që mund të arrihet nga donatorë të ndryshëm (kujdes, bëhet fjalë për ndihma, jo për kredi që mund të marrë qeveria).

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Zëra të ndryshëm të buxhetit në % ndaj PBB

Shpenzime Kapitale % PBB

Shpenzime Operative Mirembajtje % PBB

Politikat e reja pagash % PBB


elektorale. Mesatarisht shpenzimet kapitale paraqiten në nivelin 6.35% me një devijim

Sigurisht, niveli i rialokimit të këtyre zërave mund të ndryshojë në varësi të rrethanave, dhe janë të nevojshme disa supozime në këtë pikë. Kështu do të supozojmë që fondi për politika pagash mund të rialokohet tërësish. Shpenzimet e mirëmbajtjes mund të rialokohen rreth 20%, pra nga 2.5% e PBB kalojnë në 2% me një nivel rialokimi prej

PBB në dispozicion të financimit të riskut të katastrofave. Në fund, rialokimi i shpenzimeve kapitale mund të arrijë në nivelin 1% të PBB. Pra gjithsej mund të përfitohen fonde nga rialokimi që arrijnë në 1.6% të PBB. Kuptohet, rialokimi mund të

ja negative, sidomos në rastin e shpenzimeve kapitale, sepse bien investimet dhe kjo mund të frenojë rritjen ekonomike, gjithsesi gjykojmë që supozimet e mësipërme janë

në përqindje ndaj PBB, 2004-2013

Në grafikun 4.7 jepen të dhëna mbi ndihmat e marra nga buxheti i shtetit në përqindje të 2013. Pas një rënie për periudhën 2007-2009, nuk janë ende në nivelet e viteve 2004-2006.

Mesatarisht qeveria shqiptare merr rreth 0.68% të PBB në formë grantesh, me një devijim standard prej 0.22%. Edhe për këtë zë është e nevojshme një supozim lidhur me nivelin e

t katastrofash. Niveli prej 0.25% e PBB është supozuar si një financim që mund të arrihet nga donatorë të ndryshëm (kujdes, bëhet fjalë

Shpenzime Kapitale % PBB

Shpenzime Operative Mirembajtje %

Politikat e reja pagash % PBB



Grafiku 4.7 Të ardhurat nga ndihmat në përqindje ndaj PBB, 2004


• %0 – Borxhi i brendshëm &

Grafiku 4.8 Borxhi gjithsej i qeverisë në përqindje ndaj PBB, 2001

Burimi: Ministria e Financave, Treguesit e Borxhit Të dy zërat që lidhen me mundësinë për të marrë borxh shtesë nga qeveria po i trajtojmë së bashku duke qenë se lidhen ngushtësisht. Problemi i borxhit është një problem që është trajtuar gjerësisht në debatet politike e akademike vitet e fundit. Shqipëria

0.0%0.1%0.2%0.3%0.4%0.5%0.6%0.7%0.8%0.9%1.0%

2004 2005

Të ardhura nga ndihmat në % PBB

52.00%

54.00%

56.00%

58.00%

60.00%

62.00%

64.00%

2001 2002 2003

Borxhi i qeverisë në % ndaj PBB



Grafiku 4.7 Të ardhurat nga ndihmat në përqindje ndaj PBB, 2004-201


Borxhi i brendshëm & %1 - Borxhi i jashtëm = 1% e PBB

Grafiku 4.8 Borxhi gjithsej i qeverisë në përqindje ndaj PBB, 2001-2012

Burimi: Ministria e Financave, Treguesit e Borxhit

Të dy zërat që lidhen me mundësinë për të marrë borxh shtesë nga qeveria po i trajtojmë së bashku duke qenë se lidhen ngushtësisht. Problemi i borxhit është një problem që është trajtuar gjerësisht në debatet politike e akademike vitet e fundit. Shqipëria

2006 2007 2008 2009 2010 20112012

Të ardhura nga ndihmat në % PBB

2003 2004 2005 2006 2007 2008 20092010

Borxhi i qeverisë në % ndaj PBB


2013

Borxhi i jashtëm = 1% e PBB

2012

Të dy zërat që lidhen me mundësinë për të marrë borxh shtesë nga qeveria po i trajtojmë së bashku duke qenë se lidhen ngushtësisht. Problemi i borxhit është një problem që është trajtuar gjerësisht në debatet politike e akademike vitet e fundit. Shqipëria ka kaluar vitin

2012 2013

2010 2011 2012



e fundit (2012 por dhe 2013siç tregohet në grafikun 4.8.situata ekonomike por edhe ajo politike. Ajo që vihet re vitet e të nivelit të borxhit të jashtëm të qeverisë që pas vitit 2008 me rreth 5arritur në 26.57% në vitin 2012, siç tregohet edhe nga grafiku 4.9 i cili paraqet përbërjen e borxhit. Në situatën aktuale, vlerësohet qtë qeverisë nëpërmjet borxhit është tejet e reduktuar. Të paktën për një periudhë afatmesme (3 vjet) gjykohet se kjo situatë duket e vështirë të përmirësohet ndjeshëm. Gjykojmë që niveli prej 1% të PBB mund tënjë situatë emergjence, me kosto të tilla që të mos rëndojnë situatën e financave publike. Për efekte të llogaritjeve tona nuk është e rëndësishme nëse kjo mund të arrihet nëpërmjet huamarrjes së brendshme apo javend, për shkak edhe të kostove më të ulta. Për thjeshtësi po e paraqesim që rritja e borxhit do të jetë tërësisht në formën e borxhit të brendshëm, pra = 0 Grafiku 4.9 Përbërja e borxhit të qeverisë, 2001


• %2 – Rritje e tatimeve =0

Për shkak të situatës ekonomike, por edhe situatës së administrimit tatimor, tillë gjykohet jo i përshtatshëm, dhe në model e kemi marrë vlerën 0

• %3 – Fond sigurimi (program kombëtar sigurimi nga katastrofat) =0

Një program i tillë nuk ekziston në Shqipëri dhe ky variabël do të ketë vlerën 0 në model.

103 Të dhënat paraprake për vitin 2013 (Korrik) tregojnë që borxhi publik ka arritur nivelin 63% të PBB

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2001 2002 20032004

Përbërja e borxhit të qeverisë



e fundit (2012 por dhe 2013103) nivelin “tavan” prej 60% të PBB për borxhin e saj total, siç tregohet në grafikun 4.8. Duket se edhe ky zë ndjek një ecuri që varet jo vetëm nga situata ekonomike por edhe ajo politike. Ajo që vihet re vitet e fundit është që ka një rritje të nivelit të borxhit të jashtëm të qeverisë që pas vitit 2008 me rreth 5arritur në 26.57% në vitin 2012, siç tregohet edhe nga grafiku 4.9 i cili paraqet përbërjen e borxhit. Në situatën aktuale, vlerësohet që mundësia për të rritur fondet në dispozicion të qeverisë nëpërmjet borxhit është tejet e reduktuar. Të paktën për një periudhë afatmesme (3 vjet) gjykohet se kjo situatë duket e vështirë të përmirësohet ndjeshëm. Gjykojmë që niveli prej 1% të PBB mund të jetë niveli maksimal që mund të arrihet në një situatë emergjence, me kosto të tilla që të mos rëndojnë situatën e financave publike. Për efekte të llogaritjeve tona nuk është e rëndësishme nëse kjo mund të arrihet nëpërmjet huamarrjes së brendshme apo jashtë vendit, ndonëse duket më e mundshme huamarrja në vend, për shkak edhe të kostove më të ulta. Për thjeshtësi po e paraqesim që rritja e borxhit do të jetë tërësisht në formën e borxhit të brendshëm, pra %0

= 1% e PBB dhe

Grafiku 4.9 Përbërja e borxhit të qeverisë, 2001-2012


Rritje e tatimeve =0 Për shkak të situatës ekonomike, por edhe situatës së administrimit tatimor, tillë gjykohet jo i përshtatshëm, dhe në model e kemi marrë vlerën 0

Fond sigurimi (program kombëtar sigurimi nga katastrofat) =0


Të dhënat paraprake për vitin 2013 (Korrik) tregojnë që borxhi publik ka arritur nivelin 63% të

20042005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Përbërja e borxhit të qeverisë


) nivelin “tavan” prej 60% të PBB për borxhin e saj total, Duket se edhe ky zë ndjek një ecuri që varet jo vetëm nga

fundit është që ka një rritje të nivelit të borxhit të jashtëm të qeverisë që pas vitit 2008 me rreth 5-6% të PBB, duke arritur në 26.57% në vitin 2012, siç tregohet edhe nga grafiku 4.9 i cili paraqet përbërjen

ë mundësia për të rritur fondet në dispozicion të qeverisë nëpërmjet borxhit është tejet e reduktuar. Të paktën për një periudhë afatmesme (3 vjet) gjykohet se kjo situatë duket e vështirë të përmirësohet ndjeshëm.

jetë niveli maksimal që mund të arrihet në një situatë emergjence, me kosto të tilla që të mos rëndojnë situatën e financave publike. Për efekte të llogaritjeve tona nuk është e rëndësishme nëse kjo mund të arrihet nëpërmjet

shtë vendit, ndonëse duket më e mundshme huamarrja në vend, për shkak edhe të kostove më të ulta. Për thjeshtësi po e paraqesim që rritja e

= 1% e PBB dhe %1

Për shkak të situatës ekonomike, por edhe situatës së administrimit tatimor, një variabël i

Fond sigurimi (program kombëtar sigurimi nga katastrofat) =0


Të dhënat paraprake për vitin 2013 (Korrik) tregojnë që borxhi publik ka arritur nivelin 63% të

Borxhi i jashtëm

Borxhi i brendshëm



• %4 – Hua të kontigjencës =0.25% e PBB

Marrëveshja midis qeverisë shqiptare dhe BERZH parashikon një hua të tipit DDO-CAT në vlerën maksimale 0.25% të PBB, që mund të hyjë në funksionim në rast të ndodhjes së një katastrofe.

• %5 – Obligacione të katastrofave =0

Nuk është e mundur të aplikohen për sa kohë nuk ka një program sigurimi, vlera e variablit në model do të jetë 0

• %-6 –Risigurimi nga qeveria =0


• %-- – Fond rajonal sigurimi nga katastrofat =0

Programi SEEC-CRIF dhe kompania Europa RE parashikohet të fillojnë funksionimin në vitin 2014 në Shqipëri dhe ky variabël do të ketë vlerën 0 në model. Ndërkohë për të llogaritur treguesin DDI’ është e nevojshme të dimë dy elementë: primin e pastër vjetor të riskut (ose humbjen mesatare vjetore) dhe shpenzimet kapitale. Këto të fundit janë paraqitur në grafikun 4.6 më sipër, dhe mesatarja e viteve të fundit është rreth 6% të PBB Për llogaritjen e humbjes mesatare vjetore (primit të pastër vjetor të riskut) vetëm për tërmetet 104është ndjekur kjo procedurë:

1. Është përdorur probabiliteti vjetor i ndodhjes së një tërmeti me magnitudë X (Aliaj et al 2010). Kjo lidhje paraqitet në grafikun 4.10 në vijim. Kështu me 99% mundësi në Shqipëri çdo vit bie një tërmet me magnitudë 4.5 ballë, ka rreth 17% mundësi të bjerë një tërmet me magnitudë 5.5 ballë, 2% mundësi të bjerë një tërmet 6.5 ballë dhe 0.06% mundësi të bjerë një tërmet shkatërrues 7.2 ballë, që është gjykuar nga specialistë të fushës si magnituda maksimale e mundshme.

2. Është llogaritur (me anë të procedurave të interpolimit & ekstrapolimit) vulnerabiliteti mesatar në rang vendi për cdo nivel magnitude. Për këtë janë shfrytëzuar të njëjtat funksione të vulnerabilitetit të përdorura në kapitullin 2, por kësaj here është përdorur një mesatare në rang vendi, duke marrë parasysh që ka pothuajse një uniformitet, megjithë që jo të plotë dhe jo shumë linear, në shpërndarjen e llojeve të ndërtimeve në vend. Interpolimi eksponencial dhe ekstrapolimi eksponencial me anë të programeve MS-Excel dhe MATLAB janë përdorur për të ndërtuar vlerat e funksionit që mungojnë nga të dhënat e

104 Nuk ka asnjë studim apo të dhëna për të bërë të mundur llogaritjen apo ndërtimin e funksionit të vulnerabilitetit në Shqipëri për përmbytjet. Të dhënat ekzistuese janë vetëm për një skenar me periudhë kthimi 100 vjet



studimeve të mëparshme. Funksioni i vulnerabilitetit është ndërtuar si % mesatare e dëmit të shkaktuar për secilën magnitudë tërmeti. Kjo lidhje paraqitet grafikisht në grafikun 4.11.

Grafiku 4.10 Lidhja ndërmjet magnitudës së tërmetit dhe probabilitetit vjetor të ndodhjes në Shqipëri

Burimi: Aliaj et al (2010)

Grafiku 4.11 Funksioni i vulnerabilitetit në varësi të magnitudës


3. Dëmi mesatar i shkaktuar është llogaritur duke u nisur nga funksioni i

vulnerabilitetit dhe nga kosto e dëmeve për metër katror. Të dhënat për inventarin

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

4.5

4.6

4.7

4.8

4.9 5

5.1

5.2

5.3

5.4

5.5

5.6

5.7

5.8

5.9 6

6.1

6.2

6.3

6.4

6.5

6.6

6.7

6.8

6.9 7

7.1

7.2

Probabiliteti vjetor i një tërmeti në Shqipëri në varësi të magnitudës

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

4.5 4.7 4.9 5.1 5.3 5.5 5.7 5.9 6.1 6.2 6.4 6.5 6.7 6.8 7.0 7.1

Dëmtuar

Shkatërruar



e objekteve të riskuara dhe për koston për m2 janë po ato të përdorura në kapitullin 2. Dëmi Mesatar = % mesatare dëmi * inventari i pronave * siperfaqe * kosto m2

4. Dëmi mesatar është rregulluar duke marrë parasysh nivelin ekzistues të sigurimeve (pra pjesën e dëmeve që mbulohen nga sigurimet private, mesatarisht rreth 5% në rang vendi) si dhe inflacionin e kërkesës, që rrit koston e rindërtimit (20%) Koefiçienti i rregullimit = (1- IS)*I K = 1-0.05)* 1.2 = 1.14

5. Dëmi mesatar për çdo nivel ashpërsie (mangitudë) shumëzohet me probabilitetin vjetor e ndodhjes së ngjarjes me magnitudën përkatëse, për të arritur në humbjen e pritur mesatare vjetore, ose në primin e pastër vjetor të riskut nga tërmetet. Në grafikun 4.12 jepet humbja e mundshme për çdo nivel magnitude. Shpërndarja e dëmitë mesatar vjetor përafron me një shpërndarje normale me vlerë të pritur (mesatare) afërsisht 3.4 miliardë lek dhe devijim standard rreth 2.4 miliard.

Grafiku 4.12 Humbjet e pritura vjetore nga tërmetet

Burimi: Llogaritje të autorit 4.6.3 Rezultatet e modelit dhe interpretimi i tyre 4.6.3.1 Rezultatet e modelit - Përcaktimi i indeksit të defiçitit nga katastrofat dhe i “primit të pastër vjetor”

1. DDI – Indeksi i defiçitit nga katastrofat

0

1,000,000,000

2,000,000,000

3,000,000,000

4,000,000,000

5,000,000,000

6,000,000,000

7,000,000,000

8,000,000,000

5.20 5.40 5.60 5.80 6.00 6.20 6.30 6.50 6.60 6.76 6.90 7.00 7.20

Humbjet e pritura vjetore nga tërmetet



Në tabelën 4.6 jepen të dhëna mbi treguesin e vulnerabilitetit fiskal DDI (indeksi i defiçitit nga katastrofat) në rast të ndodhjes së një tërmeti për 4 periudha bazë kthimi (50 vjet, 100 vjet, 200 vjet dhe 475 vjet), të njëjta me ato të marra në konsideratë në modelin e ndërtuar në kapitullin 2. Të dhënat jepen të detajuara në nivel qarku si dhe të agreguara në nivel kombëtar. Për lehtësi të paraqitjes, rezultati është paraqitur me ngjyra, ku ngjyra jeshile tregon nivel të ulët të vulnerabilitetit fiskal, ngjyra e verdhë nivel të moderuar, ngjyra portokalli nivel të lartë dhe ngjyra e kuqe tregon vulnerabilitet tepër të lartë (DDI >1) që i korrespondon vërtetimit të hipotezës së parë të ngritur në përcaktimin e problemit. Tabela 4.6 Indeksi i defiçitit nga katastrofat për tërmetet me periudha të ndryshme kthimi

DDI - tërmetet Qarku 50 vjet 100 vjet 200 vjet 475 vjet Berat 3.60% 7.71% 20.17% 33.87% Dibër 11.04% 22.91% 42.11% 54.89% Durrës 19.51% 66.17% 174.93% 241.85% Elbasan 19.63% 46.63% 103.38% 156.55% Fier 22.05% 61.28% 152.16% 220.78% Gjirokastër 7.72% 15.24% 36.17% 55.92% Korçë 17.58% 35.50% 85.55% 137.26% Kukës 2.99% 6.32% 13.42% 20.27% Lezhë 3.89% 7.22% 17.46% 33.00% Shkodër 10.79% 22.77% 60.19% 102.53% Tiranë 31.86% 85.47% 247.13% 428.17% Vlorë 17.17% 32.57% 72.39% 132.21% Mesatare 13.99% 34.15% 85.42% 134.77%

Burimi: Llogaritje të autorit Tabela 4.7 Indeksi i defiçitit nga katastrofat për përmbytjet me periudhë kthimi 100 vjet

Qarku Humbja maksimale për përmbytjet PK = 100 vjet DDI përmbytje PK = 100 vjet

Berat 2,187,460,875 4.33%

Durrës 10,127,665,146 20.06%

Elbasan 347,433,313 0.69%

Fier 25,391,034,021 50.30%

Lezhë 14,995,408,535 29.70%

Shkodër 40,679,158,072 80.58%

Tiranë 3,552,937,660 7.04%

Vlorë 2,395,120,734 4.74%

Totali 99,312,862,710 196.73% Burimi: Llogaritje të autorit Në tabelën 4.7 jepen të dhënat për këtë tregues (DDI), për përmbytje të skenarit të ngjashëm me atë të marrë në konsideratë në kapitullin 2, pra me periudhë kthimi 100 vjet.



Mënyra e paraqitjes është e ngjashme si më sipër dhe janë marrë në konsideratë 3 metodat e llogaritjes së vulnerabilitetit si në modelin agregat të dëmeve.

2. DDI’ – Primi i pastër ndaj shpenzimeve kapitale Në tabelën 4.8 jepen të dhëna mbi treguesin DDI’ të llogaritur vetëm për rastin e tërmeteve. Të dhënat paraqiten duke marrë për bazë shpenzimet kapitale të vitit 2012 si dhe parashikimin për vitin 2013. Përveç vlerës së gjetur të DDI’ është llogaritur dhe një interval besueshmërie me probabilitet 95% për vlerën e këtij variabli (α = 0.05). Ndryshe nga treguesi i mërparshëm ky tregues paraqitet vetëm në nivel kombëtar dhe jo rajonal. Tabela 4.8 Treguesi DDI’ për tërmetet

Viti Shpenzime Kapitale

Humbja e pritur mesatare vjetore

DDI' Interval besueshmerie 95% DDI' µ - 2σ µ + 2σ

2012 69,872,000,000 4,351,436,933 6.23% 1.13% 11.33% 2013 70,905,000,000 4,351,436,933 6.14% 1.11% 11.16%

Burimi: Llogaritje të autorit 4.6.3.2 Interpretimi i rezultateve Shohim se për një periudhë kthimi 200 vjeçare (tërmet me magnitudë afërsisht 6.7 të shkallës Richter) DDI është më i madh se 1 për 4 qarqe (Tiranë, Durrës, Fier, Elbasan), gjë që tregon për vulnerabilitet të plotë të financave publike ndaj një ngjarjeje të tillë në këto zona. Në rastin e një tërmeti me periudhë kthimi 475 vjet (magnitudë 7) ky rezultat arrihet për 7 nga 12 qarqet e vendit. Qarku më i riskuar është natyrisht Tirana, në të cilën vulnerabiliteti fiskal është i lartë dhe DDI arrin vlerën 1 për një tërmet me magnitudë rreth 6.5 ballë. Në rast të një tërmeti 7 ballë në Tiranë, mundësitë financiare të qeverisë nuk do të mbulonin dot as 1/4 e pasojave. Qarku më pak i riskuar është Kukësi, ku edhe në rast të një tërmeti me periudhë kthimi të madhe (magnitudë mbi 7) mundësitë financiare të qeverisë për të mbuluar pasojat janë mëse të mjaftueshme. Në rang vendi, mund të themi se një tërmet me periudhë kthimi 200 vjet e përball qeverinë më një nivel tepër të lartë vulnerabiliteti nga pikëpamja financiare për të mbuluar pasojat. Çdo ngjarje me intensitet më të lartë, është praktikisht e papërballueshme nga burimet ekonomike ekzistuese. Është e qartë që vulnerabiliteti fiskal është më tepër i lidhur me funksionin e vulnerabilitetit fizik ndaj katastrofave, sesa me riskun (hazardin) natyror në vetvete. Jo domosdoshmërisht zonat më të riskuara të goditen nga një katastrofë (tërmet) paraqesin vulnerabilitet më të lartë fiskal. Nga ana tjetër, zonat me përqendrim të madh të popullsisë, pasurisë dhe jetës ekonomike e shoqërore, janë ato që paraqesin vulnerabilitetin maksimal. Në ndryshim nga tërmetet, për përmbytjet skenari paraqet mundësinë që ngjarja të ndodhë njëkohësisht në disa qarqe (përmbytje e njëkohshme në të gjithë lumenjtë kryesorë). Mëse e pritshme që qarku më i riskuar të jetë ai i Shkodrës, e më pas Fieri e Lezha. Në rast përmbytjeje lokale DDI mbetet në nivele të ulëta edhe për periudha kthimi të gjata (100 vjet), me përjashtim të rajonit të Shkodrës ku është afërsisht 0.85, por në rast të një skenari përmbytjeje masive, shohim se vlera bëhet më e madhe se 1 për përmbytje



që ndodhin një herë në 100 vjet. Në një rast të tillë, burimet financiare do të mund të mbulonin afërsisht vetëm gjysmat e pasojave të katastrofës. Përsa i përket primit të pastër vjetor të riskut për tërmetet, ai vlerësohet të jetë në rendin e 4.35 miliardë lekë. Kaq është shuma që do të duhet të paguhej si “prim” për të mbuluar mesatarisht çdo vit dëmet nga tërmetet. Të dhënat tregojnë që mesatarisht një nivel kursimi rreth 6.2% të shpenzimeve kapitale, është i nevojshëm çdo vit për të përballuar pasojat e ardhshme të katastrofave. Në 95% të rasteve, primi i pastër vjetor i riskut arrin në rreth 11.3% të shpenzimeve kapitale të qeverisë, thënë ndryshe, pak më shumë se 1/10 e shpenzimeve aktuale kapitale të qeverisë do të duhej të “hiqeshin mënjanë” për të përballuar pasojat e ardhshme të katastrofave duke qenë 95% të sigurtë që nevojat mesatare vjetore nuk e kalojnë këtë vlerë. Siç shikohet, kjo vlerë është relativisht e lartë, e barazvlefshme me një reduktim të ndjeshëm të investimeve publike. Nga ana tjetër, nëse e krahasojmë këtë vlerë me PBB, primi i pastër vjetor i riskut vetëm nga një lloj katastrofe natyrore (tërmetet) arrin në rreth 0.3% të PBB. Në terma të buxhetit, primi vjetor është rreth ¼ e buxhetit vjetor për Ministrinë e Brendshme, rreth 1/5 e buxhetit të mbrojtjes, afërsisht 1/6 e buxhetit vjetor të shëndetësisë dhe rreth 1/10 e buxhetit vjetor të arsimit. Primi është pak më i madh (4.35 ndaj 4.16 miliardë) se buxheti vjetor i investimeve në arsim dhe rreth 1.6 herë më i lartë se buxheti vjetor i investimeve në Shëndetësi, sipas të dhënave të buxhetit të vitit 2012. Rezultatet e nxjerra nga llogaritjet flasin qartë, nga pikëpamja fiskale, Shqipëria është një vend me shkallë të lartë vulnerabiliteti. Në rastin e tërmeteve do të konsideronim si pikë kritike një tërmet me periudhë kthimi 200 vjet, ndërsa në rastin e përmbytjeve, një përmbytje me periudhë kthimi 100 vjet. Në rastin e Tiranës, një tërmet me periudhë kthimi 100 vjet e ekspozon qeverinë dhe vendin ndaj pamundësisë për të përballuar pasojat. Nga ana tjetër, mundësitë për të krijuar një “fond” vjetor për përballimin e katastrofave të ardhshme nga buxheti i shtetit nuk ekzistojnë, përsa kohë “primi” që duhet të paguhet është tepër i lartë për buxhetin aktual të shtetit. Kosto oportune e kësaj strategjie do të ishte tepër e lartë në terma të investimeve të munguara në infrastrukturë, shëndetësi, arsim apo elementë të tjerë që financohen nga buxheti i shtetit. Është e qartë që vulnerabiliteti fiskal shoqërohet me një vulnerabilitet të ekonomisë në tërësi (për shkak të pamundësisë për të përballuar pasojat e një katastrofe nga familjet dhe bizneset) dhe nga një vulnerabilitet social. 4.7 Nevojat potenciale për financim dhe strategjia kombëtare për manaxhimin e riskut të katastrofave Nga rezultatet e treguesve të vulnerabilitetit duket qartë që përtej një kufiri të caktuar burimet në dispozicion për të mundësuar përballimin e pasojave të katastrofave shterojnë dhe ka nevojë për financim. Duke konsideruar burimet aktuale në nivelin e rreth 50 miliardë lek pamë që mund të mbulohen pasojat e dëmeve direkte (pa përfshirë ndërprerjen e aktiviteteve të biznesit) për tërmete me periudhë kthimi 100 vjet. Në rast të ngjarjeve më të rënda, sidomos në qarqet me vulnerabilitet më të lartë, një pjesë e dëmeve do të mbeteshin të pambuluara. Efekti social, përveç atij ekonomik, do të ishte shumë i rëndë, duke shtuar menjëherë numrin e të pastrehëve, probleme me shërbimet



publike, etj. Në qoftë se do të heqim nga burimet e mundshme edhe rritjen e borxhit, atëherë nevoja për financim do të shfaqeshin edhe në rastin e një tërmeti me periudhë kthimi 100 vjet (magnitudë 6.5 ballë) në Tiranë, si dhe të një përmbytjeje me të njëjtën periudhë kthimi në zonën e Shkodrës. Në qoftë se i referohemi skemës së paraqitur në figurën 4.3 të këtij kapitulli (paragrafi 4.5), është e nevojshme që në strategjinë e financimit të riskut të katastrofave të futet koncepti i shtresave (layers). Ky koncept, i njohur në botën e sigurimeve dhe sidomos të risigurimeve, mund të shërbejë për të ndërtuar një strategji optimale financimi, duke marrë parasysh edhe koston e burimeve të financimit. Kështu shtresat më të ulëta të riskut mund të përballohen nga burime që janë më të disponueshme, me kosto më të ulët apo që ndikojnë sa më pak të jetë e mundur parametrat makroekonomikë. Për shtresat e larta të riskut, ato që i korrespondojnë një periudhe kthimi të lartë (p.sh mbi 200 vjet) mund të përdoren opsione të tjera nga burimet ekzistuese në dispozicion. Një mundësi për shembull do të ishte risigurimi, opsioni tjetër mund të ishin obligacionet e katastrofave. Në të dyja rastet, do të ishte e nevojshme të aktivizohej në njëfarë mënyre tregu vendas i sigurimeve. Kështu qeveria mund të sigurohej pranë kompanive vendase për një pjesë të konsiderueshme (ose në rastin më të mirë për të gjithë) të infrastrukturës publike si dhe të inventarit të pronave publike. Sigurisht është e qartë që në një rast të tillë kapaciteti i kompanive vendase do të ishte i pamjaftueshëm dhe do të kërkonte patjetër ndërhyrjen e risiguruesve të mëdhenj ndërkombëtarë. Në këtë rast qeveria mund të kontaktojë direkt risiguruesin për të transferuar riskun. Risigurimet më të përshtatshme për këtë lloj skeme do të ishin të tipit XOL (Excess of loss), për nivele dëmesh të larta, që u korrespondojnë shtresave të larta të riskut. Për shembull qeveria mund të risigurohet për dëme që tejkalojnë një nivel të caktuar që mund ti korrespondojë një tërmeti me periudhë kthimi dhe magnitudë të caktuar. Qeveria shqiptare ka në pronësi të saj një kompani sigurimi, INSIG, e cila mund të shërbejë si sigurues primar në këtë rast. Megjithatë problemi më i madh mbetet transferimi i riskut për pjesën dërrmuese të inventarit të pronave private. Është e qartë se sigurimi ofron një avantazh të konsiderueshëm në këtë rast, por për arsye që i kemi diskutuar, mundësia e rritjes së penetrimit të sigurimeve mbetet ende e ulët. Gjykojmë që një pjesë e rëndësishme e strategjisë për transferimin e riskut të katastrofave duhet të fokusohet pikërisht në këtë aspekt, pra në promovimin e tregut të sigurimeve. Roli aktiv i autoritetit rregullator në këtë rast mund të jetë shumë përcaktues. Është e qartë që nevojitet të ketë një strategji kombëtare për katastrofat. Aktualisht ekziston një strategji “Për përballimin dhe zbutjen e riskut të katastrofave natyrore”, e cila ka disa elementë, dhe është hartuar në bashkëpunim dhe nën konsulencën e Bankës Botërore, e cila nëpërmjet organizmave të saj (IBRD dhe IDA) ka dhënë dhe fondet fillestare për këtë. Pikërisht në kuadër të kësaj strategjie janë ndërmarrë disa projekte për monitorimin e risqeve, planifikimin e emergjencave civile si dhe për pjesëmarrjen e Shqipërisë në fondin rajonal të sigurimit të katastrofave. Megjithatë, ende nuk mund të themi që strategjia është definitive apo që hapat që janë marrë janë të mjaftueshëm.



Një problem i rëndësishëm konceptual, që gjykojmë që mund të pengojë ose zhvillojë më tej strategjinë kombëtare është përmirësimi i legjislacionit në këtë pikë. Në Shqipëri ka një ligj për emergjencat civile, por jo për katastrofat. Fryma me të cilën është e ndërtuar ky ligj synon përballimin e pasojave pasi ka ndodhur një katastrofë dhe operacionet e emergjencës që kryhen në këtë rast. Ligji ka pak për financimin, sigurisht ex-post, dhe e lë çdo gjë në dorë të Këshillit të Ministrave. Gjykojmë që do të ishte e përshtatshme rishikimi i legjislacionit në këtë pikë. Emergjencat civile janë pasojë e katastrofave, por një strategji kombëtare dhe një legjislacion i mirë duhet të përfshijnë edhe dy elementët e tjerë: masat për parandalimin dhe zbutjen e riskut, si dhe mënyrat e transferimit të tij. Fillimisht është e nevojshme të ekzistojë një ligj për katastrofat, që të përcaktojë qartë kushtet kur një ngjarje quhet katastrofë, mënyrën se si dhe nga kush vlerësohen efektet (pasojat) e saj, si dhe format e financimit. Një pjesë tepër e rëndësishme këtu është edhe ajo pjesë e legjislacionit që parashikon masat për zbutjen e pasojave të katastrofave. Kështu për shembull miratimi i një Kodi të ri Ndërtimi, ku të specifikohen qartë mënyrat e projektimit antisizmik dhe ndërtimit të objekteve me rezistencë të lartë ndaj riskut sizmik është një nevojë urgjente, duke parë kaosin që ka karakterizuar ndërtimin në dekadën e fundit në Shqipëri. Përafrimi i legjislacionit me atë europian (Eurokodi 8) në këtë pikë është mjaft i rëndësishëm. Nga ana tjetër, rregulla strikte duhet të ekzistojnë edhe për zonat ku ndërtohet, si dhe materialet e ndërtimit, në mënyrë që të evitohen tragjedi në të ardhmen. Në fund, synimi përfundimtar i strategjisë kombëtare të manaxhimit të riskut të katastrofave duhet të jetë minimizimi i pasojave të katastrofave për publikun. Kjo nënkupton si pasojat direkte (dëmet) ashtu dhe efektet indirekte, përfshirë efektet sociale dhe sidomos ndikimin në parametrat ekonomikë dhe në rritjen ekonomike. Ky synim arrihet nëpërmjet realizimit të dy objektivave:

- Uljen e riskut të katastrofave natyrore në nivel kombëtar - Ndërtimin e një strukture optimale për financimin apo transferimin e këtij

risku Në pamje të parë mund të duket pak absurd objektivi i parë. Katastrofat historikisht janë parë si “akte të Zotit” (apo të natyrës për ateistët) dhe ne nuk mund të bëjmë asgjë për të ulur mundësinë që të goditemi nga një tërmet apo nga një përmbytje. Thënë ndryshe, ne nuk mund të ulim hazardin natyror të katastrofave. Por ajo që mund të bëjmë është të ndikojmë në uljen e vulnerabilitetit ndaj katastrofave. Për këtë mund të parashikohen një sërë masash, që ndikojnë madje ndjeshëm në zbutjen e tij. Ato mund të jenë veprime që synojnë të shmangin fare ekspozimin ndaj riskut, apo ta ulin ndjeshëm atë. Për shembull, moslejimi i ndërtimeve apo aktivitetit në zona shumë afër lumenjve dhe me risk tepër të lartë përmbytjeje, apo evitimi i ndërtimit të objekteve strategjike për vendin dhe ekonominë në zona me risk të lartë sizmik. Është mjaft domethënëse që disa nga objektet me rëndësi madhore dhe strategjike në Shqipëri ndodhen në zonën më pak të riskuar nga ana sizmike, siç janë digat e hidrocentraleve mbi Drin dhe tuneli i Kalimashit në rrugën Durrës-Kukës. Ndërkohë, veprime të tjera mund të ulin vulnerabilitetin si ndërtimet antisizmike, ndërtimi dhe mirëmbajtja e pritave apo pengesave ndaj përmbytjeve, mirëmbajtja dhe siguria e digave, etj.



Ndërkohë objektivi i dytë kërkon hartimin dhe rishikimin e strategjisë dhe instrumentave për financimin dhe transferimin e riskut të katastrofave. Konceptimi i mënyrave të financimit si një portofol dhe jo duke i parë veçmas është rruga që duhet ndjekur për të realizuar këtë objektiv. Kalimi nga një strategji ex-post në një strategji ex-ante të manaxhimit të riskut është mëse i domosdoshëm për një vend me ekspozim të lartë siç është Shqipëria. Për ta përfunduar gjykojmë se në funksion të strategjisë së manaxhimit të riskut të katastrofave është gjithashtu e nevojshme që në institucionet përgjegjëse për zbatimin e kësaj strategjie të ketë gjithashtu një program dhe një frymë të kërkimit shkencor në fushën e studimit të katastrofave natyrore dhe manaxhimit të riskut të tyre

Përfundime dhe rekomandime


PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME 5.1 Gjetje dhe përfundime Në përfundim të këtij studimi, të gjykuar të plotë, mund të arrijmë natyrshëm në një sërë përfundimesh dhe gjetjesh që i gjykojmë të rëndësishme lidhur me synimin dhe objektivat e punimit:

• Shqipëria paraqet një risk të lartë ndaj katastrofave natyrore. Risku i lartë vjen jo vetëm si pasojë e një hazardi të lartë natyror, por edhe e një vulnerabiliteti të lartë. Risqet kryesore natyrore në Shqipëri janë tërmetet dhe përmbytjet, në masë më të vogël stuhitë dhe ngricat (temperaturat e ulëta). Gjithashtu, katastrofat që kanë për origjinë aksidentet teknologjike kanë qenë të pranishme herë pas here. Vulnerabiliteti paraqitet gjithashtu i lartë, për shkak të natyrës së ndërtimeve, lëvizjes së popullsisë dhe përqendrimit të pasurisë dhe njerëzve në pak zona. Mungesa e respektimit të kritereve teknike në procesin e ndërtimit, apo moszbatimi i tyre në dhënien e lejeve të ndërtimit, projektimin e ndërtimeve, materialeve të përdorura si dhe përqendrimi pa kriter i ndërtimeve në pak zona apo më keq akoma ndërtimet pa leje, ka çuar në një rritje të ndjeshme të vulnerabilitetit nga tërmetet sidomos në zona urbane dhe nga përmbytjet sidomos në zonat rurale.

• Në rang global por edhe kombëtar, nisur nga të dhënat statistikore dhe studimi i ngjarjeve vlerësojmë se nuk mund të flasim për një rritje të frekuencës së ndodhjes së katastrofave. Ajo që vihet re është një rritje në rang global dhe kombëtar e vulnerabilitetit ndaj tyre, si dhe të rritjes së shkallës së sensibilitetit të komuniteteve për shkak të rritjes së shpejtësisë së komunikimit dhe progresit të teknologjisë së informacionit, pa harruar mbulimin mediatik që u bëhet këtyre ngjarjeve. Gjithashtu, krahasuar me të shkuarën ka një përcaktim më të qartë për ngjarjet që quhen katastrofike si dhe të dhëna më të detajuara për dëmet e shkaktuara nga katastrofat.

• Katastrofat shkaktojnë pasoja më të rënda tek klasat më të varfra të popullsisë, aty

ku edhe vulnerabiliteti fizik, ekonomik dhe social është më i lartë. Ndonëse në nivel global dëmet më të mëdha shkaktohen në vendet më të zhvilluara, për shkak të grumbullimit më të madh të pasurisë, pasojat janë më të mprehta dhe me kohëzgjatje më të madhe në vendet në zhvillim. Dëmtimet në pronë rrisin numrin e të pastrehëve, kurse ndërprerja e aktivitetit të biznesit shkakton probleme ekonomike në zonat e prekura nga një ngjarje katastrofike. Një element jo i parëndësishëm është edhe inflacioni i kërkesës (demand surge), që shkakton rritje të kostove të katastrofës si pasojë e një “përmbytjeje” nga kërkesa për mallra të nevojshëm në rindërtimin dhe rekuperimin e pasojave të katastrofës. Lidhur me këtë të fundit, efektet negative të dëmit të shkaktuar nga katastrofat rriten për shkak të efektit miltiplikator që shkakton rritja e shpejtë e kërkesës që çon në rritjen e shpejtë të çmimeve në tregun e mallrave të domosdoshme defiçitare që nevojiten brenda një periudhe kohe të shkurtër mbas ngjarjeve.



• Pasojat më të rënda nga katastrofat janë ato direkte. Gjithsesi një ngjarje

katastrofike shoqërohet gjithmonë me pasoja indirekte që zgjasin shpesh në kohë. Efektet makroekonomike të katastrofave vlerësohet të jenë të konsiderueshme, me ndikim sidomos në rritjen e defiçitit buxhetor dhe të shpenzimeve qeveritare, në rritjen e inflacionit afatshkurtër, në rënien e përkohshme të konsumit dhe ndonjëherë edhe të investimeve private, në përkeqësimin e bilancit tregtar dhe në ngadalësimin e rritjes ekonomike, e në raste ekstreme në rënie ekonomike që mund të zgjasë për njëfarë kohe.

• Modelimi i riskut të katastrofave është një disiplinë në zhvillim, me kontribute që

i përkasin kryesisht dy dekadave të fundit. Modelet e riskut të katastrofave përgjithësisht kanë katër elementë: përcaktimin e hazardit natyror, përcaktimin e inventarit të objekteve/pronave të riskuara, përcaktimin e vulnerabilitetit ndaj riskut natyror si dhe përcaktimin e dëmeve nga pikëpamja financiare. Përqasja më e përdorur për vlerësimin e hazardeve është ajo probabilitare. Një rol thelbësor në këtë proces luan përcaktimi i vulnerabilitetit fizik ndaj riskut.

• Problemet e modelimit të riskut në Shqipëri konsistojnë në përcaktimin e saktë të hazardit natyror, në mungesën e një databaze të saktë të objekteve të riskuara dhe sidomos në përcaktimin e vulnerabilitetit ndaj dy risqeve kryesore natyrore që kërcënojnë vendin: tërmetet dhe përmbytjet. Për riskun (hazardin) sizmik ekzistojnë studime dhe një publikim i plotë i zonimit sizmik të vendit, me një përqasje probabilitare. Ndërkohë kjo gjë mungon për përmbytjet, ose studimet janë sporadike. Të dhënat e censusit (2011) mund të përdoren pjesërisht si një përafrues (proxy) për inventarin e objekteve të ekspozuara ndaj riskut, por nevoja për një databazë kombëtare të objekteve në risk është e madhe. Megjithatë problemi më i madh mbetet studimi i vulnerabilitetit nga tërmetet e sidomos nga përmbytjet. Nuk ka një metodologji të përcaktuar mirë, ka disa studime pjesore dhe të dhëna të pjesshme që janë nxjerrë me metoda indirekte dhe nëpërmjet simulimeve.

• Të dhënat e modelit të dëmeve agregate për Shqipërinë të prezantuar në këtë

punim tregojnë që dëmi maksimal në rastin e një tërmeti me periudhë kthimi 50 vjet (sipas skenarit më të keq të vulnerabilitetit) mund të arrijë në 1.41% të PBB ndërsa për rastin më ekstrem me periudhë kthimi 475 vjet deri 20% të PBB të Shqipërisë. Në çdo skenar apo periudhë kthimi, dëmi më i madh do të shkaktohej nga një tërmet në Tiranë. Kjo është e kuptueshme përderisa aty është e përqendruar një pjesë e madhe e pasurisë së vendit, gati 40% e bizneseve dhe rreth 18.5% e ndërtesave të vendit. Pas Tiranës qarqet më të riskuar përsa i përket dëmeve janë Durrësi dhe Fieri, kurse më pak i riskuar është qarku i Kukësit dhe ai i Lezhës. Ndarja e dëmeve ndërmjet dëmeve direkte dhe indirekte është në raportin 4 me 1, pra rreth 80% e dëmeve në të gjithë skenarët janë dëme direkte. Bën përjashtim Tirana që këtë raport e ka 70% me 30%. Kjo shpjegohet lehtësisht me përqendrimin e madh të bizneseve në Tiranë dhe dëmet që do të rridhnin nga ndërprerja e aktivitetit të biznesit. Dëmet nga një skenar masiv përmbytjesh në të



gjithë vendin njëkohësisht mund të arrijnë deri në 7.5% të prodhimit të brendshëm bruto të një viti në Shqipëri. Qarku i Shkodrës ka në çdo lloj skenari dëmet më të mëdha në përmbytje ndërtesash banimi, si pasojë e ndërtimeve të shumta në zona me risk të lartë përmbytjeje. Ndërsa qarku i Fierit ka një risk të lartë për dëme potenciale në bujqësi, për shkak të sipërfaqes tepër të madhe të tokës bujqësore të rrezikuar. Lumenjtë që mund të shkaktojnë dëmet më të mëdha në rast përmbytjesh masive janë Drini, Semani dhe Buna.

• Tregu si sigurimeve në Shqipëri nuk mundëson aktualisht përballimin e pasojave

të riskut të katastrofave natyrore. Risku i katastrofave nuk është bërë objekt mbulimi prej këtij segmenti të tregut të sigurimeve deri më sot, dhe pothuaj e njëjta panoramë është edhe në disa vende të tjera të rajonit. Penetrimi i sigurimeve në treg është i ulët dhe për mbrojtjen nga katastrofat nuk ofrohen produkte të veçanta, por pjesërisht dhe vetëm në kuadër të mbulimit nga zjarri dhe risqet natyrore. Risku i katastrofave është risk kovariant dhe shfaq probleme për kompanitë e sigurimit për marrjen përsipër të tij. Mbulimi i tij kërkon një treg të zhvilluar sigurimesh, dhe gjithashtu procedura mjaft të kujdesshme aktuariale në vendosjen e primeve të sigurimit për mbulimin ndaj katastrofave. Ciklet e sigurimit janë tipike dhe ndikohen mjaft nga ngjarjet e ndodhura katastrofike. Risigurimi është i domosdoshëm për të evituar kolapsin e tregut të sigurimeve në rast katastrofe. Metodat alternative të transferimit të riskut të katastrofave përfshijnë transferimin e këtij risku drejt tregut të kapitaleve, nëpërmjet titujve të lidhur me sigurimet (ILS), obligacioneve të katastrofave apo derivativëve të katastrofave. Këto metoda po gjejnë gjithnjë e më tepër përdorim në tregjet botërore, si një zëvendësues i risigurimit.

• Sipas teoremës së Arrow-Lind qeveria nuk ka pse të interesohet për riskun e

katastrofave dhe financimin e tij, për sa kohë ajo mund ta shpërndajë atë ndërmjet qytetarëve të saj nëpërmjet mekanizmave tatimorë apo ndonjë forme tjetër. Vendet në zhvillim paraqesin karakteristika të caktuara që pengojnë të kryhet me efiçiencë procesi i grumbullimit dhe shpërndarjes së risqeve, që është baza e teorisë së Arrow-Lind. Kjo bën që qeveritë e vendeve në zhvillim të sillen shpesh si kundërshtarë të riskut, duke e bërë të domosdoshme ndërhyrjen e qeverisë për manaxhimin e riskut të katastrofave. Ndërhyrja publike për riskun e katastrofave ka dy dimensione: dimensionin ekonomik për përballimin e pasojave financiare të katastrofës dhe atë social për rivënien në funksionim të shërbimeve bazë dhe rikthimin e mënyrës normale të jetesës në zonën e prekur. Qeveria mund të zgjedhë një strategji ex-post ose ex-ante të manaxhimit të riskut. Një strategji ex-ante është më tipike për vende më të zhvilluara, por vlerësohet si më e mirë dhe më efikase.

• Ekzistojnë forma të ndryshme të ndërhyrjes së qeverisë për manaxhimin e riskut të katastrofave. Deri sot njihen, janë të mundur apo rekomandohet ndërhyrja në tregun e sigurimeve, roli si risigurues i fundit, programet publike apo fondet e katastrofave, fondet rajonale apo taksimi kontigjent. Secila nga këto forma ka avantazhet apo disavantazhet e saj, që lidhen me kostot, efikasitetin, riskun moral,



etj. Në Shqipëri, është përzgjedhur forma nëpërmjet pjesëmarrjes në një fond rajonal (SEEC-CRIF), duke parë edhe zhvillimin jo të madh të tregut të sigurimeve në vend. Vënia në efiçencë dhe funksionimi operacional i këtij fondi në të ardhmen mund të ndikojë mjaft në transferimin e riskut të katastrofave në Shqipëri.

• Nga pikëpamja fiskale, Shqipëria është një vend me shkallë të lartë vulnerabiliteti

ndaj riskut të katastrofave natyrore. Në rang vendi, mund të themi se një tërmet me periudhë kthimi 200 vjet e përball qeverinë, nga pikëpamja financiare, më një nivel tepër të lartë vulnerabiliteti për të mbuluar pasojat. Çdo ngjarje me intensitet më të lartë, është praktikisht e papërballueshme nga burimet ekonomike ekzistuese. Është e qartë që vulnerabiliteti fiskal është më tepër i lidhur me funksionin e vulnerabilitetit fizik ndaj katastrofave, sesa me riskun (hazardin) natyror në vetvete. Jo domosdoshmërisht zonat më të riskuara që goditen nga një katastrofë (tërmet) paraqesin vulnerabilitet më të lartë fiskal. Nga ana tjetër, zonat me përqendrim të madh të popullsisë, pasurisë dhe jetës ekonomike e shoqërore, janë ato që paraqesin vulnerabilitetin maksimal. Në ndryshim nga tërmetet, për përmbytjet skenari paraqet mundësinë që ngjarja të ndodhë njëkohësisht në disa qarqe (përmbytje e njëkohshme në të gjithë lumenjtë kryesorë). Mëse e pritshme që qarku më i riskuar të jetë ai i Shkodrës, e më pas Fieri e Lezha. Në rast përmbytjeje lokale vulnerabiliteti fiskal mbetet në nivele të ulëta edhe për periudha kthimi të gjata (100 vjet), me përjashtim të rajonit të Shkodrës ku është afërsisht 85%, por në rast të një skenari përmbytjeje masive, shohim se vlera bëhet më e madhe se 100% për përmbytje që ndodhin një herë në 100 vjet. Në një rast të tillë, burimet financiare do të mund të mbulonin afërsisht vetëm gjysmat e pasojave të katastrofës.

• Përsa i përket primit të pastër vjetor të riskut për tërmetet, ai vlerësohet të rreth 4.35 miliardë lekë. Të dhënat tregojnë që mesatarisht një nivel kursimi rreth 6.2% të shpenzimeve kapitale, është i nevojshëm çdo vit për të përballuar pasojat e ardhshme të katastrofave. Në nivel vendi, ky fond do të kishte trajtën e një provizioni kombëtar për përballimin e dëmeve. Në 95% të rasteve, primi i pastër vjetor i riskut arrin maksimalisht në rreth 11.3% të shpenzimeve kapitale të qeverisë, thënë ndryshe, pak më shumë se 1/10 e shpenzimeve aktuale kapitale të qeverisë do të duhej të “hiqeshin mënjanë” për të përballuar pasojat e ardhshme të katastrofave duke qenë 95% të sigurtë që nevojat mesatare vjetore nuk e kalojnë këtë vlerë.

5.2 Rekomandime Nga studimi dhe nga përfundimet që kemi nxjerrë në lidhje me manaxhimin e riskut të katastrofave, do të ishte e dobishme, me interes kombëtar, me interes kërkimor dhe utilitar që të rendisim disa rekomandime. Në mënyrë të sistemuar, rekomandimet më të mundshme, do të ishin si vijon:



• Gjykojmë që është shumë e nevojshme rishikimi i kuadrit ligjor dhe miratimi i një ligji për katastrofat, që të zëvendësojë, por edhe të përfshijë ligjin aktual për emergjencat civile, i cili daton në vitin 2001. Rishikimi i ligjit për opinionin tonë nuk është i mjaftueshëm, nevojitet një rikonceptim i të gjithë kuadrit ligjor në funksion të strategjisë kombëtare të manaxhimit të riskut të katastrofave. Ligji duhet të parashikojë jo vetëm manaxhimin e emergjencave, por të përcaktojë qartë edhe masat për uljen e riskut nga katastrofat, trajtimin si të detyrueshëm të sigurimit nga ngjarjet natyrore të disa kategorive të ndërtesave si dhe instrumentat për transferimin e riskut të katastrofave apo financimin e tij.

• Në kuadër të strategjisë për manaxhimin e riskut të katastrofave dhe të një kuadri të ri ligjor, do të rekomandonim krijimin e një autoriteti kombëtar për katastrofat, jo më në formën e një Drejtorie në Ministrinë e Brendshme (siç është aktualisht Drejtoria e Emergjencave Civile) apo në ndonjë ministri tjetër, por si një institucion më vete. Ky autoritet duhet të jetë përgjegjës për studimin e fenomeneve, trajtimin e të dhënave bazë statistikore dhe zbatimin e strategjisë kombëtare për manaxhimin e riskut të katastrofave. Konceptimi i këtij institucioni duhet të jetë jo thjesht në formatin e një autoriteti për emergjencat, por që duhet të ketë edhe funksion kërkimor për vlerësimin e riskut të katastrofave si dhe për monitorimin e tij.

• Përmirësimi i strategjisë kombëtare për manaxhimin e riskut të katastrofave duke

futur elementë të vlerësimit dhe transferimit të riskut në mënyrë që të kalohet nga një strategji ex-post në një strategji ex-ante të manaxhimit të riskut. Kjo strategji duhet të ketë në fokusin e saj transferimin e sjelljes së strukturave publike nga qëndrimi dhe veprimi në kushtet e emergjencave dhe të vendimmarrjes emocionale dhe panikut, në një situatë manaxhimi të kujdesshëm të situatave të vështira.

• Përmirësimi i raportimit nga kompanitë e sigurimit me synim përfshirjen e

raportimit për katastrofat në paraqitjen e dëmeve të paguara nga këto kompani. Përgjegjës për formatet e raportimit të kompanive të sigurimit është AMF. Vlerësojmë se hartimi i një pasqyre përmbledhëse për dëmet e shkaktuara nga ngjarje katastrofike dhe përfshirja e saj brenda raportimit mujor për tregun e katastrofave do të ndihmonte mjaft në krijimin e një baze të dhënash që mund të përmirësojë ndjeshëm në të ardhmen vlerësimin dhe matjen e riskut të katastrofave.

• Krijimi i “hartave” të riskut të katastrofave duke lokalizuar jo vetëm vendet ku

hazardi natyror paraqitet i lartë (kjo është bërë tashmë për tërmetet dhe përmbytjet), por edhe ato zona që paraqesin vulnerabilitet të lartë ndaj riskut të ngjarjeve natyrore. Përfshirja në këto harta e të gjithë elementëve të riskut nga ngjarjet natyrore, do të mundësonte përqendrimin e vëmendjes më shumë në zonat me risk më të lartë dhe mund ti shërbejë ndjeshëm edhe industrisë së sigurimeve për të diferencuar primet e sigurimit sipas zonave. Një element i rëndësishëm do



të ishte krijimi i një baze të dhënash kombëtare të objekteve duke përcaktuar shkallën e riskut nga ngjarjet natyrore për secilin.

• Stimulimi i masave që minimizojnë riskun apo vulnerabilitetin nga katastrofat

është një hap shumë i nevojshëm. Në kuadër të këtyre masave do të përmendnim sidomos tepër urgjente miratimin e një Kodi të ri Ndërtimi të përshtatur sipas direktivave të Bashkimit Europian (Eurokodi 8). Kritere rigoroze për ndërtimet me synim mbrojtje antisizmike, kritere strikte për përdorimin e materialeve të ndërtimit si dhe shmangien e ndërtimeve në infrastrukturë në zona me risk të lartë. Kështu, do të ishte me dobi të lartë mënjanimi i ndërtimeve në zonat tradicionalisht të përmbytura të luginave të lumenjve, apo ndalimi urgjent i ndërtimit pa kriter, të objekteve pranë zonave industriale, pranë zonave të depozitimit të mbetjeve, etj.

• Krijimi i infrastrukturës ligjore dhe rregullatore për shitjen e produkteve të

katastrofave. Në kuadër të projektit rajonal për sigurimin nga katastrofat, duke qenë se synimi është të ofrohen produkte të mbrojtjes nga katastrofat me kosto të ulët, është detyrë e autoritetit rregullator të hartojë sa më shpejt këtë infrastrukturë. Mënyra se si do të shiten këto produkte, përdorimi i rrjetit ekzistues të kompanive të sigurimit, apo bashkangjitja e këtyre produkteve atyre ekzistuese të tregtuara nga kompanitë e sigurimit janë disa nga çështjet që duhen përcaktuar.

• Stimulimi i tregut të sigurimeve nëpërmjet një roli më aktiv të AMF. Forcimi i

rolit të këtij tregu në ekonomi është një premisë shumë e mirë për zbutjen e riskut dhe transferimin e tij. Rëndësi të veçantë duhet ti kushtohet sidomos problemit të çmimeve (primeve) të sigurimit, në mënyrë që të jenë jo vetëm të drejtë dhe jodiskriminues, por edhe të jenë të përshtatshëm dhe të mjaftueshëm nga pikëpamja aktuariale për të shmangur vështirësitë dhe mungesën e aftësisë paguese nga ky treg.

• Edukimi i publikut për tregun e sigurimeve në përgjithësi dhe sidomos për

ndërgjegjësimin mbi riskun e katastrofave natyrore në veçanti. Veçanërisht një vëmendje e veçantë duhet ti kushtohet në këtë pikë bizneseve, sidomos atyre të vogla e të mesme, por edhe fermerëve të vetëpunësuar. Rritja e penetrimit të sigurimeve në këtë kategori do të ndikonte menjëherë në zbutjen e riskut si dhe në rritjen e mundësive për financimin e riskut të katastrofave. Kjo kërkon natyrisht një strategji komunikimi dhe publiciteti të menduar mire, si dhe organizimin e trajnimeve informuese për një kategori të gjerë të bizneseve lidhur me riskun nga ngjarjet katastrofike.

• Sigurimi i detyrueshëm i infrastrukturës dhe i pronave publike nga risqet me

origjinë natyrore. Nëse vetë qeveria detyron të gjithë dikasteret, entet dhe agjensitë publike të sigurojnë pronat e tyre, si dhe sidomos infrastrukturën bazë, kjo mund ti shërbejë edhe rritjes së tregut të sigurimeve, por edhe ndërgjegjësimit më të madh të publikut. Hapi i parë do të ishte bërja e detyrueshme e sigurimit të



infrastrukturës strategjike, si dhe e objekteve që shërbejnë për ofrimin e disa shërbimeve bazë (spitale, shkolla, energji, ujësjellës, etj). Më pas mund të vazhdohet me sigurimin detyrueshëm e të gjitha pronave publike si dhe atyre private me natyrë strategjike kombëtare.

• Hartimi i një programi financimi të riskut të katastrofave dhe studimi i fizibilitetit

për emetimin e instrumentave derivativë për transferimin e riskut të katastrofave. Synimi duhet të jetë të krijohet një diversitet burimesh financimi, si dhe të reduktohet në maksimum hendeku i financimit. Vlerësojmë se sidomos përparësi duhet t’u jepet atyre instrumentave të transferimit të riskut që e kalojnë një pjesë të tij jashtë ekonomisë shqiptare, në tregjet ndërkombëtare të kapitalit, si mënyrë më efektive e transferimit të riskut.

5.3 Mundësi kërkimi në të ardhmen Autori i këtij punimi është i ndërgjegjshëm që ky është vetëm një hap i parë në kërkimin në këtë fushë, sidomos përsa i përket aplikimit në Shqipëri. Një sërë mundësish ekzistojnë në të ardhmen për të vazhduar kërkimet në çështje që lidhen me ato që janë diskutuar në këtë punim disertacioni, apo me probleme që nuk janë përfshirë në këtë punim ose janë prekur tangencialisht. Së pari, kërkimi mund të thellohet në ato pjesë që mund të përmirësohen me disponimin e të dhënave shtesë, më të besueshme ose më të kalibruara. Një nga elementët bazë në modelet e ndërtuara në këtë punim është ai mbi një vulnerabilitet të njëjtë për të gjitha asetet e ndodhura në një zonë të caktuar, qoftë ndaj riskut të tërmeteve, qoftë ndaj riskut të përmbytjeve. Është e qartë që ky është thjesht një përafrim. Një përqasje nga poshtë-lart mund të jetë një bazë e mirë për përmirësimin e rezultateve të modelit në të ardhmen. Kështu vlerësimi i detajuar i vulnerabilitetit në rang aseti (objekt infrastrukture, ndërtesë, etj) e më pas në rang qelizash bazë hapësinore (lagje, fshat/komunë, bashki/qytet, rreth, qark) mund të japë rezultate më të mira duke ulur ndjeshëm marzhin e gabimit të modeleve të paraqitur. Sigurisht kjo është një punë kërkimore që i tejkalon kufinjtë e një punimi disertacioni, pasi është ka natyrë krejtësisht aplikative, por mund të jetë një burim për kërkime në të ardhmen. Gjithashtu një përqasje e tillë kërkon të dhëna bazë mbi vlerësimin e riskut që mund të vijnë vetëm nga institucione të specializuara (institute shkencore ose kompani të specializuara në modelimin fizik të risqeve natyrore). Në njohuritë e autorit të këtij punimi, një proces i tillë ka filluar në Shqipëri nga kompania e njohur AIR Worldwide për krijimin e hartave të risqeve natyrore në Shqipëri, në kuadër të implementimit të projektit për ofrimin e sigurimit nga katastrofat nga kompania Europa RE. Së dyti, me zhvillimin e mëtejshëm të tregut të sigurimeve dhe me përmirësimin e bazës së të dhënave që ekziston për këtë treg në Shqipëri, si dhe me futjen në lojë të programit rajonal për mbrojtjen nga katastrofat (SEEC-CRIF nëpërmjet kompanisë Europa RE), ekziston mundësia për të analizuar më mirë impaktin që mund të ketë tregu i sigurimeve në transferimin e riskut të katastrofave. Përcaktimi i çmimeve të produkteve të sigurimit



të lidhura me katastrofat duke përdorur parime aktuariale dhe teorike të modelimit të riskut të katastrofave mund të jetë një fokus në të ardhmen për kërkimet e autorit. Së treti, në këtë punim është trajtuar vetëm vulnerabiliteti fiskal ndaj katastrofave, nëpërmjet llogaritjes së disa treguesve bazë. Është e qartë, e shpjeguar edhe në këtë punim, që pasojat e katastrofave në ekonomi janë shumë më të gjera se ndikimi në parametrat fiskalë e buxhetorë. Vulnerabiliteti ekonomik ndaj katastrofave për Shqipërinë mund të jetë një fushë e mirë kërkimi në të ardhmen për autorin apo studiues të tjerë. Ky lloj studimi kërkon integrimin e modeleve të vlerësimit të riskut të katastrofave me modele të avancuara makroekonometrike, si dhe me modele aktuariale të çmimeve dhe mbulimit nga tregu i sigurimeve. Përcaktimi i ndikimit të katastrofave natyrore në variablat kryesorë makroekonomikë do të ishte qëllimi i një kërkimi të tillë në të ardhmen. Së katërti, modelimi dinamik i disa komponentëve të pasojave të katastrofës do të jepte rezultate më të sakta se përqasja aktuale, e cila mbart disa variabla statikë, të tillë si inflacioni i kërkesës apo humbja nga ndërprerja e aktivitetit (fitimi i munguar). Në modelet e ndërtuara, vlera e këtyre variablave është supozuar fikse, ndërkohë që në rastin e inflacionit të kërkesës ka një lidhje direkte midis saj dhe ashpërsisë së katastrofës, dhe në rast të humbjes nga ndërprerja ka një lidhje midis kohës së fillimit të operacioneve post-katastrofë dhe këtij elementi. Të gjithë këto çështje mund të jenë objekt kërkimi në të ardhmen, me synim përmirësimin e bazës teorike dhe aplikative në vlerësimin dhe manaxhimin e riskut të katastrofave natyrore në Shqipëri.

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë I

SHTOJCA 1 – TË DHËNA DHE LLOGARITJE TË PËRDORURA NË MODELIN AGREGAT TË VLERËSIMIT TË DËMEVE NGA TËRMETET DHE PËRMBYTJET Inventari i ndërtesave sipas qarqeve në vite

Qarku Para 1960 1980 1990 2000 2005 2011

Nuk dihen Total

Berat 2,633 9,871 15,657 22,976 25,365 27,380 9,108 36,488 Dibër 3,570 9,826 14,721 18,331 19,377 20,480 9,044 29,524 Durrës 2,791 7,140 11,321 26,131 34,576 40,781 15,271 56,052 Elbasan 4,902 15,068 24,008 37,512 43,303 48,975 15,154 64,129 Fier 3,385 12,893 22,263 38,800 46,228 52,496 22,948 75,444 Gjirokastër 3,183 7,615 9,984 12,361 13,338 14,335 11,702 26,037 Korçë 5,456 14,749 21,255 28,286 31,236 34,331 18,241 52,572 Kukës 1,198 3,923 6,059 7,588 8,238 8,969 7,496 16,465 Lezhë 2,412 5,918 8,814 14,380 17,518 20,569 9,584 30,153 Shkodër 4,060 10,728 15,648 24,157 28,394 32,404 16,229 48,633 Tiranë 6,066 14,153 22,357 56,616 72,791 85,215 25,068 110,283 Vlorë 4,539 10,806 15,546 24,969 28,879 32,155 20,332 52,487 Inventari i ndërtesave sipas llojit të ndërtimit dhe qarqeve

Qarku Parafabrikat Tullë, gurë Dru Tjetër Berat 9.55% 81.18% 1.23% 8.04%

Dibër 4.72% 63.66% 1.52% 30.10%

Durrës 7.70% 83.92% 2.46% 5.92%

Elbasan 22.12% 74.76% 0.42% 2.70%

Fier 2.73% 87.43% 1.64% 8.20%

Gjirokastër 4.26% 93.57% 0.52% 1.66%

Korçë 2.15% 96.05% 0.34% 1.46%

Kukës 2.18% 95.47% 1.70% 0.65%

Lezhë 7.71% 84.79% 5.83% 1.67%

Shkoder 3.81% 88.84% 1.34% 6.02%

Tiranë 13.97% 72.49% 1.32% 12.22%

Vlorë 7.57% 83.25% 1.00% 8.17%

Mesatare 7.37% 83.79% 1.61% 7.23%

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë II

Sipërfaqja mesatare

Qarku Sip mesatare

banese Ndertesa Banesa Koefiçienti Sip mesatare

ndertese Berat 47.30 36,488 53,152 1.46 68.90 Dibër 51.13 29,524 39,551 1.34 68.50 Durrës 60.37 56,052 102,443 1.83 110.33 Elbasan 54.85 64,129 91,591 1.43 78.33 Fier 52.10 75,444 108,868 1.44 75.19 Gjirokastër 54.81 26,037 36,953 1.42 77.79 Korçë 51.61 52,572 80,718 1.54 79.24 Kukës 53.92 16,465 22,934 1.39 75.10 Lezhë 61.02 30,153 45,144 1.50 91.36 Shkoder 58.04 48,633 70,069 1.44 83.62 Tiranë 62.13 110,283 261,903 2.37 147.55 Vlorë 56.55 52,487 94,917 1.81 102.26 Mesatare vendi 56.80 598,267 1,008,243 1.69 88.18

Kosto e ndërtimit dhe numri i bizneseve sipas qarqeve

Qarku Kosto Ndërtimi m2 Numri ndërmarrjeve % ndaj totalit

Berat 29,997 4,488 4.21% Dibër 30,681 2,049 1.92% Durrës 30,041 12,829 12.05% Elbasan 29,657 7,482 7.03% Fier 29,971 9,833 9.23% Gjirokastër 30,681 2,949 2.77% Korçë 30,263 6,725 6.31% Kukës 30,846 971 0.91% Lezhë 30,519 3,030 2.84% Shkoder 30,508 6,437 6.04% Tiranë 30,239 40,656 38.17% Vlorë 30,479 9,054 8.50% Mesatare vendi 30,323 106,503 100.00%

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë III

Vulnerabiliteti nga tërmetet SKENARI 1

Qarku PK 50 vjet PK 100 vjet PK 200 vjet PK 475 vjet

Dëmtuar Shkatërruar Dëmtuar Shkatërruar Dëmtuar Shkatërruar Dëmtuar Shkatërruar

Berat 3.46% 0.32% 6.29% 1.15% 11.96% 4.89% 13.90% 10.81%

Dibër 10.65% 2.53% 15.60% 8.10% 18.18% 19.48% 22.19% 26.05%

Durrës 6.15% 0.38% 16.91% 2.95% 30.51% 13.73% 31.96% 23.27%

Elbasan 7.95% 1.05% 17.40% 3.12% 30.22% 10.49% 35.47% 20.27%

Fier 8.95% 0.67% 20.86% 3.53% 37.13% 14.85% 39.19% 27.63%

Gjirokastër 8.58% 1.16% 14.63% 3.23% 26.80% 10.88% 29.61% 21.63%

Korçë 9.83% 1.00% 17.27% 3.06% 32.19% 11.18% 36.87% 23.91%

Kukës 6.12% 0.50% 11.49% 1.66% 19.55% 5.50% 23.12% 10.90%

Lezhë 3.45% 0.12% 5.83% 0.45% 12.15% 1.92% 19.32% 5.16%

Shkodër 6.42% 0.45% 12.00% 1.59% 25.28% 6.86% 31.50% 16.45%

Tiranë 4.53% 0.17% 10.77% 1.06% 24.07% 6.10% 30.48% 15.38%

Vlorë 6.05% 0.64% 10.09% 1.79% 20.16% 4.92% 26.25% 13.40%




Berat 3.52% 0.32% 6.40% 1.17% 12.17% 4.98% 14.14% 11.00%

Dibër 10.61% 2.53% 15.55% 8.08% 18.12% 19.42% 22.12% 25.97%

Durrës 6.57% 0.41% 18.07% 3.15% 32.59% 14.67% 34.13% 24.85%

Elbasan 8.17% 1.08% 17.90% 3.21% 31.09% 10.79% 36.49% 20.85%

Fier 9.20% 0.69% 21.46% 3.63% 38.19% 15.27% 40.30% 28.41%

Gjirokastër 8.72% 1.18% 14.86% 3.28% 27.23% 11.05% 30.08% 21.97%

Korçë 9.92% 1.01% 17.43% 3.09% 32.49% 11.28% 37.21% 24.13%

Kukës 6.15% 0.51% 11.55% 1.67% 19.65% 5.53% 23.24% 10.95%

Lezhë 3.59% 0.12% 6.08% 0.47% 12.68% 2.00% 20.15% 5.39%

Shkodër 6.55% 0.46% 12.24% 1.62% 25.79% 6.99% 32.14% 16.78%

Tiranë 4.81% 0.18% 11.42% 1.13% 25.53% 6.47% 32.32% 16.32%

Vlorë 6.40% 0.67% 10.67% 1.89% 21.31% 5.20% 27.75% 14.17%




Berat 3.61% 0.33% 6.57% 1.20% 12.48% 5.11% 14.51% 11.28%

Dibër 10.56% 2.51% 15.47% 8.04% 18.03% 19.32% 22.01% 25.84%

Durrës 7.20% 0.44% 19.80% 3.45% 35.71% 16.07% 37.40% 27.23%

Elbasan 8.52% 1.13% 18.65% 3.35% 32.39% 11.25% 38.02% 21.72%

Fier 9.58% 0.72% 22.34% 3.78% 39.77% 15.90% 41.97% 29.59%

Gjirokastër 8.92% 1.21% 15.20% 3.36% 27.86% 11.31% 30.78% 22.48%

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë IV

Korçë 10.06% 1.02% 17.66% 3.13% 32.93% 11.44% 37.72% 24.46%

Kukës 6.20% 0.51% 11.64% 1.68% 19.81% 5.57% 23.43% 11.04%

Lezhë 3.82% 0.13% 6.46% 0.50% 13.46% 2.13% 21.40% 5.72%

Shkodër 6.75% 0.47% 12.60% 1.67% 26.56% 7.20% 33.09% 17.28%

Tiranë 5.22% 0.20% 12.40% 1.22% 27.71% 7.02% 35.09% 17.71%

Vlorë 6.92% 0.73% 11.53% 2.04% 23.04% 5.62% 30.00% 15.31%




Berat 3.67% 0.33% 6.68% 1.22% 12.69% 5.19% 14.75% 11.47%

Dibër 10.53% 2.50% 15.42% 8.01% 17.97% 19.26% 21.93% 25.75%

Durrës 7.62% 0.47% 20.95% 3.65% 37.79% 17.01% 39.58% 28.81%

Elbasan 8.75% 1.16% 19.16% 3.44% 33.26% 11.55% 39.04% 22.31%

Fier 9.84% 0.74% 22.94% 3.88% 40.82% 16.32% 43.08% 30.37%

Gjirokastër 9.05% 1.22% 15.43% 3.41% 28.28% 11.48% 31.24% 22.82%

Korçë 10.15% 1.03% 17.82% 3.16% 33.23% 11.54% 38.05% 24.68%

Kukës 6.24% 0.51% 11.70% 1.69% 19.91% 5.60% 23.55% 11.10%

Lezhë 3.97% 0.13% 6.71% 0.52% 13.99% 2.21% 22.23% 5.94%

Shkodër 6.88% 0.48% 12.85% 1.70% 27.07% 7.34% 33.73% 17.61%

Tiranë 5.49% 0.21% 13.05% 1.29% 29.17% 7.39% 36.94% 18.64%

Vlorë 7.26% 0.76% 12.11% 2.14% 24.19% 5.90% 31.50% 16.08%




Berat 3.77% 0.34% 6.84% 1.25% 13.01% 5.32% 15.12% 11.76%

Dibër 10.47% 2.49% 15.34% 7.97% 17.88% 19.16% 21.82% 25.63%

Durrës 8.25% 0.51% 22.68% 3.95% 40.91% 18.41% 42.84% 31.19%

Elbasan 9.09% 1.20% 19.91% 3.57% 34.56% 12.00% 40.57% 23.18%

Fier 10.22% 0.77% 23.82% 4.03% 42.40% 16.95% 44.75% 31.55%

Gjirokastër 9.26% 1.25% 15.78% 3.48% 28.92% 11.74% 31.94% 23.33%

Korçë 10.28% 1.04% 18.06% 3.20% 33.67% 11.69% 38.56% 25.01%

Kukës 6.28% 0.52% 11.80% 1.70% 20.07% 5.64% 23.74% 11.19%

Lezhë 4.19% 0.14% 7.08% 0.55% 14.77% 2.33% 23.48% 6.28%

Shkodër 7.07% 0.49% 13.21% 1.75% 27.83% 7.55% 34.68% 18.11%

Tiranë 5.90% 0.23% 14.03% 1.38% 31.36% 7.95% 39.70% 20.04%

Vlorë 7.78% 0.82% 12.98% 2.30% 25.92% 6.33% 33.75% 17.23%

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë V

Dëmet nga tërmetet

SKENARI 1

Qarku DT= Dëmet totale Periudha e kthimit

50 vjet 100 vjet 200 vjet 475 vjet Berat 1,658,482,053 3,588,093,692 9,524,780,770 16,183,241,861

Dibër 5,480,223,491 11,490,978,816 21,310,339,690 27,807,971,874

Durrës 7,180,707,894 24,711,962,378 66,621,779,893 93,040,326,559

Elbasan 8,371,462,706 19,984,275,961 44,849,240,141 68,579,664,918

Fier 9,422,938,052 26,469,629,943 66,739,122,389 97,852,438,907

Gjirokastër 3,571,079,565 7,085,797,889 16,940,502,053 26,375,054,740

Korçë 7,813,085,407 15,905,934,610 38,813,725,511 63,028,998,581

Kukës 1,390,378,817 2,956,959,215 6,335,966,570 9,637,282,566

Lezhë 1,641,304,267 3,061,992,652 7,465,183,180 14,211,379,984

Shkodër 4,793,151,506 10,190,716,360 27,242,759,809 46,955,706,351

Tiranë 14,560,172,866 39,633,021,631 117,543,187,363 208,321,109,792

Vlorë 6,663,508,657 12,716,437,180 28,385,431,497 52,433,103,813

SKENARI 2



Dibër 5,473,991,031 11,479,045,813 21,290,022,223 27,781,717,952

Durrës 7,322,628,406 25,143,688,472 67,585,243,849 94,244,330,130

Elbasan 8,445,974,657 20,155,077,995 45,192,625,259 69,056,239,880

Fier 9,506,727,939 26,684,595,470 67,207,255,823 98,465,972,812

Gjirokastër 3,591,206,564 7,124,154,122 17,026,828,226 26,501,476,323

Korçë 7,836,375,152 15,950,010,870 38,909,192,337 63,165,288,596

Kukës 1,393,186,252 2,962,683,995 6,347,417,656 9,653,636,325

Lezhë 1,667,764,768 3,109,584,253 7,575,155,395 14,409,489,868

Shkodër 4,826,033,789 10,256,612,316 27,402,476,026 47,201,786,616

Tiranë 14,673,846,357 39,865,692,630 117,848,753,885 208,266,835,198

Vlorë 6,782,492,327 12,932,875,667 28,851,303,899 53,213,638,741

SKENARI 3



Dibër 5,446,930,651 11,422,299,768 21,184,776,144 27,644,380,525

Durrës 8,023,267,466 27,549,470,835 74,051,892,045 103,261,756,016

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë VI

Elbasan 8,799,982,904 20,999,866,682 47,086,848,569 71,950,693,090

Fier 9,900,392,916 27,789,580,352 69,990,247,297 102,543,359,390

Gjirokastër 3,674,745,820 7,289,877,403 17,422,909,190 27,117,958,157

Korçë 7,943,533,130 16,168,118,206 39,441,253,434 64,029,038,028

Kukës 1,404,228,611 2,986,166,154 6,397,727,127 9,730,150,801

Lezhë 1,771,199,985 3,302,441,500 8,044,968,560 15,303,170,286

Shkodër 4,969,459,583 10,561,430,482 28,216,855,299 48,604,585,276

Tiranë 15,930,146,319 43,278,790,118 127,938,363,754 226,097,580,509

Vlorë 7,332,666,271 13,981,948,909 31,191,628,796 57,530,157,816

SKENARI 4



Dibër 5,428,890,398 11,384,469,071 21,114,612,092 27,552,822,240

Durrës 8,490,360,174 29,153,325,744 78,362,990,842 109,273,373,273

Elbasan 9,035,988,403 21,563,059,140 48,349,664,108 73,880,328,563

Fier 10,162,836,234 28,526,236,941 71,845,574,946 105,261,617,108

Gjirokastër 3,730,438,657 7,400,359,590 17,686,963,166 27,528,946,046

Korçë 8,014,971,782 16,313,523,097 39,795,960,832 64,604,870,982

Kukës 1,411,590,183 3,001,820,926 6,431,266,775 9,781,160,452

Lezhë 1,840,156,796 3,431,012,999 8,358,177,336 15,898,957,231

Shkodër 5,065,076,779 10,764,642,592 28,759,774,813 49,539,784,382

Tiranë 16,767,679,627 45,554,188,443 134,664,770,334 237,984,744,050

Vlorë 7,699,448,900 14,681,331,071 32,751,845,394 60,407,837,200

SKENARI 5



Dibër 5,401,830,018 11,327,723,026 21,009,366,013 27,415,484,813

Durrës 9,190,999,234 31,559,108,108 84,829,639,037 118,290,799,158

Elbasan 9,389,996,650 22,407,847,826 50,243,887,418 76,774,781,773

Fier 10,556,501,210 29,631,221,823 74,628,566,420 109,339,003,686

Gjirokastër 3,813,977,913 7,566,082,871 18,083,044,131 28,145,427,881

Korçë 8,122,129,759 16,531,630,433 40,328,021,930 65,468,620,414

Kukës 1,422,632,542 3,025,303,084 6,481,576,246 9,857,674,929

Lezhë 1,943,592,013 3,623,870,246 8,827,990,501 16,792,637,649

Shkodër 5,208,502,574 11,069,460,758 29,574,154,086 50,942,583,042

Tiranë 18,023,979,589 48,967,285,930 144,754,380,203 255,815,489,361

Vlorë 8,249,622,844 15,730,404,313 35,092,170,292 64,724,356,275

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë VII

Sipërfaqja e riskuar nga përmbytjet

Lumi Qarku Sipërfaqja e riskuar për tu përmbytur

(ha) Buna Shkodër, Lezhë 8,500

Drini Shkodër, Lezhë 12,000

Mati Lezhë, Durrës 8,000

Ishmi Lezhë, Durrës 5,000

Erzeni Durrës, Tiranë 4,500

Semani Berat, Fier 30,000

Shkumbini Elbasan, Tiranë, Fier 10,000

Vjosa Fier, Vlorë 22,000

Totali 100,000 Vulnerabiliteti nga përmbytjet

Lumi Qarku Rrethi Nr Fshatra

Ndertesa Sip Ndertimi

Popullsia Sip mesatare ndertese

Buna Lezhë Lezhë 16 1,808 117,920 9,584 65.22

Buna Shkodër Shkodër 36 13,948 1,741,700 119,249 124.87

Drini Lezhë Lezhë 35 7,227 503,420 39,044 69.66

Drini Shkodër Shkodër 43 16,506 1,930,420 132,912 116.95

Erzeni Durrës Durrës 6 1,736 175,300 12,083 100.98

Erzeni Tiranë Tiranë 5 2,026 199,320 13,706 98.38

Ishmi Durrës Durrës 4 1,413 149,200 10,623 105.59

Ishmi Durrës Krujë 13 4,233 358,640 26,287 84.72

Ishmi Lezhë Kurbin 7 2,461 179,480 12,743 72.93

Mati Durrës Krujë 8 2,207 159,320 12,581 72.19

Mati Lezhë Kurbin 7 2,461 179,480 12,743 72.93

Mati Lezhë Lezhë 13 2,844 199,020 16,204 69.98

Semani Berat Berat 10 996 74,040 4,942 74.34

Semani Berat Kuçovë 3 961 64,540 4,814 67.16

Semani Fier Fier 37 7,830 562,900 41,704 71.89

Semani Fier Lushnjë 40 5,729 446,060 32,369 77.86

Shkumbini Elbasan Peqin 2 294 22,620 1,433 76.94

Shkumbini Tiranë Kavajë 4 1,550 97,880 8,105 63.15

Shkumbini Fier Lushnjë 24 4,755 392,920 28,514 82.63

Vjosa Fier Fier 19 3,076 225,600 15,528 73.34

Vjosa Vlorë Vlorë 8 1,496 120,380 9,301 80.47

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë VIII

Dëmet nga përmbytjet

Qarku SB – MURL-0.5

SB – MURL-1 SB – MURL-1.5

SB – ICPR-0.5 SB – ICPR-1 SB – ICPR-1.5 SB –

HYDROTEC-0.5

SB – HYDROTEC-

1

SB – HYDROTEC-1.5

Berat 594,070,371 635,640,741 677,211,112 614,855,556 718,781,482 864,277,779 1,346,156,655 1,674,900,006 1,927,153,651

Durrës 1,309,027,795 1,562,109,974 1,815,192,153 1,435,568,885 2,068,274,331 2,954,061,956 5,887,760,984 7,889,164,439 9,424,895,325

Elbasan 91,708,340 98,416,679 105,125,019 95,062,509 111,833,359 135,312,547 213,074,837 266,125,171 306,832,124

Fier 6,754,162,466 7,241,936,043 7,729,709,620 6,998,049,254 8,217,483,197 9,924,690,716 15,578,904,995 19,436,275,465 22,396,139,930

Lezhë 2,294,426,272 2,654,343,615 3,014,260,958 2,474,384,943 3,374,178,301 4,633,889,001 8,806,008,764 11,652,277,190 13,836,295,768

Shkodër 2,714,038,019 3,834,326,039 4,954,614,058 3,274,182,029 6,074,902,078 9,995,910,146 22,982,157,897 31,841,526,525 38,639,559,170

Tiranë 520,665,792 610,536,130 700,406,468 565,600,961 790,276,805 1,104,822,987 2,146,589,436 2,857,294,573 3,402,637,805

Vlorë 867,801,270 904,491,429 941,181,589 886,146,350 977,871,748 1,106,287,305 1,531,595,340 1,821,745,408 2,044,385,386

Totali 15,145,900,325 17,541,800,650 19,937,700,975 16,343,850,488 22,333,601,300 30,719,252,438 58,492,248,907 77,439,308,777 91,977,899,159

Qarku S+10 – MURL-

0.5 S+10 –

MURL-1 S+10 –

MURL-1.5 S+10 – ICPR-

0.5 S+10 – ICPR-

1 S+10 – ICPR-

1.5

S+10 – HYDROTEC-

0.5

S+10 – HYDROTEC-

1

S+10 – HYDROTEC-1.5

Berat 649,320,371 690,890,741 732,461,112 670,105,556 774,031,482 919,527,779 1,401,406,655 1,730,150,006 1,982,403,651

Durrës 1,414,622,357 1,667,704,536 1,920,786,714 1,541,163,446 2,173,868,893 3,059,656,518 5,993,355,545 7,994,759,001 9,530,489,886

Elbasan 100,208,340 106,916,679 113,625,019 103,562,509 120,333,359 143,812,547 221,574,837 274,625,171 315,332,124

Fier 7,380,801,355 7,868,574,932 8,356,348,508 7,624,688,143 8,844,122,085 10,551,329,605 16,205,543,883 20,062,914,354 23,022,778,819

Lezhë 2,487,877,164 2,847,794,507 3,207,711,850 2,667,835,836 3,567,629,193 4,827,339,894 8,999,459,657 11,845,728,083 14,029,746,661

Shkodër 2,873,413,019 3,993,701,039 5,113,989,058 3,433,557,029 6,234,277,078 10,155,285,146 23,141,532,897 32,000,901,525 38,798,934,170

Tiranë 563,745,338 653,615,675 743,486,013 608,680,507 833,356,351 1,147,902,533 2,189,668,981 2,900,374,118 3,445,717,351

Vlorë 950,912,381 987,602,541 1,024,292,700 969,257,461 1,060,982,859 1,189,398,416 1,614,706,451 1,904,856,519 2,127,496,497

Totali 16,420,900,325 18,816,800,650 21,212,700,975 17,618,850,488 23,608,601,300 31,994,252,438 59,767,248,907 78,714,308,777 93,252,899,159

Qarku S+30 – MURL-

0.5 S+30 –

MURL-1 S+30 –

MURL-1.5 S+30 – ICPR-

0.5 S+30 – ICPR-

1 S+30 – ICPR-

1.5

S+30 – HYDROTEC-

0.5

S+30 – HYDROTEC-

1

S+30 – HYDROTEC-1.5

Berat 759,820,371 801,390,741 842,961,112 780,605,556 884,531,482 1,030,027,779 1,511,906,655 1,840,650,006 2,092,903,651

Durrës 1,625,811,481 1,878,893,659 2,131,975,838 1,752,352,570 2,385,058,016 3,270,845,642 6,204,544,669 8,205,948,124 9,741,679,010

Elbasan 117,208,340 123,916,679 130,625,019 120,562,509 137,333,359 160,812,547 238,574,837 291,625,171 332,332,124

Fier 8,634,079,132 9,121,852,709 9,609,626,286 8,877,965,921 10,097,399,863 11,804,607,382 17,458,821,661 21,316,192,132 24,276,056,597

Lezhë 2,874,778,950 3,234,696,293 3,594,613,636 3,054,737,622 3,954,530,979 5,214,241,680 9,386,361,443 12,232,629,868 14,416,648,447

Shkodër 3,192,163,019 4,312,451,039 5,432,739,058 3,752,307,029 6,553,027,078 10,474,035,146 23,460,282,897 32,319,651,525 39,117,684,170

Tiranë 649,904,429 739,774,766 829,645,104 694,839,597 919,515,442 1,234,061,624 2,275,828,072 2,986,533,209 3,531,876,442

Vlorë 1,117,134,604 1,153,824,763 1,190,514,922 1,135,479,683 1,227,205,081 1,355,620,638 1,780,928,673 2,071,078,741 2,293,718,719

Totali 18,970,900,325 21,366,800,650 23,762,700,975 20,168,850,488 26,158,601,300 34,544,252,438 62,317,248,907 81,264,308,777 95,802,899,159

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë IX

SHTOJCA 2 – TË DHËNA DHE LLOGARITJE TË PËRDORURA NË TREGUESIT E VULNERABILITETIT FISKAL Llogaritja e humbjes maksimale nga tërmetet

Sigurim apo

financim privat

Infrastruktura Inflacioni

i kerkeses

Koeficienti i

rregullimit

Humbja maksimale

Qarku Periudha e kthimit

50 vjet 100 vjet 200 vjet 475 vjet

Berat 0.0184 0.0615 1.2 1.2517 1,816,860,083 3,892,570,597 10,182,153,724 17,095,814,592

Dibër 0.0124 0.0702 1.2 1.2694 5,574,711,510 11,566,828,635 21,255,779,032 27,708,939,709

Durrës 0.0395 0.1544 1.2 1.3378 9,849,926,043 33,403,599,856 88,305,927,704 122,089,131,678

Elbasan 0.0174 0.1103 1.2 1.3115 9,907,477,021 23,538,229,062 52,188,154,937 79,028,100,075

Fier 0.0155 0.1062 1.2 1.3089 11,129,837,755 30,936,286,610 76,813,256,020 111,451,755,539

Gjirokastër 0.0220 0.0639 1.2 1.2503 3,898,462,050 7,695,242,496 18,260,962,011 28,228,081,707

Korçë 0.0282 0.1562 1.2 1.3536 8,876,783,200 17,921,341,376 43,188,105,365 69,289,855,342

Kukës 0.0123 0.0855 1.2 1.2878 1,508,290,348 3,190,010,665 6,776,573,184 10,230,817,781

Lezhë 0.0375 0.0591 1.2 1.2259 1,963,106,713 3,643,032,962 8,815,793,429 16,660,055,723

Shkodër 0.0384 0.1109 1.2 1.2870 5,446,682,021 11,495,782,107 30,385,915,397 51,759,261,600

Tiranë 0.1678 0.1553 1.2 1.1851 16,084,991,538 43,144,564,590 124,756,364,055 216,143,983,948

Vlorë 0.0221 0.1073 1.2 1.3023 8,669,707,233 16,444,051,568 36,542,194,795 66,739,953,587 Llogaritja e humbjes maksimale nga përmbytjet

Qarku Dëmet

agregate Sigurim apo financim privat

Inflacion kërkese

Koeficienti i rregullimit

Humbja maksimale nga përmbytjet PK = 100 vjet

Berat 2,092,903,651 0.0046 1.05 1.0452 2,187,460,875

Durrës 9,741,679,010 0.0099 1.05 1.0396 10,127,665,146

Elbasan 332,332,124 0.0043 1.05 1.0454 347,433,313

Fier 24,276,056,597 0.0039 1.05 1.0459 25,391,034,021

Lezhë 14,416,648,447 0.0094 1.05 1.0401 14,995,408,535

Shkodër 39,117,684,170 0.0096 1.05 1.0399 40,679,158,072

Tiranë 3,531,876,442 0.0419 1.05 1.0060 3,552,937,660

Vlorë 2,293,718,719 0.0055 1.05 1.0442 2,395,120,734

Totali 95,802,899,159 0.0127 1.05 1.0366 99,312,862,710

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë X

Funksioni i vulnerabilitetit nga tërmetet

Magnituda Probabiliteti vjetor Periudhë Kthimi Dëmtuar Shkatërruar

4.50 0.9946 1.3 0.00% 0%

4.60 0.8690 1.6 0.00% 0%

4.70 0.7475 2.0 0.00% 0%

4.80 0.6376 2.4 0.00% 0%

4.90 0.5392 3.0 0.00% 0%

5.00 0.4533 3.6 0.00% 0%

5.10 0.3789 4.4 0.00% 0%

5.20 0.3152 5.4 0.16% 0%

5.30 0.2611 6.7 0.26% 0%

5.40 0.2155 8.2 0.50% 0%

5.50 0.1772 10.1 0.87% 0%

5.60 0.1453 12.4 1.24% 0.10%

5.70 0.1187 15.3 1.62% 0.20%

5.80 0.0967 18.9 2.00% 0.30%

5.90 0.0784 23.4 3.15% 0.41%

6.00 0.0634 29.1 4.33% 0.52%

6.10 0.0510 36.3 5.53% 0.63%

6.20 0.0400 45.5 6.75% 0.74%

6.24 0.0386 50.0 7.26% 0.78%

6.30 0.0324 57.4 8.72% 1.18%

6.40 0.0255 73.0 11.27% 1.87%

6.50 0.0198 93.9 13.93% 2.60%

6.52 0.0174 100.0 14.60% 2.78%

6.60 0.0154 122.5 17.86% 3.16%

6.70 0.0114 163.3 22.84% 5.98%

6.76 0.0103 200.0 25.74% 9.80%

6.80 0.0083 224.4 26.36% 11.04%

6.90 0.0057 323.3 28.31% 14.96%

6.98 0.0043 475.0 30.37% 19.09%

7.00 0.0037 505.6 31.83% 19.42%

7.10 0.0020 938.1 41.52% 24.66%

7.20 0.0006 3122.7 46.23% 29.81%

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XI

Llogaritja e humbjes së pritur vjetore

Mag.

Prob.

vjetor Periudhe Kthimi Demtuar Shkaterruar Dëmet direkte Sigurime K osto indirekte KOSTO

Humbja e pritur

5.20 0.3152 5.4 0.16% 0% 2,559,512,714 127,975,636 486,307,416 2,917,844,494 919,704,584

5.30 0.2611 6.7 0.26% 0% 4,159,208,160 207,960,408 790,249,550 4,741,497,303 1,238,004,946

5.40 0.2155 8.2 0.50% 0% 7,998,477,231 399,923,862 1,519,710,674 9,118,264,044 1,964,985,901

5.50 0.1772 10.1 0.87% 0% 13,917,350,382 695,867,519 2,644,296,573 15,865,779,436 2,811,416,116

5.60 0.1453 12.4 1.24% 0.10% 21,435,918,980 1,071,795,949 4,072,824,606 24,436,947,637 3,550,688,492

5.70 0.1187 15.3 1.62% 0.20% 29,114,457,122 1,455,722,856 5,531,746,853 33,190,481,119 3,939,710,109

5.80 0.0967 18.9 2.00% 0.30% 36,792,995,264 1,839,649,763 6,990,669,100 41,944,014,601 4,055,986,212

5.90 0.0784 23.4 3.15% 0.41% 56,949,157,887 2,847,457,894 10,820,339,998 64,922,039,991 5,089,887,935

6.00 0.0634 29.1 4.33% 0.52% 77,585,229,143 3,879,261,457 14,741,193,537 88,447,161,223 5,607,550,022

6.10 0.0510 36.3 5.53% 0.63% 98,541,239,489 4,927,061,974 18,722,835,503 112,337,013,018 5,729,187,664

6.20 0.0400 45.5 6.75% 0.74% 119,817,188,924 5,990,859,446 22,765,265,896 136,591,595,374 5,463,663,815

6.24 0.0386 50.0 7.26% 0.78% 128,615,513,879 6,430,775,694 24,436,947,637 146,621,685,822 5,659,597,073

6.30 0.0324 57.4 8.72% 1.18% 158,369,849,179 7,918,492,459 30,090,271,344 180,541,628,064 5,849,548,749

6.40 0.0255 73.0 11.27% 1.87% 210,199,981,637 10,509,999,082 39,937,996,511 239,627,979,067 6,110,513,466

6.50 0.0198 93.9 13.93% 2.60% 264,429,657,265 13,221,482,863 50,241,634,880 301,449,809,283 5,968,706,224

6.52 0.0174 100.0 14.60% 2.78% 278,027,068,558 13,901,353,428 52,825,143,026 316,950,858,157 5,514,944,932

6.60 0.0154 122.5 17.86% 3.16% 336,255,982,802 16,812,799,140 63,888,636,732 383,331,820,394 5,903,310,034

6.70 0.0114 163.3 22.84% 5.98% 461,032,227,610 23,051,611,380 87,596,123,246 525,576,739,475 5,991,574,830

6.76 0.0103 200.0 25.74% 9.80% 568,531,761,598 28,426,588,080 108,021,034,704 648,126,208,221 6,675,699,945

6.80 0.0083 224.4 26.36% 11.04% 598,286,096,898 29,914,304,845 113,674,358,411 682,046,150,464 5,660,983,049

6.90 0.0057 323.3 28.31% 14.96% 692,188,219,593 34,609,410,980 131,515,761,723 789,094,570,336 4,497,839,051

6.98 0.0043 475.0 30.37% 19.09% 791,209,367,716 39,560,468,386 150,329,779,866 901,978,679,196 3,878,508,321

7.00 0.0037 505.6 31.83% 19.42% 819,843,916,204 40,992,195,810 155,770,344,079 934,622,064,472 3,458,101,639

7.10 0.0020 938.1 41.52% 24.66% 1,058,678,446,329 52,933,922,316 201,148,904,803 1,206,893,428,815 2,413,786,858

7.20 0.0006 3122.7 46.23% 29.81% 1,216,408,417,330 60,820,420,866 231,117,599,293 1,386,705,595,756 832,023,357

Mesatare 322,037,889,676 16,101,894,484 61,187,199,038 367,123,194,230 4,351,436,933

St Dev 349,920,812,736 17,496,040,637 66,484,954,420 398,909,726,519 1,744,844,978

Inventari i ndërtesave 598,267

Sip

mesatare 88.18

Kosto m2

2012 30,323

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XII

REFERENCAT

• Actuarial Standards Board (1991) – Actuarial standards of practice (ASOP)

• Albala-Bertrand J.M (1993) “Political Economy of large natural disasters with special reference to developing countries”, Oxford Clarendon Press

• Aliaj, Sh. Koçiu, S. Muço B. Sulstratova E. (2010). “Sizmiciteti, sizmotektonika dhe vlerësimi i rrezikut sizmik në Shqipëri”, Akademia e Shkencave të Shqipërisë.

• Aliaj Sh. Adams J. Halchuk S. Sulstarova E. Peçi V. Muço B. (2004) “Probabilistic seismic hazard maps for Albania”, Proceedings of the 13th World Conference on Earthquake Engineering, paper no 2469

• AMF (2012) “Gjeografia e Tregut të Sigurimeve 2011”

• Arrow K & Lind R. (1970) “Uncertainty and the evaluation of public investment decisions”, The American Economic Review 60, 364-378.

• Banks E. (2004) “Alternative Risk Transfer: Integrated risk management through insurance, reinsurance and the capital markets”, Wiley

• Banks E. (2005) “Catastrophic Risk, Analysis and Management”, Wiley

• Bantwal V. & Kunreuther H. (1999) “A cat bond premium puzzle”, Wharton School discussion paper 99-26

• Barrieau P. & Louberge H. (2007) “Hybrid cat bonds” National Centre of Competence in Research, Financial Valuation and Risk Management working paper 427

• Bauer D. & Kramer F. (2008) “Risk and valuation of mortality contingent catastrophe bonds”, discussion paper, Cass Business School, Pension Institute ISSN 1367-580X

• Bazzurro P. (2011) “ Flood and earthquake risk models and their pricing and risk management Applications”, First Regional Europa Re Insurance Conference 12-14 October 2011 Ohrid, FYR of Macedonia

• Benson C. (2003) “Potential approached to the development of indicators for measuring risk from a macroeconomic perspective”. IDB/IDEA Program of indicators for Disaster Risk management National University of Colombia, Manizales.

• Benson C. & Clay E. (2001) “ Developing countries and the economic impacts of catastrophes”, Managing disaster risk in emerging economies, World Bank

• Below R. Wirtz A. Guha-Sapir D. (2009) “Disaster category classification and peril terminology for operational purposes”, working paper, CRED/University of Louvain/Munich Re

• Bernstein P. (1996) “Against the gods – the remarkable story of risk”, Wiley

• Brent R. (1998) “Cost-benefit analysis for developing countries”, Cheltenham, Edward Elgar

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XIII

• Briguglio L. & Cordina G. & Farrugia N. & Vella S. (2008) “Economic vulnerability and resilience concepts and measurements”, UNY research paper 2008-55

• Bruggeman V. (2007) “Capital Markets instruments for catastrophe risk financing”, American Risk and Insurance Association 2007 Annual Meeting

• Briys E. & De Varenne F. (2001) “ Insurance – from underwriting to derivatives”, John Wiley and Sons Ltd

• Bubeck P. Kreibich H. (2011) “Natural hazards: direct costs and losses due to the disruption of production processes”, GFZ, final report

• Bundo Sh. & Koçi N. & Shalari Z. (2002) “Pasiguria dhe sigurimet”, Eurorilindja

• Bundo Sh. & Lito G. (2013) “Teoria dhe praktika e sigurimeve”, cikël leksionesh

• Calvi G.M. Pinho R. Magenes G. Bommer J.J. Restrepo-Vélez L.F. Crowley H. “Development of seismic vulnerability assessment methodologies over the past 30 years”, ISET Journal of Earthquake Technology, Paper No. 472, Vol. 43, No. 3, September 2006, pp. 75-104

• Cannon T. (2003) “Vulnerability analysis, livelihoods and disaster components and variables of vulnerability: Modeling and analysis for disaster risk management”, IBD/IDEA Program of Indicators for Risk Management

• Cardona O. Hurtado J. Duque G. Moreno A Chardon A. Velasquez L & Prieto S. (2004a) “Disaster risk and risk management benchmarking: A methodology based on indicators at National level”. IDB/IDEA Program of indicators for Disaster Risk management National University of Colombia, Manizales.

• Cardona O. (2007) “Indicators of disaster risk and risk management – Summary Report”. IDB/IDEA Program of indicators for Disaster Risk management.

• Cardona O. (2007) “Indicators of disaster risk and risk management – Main technical report”. IDB/IDEA Program of indicators for Disaster Risk management.

• Cardona O. (2007, March 23-24). “A system of indicators for disaster risk management in the Americas”. Globalization, diversity and inequality in Latin America: The challenges, opportunities and dangers (p. 53-72). University of Pittsburgh.

• Cardona O. & Ordaz M. & Marulanda M. & Barbat A. (2009) “Using the disaster deficit index in the evaluation of impact of future earthquakes.” Intersections, Volume 6 Nr 2, 2009 ISSN 1582-3024.

• Cardona O. & Carreno G. (2011) “Updating the indicators for disaster risk and risk management for the Americas.” Journal of integrated disaster risk management Nr 1(1) DOI: 10.5595/idrim.2011.0014.

• Clark K. (1986) “A formal approach to catastrophe risk assessment and management”, Proceeding of the Casualty Actuary Society Volume LXXIII (140)

• Clarke D. & Mahul O. (2011) “Disaster risk financing and contigent credit – a dynamic analysis”, World Bank, Policy research working paper 5693

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XIV

• Cox S. & Pedersen H.W (2001) “ Catastrophe risk bonds”, North American Actuarial Journal, Nr 4 Volume 4. pp 56-82

• Coval J. & Jurek J. & Stafford E. (2007) “Economic Catastrophe Bonds”, Harvard Business School working paper

• Croson D. & Kunreuther H. (1999) “Customizing reinsurance and cat bonds for natural hazard risks”, Wharton School discussion paper 99-34

• Croson D. & Richter A. (2003) “Sovereign cat bonds and infrastructure project financing”, Risk Analysis, Vol.23, Nr.3, 2003

• Cummins D. & Lewis Ch. & Philips R. (1998) “Pricing Excess of Loss Reinsurance contracts against catastrophic loss”, Wharton discussion paper 98-09

• Cummins D. & Doherty N. & Lo A. (1999b) “Can insurers pay for the big one? Measuring the capacity of an insurance market to respond to catastrophic losses”, Wharton discussion paper 98-11

• Cummins D. & Mahul O. (2009) “Catastrophe risk financing in developing countries”, IBRD/World Bank publishing

• Cutler & Zeckhauser (1999) “Reinsurance for catastrophes and cataclysms”,The financing of catastrophic risk, University of Chicago press

• De Felice M. & Moriconi F. (2002) “A course on finance and insurance – volume 1”, Istituto Italiano delli Attuari

• De Felice M. & Moriconi F. (2002) “A course on finance and insurance – volume 2”, Istituto Italiano delli Attuari

• Diers D. (2009) “Stochastic modelling of catastrophe risks in internal models” German Risk and Insurance review

• Dong W. & Grossi P. (2005) “Insurance Portfolio Management”, Catastrophe modeling: a new approach to managing risk, Springer

• Doherty N. & Smetters K. (2002) “Moral hazard in reinsurance markets” NBER working paper 9050

• Embrechts P. (1996) “Actuarial versus financial pricing of insurance”, Wharton discussion paper 96-17

• Enz R. (2000) “The S-Curve relation between per-capita income and insurance penetration”, The Geneva Papers on Risk and Insurance Vol. 25 No. 3 (July 2000) pp. 396-406

• EU Eurocode 8 “Seismic Design of Buildings” (1998)

• Evans J. (2005) “Simple practical estimation of sub-portfolio catastrophe loss exceedanc curves with limited information”, Casualty Actuary Society Forun, Spring 2005

• Freeman P. (2001) “Hedging natural catastrophe risk in developing countries”, The Geneva papers on risk and insurance, Volume 26, nr.3, (July 2001), pp373-385

• Froot K. (1999) “The financing of catastrophic risk”, University of Chicago press

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XV

• Froot K. (1999) “The evolving market for catastrophic event risk”, working paper 7287, National Bureau of Economic Research

• Froot K. (1999) “The market for catatrophic risk – a clinical examination”, working paper 7286, National Bureau of Economic Research

• Froot K. & O’Connell P. (1997) “On the pricing of intermediate risks – theory and application to catastrophe reinsurance”, Wharton working paper 97-24

• French C. (2013) “The Aftermath of Catastrophes: Valuing Business Interruption FLOODSite (2007) “Evaluating flood damages: guidance and recommendations on principles and methods”, report, co-funded by European Commision

• Galasso C & Gomez I. & Gupta A. & Shen-Tu B. (2013) “Probabilistic seismic hazard assessment for Albania, Serbia and Macedonia”, Flood and Earthquake Risk Assessment for Albania, Serbia and Macedonia in support of the Europa Reinsurance Facility Ltd.

• Galeotti M. & Gurtler M. & Rehan Ch (2009) “ Accuracy of pricing models for CAT bonds – an empirical analysis”, SSRN working paper series

• GAO (2002) “Catastrophe insurance risks – The role of risk linked securities and the factors affecting their use”, United States General Accounting Office

• Gehrke E. (2011) “Can micro insurance cover natural risks”, discussion paper, German Development Institute

• Ghesquiere & Mahul ( 2007) “Sovereing natural disaster insurance for developing countries” World Bank, Policy research working paper 4345

• Ghesquiere & Mahul ( 2010) “Financial Protection of the State against Natural Disasters” World Bank, Policy research working paper 5429

• Grace M. & Klein R. & Kleindorfer P. & Murray M. (2001) “Catastrophe insurance, supply, demand and regulation”, research paper Wharton project on Catastrophe Risk Management

• Grossi P. Kunreuther H. (2005) “Catastrophe modeling: a new approach to managing risk”, Springer

• Guha-Sapir D, Vos F, Below R, & Ponserre S. “Annual Disaster Statistical Review 2011: The Numbers and Trends”. Brussels: CRED; 2012

• Guha-Sapir D, Below R, & Houyis P.. “Annual Disaster Statistical Review 2012: The Numbers and Trends”. Brussels: CRED; 2013

• Gurenko E. (2004) “Catastrophe Insurance Programs in Emerging Countries: Field Experience” OECD Conference on catastrophic risks and insurance

• Gurenko E. (2009) “An Overview of Disaster Risk Financing Instruments in the World Bank Operations” World Bank discussion paper

• Guri R. & Gjoni E. & Dervishi A. (2012) “Bazat në sigurime”, Albpaper

• GUY CARPENTER (2011) “Managing catastrophe model uncertainty”

• Hanson J. (2007) “Catastrophe, social collapse and human extinction”, working paper

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XVI

• INSTAT (2012), Censusi i Popullsisë dhe Banesave 2011

• Jaffe D. & Russell Th. (1996) “Catastrophe insurance, capital markets and uninsurable risks”, Wharton working paper 96-12

• Jaffe D. & Russell Th. (1999) “Financial markets and financial intermediaries – the case of catastrophe insurance”, NBER Insurance Conference 1999

• Jaffe D. & Kunreuther H. & Kerjan E. (2008) “Long-term insurance for addressing catastrophic risk”, Wharton working paper 2008-06-05

• Jain V. & Guin J. (2009) “Modeling Business Interruption Losses for Insurance Portfolios”, Proceedings of the 11th Americas Conference on wind engineering, Puerto Rico

• Jametti M. & Ungern-Sternberg Th. (2009) “Risk selection in natural disasters insurance”, working paper, IEB

• Kerjan E. & Zelenko I. & Cardenas V. & Turgel D. (2011), “Catastrophe Financing for Governments: Learning from the 2009-2012 MultiCat Program in Mexico”, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 9, OECD Publishing

• Kerjan E. & Kunreuther H. (2009) “Managing catastrophes through insurance – challenges and opportunities for reducing future risks”, Wharton working paper 2009-11-30

• Kerjan E. & Hochrainer-Stigler S. & Kunreuther H. & Linneroth-Bayer J. & Mechler R. & Muir-Wood R. & Ranger N. & Vaziri P. & Young M. (2012) “Catastropher risk models for evaluating disaster risk reduction investments in developing countries”, Wharton working paper 2012-07

• Këshilli i Qarkut Shkodër (2010) “Raport veprimtaria e Këshillit të Qarkut Shkodër për vitin 2010”

• KPMG (2011) “Accounting considerations related to natural disasters” , Reporting update

• Klein R. & Kleindorfer P. (1999) “The supply of catastrophic insurance under regulatory constraints”, Wharton working paper 99-25

• Kleindorfer P. & Kunreuther H. (1999) “Challenges facing the insurance industry in managing catastrophic risks”, The financing of catastrophic risk, National Bureau of Economic Research

• Kousky C. (2010) “Managing the risk of natural catastrophes – the role and functioning of state insurance programs”, DFP discussion paper 10-30

• Kunreuther H. (1996) “Mitigating disaster losses through insurance”, Journal of risk and uncertainty 12 (2/3), pp 171-187

• Kunreuther H. & Kerjan E. (2009) “Managing catastrophes through insurance: challenges and opportunities for reducing future risks”, working paper, Risk Management and Decision Procceses Center, The Wharton School, University of Pennsylvania

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XVII

• Kundak S. (2004) “ Economic loss estimation for earthquake hazard in Istanbul”, 44th European Congress of the European Regional Science Association Regions and Fiscal Federalism 25-29 August 2004, Porto, Portugal

• Lakdawalla D. & Zanjani G. (2006) “ Catastrophe bonds, reinsurance and the optimal collateralization of risk-transfer”, NBER working paper 12742

• Lane M. & Mahul O. (2008) “Catastrophe risk pricing, an empirical analysis”, World Bank working paper

• Ligji nr. 8756 (2001) “Për emergjencat civile”

• Linnerooth-Bayer J & Mechler R. (2009) “Insurance against losses from natural disasters in developing countries”, working paper nr 85, DESA

• Lito G. (2011) “Catastrophe risk management”, QSHR – Konferenca III Ndërkombëtare, Proceedings, pp 236-250

• Lito G. (2011) “Natural disasters financing in developing countries”, Konferenca IV Nderkombetare e FEUT "Economic and social problems & challenges" Tirane, proceedings, Volume 1 pp 309-316

• Lito G. (2012) “Catastrophe risk modeling - the case of Albania”, Konferenca V Nderkombetare e FEUT "Economic and social problems & challenges" Tirane,

• Lito G. (2013) “Një model agregat vlerësimi i riskut të katastrofave natyrore në Shqipëri.” Revista Shqiptare Social-Ekonomike, Nr 1 (74) pp. 211-220.

• Lito G. (2013) “Katastrofat dhe industria e sigurimeve – problematika në tregjet ballkanike”. Revista Shqiptare Social-Ekonomike, Nr 2 (75) pp. 75-82.

• Lito G. (2013) “Measurement of fiscal vulnerability from natural disasters – the case of Albania”, Konferenca V QSHR "Risk and its assessment in the regional economies ", 11-12.10.2013, Oher, FYROM , proceedings pp 69-81

• Lito G. (2013) “Measurement of fiscal vulnerability from natural disasters – the case of Albania”, International Journal of Economics, Finance and Management Sciences,. Volume 1, Nr 6. ISSN: 2326-9561 (online)

• Louberge H. & Këllezi E. & Gilli M. (1998) “Using catastrophe linked securities to diversify insurance risk: A financial analysis of cat bonds” , discussion paper

• McGuire B. (2002) “The Global Catastrophes – a very short introduction”, Oxford University press

• Mahul O. & Gurenko E. (2006) “The Macro Financing of Natural Hazards in Developing Countries”, World Bank, Policy research working paper 4075

• Masure P. (2003) “Variables and indicators of vulnerability and disaster risk for land-use and urban or territorial planning”, IBD/IDEA Program of Indicators for Risk Management

• Mechler R. (2003) Natural Disaster Risk Management and Financing Disaster Losses in Developing Countries, Phd thesis

• Melnikov A. (2003) “Risk analysis in finance and insurance”, Chapman & Hall CRC Publishing

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XVIII

• Messner F. & Mayer V. (2005) “Flood damage, vulnerability and risk perception – challenges for flood damage research”, UFZ, discussion papers

• Merz B. Kreibich H. Lall U. “Multi-variate flood damage assessment: a tree-based data-mining approach”, Published by Copernicus Publications on behalf of the European Geosciences Union

• Ministria e Financave (2003-2012) “Buletini Fiskal”

• Murlidharan T.L. Shah H.C (2001) “Catastrophes and macroeconomic risk factors, an empirical study”, Proceedings if First Annual IIASA-DPRi Meeting on Integrated Disaster Risk Management: Reducing Socio-Economic Vulnerability

• Munich Re (2002) “Annual Review of Natural Disasters”, Munich Re

• Munich Re (2006) “The 1906 earthquake and Hurricane Katrina, similarities and differences – implications for the insurance industry”

• Nell M. & Richter A. (2002) “Improving risk allocation through cat bonds”, Working papers on risk and insurance, Hamburg University, November 2002, Nr 10

• Neuhold C. (2010) “Revised flood risk assessment: Quantifying epistemic uncertainty emerging from different sources and processes”, University of Natural Resources and Life Sciences, Wien, phd thesis

• Neumayer E. Plumper Th. Barthel F. (2012) “The political economy of natural disaster damage”, working paper, LSE

• Niehaus G. (2002) “The allocation of catastrophe risk”, Journal of Banking and Finance 26, pp 582-596 Elsevier,

• Nikolli P. Halili A. Dhimitri J. (2009) “GIS role in emergency management in Albania” working paper

• OECD (2009) “Catastrophe linked securities and capital markets”, 2nd Conference of the OECD International Network on Financial Management on Large-Scale Catastrophes, Bangkok-Thailand, 24-25 September 2009

• Olsen, A. & Porter, K. (2011). ”What we know about demand surge: brief summary.” Natural Hazards Review, 12(2), 62–71.

• Petrovski J. & Milutinovic Z. (1995) “Disaster preparedness plan for organization of activities of the Red Cross of the Republic of Macedonia”, Report IZIIS 95-83, Skopje

• Pindyck R. & Wang N. (2009) “The economic and policy consequences of catastrophes” NBER working paper 15373

• Pinkowski J. (2008) “Disaster management handbook”, CRC press

• Pojani N., (2003) “Inxhinieria sizmike”, Toena

• Pollner D. (2001) “Catastrophe risk management – using alternative risk financing and insurance pooling mechanisms”, World Bank, Policy research working paper 2560

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XIX

• Pompian M. (2006) “Behavioral Finance and Wealth Management – How to Build Optimal Portfolios That Account for Investor Biases”, Financial Markets and Portfolio Management, 2007, vol. 21, issue 4, pages 491-492

• Powers M. (2012) “Acts of God and Man – Ruminations of Risk and Insurance”, Columbia Business School publishing

• Qendra Rajonale e Mjedisit Shkodër (2011) “Plani i veprimit për parandalimin e fatkeqësive natyrore – Komunat e zonës së ulët të qarkut Shkodër”

• Rejda G. (2008) “Principles of risk management and insurance”, 10th Edition, Pearson Education

• Riha J. & Marcikova M. (2009) “Classification and estimation of flood losses”, International Symposium on Water Management and Hydraulic Engineering, Ohrid/Macedonia, 1-5 September 2009, Paper: A29

• Selenica A. & Bogdani M. (1996) “Catastrophic floods and their risk in rivers of Albania”, Destructive Water: Water-caused natural disasters, their abatement and control, Conference proceedings, IAHS n.239, 1997

• Shah H. & Rosenbaum D. (1996) “Earthquake risks shake mortgage industry”, Secondary mortgage markets: A Freddie Mac quarterly, 13(2)

• Smith K. (1996) “Environmental Hazards. Assessing risk and reducing disaster”, Routledge

• Swiss Re, (2011), “Natural Catastrophes and Man Made Disasters”

• Teugels J. & Sundt B. (2004) “Encyclopedia of actuarial science”, Wiley

• Thieken A. Apel H. Kreibich H. Aronica G. (2007) “ Comparison of different approaches for flood damage and risk assessment” Proceedings, Perception of uncertainty in water management by stakeholders and researchers Prague, 14 -16 May 2007 NeWaterProject

• Thieken A. Ackermann V. Elmer F., Kreibich H. Kuhlmann B. Kunert U. Maiwald H, Merz B Müller M. Piroth K. Schwarz J. Schwarze R. Seifert I. & Seifert J. (2008) “Methods for the evaluation of direct and indirect flood losses”, 4th International Symposium on Flood Defence: Managing Flood Risk, Reliability and Vulnerability Toronto, Ontario, Canada, May 6-8, 2008

• UN (2004) United Nations International Strategy for Disaster Reduction, United Nations

• UNISDR (2012) “Building resilience to disasters in the Western Balkans and Turkey”, United Nations

• UNDP (2003) “ Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri”

• UNDP (2004) “Visions of Risk – A review of international indicators of disaster risk and its management” International Strategy for Disaster Reduction

• UNDP (2011) “Disaster Risk Reduction Capacity Assessment for Albania”

• Vaughan E. & Vaughan T. (2008) “ Fundamentals of risk and insurance”, 10th Edition, Wiley

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XX

• VKM nr. 466 (2010) “Për miratimin e vlerës së kompensimit të dëmeve të shkaktuara në kulturat bujqësore nga reshjet e shiut dhe përmbytjet e muajit prill, si dhe rivlerësimin pjesor të dëmeve për periudhën janar–mars 2010, në qarkun e Shkodrës”

• VKM nr 529 (2010) “Për miratimin e vlerës së kompensimit të dëmeve në kulturat bujqësore të fermerëve të qarkut të Korçës nga përmbytjet e shkaktuara për shkak të reshjeve të shiut dhe dëmtimit të argjinaturës së lumit Devoll, gjatë muajve shkurt-mars 2010”

• VKM nr 10 (2011) “Për ngritjen e grupeve të punës për evidentimin dhe vlerësimin e dëmeve të shkaktuara nga reshjet e shiut e përmbytjet në qarqet Shkodër, Lezhë dhe Durrës”

• VKM nr. 329 (2012) “Për kriteret dhe procedurat e dhënies së ndihmës shtetërore financiare për mbulimin e dëmeve të shkaktuara nga fatkeqësi natyrore ose fatkeqësi të tjera të shkaktuara nga veprimtaria njerëzore”

• Von Neumman J. & Morgenstern O. (1947) “Theory of games and economic behaviour”, Princeton University press

• WMO (2007) “Conducting flood loss assessments – A tool for integrated flood management”

• Woo G. (1999) “The mathemathics of natural catastrophes”, Imperial College Press

• Woo G. (2002) “Natural catastrophe probable maximum loss”, British Actuarial Journal, Volume 8. Part V

• World Bank (2000) “Managing disaster risk in emerging economies”, World Bank publications

• World Bank (2005) “Natural disaster hotspots, a global risk analysis”, World Bank publications

• World Bank (2008) “South Eastern Europe Disaster Risk Mitigation and Adaptation Initiative”, ISDR, World Bank publications

• World Bank (2010) “World Development Review”, World Bank publications

• World Bank – GFDRR (2010) “Weathering the storm – options for disaster risk financing in Vietnam”, World Bank publishing

• World Bank (2011) “Innovation in disaster risk financing for developing countries – public and private contributions”, World Bank publications

• World Meteorological Organization (2007) “Conducting flood loss assesments – a tool for integrated flood management”, material for practitioners

• Wuthrich M. & Merz M. (2013) “Financial Modeling, Actuarial Valuation and Solvency in Insurance”, Springer Publishing

• Zanjani G. (2002) “Pricing and capital allocation in catastrophe insurance”, Journal of Financial Economics 65(2002) p. 283-305

Gerdi LITO – Manaxhimi i Riskut të Katastrofave, rasti i Shqipërisë XXI

Faqe Interneti të konsultuara dhe nga janë marrë të dhëna:

• www.air-worldwide.com • www.amf.gov.al • www.emdat.be • www.eqecat.com • www.europa-re.eberlesystems.ch/ • www.fema.gov • www.guycarp.com • www.imf.org • www.instat.gov.al • www.minfin.gov.al • www.munichre.com • www.rms.com • www.swissre.com • www.worldbank.org • www.xprimm.com

Programe kompjuterike të përdorura:

• Ms-EXCEL • MATLAB

DISERTACION MANAXHIMI I RISKUT TË...

Documents

Transcript of DISERTACION MANAXHIMI I RISKUT TË...