ASPEKTE TË TRANZICIONIT POLITIK NË SHQIPËRI · 2019-12-03 · tranzicioni shqiptar, ky kapitull...

i

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISËDEPARTAMENTI I HISTORISË

DISERTACION

ASPEKTE TË TRANZICIONIT POLITIK NË SHQIPËRI

Specialiteti: Histori

Kandidati Udhëheqës shkencorMsc. Adelina NEXHIPI Prof.asoc.dr. Eva TAFILI (Hyskaj)

Tiranë 2018

ii



Disertacion i paraqitur ngaAdelina Nexhipi

Në kërkim të gradës shkencoreDOKTOR



Udhëheqës shkencor Prof. asoc. Dr. Eva Tafili (Hyskaj)

Mbrohet më dt........./......../..2018

1 …………………...............................................................................Kryetar 2………………………........................................................................Anëtar (oponent) 3………………………........................................................................Anëtar (oponent) 4………………………........................................................................Anëtar 5…………….....................................................................................Anëtar

Tiranë 2018

ii



Disertacion i paraqitur ngaAdelina Nexhipi

Në kërkim të gradës shkencoreDOKTOR



Udhëheqës shkencor Prof. asoc. Dr. Eva Tafili (Hyskaj)

Mbrohet më dt........./......../..2018

1 …………………...............................................................................Kryetar 2………………………........................................................................Anëtar (oponent) 3………………………........................................................................Anëtar (oponent) 4………………………........................................................................Anëtar 5…………….....................................................................................Anëtar

Tiranë 2018

iii

PASQYRA E LËNDËS

LISTA E TABELAVE DHE GRAFIKEVE…………………………….…..ivLISTA E SHKURTIMEVE……………………………………………….......vPARATHENIE………………………………………………………………..viiHYRJE………………………………………………………………………...xiii

KAPITULLI I - TRANZICIONI POLITIK, KONCEPTE, DEFINICIONE DHE TIPARET E TIJ NË SHQIPËRI

1.1 Përkufizime teorike të tranzicionit................................................................11.2 Qasje teorike ndaj lëvizjeve popullore dhe reformave shtetërore gjatë vitit

1990.............................................................................................................111.3 Tipare të tranzicionit politik shqiptar...........................................................19

KAPITULLI II –SHTETI I SË DREJTËS NË TRANZICIONIN POLITIK.RASTI SHQIPTAR DHE KUSHTETUTA

2.1 Institucionet politike dhe dispozitat kryesore mbi to...................................432.2 Skenarët e ’94-s – referendumi....................................................................562.3 Miratimi i kushtetutës – fillimet e shtetit të së drejtës.................................87

KAPITULLI III –PROBLEME TË TRANZICIONIT POLITIK NËEKONOMINË SHQIPTARE

3.1 Firmat piramidale dhe aktiviteti i tyre.........................................................993.2 Insitucionet dhe qeveria shqiptare në situatën e krijuar.............................1163.3 Institucionet ndërkombëtare dhe qendrimi i tyre ndaj gjendjes.................136

KAPITULLI IV –BE-JA ALTERNATIVE E DUHUR POLITIKE PËR SHQIPËRINË NË TRANZICION

4.1 Historik i marrëdhënieve Shqipëri – BE....................................................1454.2 Strategjitë e zgjerimit dhe politika shqiptare në tranzicion.......................1634.3 Struktura institucionale të integrimit.........................................................179

PERFUNDIME……………………………………………………………….190SHTOJCE…………………………………………………………………….204BIBLIOGRAFIA……………………………………………………………..226

iv

LISTA E TABELAVE:

Emërtimi faqeTabela 1.1. Indeksi i perceptimit te korrupsionit – Shqipëria.....................................23

Tabela 1.2. Numri mesatar i aplikanteve vitet 2001-2010.........................................33

Tabela 1.3. Votat e fituara nga PD e PS në zgjedhjet parlamentare në Shqipëri........34

Tabela 1.4. Shkalla e punësimit sipas gjinisë..............................................................39

Tabela 1.5. Përfaqësimi i grave në kuvend 1991-2013...............................................40

Tabela 1.6. Përfaqësimi i vajzave/grave në parlamentet e vendeve ballkanike, 2011 ......................................................................................................................................41

Tabela 2.1. Tregues makroekonomik në vitin 1991…………………………………56

Tabela 2.2. Rezultatet e zgjedhjeve lokale 1992…………………………………….59

Tabela 2.3. Krahasim i treguesve ekonomik ndërmjet viteve 1991 dhe 1992............60

Tabela 2.4. Krahasim i kompetencave të presidentit në Dispozitat kushtetuesedhe në projektkushtetutë………………………………….…………………........…..74

Tabela 3.1. Rritja e GDP-së dhe inflacionit 1991 – 1996.........................................103

Tabela 3.2. Treguesit makroekonomik nga viti 1991 – 1996....................................103

Tabela 3.3.Treguesit makroekonomik, viti 1997.......................................................114

Tabela 4.1. Ballkani Përendimor përgjatë procesit të integrimit...............................161

Tabela 4.2. Ndihmat e akorduara Shqipërisë nga programi CARDS, 2000-2006…………………………………………………………………………………...….171

Tabela 4.3. IPA 2007 - 2013 (shprehur në milion €)………………….……………173

Tabela 4.4. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti I……………….………...….176

Tabela 4.5. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti II……..……………….….…176

Tabela 4.6. IPA II 2014 – 2020 (shprehur në milion €)…………..……………178

iv

LISTA E TABELAVE:

Emërtimi faqeTabela 1.1. Indeksi i perceptimit te korrupsionit – Shqipëria.....................................23

Tabela 1.2. Numri mesatar i aplikanteve vitet 2001-2010.........................................33

Tabela 1.3. Votat e fituara nga PD e PS në zgjedhjet parlamentare në Shqipëri........34

Tabela 1.4. Shkalla e punësimit sipas gjinisë..............................................................39

Tabela 1.5. Përfaqësimi i grave në kuvend 1991-2013...............................................40

Tabela 1.6. Përfaqësimi i vajzave/grave në parlamentet e vendeve ballkanike, 2011 ......................................................................................................................................41

Tabela 2.1. Tregues makroekonomik në vitin 1991…………………………………56

Tabela 2.2. Rezultatet e zgjedhjeve lokale 1992…………………………………….59

Tabela 2.3. Krahasim i treguesve ekonomik ndërmjet viteve 1991 dhe 1992............60

Tabela 2.4. Krahasim i kompetencave të presidentit në Dispozitat kushtetuesedhe në projektkushtetutë………………………………….…………………........…..74

Tabela 3.1. Rritja e GDP-së dhe inflacionit 1991 – 1996.........................................103

Tabela 3.2. Treguesit makroekonomik nga viti 1991 – 1996....................................103

Tabela 3.3.Treguesit makroekonomik, viti 1997.......................................................114

Tabela 4.1. Ballkani Përendimor përgjatë procesit të integrimit...............................161

Tabela 4.2. Ndihmat e akorduara Shqipërisë nga programi CARDS, 2000-2006…………………………………………………………………………………...….171

Tabela 4.3. IPA 2007 - 2013 (shprehur në milion €)………………….……………173

Tabela 4.4. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti I……………….………...….176

Tabela 4.5. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti II……..……………….….…176

Tabela 4.6. IPA II 2014 – 2020 (shprehur në milion €)…………..……………178

v

LISTA E SHKURTIMEVE

PD Partia DemokratikePS Partia SocialistePR Partia RepublikanePA Partia AgrarePSD Partia SocialdemokratePAD Partia Aleanca DemokratikeLSI Lëvizja Socialiste për IntegrimPBDNJ Partia Bashkimi per të Drejtat e NjeriutPPSH Partia e Punes se ShqipërisePDD Partia Demokratike e DjathtëPUK Partia e Unitetit KombëtarPLD Partia Lëvizja për DemokraciPBK Partia e Ballit KombëtarOSBE Organizata per Sigurim dhe Bashkepunim EvropianODIHR Zyra për Institucione Demokratike dhe të Drejtat e

NjeriutSHBA Shtetet e Bashkuara të AmerikesFMN Fondi Monetar NderkombetarBE Bashkimi EvropianKE Komisioni EvropianKEE Komuniteti Ekonomik evropianMSA Marreveshja e Stabilizim AsociimitSHIK Sherbimi Informativ KombetarKQZ Komisioni Qendror ZgjedhorKSHC Komisioni i Sherbimit CivilDAP Departamenti i Administrates PublikeOKB Organizata e Kombeve të BashkuaraOECD Organizata Ndërkombëtare e Ndihmës dhe

BashkëpuminitRFGJ Republika Federale GjermaneRPSSH Republika Popullore Socialiste e ShqipërisëAKP Agjensia Kombëtare e PrivatizimitGDP Prodhimi i Brendshëm BrutoINSTAT Instituti i StatistikaveB – H Bosnje – HerzegovinëUN WOMEN United Nations Entity for Gender Equality and the

Empowerment of womanBTI Bertelsmann Stiftung’s Transformation IndexDKK Dispozitat Kryesore KushtetuesePSA Pakti i Stabilizim AsociimitMSA Marrëveshja e Stabilizim AsociimitCARDS Asistenca për Rindërtim, Zhvillim dhe StabilizimIPA Instrumenti i Para AnëtarësimitEQL Evropa Qendrore dhe Lindore

vi

NATO Aleanca Ushtarake e Atlantikut Të VeriutBERZH Banka Botërore për Rindërtim dhe ZhvillimCEFTA Marrëveshja e Re e Tregtisë së Lirë të Evropës

QendroreGJEDNJ Gjykata Evropiane për të Drejtat e NjeriutTAIEX Instrumenti i Asistencës Teknike dhe Shkëmbimit të

InformacionitINTERREG Ndër rajonaleERDF Fondi Evropian për Zhvillim RajonalMIE Ministria e Integrimit EvropianKKNIE Komiteti i Koordinimit Ndërinstitucional për Integrimin

Evropian DEBASKON Departamenti i Bashkërendimit të Strategjive dhe

Koordinimit të Ndihmës së Huaj SPI Sistemi i Planifikimit të IntegruarPID Partia e Idealit DemokratikPRD Partia Republikane e DjathtëIDA Shoqata Ndërkombëtare për Zhvillim

vi

NATO Aleanca Ushtarake e Atlantikut Të VeriutBERZH Banka Botërore për Rindërtim dhe ZhvillimCEFTA Marrëveshja e Re e Tregtisë së Lirë të Evropës

QendroreGJEDNJ Gjykata Evropiane për të Drejtat e NjeriutTAIEX Instrumenti i Asistencës Teknike dhe Shkëmbimit të

InformacionitINTERREG Ndër rajonaleERDF Fondi Evropian për Zhvillim RajonalMIE Ministria e Integrimit EvropianKKNIE Komiteti i Koordinimit Ndërinstitucional për Integrimin

Evropian DEBASKON Departamenti i Bashkërendimit të Strategjive dhe

Koordinimit të Ndihmës së Huaj SPI Sistemi i Planifikimit të IntegruarPID Partia e Idealit DemokratikPRD Partia Republikane e DjathtëIDA Shoqata Ndërkombëtare për Zhvillim

vii

PARATHËNIE

Procesi i tranzicionit të shoqërisë shqiptare drejt demokracisë, ka qënë dhe ështënjë proces kompleks. Kjo për arsye se këtë proces e ka karakterizuar një dinamikëngjarjesh, të cilat kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve. Studimi ynë ka në fokus proceset e tranzicionit demokratik si proces plot zhvillime të vrullshme dhe tërëndësishme për historinë e Shqipërisë. Në kuadrin e kësaj periudhe, e parë nëkëndvështrimin historik, kanë ndodhur ngjarje dhe janë shfaqur dukuri, të cilat kanëndikuar mjaft në jetën e vendit. Për t’i kuptuar këto ngjarje e dukuri duhet një analizë e hollësishme, e cila ka qënë objekt i studimeve historiografike të kësaj periudhe. Nekemi zgjedhur të trajtojmë në mënyrë të thellë dhe të gjerë tre aspekte të rëndësishme të kësaj periudhe, që janë: reforma kushtetuese - procesi i hartimit dhe miratimit tëKushtetutës së Shqipërisë; procesi i integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian si dhe problematikat e tranzicionit ekonomik. Arsyet e zgjedhjes së tyre janë si më poshtë:

Së pari - Integrimi evropian përbën pikën e orientimit të Shqipërisë përgjatë tranzicionit të gjatë social – politik dhe ekonomik.

Së dyti – problemet e tranzicionit ekonomik, duke përfshirë transformimet ekonomike, dukuritë që lidhen me firmat piramidale, kanë ndikuar në zhvillimet politike, ekonomike e sociale të periudhës së tranzicionit.

Së treti – proceset që shoqëruan hartimin e kushtetutës së Republikës sëShqipërisë, duke përfshirë debatin e ashpër politik, vështirësitë dhe pengesat që uhasën. Hartimi i kushtetutës është një proces që në vetvete ka thjesht karakter ligjor e në vende të tjera në tranzicion është kryer brenda një kohe të shkurtër, ndërsa në Shqipëri mori energji të shumta politike, juridike dhe zgjati në kohë. Mënyra si u zhvillua ky proces, na ndihmon të kuptojmë shumë nga natyra dhe dinamika e ngjarjeve në Shqipëri gjatë tranzicionit.

Puna e kësaj teze studimi synon të përshkruajë dhe analizojë nga pikëpamja historike, në këndvështrimin teorik dhe praktik proceset demokratizuese, duke u ndalur te aspekte të rëndësishme të viteve të para të periudhës së tranzicionit.

Organizimi i studimit është bërë në mënyrë të tillë që të plotësohet realizimi iqëllimit të kësaj teze studimi. Punimi fillon me hyrjen, që paraqet tiparet e diktaturës komuniste në Shqipëri. Studimi është organizuar në katër kapituj:

Kapitulli i parë, Tranzicioni politik, koncepte, definicione dhe tiparet e tij në Shqipëri, paraqet tranzicionin në një pamje të përgjithshme teorike dhe historikepërmes analizimit të koncepteve e tipareve të tranzicionit, si periudhë kalimi nga njëqeverisje autoritariste në një sistem demokratik, duke e përqendruar vëmendjensidomos te tranzioni drejt demokracisë në ish vendet komuniste. Tranzicioni i tyre krahasohet me tranzicionet në vendet e Evropës Jugore (Spanjë, Portugali dhe Greqi) dhe Amerikës Latine, të cilat të gjitha së bashku përbëjnë atë që tranzitologët e kanëquajtur “Vala e tretë” e demokratizimit. Duke qënë se objekt i kësaj teze studimi ështëtranzicioni shqiptar, ky kapitull trajton në një analizë më të gjerë ngjarjet politike që

viii

çuan në përmbysjen e diktaturës komuniste në Shqipëri, faktorët, aktorët, rrugët dhe rezultatet e këtij procesi, pa e veçuar atë nga vala e gjerë e përmbysjes së diktaturave në Evropën Qendrore dhe Lindore. Tiparet e tranzicionit shqiptar drejt demokracisë,me sukseset dhe problematikat e veta mbyllin kapitullin e parë.

Kapitulli i dytë, Shteti i së drejtës në tranzicionin politik. Rasti shqiptar dhe kushtetuta, trajton një nga reformat më të rëndësishme të periudhës së tranzicionit, reformën kushtetuese. Procesi nisi që në tetor të vitit 1990 me vendimin e Kuvendit për rishikimin e kushtetutës së vitit 1976 dhe vazhdoi deri në nëntor 1998, kur hyri nëfuqi kushtetuta e Shqipërisë. Trajtohen në mënyrë të detajuar të gjitha hapat nëpër tëcilat kaloi ky proces, fillimisht miratimi i Dispozitave Kryesore Kushtetuese, njëpaketë ligjore kalimtare për fazën e parë të tranzicionit që rregulloi struktutënshtetërore dhe parimet themelore të funksionimit të tij. Me shumë interes ështëveprimtaria e Komisionit parlamentar për hartimin e projektkushtetutës në vitet 1992 - 1994 dhe debati politik që shoqëroi gjithë punën e tij. I kushtohet vëmendje e veçantë debatit kushtetues të vitit 1994 dhe boshtit rreth të cilit ai u zhvillua, mënyrëssë miratimit të kushtetutës. Në të gjithë procesin e hartimit të kushtetutës, një moment shumë i rëndësishëm është referendumi për kushtetutën i vitit 1994, ndaj nisur nga rëndësia që ai paraqet, trajtohet në mënyrë të hollësishme ky moment, duke u përqendruar te procedurat që u ndoqën, debatet që e shoqëruan procesin, qëndrimet politike dhe institucionale. Analizohet gjithashtu fushata elektorale dhe qendrimet e partive politike ndaj kushtetutës dhe përmbajtjes së saj, arsyet e “JO”-së popullore në referendum dhe pasojat e saj. Vitet 1995, 1996 dhe gjysma e parë e vitit 1997 nuk sollën asnjë të re në procesin e hartimit të kushtetutës, por pavarësisht kësaj,evidentohen faktorët që penguan procesin kushtetues gjatë kësaj periudhe. Faza e tretë e hartimit të kushtetutës përshkruhet duke analizuar të gjitha përpjekjet e bëra, rrugët e ndjekura, debatet politike, mbështetjen ligjore, bojkotin opozitar dhe krahasimi me fazat e mëparshme.

Kapitulli i tretë, Probleme të tranzicionit politik në ekonominë shqiptare, trajtonproblematikën e tranzicionit ekonomik shqiptar; fillon me proceset e privatizimit masiv, vazhdon me shqyrtimin e rezultateve të privatizimit , firmat piramidale. dhe me përshkrimin e modeleve të ngjashme. Studimi i fenomentit shqiptar të piramidavefillon me lindjen e kompanive huamarrëse dhe kushtet që nxitën formimin e tyre; përhapjen, hartën e shtrirjes së tyre dhe faktorët që i ndihmuan të zgjerohen. Qendrimi i institucioneve shtetërore dhe institucioneve financiare ndërkombëtare ndaj veprimtarisë së kompanive huamarrëse është një çështje shumë e diskutuar ndaj jemi përpjekur ta trajtojmë duke nisur nga shkurti 1996, kur Kuvendi miratoi Ligjin "Per sistemin bankar ne Republiken e Shqipërise", deri në zgjedhjet e 29 qershorit 1997. Veprimtaria e firmave piramidale solli dëme të mëdha ekonomike, financiare dhe sociale, por edhe më të mëdha qenë pasojat e rënies së firmave piramidale, njënga këto ishte kriza politike dhe anarkia sociale e gjysmës së parë të vitit 1997. Këto ngjarje zënë një vend të rendësishëm në këtë kapitull. Përshkruhet dhe analizohet kriza politike dhe anarkia sociale të gërshetuara me njëra - tjetrën, duke analizuar ndikimet që patën te njëra tjetra. Analiza përfundon në 29 qershor, kur u zhvilluan zgjedhjet reja parlamentare dhe vendi filloi të hyjë në rrugën e zhvillimit normal

Kapitulli i katërt, BE-ja alternativa e duhur politike për Shqipërinë në tranzicion,trajton procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. E nisim shqyrtiminme trajtimin te strategjive të zgjerimit të BE-së pas rënies së diktaturave komuniste nëEvropën Qendrore dhe Lindore dhe dëshirës së këtyre të fundit për t’u bërë pjesë eEvropës së bashkuar. Pjesa më të madhe e kapitullit është përqendruar në historikun

Aspekte të tranzicionit politik në Shqipëri Adelina NEXHIPI

235

230. National Democratic Institute, https://www.ndi.org/231. European Western Balkans, https://europeanwesternbalkans.com232. Organizata për Sigurim dhe Bashkëpunim Evropian, (OSBE)

http://www.osce.org/odihr/elections/albania233. Instituti i Studimeve Bashkëkohore, https://www.ics-al.org234. Instituti i Marrëdhënieve Ndërkombëtare, http://www.aiis-albania.org/235. Qendra e Studimeve Parlamentare, http://www.ascpdp.com236. http://politike.al237. http://shtetiweb.org238. https://archive.org239. http://www.aceproject.org/ero-en/regions/europe/


235



viii

çuan në përmbysjen e diktaturës komuniste në Shqipëri, faktorët, aktorët, rrugët dhe rezultatet e këtij procesi, pa e veçuar atë nga vala e gjerë e përmbysjes së diktaturave në Evropën Qendrore dhe Lindore. Tiparet e tranzicionit shqiptar drejt demokracisë,me sukseset dhe problematikat e veta mbyllin kapitullin e parë.

Kapitulli i dytë, Shteti i së drejtës në tranzicionin politik. Rasti shqiptar dhe kushtetuta, trajton një nga reformat më të rëndësishme të periudhës së tranzicionit, reformën kushtetuese. Procesi nisi që në tetor të vitit 1990 me vendimin e Kuvendit për rishikimin e kushtetutës së vitit 1976 dhe vazhdoi deri në nëntor 1998, kur hyri nëfuqi kushtetuta e Shqipërisë. Trajtohen në mënyrë të detajuar të gjitha hapat nëpër tëcilat kaloi ky proces, fillimisht miratimi i Dispozitave Kryesore Kushtetuese, njëpaketë ligjore kalimtare për fazën e parë të tranzicionit që rregulloi struktutënshtetërore dhe parimet themelore të funksionimit të tij. Me shumë interes ështëveprimtaria e Komisionit parlamentar për hartimin e projektkushtetutës në vitet 1992 - 1994 dhe debati politik që shoqëroi gjithë punën e tij. I kushtohet vëmendje e veçantë debatit kushtetues të vitit 1994 dhe boshtit rreth të cilit ai u zhvillua, mënyrëssë miratimit të kushtetutës. Në të gjithë procesin e hartimit të kushtetutës, një moment shumë i rëndësishëm është referendumi për kushtetutën i vitit 1994, ndaj nisur nga rëndësia që ai paraqet, trajtohet në mënyrë të hollësishme ky moment, duke u përqendruar te procedurat që u ndoqën, debatet që e shoqëruan procesin, qëndrimet politike dhe institucionale. Analizohet gjithashtu fushata elektorale dhe qendrimet e partive politike ndaj kushtetutës dhe përmbajtjes së saj, arsyet e “JO”-së popullore në referendum dhe pasojat e saj. Vitet 1995, 1996 dhe gjysma e parë e vitit 1997 nuk sollën asnjë të re në procesin e hartimit të kushtetutës, por pavarësisht kësaj,evidentohen faktorët që penguan procesin kushtetues gjatë kësaj periudhe. Faza e tretë e hartimit të kushtetutës përshkruhet duke analizuar të gjitha përpjekjet e bëra, rrugët e ndjekura, debatet politike, mbështetjen ligjore, bojkotin opozitar dhe krahasimi me fazat e mëparshme.

Kapitulli i tretë, Probleme të tranzicionit politik në ekonominë shqiptare, trajtonproblematikën e tranzicionit ekonomik shqiptar; fillon me proceset e privatizimit masiv, vazhdon me shqyrtimin e rezultateve të privatizimit , firmat piramidale. dhe me përshkrimin e modeleve të ngjashme. Studimi i fenomentit shqiptar të piramidavefillon me lindjen e kompanive huamarrëse dhe kushtet që nxitën formimin e tyre; përhapjen, hartën e shtrirjes së tyre dhe faktorët që i ndihmuan të zgjerohen. Qendrimi i institucioneve shtetërore dhe institucioneve financiare ndërkombëtare ndaj veprimtarisë së kompanive huamarrëse është një çështje shumë e diskutuar ndaj jemi përpjekur ta trajtojmë duke nisur nga shkurti 1996, kur Kuvendi miratoi Ligjin "Per sistemin bankar ne Republiken e Shqipërise", deri në zgjedhjet e 29 qershorit 1997. Veprimtaria e firmave piramidale solli dëme të mëdha ekonomike, financiare dhe sociale, por edhe më të mëdha qenë pasojat e rënies së firmave piramidale, njënga këto ishte kriza politike dhe anarkia sociale e gjysmës së parë të vitit 1997. Këto ngjarje zënë një vend të rendësishëm në këtë kapitull. Përshkruhet dhe analizohet kriza politike dhe anarkia sociale të gërshetuara me njëra - tjetrën, duke analizuar ndikimet që patën te njëra tjetra. Analiza përfundon në 29 qershor, kur u zhvilluan zgjedhjet reja parlamentare dhe vendi filloi të hyjë në rrugën e zhvillimit normal

Kapitulli i katërt, BE-ja alternativa e duhur politike për Shqipërinë në tranzicion,trajton procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. E nisim shqyrtiminme trajtimin te strategjive të zgjerimit të BE-së pas rënies së diktaturave komuniste nëEvropën Qendrore dhe Lindore dhe dëshirës së këtyre të fundit për t’u bërë pjesë eEvropës së bashkuar. Pjesa më të madhe e kapitullit është përqendruar në historikun

ix

e marrëdhënieve Shqipëri – BE. Historia e marrëshënieve Shqipëri - BE nis që nga viti 1991 me vendosjen e marrëdhënieve diplomatike dhe vazhdon deri në vitin 2014 me marrjen e statusit të shtetit kandidat për Shqipërinë. Rëndësi e veçantë i ështëkushtuar përfshirjes së Shqipërisë në Paktin e Stabilizim Asociimit dhe domethënien që kishte ai në marrëdhëniet e Shqipërisë me BE-në. Rrugës, reformave të ndërmarra dhe vështirësive të hasura, nga hapja e negociatave për nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit deri në hyrjen në fuqi të saj, iu është kushtuar një vëmendje e veçantë, për vetë rëndësinë që ato paraqesin në procesin e integrimit. Trajtohen gjithashtu Partneriteti Evropian për Shqipërinë, Marrëveshja e Përkohshme ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komunitetit Evropian për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar, procesi për liberalizimin dhe heqjen e regjimit të vizave me Vendet Shengen. Periudha e viteve 2009, që nga dorëzimi i kërkesës nga qeveria shqiptare për marrjen e statusit të shtetit kandidat deri në 2014 kur u miratua statusi kandidat analizohet me hollësi. Analiza e kësaj periudhe përfshin shqyrtimin e reformave që u realizuan në Shqipëri në përmbushje të detyrimeve, arritjeve dhe problemeve që u shfaqën. Procesi i integrimit shoqërohet me dhënien e ndihmave dhe akordimin e fondeve nga BE përvendet kandidate dhe kandidatët potencialë për të përmbushur kushtet e përcaktuara për anëtarësim. Mbështetjes financiare të dhënë nga BE në kuadër të programeve PHARE, CARDS dhe IPA i është kushtuar një vëmendje e veçantë. Është vlerësuar e rëndësishme dhe është trajtuar hollësisht edhe struktura institucionale shqiptare që ka drejtuar dhe mbështetur procesin e integrimit si dhe roli dhe funksionet e secilit institucion.

Për realizimin e këtij studimi janë përdorur burime parësore dhe dytësore; dokumenta zyrtare, ligje e Kode, shtypi i kohës, kujtime dhe mendime tëpjesëmarrësve në ngjarjet e analizuara, analiza të specialistëve, institucioneve apo organizmave të ndryshme vendase dhe të huaja, studime të studiuesve vendas dhe tëhuaj.

Një vëmendje të veçantë u kemi kushtuar shqyrtimit të dokumentacionit zyrtar të kësaj periudhe të institucioneve vendase dhe të huaja. Bazë dokumentare shumë tërëndësishme përbën arkiva e parlamentit, ku janë shfrytëzuar; vendime të marra nga parlamenti apo kryesia e tij, veprimtaria e Komisioneve parlamentare dhe në rastin e studimit tonë konkretisht: veprimtaria e Komisionit Kushtetues 1992- 1994 dhe 1997-1998 (veprimtaria e këtij të fundit edhe është botuar nga OSBE në Tiranë, nëpërmbledhjen “Debati Kushtetues”); si dhe veprimtaria e Komisionit parlamentar për hetimin e ngjarjeve të vitit 1997. Parësore për këtë studim ishin diskutimet parlamentare, të cilat na sigurojnë informacion të gjerë për të gjitha çështjet e trajtuara. Drejtoria e Sherbimit të Botimeve Parlamentare, pranë Kuvendit tëShqipërisë ka botuar të gjitha punimet e Kuvendit, në seanca plenare, nga viti 1990 e në vazhdim.

Proçesi i hartimit të kushtetutës së Shqipërisë është asistuar nga Komisioni i Venecias, dhe arkiva e tij ndihmon me dokumenta rreth takimeve midis Komisioneve Kushtetuese shqiptare dhe përfaqësuesve të Komisionit të Venecias si dhe me Opinione zyrtare rreth varianteve të projektkushtetutave që janë propozuar, votuar apo miratuar.

Dokumentat e FMN-së, raportet dhe analizat e saj kanë qënë një ndihmesë emadhe për të trajtuar dhe analizuar proceset e tranzicionin ekonomik, përmes tyre janë siguruar të dhëna të shumta statistikore. Të dhëna statistikore, analiza, raporte


235




235



x

dhe dokumenta në lidhje me zhvillimet ekonomike janë siguruar dhe nga Banka Botërore dhe Banka e Shqipërisë, veçanërisht raportet e saj vjetore.

Arkiva e Komisionit Evropian dhe dokumentacioni i saj kanë qënë një burim informacioni me rëndësi në lidhje me procesin e integrimit të Shqipërisë në BE. Komisioni Evropian në mënyrë të përvitshme, që nga viti 2002 e në vazhdim, harton progres raporte, të cilat vlerësojnë ecurinë e reformave dhe përmbushjen e detyrimeve nga Shqipëria përgjatë procesit të integrimit. Për çdo vit Komisioni Evropian harton Strategjinë e vet të zgjerimit, Kuadrin financiar indikativ dhe Raportin për implementimin e ndihmës financiare të cilat plotësojnë kuadrin e tëdhënave për ecurinë e procesit të integrimit. Më specifike janë Opinionet që harton Komisioni Evropian për vendet kandidate dhe kandidate potenciale për punën e bërëpër përmbushjen e prioriteteve e vendosura prej tij. Nëpërmjet kësaj arkive janësiguruar edhe marrëveshjet e nënshkruara mes Shqipërisë dhe BE-së.

Arkiva e Kryeministrisë ndihmoi në sigurimin e strategjive afatmesme dhe planeve kombëtare të veprimtarisësë qeverisë, si: Strategjia kombëtare për zhvillim dhe integrim, Plani kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit, Plani Kombëtar për Zhvillim dhe Integrim, të cilat plotësojnë kuadrin e informacionit përprocesin e integrimit dhe politikat reformuese të zbatuara në vend.

Shtypi i kohës ka qënë një burim i rëndësishëm informacioni, duke përfshirë gazetat: Zëri i Popullit, organ zyrtar i Partisë së Punës dhe më pas Partisë Socialiste, nga viti 1990 deri në dhjetor 1998, Rilindja Demokratike, organ zyrtar i PartisëDemokratike, nga viti 1991 deri në dhjetor 1998 dhe Koha Jonë, gazetë e pavarur, nga viti 1994 – 1997. Zëri i Popullit dhe Rilindja Demokratike, si organe zyrtare shtypi të 2 partive të mëdha politike, na kanë ndihmuar të kuptojmë mendimet dhe qendrimet e partive kryesore shqiptare për çështje dhe ngjarje të ndodhura gjatëkësaj periudhe. Gazeta Koha Jonë, edhe pse gazetë e pavarur, në vitet e studiuaraështë zëri njërës prej partive opozitare të kohës, Partisë Aleanca Demokratike.

Panorama dhe analiza studimore plotësohet me bazën ligjore që ka shërbyer si mbështetje për fenomenet që janë trajtuar; projektkushtetutat dhe debati politik rreth tyre; Ligji për Bankat në Shqipëri dhe zhvillimi i sektorit bankar, Ligji përtransparencën e firmave piramidale, Ligji për referendumin, ligjet, urdhërat dhe VKM për ndërtimin e institucioneve që drejtuan dhe mbështetën procesin e integrimit, etj.

Në punimin e këtij studimi jemi mbështetur në studimet e autorëve shqiptarë dhe të huaj që kanë trajtuar periudhën e tranzicionit. Një vend të veçantë kanë kujtimet e botuara nga drejtuesit politikë apo pjesëmarrës aktivë në ngjarjet e marra në studim.Disa prej këtyre studimeve janë:

Autobiografia “Jeta ime – Kujtime”, e Ramiz Alisë që, veç të tjerave, pasqyron ndryshimet politike të vitit 1990, që përmbysën diktaturën komuniste dhe transformimet e para të tranzicionit, treguar nga këndvështrimi i drejtuesit më të lartëtë PPSH-së dhe shtetit komunist shqiptar, më pas president i Shqipërisë.

“Përrallat e tranzicionit shqiptar” me autor Shinasi Ramën, një nga studentët e lëvizjes së dhjetorit 1990, themelues i Shoqatës Studentore “Fan Noli” dhe bashkëthemelues i Partisë Demokratike. Autori tregon për ngjarjet e dhjetorit nëkëndvështrimin e studentëve që rrëzuan diktaturën komuniste dhe për vitet e para tëtranzicionit, kur ai ishte aktiv në politikë, por analizon dhe ngjarjet e fundviteve ’90 dhe fillimit të shekullit të ri, në këndvështrimin e një studiuesi që e njeh mirë elitën


235




235



x

dhe dokumenta në lidhje me zhvillimet ekonomike janë siguruar dhe nga Banka Botërore dhe Banka e Shqipërisë, veçanërisht raportet e saj vjetore.

Arkiva e Komisionit Evropian dhe dokumentacioni i saj kanë qënë një burim informacioni me rëndësi në lidhje me procesin e integrimit të Shqipërisë në BE. Komisioni Evropian në mënyrë të përvitshme, që nga viti 2002 e në vazhdim, harton progres raporte, të cilat vlerësojnë ecurinë e reformave dhe përmbushjen e detyrimeve nga Shqipëria përgjatë procesit të integrimit. Për çdo vit Komisioni Evropian harton Strategjinë e vet të zgjerimit, Kuadrin financiar indikativ dhe Raportin për implementimin e ndihmës financiare të cilat plotësojnë kuadrin e tëdhënave për ecurinë e procesit të integrimit. Më specifike janë Opinionet që harton Komisioni Evropian për vendet kandidate dhe kandidate potenciale për punën e bërëpër përmbushjen e prioriteteve e vendosura prej tij. Nëpërmjet kësaj arkive janësiguruar edhe marrëveshjet e nënshkruara mes Shqipërisë dhe BE-së.

Arkiva e Kryeministrisë ndihmoi në sigurimin e strategjive afatmesme dhe planeve kombëtare të veprimtarisësë qeverisë, si: Strategjia kombëtare për zhvillim dhe integrim, Plani kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit, Plani Kombëtar për Zhvillim dhe Integrim, të cilat plotësojnë kuadrin e informacionit përprocesin e integrimit dhe politikat reformuese të zbatuara në vend.

Shtypi i kohës ka qënë një burim i rëndësishëm informacioni, duke përfshirë gazetat: Zëri i Popullit, organ zyrtar i Partisë së Punës dhe më pas Partisë Socialiste, nga viti 1990 deri në dhjetor 1998, Rilindja Demokratike, organ zyrtar i PartisëDemokratike, nga viti 1991 deri në dhjetor 1998 dhe Koha Jonë, gazetë e pavarur, nga viti 1994 – 1997. Zëri i Popullit dhe Rilindja Demokratike, si organe zyrtare shtypi të 2 partive të mëdha politike, na kanë ndihmuar të kuptojmë mendimet dhe qendrimet e partive kryesore shqiptare për çështje dhe ngjarje të ndodhura gjatëkësaj periudhe. Gazeta Koha Jonë, edhe pse gazetë e pavarur, në vitet e studiuaraështë zëri njërës prej partive opozitare të kohës, Partisë Aleanca Demokratike.

Panorama dhe analiza studimore plotësohet me bazën ligjore që ka shërbyer si mbështetje për fenomenet që janë trajtuar; projektkushtetutat dhe debati politik rreth tyre; Ligji për Bankat në Shqipëri dhe zhvillimi i sektorit bankar, Ligji përtransparencën e firmave piramidale, Ligji për referendumin, ligjet, urdhërat dhe VKM për ndërtimin e institucioneve që drejtuan dhe mbështetën procesin e integrimit, etj.

Në punimin e këtij studimi jemi mbështetur në studimet e autorëve shqiptarë dhe të huaj që kanë trajtuar periudhën e tranzicionit. Një vend të veçantë kanë kujtimet e botuara nga drejtuesit politikë apo pjesëmarrës aktivë në ngjarjet e marra në studim.Disa prej këtyre studimeve janë:

Autobiografia “Jeta ime – Kujtime”, e Ramiz Alisë që, veç të tjerave, pasqyron ndryshimet politike të vitit 1990, që përmbysën diktaturën komuniste dhe transformimet e para të tranzicionit, treguar nga këndvështrimi i drejtuesit më të lartëtë PPSH-së dhe shtetit komunist shqiptar, më pas president i Shqipërisë.

“Përrallat e tranzicionit shqiptar” me autor Shinasi Ramën, një nga studentët e lëvizjes së dhjetorit 1990, themelues i Shoqatës Studentore “Fan Noli” dhe bashkëthemelues i Partisë Demokratike. Autori tregon për ngjarjet e dhjetorit nëkëndvështrimin e studentëve që rrëzuan diktaturën komuniste dhe për vitet e para tëtranzicionit, kur ai ishte aktiv në politikë, por analizon dhe ngjarjet e fundviteve ’90 dhe fillimit të shekullit të ri, në këndvështrimin e një studiuesi që e njeh mirë elitën

xi

politike shqiptare dhe prapaskenat e politikës, duke i parë me sy kritik dhe me tone akuzuese karakteristikat e elitës politike shqiptare.

“Dhjetor ’90” i Aleksander Meksit, që përbën një përmbledhje të dokumentave tërëndësishëm si Statutin e pare të PD, anëtarët e pare të saj, kandidatët për deputetë,deputetët në parlament në vitin 1991 dhe 1992 etj; si dhe fjalime të rëndësishme tëmbajtura nga aktorë kryesorë politikë gjatë ngjarjeve të fundvitit 1990.

“Në fillimet e tranzicionit” me autor Ylli Bufin, kryeministër i Qeverisë sëStabilitetit në vitin 1990, ku përfshihen trajtime të lidhura me periudhën 6 mujore tëqeverisë së tij, për reformat, vështirësitë, konfliktet politike dhe rrëzimin e saj.

“Fillimet” dhe “Intuicionet e tranzicionit” me autor Preç Zogaj, ku paraqitenzhvillimet politike që nga krijimi i Partisë Demokratike dhe deri në vitin 1997, duke u përqendruar në ngjarje të rëndësishme të kësaj periudhe.

“Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare 1991 – 1996”, me autor Spartak Ngjela, ku përshkruhen ngjarjet e viteve të para të tranzicionit me syrin e studiuesit dhe dëshmitarit.

“Humnerë ’97” me autor Bashkim Fino, kryeministër i Qeverisë së Pajtimit Kombëtar, ku paraqiten vështirësitë e menaxhimit të vendit gjatë krizës së vitit 1997

“Filozofia e aktualitetit” me autor Servet Pellumbin, ku paraqiten pikëpamjet dhe qendrimet e tij rreth ngjarjeve kryesore të kohës, kryesisht të periudhës pas vitit 1997.

Megjithë subjektivitetin që karakterizon këto pikëpamje dhe përshkrime ato na kanë shërbyer si burim i pasur informacioni për të hedhur dritë mbi ngjarje dhe fakte të periudhës në studim

Studime të të tjera kanë qënë:“Shqipëria në tranzicion” me autor Elez Biberaj, ku paraqitet një përshkrim dhe analizë e hollësishme e zhvillimeve politike, sociale dhe ekonomike në vitet 1990 – 1998. Ky punim është realizuar duke u mbështetur nëdokumenta parësore, në studime shqiptare dhe të huaja dhe në kujtimet e pjesëmarrësve të ngjarjeve të këtyre viteve.

“Shqipëria e re, Nga diktatura në demokraci në Evropë” dhe “Të drejtat e njeriut në Shqipërinë postkomuniste” me autor Fred C. Abrahams analizon në mënyrë kritike ngjarjet e periudhës në studim

Studime të vlefshme, në këndvështrimin tonë, janë edhe “Çështja shqiptare, riformëzimi i Ballkanit” me autor James Pettifer dhe Miranda Vickers si dhe “Shqiptarët” i Miranda Vickers; “Viti ’97” i autorit Mero Baze, ku përshkruhenngjarje te vitit 1997 me përjetime personale, kujtimeve të njerëzve të zakonshëm dhe analiza të qendrimeve dhe veprimeve të aktorëve të tij, “Shqipëria demokraci në deficit” i autorit Albert Gajo, “Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut” i Adrian Civicit, “Tranzicioni politik ne Evropen Qendrore dhe Lindore” i Eva HyskajTafili, etj

Studime të tjera që janë përfshirë në këtë studim janë: “Relations of Albania with the EU” i Gjergji Vurmos, “Post – socialist financial fragility: the case of Albania” iDirk Bezemer, “Albania’s long road into the European Union” i U. Stern, S. Wohlfeld, etj

Burime të tjera informacioni kanë qënë dhe disa kumtesa apo artikuj shkencorë tëstudiuesëve shqiptarë dhe të huaj.


235




235



xii

Gjatë punës vëmendja është përqendruar në tri faza të realizimit të studimit: faza e parë ka të bëjë me hulumtimin dhe grumbullimin e literaturës historiografike, materialit arkivor, burimeve,faza e dytë ka të bëjë me përpunimin, analizimin dhe shfrytëzimin e fakteve historike, literaturës profesionale, materialit arkivor dhe burimeve dokumentare; faza e tretë, është fokusuar kryesisht në përpilimin e draftit përfundimtar të temës së doktoraturës, duke paraqitur rezultatet konkrete të arritura gjatë punës hulumtuese dhe studimore.

Gjithashtu në studim jemi përpjekur të sjellim pikëpamjen tonë në lidhje me aspektet kryesore të kuadrit teorik të lidhura me praktikën e tranzicionit shqiptar dhe më konkretisht me sjelljen e aktorëve kryesorë të tij, me dinamikat e shoqërisë shqiptare, të elitës politike dhe faktorit ndërkombëtar që kanë mbikqyrur dhe mbështetur proceset demokratike në Shqipëri.

Studimi bën një analizë të gjerë të dukurive dhe problematikave kryesore të tranzicionit shqiptar drejt demokracisë dhe shkaqet e pasojat e tyre. Më tej janë trajtur në mënyrë krahasuese proceset, politikat, reformat dhe arritjet e Shqipërisë me ngjarje dhe dukuri të ngjashme në vendet e tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore dhe të Ballkanit. Ngjarjet e kësaj periudhe janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën,dhe studimi i tyre nuk mund të realizohet i shkëputur nga konteksti historik.

Ky studim ka trajtuar, në të njëjtën kohë pritshmëritë e shqiptarëve nga njëra anë dhe realitetin politik, social dhe ekonomik nga ana tjetër. Ky trajtim vjen si një përqasje tjetër midis modelit demokratik që ofron bota përendimore, me kulturë demokratike disa shekullore, dhe modelit shqiptar, me mungesë të traditësdemokratike dhe trashëgimi totalitare. Mbështetje për këtë studim ka qënë përpunimi i të dhënave statistikore.

Rezultatet e pritshme të këtij studimi kanë të bëjnë me gjetjet në lidhje me tranzicionin shqiptar drejt demokracisë, si një tranzicion i shumëfishtë; tranzicion politik - nga parti shtet në pluralizëm partiak, tranzicion ekonomik - nga ekonomi e centralizuar në ekonomi të tregut, tranzicion social - nga një shoqëri e mbyllur, e kontrolluar në një shoqëri të lirë, tranzicion i sigurimit kombëtar - nga një vend i izoluar në një vend që punon për integrimin europian.

Studimi ynë është një studim që kontribuon në grupin e studimeve për tranzicionin shqiptar dhe fenomenet / dukuritë që e kanë karakterizuar atë.

Në përfundim dua të falenderoj në mënyrë të veçantë udhëheqësen shkencoreProf. Asoc. Dr. Eva Tafili (Hyskaj), e cila më ka ndihmuar në realizimin e këtij punimi. Me profesionalizëm te lartë dhe durim më ka dhënë mbështetje dhe këshillat e duhura në përfundimin e kësaj pune studimore. Së dyti, falenderoj gjithë profesorët e Departamentit të Historisë në Universitetin e Tiranës për mbështetjen e tyre dhe mundësitë që na kanë ofruar. Së fundi, dua të falenderoj institucionin ku unë punoj,Universitetin “Fan. S. Noli” dhe drejtuesit e tij, të cilët më kanë ndihmuar dhemirëkuptuar gjatë kohës që kam qenë pjesë e procesit të doktoraturës duke më krijuarhapësirat e nevojshme në realizimin e këtij punimi. Një falenderim të veçantë edhe për familjen time për gjithë mbështetjen e dhënë.


235



xii

Gjatë punës vëmendja është përqendruar në tri faza të realizimit të studimit: faza e parë ka të bëjë me hulumtimin dhe grumbullimin e literaturës historiografike, materialit arkivor, burimeve,faza e dytë ka të bëjë me përpunimin, analizimin dhe shfrytëzimin e fakteve historike, literaturës profesionale, materialit arkivor dhe burimeve dokumentare; faza e tretë, është fokusuar kryesisht në përpilimin e draftit përfundimtar të temës së doktoraturës, duke paraqitur rezultatet konkrete të arritura gjatë punës hulumtuese dhe studimore.

Gjithashtu në studim jemi përpjekur të sjellim pikëpamjen tonë në lidhje me aspektet kryesore të kuadrit teorik të lidhura me praktikën e tranzicionit shqiptar dhe më konkretisht me sjelljen e aktorëve kryesorë të tij, me dinamikat e shoqërisë shqiptare, të elitës politike dhe faktorit ndërkombëtar që kanë mbikqyrur dhe mbështetur proceset demokratike në Shqipëri.

Studimi bën një analizë të gjerë të dukurive dhe problematikave kryesore të tranzicionit shqiptar drejt demokracisë dhe shkaqet e pasojat e tyre. Më tej janë trajtur në mënyrë krahasuese proceset, politikat, reformat dhe arritjet e Shqipërisë me ngjarje dhe dukuri të ngjashme në vendet e tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore dhe të Ballkanit. Ngjarjet e kësaj periudhe janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën,dhe studimi i tyre nuk mund të realizohet i shkëputur nga konteksti historik.

Ky studim ka trajtuar, në të njëjtën kohë pritshmëritë e shqiptarëve nga njëra anë dhe realitetin politik, social dhe ekonomik nga ana tjetër. Ky trajtim vjen si një përqasje tjetër midis modelit demokratik që ofron bota përendimore, me kulturë demokratike disa shekullore, dhe modelit shqiptar, me mungesë të traditësdemokratike dhe trashëgimi totalitare. Mbështetje për këtë studim ka qënë përpunimi i të dhënave statistikore.

Rezultatet e pritshme të këtij studimi kanë të bëjnë me gjetjet në lidhje me tranzicionin shqiptar drejt demokracisë, si një tranzicion i shumëfishtë; tranzicion politik - nga parti shtet në pluralizëm partiak, tranzicion ekonomik - nga ekonomi e centralizuar në ekonomi të tregut, tranzicion social - nga një shoqëri e mbyllur, e kontrolluar në një shoqëri të lirë, tranzicion i sigurimit kombëtar - nga një vend i izoluar në një vend që punon për integrimin europian.

Studimi ynë është një studim që kontribuon në grupin e studimeve për tranzicionin shqiptar dhe fenomenet / dukuritë që e kanë karakterizuar atë.

Në përfundim dua të falenderoj në mënyrë të veçantë udhëheqësen shkencoreProf. Asoc. Dr. Eva Tafili (Hyskaj), e cila më ka ndihmuar në realizimin e këtij punimi. Me profesionalizëm te lartë dhe durim më ka dhënë mbështetje dhe këshillat e duhura në përfundimin e kësaj pune studimore. Së dyti, falenderoj gjithë profesorët e Departamentit të Historisë në Universitetin e Tiranës për mbështetjen e tyre dhe mundësitë që na kanë ofruar. Së fundi, dua të falenderoj institucionin ku unë punoj,Universitetin “Fan. S. Noli” dhe drejtuesit e tij, të cilët më kanë ndihmuar dhemirëkuptuar gjatë kohës që kam qenë pjesë e procesit të doktoraturës duke më krijuarhapësirat e nevojshme në realizimin e këtij punimi. Një falenderim të veçantë edhe për familjen time për gjithë mbështetjen e dhënë.

xiii

HYRJE

Shqipëria dhe vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore janë sot bashkëudhëtarë në rrugën drejt demokratizimit. Në këtë rrugëtim, që e nisën pak a shumë në të njëjtën kohë, ato kanë ecur secila me hapin e vet, por kanë kaluar pak a shumë në të njëjtat shtigje. Të përbashkëtat e këtij rrugëtimi janë më të shumta se veçantitë. Për këtë arsye rrugëtimin e Shqipërisë drejt demokratizimit nuk mund ta kuptojmë të ndarë nga ai i vendeve të tjera të Evropës Lindore dhe Qendrore, të cilët kanë qënë bashkëvuajtës të një diktature të gjatë. Politika dhe zhvillimet e ngjashme të së kaluarës, kanë ndikuar në ngjashmëritë që kanë zhvillimet politike e proceset demokratizuese të periudhës së tranzicionit. Nëse hedhim një vështrim të shpejtë pas në kohë, do të shohim se fatet e popujve të këtij rajoni janë gërshetuar me njëri tjetrin që më herët.

Vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore në fillim të shekullit të XX-të ishin vende të dobta, me probleme të shumta të brendshme, me një ekonomi që mbështetej kryesisht në prodhimin agrar. Në aspektin politik në pjesën më të madhe të kohës, pushteti kishte qënë në duart e një oligarkie të vogël e cila sundonte me ndihmën e udhtrisë. Përjashtim bënte Çekosllovakia që kishte përvojë dhe kulturë të demokracisë parlamentare.Në aspektin gjeopolitik, situata në këto vende ishte e pasigurtë, sepse ato ndodheshin midis vendeve që ishin superiore dhe shumë më të fuqishëm, në perëndim Gjermania dhe në lindje BS. Ato e kishin fituar pavarësinë në një kohë që fqinjët e tyre ishin përkohësisht të dobët dhe forcimi i dy fuqive, e vinte përsëri në rrezik të ardhmen e këtyre vendeve.1

Gjatë Luftës së Dytë Botërore Polonia, Çekosllovakia, Jugosllavia dhe Shqipëria u pushtuan nga Gjermania, Hungaria, Rumania dhe Bullgaria kaluan në anën e Gjermanisë. Në Jugosllavi dhe në Shqipëri u organizuan lëvizje të fuqishme të rezistencës antinaziste, në Poloni pati disa grupe rezistence, kurse në vendet e tjera të Evropës Lindore rezistenca ishte e vogël ose nuk ekzistoi fare. Gjatë verës së vitit 1944, forcat ushtarake të Ushtrisë së Kuqe sovjetike hynë në Evropën Lindore. Pushtimi u shoqërua me dhunë, plaçkitje dhe dëme të shumta.

Në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, vendet e Evropës Lindore dhe të Ballkanit, përveç Greqisë, Jugosllavisë dhe Shqipërisë, u çliruan me ndihmën e forcave ushtarake sovjetike. Pas Luftës të gjitha këto vende, me përjashtim të Greqisë, u bënë satelitë të BS-së dhe në to u vendosën sisteme politike, që u quajtën “demokraci popullore”. Gjatë dekadës së parë të pas luftës, zhvillimet politike të këtyre vendeve ishin shumë të ngjashme, dhe çuditërisht përkonin dhe në kohë. Në fillim, në Evropën Lindore u krijuan qeveri koalicioni me pjesëmarrjen e të gjitha partive, përveç partive fashiste. Roli i komunistëve në këto qeveri u rrit dhe kjo u favorizua nga prania e forcave sovjetike.

1Walter Laker, Evropa në kohën tonë 1945 – 1992 (Tiranë: Dituria, 2003), 71

xiv

Përjashtim nga ky model bënin Jugosllavia dhe Shqipëria, ku komunistët erdhën në pushtet pa ndihmë nga jashtë. Në këto dy vende, popullariteti i komunistëve ishte rritur që gjatë Luftës. Lufta e tyre kundër armikut kishte fituar simpatinë e popullsisë, duke u paraqitur si forca patriotike. Në Jugosllavi dhe Shqipëri partitë demokratike të paraluftës ishin të dobta ose nuk ekzistonin, ndaj krijimi i qeverive të koalicionit ishte i panevojshëm, pushteti që në fillim u vendos në duart e komunistëve.

Sidoqoftë në këtë periudhë komunistët ishin ende një minoritet nga pikëpamja numerike. Duke e ditur që nuk kishin mbështetjen e masave popullore komunistët bashkëpunuan me forcat e tjera, dhe u përpoqën të vendosin kontrollin mbi policinë sekrete, ushtrinë dhe shtypin. Ata ishin të ndërgjegjshëm se hapi i parë që duhet të bënin ishte të konsolidonin pushtetin e tyre. Për këtë qëllim, ata fituan mbështetjen e udhëheqësve të partive kundërshtare nëpërmjet rryshfetit, premtimeve, dhunës apo arrestimeve me akuza të rreme.2 Komunistët pranuan të bashkëpunonin vetëm me ata udhëheqës jokomunistë që pranonin udhëheqjen e tyre. Politikanët që nuk iu nënshtruan me asnjë formë komunistëve u eleminuan ose, për të shpëtuar jetën, u larguan nga vendi. Dhuna dhe represioni ishte i pashmangshëm, sepse komunistët ishin të vetëdijshëm se nuk kishin mbështetje popullore për të marrë pushtetin në rrugë demokratike. Rezistenca ndaj komunistëve ishte e vogël, për shkak të mungesës së opozitës, apo për shkak të Ushtrisë së Kuqe sovjetike, prania e së cilës ishte e mjaftueshme si mjet frikësimi. Komunistët e Evropës Lindore ishin të varur nga ndihma sovjetike.

Brenda 2-3 viteve nga përfundimi i Luftës, qeveritë e koalicionit u zëvendësuan nga regjime komuniste njëpartiake. Në Bullgari sundimi i plotë i komunistëve u bë më shpejt se kudo, në Rumani pati ndërhyrje të hapur nga sovjetikët, që kërkuan dorëheqjen e kryeministrit Radesku, në Sllovaki lufta për supermaci u fitua nga komunistët, në Çekosllovaki udhëheqësit e të gjitha partive politike kishin rënë dakort për drejtimin politik prorus, e kështu me radhë në të gjitha vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore u vendos sundimi komunist.

Në aspektin ekonomik dhe social, Partitë Komuniste vepruan me sukses në zbatimin e programeve të tyre. Ata zhvilluan reformat agrare në vend, qëmbështeteshin nga pjesa dërrmuese e popullsisë, që ishte e varfër dhe pa tokë. Në industri u shtetëzuan pronat që zotëroheshin nga gjermanët dhe më pas pronat e mëdha. Ritmet e reformave ishin të ndryshme në vende të ndryshme, megjithatë u tregua kujdes të mos bënin ndryshime radikale, për të mos krijuar pakënaqësi, e cila do të shkaktonte rezistencë.

Politikat e vendeve të Evropës Lindore formuloheshin në Moskë3. Moska përpiqejtë krijonte përshtypjen se këto vende ishin të pavarura dhe parapëlqente të kishte marrëdhënie të drejtëpërdrejta me çdo vend. BS-ja nxorri përfitime të mëdha ekonomke nga Evropa Lindore, duke shfrytëzuar pasuritë e këtyre vendeve. Ato detyroheshin t’i shisnin prodhimet e tyre BS-së, me çmime më të ulta se ato të tregut botëror dhe t’i blinin mallrat sovjetike me çmime më të larta.

Sipas të dhënave zyrtare, deri në mesin e viteve 60-të, në të gjitha këto vende ka patur rritje të dukshme ekonomike, motori i së cilës ishte industrializimi. Por ritmet e rritjes së industrisë në këto vende nuk krahasoheshin me bumin ekonomik të disa vendeve perëndimore. Në këtë periudhë pati rritje të nivelit të jetesës. Shumica e

2 Walter Laker, Evropa në kohën tonë 1945 – 1992 (Tiranë: Dituria, 2003), 763 Po aty, 77


235



xiv

Përjashtim nga ky model bënin Jugosllavia dhe Shqipëria, ku komunistët erdhën në pushtet pa ndihmë nga jashtë. Në këto dy vende, popullariteti i komunistëve ishte rritur që gjatë Luftës. Lufta e tyre kundër armikut kishte fituar simpatinë e popullsisë, duke u paraqitur si forca patriotike. Në Jugosllavi dhe Shqipëri partitë demokratike të paraluftës ishin të dobta ose nuk ekzistonin, ndaj krijimi i qeverive të koalicionit ishte i panevojshëm, pushteti që në fillim u vendos në duart e komunistëve.

Sidoqoftë në këtë periudhë komunistët ishin ende një minoritet nga pikëpamja numerike. Duke e ditur që nuk kishin mbështetjen e masave popullore komunistët bashkëpunuan me forcat e tjera, dhe u përpoqën të vendosin kontrollin mbi policinë sekrete, ushtrinë dhe shtypin. Ata ishin të ndërgjegjshëm se hapi i parë që duhet të bënin ishte të konsolidonin pushtetin e tyre. Për këtë qëllim, ata fituan mbështetjen e udhëheqësve të partive kundërshtare nëpërmjet rryshfetit, premtimeve, dhunës apo arrestimeve me akuza të rreme.2 Komunistët pranuan të bashkëpunonin vetëm me ata udhëheqës jokomunistë që pranonin udhëheqjen e tyre. Politikanët që nuk iu nënshtruan me asnjë formë komunistëve u eleminuan ose, për të shpëtuar jetën, u larguan nga vendi. Dhuna dhe represioni ishte i pashmangshëm, sepse komunistët ishin të vetëdijshëm se nuk kishin mbështetje popullore për të marrë pushtetin në rrugë demokratike. Rezistenca ndaj komunistëve ishte e vogël, për shkak të mungesës së opozitës, apo për shkak të Ushtrisë së Kuqe sovjetike, prania e së cilës ishte e mjaftueshme si mjet frikësimi. Komunistët e Evropës Lindore ishin të varur nga ndihma sovjetike.

Brenda 2-3 viteve nga përfundimi i Luftës, qeveritë e koalicionit u zëvendësuan nga regjime komuniste njëpartiake. Në Bullgari sundimi i plotë i komunistëve u bë më shpejt se kudo, në Rumani pati ndërhyrje të hapur nga sovjetikët, që kërkuan dorëheqjen e kryeministrit Radesku, në Sllovaki lufta për supermaci u fitua nga komunistët, në Çekosllovaki udhëheqësit e të gjitha partive politike kishin rënë dakort për drejtimin politik prorus, e kështu me radhë në të gjitha vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore u vendos sundimi komunist.

Në aspektin ekonomik dhe social, Partitë Komuniste vepruan me sukses në zbatimin e programeve të tyre. Ata zhvilluan reformat agrare në vend, qëmbështeteshin nga pjesa dërrmuese e popullsisë, që ishte e varfër dhe pa tokë. Në industri u shtetëzuan pronat që zotëroheshin nga gjermanët dhe më pas pronat e mëdha. Ritmet e reformave ishin të ndryshme në vende të ndryshme, megjithatë u tregua kujdes të mos bënin ndryshime radikale, për të mos krijuar pakënaqësi, e cila do të shkaktonte rezistencë.

Politikat e vendeve të Evropës Lindore formuloheshin në Moskë3. Moska përpiqejtë krijonte përshtypjen se këto vende ishin të pavarura dhe parapëlqente të kishte marrëdhënie të drejtëpërdrejta me çdo vend. BS-ja nxorri përfitime të mëdha ekonomke nga Evropa Lindore, duke shfrytëzuar pasuritë e këtyre vendeve. Ato detyroheshin t’i shisnin prodhimet e tyre BS-së, me çmime më të ulta se ato të tregut botëror dhe t’i blinin mallrat sovjetike me çmime më të larta.

Sipas të dhënave zyrtare, deri në mesin e viteve 60-të, në të gjitha këto vende ka patur rritje të dukshme ekonomike, motori i së cilës ishte industrializimi. Por ritmet e rritjes së industrisë në këto vende nuk krahasoheshin me bumin ekonomik të disa vendeve perëndimore. Në këtë periudhë pati rritje të nivelit të jetesës. Shumica e


xv

këtyre vendeve deklaruan ndërtimin e bazave të socializmit. Nga mesi i viteve ‘60-të e në vazhdim, në fushën ekonomike, u ngadalësuan ritmet e zhvillimit, u ruajt, madje u thellua drejtimi i komanduar administrativ që pengonte intensifikimin e ekonomisë, zhvillimin e revolucionit tekniko-shkencor dhe shfrytëzimin e rezultateve të tij që ishin arritur në vendet e zhvilluara perëndimore. Më qartë se kudo këto pasqyroheshin në treguesit ekonomikë, e në radhë të parë në rendimentin e ulët në punë, në koston e lartë të prodhimit, në cilësinë e ulët të mallrave, të paafta për të konkurruar në tregjet perëndimore etj. Problemet ekonomike që u shfaqën gjatë kësaj periudhe, më së shumti sollën lindjen dhe zhvillimin e krizave të reja të socializmit.

Në Shqipëri, komunistët erdhën në pushtet duke shfrytëzuar prapambetjen e madhe ekonomike e shoqërore të shqiptarëve në fund të Luftës së Dytë Botërore. Që në vitet e para të ardhjes në pushtet e deri në rënien e regjimit komunist elita komuniste bëri spastrime politike, duke eleminuar gjithë kundërshtarët politikë. Nëvitet ’70 kjo luftë u shndërrua në luftë të komunistëve kundër komunistëve. Funksionarë të lartë të shtetit komunist, të Komitetit Qëndror, Byrosë Politike, qeverisë, ushtrisë u akuzuan për organizim komplotesh kundër pushtetit apo si agjentë të huaj dhe u burgosën apo ekzekutuan. I shoqëruar nga frika e armiqve, të cilët i shikonte ngado, Enver Hoxha nuk kurseu as bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë si; Koçi Xoxen, Sejfulla Maleshovën, Fadil Paçramin, Todi Lubonjën, Agim Meron, Beqir Ballukun, Petrit Dumen, Hilo Çakon, Koço Theodhosin, Kiço Ngjelën etj.

Në Shqipëri u vendos monopoli politik i Partisë së Punës, dhe udhëheqësit të saj, “tiranit shekspirian”4, Enver Hoxha. “Ky dominim politik brenda Partisë së tij është thelbesor.… justifikon spastrimet për të cilat dimë aq shumë se çfarë paraqesin ato në dhimbje, gjak, poshtërim dhe të vdekur. Nga 1945 deri 1985 spastrimet do të ritmojnë ecjen e këtij “stabiliteti politik”.5Kjo u sanksionua dhe në Kushtetutën e vitit 1976, e cila ndalonte veprimtarinë e partive të tjera politike. Po sipas kësaj kushtetute ideologjia marksiste-leniniste ishte ideologjia e vetme sunduese dhe lufta e klasave, forca lëvizëse e shoqerisë. Ushtria dhe policia ishin dy shtyllat kryesore që mbanin pushtetin në këmbë. Dhuna psikologjike dhe shkelja e të drejtave të njeriut ishin të përhapura në përmasa të frikshme. Në këtë shoqëri “të të drejtave të barabarta” ndodhnin padrejtësi të pabesueshme. Shprehja e një mendimi personal apo kritika ndaj qeverisë ishte me rrezik. Ndjenjat antikomuniste apo fryma kritike ndaj komunizmit, të shprehura qoftë edhe brenda një grupi të vogël miqësor mund të çonin deri në dënime kapitale. Shteti e shtoi shtypjen brenda vendit dhe kontrolli i partisë u shtri në të gjitha fushat e jetës. Të gjitha mjetet e informacionit e të komunikimit kontrolloheshin rreptësisht nga partia.

Manipulimi i masave popullore ishte një praktikë e përhapur e gjithë diktaturave, dhe diktatura shqiptare nuk bënte përjashtim. Ja si e përshkruan studiuesi francez, Gabriel Jandot këtë aspekt të politikës së liderit komunist shqiptar: Enver Hoxha ka ditur në mënyrë të mrekullueshme të zbutë turmat. Masa shqiptare e zhveshur nga ëndrrat si rezultat i shume viteve nenshtrimi apatik, e shpërbërë nga izolimi i secilit në hapësirën e tij jetësore, priste, pa e ditur cili ishte, ai që do t’i bashkonte. T’ia dalesh me sukses, ishte t’ju propozoje atyre në fillim me forcë, pastaj shumë shpejt me magjepsje, një tërësi konceptesh në dukje të thjeshta për t’u arritur, por që ju pergjigjeshin mbi të gjitha asaj çka ata prisnin. … premtimi për një të ardhme të ndritur, ishte në vazhdimësinë e origjinës së mitit të perjetshëm të një shoqërie ideale,

4 Bernard Lory, Evropa ballkanike nga 1945 deri në ditët tona (Tiranë: Dituria, 2007), 141 5 Gabriel Jandot, L’Albanie d’Enver Hoxha 1944-1985 (Paris:L’Harmattan, 1995), 142


235




235



xvi

por vënia në praktike ishte kjo shoqëri burg dhe mbytëse, ky kontroll i trupit dhe i mendjes…nacional marksizmi prezantonte lumturinë si objektiv, në fakt në realitet ishte antipodi i nje Utopie, një ferr.6

Në Shqipëri u ndërtua një sistem i egër diktatorial, që mbështetej mbi një centralizim të skajshëm politik e ekonomik. Centralizimi ekonomik, i mbështetur mbi planifikimin shtetëror të ekonomisë nuk lejoi asnjë element të pronës private, qoftë në fshat, qoftë në qytet. Konkurrenca ishte e ndaluar dhe cilësohej si prirje borgjeze e imperialiste. Investimet e huaja dhe marrja e kredive nga jashtë ndaloheshin në bazë të Kushtetutës së vitit 1976. Gjithashtu regjimi komunist i kishte dhënë përparësi industrisë së rëndë, duke lënë pas dore zhvillimin e infrastrukturës dhe rrjetin e komunikimeve që vështirësonte rimëkëmbjen ekonomike të vendit. Shqipëria nukkishte ndërmarrë asnjë reformë të rëndësishme ekonomike dhe politike, që i jepte frymëmarrje ekonomisë si, decentralizimi i vendimmarrjes, rritja e rolit të tregut apo demokratizimi i vendit. U ndoq politika e planifikimit të centralizuar deri në detajetmë të vogla Në bujqësi u zbatua modeli sovjetik i kolektivizimit të tokës në kooperativa bujqësore dhe ferma shtetërore, kopshtet individuale ishin krejtësisht të ndaluara. Në vitin 1989, 76% e tokës bujqësore ishte organizuar në kooperativa bujqësore dhe 24% në ferma shtetërore7. Ekonomia shqiptare pati shenja rritje deri në vitet ’70. Rritje kjo si rrjedhojë edhe e ndihmave nga jashtë (Jugosllavia në vitet 45-48, Rusia deri në vitet ‘60, Kina deri në vitin 1978), ndërsa në vitet ’80, politika e mbështetjes në forcat e veta dhe izolimi i plotë i vendit çoi në një përkeqësim të ndjeshëm të ekonomisë, përkeqësim i bilancit të pagesave, shterim i rezervave valutore, mungesë e mallrave të konsumit. Shteti komunist ndoqi një politikë të tillë që të mbante sa më të vogël diferencimin shoqëror. Kjo realizohej nëpërmjet pagave pothuajse të barabarta, detyrimi për intelektualët për të punuar në prodhim për periudha të caktuara kohore, moslejimin e pronës private, etj.

Shoqëria shqiptare gjatë diktaturës komuniste ishte izoluar nga bota. Shqiptarët nuk lejoheshin të udhëtonin drejt vendeve të tjera. Ishte i ndaluar, madje i dënueshëm me ligj, kalimi kufirit. Emigracioni ishte i ndaluar, kurse migracioni i kontrolluar nga shteti. Shqipëria ishte anëtare e OKB-së (që nga viti 1955), por që nga vitet ’70 nuk kishte marrë pjesë në takimet e saj. Shqipëria nuk pranoi të nënshkruajë Kartën e Helsinkit, duke qënë vendi i vetëm i Evropës që nuk bënte pjesë në OSBE. Ajo kishte marrëdhënie diplomatike me disa vende të Evropës dhe kishte nënshkruar shumë marrëveshje me vende të Azisë apo Afrikës, por shkëmbimet ekonomike, politike e kulturore me këto vende ishin të pakta. Fobia e armiqve imperialistë dhe revizionistë e Enver Hoxhës diktoi politikën e tij të jashtme. Sipas Misha Glenny, kjo fobi mund të kishte bazë historike, por ishte e tepruar.8

Për të justifikuar politikën e tyre, komunistët kultivuan sistematikisht mendësi me natyrë etnocentrike. Të gjitha kulturat e tjera joshqiptare, vlerësoheshin të degjeneruara, dekadente, revizioniste. Këto mendësi dhe praktika dëmtuan dhe penguan përparimin e Shqipërisë në kulturë, ekonomi, shkencë, pasi e veçuan atë nga zhvillimet evropiane dhe botërore. Asnjë arritje në shkencë, teknologji, art, kulturë, nuk mund të depërtonte në Shqipëri. U ndalua leximi i veprave të huaja, madje dhe të shkrimtarëve të shquar shqiptarë si: Fishta, Noli, Konica, Camaj etj. Argëtimet ishin rreptësisht të kontrolluara nga shteti, pasi duhet të ishin të imunizuara nga ideologjitë

6 Gabriel Jandot, L’Albanie d’Enver Hoxha 1944-1985 (Paris:L’Harmattan, 1995), 286 - 2887 Adrian Civici, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UET Press, 2014), 186 8 Misha Glenny, Histori e Ballkanit 1804 – 1999 (Tiranë: Toena, 2007), 561


235




235



xvi

por vënia në praktike ishte kjo shoqëri burg dhe mbytëse, ky kontroll i trupit dhe i mendjes…nacional marksizmi prezantonte lumturinë si objektiv, në fakt në realitet ishte antipodi i nje Utopie, një ferr.6

Në Shqipëri u ndërtua një sistem i egër diktatorial, që mbështetej mbi një centralizim të skajshëm politik e ekonomik. Centralizimi ekonomik, i mbështetur mbi planifikimin shtetëror të ekonomisë nuk lejoi asnjë element të pronës private, qoftë në fshat, qoftë në qytet. Konkurrenca ishte e ndaluar dhe cilësohej si prirje borgjeze e imperialiste. Investimet e huaja dhe marrja e kredive nga jashtë ndaloheshin në bazë të Kushtetutës së vitit 1976. Gjithashtu regjimi komunist i kishte dhënë përparësi industrisë së rëndë, duke lënë pas dore zhvillimin e infrastrukturës dhe rrjetin e komunikimeve që vështirësonte rimëkëmbjen ekonomike të vendit. Shqipëria nukkishte ndërmarrë asnjë reformë të rëndësishme ekonomike dhe politike, që i jepte frymëmarrje ekonomisë si, decentralizimi i vendimmarrjes, rritja e rolit të tregut apo demokratizimi i vendit. U ndoq politika e planifikimit të centralizuar deri në detajetmë të vogla Në bujqësi u zbatua modeli sovjetik i kolektivizimit të tokës në kooperativa bujqësore dhe ferma shtetërore, kopshtet individuale ishin krejtësisht të ndaluara. Në vitin 1989, 76% e tokës bujqësore ishte organizuar në kooperativa bujqësore dhe 24% në ferma shtetërore7. Ekonomia shqiptare pati shenja rritje deri në vitet ’70. Rritje kjo si rrjedhojë edhe e ndihmave nga jashtë (Jugosllavia në vitet 45-48, Rusia deri në vitet ‘60, Kina deri në vitin 1978), ndërsa në vitet ’80, politika e mbështetjes në forcat e veta dhe izolimi i plotë i vendit çoi në një përkeqësim të ndjeshëm të ekonomisë, përkeqësim i bilancit të pagesave, shterim i rezervave valutore, mungesë e mallrave të konsumit. Shteti komunist ndoqi një politikë të tillë që të mbante sa më të vogël diferencimin shoqëror. Kjo realizohej nëpërmjet pagave pothuajse të barabarta, detyrimi për intelektualët për të punuar në prodhim për periudha të caktuara kohore, moslejimin e pronës private, etj.

Shoqëria shqiptare gjatë diktaturës komuniste ishte izoluar nga bota. Shqiptarët nuk lejoheshin të udhëtonin drejt vendeve të tjera. Ishte i ndaluar, madje i dënueshëm me ligj, kalimi kufirit. Emigracioni ishte i ndaluar, kurse migracioni i kontrolluar nga shteti. Shqipëria ishte anëtare e OKB-së (që nga viti 1955), por që nga vitet ’70 nuk kishte marrë pjesë në takimet e saj. Shqipëria nuk pranoi të nënshkruajë Kartën e Helsinkit, duke qënë vendi i vetëm i Evropës që nuk bënte pjesë në OSBE. Ajo kishte marrëdhënie diplomatike me disa vende të Evropës dhe kishte nënshkruar shumë marrëveshje me vende të Azisë apo Afrikës, por shkëmbimet ekonomike, politike e kulturore me këto vende ishin të pakta. Fobia e armiqve imperialistë dhe revizionistë e Enver Hoxhës diktoi politikën e tij të jashtme. Sipas Misha Glenny, kjo fobi mund të kishte bazë historike, por ishte e tepruar.8

Për të justifikuar politikën e tyre, komunistët kultivuan sistematikisht mendësi me natyrë etnocentrike. Të gjitha kulturat e tjera joshqiptare, vlerësoheshin të degjeneruara, dekadente, revizioniste. Këto mendësi dhe praktika dëmtuan dhe penguan përparimin e Shqipërisë në kulturë, ekonomi, shkencë, pasi e veçuan atë nga zhvillimet evropiane dhe botërore. Asnjë arritje në shkencë, teknologji, art, kulturë, nuk mund të depërtonte në Shqipëri. U ndalua leximi i veprave të huaja, madje dhe të shkrimtarëve të shquar shqiptarë si: Fishta, Noli, Konica, Camaj etj. Argëtimet ishin rreptësisht të kontrolluara nga shteti, pasi duhet të ishin të imunizuara nga ideologjitë

6 Gabriel Jandot, L’Albanie d’Enver Hoxha 1944-1985 (Paris:L’Harmattan, 1995), 286 - 2887 Adrian Civici, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UET Press, 2014), 186 8 Misha Glenny, Histori e Ballkanit 1804 – 1999 (Tiranë: Toena, 2007), 561

xvii

“dekadente”, “borgjeze” dhe “revizioniste”. Përbuzja e Hoxhës ndaj shoqërisë e kulturës përendimore shprehet qartas në një fjalim të tij ku përveç mendimeve të bën pershtypje fjalori i tij:

“Ne nuk mund të lejojmë që vendi ynë të kthehet në një han pa porta, ku të hyjnë derri e dosa, me brekë e pabrekë, qafëleshët dhe hipitë për të zëvendësuar me orgjitë e tyre të shfrenuara vallet e mrekullueshme të popullit tonë”9.

Jeta e përditshme e shqiptarëve karakterizohej nga kufizime të shumta, topitje mbytëse, lodhje, stres dhe mërzi kronike, strukje në jetën private. Kufizimet ishin jo vetëm në ato, që konsideroheshin si “prirje apo shfaqje borgjeze”, por edhe në objekte që s’kishin kurrëfarë lidhje me prirjet borgjeze psh, deri në vitin 1991 në Shqipëri nuk lejoheshin makinat private, populli udhëtonte në autobusë të vjetër e të rrënuar, trena, biçikleta ose karroca.

Për më shumë se 3 dekada shqiptarëve iu mohua besimi fetar. Shqipëria zhduku çdo shenjë besimi në 1967 dhe u bë vendi i vetëm ateist në botë. Enver Hoxha bëri një propogandë të gjërë antifetare duke e cilësuar fenë si “opium” për shoqërinë.

Në kuadër të reformave socialiste, një propagandë e madhe u bë për emancipimin e gruas. Menjëherë pas luftës, angazhimi i grave në forcat e punës kontribuoi në rritjen e numrit të fuqisë punëtore. Teorikisht gratë ishin të barabarta me burrat por në të vërtetë “megjithëse ato nuk mund të shiheshin më si pronë e burrave, tani ishin shndërruar në pronë të shtetit,”10 – shprehet Miranda Vicker në librin e saj Shqiptarët. Gratë në emër të emancipimit, u bënë ushtare, muratore, traktoriste, kryenin stërvitje ushtarake, aksione, punë vullnetare. Kjo jo vetëm që nuk e lehtësoi gruan por e rëndoi barrën e saj. Gruaja duhet të punonte në prodhim e industri e duhet të mbante dhe gjithë peshën e kujdesit për shtëpinë (kushtet e jetesës dhe mungesa e elektroshtëpiakeve e vështirësonin këtë proces) dhe për rritjen e fëmijëve. Politika shtetërore për shtimin e popullsisë nxiste lindjet e fëmijeve dhe grave u mohohej e drejta e kontrollit të shtatzanisë, ndërkohë, që aborti dhe kontraceptivi ishin ilegal. Përballë politikës shtetërore “burrat shqiptare pranonin rolin e ri të grave në jetën publike, por vazhdonin t’i trajtonin gratë si shërbëtore në jetën shtëpiake”11.

Modeli që Shqipëria zbatoi gjatë 45 vjetëve, mbështetej në zbatimin rigoroz të ideologjisë marksiste dhe të praktikave staliniste Për shkak të këmbënguljes për të vazhduar parimin e mbështetjes në forcat e veta ekonomia hyri në një fazë rënieje të shpejtë. Bujqësia ishte në situatë edhe më të vështirë. Fshatarët nuk ishin në gjendje të prodhonin për të ushqyer veten e tyre dhe jo më të furnizonin qytetet. Ndalimi i pronës private, mungesa e stimujve material dhe kushtet e këqia të punës kishin prekur dëshirën për punë, gjë që u shpreh në mënyrë dramatike me rënien e thellë të rendimentit të punës dhe me mungesa të shpeshta në punë. Grevat ishin të ndaluara, por punëtorët shprehnin pakënaqësinë duke vjedhur dhe duke shpërdoruar në shkallë të gjerë pasurinë shtetërore. Në vitin 1990 i ashtuquajturi “Shtet i punëtorëve” nuk ishte në gjendje të plotësonte nevojat më thelbësore të klasës punëtore, në emër të së cilës komunistët pretendonin të qeverisnin. Rënia ekonomike po minonte shpejt autoritetin e PPSH që dikur kishte qënë e plotfuqishme.” 12

9 Cituar nga Miranda Vicker, Shqiptarët (Bota Shqiptare, Tiranë: 2008), 31410 Miranda Vicker, Shqiptarët (Bota Shqiptare, Tiranë: 2008), 30311 Po aty, 30412 Elez Biberaj, Shqiperia në tranzicion (AIIS, Tiranë: 2011), 63


235




235



xviii

Të gjitha këto zhvillime dhe tipare ngjasonin me vendet e tjera të Bllokut Lindor, por në ndryshim prej tyre, në Shqipëri nuk u lejua asnjë element liberalizimi; iu qendrua besnik deri në fund ideologjisë marksiste – leniniste; nuk u lejua asnjë element i kapitalizmit dhe vendi u izolua totalisht duke mos qënë pjesë e asnjërit Bllok. Lëvizjet liberalizuese te viteve ’50 – ’60 në Evropën Lindore nuk u lejuan nga PPSH të gjenin terren në Shqipëri, ndërsa “era e ndryshimeve” e fundviteve ’80 nuk mund të mos ndihej dhe në Shqipëri.

Në vitin 1989 popujt e Europës Lindore patën perceptimin se Bashkimi Sovjetik, tashmë në pragun e kolapsit social dhe ekonomik, nuk ishte më në gjendje që t’i shtypte brutalisht rebelimet në shtetet satelite. Partitë komuniste që qenë në qeveri në këto shtete, pa mbështetjen e Moskës, nuk mund ta mbanin më të shtypur dëshirën për liri të popujve të tyre. Kështu që njëri pas tjetrit ranë regjimet e Polonisë (e cila prej vitesh, me Solidarnos, manifestonte shtytjet demokratike më të forta), Hungarisë, Çekosllovakisë, Gjermanisë Lindore dhe me efekt domino të gjitha diktaturat komuniste të EQL ranë. Rasti i vetëm në të cilin qe i nevojshëm një kryengritje e dhunshme ishte Rumania.

Vendet e EQL e nisën tranzicionin në kushte të vështira ekonomike, institucione të dobta, mungesë besimi në shtet. Vendeve u dilnin përpara detyra të mëdha në rrugën drejt demokratizimit dhe ndërtimit të kapitalizmit. U ndërmorrën reforma radikale dhe shumëdimensionale; reforma politike, kushtetuese, institucionale, ekonomike dhe integruese.

Reformat ekonomike ishin reforma liberalizuese, stabilizuese dhe strukturore, që synonin kapërcimin e krizës dhe ndërtimin e sistemit kapitalist. U ndoq politika e “terapisë së shock-ut”, që synonte reforma të thella dhe të shpejta. Privatizimi ishte një pjesë e rëndësishme e reformave. U ndoqën rrugë të ndryshme për të realizuar privatizimin e pronave shtetërore komuniste. Në Estoni dhe Çeki u ndoq rruga e rikthimit të pronave ish pronarëve. Në vendet e tjera u bë privatizimi masiv duke kombinuar shitjen e lire me shitjen e ndërmarrjeve drejtuesve dhe punonjësve të tyre, dhe shitjen me bono apo letra me vlerë. Procesi i privatizimit rezultoi i gjatë dhe i ndërlikuar. Në bujqësi u realizua dekolektivizimi i tokës. Në aspektin fiskal, përgjithësisht u zbatua taksa e sheshtë. Institucionet e dobëta shtetërore e patën të vështirë të kontrollojnë financiarisht sektorin privat ndaj u përhap invazioni fiskal dhe informaliteti. Reformat ekonomike u shoqëruan me inflacion të lartë dhe me defiçit buxhetor të lartë.13

Reforma konstitucionale ishte hap i rëndësishëm, që do t’u hapte rrugën gjithë reformave të tjera demokratizuese. Në vendet e EQL menjëherë pas rrëzimit të qeverive komuniste u amenduan kushtetutat e vjetra ose u hartuan kushtetuta të reja, të cilat sanksiononin parimet demokratike dhe përcaktonin organizimin shterëror. U zgjodhën republikat parlamentare ose gjysmëpresidenciale si formë qeverisje. Në pjesën më të madhe të vendeve presidentët zgjidheshin drejtpërdrejtë nga populli. Reformat institucionale ndryshuan nga njëri vend në tjetrin, si nga natyra e tyre, ashtu dhe nga ritmi me të cilin u realizuan.

Pas një shtypje të egër dhe izolimi të gjatë shqiptarët po provonin, për herë të parë në historinë e tyre, demokracinë. Tranzicioni drejt demokracisë nisi me kushte të vështira: ekonomi jofunksionale, humbje totale e besimit në shtet, shoqëri e traumatizuar, varfëri e skajshme. Siç e përshkruan avokati Hekuran Hysa, populli

13 Adrian Civici, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UETPress, 2014), 255


235




235



xviii

Të gjitha këto zhvillime dhe tipare ngjasonin me vendet e tjera të Bllokut Lindor, por në ndryshim prej tyre, në Shqipëri nuk u lejua asnjë element liberalizimi; iu qendrua besnik deri në fund ideologjisë marksiste – leniniste; nuk u lejua asnjë element i kapitalizmit dhe vendi u izolua totalisht duke mos qënë pjesë e asnjërit Bllok. Lëvizjet liberalizuese te viteve ’50 – ’60 në Evropën Lindore nuk u lejuan nga PPSH të gjenin terren në Shqipëri, ndërsa “era e ndryshimeve” e fundviteve ’80 nuk mund të mos ndihej dhe në Shqipëri.

Në vitin 1989 popujt e Europës Lindore patën perceptimin se Bashkimi Sovjetik, tashmë në pragun e kolapsit social dhe ekonomik, nuk ishte më në gjendje që t’i shtypte brutalisht rebelimet në shtetet satelite. Partitë komuniste që qenë në qeveri në këto shtete, pa mbështetjen e Moskës, nuk mund ta mbanin më të shtypur dëshirën për liri të popujve të tyre. Kështu që njëri pas tjetrit ranë regjimet e Polonisë (e cila prej vitesh, me Solidarnos, manifestonte shtytjet demokratike më të forta), Hungarisë, Çekosllovakisë, Gjermanisë Lindore dhe me efekt domino të gjitha diktaturat komuniste të EQL ranë. Rasti i vetëm në të cilin qe i nevojshëm një kryengritje e dhunshme ishte Rumania.

Vendet e EQL e nisën tranzicionin në kushte të vështira ekonomike, institucione të dobta, mungesë besimi në shtet. Vendeve u dilnin përpara detyra të mëdha në rrugën drejt demokratizimit dhe ndërtimit të kapitalizmit. U ndërmorrën reforma radikale dhe shumëdimensionale; reforma politike, kushtetuese, institucionale, ekonomike dhe integruese.

Reformat ekonomike ishin reforma liberalizuese, stabilizuese dhe strukturore, që synonin kapërcimin e krizës dhe ndërtimin e sistemit kapitalist. U ndoq politika e “terapisë së shock-ut”, që synonte reforma të thella dhe të shpejta. Privatizimi ishte një pjesë e rëndësishme e reformave. U ndoqën rrugë të ndryshme për të realizuar privatizimin e pronave shtetërore komuniste. Në Estoni dhe Çeki u ndoq rruga e rikthimit të pronave ish pronarëve. Në vendet e tjera u bë privatizimi masiv duke kombinuar shitjen e lire me shitjen e ndërmarrjeve drejtuesve dhe punonjësve të tyre, dhe shitjen me bono apo letra me vlerë. Procesi i privatizimit rezultoi i gjatë dhe i ndërlikuar. Në bujqësi u realizua dekolektivizimi i tokës. Në aspektin fiskal, përgjithësisht u zbatua taksa e sheshtë. Institucionet e dobëta shtetërore e patën të vështirë të kontrollojnë financiarisht sektorin privat ndaj u përhap invazioni fiskal dhe informaliteti. Reformat ekonomike u shoqëruan me inflacion të lartë dhe me defiçit buxhetor të lartë.13

Reforma konstitucionale ishte hap i rëndësishëm, që do t’u hapte rrugën gjithë reformave të tjera demokratizuese. Në vendet e EQL menjëherë pas rrëzimit të qeverive komuniste u amenduan kushtetutat e vjetra ose u hartuan kushtetuta të reja, të cilat sanksiononin parimet demokratike dhe përcaktonin organizimin shterëror. U zgjodhën republikat parlamentare ose gjysmëpresidenciale si formë qeverisje. Në pjesën më të madhe të vendeve presidentët zgjidheshin drejtpërdrejtë nga populli. Reformat institucionale ndryshuan nga njëri vend në tjetrin, si nga natyra e tyre, ashtu dhe nga ritmi me të cilin u realizuan.

Pas një shtypje të egër dhe izolimi të gjatë shqiptarët po provonin, për herë të parë në historinë e tyre, demokracinë. Tranzicioni drejt demokracisë nisi me kushte të vështira: ekonomi jofunksionale, humbje totale e besimit në shtet, shoqëri e traumatizuar, varfëri e skajshme. Siç e përshkruan avokati Hekuran Hysa, populli

13 Adrian Civici, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UETPress, 2014), 255

xix

shqiptar doli nga diktatura komuniste “i varfër, i drobitur, i mpirë, i habitur, i çorientuar, i egërsuar”.14Ndërsa Fred Abrahams e përshkruan Shqipërinë e fillimviteve ’90 “gri dhe të ronitur ... vendi më i varfër se çdo vend tjetër i lindjes së Evropës, më pak telefona, rrugë të pashtruara dhe njerëz që jetonin me ndihma. ... sikur hyje në një botë të harruar, në një hapësirë të ngrirë, të izoluar nga “perëndimi imperialist” dhe “lindja revizioniste”, që u kishte dalë të gjithëve nga mendja”.15 Të huajve që vizitonin Shqipërinë e atyre viteve “u dilnin para syve shëmtira dikensiane plot ndryshk, të grabitura vandalisht e pa kuptim – përmendore gjigante të vizionit të shtrembër të Hoxhës,”16 siç përshkruan Misha Glenny.

Tranzicionit shqiptar i duhej të shëronte plagë të rënda ekonomike e shoqërore. Në aspektin politik sfidat e Shqipërisë ishin të shumta. Kalimi nga diktatura në demokraci do të thoshte kalim nga një shtet njëpartiak në pluralizëm, nga një pushtet i centralizur në decentralizim të pushtetit, ndërtim i institucioneve demokratike, ndërtim i shtetit të së drejtës, respektim i të drejtave të njeriut. Ky proces në vetvete përfshinte një sërë transformimesh të rëndësishme. Në mënyrë që të ndërtonte një demokraci jetëgjatë e të fuqishme, Shqipëria duhet të ndërtonte institucione të forta; të siguronte pavarësinë e pushteteve; të siguronte lirinë e fjalës e të mendimit; barazinë para ligjit; sundimin e ligjit etj.

Ndërtimi demokracisë u shoqërua dhe me shkatërrime. Me urrejtjen ndaj komunizmit dhe ndaj çdo gjëje që kishte mbetur prej tij, shqiptarët shkatërruan ato që me sakrifica vetë i kishin ndërtuar. Ja si e përshkruan këtë fenomen antropologia angleze Clarissa De Waal: “Të fillojmë nga zeroja” ishte parrulla që bërtitej me entuziazëm. ... Ajo ishte një çmenduri shkatërrimi, mjaft e kuptueshme, që i shtriu për tokë pemët dhe vreshtat, shkatërroi ndërtesat e kooperativave dhe makineritë, prishi mijëra serra dhe sisteme ujitjeje, theu xhamat e fabrikave dhe të ndërtesave të apartamenteve. … Në vazhdën e këtij shkatërimi dhe me mbylljen e fabrikave e minierave, kur nuk kishte mundësi për punë, nuk është e qartë se çfarë forme gjeneze apo krijimi të ardhurash kishin në mendje…17.

Veç plagëve të trashëguara, tranzicioni shqiptar krijoi plagë të reja të tilla si; nepotizmi, lëvizjet demografike dhe migratore të pakontrolluara, invazioni fiskal, informaliteti papunësia, korrupsioni, trafikimi i lëndëve narkotike apo qënieve njerëzore, krimi i organizuar, mungesë e efiçencës dhe stabilitetit të institucioneve demokratike, dialog politik jokonstruktiv dhe konfliktual, probleme në zbatimin e ligjit, administratë publike e politizuar, procese zgjedhore të tejpolitizuara, mungesë e pavarësisë, transparencës dhe llogaridhënies në sistemin gjyqësor, pavëmendshmëri e administratës dhe sistemit gjyqësor ndaj të drejtave të njeriut, diskriminim ndaj grupeve të margjinalizuara. “Këto dukuri të hidhura, më tepër se produkte të demokracisë që po lindte, - shprehej kryeministri Meksi në vitin 1992, ishin rezultate të drejtpërdrejta të komunizmit që po vdiste”.18

Integrimi në BE ishte boshti i politikës së të gjitha vendeve të EQL. Anëtarësimi në BE u pa si rikthim në Evropë. Siç shprehet Kadare, “popujt e Ballkanit janë vënënë rradhë në dyert e Evropës”19 për të nënshkruar marrëveshjet e bashkëpunimit.

14 Hekuran Hysa, Një tranzicion i rrezikshëm, 54 15 Fred C. Abrahams, Shqipëria e re (Tiranë: Dudaj, 2015), 17 16 Misha Glenny, Histori e Ballkanit 1804 – 1999 (Tiranë: Toena, 2007), 56917 Clarissa de Waal, Shqipëria pas rënies së komunizmit, AIIS, Tiranë 2009, 1318 “Programi i qeverisë së pare demokratike,” Rilindja Demokratike, 118, 22 prill 1992, 4 19 Ismail Kadare, Identiteti evropian i shqiptarëve, (Tiranw: Onufri, 2006), 60


235




235



xx

Marrëdhëniet tregtare u nënshkruan që në vitet e para të tranzicionit. Procesi i integrimit rriti jo vetëm bashkëpunimin e EQL me BE-në, por dhe bashkëpunimin e vendeve e rajonit me njëri-tjetrin. Sot pjesa më e madhe e tyre janë anëtare të BE-së.Anëtarësimi më i madh i ish vendeve komuniste në BE, u bë në vitin 2004. Per shtetet e tjera, Shqipërinë dhe republikat ish jugosllave, mbetet ende rrugë për të bërë në këtë aspekt.

“Një rrugëtim torturues, i karakterizuar nga mundësi të humbura dhe plagë të thella”20- e ka cilësuar Comelli (studiues italian), tranzicionin shqiptar. Tranzicioni shqiptar ka arritjet e veta të pamohueshme, por edhe krizat e paharrueshme. E tillë ishte kriza e vitit 1997. Kriza financiare, e shkaktuar nga rënia e firmave piramidale, që solli krizë politike e sociale. Vendi hyri në kaos e anarki, shteti u paralizua dhe kontrollin e morrën bandat e armatosura kriminale. Imazhi i shqiptarëve dhe Shqipërisë, në sytë e opinionit ndërkombëtar, u përkeqësua. Megjithatë në këto vite janë bërë reforma të thella dhe ndryshime të ndjeshme në jetën e vendit; shteti shqiptar është konsoliduar, baza ligjore është përmiresuar, janë krijuar institucione demokratike, gradualisht është kryer procesi i privatizimit dhe decentralizimit, janë ndërmarrë reforma të gjithanshme, është përmirësuar infrastruktura, Shqipëria ka bërë hapa të sigurtë në rrugën drejt integrimit evropian. “Ka patur ndryshime sizmike, si në ndryshimin fizik të vendit, ashtu edhe në mënyrën se si shqiptarët e shohin veten në kontekstin rajonal apo europian,”21- shprehet Fischer.

20 Michele Comelli, Le relazioni tra l’Ue e l’Albania, në L’Albania verso l’Unione europea: il ruolo dell’Italia, IAI0912 (2012), 821Lytfi Dervishi, Intervistë me Bernd Fischer, [online] i disponueshëm në: http://www.javanews.al/bernd-fisher-tranzicioni-shqiperise-nuk-mbaron-anetaresimin-ne/BE, tërhequr më 26. 03. 2018


235



xx

Marrëdhëniet tregtare u nënshkruan që në vitet e para të tranzicionit. Procesi i integrimit rriti jo vetëm bashkëpunimin e EQL me BE-në, por dhe bashkëpunimin e vendeve e rajonit me njëri-tjetrin. Sot pjesa më e madhe e tyre janë anëtare të BE-së.Anëtarësimi më i madh i ish vendeve komuniste në BE, u bë në vitin 2004. Per shtetet e tjera, Shqipërinë dhe republikat ish jugosllave, mbetet ende rrugë për të bërë në këtë aspekt.

“Një rrugëtim torturues, i karakterizuar nga mundësi të humbura dhe plagë të thella”20- e ka cilësuar Comelli (studiues italian), tranzicionin shqiptar. Tranzicioni shqiptar ka arritjet e veta të pamohueshme, por edhe krizat e paharrueshme. E tillë ishte kriza e vitit 1997. Kriza financiare, e shkaktuar nga rënia e firmave piramidale, që solli krizë politike e sociale. Vendi hyri në kaos e anarki, shteti u paralizua dhe kontrollin e morrën bandat e armatosura kriminale. Imazhi i shqiptarëve dhe Shqipërisë, në sytë e opinionit ndërkombëtar, u përkeqësua. Megjithatë në këto vite janë bërë reforma të thella dhe ndryshime të ndjeshme në jetën e vendit; shteti shqiptar është konsoliduar, baza ligjore është përmiresuar, janë krijuar institucione demokratike, gradualisht është kryer procesi i privatizimit dhe decentralizimit, janë ndërmarrë reforma të gjithanshme, është përmirësuar infrastruktura, Shqipëria ka bërë hapa të sigurtë në rrugën drejt integrimit evropian. “Ka patur ndryshime sizmike, si në ndryshimin fizik të vendit, ashtu edhe në mënyrën se si shqiptarët e shohin veten në kontekstin rajonal apo europian,”21- shprehet Fischer.

20 Michele Comelli, Le relazioni tra l’Ue e l’Albania, në L’Albania verso l’Unione europea: il ruolo dell’Italia, IAI0912 (2012), 821Lytfi Dervishi, Intervistë me Bernd Fischer, [online] i disponueshëm në: http://www.javanews.al/bernd-fisher-tranzicioni-shqiperise-nuk-mbaron-anetaresimin-ne/BE, tërhequr më 26. 03. 2018


1

KAPITULLI I - TRANZICIONI POLITIK, KONCEPTE, DEFINICIONE DHE TIPARET E TIJ NË SHQIPËRI

1.1 Përkufizime teorike të tranzicionit

Tranzitologjia, që studion periudhat e tranzicionit, si fushë studimi ka lindur vonë,në vitet ’70 të shekullit XX. Studiuesit përshkruajnë proceset e kalimit nga një sistem politik, kryesisht autoritarist, në një sistem demokratik, analizojnë faktorët, aktorët, tiparet, rrugët, vështirësitë e këtij procesi. Ata përshkruajnë proceset demokratizuese, duke u mbështetur te modelet ekzistuese, duke analizuar rolin e elitës politike, kulturës demokratike, faktorëve historike, ndikimeve të jashtme. Tranzitologët “japin receta” për rrugët që duhen ndjekur, reformat që duhen ndërmarrë, parimet që duhen zbatuar, gabimet që duhet të shmangen, sukseset që duhen arritur etj.

Autorë te ndryshëm e kanë përcaktuar tranzicionin si periudhën e ndryshimit tëregjimit, kalimin nga diktatura në demokraci, një periudhë ndryshimesh institucionale në të cilën normat demokratike imponohen si kriter legjitimues i sjelljes së aktorëve kryesorë të shoqërisë. Në momentin që gjykohet se shoqëria i ka ndërtuar dhe po izbaton këto forma e institucione demokratike, tranzicioni, nga kuptimi i tij ipërgjithshëm demokratik specifikohet në tranzicion ekonomik, financiar, politik, demografik etj duke u bërë kështu pjesë e transformimit të vazhdueshëm të shoqërisëdrejt progresit dhe zhvillimit.

Kissinger i cilëson lëvizjet demokratike në Evropën Qendrore dhe Lindore si “vala e tretë” demokratizuese. Laurence Ëhitehead dhe studiuesit hungarezë, Feher dhe Heler i kanë karakterizuar ato si “vala e katërt”1 e atyre revolucioneve që kanë përftuar dhe plotësuar fizionominë e modernitetit, por pa analizuar këtë qendrim të tyre. Nëse pranojmë, si pjesa më e madhe e studiuesve, kategorizimin e Kesinger, vala e tretë e demokratizimit përfshin periudhën 1970 – 1990. Ajo përfshiu një numër të madh shtetesh të cilat përmbysën regjime jo demokratike të formave të ndryshme me rrugë pak a shumë të ngjashme. Në këtë valë përfshihen: (i) rënia e regjimeve autoritare të krahut të djathtë në Evropën Jugore në mes të viteve ‘70; (ii) zëvendësimi i diktaturave ushtarake nga civilët e zgjedhur - qeveritë në të gjithë Amerikën Latine nga fundi i viteve 1970 deri vonë 1980; (iii) rënia e sundimit autoritar në pjesë të Lindjes dhe Jugut të Azisë duke filluar nga mesi i viteve 1980; (iv) rënia e regjimeve komuniste në Evropën Lindore në fund të viteve 1980; (v) shpërbërja e Bashkimit Sovjetik dhe krijimi i 15 republikave post-sovjetike në vitin 1991; (vi) rënia e regjimeve njëpartiake në shumë pjesë të Afrikës nënsahariane në Afrikën

1 Ferenc Feher, Agnesh Heler, “Viti 1989 dhe dekonstruktimi i teologjisë politike,” në Filozofia dhe tranzicioni, (Tiranë: Arbri, 1998), 172


235




2

Perëndimore në gjysmën e parë e viteve 1990; dhe (vii) një prirje të dobët por të njohur të liberalizimit në disa vende të Lindjes së Mesme në vitet 1990. Tranzicioni i këtyre vendeve në pjesën më të madhe të rasteve ishte drejt modelit politik përendimor, por pati dhe ndikime / aplikime të tjera siç ishte rasti i Kinës dhe Vietnamit, të cilët sipas Andrea Pickel, ndoqën modelin e “kapitalizmit aziatik”.2

Në literaturën e tranzicioneve demokratike, kur diskutohet në lidhje me faktorët qëçojnë në përmbysjen e një sistemi, flitet për tre qasje teorike:

- qasja strukturaliste; sipas së cilës zhvillimet ekonomike, kultura politike, konfliktet klasore, struktura sociale mund të shpjegojnë disa rezultate të tranzicionit, por vëmendja e tyre më e madhe përqëndrohej te zhvillimet ekonomike dhe sociale

- qasja e zgjedhjes strategjike; e cila përqendrohej te roli dhe zgjedhjet e elitës si shpjegimi i mundshëm për sukseset apo dështimet e tranzicionit politik. Ajo thekson autonominë e proceseve politike nga zhvillimet ekonomike. Edhe pse nuk mohon rëndësinë e faktorëve ekonomikë, kjo qasje përcakton si rol vendimtar në rezultatet e tranzicionit, veprimet e elitës, zgjedhjet strategjike dhe ndërveprimet ndërmjet zgjedhjeve.

- qasja institucionale; thekson rëndësinë e institucioneve në formimin e politikave dhe modeleve të veprimeve politike si dhe rolin e institucioneve në përcaktimin dhe zbatimin e objektivave dhe preferencave të aktorëve politikë.3

Faktorët e ndryshimeve politike të “Valës së tretë” demokratizuese ishin ekonomike, politike, fetare dhe më kryesoret për Kissinger janë:

1. Thellimi i problemeve të legjitimitetit të sistemeve autoritariste2. Rritja ekonomike globale e viteve 1960, që ngriti standartet e jetesës dhe

zgjeroi klasën e mesme qytetare3. Ndryshimet e habitshme në doktrinën dhe aktivitetet e Kishës Katolike të

manifestuara në Këshillin e Dytë të Vatikanit dhe transformimi i kishave kombëtare në kundërshtare të autoritarizmit

4. Ndryshimet në politikën e aktorëve të jashtëm, Komunitetit Evropian (zgjerimi i anëtarësisë së tij) dhe SHBA-së (në drejtim të mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe demokracisë në vendet e tjera) BS-së (ndryshimi i politikës sovjetike nga Gorbaçovi)

5. Efekti ortek apo demostrimi i ndryshimeve të para drejt demokracisë stimuluan apo siguruan modele në përpjekjet për ndryshimin e regjimit në vendet e tjera.4

Ekzistonin faktorë të përbashkët, që ndikuan në të gjitha vendet, si dhe faktorë qëishin specifik për një vend apo një numër të vogël vendesh. Në disa vende mund tëketë qënë primar një faktor e në vende të tjerë një faktor tjetër. Megjithatë duhet tëkuptojmë se faktorët e jashtëm nuk janë kurrë të mjaftueshëm për të sjellëdemokracinë. Ata mund të krijojnë kushte të favorshëm për demokracinë, por është edomosdoshme, që brenda vendit, udhëheqësit dhe populli të veprojnë. Motivet që ishtyjnë udhëheqësit të kërkojnë demokracinë janë të ndryshme; “ata besojnë te demokracia” ose ata e shohin demokracinë “si mjet për të realizuar qëllime të tjera”.5

2 Andreas Pickel, “Transformation theory: Scientific or political?” TIPEC Working paper (2001 / 3) 3 Sujian Guo, “Democratic transition: a critical overview,” Issues & Studies 35, No. 4 (July/ August 1999): 133 - 148 4 Henry Kissinger, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011), 64 5 Po aty, 128


2

Perëndimore në gjysmën e parë e viteve 1990; dhe (vii) një prirje të dobët por të njohur të liberalizimit në disa vende të Lindjes së Mesme në vitet 1990. Tranzicioni i këtyre vendeve në pjesën më të madhe të rasteve ishte drejt modelit politik përendimor, por pati dhe ndikime / aplikime të tjera siç ishte rasti i Kinës dhe Vietnamit, të cilët sipas Andrea Pickel, ndoqën modelin e “kapitalizmit aziatik”.2

Në literaturën e tranzicioneve demokratike, kur diskutohet në lidhje me faktorët qëçojnë në përmbysjen e një sistemi, flitet për tre qasje teorike:

- qasja strukturaliste; sipas së cilës zhvillimet ekonomike, kultura politike, konfliktet klasore, struktura sociale mund të shpjegojnë disa rezultate të tranzicionit, por vëmendja e tyre më e madhe përqëndrohej te zhvillimet ekonomike dhe sociale

- qasja e zgjedhjes strategjike; e cila përqendrohej te roli dhe zgjedhjet e elitës si shpjegimi i mundshëm për sukseset apo dështimet e tranzicionit politik. Ajo thekson autonominë e proceseve politike nga zhvillimet ekonomike. Edhe pse nuk mohon rëndësinë e faktorëve ekonomikë, kjo qasje përcakton si rol vendimtar në rezultatet e tranzicionit, veprimet e elitës, zgjedhjet strategjike dhe ndërveprimet ndërmjet zgjedhjeve.

- qasja institucionale; thekson rëndësinë e institucioneve në formimin e politikave dhe modeleve të veprimeve politike si dhe rolin e institucioneve në përcaktimin dhe zbatimin e objektivave dhe preferencave të aktorëve politikë.3

Faktorët e ndryshimeve politike të “Valës së tretë” demokratizuese ishin ekonomike, politike, fetare dhe më kryesoret për Kissinger janë:

1. Thellimi i problemeve të legjitimitetit të sistemeve autoritariste2. Rritja ekonomike globale e viteve 1960, që ngriti standartet e jetesës dhe

zgjeroi klasën e mesme qytetare3. Ndryshimet e habitshme në doktrinën dhe aktivitetet e Kishës Katolike të

manifestuara në Këshillin e Dytë të Vatikanit dhe transformimi i kishave kombëtare në kundërshtare të autoritarizmit

4. Ndryshimet në politikën e aktorëve të jashtëm, Komunitetit Evropian (zgjerimi i anëtarësisë së tij) dhe SHBA-së (në drejtim të mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe demokracisë në vendet e tjera) BS-së (ndryshimi i politikës sovjetike nga Gorbaçovi)

5. Efekti ortek apo demostrimi i ndryshimeve të para drejt demokracisë stimuluan apo siguruan modele në përpjekjet për ndryshimin e regjimit në vendet e tjera.4

Ekzistonin faktorë të përbashkët, që ndikuan në të gjitha vendet, si dhe faktorë qëishin specifik për një vend apo një numër të vogël vendesh. Në disa vende mund tëketë qënë primar një faktor e në vende të tjerë një faktor tjetër. Megjithatë duhet tëkuptojmë se faktorët e jashtëm nuk janë kurrë të mjaftueshëm për të sjellëdemokracinë. Ata mund të krijojnë kushte të favorshëm për demokracinë, por është edomosdoshme, që brenda vendit, udhëheqësit dhe populli të veprojnë. Motivet që ishtyjnë udhëheqësit të kërkojnë demokracinë janë të ndryshme; “ata besojnë te demokracia” ose ata e shohin demokracinë “si mjet për të realizuar qëllime të tjera”.5

2 Andreas Pickel, “Transformation theory: Scientific or political?” TIPEC Working paper (2001 / 3) 3 Sujian Guo, “Democratic transition: a critical overview,” Issues & Studies 35, No. 4 (July/ August 1999): 133 - 148 4 Henry Kissinger, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011), 64 5 Po aty, 128


3

Tranzitologët kanë përcaktuar katër forma të tranzicionit: (i) tranzicion nëpërmjet një pakti, (ii) tranzicion i imponuar, (iii) tranzicion revolucionar dhe (iv) reformator.Kissinger përdor të tjera emërtime për të grupuar proceset demokratizuese. Ai igrupon proceset demokratizuese në (i) transformim, (ii) transferim, (iii) zëvendësimdhe (iv) ndërhyrje.

Gjatë transformimeve ata që janë në pushtet në regjimin autoritarist marrin frenat dhe luajnë një rol vendimtar për t’i dhënë fund atij regjimi dhe për ta ndryshuar në njësistem demokratik. Transformimet kalojnë nëpër disa faza: (i) dalja e reformatorëve, (ii) marrja e pushtetit, (iii) dështimi i liberalizimit, (iv) legjitimiteti i mëparshëm; mposhtja e konservatorëve, (v) kooptimi i opozitës. Transformimi kërkon që qeveria të jetë më e fortë se opozita. Në këtë grup Kissinger përfshin Spanjën, Brazilin, BS, Hungarinë, Bullgarinë etj

Gjatë zëvendësimeve, reformatorët brenda regjimit janë të dobët; konservatorët, dominues në qeveri, kundërshtojnë ndryshimin e regjimit. Demoktratizimi buron nga opozita që fuqizohet, ndërkohë që qeveria dobësohet derisa bie ose përmbyset. Zëvendësimet përmbajnë tre faza të dallueshme; lufta për të shkaktuar rënien, rënia dhe lufta pas rënies. Këtu përfshiheshin Portugalia, Greqia, Gjermania Lindore, Rumania etj

Në transferimet, demokratizimi është produkt i veprimeve të kombinuara tëqeverisë dhe opozitës. Qeveria është e gatshme për të diskutuar për ndryshimin e regjimit, por nuk është e gatshme të nisë ndryshimin e tij. Ajo duhet shtyrë apo tërhequr në bisedime me opozitën, brenda së cilës demokratët e moderuar nuk janë aq të fortë sa të përmbysin qeverinë. Ndaj të dyja palët ia kuptojnë vlerën bisedimeve. Fazat nëpër të cilat kalojnë transferimet janë: (i) një farë liberalizimi nga ana e qeverisë, (ii) opozita shfrytëzon këtë lirshmëri për të dobësuar qeverinë, (iii) qeveria reagon për të mbajtur të shtypur mobilizimin e fuqisë së opozitës, (iv) qeveria dhe opozita pranojnë mundësinë për një tranzicion me bisedime. Në këtë grupim, Kissinger përfshinte Poloninë, Çekosllovakinë, Afrikën e Jugut etj

Ndërhyrjet, janë procese demokratizuese që realizohen me ndërhyrje nga jashtë,siç ishte rasti i Panamasë apo Grenadas.6

Mes studiuesve ka debate nëse përmbysjet e diktaturave komuniste në EvropënQendrore dhe Lindore ishin (i) “revolucione demokratike”, pra ndryshim sovraniteti apo (ii) reformim, pra monopoli i pushtetit nuk ju rrëmbye nga duart atyre që e ushtronin, por më tepër u lëshua prej tyre në menyrë paqësore, në një varg bisedimesh pjesërisht të hapura e pjesërisht të fshehta, ku u fiksua dhe forma e lëshimeve (siç analizuam më sipër). Mes këtyre debateve, ekzistojnë dhe qendrime të ndërmjetme, si ai i studiuesit hungarez, Janosh Kish që i cilëson një bigëzim “reformë – revolucion”, një gjendje e ndërmjetme, që ka ardhur si rrjedhojë e asaj që ai e quan “ndjenjë inferioriteti” që revolucionarët ua imponuan reformuesve; apo mendimi i Feher dhe Heler, sipas të cilëve ato nuk janë as revolucione as reforma; “1989 është mesa duket përtej reformës dhe revolucionit.”7

Pavarësisht debateve, demokracitë në Evropën Qendrore dhe Lindore u krijuan, sipas Kissinger, nga “udhëheqës në qeveri dhe opozitë, që së bashku gjetën kurajon për të kundërshtuar status quo-në… [që] u rezistuan provokimeve për dhunë… që e

6 Henry Kissinger, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011), 134 - 184 7 Ferenc Feher, Agnesh Heler, “Viti 1989 dhe dekonstruktimi i teologjisë politike,” në Filozofia dhe tranzicioni, (Tiranë: Arbri, 1998), 173


4

kuptuan se në politikë monopolin e të vërtetës apo virtytit nuk e ka asnjë.”8 Ndryshe mendon analisti dhe publicisti shqiptar Daut Gumeni, sipas tij askush (qeveritarë apo opozitarë) nuk duhet të mburret se e rrëzoi komunizmin, “komunizmi u plak [dhe ra] më tepër nga sëmundjet e veta organike dhe të pashërueshme.”9

Për mendimin tonë, përmbysja e diktaturës komuniste në Shqipëri erdhi si rrjedhojë e reformave liberalizuese të ndërmarra nga shteti dhe lëvizjeve demokratike popullore, tw cilat ishin nevojë e kohës dhe linden e u përhapën në kushtet e dobësimit, kalbjes së diktaturave komuniste në bllokun lindor, përfshirë dhe Shqipërinë. Ato ishin një lloj transferimi paqësor i pushtetit, nga elita e vjetër komuniste në klasën e re politike, reformatore dhe demokratike.

5 paradigmat e valës së tretë të tranzicionit, sipas tranzitologëve janë:1. çdo vend që largohet nga rendi diktatorial mund të konsiderohet një vend në

tranzicion drejt demokracisë.2. tranzicioni kalon nëpër tre faza; hapja, gjatë të cilës shfaqen çarjet në regjimin

sundues, thyerja që prodhon pluralizmin politik dhe konsolidimi, procesi gjatë të cilit demokracia bëhet “alternativa e vetme”.

3. zgjedhjet janë shumë të rëndësishme, sidomos zgjedhjet e para demokratike, të cilat nëse janë të lira dhe të ndershme do të thotë se janë zhvilluar në kuadrin e një lirie politike, duke shënuar kështu një shkëputje nga sundimi arbitrar dhe autoritar.

4. kushtet bazë në vendet në tranzicion – niveli i tyre ekonomik, historia politike, trashëgimia institucionale, përbërja etnike, traditat socio-kulturore apo tipare të tjera strukturore – nuk përbëjnë faktorë të rëndësishëm as në fillimin dhe as në produktin e procesit të tranzicionit.

5. tranzicionet demokratike që përbëjnë valën e tretë u ndërtuan mbi bazën e shteteve funksionale. Procesi i demokratizimit supozohet të përfshijë disa ridizenjime të institucioneve shtetërore të tilla si krijimi i institucione të reja zgjedhore, reforma parlamentare dhe reforma gjyqësore por si modifikim i shteteve tashmë funksionale.10

Problemet e tranzicionit me të cilat ndeshen demokracitë e reja janë të shumta: Probleme të tranzicionit, që lidhen me krijimin e sistemeve të reja kushtetuese

dhe elektorale, heqja e zyrtarëve proautoritaristë dhe zëvendësimi i tyre me zyrtarëdemokratë, shfuqizimi dhe ndreqja e ligjeve që ishin të papërshtatshme përdemokracinë, shkrirja apo ndryshimi thelbësor i agjensive autoritariste si policia sekrete, ndarja e pronës, funksioneve dhe personelit të partisë dhe qeverisë, mënyra si t’i trajtonin zyrtarët autoritaristë që kishin shkelur hapur të drejtat e njeriut, si tëpakësohej përfshirja e ushtrisë në politikë dhe të krijohej një model profesional imarrëdhënieve civile - ushtarake

Probleme kontekstuale; probleme që burojnë nga natyra e shoqërisë, ekonomia, kultura dhe historia e saj. Ato ishin konfliktet shoqërore, antagonizmat rajonale, varfëria, pabarazia shoqërore – ekonomike, inflacioni, borxhi i jashtëm, përqindja e ulët e rritjes ekonomike. Këto probleme paraqesin rrezik për konsolidimin e demokracive të reja.

8 Henry Kissinger, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011), 186 9 Daut Gumeni, “Lufta me të keqen do filluar nga vetja,” në Tranzicion apo trashëgimi (Tiranë: Toena, 2011), 20 10 Thomas Carothers, “The End of the Transition Paradigm,” Journal of Democracy 13:1 (2002): 5 - 21


4

kuptuan se në politikë monopolin e të vërtetës apo virtytit nuk e ka asnjë.”8 Ndryshe mendon analisti dhe publicisti shqiptar Daut Gumeni, sipas tij askush (qeveritarë apo opozitarë) nuk duhet të mburret se e rrëzoi komunizmin, “komunizmi u plak [dhe ra] më tepër nga sëmundjet e veta organike dhe të pashërueshme.”9

Për mendimin tonë, përmbysja e diktaturës komuniste në Shqipëri erdhi si rrjedhojë e reformave liberalizuese të ndërmarra nga shteti dhe lëvizjeve demokratike popullore, tw cilat ishin nevojë e kohës dhe linden e u përhapën në kushtet e dobësimit, kalbjes së diktaturave komuniste në bllokun lindor, përfshirë dhe Shqipërinë. Ato ishin një lloj transferimi paqësor i pushtetit, nga elita e vjetër komuniste në klasën e re politike, reformatore dhe demokratike.

5 paradigmat e valës së tretë të tranzicionit, sipas tranzitologëve janë:1. çdo vend që largohet nga rendi diktatorial mund të konsiderohet një vend në

tranzicion drejt demokracisë.2. tranzicioni kalon nëpër tre faza; hapja, gjatë të cilës shfaqen çarjet në regjimin

sundues, thyerja që prodhon pluralizmin politik dhe konsolidimi, procesi gjatë të cilit demokracia bëhet “alternativa e vetme”.

3. zgjedhjet janë shumë të rëndësishme, sidomos zgjedhjet e para demokratike, të cilat nëse janë të lira dhe të ndershme do të thotë se janë zhvilluar në kuadrin e një lirie politike, duke shënuar kështu një shkëputje nga sundimi arbitrar dhe autoritar.

4. kushtet bazë në vendet në tranzicion – niveli i tyre ekonomik, historia politike, trashëgimia institucionale, përbërja etnike, traditat socio-kulturore apo tipare të tjera strukturore – nuk përbëjnë faktorë të rëndësishëm as në fillimin dhe as në produktin e procesit të tranzicionit.

5. tranzicionet demokratike që përbëjnë valën e tretë u ndërtuan mbi bazën e shteteve funksionale. Procesi i demokratizimit supozohet të përfshijë disa ridizenjime të institucioneve shtetërore të tilla si krijimi i institucione të reja zgjedhore, reforma parlamentare dhe reforma gjyqësore por si modifikim i shteteve tashmë funksionale.10

Problemet e tranzicionit me të cilat ndeshen demokracitë e reja janë të shumta: Probleme të tranzicionit, që lidhen me krijimin e sistemeve të reja kushtetuese

dhe elektorale, heqja e zyrtarëve proautoritaristë dhe zëvendësimi i tyre me zyrtarëdemokratë, shfuqizimi dhe ndreqja e ligjeve që ishin të papërshtatshme përdemokracinë, shkrirja apo ndryshimi thelbësor i agjensive autoritariste si policia sekrete, ndarja e pronës, funksioneve dhe personelit të partisë dhe qeverisë, mënyra si t’i trajtonin zyrtarët autoritaristë që kishin shkelur hapur të drejtat e njeriut, si tëpakësohej përfshirja e ushtrisë në politikë dhe të krijohej një model profesional imarrëdhënieve civile - ushtarake

Probleme kontekstuale; probleme që burojnë nga natyra e shoqërisë, ekonomia, kultura dhe historia e saj. Ato ishin konfliktet shoqërore, antagonizmat rajonale, varfëria, pabarazia shoqërore – ekonomike, inflacioni, borxhi i jashtëm, përqindja e ulët e rritjes ekonomike. Këto probleme paraqesin rrezik për konsolidimin e demokracive të reja.

8 Henry Kissinger, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011), 186 9 Daut Gumeni, “Lufta me të keqen do filluar nga vetja,” në Tranzicion apo trashëgimi (Tiranë: Toena, 2011), 20 10 Thomas Carothers, “The End of the Transition Paradigm,” Journal of Democracy 13:1 (2002): 5 - 21


5

Probleme të sistemit, probleme që burojnë nga funksionimi i sistemit demokratik, si ngërçi politik, paaftësia për të mbërritur te vendimet, ndjeshmëria ndaj demagogjisë, dominimi nga interesat ekonomike. 11

Sistemet një partiake, siç ishte rasti i Shqipërisë, për shkak të ndërthurjes sëngushtë mes partisë dhe shtetit, krijonin në tranzicionin drejt demokracisë, problemetë natyrës së veçantë. Një grup i problemeve ishin problemet institucionale, që kishin të bënin me (i) ndarjen e partisë nga shteti, (ii) pronësinë e pasurisë materiale dhe financiare – nëse ato i përkisnin shoqërisë apo shtetit, (iii) depolitizimi i forcave tëarmatosura, (iv) ekzistenca e organizatave të partisë nëpër ndërmarrjet ekonomike, (v)lidhja e udhëheqësve qeveritarë me organet kryesore të partisë. Grupi tjetër ishin problemet ideologjike: (i) krijimi i një identiteti të ri për shtetin, (ii) shkëputja nga ideologjia partiake që në disa raste përcaktonte si natyrën e shtetit ashtu edhehapësirën e tij gjeografike, apo historinë e tij.12

Një nga veçoritë kryesore të tranzicionit postkomunist, çka e dallon atë nga çdo tranzicion tjetër demokratik, është fakti që ai është kryer dhe kryhet njëherësh si në sferën ekonomike, politike dhe shoqërore. Ai është pra tranzicion i shumëfishtë. “Ky tipar i tij, bën që tranzicioni postkomunist të jetë, përgjithësisht, më i vështirë dhe të kërkojë kohë më të gjatë…”13Në procesin e tranzicionit roli i institucioneve është i dyfishtë; nga njëra anë, stabilizon rregullat e veprimit, sidomos atyre që ndikojnë drejtpërdrejtë në nivelin e jetesës dhe nga ana tjeter, krijon mundësinë e lindjes së rregullave të reja gjithnjë e më të përshtatshme me ekonominë e tregut.

Sipas studiuesve të tranzicionit, kur përpiqemi të kuptojmë rezultatet pozitive ose jo, të reformave ekonomike në vendet në tranzicion, është e rëndësishme të kemi një njohje të mirë të kushteve fillestare, shoqërore dhe politike të këtyre vendeve. Që reformat ekonomike të jenë të suksesshme dhe të pranuara nga pjesa më e madhe e shoqërisë duhet të kihen parasysh disa strategji: a) ndërtimi i paketave reformuese që ofrojnë kompensimin e transfertave për humbësit nga reformat; b) ndërmarrja e reformave të pjesshme për të reduktuar opozitën; c) krijimi i institucioneve që bëjnë një angazhim të besueshëm për kompensimin ose d) të pritet për një përkeqësim të status quo-së për ta bërë reformën të domosdoshme.14

Periudhat e tranzicionit jo gjithmojnë çojnë në një rend demokratik, shpesh ato janë rikthyer në qeverisjet autoritare, shpesh kanë mbetur në atë që studiuesit e quajnë “zona gri”e që karakterizohet nga (i) sindroma e pluralizmit të paefektshëm, (ii)politika dominuese e pushtetit, (iii) zgjedhje formale. Për Ingrid Nifosi-n, variablat përcaktuese të tranzicionit politik, që përcaktojnë suksesin ose dështimin e tij janë:

1. elementi i zgjedhjes; në analizën e faktorëve strukturorë të tranzicionit politik nuk jepet një pamje e plotë e procesit nën shqyrtim. Vëmendje e veçantë duhet t’ikushtohet "faktorit të zgjedhjes", i cili gjithmonë ndikon ndjeshëm tranzicionin dhe aspak nuk kufizohet nga ekzistenca e faktorëve strukturorë.

2. “prova e fundit për lidershipin»; aftësia për të krijuar një vullnet politik, ku asgjë nuk do të realizohej ndryshe.

11 Henry Kissinger, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011), 23412 Henry Kissinger, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011), 138 - 140 13 F. Tarifa, K. Krisafi, E. Tarifa, Paradigma e tranzicionit demokratik (Tiranë: Ombra GVG, 2009), 47 14 Gérard Roland, The Political Economy of Transition, [online] i disponueshëm në: https://eml.berkeley.edu/wgroland/pubs/polectrans_jpe.pdf, tërhequr më 11. 03. 2018


6

3. roli i lëvizjeve të opozitës; vullneti i grupeve të opozitës për të negociuar mund të shkaktojë ose evitojë dhunën.15

Studiues të tjerë e vënë theksin edhe tek kultura demokratike, si një faktor i rëndësishëm në proceset demokratizuese dhe në sukseset e tyre. Ata besojnë se institucionet demokratike në stilin perëndimor dhe një ekonomi tregu funksionale nuk mund të lulëzojë nëse nuk është rrënjosur në një mjedis ku është përhapur kultura demokratike. Ndër vështirësitë e sipërpërmendura kjo duket vështirësia më e madhe për t’u përballuar, pasi “parimet dhe institucionet demokratike nuk mund as të eksportohen, as të transplantohen dhe as të krijohen brenda një kohe të shkurtër. Ato krijohen dhe zhvillohen si pjesë e një procesi të gjatë, krahas dhe bashkë me krijimin e atyre kushteve themelore sociale, ekonomike dhe kulturore që e bëjnë jo vetëm të mundur, por edhe të qendrueshëm zhvillimin demokratik të një shoqërie” 16 Rasti shqiptar e vërteton më së miri këtë besim, sipas Florian Çullhaj “dështimet e vazhdueshme të reformave kushtetuese dhe institucionale për të vendosur qëndrime dhe sjellje demokratike vërtetuan idenë e parashikueshme se është e pamundur vetëm me formulimin e duhur të kushtetutës dhe inxhinieri institucionale për të imponuarsjellje demokratike në mesin e shqiptarëve. Kjo pikëpamje kthehet të jetë një parim politik duke marrë parasysh krizat e qëndrueshme politike që karakterizojnë periudhën e tranzicionit”17

“Procesi i demokratizimit shikohet si zbatim i një modeli dhe reformave të caktuara … nënkupton një rrugëtim drejtvizor nga më pak në më shumë demokraci apo nga institucionet e dobëta tek ato të konsoliduara.”18 Termi “demokratizim” përshkruan nje proçes politik: sikundër edhe demokracia, pasi është arritur, nuk është diçka statike, por në shndërrim të vazhdueshëm, siç shprehet Daut Gumeni: “Demokracia nuk është ngjarje, por është proces, një proces që përfshin apo duhet të përfshijë të gjitha sferat e jetës dhe mbarë shoqërinë.”19

Një nga sfidat më të mëdha të demokratizimit është ndërtimi i institucioneve demokratike, në vendet ku demokracia nuk ekziston si edhe konsolidimi i demokracisë në shoqërite që kanë kaluar përmes tranzicioneve demokratike. Qëllimi natyrisht nuk është vetëm përshkrimi i këtyre teorive, por shkëputja prej këtyre tipave ideale e disa prej tipareve më thelbesore të demokratizimit si proces dinamik. Shpesh herë jepen receta mbi demokracinë, por, teksa duket e qartë pamundesia për t’i realizuar ato, është plotësisht e mundur të dallohen tiparet paraprake të kulturës politike dhe traditës së kombeve të cilat pretendojnë t’i hyjnë rrugës së tranzicionit demokratik. Qeverisja demokratike është e pakonceptueshme pa ekzistencën e zgjedhjeve të lira e konkurruese, por zgjedhjet politike nuk garantojnë realizimin e një qeverisjeje demokratike. Demokracia liberale karakterizohet, ndër te tjera, nga zgjedhje të lira politike, shteti i së drejtës, ndarja e pushteteve dhe mbrojtja e garantimi i lirive politike, vetjake e shoqerore.

15 Ingrid Nifosi, “A new conceptual framework for political transition,” L’Afrique des Grands Lacs(Annuaire 2004-2005)16 Fatos Tarifa, Dinamika e modernitetit pluralizues (Tiranë: Ombra GVG, 2012), 22 17 Florian Çullhaj, “Political culture and democratic consolidation in post-communist Albania: Reassessment of authentic domestic values,” në Polis, Nr. 16, (2017): 2818 Blendi Kajsiu, “Demokratizim pa politikë: baza konceptuale e qasjes ndërkombëtare në Shqipëri,”Polis, Nr. 4 (2007): 2619 Daut Gumeni, “Një politikë dorace është e dënuar me dështim,” në Tranzicion apo trashëgimi(Tiranë: Toena, 2011), 34


6

3. roli i lëvizjeve të opozitës; vullneti i grupeve të opozitës për të negociuar mund të shkaktojë ose evitojë dhunën.15

Studiues të tjerë e vënë theksin edhe tek kultura demokratike, si një faktor i rëndësishëm në proceset demokratizuese dhe në sukseset e tyre. Ata besojnë se institucionet demokratike në stilin perëndimor dhe një ekonomi tregu funksionale nuk mund të lulëzojë nëse nuk është rrënjosur në një mjedis ku është përhapur kultura demokratike. Ndër vështirësitë e sipërpërmendura kjo duket vështirësia më e madhe për t’u përballuar, pasi “parimet dhe institucionet demokratike nuk mund as të eksportohen, as të transplantohen dhe as të krijohen brenda një kohe të shkurtër. Ato krijohen dhe zhvillohen si pjesë e një procesi të gjatë, krahas dhe bashkë me krijimin e atyre kushteve themelore sociale, ekonomike dhe kulturore që e bëjnë jo vetëm të mundur, por edhe të qendrueshëm zhvillimin demokratik të një shoqërie” 16 Rasti shqiptar e vërteton më së miri këtë besim, sipas Florian Çullhaj “dështimet e vazhdueshme të reformave kushtetuese dhe institucionale për të vendosur qëndrime dhe sjellje demokratike vërtetuan idenë e parashikueshme se është e pamundur vetëm me formulimin e duhur të kushtetutës dhe inxhinieri institucionale për të imponuarsjellje demokratike në mesin e shqiptarëve. Kjo pikëpamje kthehet të jetë një parim politik duke marrë parasysh krizat e qëndrueshme politike që karakterizojnë periudhën e tranzicionit”17

“Procesi i demokratizimit shikohet si zbatim i një modeli dhe reformave të caktuara … nënkupton një rrugëtim drejtvizor nga më pak në më shumë demokraci apo nga institucionet e dobëta tek ato të konsoliduara.”18 Termi “demokratizim” përshkruan nje proçes politik: sikundër edhe demokracia, pasi është arritur, nuk është diçka statike, por në shndërrim të vazhdueshëm, siç shprehet Daut Gumeni: “Demokracia nuk është ngjarje, por është proces, një proces që përfshin apo duhet të përfshijë të gjitha sferat e jetës dhe mbarë shoqërinë.”19

Një nga sfidat më të mëdha të demokratizimit është ndërtimi i institucioneve demokratike, në vendet ku demokracia nuk ekziston si edhe konsolidimi i demokracisë në shoqërite që kanë kaluar përmes tranzicioneve demokratike. Qëllimi natyrisht nuk është vetëm përshkrimi i këtyre teorive, por shkëputja prej këtyre tipave ideale e disa prej tipareve më thelbesore të demokratizimit si proces dinamik. Shpesh herë jepen receta mbi demokracinë, por, teksa duket e qartë pamundesia për t’i realizuar ato, është plotësisht e mundur të dallohen tiparet paraprake të kulturës politike dhe traditës së kombeve të cilat pretendojnë t’i hyjnë rrugës së tranzicionit demokratik. Qeverisja demokratike është e pakonceptueshme pa ekzistencën e zgjedhjeve të lira e konkurruese, por zgjedhjet politike nuk garantojnë realizimin e një qeverisjeje demokratike. Demokracia liberale karakterizohet, ndër te tjera, nga zgjedhje të lira politike, shteti i së drejtës, ndarja e pushteteve dhe mbrojtja e garantimi i lirive politike, vetjake e shoqerore.

15 Ingrid Nifosi, “A new conceptual framework for political transition,” L’Afrique des Grands Lacs(Annuaire 2004-2005)16 Fatos Tarifa, Dinamika e modernitetit pluralizues (Tiranë: Ombra GVG, 2012), 22 17 Florian Çullhaj, “Political culture and democratic consolidation in post-communist Albania: Reassessment of authentic domestic values,” në Polis, Nr. 16, (2017): 2818 Blendi Kajsiu, “Demokratizim pa politikë: baza konceptuale e qasjes ndërkombëtare në Shqipëri,”Polis, Nr. 4 (2007): 2619 Daut Gumeni, “Një politikë dorace është e dënuar me dështim,” në Tranzicion apo trashëgimi(Tiranë: Toena, 2011), 34


7

Veç diskutimeve për faktorët e përmbysjes se regjimeve autoritariste, formën e kalimit nga autoritarizëm në demokraci, paradigmave, variablave dhe fazave tëtranzicionit, një tjetër diskutim ndërmjet tranzitologëve është në lidhje me çështjen:Kur mbaron tranzicioni? Një grup studiuesish janë të mendimit se tranzicioni përfundon pas mbajtjes së zgjedhjeve të lira, pluraliste, që rrëzojnë qeveritëautoritariste dhe i hapin rrugën demokratizimit të vendit.

Grupi tjetër përfshijnë në tranzicion proceset demokratizuese deri në vendosjen e stabilitet politik, që konsiderohet i arritur kur janë realizuar: (i) ide demokratike të qendrueshme, (ii) kulturë demokratike e qendrueshme, (iii) institucione shtetërore të qendrueshme, (iv) luftë politike e zhvilluar me metoda e mjete demokratike. 20

“Tranzicioni postkomunist vazhdon deri sa shteti ligjor dhe, bashkë me të, funksionimi i shtetit mbi baza demokratike të rutizohen dhe të konsolidohen prej një stadi ku një “kthim prapa” bëhet praktikisht i pamundur. Tranzicioni demokratik nuk mund të quhet “I kryer” apo “I përfunduar” pa konsolidimin e institucioneve të shtetit demokratik, të cilat të jenë në gjendje t’u rezistojnë tendencave frenuese dhe presioneve që krijohen brenda vetë sistemit.”21

Të tjerë studiues shkojnë edhe më tej, sipas tyre (duke u mbështetur te përkufizimi i tranzicionit që dhamë në fillim të analizës sonë) “Në momentin që gjykohet se shoqëria i ka ndërtuar dhe po i zbaton këto forma e institucione demokratike, tranzicioni, nga kuptimi i tij i përgjithshëm demokratik specifikohet në tranzicion ekonomik, financiar, politik, demografik etj duke u bërë kështu pjesë e transformimit të vazhdueshëm të shoqërisë drejt progresit dhe zhvillimit.” Mbështetur në këtë formulim tranzicioni paraqet një transformim të vazhdueshëm, të pafund. Këtëmendim mbështet dhe historiani Bernd Fischer kur shprehet se “i gjithë koncepti itranzicionit për mua është koncept i vështirë, sepse në një farë mase është term i keqpërdorur sepse të gjithë presim që tranzicioni dikur të mbarojë, por atëherë çfarë ndodh? Çfarë presim? Zhvillim të mëtejshëm. Prandaj unë preferoj të flas për nivele të zhvillimit dhe jo thjesht për tranzicion apo për mbylljen e tij.”22

Kur vendet e Evropës Qëndrore e Lindore rrëzuan diktaturat dhe hynë në procesin e demokratizimit të gjithë ishin të mendimit se ky proces do të ishte “i gjatë, konfliktual dhe jo përfundimtar.”23 Në fund të fundit kjo është e kuptueshme po të mendosh se u duhet të ndërtojnë institucione që në perëndim ishin dashur shekuj për t’u ndërtuar. Nga ana tjetër këtyre vendeve u mungonte kultura politike demokratike si dhe përbërësit e infrastrukturës kapitaliste. Clarisse De Waal shprehet në lidhje me këtë situatë në Shqipëri: “një qasje kjo me mikrovalë, në një vend ku më shumë nuk kishte sesa kishte energji elektrike”.24

Nëse trajtojmë tranzicionin shqiptar drejt demokracisë, në mënyrë të veçantë, dotë konstatojmë se Shqipëria nuk bën përjashtim nga faktorët, paradigmat, variablat, problematikat, proceset që përshkruam më sipër. Megjithatë tranzicioni shqiptar ka specifikat e veta jo vetëm brenda “valës së tretë”, por edhe duke e krahasuar me

20Adem Mezini, “Kushtet e stabilitetit politik,” në Refleksione për kohët moderne, botimi II (Tiranë: Panteon, 2002), 34 - 39 21 F. Tarifa, K. Krisafi, E. Tarifa, Paradigma e tranzicionit demokratik (Tiranë: Ombra GVG, 2009), 65- 6622 Lytfi Dervishi, Intervistë me Bernd Fischer, [online] i disponueshëm në: http://www.javanews.al/bernd-fisher-tranzicioni-shqiperise-nuk-mbaron-anetaresimin-ne/BE, tërhequrmë 26. 03. 201823 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion, (Tiranë: AIIS, 2011), 28 24 Clarissa de Waal, Shqipëria pas rënies së komunizmit (Tiranë: AIIS, 2009), 2


8

vendet e tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore. Kjo për faktin se: (i) diktatura komuniste shqiptare ishte ndër më të egrat në Bllokun Lindor, izolimi ishte i skajshëm, centralizimi po ashtu, në Shqipëri nuk u lejua asnjë element i kapitalizmit; (ii) Shqipërisë dhe shqiptarëve iu mungonte kultura demokratike, në historinë e tyre ata kishin përvoja të pakta dhe të shkurtra të qeverisjeve demokratike; (iii) elita e re politike që përmbysi diktaturën “megjithëse pretendonte të luftonte trashëgiminë komuniste, ishte thellësisht e rrënjosur në të kaluarën komuniste”,25 “plani i djathtë idhunuar për dekada të tëra, u mbush, për t’u forcuar, nga derdhja që pësoi plani i majtë”.26

Në literaturën për tranzicionin, rasti shqiptar trajtohet pak nga studiuesit e huaj. Në analizat e tyre ata e përmendin tërthorazi Shqipërinë, vetëm kur bëjnë klasifikime dhe e përfshijnë atë në grupime të ndryshme. Shinasi Rama, duke trajtuar tranzicionin shqiptar drejt demokracisë, në këndëvështrimin teorik mbështet mendimin se qasjet teorike më të përshtatshme që mund të përdoren për të shpjeguar rastin shqiptar janë teoria e modernizimit në disa nga variantet e saj, dhe teoria e elitave apo, siç e përkufizon Shinasi Rama, “teoria e parive sunduese.”27 Kjo qasje, e cila argumenton se paria sunduese është faktori kryesor për gjendjen, sipas tij, shpjegon shumë më shumë aspekte dhe paradokse të këtij tranzicioni se sa teoritë e tjera. Sh. Rama ia atribuon parive sunduese si sukseset ashtu dhe dështimet e tranzicionit shqiptar. Po paraqesim shkurt analizën që ai bën në librin e tij “Përrallat e tranzicionit shqiptar” për të shpjeguar rolin e “parive sunduese” në proceset demokratizuese gjatë tranzicionit:

Në të gjithë sistemet efektive demokratike paria është e pranishme. Por roli i saj si shtresë është formalisht i delegjitimuar dhe hapësira e saj për veprim është e ngushtuar. Paria është e përmbajtur nën fre nga sistemi politik, nga ideologjia sunduese dhe nga shoqëria civile. Megjithatë, brenda rregullave e ligjeve, paria vazhdon që të luajë një rol kryesor e shpesh përcaktues në proceset politike. Por ajo vepron kështu duke mos e cënuar hapur vullnetin e popullit dhe duke i zgjedhur me kujdes betejat që kërkon të luftojë. Roli i parisë është i ndjeshëm në të gjithë sistemet demokratike. Megjithatë, roli i parisë është më vendimtar, dhe shumë më i dukshëm në rastet e demokracive që nuk janë stabilizuar si duhet, ashtu si po ndodh në rastin shqiptar. Në këto raste, paria që ndjehet gjithnjë e rrezikuar pajtohet me proceset demokratike vetëm kur ato janë në interes të saj. Nëse sistemi demokratik iu bie ndesh interesave të parisë, paria vepron gjithnjë në të kundërt të interesave të popullit. Nëse nuk mund të veprojë legalisht, atëherë paria vepron kundër ligjit. Zgjidhja që gjen paria është duke i deformuar thelbësisht rregullat e lojës. Në rastin shqiptar, askush nuk ka arritur që të shkëpusë parinë nga kontrolli i plotë mbi proceset. Nga ana e vet, paria punon për të thelluar dallimet midis grupeve të ndryshme. Paria funksionon duke e thërmuar e atomizuar edhe më tej shoqërinë dhe duke minuar, me çdo veprim të saj, funksionimin e sistemit demokratik. Rasti shqiptar provon tezën se demokracia liberale, si projekt modernizues, nuk mund të funksionojë nëse paria politike zgjedh rrugën e kundërvënies ndaj këtij projekti. Në një nivel tjetër, rasti shqiptar provon argumentin se faktori ndërkombëtar nuk mund të imponojë sistemin politik që dëshiron, nëse ndeshet me një pari sunduese që nuk e pranon atë projekt. Ky rast

25 Najada Tafili, Consolidation of Democracy: Albania, [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 2018 26 Spartak Ngjela, “Loja politike bëhet në funksion të pushtetit”, Koha Jonë, 199, 6 shtator 1994, 3 27 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012), 33


8

vendet e tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore. Kjo për faktin se: (i) diktatura komuniste shqiptare ishte ndër më të egrat në Bllokun Lindor, izolimi ishte i skajshëm, centralizimi po ashtu, në Shqipëri nuk u lejua asnjë element i kapitalizmit; (ii) Shqipërisë dhe shqiptarëve iu mungonte kultura demokratike, në historinë e tyre ata kishin përvoja të pakta dhe të shkurtra të qeverisjeve demokratike; (iii) elita e re politike që përmbysi diktaturën “megjithëse pretendonte të luftonte trashëgiminë komuniste, ishte thellësisht e rrënjosur në të kaluarën komuniste”,25 “plani i djathtë idhunuar për dekada të tëra, u mbush, për t’u forcuar, nga derdhja që pësoi plani i majtë”.26

Në literaturën për tranzicionin, rasti shqiptar trajtohet pak nga studiuesit e huaj. Në analizat e tyre ata e përmendin tërthorazi Shqipërinë, vetëm kur bëjnë klasifikime dhe e përfshijnë atë në grupime të ndryshme. Shinasi Rama, duke trajtuar tranzicionin shqiptar drejt demokracisë, në këndëvështrimin teorik mbështet mendimin se qasjet teorike më të përshtatshme që mund të përdoren për të shpjeguar rastin shqiptar janë teoria e modernizimit në disa nga variantet e saj, dhe teoria e elitave apo, siç e përkufizon Shinasi Rama, “teoria e parive sunduese.”27 Kjo qasje, e cila argumenton se paria sunduese është faktori kryesor për gjendjen, sipas tij, shpjegon shumë më shumë aspekte dhe paradokse të këtij tranzicioni se sa teoritë e tjera. Sh. Rama ia atribuon parive sunduese si sukseset ashtu dhe dështimet e tranzicionit shqiptar. Po paraqesim shkurt analizën që ai bën në librin e tij “Përrallat e tranzicionit shqiptar” për të shpjeguar rolin e “parive sunduese” në proceset demokratizuese gjatë tranzicionit:

Në të gjithë sistemet efektive demokratike paria është e pranishme. Por roli i saj si shtresë është formalisht i delegjitimuar dhe hapësira e saj për veprim është e ngushtuar. Paria është e përmbajtur nën fre nga sistemi politik, nga ideologjia sunduese dhe nga shoqëria civile. Megjithatë, brenda rregullave e ligjeve, paria vazhdon që të luajë një rol kryesor e shpesh përcaktues në proceset politike. Por ajo vepron kështu duke mos e cënuar hapur vullnetin e popullit dhe duke i zgjedhur me kujdes betejat që kërkon të luftojë. Roli i parisë është i ndjeshëm në të gjithë sistemet demokratike. Megjithatë, roli i parisë është më vendimtar, dhe shumë më i dukshëm në rastet e demokracive që nuk janë stabilizuar si duhet, ashtu si po ndodh në rastin shqiptar. Në këto raste, paria që ndjehet gjithnjë e rrezikuar pajtohet me proceset demokratike vetëm kur ato janë në interes të saj. Nëse sistemi demokratik iu bie ndesh interesave të parisë, paria vepron gjithnjë në të kundërt të interesave të popullit. Nëse nuk mund të veprojë legalisht, atëherë paria vepron kundër ligjit. Zgjidhja që gjen paria është duke i deformuar thelbësisht rregullat e lojës. Në rastin shqiptar, askush nuk ka arritur që të shkëpusë parinë nga kontrolli i plotë mbi proceset. Nga ana e vet, paria punon për të thelluar dallimet midis grupeve të ndryshme. Paria funksionon duke e thërmuar e atomizuar edhe më tej shoqërinë dhe duke minuar, me çdo veprim të saj, funksionimin e sistemit demokratik. Rasti shqiptar provon tezën se demokracia liberale, si projekt modernizues, nuk mund të funksionojë nëse paria politike zgjedh rrugën e kundërvënies ndaj këtij projekti. Në një nivel tjetër, rasti shqiptar provon argumentin se faktori ndërkombëtar nuk mund të imponojë sistemin politik që dëshiron, nëse ndeshet me një pari sunduese që nuk e pranon atë projekt. Ky rast

25 Najada Tafili, Consolidation of Democracy: Albania, [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 2018 26 Spartak Ngjela, “Loja politike bëhet në funksion të pushtetit”, Koha Jonë, 199, 6 shtator 1994, 3 27 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012), 33


9

provon se, pavarësisht rregullave formale e strukturës ligjore, si dhe pavarësisht mbështetjes formale popullore për sistemin demokratik, paria është në gjendje që ta minojë sistemin demokratik të imponuar nga jashtë. Edhe më keq se aq. Rasti shqiptarprovon se, nëse është në interes të parisë, atëherë paria mund të arrijë që të kriminalizojë një shoqëri të tërë.28

Nëse ndjekim rrjedhën e mendimit, si më sipër, do të bënim pyetjen: “kur do tëmbarojë tranzicioni shqiptar?” Edhe në Shqipëri aktorët dhe studiuesit e tranzicionit duket se mbajnë të njëjtat qendrime si tranzitologët në të gjithë botën.

Kryeministri i parë jo komunist në Shqipëri, Aleksandër Meksi, në vitin 1992shprehej: “Lufta politike kundër komunizmit mbaroi. Tani fillon përpjekja e madhe për ringjalljen e ekonomisë”,29që të bën të kuptosh se dy proceset, ai politik dhe ekonomik shiheshin të ndarë nga njëri tjetri, tranzicioni politik mbaronte me përmbysjen e komunizmit dhe pas tij fillonte tranzicioni ekonomik.

Ndërsa për SH. Ramën, “fillimi i ri” [ndërtimi i sistemit demokratik] kërkonte reforma shumëdimensionale. Për të tranzicioni mbaron, kur këto reformat të jenë kryer dhe vendi të ndjejë rezultatet e tyre:

- Së pari, në identitetin e padiskutueshëm të shtetit-komb. - Së dyti, në një sistem politik demokratik. - Së treti, në një administratë shtetërore të pakorruptueshme e të mbështetur në

ligj. - Së katërti, në një ekonomi tregu të institucionalizuar ku i jepet përparësi

prodhimit kombëtar. - Së pesti, në një politikë të jashtme të bazuar në interesin kombëtar. - Së gjashti, në luftën e pakompromis kundër krimit e kundër të keqes, në çdo

formë që të materializohet e keqja shoqërore. - Së shtati, në krijimin e në kultivimin e vlerave të vërteta të një shoqërie që

krijon mundësi për të gjithë. - Së teti, në kultivimin e vlerave të një shoqërie civile efektive. - Së nënti, në ndërtimin dhe konsolidimin e strukturave të shërbimeve

shoqërore si edukimi, shëndetësia, e mbrojtja e fëmijëve dhe e pensionistëve. - Më në fund, por jo më e fundit, ndërtimi i strukturave funksionale të një

sistemi të partive politike i cili të avancojë e të mbrojë interesat e bashkësisë ligjore-politike me mjete legjitime demokratike.30

Në një analizë të vetën Prof. dr. Ermelinda Meksi, analizon se tranzicioni shqiptar do të mbarojë “kur Shqipëria të bëhet anëtare e Bashkimit Evropian,” 31 duke arsyetuar se anëtarësimi në BE do të thotë përmbushje e kritereve politikë (votat dhe përgjegjësia, stabiliteti politik, efikasiteti i qeverisë, cilësia rregullatore, sundimi iligjit, kontroll ndaj korrupsionit) ekonomikë (liberalizimi i çmimeve, i tregtisë,stabiliteti makroekonomik, të drejtat mbi pronën, privatizimi, zhvillimi i sektorit financiar, politika e konkurrencës) dhe administrativë [Kriteret e Kopenhagenit]. Ajo arrinte në konkluzionin se “Çështja nuk është se ajo përcakton fundin e tranzicionit,

28 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012), 33 - 87 29 “Programi i qeverisë së parë demokratike”, Rilindja Demokratike, 118, 22 prill 1992, 430 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012), 92 31 Ermelinda Meksi, Auron Pasha, “Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri”[online] i disponueshëm në: https://www.bankofalbania.org/rc/doc/c_25_Fjalimi_Meksit_Pashes_790_1_10858.pdf, tërhequr më26. 03. 2018


10

por me t’u bërë anëtare e Bashkimit Evropian, çështja e “përfundimit të tranzicionit” nuk do të ketë më rëndësi”. 32 Fischer e kundërshton një arsyetim të tillë duke argumentuar se anëtarësimi në BE do të thotë kalimi në një fazë tjetër të reformave dhe demokratizimit, por jo fund i tyre. Duke marrë shembull rastin e Bullgarisë dhe Rumanisë ai ngre pyetjen nëse mbaroi tranzicioni i tyre sepse u bënë anëtarë të BE-së? Dhe përgjigja e tij është “Jo. u futën në një fazë të re, por qartësisht ka ende nevojë për zhvillim.”33

Nëse e pranojmë tranzicionin si një fazë të ndërmjetme, të kalimit nga qeverisja autoritariste në vendosjen e një sistemi demokratik, atëherë tranzicioni shqiptar duhet të mbarojë kur reformat e sipërpërmendura të jenë realizuar, por ajo që studiuesit konstatojnë është se “në Shqipëri procesi i krijimit të institucioneve demokratike ka qënë i brishtë, institucionet nuk janë të qendrueshme, kuptimi për reformat është i cekët…në Shqipëri nuk ka traditë të respektit të ndërsjelltë të partive politike, sundon më tepër fryma e kundërshtimit dhe e veprimit masiv në rrugë sesa dialogu politik dhe konsensusi për zgjidhjen e problemeve. Pushteti qendror nuk bashkëpunon me pushtetin lokal” 34 dhe më keq akoma mendojnë studiues të tjerë, sipas të cilëve“Shqipëria është duke kaluar nga një fazë tranzicioni në një fazë të vendosjes së efekteve të tranzicionit në standarde”.35

32 Ermelinda Meksi, Auron Pasha, “Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri”33 Lytfi Dervishi, Intervistë me Bernd Fischer, [online] i disponueshëm në: http://www.javanews.al/bernd-fisher-tranzicioni-shqiperise-nuk-mbaron-anetaresimin-ne/BE, tërhequrmë 26. 03. 201834 Adem Mezini, “Përqasje midis dy tranzicioneve,” në Refleksione për kohët moderne, botimi II (Tiranë Panteon,: 2002), 40 - 46 35 Najada Tafili, Consolidation of Democracy: Albania, [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 2018


10

por me t’u bërë anëtare e Bashkimit Evropian, çështja e “përfundimit të tranzicionit” nuk do të ketë më rëndësi”. 32 Fischer e kundërshton një arsyetim të tillë duke argumentuar se anëtarësimi në BE do të thotë kalimi në një fazë tjetër të reformave dhe demokratizimit, por jo fund i tyre. Duke marrë shembull rastin e Bullgarisë dhe Rumanisë ai ngre pyetjen nëse mbaroi tranzicioni i tyre sepse u bënë anëtarë të BE-së? Dhe përgjigja e tij është “Jo. u futën në një fazë të re, por qartësisht ka ende nevojë për zhvillim.”33

Nëse e pranojmë tranzicionin si një fazë të ndërmjetme, të kalimit nga qeverisja autoritariste në vendosjen e një sistemi demokratik, atëherë tranzicioni shqiptar duhet të mbarojë kur reformat e sipërpërmendura të jenë realizuar, por ajo që studiuesit konstatojnë është se “në Shqipëri procesi i krijimit të institucioneve demokratike ka qënë i brishtë, institucionet nuk janë të qendrueshme, kuptimi për reformat është i cekët…në Shqipëri nuk ka traditë të respektit të ndërsjelltë të partive politike, sundon më tepër fryma e kundërshtimit dhe e veprimit masiv në rrugë sesa dialogu politik dhe konsensusi për zgjidhjen e problemeve. Pushteti qendror nuk bashkëpunon me pushtetin lokal” 34 dhe më keq akoma mendojnë studiues të tjerë, sipas të cilëve“Shqipëria është duke kaluar nga një fazë tranzicioni në një fazë të vendosjes së efekteve të tranzicionit në standarde”.35

32 Ermelinda Meksi, Auron Pasha, “Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri”33 Lytfi Dervishi, Intervistë me Bernd Fischer, [online] i disponueshëm në: http://www.javanews.al/bernd-fisher-tranzicioni-shqiperise-nuk-mbaron-anetaresimin-ne/BE, tërhequrmë 26. 03. 201834 Adem Mezini, “Përqasje midis dy tranzicioneve,” në Refleksione për kohët moderne, botimi II (Tiranë Panteon,: 2002), 40 - 46 35 Najada Tafili, Consolidation of Democracy: Albania, [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 2018


11

1.2 Qasje teorike ndaj lëvizjeve popullore dhe reformave shtetëroregjatë vitit 1990

Emërimi i Gorbaçovit, në vitin 1985, Sekretar i Përgjithshëm i Partisë Komuniste Ruse, solli transformimin ideologjik të sovjetikëve. Programin e reformës udhëheqësii ri e bazoi në dy elementë; perestrojka – ristrukturimi dhe gllasnosti – liberalizimi politik. “Mendimi i ri” i Gorbaçovit propagandonte bashkekzistencën paqësore duke hedhur poshtë luftën e klasave; rivlerësonte politikën e jashtme sovjetike duke kërkuar bashkëpunim ndërkombëtar; realizonte shkurtime të njëpasnjëshme të forcave të armatosura, duke braktisur garën e armatimeve; braktiste Doktrinën e Brezhnjevit, që parashikonte ndërhyrjen sovjetike në Evropën Lindore.

Parimi i lirisë politike të Gorbaçovit në Bllokun lindor u perceptua si një ftesë përrebelim kundër regjimeve komuniste. Forcat demokratike në Evropën Qendrore dhe Lindore dolën haptas me kërkesat për demokraci dhe duke gjetur përkrahje nëpopullatë dhe në bashkësinë ndërkombëtare flakën tutje regjimet totalitare. Sipas Walter Laker revolucionet e vitit 1989, ndryshe nga lëvizjet e mëparshme antikomuniste, patën sukses, sepse sistemet komuniste numëronin një sërë dështimesh të akumuluara, tek udhëheqësit komunistë nuk ekzistonte më vetëbesimi i mëparshëmdhe “efekti i jehonës” i bënte kryengritjet revolucionare të ishin ngjitëse.36

Polonia ishte vendi i parë që nisi lëvizjen antikomuniste. Që në vitin 1988 qeveria njohu de fakto Solidarnost-in, (i cili ishte krijuar që në vitin 1980) dhe filloi bisedimet me të. Në prill 1989 u nënshkrua një marrëveshje për mbajtjen e zgjedhjeve të lira përAsamblenë Kombëtare. Zgjedhjet e para të lira të pas Luftës së Dytë Botërore u zhvilluan në qershor 1989. Komunistët humbën në zgjedhje, u krijua një qeveri e drejtuar nga aktivisti i Solidarnostit, Taduesh Mazoviecki. Qeveria e re në programin e saj synonte ndryshimin e kushtetutës, centralizimin ekonomik, kalimin me shpejtësi në ekonominë e tregut, zvogëlimin e rolit udhëheqës së Partisë Komuniste. Asambleja Kombëtare zgjodhi president gjeneralin Jaruzelski.

Në Republikën Demokratike Gjermane, pakënaqësia kundër sistemit komunist u shfaq hapur gjatë korrik – gushtit 1989, kur mijëra gjermanolindorë vërshuan nëambasadat e Gjermanisë Përendimorë në Budapest, Pragë e Varshavë duke kërkuar strehim politik. Vala e gjermanolindorëve që largoheshin nga vendi vazhdoi dhe nëjanar 1990 largoheshin mesatarisht 2000 veta në ditë. 37 Në qytete të ndryshme shpërthyen demostrata dhe protesta kundër regjimit. Lajbcigu u bë skena kryesore e qendresës. Numri i protestuesve rritej dita ditës, duke u bërë të papërballueshëm përSigurimin e Shtetit. Në 8 nëntor, Byroja Politike dhe qeveria dhanë dorëheqjen. Në 9nëntor 1989, pas 28 vjetësh nga ndërtimi i tij, bie Muri i Berlinit, duke lejuar lëvizjen e lirë të gjermanëve në dy anët e tij. Në 13 nëntor kancelari i Gjermanisëpërendimore, Kohl, paraqiti në parlament një plan për bashkimin gradual tëGjermanisë. Në Gjermaninë Lindore më 18 mars 1990 u zhvilluan zgjedhjet përDhomën e Popullit në parlamentin gjermanolindor, të cilat u fituan nga Aleanca përGjermaninë. Në 5 maj filluan bisedimet, mes 2 qeverive gjermane dhe 4 fuqive fituese të Luftës së Dytë Botërore, për bashkimin e Gjermanisë. Më 12 shtator nënshkruhet traktati për bashkimin përfundimtar të Gjermanisë. Qeveria e koalicionit në



12

Gjermaninë Lindore ishte e përçarë në lidhje me çështjen e bashkimit, megjithatë më20 shtator 1990, parlamenti gjermanolindor dhe Budenstagu miratuan me shumicëderrmuese bashkimin e Gjermanisë.

Në Çekosllovaki, që në mesin e viteve ’70, grupi “Karta 77” kritikonte qeverinëpër moszbatimin e Kushtetutës, mosrespektimin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Në17 nëntor 1989 një protestë studentore u shtyp me dhunë nga policia. Si kundërveprim u hodhën në grevë studentë dhe aktorë të Pragës. “Karta 77” u bashkua me grupe tëtjera dhe krijoi Forumin Qytetar, në krye të të cilit u zgjodh Vaclav Havel. Gjatënëntorit, në të gjithë vendin u zhvilluan protesta e mbledhje, që patën jehonë të madhe në shtypin vendas. Partia Komuniste u trondit dhe drejtuesit e saj, Husak dhe Jakesh, dhanë dorëheqjen. “Shpejtësia e habitshme e ngjarjeve ishte rrjedhojë e pakënaqësisëpopullore ndaj regjimit, e ndryshimit të kursit prej tutorit sovjetik, si dhe e organizimit të suksesshëm të një opozite të fuqishme.”38Në fund të dhjetorit u zgjodh president Havel dhe u krijua një qeveri koalicioni, ku Partia Komuniste mbante njënumër të vogël portofolash. Në qershor 1990 u mbajtën zgjedhjet e para pluraliste, ku fituan Forumi Qytetar në Çeki dhe Bashkësia kundër dhunës në Sllovaki, duke siguruar shumicë mbizotëruese në parlamentin e federatës. Fitorja e tyre u konfirmua dhe në zgjedhjet lokale të nëntorit të atij viti.

Në Hungari, që në vitin 1987, aktivistët brenda partisë dhe intelektualët e Budapestit kishin kërkuar ndryshime. Partia Komuniste ra dakort për ndryshime radikale në jetën politike. Në vitin 1988 ndodhën ndryshime në postet e larta shtetërore dhe parlamenti miratoi një grup ligjesh demokratike që sanksiononin; pluralizmin sindikal, lirinë e organizimit në shoqata dhe asamble, lirinë e shtypit, u miratua një ligj i ri për zgjedhjet. Në një plenum të Komitetit Qendror, në shkurt 1989, u lejua sistemi politik shumëpartiak. Liberalët formuan Federatën eDemokratëve të Rinj, opozita demokratike krijoi Aleancën e Demokratëve të Lirë, ndërsa opozita neopopuliste formoi Forumin Demokratik Hungarez. Gjatë verës dhe vjeshtës së vitit 1989, u zhvilluan tryeza politike, ku u diskutuan ndryshimet qëduhet t’i bëheshin Kushtetutës dhe hapat që duhet të hidheshin për ta bërë vendin tëlirë dhe demokratik. Ndryshimet në politikën e brendshme u pasqyruan dhe nëpolitikën e jashtme. Në zgjedhjet e para pluraliste në vend fitoi Forumi Demokratik Hungarez, Jozef Antal u zgjodh kryeministër, kurse Arpad Gonci u zgjodh president. U hodhën bazat për mirëfunksionimin e demokracisë parlamentare dhe për njëekonomi të lirë tregu.

Në Bullgari, kryerja e reformave ishte më e ngadaltë se fqinjët e saj, sipas prof. Eva Hyskaj, “si rrjedhojë e shkallës së kundërshtimit ndaj kryerjes së reformave, nga brenda qeverisë, parlamentit dhe administratës shtetërore; dhe për shkak të gjendjes tejet të vështirë ekonomike”.39Në 10 nëntor 1989 u zhvillua një mbledhje e Komitetit Qendror, gjatë të cilës Todor Zhivkovit ju bë puç nga anëtarët e Byrosë Politike, duke e shkarkuar nga detyra (veprim të cilin e bënë të duket si dorëheqje e tij) dhe duke e përjashtuar më pas nga partia. Drejtuesit e rinj të partisë, që kërkonin të ruanin monopolin e partisë Komuniste, ishin dakort me ndërmarrjen e disa reformave për tëparandaluar konfliktin në vend. Të cilësuara “revolucion nga lart”, ngjarjet brenda Partisë Komuniste i dhanë frymëmarrje opozitës, që deri atëherë ishte e dobët. Gjithëvendi u përfshi nga protestat popullore. Pas revolucionit të vitit 1989, iu hap rruga sistemit shumëpartiak. Në qershor 1990 u mbajtën zgjedhjet e para pluraliste që u

38 Eva Hyskaj, Tranzicioni politik në Evropën Qendrore dhe Lindore (Tiranë: SHBLU, 2008), 70 39 Po aty, 86


12

Gjermaninë Lindore ishte e përçarë në lidhje me çështjen e bashkimit, megjithatë më20 shtator 1990, parlamenti gjermanolindor dhe Budenstagu miratuan me shumicëderrmuese bashkimin e Gjermanisë.

Në Çekosllovaki, që në mesin e viteve ’70, grupi “Karta 77” kritikonte qeverinëpër moszbatimin e Kushtetutës, mosrespektimin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Në17 nëntor 1989 një protestë studentore u shtyp me dhunë nga policia. Si kundërveprim u hodhën në grevë studentë dhe aktorë të Pragës. “Karta 77” u bashkua me grupe tëtjera dhe krijoi Forumin Qytetar, në krye të të cilit u zgjodh Vaclav Havel. Gjatënëntorit, në të gjithë vendin u zhvilluan protesta e mbledhje, që patën jehonë të madhe në shtypin vendas. Partia Komuniste u trondit dhe drejtuesit e saj, Husak dhe Jakesh, dhanë dorëheqjen. “Shpejtësia e habitshme e ngjarjeve ishte rrjedhojë e pakënaqësisëpopullore ndaj regjimit, e ndryshimit të kursit prej tutorit sovjetik, si dhe e organizimit të suksesshëm të një opozite të fuqishme.”38Në fund të dhjetorit u zgjodh president Havel dhe u krijua një qeveri koalicioni, ku Partia Komuniste mbante njënumër të vogël portofolash. Në qershor 1990 u mbajtën zgjedhjet e para pluraliste, ku fituan Forumi Qytetar në Çeki dhe Bashkësia kundër dhunës në Sllovaki, duke siguruar shumicë mbizotëruese në parlamentin e federatës. Fitorja e tyre u konfirmua dhe në zgjedhjet lokale të nëntorit të atij viti.

Në Hungari, që në vitin 1987, aktivistët brenda partisë dhe intelektualët e Budapestit kishin kërkuar ndryshime. Partia Komuniste ra dakort për ndryshime radikale në jetën politike. Në vitin 1988 ndodhën ndryshime në postet e larta shtetërore dhe parlamenti miratoi një grup ligjesh demokratike që sanksiononin; pluralizmin sindikal, lirinë e organizimit në shoqata dhe asamble, lirinë e shtypit, u miratua një ligj i ri për zgjedhjet. Në një plenum të Komitetit Qendror, në shkurt 1989, u lejua sistemi politik shumëpartiak. Liberalët formuan Federatën eDemokratëve të Rinj, opozita demokratike krijoi Aleancën e Demokratëve të Lirë, ndërsa opozita neopopuliste formoi Forumin Demokratik Hungarez. Gjatë verës dhe vjeshtës së vitit 1989, u zhvilluan tryeza politike, ku u diskutuan ndryshimet qëduhet t’i bëheshin Kushtetutës dhe hapat që duhet të hidheshin për ta bërë vendin tëlirë dhe demokratik. Ndryshimet në politikën e brendshme u pasqyruan dhe nëpolitikën e jashtme. Në zgjedhjet e para pluraliste në vend fitoi Forumi Demokratik Hungarez, Jozef Antal u zgjodh kryeministër, kurse Arpad Gonci u zgjodh president. U hodhën bazat për mirëfunksionimin e demokracisë parlamentare dhe për njëekonomi të lirë tregu.

Në Bullgari, kryerja e reformave ishte më e ngadaltë se fqinjët e saj, sipas prof. Eva Hyskaj, “si rrjedhojë e shkallës së kundërshtimit ndaj kryerjes së reformave, nga brenda qeverisë, parlamentit dhe administratës shtetërore; dhe për shkak të gjendjes tejet të vështirë ekonomike”.39Në 10 nëntor 1989 u zhvillua një mbledhje e Komitetit Qendror, gjatë të cilës Todor Zhivkovit ju bë puç nga anëtarët e Byrosë Politike, duke e shkarkuar nga detyra (veprim të cilin e bënë të duket si dorëheqje e tij) dhe duke e përjashtuar më pas nga partia. Drejtuesit e rinj të partisë, që kërkonin të ruanin monopolin e partisë Komuniste, ishin dakort me ndërmarrjen e disa reformave për tëparandaluar konfliktin në vend. Të cilësuara “revolucion nga lart”, ngjarjet brenda Partisë Komuniste i dhanë frymëmarrje opozitës, që deri atëherë ishte e dobët. Gjithëvendi u përfshi nga protestat popullore. Pas revolucionit të vitit 1989, iu hap rruga sistemit shumëpartiak. Në qershor 1990 u mbajtën zgjedhjet e para pluraliste që u

38 Eva Hyskaj, Tranzicioni politik në Evropën Qendrore dhe Lindore (Tiranë: SHBLU, 2008), 70 39 Po aty, 86


13

fituan nga Partia Komuniste, që në atë kohë ishte quajtur Partia Socialiste. Presidenti iri u zgjodh nga opozita. Gjendja e vështirë ekonomike kushtëzoi mbajtjen e zgjedhjeve të parakohshme në vitin 1991, të cilat u fituan nga Partia Bashkimi iForcave Demokratike. U miratuan ndryshimet kushtetuese, u ndërmorrën reforma ekonomike dhe industriale.

Në Rumani, stalinizmi i Çausheskut, i kishte shtypur kundërshtarët dhe mendimin e lirë për një kohë të gjatë. Këtë reagim ai pati dhe ndaj protestave të vitit 1989 në Bukuresht, gjatë së cilave u vranë 5000 njerëz. Zemërimi popullor u shfrytëzua nga rivalët në parti të Çausheskut, të cilët organizuan grusht shteti. Çaushesku u arrestua dhe u ekzekutua bashkë me gruan e tij. U krijua Fronti iShpëtimit Kombëtar, në të cilën bënin pjesë krerë të lartë komunistë. Fronti mori nëdorë qeverisjen e vendit. Zgjedhjet parlamentare të vitit 1990 u fituan nga Fronti përShpëtimin Kombëtar, por në vend vazhduan protestat dhe grevat. Qeveria e parëpostkomuniste e Petre Romanit dha dorëheqjen. Qeveria e re e Stolojanit, vuri nëzbatim një program të rreptë ekonomik. Në shtator u mbajtën zgjedhjet përpresidentin dhe në dhjetor referendumi për kushtetutën.

Rënia e regjimeve totalitare ishte një dukuri me përmasa universale. Shqipëria nuk mund të qëndronte jashtë këtij erozioni. Mirëpo udhëheqja e PPSH dështimin e sistemit në këto vende e shihte si rrjedhojë e largimit të tyre nga doktrina marksiste dhe nga rruga socialiste, e zbatimit të politikave antisocialiste si dhe e presionit te jashtëm armiqësor. Ajo ende kishte iluzione se Shqipëria mund te mos prekej nga kjo vale ndryshimesh e se vendi mund të vazhdonte të ndërtonte socializmin, me gjithë vështirësitë me të cilat po përballej.40

Sipas Elez Biberajt, “sado e trembur nga ndyshimet demokratike në vendet e tjera dhe nga shtimi i kundërshtimit brenda vendit, garda e vjetër e Partisë së Punës ishte e vendosur të mos bënte lëshime dhe të mos lëshonte monopolin e pushtetit politik”.41

Ndërsa për Bernard Lory-n, ekzekutimi i Çausheskut ishte një paralajmërim serioz përRamiz Alinë,42veç kësaj “ekipi drejtues [i PPSH] sado i lidhur ngushtë nga një rrjet aleancash martesore në gjirin e Komitetit Qendror të PPSH dhe i spastruar periodikisht nga çdo pretendent potencial për pushtetin e lartë, ka filluar të plaket seriozisht”,43ndaj ndryshimet ishin të pashmangshme. Për Shinasi Ramën, ndryshimi isistemit enverist dukej se ishte i pashmangshëm, sepse presioni i jashtëm për të ndryshuar sistemin politik e ekonomik ishte tejet i fortë e i papërballueshëm. Nga një anë, kriza e thellë kishte krijuar pakënaqësi të madhe, jo vetëm tek shtresat e përndjekura në dy-tre breza, por edhe në masën e madhe të shtresave qytetase, tashmë thellësisht të proletarizuara në nivelin e gjendjes ekonomike, por edhe në nivelin e vlerave morale.44Rritja e shpejtë e popullsisë dhe resurset e kufizuara në Shqipëriishin arsye tjetër që regjimi komunist nuk mund të mbijetonte.

Gjatë periudhës 1989- 1990 pati orvatje për demostrata në disa rrethe të vendit. Nëjanar 1990 në qytetin e Shkodrës pati disa lëvizje antikomuniste, në 14 janar rreth 100 burra u përpoqën të rrëzojnë bustin e Stalinit, por u shpërndanë nga forcat e Sigurimit të shtetit. Disa prej tyre u burgosën. Kjo ngjarje nuk u pasqyrua në shtypin e kohës.

40 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 35141 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 72 42 Bernard Lory, Evropa ballkanike nga 1945 deri në ditët tona (Tiranë: Dituria, 2007), 231 43 Po aty, 113 44 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012),75


14

Duke filluar nga janari i vitit 1990 udhëheqja e PPSH zhvilloi disa mbledhje të posacme, për të shqyrtuar situatën politike dhe masat për zbutjen e krizës që kishin mbërthyer vendin. Në Plenumin IX të Komitetit Qëndror të PPSH- së, janar 1990, u miratua një program masash për reformimin e sistemit politik, ku përfshihej dhe ristrukturimi i Partisë së Punës dhe i rolit të saj ne këtë sistem. Në mbledhje Ramiz Alia deklaroi se thirrjet për pluralizëm në ato momente ishin të dëmshme për vendin, pasi mund të çonin në dobësimin e unitetit të popullit. Sipas tij, pluralizmi partiak do të vinte hap pas hapi, krahas krijimit te kulturës demokratike.45 Në këtë kuadër, u ndërmorren disa nisma ligjore, me qëllim që të bëheshin ndryshimet e përmirësimet e duhura në fushën e legjislacionit. Kështu me ligj shtetasve tani do t’u garantohej mbrojtje ligjore me avokat, si në proçesin hetimor, ashtu edhe në atë gjyqësor. Po kështu do të zbatohej dhe institucioni i rehabilitimit ligjor e gjyqësor si dhe lirimi para kohe e me kusht për disa kategori veprash penale. U vendos, gjithashtu, që të krijohej Ministria e Drejtësisë. Në të njëjtën kohë u dha orientimi që të rishikoheshin e të ndryshonin disa nene të Kodit Penal, si ishin ato që parashikonin dënime për veprimtaritë fetare për agjitacionin e propagandë, për internimin etj.

Me vështirësi, por disa tabu nisën të thyheshin edhe në fushën ekonomike, sigurisht pa prekur thelbin e sistemit, pronën shtetërore. Në kuadër të tij, ekonomia do të mbetej e centralizuar, por do të futeshin elemente të decentralizimit e të përdorimit të levave që stimulonin prodhimin. Ndërmarjeve ekonomike tani do t’u liheshin më shumë kompetenca që të ardhurat t’i përdornin vetë për investime në sektoret që ata e gjykonin të nevojshëm. Ndryshimet prekën edhe sferën e iniciativës private. Qytetarët u lejuan të ndërtonin banesa me të ardhurat e veta, sikurse u lejua edhe shitja e disa banesave të amortizuara në periferi të qyteteve. Organet shtetërore në rrethe filluan të nxitnin daljen e kooperativave bujqësore në tregun e qyteteve, për të shitur produktet bujqësore e blegtorale me çmime që i caktonin vetë. U liberalizuan, gjithashtu çmimet e disa mallrave.

Një ndryshim i rëndësishëm nga politika e mëparshme ishte dhe lejimi i ushtrimit të besimeve fetare. Njoftimi në maj se praktikimi i besimit dhe i riteve fetare nuk ishte më i ndaluar, i shtyu mijëra qytetarë në Shkodër që të mernin pjesë në meshën e parëlegale katolike pas 23 vjetësh. Në të njejtën kohë u hapën dhe nisën veprimtaritë fetare edhe institucionet e besimeve të tjera, myslymane, ortodokse etj.

Edhe në veprimtarinë e jashtme të shtetit u ndërrmorën disa hapa, që synonin liberalizimin dhe intensifikimin e marrëdhënieve me vendet e tjera. Shqipëria mori pjesë në disa aktivitete që i shërbenin forcimit të bashkëpunimit midis vendeve ballkanike, siç ishin takimet shumëpalëshe, mbledhjet ballkanike, nisma e Adriatikut, ajo e Mesdheut etj. Disa hapa u morrën edhe në fushën e bashkëpunimit me jashtë. Për ketë qëllim u lejua prodhimi me materiale të porositësit, pra të firmave të huaja, blerja e makinerive me pagëse të vonuar që ishte një formë kredie etj. Me disa vende si RFGJ, Francë, Itali, etj filluan të zbatoheshin forma të reja bashkëpunimi ekonomiko - financiar, në kuadrin e Organizatës Ndërkombëtare të Ndihmës të Bashkëpuminit (OECD), si transferimi i teknikës e i teknologjisë falas, ndërtimi indonjë objekti të veçantë me shlyerje afatgjatë etj. Kurse me një dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor, lihej ne kompetencë të ministrave e të institucioneve lidhja e

45 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 352


14

Duke filluar nga janari i vitit 1990 udhëheqja e PPSH zhvilloi disa mbledhje të posacme, për të shqyrtuar situatën politike dhe masat për zbutjen e krizës që kishin mbërthyer vendin. Në Plenumin IX të Komitetit Qëndror të PPSH- së, janar 1990, u miratua një program masash për reformimin e sistemit politik, ku përfshihej dhe ristrukturimi i Partisë së Punës dhe i rolit të saj ne këtë sistem. Në mbledhje Ramiz Alia deklaroi se thirrjet për pluralizëm në ato momente ishin të dëmshme për vendin, pasi mund të çonin në dobësimin e unitetit të popullit. Sipas tij, pluralizmi partiak do të vinte hap pas hapi, krahas krijimit te kulturës demokratike.45 Në këtë kuadër, u ndërmorren disa nisma ligjore, me qëllim që të bëheshin ndryshimet e përmirësimet e duhura në fushën e legjislacionit. Kështu me ligj shtetasve tani do t’u garantohej mbrojtje ligjore me avokat, si në proçesin hetimor, ashtu edhe në atë gjyqësor. Po kështu do të zbatohej dhe institucioni i rehabilitimit ligjor e gjyqësor si dhe lirimi para kohe e me kusht për disa kategori veprash penale. U vendos, gjithashtu, që të krijohej Ministria e Drejtësisë. Në të njëjtën kohë u dha orientimi që të rishikoheshin e të ndryshonin disa nene të Kodit Penal, si ishin ato që parashikonin dënime për veprimtaritë fetare për agjitacionin e propagandë, për internimin etj.

Me vështirësi, por disa tabu nisën të thyheshin edhe në fushën ekonomike, sigurisht pa prekur thelbin e sistemit, pronën shtetërore. Në kuadër të tij, ekonomia do të mbetej e centralizuar, por do të futeshin elemente të decentralizimit e të përdorimit të levave që stimulonin prodhimin. Ndërmarjeve ekonomike tani do t’u liheshin më shumë kompetenca që të ardhurat t’i përdornin vetë për investime në sektoret që ata e gjykonin të nevojshëm. Ndryshimet prekën edhe sferën e iniciativës private. Qytetarët u lejuan të ndërtonin banesa me të ardhurat e veta, sikurse u lejua edhe shitja e disa banesave të amortizuara në periferi të qyteteve. Organet shtetërore në rrethe filluan të nxitnin daljen e kooperativave bujqësore në tregun e qyteteve, për të shitur produktet bujqësore e blegtorale me çmime që i caktonin vetë. U liberalizuan, gjithashtu çmimet e disa mallrave.

Një ndryshim i rëndësishëm nga politika e mëparshme ishte dhe lejimi i ushtrimit të besimeve fetare. Njoftimi në maj se praktikimi i besimit dhe i riteve fetare nuk ishte më i ndaluar, i shtyu mijëra qytetarë në Shkodër që të mernin pjesë në meshën e parëlegale katolike pas 23 vjetësh. Në të njejtën kohë u hapën dhe nisën veprimtaritë fetare edhe institucionet e besimeve të tjera, myslymane, ortodokse etj.

Edhe në veprimtarinë e jashtme të shtetit u ndërrmorën disa hapa, që synonin liberalizimin dhe intensifikimin e marrëdhënieve me vendet e tjera. Shqipëria mori pjesë në disa aktivitete që i shërbenin forcimit të bashkëpunimit midis vendeve ballkanike, siç ishin takimet shumëpalëshe, mbledhjet ballkanike, nisma e Adriatikut, ajo e Mesdheut etj. Disa hapa u morrën edhe në fushën e bashkëpunimit me jashtë. Për ketë qëllim u lejua prodhimi me materiale të porositësit, pra të firmave të huaja, blerja e makinerive me pagëse të vonuar që ishte një formë kredie etj. Me disa vende si RFGJ, Francë, Itali, etj filluan të zbatoheshin forma të reja bashkëpunimi ekonomiko - financiar, në kuadrin e Organizatës Ndërkombëtare të Ndihmës të Bashkëpuminit (OECD), si transferimi i teknikës e i teknologjisë falas, ndërtimi indonjë objekti të veçantë me shlyerje afatgjatë etj. Kurse me një dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor, lihej ne kompetencë të ministrave e të institucioneve lidhja e

45 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 352


15

marrëveshjeve me karakter shkencor, kulturor, arsimor me ministritë dhe institucionet analoge të shteteve të tjera.46

Megjithatë, siç shkruan Kissinger, “ishte tepër vonë të shpëtoheshin komunistët ... liberalizimi rezultoi i papajtueshëm me sistemin komunist – komunistët nuk mund tëtransformonin veten në demokratë, pa pushuar së qëni komunistë...”47 Masat e marra për liberalizimin e jetës së vendit në opinionin e brendshëm e atë ndërkombëtar u vlerësuan si të ngadalta, që nuk po i pergjigjeshin presionit në rritje të lëvizjes popullore, që kërkonte të ecej me shpejtë në rrugën e reformave. Ndërkohë, jeta politike e vendit po tensionohej nga dita në ditë. Në qytetin e Kavajës, në shkurt disa të rinj shkruan parrulla antikomuniste në një shkollë të qytetit, në muajin mars brohoritën “Demokraci – Demokraci” gjatë një ndeshje futbolli të ekipit të Kavajës. Në 26 mars revolta u përshkallëzua në një marshim të qytetarëve të Kavajës me parulla antiqeveritare.48

Duke reaguar ndaj këtyre zhvillimeve në prill 1990 u bë një mbledhje tjetër e Komitetit Qëndror të PPSH-së. Plenumi vlerësoi masat e marra për demokratizim dhe theksoi nevojën e përshpejtimit e të shtrirjes së tyre në të gjitha fushat e jetës ekonomike, shoqërore e politike. Plenumi u ndal, në mënyrë të veçantë, në problemet dhe në vështirësitë ekonomike, që përbënin shkakun kryesor të revoltimit të qytetarëve. Plenumi mori disa masa për të përmirësuar furnizimin e popullsisë, sidomos në fshat, e cila po përjetonte vështirësi të mëdha ekonomike. Plenumi vendosi shpërndarjen e tufëzave dhe rikthimin e bagëtive familjeve kooperativiste, nëformën e mëparshme të oborrit vetjak. Vendimi u njihte fshatarëve të drejtën qëtepricat e prodhimeve nga oborri t’i shisnin në treg. Në Plenum u kritikuan metodat buroktatike e centralizuese në organizimin e në drejtimin e ekonomisë dhe u dha orientimi që të ecej në rrugën e decentralizimit, të zgjerimit të kompetencave të ndërmarrjeve, në fushën e planifikimit të përdorimit të fondeve financiare, etj.49

Idetë që u përpunuan në Plenum u pasqyruan në “Ligjin mbi ndërmarjet”, që u miratua nga kuvendi popullor në maj 1990. Ligji nuk ndryshonte karakterin socialist të pronës publike, por në funksionimin e në veprimtarinë e ndërmarrjeve futeshin elemente te ekonomisë së tregut. Në të njëjtën kohë Kuvendi Popullor miratoi disa ligje që sollën ndryshime të rëndësishme në organizimin e Drejtësisë dhe në zbatimin e politikës penale. Kështu u miratua ligji mbi disa ndryshime në Kodin Penal, në bazë të të cilit ngushtohej hapësira e dënimit me vdekje. Ndryshime pësonte dhe neni 55, që parashikonte dënime për krimin e agjitacionit e të propagandës kundër shtetit.Formulimi i mëparshëm i këtij neni kishte lënë shteg për interpretime subjektive, të cilat në praktikë kishin sjellë pasoja të rënda politike e sociale, pasi cilësoheshin armiq persona që nuk ishin të tillë. Në formulimin e ri të ligjit hiqej dhe dënimi iveprimtarive dhe i besimeve fetare. Njëkohësisht shfuqizohej dekreti për internim-dëbimet. Ndryshime pësonin dhe dispozitat që trajtonin kalimin e paligjshëm të kufirit shtetëror. Ai tani nuk konsiderohej më si tradhëti ndaj atdheut, por si thyerje e rregullave të kufirit, për rrjedhojë dhe masa e dënimit që parashikohej ishte riedukim nëpërmjet punës ose heqje e lirisë deri ne 5 vjet.

46 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 353 47 Henry Kissinger, Diplomacia (Tiranë: CEU, 1999), 794 48 Fred C. Abrahams, Shqipëria e re (Tiranë: Dudaj, 2015), 55 - 5949 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 354


16

Në muajin maj 1990 Kuvendi Popullor miratoi ligjin mbi krijimin e Ministrisë së Drejtësisë dhe të Institutit të Avokatisë si dhe projektligjin për lëshimin e pasaportave për jashtë shtetit dhe dhënien e vizave, që zgjidhte problemin e lejimit të shtetasve për të dalë dhe për të hyrë në territorin e RPSH-së. Paralelisht me ndryshimet e mësiperme, PPSH u përpoq të nxitë debatin në shoqëri, duke krijuar një hapësirë më të madhe për fjalën dhe mendimin e lirë.

Ndërkohë që udhëheqja e PPSH po përpiqej të thellonte procesin e reformave, sigurisht të kontrolluara prej saj, me qëllim që të zbuste sadopak efektet e krizës, e të rregullonte dhe imazhin e vet, gjendja ekonomike e politike u perkeqësua më tej. Në mesin e vitit 1990 vendi u zhyt në një kolaps të plotë. Në sektoret kryesorë ekonomikë vërehej rënie e prodhimit në nivele të papara. Në situatën e ndërlikuar, që kalonte vendi, u bënë të zakonshme ndërprerjet e punës e të prodhimit, për shkak të mungesës së lëndëve të para, por dhe të shthurjes së disiplinës. Për të zbutur disi zemërimin e punëtorëve, me propozimin e qeverisë, Presidiumi i Kuvendit Popullor u detyrua të bënte një ndryshim në Kodin e Punës. Në dispozitat përkatëse tani parashikohej që, kur ndërprerja e prodhimit ndodhte jo për faj të punetorëve dhe administrata e ndërmarrjes nuk i siguronte një punë tjetër, punëtori do të merrte 80 % të pagës. Duke karakterizuar këtë gjendje, Ramiz Alia pranonte se vendi ndodhej në kufijtë ekstrem të një gjendjeje të jashëzakonshme.50

Në 10 ditëshin e parë të muajit korrik 1990 ndodhën disa ngjarje të rënda që tronditën më tej regjimin komunist; 2 protesta masive në qytetin e Kavajës, të cilat u shpërndanë më dhunë nga forcat e rendit, dhe më 2 korrik 1990, në orët e vona të mbrëmjes, qindra qytetarë tentuan të futeshin forcësisht në një nga ambasadat e huaja në Tiranë. Ndalesa që u bë nga forcat e rendit çoi në përleshje me to e në demostrim të hapur kundër shtetit. Demonstrata u shpërnda forcërisht. Ndërkohë vala e njerëzve të irrituar, që kërkonin të hynin në ambasada, po rritej së tepërmi dhe me qytëtarë të ardhur nga rrethet e tjera të vendit. Sipas Abrahams, rreth 5000 shqiptarë kishin mbushur ambasadat; 3199 vetë në ambasadën franceze, 870 në ambasadën italiane, rreth 500 në atë franceze,51shumica dërrmuese e atyre që hynë në ambasada (3407 -70%) ishin punëtorë, vetëm 155 ishin nëpunës, asnjë intelektual i njohur.52

Përballë kësaj situate, udhëheqja e PPSH u detyrua të bëjë zëvendësime të disa kuadrove të vjetër në organet partiake e në qeveri për të qetësuar opinionin. Në vazhdim të përpjekjeve për të dalë nga gjendja e rëndë në të cilën ndodhej vendi, Ramiz Alia organizoi më 10 gusht një takim me përfaqësues të inteligjences së kryeqytetit dhe më 13 gusht me specialistë të problemeve ekonomike. Në këto takime pjesëmarrësit që morrën fjalën shprehën, përgjithësisht miratim për reformat e nisura dhe theksuan nevojën e përshpejtimit të tyre. Ndërkohë dhe në politikën e jashtme u ndërmorrën disa lëvizje të tjera, të cilat synonin hapjen e vendit me botën dhe vendosjen e marrëdhënieve të bashkëpunimit edhe me vende e me shtete që me parë qenë ndaluar me kushtetute. Në fund të shtatorit 1990, Ramiz Alia me cilësinë e Kryetarit të Shtetit, mori pjesë në sesionin e 45 te Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së. Zhvillimet e vrullshme e detyruan udhëheqjen e PPSH që, në nëntor 1990, të zhvillonte një mbledhje të posaçme të Komitetit Qëndror. Ramiz Alia i konsideroi të gabuara politikën e shoqërizimeve të mëdha e të përshpejtuara, masat e zbatuara për

50 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 356 51 Fred C. Abrahams, Shqipëria e re (Tiranë: Dudaj, 2015), 6752 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 86


16

Në muajin maj 1990 Kuvendi Popullor miratoi ligjin mbi krijimin e Ministrisë së Drejtësisë dhe të Institutit të Avokatisë si dhe projektligjin për lëshimin e pasaportave për jashtë shtetit dhe dhënien e vizave, që zgjidhte problemin e lejimit të shtetasve për të dalë dhe për të hyrë në territorin e RPSH-së. Paralelisht me ndryshimet e mësiperme, PPSH u përpoq të nxitë debatin në shoqëri, duke krijuar një hapësirë më të madhe për fjalën dhe mendimin e lirë.

Ndërkohë që udhëheqja e PPSH po përpiqej të thellonte procesin e reformave, sigurisht të kontrolluara prej saj, me qëllim që të zbuste sadopak efektet e krizës, e të rregullonte dhe imazhin e vet, gjendja ekonomike e politike u perkeqësua më tej. Në mesin e vitit 1990 vendi u zhyt në një kolaps të plotë. Në sektoret kryesorë ekonomikë vërehej rënie e prodhimit në nivele të papara. Në situatën e ndërlikuar, që kalonte vendi, u bënë të zakonshme ndërprerjet e punës e të prodhimit, për shkak të mungesës së lëndëve të para, por dhe të shthurjes së disiplinës. Për të zbutur disi zemërimin e punëtorëve, me propozimin e qeverisë, Presidiumi i Kuvendit Popullor u detyrua të bënte një ndryshim në Kodin e Punës. Në dispozitat përkatëse tani parashikohej që, kur ndërprerja e prodhimit ndodhte jo për faj të punetorëve dhe administrata e ndërmarrjes nuk i siguronte një punë tjetër, punëtori do të merrte 80 % të pagës. Duke karakterizuar këtë gjendje, Ramiz Alia pranonte se vendi ndodhej në kufijtë ekstrem të një gjendjeje të jashëzakonshme.50

Në 10 ditëshin e parë të muajit korrik 1990 ndodhën disa ngjarje të rënda që tronditën më tej regjimin komunist; 2 protesta masive në qytetin e Kavajës, të cilat u shpërndanë më dhunë nga forcat e rendit, dhe më 2 korrik 1990, në orët e vona të mbrëmjes, qindra qytetarë tentuan të futeshin forcësisht në një nga ambasadat e huaja në Tiranë. Ndalesa që u bë nga forcat e rendit çoi në përleshje me to e në demostrim të hapur kundër shtetit. Demonstrata u shpërnda forcërisht. Ndërkohë vala e njerëzve të irrituar, që kërkonin të hynin në ambasada, po rritej së tepërmi dhe me qytëtarë të ardhur nga rrethet e tjera të vendit. Sipas Abrahams, rreth 5000 shqiptarë kishin mbushur ambasadat; 3199 vetë në ambasadën franceze, 870 në ambasadën italiane, rreth 500 në atë franceze,51shumica dërrmuese e atyre që hynë në ambasada (3407 -70%) ishin punëtorë, vetëm 155 ishin nëpunës, asnjë intelektual i njohur.52

Përballë kësaj situate, udhëheqja e PPSH u detyrua të bëjë zëvendësime të disa kuadrove të vjetër në organet partiake e në qeveri për të qetësuar opinionin. Në vazhdim të përpjekjeve për të dalë nga gjendja e rëndë në të cilën ndodhej vendi, Ramiz Alia organizoi më 10 gusht një takim me përfaqësues të inteligjences së kryeqytetit dhe më 13 gusht me specialistë të problemeve ekonomike. Në këto takime pjesëmarrësit që morrën fjalën shprehën, përgjithësisht miratim për reformat e nisura dhe theksuan nevojën e përshpejtimit të tyre. Ndërkohë dhe në politikën e jashtme u ndërmorrën disa lëvizje të tjera, të cilat synonin hapjen e vendit me botën dhe vendosjen e marrëdhënieve të bashkëpunimit edhe me vende e me shtete që me parë qenë ndaluar me kushtetute. Në fund të shtatorit 1990, Ramiz Alia me cilësinë e Kryetarit të Shtetit, mori pjesë në sesionin e 45 te Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së. Zhvillimet e vrullshme e detyruan udhëheqjen e PPSH që, në nëntor 1990, të zhvillonte një mbledhje të posaçme të Komitetit Qëndror. Ramiz Alia i konsideroi të gabuara politikën e shoqërizimeve të mëdha e të përshpejtuara, masat e zbatuara për

50 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 356 51 Fred C. Abrahams, Shqipëria e re (Tiranë: Dudaj, 2015), 6752 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 86


17

kufizimin dhe likujdimin e oborrit kooperativist me kthimin në sektorë publikë të aktiviteteve artizanale. Ai pranonte se në marrjen e këtyre masave kishin predominuar më shumë “motivet ideologjike, se sa faktorët ekonomikë”. Një ndër gabimet e rënda ai konsideronte dhe absolutizimin e parimit të “mbështetjes në forcat e veta”, që kishte sjellë kufizime në bashkëpunimin me botën e jashtme.53

Më 8 dhjetor 1990 shpërtheu protesta e parë e studentëve në qytetin “Studenti”. Studentët kërkonin përmirësimin e kushteve të jetesës në konvikte, zgjidhjen e disa problemeve emergjente, siç ishte mungesa e dritave, e ngrohjes etj. Pas shpërndarjes së dhunshme të protestës, të nesërmen, më 9 dhjetor, në rrugën kryesore dhe në sheshin e qytetit “Studenti”, disa qindra studentë të revoltuar, protestuan me parullën “Liri, Demokraci”, duke hedhur parulla kundër qeverisë. Këto manifestime tregonin se lëvizja nuk ishte thjesht për kërkesa ekonomike, por edhe politike. Më 10 dhjetor studentët u mblodhën përsëri te sheshi i qytetit “Studenti”. Tani atyre u qenë bashkuar dhe një numër i konsiderueshëm pedagogësh të shkollave të larta, qytetarë të Tiranës dhe të rretheve të tjera. Organizatorët e protestave shpallën nga “tribuna” e porsa ngritur 11 kërkesa. Thelbin e tyre e përbënte kërkesa për lejimin e pluralizmit politik në vend. Studentët kërkonin të takoheshin dhe me Ramiz Alinë. Ky i fundit e pranoi kërkesën e tyre.

Ramiz Alia priti në Pallatin e Brigadave një përfaqësi të studentëve të Universitetit te Tiranës. Studentët, pasi shprehën përkrahjen për reformat e nisura në vend, kerkuan shpjegime nëse formulimi i vendimit të Plenumit të fundit të PPSH, nënkuptonte dhe lejimin e krijimit të partive politike në vend. Në përgjigje Ramiz Alia la të kuptohej se PPSH-ja hiqte dorë nga roli i partisë - shtet dhe se këtej e tutje ajo do të ishte e barabartë me subjektet e tjera politike që do të krijoheshin në vend. “Qyteti Studenti gëzonte. Partia e fundit komuniste në Evropën Lindore ishte dorëzuar.”54Më 12 dhjetor Ramiz Alia iu drejtua me një mesazh popullit, ku vinte në dukje se tashmë shteti e kishte pranuar dhe zyrtarizuar lejimin e pluralizmit politik dhe krijimin e partive politike opozitare, duke i konsideruar ato si faktorë të rëndësishëm që e futin vendin në një fazë të re të marrëdhënieve politike e sociale. Ndër të tjera ai u shpreh “Partia tashmë e shprehu publikisht mendimin e saj se ështënë dobi të demokratizimit të mëtejshëm të vendit, të krijimit të organizatave politike tëpavarura ... ky qendrim i urtë i Partisë përfaqëson një tjetër hallkë të rëndësishme tëprocesit tonë demokratik, që tashmë është i pakthyeshëm”. Më pas fjalimi vazhdonte me thirrje për vetëpërmbajtje dhe dialog për të evituar, siç shprehej ai, “ndonjë gabim që mund të kishte pasoja për gjithë vendin”55

Më 12 dhjetor një komision nismëtar, i përbërë nga studentë e pedagogë të universitetit, shpallën krijimin e Partisë Demokratike Shqiptare, (PDSH), partisë së parë opozitare në vend. Në të bënin pjesë studentë e pedagogë si dhe intelektualë e punonjës të tjerë. Sipas Biberajt, “PD nuk kishte ideologji të përcaktuar qartë përveçpërkrahjes së demokracisë dhe mori formën e një lëvizjeje të masave që përfshinte grupe dhe individë, që në kushte normale nuk do të ishin në aleancë politike me njëri – tjetrin”.56Në programin e Partisë Demokratike, të miratuar në mbledhjen themeluese parashikohej; realizimi i të drejtave themelore të njeriut, hartimi dhe zbatimi i një

53 Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Histori e popullit shqiptar, Vëllimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009), 359 54 Fred C. Abrahams, Shqipëria e re (Tiranë: Dudaj, 2015), 9355 Aleksandër Meksi, Dhjetor’90 (Tiranë: UET Press, 2010), 75 - 76 56 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 110


18

legjislacioni demokratik për realizimin e një demokracie parlamentare, forcimin e shtetit juridik, drejtësisë dhe barazisë sociale, emancipimi i rinisë, gruas dhe fshatarësisë, integrimi i plotë i Shqipërisë në organizmat euro - atlantike, politikë efqinjësisë së mirë, reforma të thella ekonomike për ristrukturimin ekonomik drejt njëekonomie tregu, dialog pluralist e tolerues.57Më pas u krijuan parti të tjera politike; Partia Republikane, Partia Ekologjike, Partia Agrare, Partia e Unitetit Kombëtar, Organizata Omonia, si dhe Forumi për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut.

Ra kështu “kështjella e fundit e stalinizmit”, 58 “guri i fundit i dominosë” së diktaturave komuniste të Lindjes.59Rënia e diktaturave komuniste në BS dhe EvropënQendrore e Lindore “kishte demaskuar mburrjet e Hrushovit se komunizmi do tëvarroste kapitalizmin”. 60 Pas gjysëm shekulli nën qeverisje diktatoriale vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore po ecin secila me karakteristikat e veta drejt demokratizimit. “…Në gjestin me të cilin njerëzit e Evropës Qendrore dhe Lindore e kërkojnë demokracinë ka një element zgjedhjeje ekzistenciale; ata e dinë se nuk po zgjedhin thjesht “një mënyrë të organizimit politik”, por vetë lirinë…”61

57 Aleksandër Meksi, “Statusi i Partisë Demokratike”, në Dhjetor’90 (Tiranë: UET Press, 2010), 89 - 9358 Karl Grimberg, Historia Botërore dhe qytetërimi, Vëllimi 12 (Tiranë: Uegen, 2005), 255 59 Daut Gumeni, “Demokracia është e të gjithëve, për të gjithë dhe do mbrojtur nga të gjithë”, në Tranzicion apo trashëgimi (Tiranë: Toena, 2011): 97 60 Henry Kissinger, Diplomacia (Tiranë: CEU, 1999), 795 61 Ferenc Feher, Agnesh Heler, “Viti 1989 dhe dekonstruktimi i teologjisë politike,” në Filozofia dhe tranzicioni (Tiranë: Arbri,1998), 183


18

legjislacioni demokratik për realizimin e një demokracie parlamentare, forcimin e shtetit juridik, drejtësisë dhe barazisë sociale, emancipimi i rinisë, gruas dhe fshatarësisë, integrimi i plotë i Shqipërisë në organizmat euro - atlantike, politikë efqinjësisë së mirë, reforma të thella ekonomike për ristrukturimin ekonomik drejt njëekonomie tregu, dialog pluralist e tolerues.57Më pas u krijuan parti të tjera politike; Partia Republikane, Partia Ekologjike, Partia Agrare, Partia e Unitetit Kombëtar, Organizata Omonia, si dhe Forumi për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut.

Ra kështu “kështjella e fundit e stalinizmit”, 58 “guri i fundit i dominosë” së diktaturave komuniste të Lindjes.59Rënia e diktaturave komuniste në BS dhe EvropënQendrore e Lindore “kishte demaskuar mburrjet e Hrushovit se komunizmi do tëvarroste kapitalizmin”. 60 Pas gjysëm shekulli nën qeverisje diktatoriale vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore po ecin secila me karakteristikat e veta drejt demokratizimit. “…Në gjestin me të cilin njerëzit e Evropës Qendrore dhe Lindore e kërkojnë demokracinë ka një element zgjedhjeje ekzistenciale; ata e dinë se nuk po zgjedhin thjesht “një mënyrë të organizimit politik”, por vetë lirinë…”61

57 Aleksandër Meksi, “Statusi i Partisë Demokratike”, në Dhjetor’90 (Tiranë: UET Press, 2010), 89 - 9358 Karl Grimberg, Historia Botërore dhe qytetërimi, Vëllimi 12 (Tiranë: Uegen, 2005), 255 59 Daut Gumeni, “Demokracia është e të gjithëve, për të gjithë dhe do mbrojtur nga të gjithë”, në Tranzicion apo trashëgimi (Tiranë: Toena, 2011): 97 60 Henry Kissinger, Diplomacia (Tiranë: CEU, 1999), 795 61 Ferenc Feher, Agnesh Heler, “Viti 1989 dhe dekonstruktimi i teologjisë politike,” në Filozofia dhe tranzicioni (Tiranë: Arbri,1998), 183


19

1.3 Tipare të tranzicionit politik shqiptarReformat ekonomike dhe politike pas vitit 1991 çuan në transformime të thella

shoqërore në Shqipëri. Ndryshimet ekonomike patën ndikim të ndryshëm në krahina të ndryshme të Shqipërisë. Kjo thelloi pabarazitë krahinore. Krahinat bregdetare, qendrore dhe jugore të vendit përfituan më shumë nga ato malore dhe veriore. Me mbylljen e minierave dhe ndërmarjeve metalurgjike kriza në krahinat malore u bë e thellë. Këtë e rëndoi dhe fakti që toka për zhvillimin e bujqësisë ishte e pakët. Në këto krahina, ku mungonin investimet dhe firmat private, punësimi ishte i kufizuar. Kjo bëri që në fillim të viteve 1990 popullsia të dyndej në masë nga fshati drejt qytetit. Dyndja u bë kryesisht drejt Tiranës, Durrësit dhe Shkodrës. Kjo dyndje e pakontrolluar krijoi problem në strehim, shëndetsi, transport, infrastrukturën e qytetit etj. Kjo lëvizje ka çuar pothuajse në një shpopullim të zonave të thella malore dhe në një diferencë të madhe në zhvillimin e rajoneve të ndryshme, mes metropolit të zhvilluar dhe zonave të thella malore. Shinasi Rama e përshkruan gjendjen me ngjyra gri. Sipas tij, vendi vuante nga “presione të jashtëzakonshme demografike, zhvendosje të popullatës brenda vendit, probleme të pafundme me pronësinë, ikje e braktisje masive nga ana e popullsisë, zhvillim të pabarabartë ekonomik midis shtresave dhe rajoneve, kriminalizim të thellë dhe delegjitimim të shtetit, përkeqësim të shërbimeve publike, kriza politike të përhershme…”62

Ndryshimet ekonomike si; lindja e pronës private, nisma e lirë, privatizimet, emigracioni krijuan diferencim shoqëror dhe ekonomik, jo vetëm kaq, por edhe një hendek të madh mes shtresës së pasur (që pasurohej me ritme të shpejta) dhe shtresës së varfër (që varfërohej gjithmonë e më shumë). Kjo shtresë e pasur u krijua nga ato kategori që përfituan nga privatizimi, nga ata që të parët guxuan të ngrenë një biznes të vogël privat apo nga emigrantët që u integruan në shoqëritë ku shkuan. Sipas opinionit të Sh. Ramës, “shumica dërrmuese e kanë vënë pasurinë duke qënë ose në politikë, ose duke qënë të lidhur me politikën, ose duke qënë pjesë e klaneve të parisë sunduese”.63

Pas rënies së diktaturës, Shqipëria lejoi lëvizjen e lirë të njerëzve. Lëvizja brenda vendit çoi në një migracion të permasave të gjëra dhe të pakontrolluara. Siç e theksuam dhe më sipër, një numër i madh familjesh u zhvendosën nga fshati në qytet dhe nga qytetet periferikë drejt metropolit apo qyteteve bregdetare. Emigracioni mori gjithashtu përmasa të mëdha në të gjitha krahinat e Shqipërisë, pothuajse çdo familje kishte një anëtar të saj në emigracion. Emigracioni ishte familjar dhe individual sezonal ose i përhershëm, politik dhe ekonomik. Shqipëtarët emigruan kryesisht drejt Greqisë, Italisë, Gjermanisë, Francës, SHBA-ve etj. Valët e mëdha të emigraconit ishin Korriku 1990 kur shqiptarët hynë në ambasadat perëndimore në Tiranë, viti1991 kur qindra shqiptarë rrëmbyen anijet dhe peshkarexhat për tu nisur drejt Italisë, ngjarje këto që u përsëritën në vitin 1997 në vorbullën e krizës ekonomike, sociale e politike. Gjatë gjithë kësaj periudhe emigracioni ilegal ishte i pandrëprerë, nëpër malet greke apo nëpërmjet Jonit dhe Adriatikut drejt Italisë. Papunësia, mungesa e të ardhurave, paqëndrueshmëria politike, mungesa e prespektivës, humbja e shpresave idetyroi qindra mijëra shqiptarë të largohen nga Shqipëria drejt Perëndimit, “Tokës së bekuar”.

62 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012), 167 63 Po aty, 26


20

Po këta faktorë, si dhe dëshira për t’u pasuruar shpejt, i çuan shqiptarët drejt sjelljeve deviante. Veprimet kriminale u bënë gjithmonë e më të shpeshta në shoqërinë shqiptare të viteve 1990 duke arritur kulmin e tyre në vitin 1997. Veprime të tilla si falsifikimi i dokumentave, trafikimi i qënieve njerëzore, shfrytëzimi ivajzave për prostitucion, shpërndarja e drogës u bënë veprime mjaft të perhapura e fatkeqësisht të pranuara nga shoqëria.

Shoqëria shqiptare kaloi nga një etnocentrizëm i skajshëm, i imponuar gjatëdiktaturës komuniste, në një ksenocentrizëm të skajshëm. Shqiptarët filluan të nënvlerësojnë kulturën e tyre dhe të mbivlerësojnë kulturat perëndimore. Kjo dukuri u vu re sidomos gjatë viteve 1991-1993, kur psikozat ksenocentrike morën përmasat e një epidemie. Shqiptarët filluan të pëlqenin më shumë artet, muzikën, veshjet që vinin nga vendet e tjera. Shqipëria kaloi nga një shoqëri e mbyllur dhe ekstremalisht e kontrolluar, në një shoqëri të lirë dhe të hapur. Difuzioni kulturor tani u bë një proces normal dhe i domosdoshëm. Shqiptarët filluan të huazojnë nga kulturat e tjera elemente të ndryshëm si mënyrën e jetesës, veshjes, etikën e komunikimit, mobilimin e shtëpive, gatimin etj. Megjithëse shoqëria shqiptare vazhdoi të ruajë me fanatizëm disa zakone, vlera, dhe norma karakteristike shqiptare, sidomos në zonat rurale që janë dhe më konservatore. Pavarësisht huazimit të elementeve të kulturave të tjera shqiptarët vazhduan të ruanin ceremonitë tradicionale të dasmës, ceremonialit mortor etj.

Në Shqipërinë e Veriut filluan të rigjallërohen ligjet e kanunit. Në periudhat e dobësimit të autoritetit të shtetit dhe ligjit forcohej roli i kanunit, aq më tepër që shumë familje kishin hyrë në hasmëri dhe gjakmarrje me njëra-tjetrën në periudhën e privatizimit të tokës. Fillimet e viteve ’90 dhe viti ’97 kur shteti ishte i dobët ose inekzistent malësorët i zgjidhnin problemet mes tyre nëpërmjet ligjeve të kanunit. Në librin e vet Clarissa De Waal citon një banor të fshatit Bulshar, Mirditë, sipas të cilit, përdorimi i Kanunit ishte një qëndrim ideologjik për të plotësuar boshllëkun e krijuar me fundin e komunizmit. Ligjet e pashkruara janë në gjëndje t’u përshtaten ndryshimeve krahinore e kohore. Ligjet e humbnin këtë aftësi sapo ngrinin në letër.64

Familja shqiptare e humbi shenjtërinë e saj, rolin e saj të rëndësishëm. Familja tradicionale shqiptare u përshtat me kushtet e reja social-ekonomike e politike. Familja shqiptare e qëndrueshme, e sigurtë, kompakte ballafaqohej me agresivitet. Krimi në familje u rrit, dhuna brenda saj u përhap ndjeshëm. Divorci, një tjetër “brejtës” i familjes është rritur me kalimin e viteve. Në shoqërinë komuniste shqiptare martesa konsiderohej e shenjtë, divorcimi ose zgjidhja ligjore e martesës lejohej vetëm në raste shumë të rralla. Politika komuniste nxiste shtimin e popullsisë duke nxitur lindshmërinë, kurse pas viteve ’90 u ul numri i lindjeve. Varfëria, rritja e kostos së jetesës, dëshira për të bërë karrierë apo për të qënë aktive në jetën publike nga gratë kanë çuar në uljen ndjeshëm të numrit të lindjeve. Në shoqërinë e para viteve ’90 ishtei ndaluar me ligj aborti dhe kontraceptivët, kurse pas viteve ’90 u nxit politika e planifikimit familjar dhe u legalizua aborti i vullnetshëm. Këto kanë ndikuar jo vetëm në uljen e numrit të lindjeve por edhe moshës mesatare të popullsisë.

Në Maj 1990 qeveria lejoi propogandën fetare, por vetëm në 4 Nëntor u mbajt mesha e parë publike në Shkodër; meshën e drejtoi At Simon Jubani. Mijëra shqiptarë katolikë e myslimanë morën pjesë në të. Edhe pse të painformuar në lidhje me fenë

64 Clarissa de Waal, Shqipëria pas rënies së komunizmit (Tiranë: AIIS, 2009), 217


20

Po këta faktorë, si dhe dëshira për t’u pasuruar shpejt, i çuan shqiptarët drejt sjelljeve deviante. Veprimet kriminale u bënë gjithmonë e më të shpeshta në shoqërinë shqiptare të viteve 1990 duke arritur kulmin e tyre në vitin 1997. Veprime të tilla si falsifikimi i dokumentave, trafikimi i qënieve njerëzore, shfrytëzimi ivajzave për prostitucion, shpërndarja e drogës u bënë veprime mjaft të perhapura e fatkeqësisht të pranuara nga shoqëria.

Shoqëria shqiptare kaloi nga një etnocentrizëm i skajshëm, i imponuar gjatëdiktaturës komuniste, në një ksenocentrizëm të skajshëm. Shqiptarët filluan të nënvlerësojnë kulturën e tyre dhe të mbivlerësojnë kulturat perëndimore. Kjo dukuri u vu re sidomos gjatë viteve 1991-1993, kur psikozat ksenocentrike morën përmasat e një epidemie. Shqiptarët filluan të pëlqenin më shumë artet, muzikën, veshjet që vinin nga vendet e tjera. Shqipëria kaloi nga një shoqëri e mbyllur dhe ekstremalisht e kontrolluar, në një shoqëri të lirë dhe të hapur. Difuzioni kulturor tani u bë një proces normal dhe i domosdoshëm. Shqiptarët filluan të huazojnë nga kulturat e tjera elemente të ndryshëm si mënyrën e jetesës, veshjes, etikën e komunikimit, mobilimin e shtëpive, gatimin etj. Megjithëse shoqëria shqiptare vazhdoi të ruajë me fanatizëm disa zakone, vlera, dhe norma karakteristike shqiptare, sidomos në zonat rurale që janë dhe më konservatore. Pavarësisht huazimit të elementeve të kulturave të tjera shqiptarët vazhduan të ruanin ceremonitë tradicionale të dasmës, ceremonialit mortor etj.

Në Shqipërinë e Veriut filluan të rigjallërohen ligjet e kanunit. Në periudhat e dobësimit të autoritetit të shtetit dhe ligjit forcohej roli i kanunit, aq më tepër që shumë familje kishin hyrë në hasmëri dhe gjakmarrje me njëra-tjetrën në periudhën e privatizimit të tokës. Fillimet e viteve ’90 dhe viti ’97 kur shteti ishte i dobët ose inekzistent malësorët i zgjidhnin problemet mes tyre nëpërmjet ligjeve të kanunit. Në librin e vet Clarissa De Waal citon një banor të fshatit Bulshar, Mirditë, sipas të cilit, përdorimi i Kanunit ishte një qëndrim ideologjik për të plotësuar boshllëkun e krijuar me fundin e komunizmit. Ligjet e pashkruara janë në gjëndje t’u përshtaten ndryshimeve krahinore e kohore. Ligjet e humbnin këtë aftësi sapo ngrinin në letër.64

Familja shqiptare e humbi shenjtërinë e saj, rolin e saj të rëndësishëm. Familja tradicionale shqiptare u përshtat me kushtet e reja social-ekonomike e politike. Familja shqiptare e qëndrueshme, e sigurtë, kompakte ballafaqohej me agresivitet. Krimi në familje u rrit, dhuna brenda saj u përhap ndjeshëm. Divorci, një tjetër “brejtës” i familjes është rritur me kalimin e viteve. Në shoqërinë komuniste shqiptare martesa konsiderohej e shenjtë, divorcimi ose zgjidhja ligjore e martesës lejohej vetëm në raste shumë të rralla. Politika komuniste nxiste shtimin e popullsisë duke nxitur lindshmërinë, kurse pas viteve ’90 u ul numri i lindjeve. Varfëria, rritja e kostos së jetesës, dëshira për të bërë karrierë apo për të qënë aktive në jetën publike nga gratë kanë çuar në uljen ndjeshëm të numrit të lindjeve. Në shoqërinë e para viteve ’90 ishtei ndaluar me ligj aborti dhe kontraceptivët, kurse pas viteve ’90 u nxit politika e planifikimit familjar dhe u legalizua aborti i vullnetshëm. Këto kanë ndikuar jo vetëm në uljen e numrit të lindjeve por edhe moshës mesatare të popullsisë.

Në Maj 1990 qeveria lejoi propogandën fetare, por vetëm në 4 Nëntor u mbajt mesha e parë publike në Shkodër; meshën e drejtoi At Simon Jubani. Mijëra shqiptarë katolikë e myslimanë morën pjesë në të. Edhe pse të painformuar në lidhje me fenë

64 Clarissa de Waal, Shqipëria pas rënies së komunizmit (Tiranë: AIIS, 2009), 217


21

shumë të rinj shqiptarë iu kthyen fesë. U ringritën institucionet fetare katolike, ortodokse dhe myslimane, u ngritën kisha e xhami në të gjithë vendin, erdhën misionarë fetare nga e gjithë bota. Shqiptarët vazhduan të ishin shembull i harmonisë dhe bashkëjetesës fetare.

Ndryshimet politike dhe ekonomike sollën dhe lindjen e një klase të mesme, që nxiti lindjen e organizatave dhe grupeve të ndërmjetme civile që kishin të bënin me strukturën, organizimin dhe funksionimin e shoqërisë. Në Shqipërinë komuniste nuk kishte veprimtari të ndonjë grupi të pavarur që të luante rolin e ndërmjetësit midis shtetit dhe shoqërisë. Edhe para regjimit komunist mungonte tradita civile dhe lëvizjet shoqërore të pavarura. Kjo mungesë tradite krijonte pengesë në krijimin e një shoqërie civile të lirë dhe aktive në Shqipëri. Pavarësisht nga kjo në shoqërinë postkomuniste lindi një numër i madh shoqatash profesionale, shoqërish, organizatash, bashkime, organizata grash, biznesmenësh, mbrojtës të mjedisit etj. Ata e përcaktonin qëllimin e tyre si veprimtari qytetare për të mirën e përgjithshme duke ushtruar presion mbi institucionet shtetërore duke ndikuar mbi proceset politike, duke nxitur pjesëmarrjen politike, duke kërkuar nga qeveria llogari, transparencë dhe çiltërsi. Problemi i këtyre organizatave ishte mungesa e autonomisë së vërtetë nga shteti ose partitë politike. Shumë pak nga këto organizata mund të pretendonin se ishin të lira nga kontrolli ose ndikimi politik. Në një studim të Fondacionit Shqiptar i Shoqërisë Civile, paraqitendisa probleme dhe shqetësime në lidhje me shoqërinë civile, të cilat mund tëpërshkruhen shkurtimisht si vijon:

- Megjithëse Republika e Shqipërisë ka një sektor jo-qeveritar shumë te gjerë, ai është ende i shpërbërë, nuk është koherent dhe kooperues në krahasim me atë tëShteteve anëtare të BE-së.

- OJF-ve iu mungon bashkëpunimi, lehtësirat, rrjetet, kanalet e informimit dhe veçanërisht ekspertiza dhe njohuritë për mënyrën se si të aplikojnë për projekte, si tëmenaxhojnë dhe shpërndajnë rezultatet, si të përdorin lobimin dhe si të zhvillojnëdialog me Qeverinë.

- OJF-të vazhdojnë të kenë mangësi në fushën e profesionalizmit, transparencëssë aktivitetit të tyre dhe politikave të stafit.

- OJF-të vuajnë nga mungesa e anëtarësimit të gjerë, e përgjegjësisë shoqërore të grupit dhe bashkëpunimi i varfër në rrjetë.

- OJF-të po ashtu kanë mangësi në drejtim të planifikimint strategjik, strukturave të menaxhimit dhe përdorimit të teknologjisë bashkëkohore.

- Anëtarët e Bordeve nuk janë të përgatitur për rolin e tyre dhe financimi i OJF-ve mbetet i orientuar dhe i varur nga donatori, d.m.th i pamjaftueshëm për zhvillimin e qendrueshëm të këtij sektori.65

Ndërtimi i shtetit ligjorSundimi i ligjit është një vlerë themelore e demokracisë. Në Shqipëri ... mbeten

shumë mangësi, veçanërisht në fushën e sundimit të ligjit. Ka shumë punë përpara. Lufta ndaj korrupsionit dhe krimit të organizuar janë sfida të rëndësishme ... Shqipëria do të duhet të veprojë me vendosmëri për: të vazhdojë reformën e administratës publike me qëllim të rritjes së profesionalizmit dhe depolitizimit të saj; të ndjekë një reformë gjithëpërfshirëse të gjyqësorit;... të intensifikojë përpjekjet e saj kundër korrupsionit dhe të ndërmarrë hapa të mëtejshëm dhe vendimtarë në luftën kundër krimit të organizuar...Është thelbësore që procesi i reformës të shoqërohet nga

65 Fondacioni Shqiptar i Shoqërisë Civile, Plan Strategjik Tre-Vjeçar (Shtator 2005), 3


22

një dialog politik konstruktiv dhe i qëndrueshëm midis qeverisë dhe opozitës .... Qeveria duhet të sigurojë që opozita të ketë mundësinë të kryejë plotësisht funksionin e saj të kontrollit demokratik.66

Në Shqipëri nuk është arritur vendosja e ekuilibrave në raportet midis niveleve të pushteteve. Në lidhje me këtë Komisioni Evropian, në mënyrë të vazhdueshme ka tërhequr vëmendjen. Në progress – raportin e vitit 2010 theksohej se Këshilli i Lartë i Drejtësisë nuk kishte kompetencë mbi Gjykatën e Lartë, e cila emërohej politikisht dhe kishte një pozicion të jashtëzakonshëm brenda sistemit gjyqësor. Përjashtimi i gjykatës së shkallës më të lartë nga rregullat e zbatueshme për gjykatat e shkallëve më të ulëta, e dobësonte pavarësinë e gjyqësorit në tërësi. Fakti që parlamenti votonte për emërimin e gjyqtarëve në Gjykatën e Lartë dhe Gjykatën Kushtetuese, mbarterrezikun e lartë të politizimit dhe rrjedhimisht të dobësimit të pavarësisë së institucioneve. Sistemi i prokurorisë ishte tejet i centralizuar dhe hierarkik. Autonomia e prokurorëve garantohej në fazën e gjykimit, por ishte e kufizuar në fazën e hetimeve, gjë e cila zbehte eficencën e hetimeve. Pavarësia dhe përgjegjshmëria e sistemit të prokurorisë dobësohej në veçanti, nga fakti se emërimi i Prokurorit të Përgjithshëm bëhej me shumicë të thjeshtë të parlamentit. 67

Pavarësia dhe forca goditëse e gjyqësorit ka qënë e dobët edhe nga mungesa e sistemeve të shëndosha të vlerësimit për gjyqtarët, ashtu edhe nga mungesa e emërimeve dhe transferimeve në bazë merite, “ka mungesë transparence në emërimin, promovimin, transferimin dhe vlerësimin e gjyqtarëve dhe ka dobësi të konsiderueshme në sistemin e inspektimit të gjyqësorit”.68Problemet shtohen dhe nga fakti që shpesh proceset gjyqësore kanë qënë të tejzgjatura, vendimet e gjykatave nuk zbatoheshin, ekzekutimi i vendimeve ishte i dobët, sidomos në rastet kur pala e paditur ka qënë institucion shtetëror. “Rastet e mosrespektimit të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese nga qeveria në vitet e fundit dhe politizimi i votimit mbi emërimet e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese dhe të Gjykatës së Lartë janë shqetësuese pasi ato sfidojnë parimet themelore si pavarësia e gjyqësorit dhe respektimi i sundimit të ligjit.”69Gjyqësori ka vuajtur nga problemet e transparencës, llogaridhënies, përgjegjshmërisë dhe të eficencës. Burimet njerëzore dhe financiare kanë qënë të pamjaftueshme, kushtet e infrastrukturës nuk kanë qënë të përshtatshme. Për më tepër, çka e ka rënduar edhe më shumë gjendjen është se në sistemin gjyqësor, në të gjithë hallkat e tij, ka ekzistuar korrupsioni, për pasojë, treguesit e perceptimit publik kanë shënuar një nivel shumë të ulët të besimit të tij tek gjyqësori.

Fatkeqësisht korrupsioni nuk ka qënë problem vetëm i gjyqësorit, por një problem endemik në të gjithë strukturat e shtetit shqiptar. Progres – raporti i vitit 2010,nënvizonte se pavarësisht se kuadri ligjor dhe institucional ishte përmirësuar, korrupsioni mbetet i lartë në shumë sektorë dhe institucione, sidomos në sistemin gjyqësor, sektorin e shëndetësisë dhe të drejtat e pronësisë, por edhe në prokurimin publik dhe financimin e partive … imuniteti i dhënë një grupi të madh zyrtarësh publikë (deputetë, ministra dhe gjyqtarë) ka treguar se është pengesë serioze në hetimin e korrupsionit, gjë që rrit rrezikun e këtij fenomeni … Struktura institucionale

66 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2014 Progress Report (Brussels: 8. 10. 2014), COM (2014) 700 final67 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680 final, 19 - 23 68 European Commission, Commission Opinion on Albania's application for membership of the European Union (Brussels, 9.11. 2010), COM (2010) 680 final, 669 Po aty


22

një dialog politik konstruktiv dhe i qëndrueshëm midis qeverisë dhe opozitës .... Qeveria duhet të sigurojë që opozita të ketë mundësinë të kryejë plotësisht funksionin e saj të kontrollit demokratik.66

Në Shqipëri nuk është arritur vendosja e ekuilibrave në raportet midis niveleve të pushteteve. Në lidhje me këtë Komisioni Evropian, në mënyrë të vazhdueshme ka tërhequr vëmendjen. Në progress – raportin e vitit 2010 theksohej se Këshilli i Lartë i Drejtësisë nuk kishte kompetencë mbi Gjykatën e Lartë, e cila emërohej politikisht dhe kishte një pozicion të jashtëzakonshëm brenda sistemit gjyqësor. Përjashtimi i gjykatës së shkallës më të lartë nga rregullat e zbatueshme për gjykatat e shkallëve më të ulëta, e dobësonte pavarësinë e gjyqësorit në tërësi. Fakti që parlamenti votonte për emërimin e gjyqtarëve në Gjykatën e Lartë dhe Gjykatën Kushtetuese, mbarterrezikun e lartë të politizimit dhe rrjedhimisht të dobësimit të pavarësisë së institucioneve. Sistemi i prokurorisë ishte tejet i centralizuar dhe hierarkik. Autonomia e prokurorëve garantohej në fazën e gjykimit, por ishte e kufizuar në fazën e hetimeve, gjë e cila zbehte eficencën e hetimeve. Pavarësia dhe përgjegjshmëria e sistemit të prokurorisë dobësohej në veçanti, nga fakti se emërimi i Prokurorit të Përgjithshëm bëhej me shumicë të thjeshtë të parlamentit. 67

Pavarësia dhe forca goditëse e gjyqësorit ka qënë e dobët edhe nga mungesa e sistemeve të shëndosha të vlerësimit për gjyqtarët, ashtu edhe nga mungesa e emërimeve dhe transferimeve në bazë merite, “ka mungesë transparence në emërimin, promovimin, transferimin dhe vlerësimin e gjyqtarëve dhe ka dobësi të konsiderueshme në sistemin e inspektimit të gjyqësorit”.68Problemet shtohen dhe nga fakti që shpesh proceset gjyqësore kanë qënë të tejzgjatura, vendimet e gjykatave nuk zbatoheshin, ekzekutimi i vendimeve ishte i dobët, sidomos në rastet kur pala e paditur ka qënë institucion shtetëror. “Rastet e mosrespektimit të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese nga qeveria në vitet e fundit dhe politizimi i votimit mbi emërimet e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese dhe të Gjykatës së Lartë janë shqetësuese pasi ato sfidojnë parimet themelore si pavarësia e gjyqësorit dhe respektimi i sundimit të ligjit.”69Gjyqësori ka vuajtur nga problemet e transparencës, llogaridhënies, përgjegjshmërisë dhe të eficencës. Burimet njerëzore dhe financiare kanë qënë të pamjaftueshme, kushtet e infrastrukturës nuk kanë qënë të përshtatshme. Për më tepër, çka e ka rënduar edhe më shumë gjendjen është se në sistemin gjyqësor, në të gjithë hallkat e tij, ka ekzistuar korrupsioni, për pasojë, treguesit e perceptimit publik kanë shënuar një nivel shumë të ulët të besimit të tij tek gjyqësori.

Fatkeqësisht korrupsioni nuk ka qënë problem vetëm i gjyqësorit, por një problem endemik në të gjithë strukturat e shtetit shqiptar. Progres – raporti i vitit 2010,nënvizonte se pavarësisht se kuadri ligjor dhe institucional ishte përmirësuar, korrupsioni mbetet i lartë në shumë sektorë dhe institucione, sidomos në sistemin gjyqësor, sektorin e shëndetësisë dhe të drejtat e pronësisë, por edhe në prokurimin publik dhe financimin e partive … imuniteti i dhënë një grupi të madh zyrtarësh publikë (deputetë, ministra dhe gjyqtarë) ka treguar se është pengesë serioze në hetimin e korrupsionit, gjë që rrit rrezikun e këtij fenomeni … Struktura institucionale

66 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2014 Progress Report (Brussels: 8. 10. 2014), COM (2014) 700 final67 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680 final, 19 - 23 68 European Commission, Commission Opinion on Albania's application for membership of the European Union (Brussels, 9.11. 2010), COM (2010) 680 final, 669 Po aty


23

ka boshllëqe për sa i takon luftës kundër korrupsionit. Kapacitetet për luftën kundër korrupsionit mbeten në kufizuara.70

“Korrupsioni nuk është një entitet më vete, nuk është një substancë e mëvetësishme, por është pasojë e mosfunksionimit të shtetit. - shprehet në një nga intervistat e tij Arbën Xhaferi – Nëse funksionon shteti mbi bazat e ligjit me automatizëm, eleminohet korrupsioni”. 71Politika shqiptare nuk ka treguar vullnetin e duhur për ta ndryshuar këtë situatë. Nëse do t’i referoheshim treguesve ndër vite të Transparency International, Shqipëria vazhdon të cilësohet nga raportet ndërkombëtare si një vend me rrezik të lartë korrupsioni. Të dhënat e këtij institucioni tregojnë se qeveria, politika dhe administrata shqiptare nuk kanë bërë mjaftueshëm në lidhje me luftën antikorrupsion. “Shqipëria është rankuar si një nga shtetet më të korruptuara në Evropë, në Indeksin e Perceptimit të Korrupsionit për vitin 2013, me 31 pikë nga 100, duke performuar më keq nga mesatarja e vendeve të rajonit”.72 Dhe ky rezultat shqetësues është me ulje ngritje të vogla nga njëri vit në tjetrin.

Tabela 1.1. Indeksi i perceptimit te korrupsionit - ShqipëriaViti 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Renditja* 81 92 108 126 111 105 85 95 87 95 115

Index* 2.5 2.5 2.5 2.4 2.6 2.9 3.4 3.2 3.3 3.1 3.3Burimi: Transparency International, 2002 - 2012

Shqetësim mbetet dhe lidhja e përgjithshme që ka patur Shqipëria, gjatë viteve tëtranzicionit, me trafikimin e qenieve njerëzore, lëndëve narkotike, armëve, makinat e vjedhura dhe pastrimin e parave. … Shqipëria vazhdon të mbetet një nga rrugët kryesore të trafikimit të lëndëve narkotike në Ballkan.73Duke e parë problemin si një shqetësim të vazhdueshëm, në fjalën e tij në parlamentin shqiptar, gjatë vizitës në Shqipëri, në shkurt 2006, Barroso u shpreh: “Shqipëria duhet të bëjë përpjekje serioze për të luftuar krimin e organizuar dhe korrupsionin. Për ta bërë një gjë të tillë, Shqipëria duhet të ndërthurë masat e ashpra për ata që e shkelin ligjin, me ngritjen e një gjyqësori të fuqishëm e të pavarur, gjë që kërkon integritetin e gjykatësve, për të siguruar që të ketë një ligj për të gjithë.”74

Edhe pse janë marrë disa hapa për përmirësimin e efiçencës së gjyqësorit, ai ka funksionuar dobët për shkak të mangësive në pavarësi, transparencë dhe rezultateve. Legjislacioni i planifikuar për adresimin e këtyre problemeve ka qënë i vonuar dhe është vënë re një mungesë e theksuar e vullnetit politik për të përfunduar një reformë të mirëfilltë në këtë fushë. “Dështimi për reformimin e gjyqësorit mund t’i atribuohet si ekzekutivit ashtu edhe vetë gjyqësorit. Ekzekutivi ka penguar krijimin i një gjyqësori

70 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680 final, 24 71 Rudina Xhunga, 12 porositë e Arbën Xhaferit (Tiranë: Dudaj, 2012), 189 72 Transparency International, Albania: overview of political corruption, pergatitur nga Matthew Jenkins (2014), 2 [online] i disponueshëm në: https://knowledgehub.transparency.org/helpdesk/albania-overview-of-political-corruption, terhequr më 21. 02. 2018* Renditja përfshin 178 vende të botës, 1 – vendi më pak i korruptuar, deri në 178 – vendi më shumë i korruptuar* Index është me shkallë 1 – 10, 10 vendi më pak i korruptuar, 0.1 – 1 shumë i korruptuar 73 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680 final, 11674 Fjala e Barrosos në Kuvendin e Shqipërisë (shkurt 2006) [online] i disponueshëm në:http://www.parlament.al, terhequr më 15. 08. 2010


24

të pavarur në mënyrë që ta përdorë atë për qëllime politike. Ndërsa gjyqësori nuk ka qenë në gjendje të reformojë veten për shkak të niveleve të larta të korrupsionit, i cili është mbështetur dhe nga imuniteti politik i dhënë nga ekzekutivi.”75

Vlen të përmendim faktin se Shqipëria e ka vënë Kodin Penal në linjë me Konventën e Këshillit të Evropës për ligjin penal, gjithashtu, është miratuar dhe një legjislacion specifik për ryshfetin, janë miratuar strategji kombëtare kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Edhe pse Qeveria shqiptare ka ndërmarrë një qasje më strategjike, prapë korrupsioni mbetet i përhapur dhe përbën një rrezik shumë serioz. “... korrupsioni i përhapur, krimi i organizuar dhe zhvillimi i pamjaftueshëm ekonomik janë sfidat kryesore për stabilizimin e qëndrueshëm demokratik dhe integrimin evropian të Shqipërisë,”76- nënvizojnë Stern dhe Wohlfeld.

Mungesa e legjitimitetitZgjedhjet paraqesin procesin e konvertibilitetit (shndërimit) të vullnetit politik të

qytetarëve në fuqi politike të pushtetit shtetëror. Në një vend demokratik, autoriteti i qeverisë buron nga pëlqimi i të qeverisurve ndërsa mekanizmi kryesor që e shndërron këtë pëlqim në autoritet shtetëror, është mbajtja e zgjedhjeve të lira dhe të drejta. Zgjedhjet, paraqesin formën kryesore të legjitimimit demokratik të pushtetit shtetëror. Karakteri universal i zgjedhjeve rrjedh nga aftësia e tyre për një artikulim më të gjerë të qytetarit, të pluralizmit politik dhe të demokracisë si formë më e përshtatshme e qeverisjes. Ato, paraqesin formën më adekuate të shprehjes dhe realizimit të demokracisë përfaqësuese, pasi që nëpërmjet tyre vjen në shprehje vullneti i popullit në zgjedhjen e përfaqësuesve të pushtetit shtetëror dhe realizimi i plotë i nocionit demokraci përfaqësuese. Nuk ka sistem demokratik pa zgjedhje të lira, të përgjithshme, demokratike dhe te drejta. Sovraniteti i popullit në demokraci realizohet përmes pjesëmarrjes së tij në marrjen e vendime politike, si dhe të drejtën e zgjedhjes së institucioneve demokratike për qeverisjen e vendit. Zgjedhjet janë thelbi i demokracisë apo mekanizmi me të cilin ajo funksionon.

Demokracia në të gjitha format e saj bazohet në sistemin e zgjedhjeve, me të cilat krijohet struktura qeverisëse e një vendi, sigurohet pjesëmarrja e qytetarëve në formimin dhe kontrollin politik të qeverisjes dhe pushtetit dhe mundësohet pluralizmi politik. Po ashtu zgjedhjet luajnë një rol të rëndësishëm sepse mundësojnë një konkurrencë ndërmjet partive politike, të cilat u propozojnë zgjedhesve alternativat endryshme qeverisëse. Pushteti buron nga zgjedhjet, të cilat u mundësojnë qytetarëve të marrin pjesë në funksionimin e politikave publike. Krahas krijimit të legjitimetit demokratik, në demokraci zgjedhjet janë mjet i kontrollit politik. Nëpërmjet zgjedhjeve vihet në jetë pluralizmi politik.

“Zgjedhjet; një shans i humbur për Shqipërinë”, do të shprehej kreu i Misionit vëzhgues të OSBE/ODIHR-it në Tiranë, menjëherë pas përfundimit të zgjedhjeve lokale të vitit 2007 në Shqipëri. Duke cituar pikërisht këtë frazë, mendja të shkon tek të gjitha raportet e OSBE / ODIHR, të cilat gjithmonë do të cilësonin “progres” të bërë pas çdo procesi zgjedhor, por që asnjëherë ky “progres” nuk ishte i mjaftueshëm për t’u cilësuar “i suksesshëm”. Pra, e thënë me fjalë të tjera, zgjedhjet mund të konsiderohen si “thembra e Akilit” për demokracinë shqiptare.

75 Najada Tafili, Consolidation of Democracy: Albania, [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 201876 Ulrike Stern, Sarah Wohlfeld, “Albania’s Long Road into the European Union,” DGAPanalyse 11,(Shtator 2012), 13


24

të pavarur në mënyrë që ta përdorë atë për qëllime politike. Ndërsa gjyqësori nuk ka qenë në gjendje të reformojë veten për shkak të niveleve të larta të korrupsionit, i cili është mbështetur dhe nga imuniteti politik i dhënë nga ekzekutivi.”75

Vlen të përmendim faktin se Shqipëria e ka vënë Kodin Penal në linjë me Konventën e Këshillit të Evropës për ligjin penal, gjithashtu, është miratuar dhe një legjislacion specifik për ryshfetin, janë miratuar strategji kombëtare kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Edhe pse Qeveria shqiptare ka ndërmarrë një qasje më strategjike, prapë korrupsioni mbetet i përhapur dhe përbën një rrezik shumë serioz. “... korrupsioni i përhapur, krimi i organizuar dhe zhvillimi i pamjaftueshëm ekonomik janë sfidat kryesore për stabilizimin e qëndrueshëm demokratik dhe integrimin evropian të Shqipërisë,”76- nënvizojnë Stern dhe Wohlfeld.

Mungesa e legjitimitetitZgjedhjet paraqesin procesin e konvertibilitetit (shndërimit) të vullnetit politik të

qytetarëve në fuqi politike të pushtetit shtetëror. Në një vend demokratik, autoriteti i qeverisë buron nga pëlqimi i të qeverisurve ndërsa mekanizmi kryesor që e shndërron këtë pëlqim në autoritet shtetëror, është mbajtja e zgjedhjeve të lira dhe të drejta. Zgjedhjet, paraqesin formën kryesore të legjitimimit demokratik të pushtetit shtetëror. Karakteri universal i zgjedhjeve rrjedh nga aftësia e tyre për një artikulim më të gjerë të qytetarit, të pluralizmit politik dhe të demokracisë si formë më e përshtatshme e qeverisjes. Ato, paraqesin formën më adekuate të shprehjes dhe realizimit të demokracisë përfaqësuese, pasi që nëpërmjet tyre vjen në shprehje vullneti i popullit në zgjedhjen e përfaqësuesve të pushtetit shtetëror dhe realizimi i plotë i nocionit demokraci përfaqësuese. Nuk ka sistem demokratik pa zgjedhje të lira, të përgjithshme, demokratike dhe te drejta. Sovraniteti i popullit në demokraci realizohet përmes pjesëmarrjes së tij në marrjen e vendime politike, si dhe të drejtën e zgjedhjes së institucioneve demokratike për qeverisjen e vendit. Zgjedhjet janë thelbi i demokracisë apo mekanizmi me të cilin ajo funksionon.

Demokracia në të gjitha format e saj bazohet në sistemin e zgjedhjeve, me të cilat krijohet struktura qeverisëse e një vendi, sigurohet pjesëmarrja e qytetarëve në formimin dhe kontrollin politik të qeverisjes dhe pushtetit dhe mundësohet pluralizmi politik. Po ashtu zgjedhjet luajnë një rol të rëndësishëm sepse mundësojnë një konkurrencë ndërmjet partive politike, të cilat u propozojnë zgjedhesve alternativat endryshme qeverisëse. Pushteti buron nga zgjedhjet, të cilat u mundësojnë qytetarëve të marrin pjesë në funksionimin e politikave publike. Krahas krijimit të legjitimetit demokratik, në demokraci zgjedhjet janë mjet i kontrollit politik. Nëpërmjet zgjedhjeve vihet në jetë pluralizmi politik.

“Zgjedhjet; një shans i humbur për Shqipërinë”, do të shprehej kreu i Misionit vëzhgues të OSBE/ODIHR-it në Tiranë, menjëherë pas përfundimit të zgjedhjeve lokale të vitit 2007 në Shqipëri. Duke cituar pikërisht këtë frazë, mendja të shkon tek të gjitha raportet e OSBE / ODIHR, të cilat gjithmonë do të cilësonin “progres” të bërë pas çdo procesi zgjedhor, por që asnjëherë ky “progres” nuk ishte i mjaftueshëm për t’u cilësuar “i suksesshëm”. Pra, e thënë me fjalë të tjera, zgjedhjet mund të konsiderohen si “thembra e Akilit” për demokracinë shqiptare.

75 Najada Tafili, Consolidation of Democracy: Albania, [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 201876 Ulrike Stern, Sarah Wohlfeld, “Albania’s Long Road into the European Union,” DGAPanalyse 11,(Shtator 2012), 13


25

Për të zhvilluar zgjedhje të lira, demokratike në bazë të standarteve evropiane, nëvend janë bërë përpjekje për të siguruar një bazë ligjore demokratike dhe të plotë.Kodi Elektoral, ka qënë një nga ligjet më të debatuara dhe më të rishikuara nëShqipëri. Ky kod është ndryshuar disa herë, me qëllim që të sigurohet shprehja evullnetit popullor në mënyrë sa më të lirë dhe me qellim që ky vullnet të lexohet nëmënyrën më të drejtë të mundshme. Debati mes partive politike ka qënë i ashpër, ivazhdueshëm dhe ka sjellë pengesa në procesin zgjedhor në Shqipëri.

Në 8 maj 2000, Kuvendi i Shqipërisë miratoi Kodin Elektoral vetëm me votat emazhorancës, e cila në kuvendin e dalë nga zgjedhjet e 1997 kishte shumicëdërrmuese. PD refuzoi Kodin Elektoral në tërësi për shkak të përbërjes së KQZ-sëprej 6 anëtarësh. Ajo bojkotoi miratimin e tij në parlament edhe pse kishte marrë pjesënë shumicën e tavolinave të rrumbullakta të organizuara për debatin rreth KoditElektoral. Në bazë të Kodit Elektoral KQZ-ja ishte institucion kushtetues. Ajo ishteinstitucioni më i lartë i organizimit, drejtimit dhe kontrollit të proceseve zgjedhore nëShqipëri. KQZ krijonte dhe kontrollonte organet lokale të administrimit të zgjedhjeve.Kryetari propozohej nga partia më e madhe qeverisëse ndërsa nënkryetari nga partiamë e madhe opozitare. Vendimet e KQZ-së quheshin të vlefshme kur nënshkruheshinnga të dy, kryetari dhe nënkryetari. Në bazë të Kodit Elektoral vendimet rutinë nëKQZ merren me shumicë të thjeshtë, kurse për vendimet e rëndësishme si;shpërndarja e mandateve sipas zonave elektorale, miratimi i listave të kandidateve,shpallja e rezultatit të zgjedhjeve, shqyrtimi i ankesave, shvlerësimi dhe përsëritja ezgjedhjeve në një ose disa zona zgjedhore etj nevojitet shumicë e cilësuar votash.77

Përbërja e KQZ-së ka qënë gjithmonë shkak për debat politik mes partive politike.

Sipas Kodit, në Shqipëri do të votohej në bazë të një sistemi zgjedhor të përzier,mazhoritar-proporcional. 100 deputetë, në parlamentin 140 vendësh, do të zgjidheshinme votim mazhoritar nga zonat njëemërore, kurse 40 mandate plotësoheshin nga listatkombëtare shumëemerore të partive politike me qëllim që të arrihej një qasjeproporcionale midis votave të marra në rang kombëtar dhe deputetëve me të cilatpërfaqësohej një parti politike në kuvend. Për të fituar një mandat proporcional,partitë politike duhet të kalonin pragun elektoral prej 2.5%, kurse koalicionet 4%.78

Në bazë të rekomandimeve të OSBE-ODIHR-it dhe problematikave apomangësive ligjore që u vunë re në zgjedhjet parlamentare të 2001, u ra dakort përrishikimin e Kodit Elektoral. Rishikimi u bë nga një komision parlamentar ad hoc mepërfaqësim shumë partiak, dhe me asistencën ligjore të OSBE-së dhe Komisionit tëVenecias, gjatë periudhës qershor 2002- prill 2003. Për të siguruar miratimin endryshimeve në Kodin Elektoral në kuvend, që kërkon shumicë të cilësuar prej 3/5, uarrit një marrëveshje mes PS-së dhe PD-së. Në bazë të kësaj marrëveshje, kandidatiqë kandidonte në listën njëemerore shpallej fitues me shumicë të thjeshtë të votave nëndryshim nga më parë kur kërkohej shumicë absolute. Veç kësaj, marrëveshja vendosidhe që numri i partive që do të kishin përfaqësues në të gjitha nivelet e administratëszgjedhore të bëhej nga shtatë, katër. Këto përzgjidheshin nga katër partitë që kishinfituar përqindjen më të madhe të votave në rang vendi në zgjedhjet e fundit. Votimi nëkëto komisione bëhej me shumicë të cilësuar, 5 vota nga shtatë anëtarë dhe gjithëvendimet, që të kishin vlerë ligjore, duhet të nënshkruheshin nga kryetari dhenënkryetari, që ishin të zgjedhur nga PS dhe PD. Kjo marrëveshje u kundërshtua nga

77 Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, Ligj Nr.8609, datë 08.05.2000, Fletore Zyrtare, Maj-Qershor, Tiranë, 200078 Po aty


26

partitë e vogla që pretendonin se ajo favorizonte dy partitë e mëdha. Në fakt, gjatëproceseve të mëpasshme zgjedhore doli në pah së mënyra e krijimit dhe funksionimittë komisioneve të administrimit zgjedhor u bënë shkak për bllokimin e procesitvendimmarrës. Në mungesë të vullnetit të mjaftueshëm politik në të dy krahët për tërespektuar votën popullore dhe ligjin, u vu re shpërdorim i të drejtës se vetos nga PSdhe PD.

Pas zgjedhjeve lokale të 2004-ës, OSBE/ODIHR tërhiqnin vëmendjen përpërmirësimin e disa aspekteve në Kodin Elektoral si: rolin mbizotërues të PS-së dhePD-së në komisionet zgjedhore; emërimin e anëtareve të KQZ-së nga PS dhe PD, nëkundërshtim me ligjin; paqartësitë në lidhje me katër partitë që propozonin anëtarë nëKQZ; përditësimin e listave të votuesve; afatet e vendosura gjatë procesit tëankimimit; transparencën për financimin e partive politike gjatë fushatës elektorale;rregullat për vlefshmërinë apo pavlefshmërinë e fletës së votimit; procedurat përnumërimin e votave. 79Për përmirësimin e këtyre problematikave, Kodi u rishikuapërsëri në periudhen janar- prill 2005, nga një komision bipartizan, PS-PD. Sirrjedhojë e kësaj marrëveshje, në mars 2005 u miratua një ligj për përcaktimin ekufijve të rinj të zonave zgjedhore. Ndryshimet e tjera konsistonin në procesin enumërimit; administrimin e zgjedhjeve; ndarjen e zonave zgjedhore; procesin eankimimeve dhe apelimeve. Marrëveshja e arritur ruante përsëri rolin mbizotërues tëPS-së dhe PD-së në administrimin e procesit zgjedhor. Partitë e vogla kufizoheshin nëtë drejtën e përçimit të mesazheve të fushatës (ato kishin minutazh të limituar nëtelevizion, gjysmën e kohës së përcaktuar për dy partitë e mëdha). Gjithashtu partitë evogla, që nuk përfaqësoheshin në komisionet e administrimit zgjedhor, nuk kishin tëdrejtën e marrjes së kopjeve të tabelave zyrtare të rezultateve nga Komisionet ZonaleZgjedhore.

Gjatë vitit 2006 opozita socialiste bllokoi procesin e bisedimeve për rishikimin eKodit Elektoral. Nuk u arrit një marrëveshje ndërpartiake e nevojshme për të miratuarndryshimet në Kuvend. Me shtysën e OSBE-së, në janar 2007, u nënshkrua njëmarrëveshje e momentit të fundit. Vonesa në nënshkrimin e marrëveshjes çoi nështyrjen e datës së zgjedhjeve, nga 20 janari që ishte dekretuar fillimisht ngapresidenti, në 18 shkurt. Në bazë të marrëveshjes së arritur, mandati i autoriteteve tëqeverisjes vendore u zgjat nga 3 në 4 vjet. Zgjedhja do të bëhej me një raund të vetëmvotimi në bazë të parimit kush renditet i pari, kurse mandatet për keshillat vendor dotë bëheshin me sistem proporcional. Ndryshimi tjetër ndodhi në KQZ, ku numri ianëtarëve rritej nga shtatë në nëntë.

Në dhjetor 2008 u miratua me konsesusin e dy partive të mëdha Kodi i riElektoral. Në bazë të kodit të ri u kalua nga sistemi zgjedhor mazhoritar-propocionalnë një sistem propocional rajonal. Deputetët zgjidheshin nga lista të mbyllura në zonaelektorale që përkonin me ndarjen administrative të vendit, qarkun. Për të hyrë nëkuvend partitë duhet të kapërcenin pragun prej 3% të votave, koalicionet pragun 5%të votave në nivel zone, kurse kandidatët e pavarur duhet të kalonin pragun natyror(numrin e votave të vlefshme pjesëtuar me numrin e mandateve). Ndryshimi i sistemitzgjedhor u bë për të eleminuar fenomenin “Dushk” (partitë e mëdha për tëmaksimizuar fitimin e tyre, zhvendosnin votat e proporcionalit tek aleatët e tyre më tëvegjël, pa qënë nevoja që të humbisnin vendet e fituara në zonat njëemerore).Sistemi proporcional rajonal u kundërshtua ashpër nga partitë e vogla sepse

79 OSCE-ODIHR, Local Elections, 12 October 2003 and 25 January 2004 [online] i disponueshëm në: http://www.osce.org.albania.election, tërhequr më 11. 04. 2014


26

partitë e vogla që pretendonin se ajo favorizonte dy partitë e mëdha. Në fakt, gjatëproceseve të mëpasshme zgjedhore doli në pah së mënyra e krijimit dhe funksionimittë komisioneve të administrimit zgjedhor u bënë shkak për bllokimin e procesitvendimmarrës. Në mungesë të vullnetit të mjaftueshëm politik në të dy krahët për tërespektuar votën popullore dhe ligjin, u vu re shpërdorim i të drejtës se vetos nga PSdhe PD.

Pas zgjedhjeve lokale të 2004-ës, OSBE/ODIHR tërhiqnin vëmendjen përpërmirësimin e disa aspekteve në Kodin Elektoral si: rolin mbizotërues të PS-së dhePD-së në komisionet zgjedhore; emërimin e anëtareve të KQZ-së nga PS dhe PD, nëkundërshtim me ligjin; paqartësitë në lidhje me katër partitë që propozonin anëtarë nëKQZ; përditësimin e listave të votuesve; afatet e vendosura gjatë procesit tëankimimit; transparencën për financimin e partive politike gjatë fushatës elektorale;rregullat për vlefshmërinë apo pavlefshmërinë e fletës së votimit; procedurat përnumërimin e votave. 79Për përmirësimin e këtyre problematikave, Kodi u rishikuapërsëri në periudhen janar- prill 2005, nga një komision bipartizan, PS-PD. Sirrjedhojë e kësaj marrëveshje, në mars 2005 u miratua një ligj për përcaktimin ekufijve të rinj të zonave zgjedhore. Ndryshimet e tjera konsistonin në procesin enumërimit; administrimin e zgjedhjeve; ndarjen e zonave zgjedhore; procesin eankimimeve dhe apelimeve. Marrëveshja e arritur ruante përsëri rolin mbizotërues tëPS-së dhe PD-së në administrimin e procesit zgjedhor. Partitë e vogla kufizoheshin nëtë drejtën e përçimit të mesazheve të fushatës (ato kishin minutazh të limituar nëtelevizion, gjysmën e kohës së përcaktuar për dy partitë e mëdha). Gjithashtu partitë evogla, që nuk përfaqësoheshin në komisionet e administrimit zgjedhor, nuk kishin tëdrejtën e marrjes së kopjeve të tabelave zyrtare të rezultateve nga Komisionet ZonaleZgjedhore.

Gjatë vitit 2006 opozita socialiste bllokoi procesin e bisedimeve për rishikimin eKodit Elektoral. Nuk u arrit një marrëveshje ndërpartiake e nevojshme për të miratuarndryshimet në Kuvend. Me shtysën e OSBE-së, në janar 2007, u nënshkrua njëmarrëveshje e momentit të fundit. Vonesa në nënshkrimin e marrëveshjes çoi nështyrjen e datës së zgjedhjeve, nga 20 janari që ishte dekretuar fillimisht ngapresidenti, në 18 shkurt. Në bazë të marrëveshjes së arritur, mandati i autoriteteve tëqeverisjes vendore u zgjat nga 3 në 4 vjet. Zgjedhja do të bëhej me një raund të vetëmvotimi në bazë të parimit kush renditet i pari, kurse mandatet për keshillat vendor dotë bëheshin me sistem proporcional. Ndryshimi tjetër ndodhi në KQZ, ku numri ianëtarëve rritej nga shtatë në nëntë.

Në dhjetor 2008 u miratua me konsesusin e dy partive të mëdha Kodi i riElektoral. Në bazë të kodit të ri u kalua nga sistemi zgjedhor mazhoritar-propocionalnë një sistem propocional rajonal. Deputetët zgjidheshin nga lista të mbyllura në zonaelektorale që përkonin me ndarjen administrative të vendit, qarkun. Për të hyrë nëkuvend partitë duhet të kapërcenin pragun prej 3% të votave, koalicionet pragun 5%të votave në nivel zone, kurse kandidatët e pavarur duhet të kalonin pragun natyror(numrin e votave të vlefshme pjesëtuar me numrin e mandateve). Ndryshimi i sistemitzgjedhor u bë për të eleminuar fenomenin “Dushk” (partitë e mëdha për tëmaksimizuar fitimin e tyre, zhvendosnin votat e proporcionalit tek aleatët e tyre më tëvegjël, pa qënë nevoja që të humbisnin vendet e fituara në zonat njëemerore).Sistemi proporcional rajonal u kundërshtua ashpër nga partitë e vogla sepse

79 OSCE-ODIHR, Local Elections, 12 October 2003 and 25 January 2004 [online] i disponueshëm në: http://www.osce.org.albania.election, tërhequr më 11. 04. 2014


27

favorizonte dy partitë e medha. Partitë e vogla që dëmtoheshin nga ndryshimet nëKodin Zgjedhor reaguan ashpër ndaj këtyre ndryshimeve. Për të kundërshtuar ndryshimet, përfaqësues të partive të vogla hynë në grevë urie, në sallën e Kuvendit duke bllokuar punimet e tij,

Kodi solli përmirësime në regjistrimin e votuesve, numërimin e votave dheprocesin e ankimimit e apelimit. Por ekzistonin probleme në lidhje me disa dispozitasi psh;

- e drejta e kryetareve të partive për të kandiduar në aq zona sa dëshironin, qëbie ndesh me parimin e barazisë

- e drejta e PS-së dhe PD-së për të larguar një nga gjyqtarët e zgjedhur me shortpër shqyrtimin e apelimeve zgjedhore. Ky nen shkelte parimin e pavarësisë sëgjyqësorit

- kufizohej mundësia për përsëritjen e zgjedhjeve në një zone pas zhvleresimittë zgjedhjeve në një ose më shume zona votimi.80

Me ndryshimet në Kodin Zgjedhor u sanksionua dhe kuota 30% e përfaqësimit të grave në Kuvend. Pika 6 e nenit 67 të Kodit Elektoral përcaktonte “për çdo zonë zgjedhore, të paktën tridhjetë për qind e listës shumëmërore dhe një në tre emrat e parë të listës shumëmërore duhet t’i përkasë secilës gjini”

Në kuadër të përmirësimit të Kodit Elektoral, nën kujdesin e komunitetitndërkombëtar u bë e mundur organizimi i një tavoline të rrumbullakët e partiveparlamentare në mars 2011 dhe u përpoq të arrihej një marrëveshje. Marrëveshja ufirmos nga të gjitha partitë me përjashtim të PS-së që refuzoi me argumentin sepropozimet e saj nuk ishin marrë parasysh. Partitë e vogla, nga ana tjetër, shprehënpakënaqësinë në lidhje me Kodin Elektoral, që sipas tyre favorizonte partitë e mëdha.Ato kundërshtuan dominimin e administratës zgjedhore nga dy partitë e mëdha si dhekushtet për regjistrimin e kandidatëve për zgjedhjet vendore. Edhe pse patipërmirësime Kodi vazhdonte të ruante dominimin e partive të mëdha në administratënzgjedhore; të drejtën e tyre të pakufizuar për të ndërruar anëtarët e komisionevezgjedhore pa asnjë shkak; vazhdonin të mbeteshin të paqarta kriteret për përcaktimin enjë flete votimi të pavlefshme; vazhdonte të kishte paqartësi në lidhje me pragunminimal për përfaqësim në këshillat vendore, në lidhje me financimin e fushatës sëpartive politike, afatin e listave përfundimtare të zgjedhësve etj.

Me rekomandimin dhe me pjesëmarrjen aktive të OSBE/ODIHR-it dheKomisionit të Venecias, ndryshime në Kodin Elektoral u bënë dhe në korrik 2012.Përsëri ndryshimet u bënë nga një marrëveshje dypalëshe mes dy partive të mëdha.Debati ishte i ashpër, por në fund u arrit një marrëveshje dhe u miratuan ndryshimet ereja në Kodin Elektoral. Në bazë të marrëveshjes u bënë përmirësime në procesin epërzgjedhjes së komisionerëve; në hartimin e listave të zgjedhësve; u thjeshtëzuaprocesi i rregjistrimit të kandidatëve; u vendos akses i barabartë në media dhe nëfondet publike për financimin e fushatës së partive politike. Ndryshimet e fundit tëKodit Elektoral sollën përmirësime të konsiderueshme, por përsëri zgjedhjetparlamentare të vitit 2013 treguan që Kodi vazhdonte të kishte boshllëqe dhedykuptueshmëri që linte hapësirë për keqinterpretim të tij. Vazhdonte të mbetej imadh dominimi e dy partive të mëdha politike në administrimin e procesit zgjedhor.Në dokumentin “Joint opinion on the Elektoral Law and the electoral practice of Albania” i vitit 2011, OSBE tërhiqte vëmendjen për:

80 OSCE-ODIHR Parliamentary election, 28 June 2009 [online] i disponueshëm në: http://www.osce.org.albania.election, tërhequr më 11. 04. 2014


28

- depolitizimin e të gjitha niveleve të administrimit të zgjedhjeve, me qëllim qëtë shmanget polarizimi që ekziston në komisionet e të gjitha niveleve dhe që shpeshshkakton mungesë kolegjialiteti në marrjen e vendimeve. Kjo ka ndikuar në procesinzgjedhor. Mënyra aktuale e formimit të komisioneve zgjedhore jo vetëm që polarizonprocesin e administrimit të zgjedhjeve, por vë interesat e partive mbi interesat ezgjedhesve.

- Ajo propozon që anëtarët e komisioneve të zgjidhen nga institucione qëgëzojnë mbështetje në popull, psh anëtarë të gjyqësorit, shoqërisë civile apouniversiteteve, pa përjashtuar përfaqesuesit e partive politike, por këta të mosdominojnë trupën zgjedhore. Zëvendësimi i anëtarëve të komisioneve zgjedhore tëbëhet vetëm për shkelje të ligjit apo mospërmbushje të detyrave. Partive politike t’undalohet zëvendësimi i shpeshtë i anëtarëve pasi kjo cënon pavarësinë dhe eficencën ekomisioneve zgjedhore.81

Ky politizim dhe kontroll i proceseve zgjedhore nga partitë politike pasqyrohetdhe ne veprimtarinë e KQZ-së. Edhe pse de juro KQZ-ja është një institucion ipavarur, roli determinant që kanë partitë politike në emërimet e anëtarëve të ketijinstitucioni dhe fakti që më pas ato ndikojnë në ushtrimin e detyrës së këtyre tëzgjedhurve, e tkurr në maksimum pavarësinë e këtij institucioni. Nga ana tjetër,anëtarët e KQZ, shpesh, veprojnë e sillen si anëtarë partie dhe reflektojnë përplasjetdhe polarizimin politik në veprimtarinë e KQZ-se duke krijuar probleme të shumtadhe të shpeshta në këtë institucion dhe në proceset zgjedhore në Shqipëri. Për shkak tëpërsëritjes së shpeshtë të këtyre dukurive, në raportin e saj për zgjedhjet parlamentaretë 23 qershorit 2013, OSBE thekson se: “Duhet të sigurohet pavarësia institucionale e KQZ-së. Për këtë qëllim, palët e interesuara duhet të veprojnë në përputhje me rolinqë kanë në aktivitetet e KQZ-së dhe punonjësit zgjedhorë nuk duhet t’i bazojnëveprimet dhe vendimet e tyre nën ndikimin e faktorëve politikë”.

Pavarësisht ndryshimeve të shpeshta në kuadrin ligjor, për të siguruar procesezgjedhore të lira dhe të pavarura, sipas raporteve të OSBE/ODIHR-it që vëzhgojnëproceset zgjedhore në Shqipëri, nga 1991 deri sot, në Shqipëri nuk janë mbajturzgjedhje plotësisht demokratike, sipas standarteve evropiane. Nga njëri proceszgjedhor në tjetrin janë bërë progrese, por jo mjaftueshëm për t’i cilësuar ato të liradhe demokratike. Problemet më te shpeshta, sipas raporteve të OSBE – ODIHR, qëhasen gjatë proceseve zgjedhore, në mënyrë të përsëritur janë:

Fushatat elektorale karakterizohen nga një polarizim i skajshëm politik. Vështirëtë ndash, gjatë fushatës, veprimtaritë shtetërore nga veprimtaritë elektorale, partinënga shteti. Akuzat e ndërsjellta mes palëve rivale në garë mjegullojnë programetpolitike.

Gjatë procesit zgjedhor ndeshen në mënyrë të përsëritur probleme të natyrësproceduriale, teknike, logjistike e administrative. Ato variojnë nga votimi familjar,votimi i shumëfishtë, mosrespektim i fshehtësisë së votës, presion për votën, blerje evotës, cënim i barazisë së votës, probleme me listat e zgjedhësve, prani e forcave tëpolicisë në qendrat e votimit, mosrespektim i orareve dhe afateve ligjore,vendimmarrje arbitrare, numërim i ngadaltë i rezultateve të votimit, mungesë etransparences, manipulim i rezultatit të zgjedhjeve, presion politik ndaj

81 OSCE / ODIHR, “Joint opinion on the Electoral Law and the electoral practice of Albania”(Strasbourg: 19 December 2011) [online] i disponueshëm në: http://www.aceproject.org/ero-en/regions/europe/AL/albania-joint, tërhequr më 11. 04. 2014


28

- depolitizimin e të gjitha niveleve të administrimit të zgjedhjeve, me qëllim qëtë shmanget polarizimi që ekziston në komisionet e të gjitha niveleve dhe që shpeshshkakton mungesë kolegjialiteti në marrjen e vendimeve. Kjo ka ndikuar në procesinzgjedhor. Mënyra aktuale e formimit të komisioneve zgjedhore jo vetëm që polarizonprocesin e administrimit të zgjedhjeve, por vë interesat e partive mbi interesat ezgjedhesve.

- Ajo propozon që anëtarët e komisioneve të zgjidhen nga institucione qëgëzojnë mbështetje në popull, psh anëtarë të gjyqësorit, shoqërisë civile apouniversiteteve, pa përjashtuar përfaqesuesit e partive politike, por këta të mosdominojnë trupën zgjedhore. Zëvendësimi i anëtarëve të komisioneve zgjedhore tëbëhet vetëm për shkelje të ligjit apo mospërmbushje të detyrave. Partive politike t’undalohet zëvendësimi i shpeshtë i anëtarëve pasi kjo cënon pavarësinë dhe eficencën ekomisioneve zgjedhore.81

Ky politizim dhe kontroll i proceseve zgjedhore nga partitë politike pasqyrohetdhe ne veprimtarinë e KQZ-së. Edhe pse de juro KQZ-ja është një institucion ipavarur, roli determinant që kanë partitë politike në emërimet e anëtarëve të ketijinstitucioni dhe fakti që më pas ato ndikojnë në ushtrimin e detyrës së këtyre tëzgjedhurve, e tkurr në maksimum pavarësinë e këtij institucioni. Nga ana tjetër,anëtarët e KQZ, shpesh, veprojnë e sillen si anëtarë partie dhe reflektojnë përplasjetdhe polarizimin politik në veprimtarinë e KQZ-se duke krijuar probleme të shumtadhe të shpeshta në këtë institucion dhe në proceset zgjedhore në Shqipëri. Për shkak tëpërsëritjes së shpeshtë të këtyre dukurive, në raportin e saj për zgjedhjet parlamentaretë 23 qershorit 2013, OSBE thekson se: “Duhet të sigurohet pavarësia institucionale e KQZ-së. Për këtë qëllim, palët e interesuara duhet të veprojnë në përputhje me rolinqë kanë në aktivitetet e KQZ-së dhe punonjësit zgjedhorë nuk duhet t’i bazojnëveprimet dhe vendimet e tyre nën ndikimin e faktorëve politikë”.

Pavarësisht ndryshimeve të shpeshta në kuadrin ligjor, për të siguruar procesezgjedhore të lira dhe të pavarura, sipas raporteve të OSBE/ODIHR-it që vëzhgojnëproceset zgjedhore në Shqipëri, nga 1991 deri sot, në Shqipëri nuk janë mbajturzgjedhje plotësisht demokratike, sipas standarteve evropiane. Nga njëri proceszgjedhor në tjetrin janë bërë progrese, por jo mjaftueshëm për t’i cilësuar ato të liradhe demokratike. Problemet më te shpeshta, sipas raporteve të OSBE – ODIHR, qëhasen gjatë proceseve zgjedhore, në mënyrë të përsëritur janë:

Fushatat elektorale karakterizohen nga një polarizim i skajshëm politik. Vështirëtë ndash, gjatë fushatës, veprimtaritë shtetërore nga veprimtaritë elektorale, partinënga shteti. Akuzat e ndërsjellta mes palëve rivale në garë mjegullojnë programetpolitike.

Gjatë procesit zgjedhor ndeshen në mënyrë të përsëritur probleme të natyrësproceduriale, teknike, logjistike e administrative. Ato variojnë nga votimi familjar,votimi i shumëfishtë, mosrespektim i fshehtësisë së votës, presion për votën, blerje evotës, cënim i barazisë së votës, probleme me listat e zgjedhësve, prani e forcave tëpolicisë në qendrat e votimit, mosrespektim i orareve dhe afateve ligjore,vendimmarrje arbitrare, numërim i ngadaltë i rezultateve të votimit, mungesë etransparences, manipulim i rezultatit të zgjedhjeve, presion politik ndaj

81 OSCE / ODIHR, “Joint opinion on the Electoral Law and the electoral practice of Albania”(Strasbourg: 19 December 2011) [online] i disponueshëm në: http://www.aceproject.org/ero-en/regions/europe/AL/albania-joint, tërhequr më 11. 04. 2014


29

administruesve zgjedhor deri në incidente vdekje prurëse në afërsi të qendrave tëvotimit.

Manipulimi i rezultateve është një fenomen që ka ardhur duke u sofistikuar nganjëra palë zgjedhje në tjetrën. Raportet e OSBE/ODIHR-it për zgjedhjet në Shqipërirendisin shembuj të shumtë të procesverbaleve me rezultate të ndryshme për të njëjtënqendër votimi, apo mospërputhje të numrit të votuesve me fletet e votimit, përdorim ikritereve të ndryshme, shpeshhere joligjore për percaktimin e fletëve të pavlefshme tëvotimit

Presioni politik, kryesisht i dy partive më të mëdha në vend, mbi administratënzgjedhore është një fenomen që nuk ka gjetur ende zgjidhje dhe që shpesh krijontension e konflikt në procesin e votimit dhe atë të numërimit të votave. Ky fenomenvjen si rrjedhojë e emërimit të aktivistëve partiakë në komisione

Procesi i numërimit është më problematiku në gjithë procesin zgjedhor. Historia e zgjedhjeve në Shqipëri është karakterizuar nga fitore të ngushta të partive. Diferenca e votave mes partisë (apo koalicionit) fituese dhe partisë (apo koalicionit) më të madhe opozitare është e vogël. Kjo dukuri është vënë re sidomos në zgjedhjet e pas vitit 2000. Duke ditur një fakt të tillë partitë politike mundohen “të fitojnë sa më shumëvota në tavolinë”. Për këtë arsye procesi i numërimit zvarritet, me qëllim që tëgjenden mënyrat për të përfituar sa më shumë vota gjatë këtij procesi dhe për tëpakësuar votat e kundërshtarit. Për t’ia arritur qëllimit janë përdorur mënyra nga më tëndryshmet, të tilla si shpallja e kutive të votimit të parregullta për arsye sigurie apo arsye proceduriale (duke u mohuar të drejten e votës qytetarëve që kanë hedhur votënnë keto kuti), përdorimi i kritereve të ndryshme për të përcaktuar pavlefshmërinë e njëflete votimi, bojkotim i procesit të numërimit nga përfaqësuesit e një force politike, mosmarrëveshje mes anëtarëve të komisioneve të numërimit që çojnë në shumë raste në mosnënshkrimin e procesverbaleve të rezultateve, duke i bërë ato të pavlefshëm, numërim dhe rinumërim i votave në disa hallka të administrimit të zgjedhjeve ndërkohë që vendi dhe mënyra e ruajtjes së kutive që rinumerohen të ngjall dyshime për manipulime

Pas çertifikimit të rezultatit të zgjedhjeve, dialogu politik bëhet edhe më i vështirë.Pala që nuk ka fituar zgjedhjet fillon një lum akuzash për palën tjetër se ka manipuluar zgjedhjet, se ka blerë votat, se ka shtrembëruar rezultatin e tyre etj etj.

Në raportet e OSBE/ODIHR-it për zgjedhjet në Shqipëri vërejtjet janë të shumtapër çdo proces zgjedhor. Mjafton t’u hedhim një sy të shpejtë raporteve vlerësuese tësecilit proces zgjedhor, për ta vërtetuar këtë :

- “Konkluzioni i misionit vëzhgues është se në shumë instanca dështoi zbatimi iLigjit Elektoral. Në mënyrë më specifike, në periudhen parazgjedhore dhe në ditën ezgjedhjeve u shkelën 32 nene nga 79 nenet e Ligjit.”(raporti për zgjedhjetparlamentare të vitit 1996)

- “Procesi zgjedhor ishte i tejzgjatur, konfliktual, i pasigurtë dhe ifragmentuar” (raporti për zgjedhjet parlamentare të vitit 2001)

- “Zgjedhjet për qeverisjen vendore ishin një shans i humbur për një përparimdomethënes drejt përmbushjes së angazhimeve të OSBE-së dhe standarteve të tjerandërkombëtare për zgjedhje demokratike.”(raporti për zgjedhjet lokale të tetorit 2003)

- “Gara kishte konkurrencë dhe zgjedhësve iu ofrua një mundësi e gjerëzgjedhjeje midis një sërë partish politike. Megjithatë, procesi ishte sërish i tejzgjaturdhe ndonjëhere i pasigurt.” (raporti për zgjedhjet parlamentare të 3 korrikut 2005)


30

- “Zgjedhjet i përmbushën vetëm pjesërisht angazhimet e OSBE-së dhestandartet e tjera ndërkombëtare për zgjedhje demokratike. ... përbën shqetësim faktise partitë kryesore politike të Shqipërisë, edhe njëherë, vendosën interesat partiakeafatshkurtra dhe të ngushta mbi stabilitetin dhe besueshmërinë e procesit zgjedhor”.”(raporti për zgjedhjet lokale të tetorit 2007)

- “Edhe pse përmbushën shumicën e angazhimeve ndaj OSBE-së, këto zgjedhjenuk realizuan plotësisht potencialin e Shqipërisë për t’iu përmbajtur standardeve mëtë larta për zgjedhje demokratike.” (raporti per zgjedhjet parlamentare te 28 qershorit2009)

- “Ndonëse zgjedhjet ishin transparente dhe konkuruese, ato ishin tepër tëpolarizuara, me mosbesim midis partive politike në pushtet dhe opozitës. ... dy partitëmë të mëdha nuk i kryen me përgjegjësi detyrat e tyre elektorale, duke ndikuarnegativisht në administrimin e zgjedhjeve.” (raporti për zgjedhjet lokale të 8 majit2011)- “Zgjedhjet ishin konkurruese, me pjesëmarrje aktive të shtetasve gjatë gjithëfushatës dhe respekt të mirëfilltë për liritë themelore. Megjithatë, atmosfera emosbesimit mes dy forcave kryesore politike cenoi klimën zgjedhore dhe vështirësoiadministrimin e të gjithë procesit zgjedhor.” (raporti për zgjedhjet parlamentare të 23 qershorit 2013). 82

Këto procese zgjedhore dhe parregullsitë e tyre përdoren si argumenta nga partitëqë në rastet e humbjes së zgjedhjeve, të mos njohin rezultatet e tyre. Asnjë rezultat zgjedhjesh në Shqipëri nuk ka qënë i pakontestueshem nga partia që mbetet nëopozitë. Kjo është bërë një praktikë e zakonshme për partitë politike në Shqipëri:- Partia Socialiste bojkotoi parlamentin e dalë nga zgjedhjet e 26 majit 1996,pasi ajo i quajti zgjedhjet të manipuluara dhe nuk njohu rezultatin e tyre.

- Partia Demokratike nuk pranoi si legjitim parlamentin e dalë nga zgjedhjet eparakohshme të 29 qershorit 1997, për shkak të kushteve në të cilat u zhvilluanzgjedhjet. “Kuvendi i kallashnikollëve”, siç e quante PD, ishte një zgjidhje politike edomosdoshme, por jo zgjedhje popullore

- Partia Demokratike bojkotoi raundin e dytë të zgjedhjeve lokale të vitit 2000,pasi akuzoi për manipulime në raundin e pare të tyre

- Pas zgjedhjeve parlamentare të qershorit 2001 opozita e djathtë bojkotoiparlamentin për shkak, sipas saj, të parregullsive zgjedhore, (bojkoti vazhdoi deri derinë janar 2002).

- Partia Demokratike në fund të vitit 2003 bojkotoi parlamentin në shenjëproteste ndaj qendrimit të qeverisë dhe rezultatit të zgjedhjeve vendore të tetorit 2003

- Zgjedhjet e pjesshme parlamentare të vitit 2007 u bojkotuan nga opozita(Partia Socialiste) per shkak të debateve të vazhdueshme politike

- Opozita socialiste bojkotoi parlamentin pas zgjedhjeve të qershorit 2009, përshkak të kontestimit të këtyre zgjedheve dhe mosnjohjes së rezultetit të tyre. Opozita idha fund bojkotit parlamentar në qershor 2010.

- Pas zgjedhjeve lokale të vitit 2011 dhe problematikës që u krijua në lidhje menumërimin e votave për qytetin e Tiranës, Partia Socialiste bojkotoi parlamentin. Kybojkot vazhdoi deri në shtator të atij viti.

Për arsye të mos njohjes nga të gjitha palët të rezultatit të zgjedhjeve, edhe pse ai çertifikohet nga institucionet kompetente, institucioneve që krijohen u mungon legjitimiteti i plotë.

82 Për më shumë, shih Raportet e OSBE / ODIHR per zgjedhjet në Shqipëri, [online] i disponueshëm në: http://www.osce.org.albania.election


30

- “Zgjedhjet i përmbushën vetëm pjesërisht angazhimet e OSBE-së dhestandartet e tjera ndërkombëtare për zgjedhje demokratike. ... përbën shqetësim faktise partitë kryesore politike të Shqipërisë, edhe njëherë, vendosën interesat partiakeafatshkurtra dhe të ngushta mbi stabilitetin dhe besueshmërinë e procesit zgjedhor”.”(raporti për zgjedhjet lokale të tetorit 2007)

- “Edhe pse përmbushën shumicën e angazhimeve ndaj OSBE-së, këto zgjedhjenuk realizuan plotësisht potencialin e Shqipërisë për t’iu përmbajtur standardeve mëtë larta për zgjedhje demokratike.” (raporti per zgjedhjet parlamentare te 28 qershorit2009)

- “Ndonëse zgjedhjet ishin transparente dhe konkuruese, ato ishin tepër tëpolarizuara, me mosbesim midis partive politike në pushtet dhe opozitës. ... dy partitëmë të mëdha nuk i kryen me përgjegjësi detyrat e tyre elektorale, duke ndikuarnegativisht në administrimin e zgjedhjeve.” (raporti për zgjedhjet lokale të 8 majit2011)- “Zgjedhjet ishin konkurruese, me pjesëmarrje aktive të shtetasve gjatë gjithëfushatës dhe respekt të mirëfilltë për liritë themelore. Megjithatë, atmosfera emosbesimit mes dy forcave kryesore politike cenoi klimën zgjedhore dhe vështirësoiadministrimin e të gjithë procesit zgjedhor.” (raporti për zgjedhjet parlamentare të 23 qershorit 2013). 82

Këto procese zgjedhore dhe parregullsitë e tyre përdoren si argumenta nga partitëqë në rastet e humbjes së zgjedhjeve, të mos njohin rezultatet e tyre. Asnjë rezultat zgjedhjesh në Shqipëri nuk ka qënë i pakontestueshem nga partia që mbetet nëopozitë. Kjo është bërë një praktikë e zakonshme për partitë politike në Shqipëri:- Partia Socialiste bojkotoi parlamentin e dalë nga zgjedhjet e 26 majit 1996,pasi ajo i quajti zgjedhjet të manipuluara dhe nuk njohu rezultatin e tyre.

- Partia Demokratike nuk pranoi si legjitim parlamentin e dalë nga zgjedhjet eparakohshme të 29 qershorit 1997, për shkak të kushteve në të cilat u zhvilluanzgjedhjet. “Kuvendi i kallashnikollëve”, siç e quante PD, ishte një zgjidhje politike edomosdoshme, por jo zgjedhje popullore

- Partia Demokratike bojkotoi raundin e dytë të zgjedhjeve lokale të vitit 2000,pasi akuzoi për manipulime në raundin e pare të tyre

- Pas zgjedhjeve parlamentare të qershorit 2001 opozita e djathtë bojkotoiparlamentin për shkak, sipas saj, të parregullsive zgjedhore, (bojkoti vazhdoi deri derinë janar 2002).

- Partia Demokratike në fund të vitit 2003 bojkotoi parlamentin në shenjëproteste ndaj qendrimit të qeverisë dhe rezultatit të zgjedhjeve vendore të tetorit 2003

- Zgjedhjet e pjesshme parlamentare të vitit 2007 u bojkotuan nga opozita(Partia Socialiste) per shkak të debateve të vazhdueshme politike

- Opozita socialiste bojkotoi parlamentin pas zgjedhjeve të qershorit 2009, përshkak të kontestimit të këtyre zgjedheve dhe mosnjohjes së rezultetit të tyre. Opozita idha fund bojkotit parlamentar në qershor 2010.

- Pas zgjedhjeve lokale të vitit 2011 dhe problematikës që u krijua në lidhje menumërimin e votave për qytetin e Tiranës, Partia Socialiste bojkotoi parlamentin. Kybojkot vazhdoi deri në shtator të atij viti.

Për arsye të mos njohjes nga të gjitha palët të rezultatit të zgjedhjeve, edhe pse ai çertifikohet nga institucionet kompetente, institucioneve që krijohen u mungon legjitimiteti i plotë.

82 Për më shumë, shih Raportet e OSBE / ODIHR per zgjedhjet në Shqipëri, [online] i disponueshëm në: http://www.osce.org.albania.election


31

Administrata civile Sipas analizës që bën Fatos Tarifa, duke u bazuar te Linz dhe Stepan, “një

demokraci e konsoliduar presupozon përmbushjen e 5 kushteve, në ndërvarësi dhe bashkëpunim me njëra – tjetrën, të cilat janë: shoqëria civile, shoqëria politike, shteti ligjor, një burokraci shtetërore që të mos pengojë por të mbështesë procesin demokratik dhe shoqëria ekonomike.” 83 Nëse marrim në analizë burokracinë shtetërore shqiptare gjatë viteve të tranzicionit do të përballemi me nje sërë problemesh: ato variojnë nga rekrutimi i nëpunësve të administratës mbi baza lidhjesh nepotike, politike e klienteliste, arbitrariteti i lëvizjeve dhe pushimeve nga vendi i punës, mungesa e praktikave të punës dhe logjistikës së nevojshme, tek trajnimet e pamjaftueshme, puna e dobët që kryhet nga strukturat monitoruese të punonjësve të administratës, pagat e ulta dhe mungesa në përgjithësi e motivimit të nëpunësve civilë. Pas çdo rotacioni politik, në Shqipëri, ndodh zëvendësimi i nëpunësve të vjetër të administratës publike me nëpunës të rinj. Kjo ndodh si me nëpunësit e nivelit të lartë edhe me ata të niveleve më të ulta.

Sot në studimet politike flitet për tre mënyra me të cilat partitë politike në Evropë e më gjerë sigurojnë votat përmes;

- “votës së përkatësise” – mbi bazën e përkatësisë sociale e klasore të individit dhe të lidhjeve qe kanë partitë me grupet e interesit.

- “votës së opinionit” – sipas pëlqimit që kanë zgjedhësit për politikat e partive të veçanta dhe për zgjidhjet që ofrojnë ato për problemet ekonomike, sociale etj

- “votës së shkëmbimit” – ofrohen kundrejt përfitimeve të ndryshme që votuesit shpresojnë të sigurojnë, kur partitë për të cilat kanë votuar vijnë në qeverisje.84

Nëse analizojmë rrugën sesi i fitojnë votat e tyre, sesi tërheqin elektoratin partitë politike në Shqipëri, do të thoshim pa mëdyshjen më të vogël se mbështetja për partitë politike sigurohet përmes votës së shkembimit. Votat jepen në shkembim të perfitimeve materiale që ofrojnë partitë, si: pune, paga, strehim, kredi, lehtësime nga taksat, favore ekonomike a politike, poste qeverisëse. Shumë njerëz ia kushtojnë gjithë jetën politikës dhe e shohin atë si burim të ardhurash. Interes i vetëm i politikave është posti dhe pushteti. Shumë shqiptarë e shohin postin zyrtar thjesht si shpërblim për shërbimet partiake. Postet nuk u jepen atyre që plotësojnë kërkesat profesionale por atyre që kanë ndihmuar në zgjedhje. Kjo praktikë vlerëson si më të rëndësishme besnikërinë ndaj partisë sesa profesionalizmin, kualifikimin dhe gadishmërinë për të plotësuar detyrat. Këtë fakt e konstatojnë një sërë studiuesish të periudhës së tranzicionit në Shqipëri. U.Stern dhe S. Wohlfeld, në studimin e tyre shkruajnë: “Marrja e pushtetit është një qëllim në vetvete dhe shërben për të rritur përfitimet personale të atyre që janë në pushtet. Liderët rrallë i ndajnë emërimet, detyrat në bazë të kritereve objektive, por duke u mbështetur mbi lidhjet klanore dhe klienteliste. Ata që angazhohen në një parti politike shpresojnë të përfitojnë nga fitorja e mundshme elektorale. Gjatë ndryshimeve në qeverisje, personeli i autoritetit publik i nënshtrohet zëvendësimeve të thella, jo vetëm në pozicionet e larta.”85 Po kështu K.Gërxhani dhe A. Schram shkruajnë: “Nënpunës të rëndësishëm të administratës publike zëvendësohen me “të favorizuarit” e fituesve (winner’s prote’ge’s). Fituesi i zgjedhjeve në Shqipëri praktikisht kontrollon në mënyrë unanime

83 F. Tarifa, K. Krisafi, E. Tarifa, Paradigma e tranzicionit demokratik, (Tiranë: Ombra GVG, 2009), 5784 Llambro Filo, Sistemi politik bashkekohor -Evropa, (Tirane: Ideart, 2003), 12985 U. Stern, S. Wohlfeld, “Albania’s long road into the European Union”, DGAPanalyse, No. 11 (2011), 8


32

politikat publike.” 86 BTI (Bertelsmann Stiftung’s Transformation Index vlerëson transformimet drejt demokracisë dhe ekonomisë së tregut si dhe cilësinë e menaxhimit politik në 129 vende) në raportin e vitit 2014 për Shqipërinë shprehej:“Secila parti pasi merr pushtetin adopton qasjen “fituesi i merr të gjitha”, që në kontekstin shqiptar do të thotë “pushtim” i shtetit nga elita qeverisëse”.87

Nisur nga sa më sipër, rekrutimi i nёpunёsve civilë në administratën publike është bërë me praktika jodemokratike dhe joevropiane, mbi baza tё preferencave partiake, miqёsore apo klanore. Në lidhje me këtë prof. Artan Fuga shkruan: Është e vështirë të mos pranosh se emërimi i nëpunësve civilë në administratë nuk ka çuar në mbushjen e radhëve të burokracisë shqiptare me militantë politikë apo me lidhje të caktuara nepotike. Mjafton të gërvishtësh pak biografinë e burokratit, administratorit dhe ekspertit të administratës shqiptare të këtij dhjetëvjeçari të fundit dhe do të dalë pamja e militantit, e lidhjes nepotike, e personit që e ka zënë atë vend për arsye të raporteve partiake në shkallë vendi apo në shkallë lokale. Ligji dhe norma evropiane e nëpunësit civil janë mbështetur edhe ato në një mendësi dhe praktikë lokale të lidhjes personale. Një simbiozë e çuditshme, kontradiktore, shpërthyese, e mundimshme midis normës evropiane dhe mendësive e raportit aktual dhe lokal të forcave.88

Mosrespektimi rregullave ligjore në emërimet në administratën publike ka sjellë si pasojë, sipas KSHC- së: së pari, marrjen në punë të nëpunësve jo sipas parimit të barazisë dhe kriterit të meritokracisë e aftësisë për të kryer detyrat; së dyti, në mënyrë të pashmangshme, kjo ka sjellë si rrjedhojë humbjen e besimit të fuqisë së lirë të punës, se mund të pranohen në shërbimin civil, jashtë preferencës apo përkrahjes së drejtuesve të institucionit.89

Të njëjtën problematikë ka evidentuar në raportet e veta dhe Departamenti Administratës Publike. Ai konstaton ulje të besimit të publikut në procedurat e konkurimit në administratën publike: “Punësimi me kontratë dhe më pas konkurimi i personave të punësuar me kontratë në vendet ku ata punojnë, bën që personat e interesuar të mos aplikojnë për ato vende të lira, duke paragjykuar të gjithë procedurën e konkurimit.90

Nga kontrollet e KSHC-se, në institucione te pushtetit qendror dhe vendor është evidentuar se edhe në rastet kur zhvillohet konkurs për vendet e lira në administratënpublike, është shqetësues fakti që pjesëmarrja e kandidatëve në të gjitha konkurimet është në nivelin më të ulët të mundshëm. Rezulton se në përgjithësi konkurimet zhvillohen me 4-5 konkurentë, duke ulur ndjeshëm cilësinë e kandidatit që do të përzgjidhet, për shkak të listës së shkurtër të kandidatëve pjesëmarrës. Sipas të dhënave të raportit të vitit 2010 kemi këtë panoramë për numrin mesatar të aplikantëve nëpër konkurse:

86 K. Gërxhani, A. Sehram, Clan-based polarized voting: empirical evidence, 3, [online] i disponueshëm në: http://www.1.feb.uva.nl, terhequr më 22. 02. 201487 BTI, Albania Country Report (2014), 15, [online] i disponueshëm në: http://www.bti-project.org88 Artan Fuga, “Norma evropiane dhe opinion lokal: mangesite e perqasjes institucionaliste,” Polis, Nr. 2, (Tiranë: UET, 2007)89 Komisioni i Shërbimit Civil, Raporti vjetor (2011), 39, [online] i disponueshem në: http://www.kshc.gov.al/siti/sito_website.1089_alb/, tërhequr më: 15. 03. 201490 Po aty, f 5


32

politikat publike.” 86 BTI (Bertelsmann Stiftung’s Transformation Index vlerëson transformimet drejt demokracisë dhe ekonomisë së tregut si dhe cilësinë e menaxhimit politik në 129 vende) në raportin e vitit 2014 për Shqipërinë shprehej:“Secila parti pasi merr pushtetin adopton qasjen “fituesi i merr të gjitha”, që në kontekstin shqiptar do të thotë “pushtim” i shtetit nga elita qeverisëse”.87

Nisur nga sa më sipër, rekrutimi i nёpunёsve civilë në administratën publike është bërë me praktika jodemokratike dhe joevropiane, mbi baza tё preferencave partiake, miqёsore apo klanore. Në lidhje me këtë prof. Artan Fuga shkruan: Është e vështirë të mos pranosh se emërimi i nëpunësve civilë në administratë nuk ka çuar në mbushjen e radhëve të burokracisë shqiptare me militantë politikë apo me lidhje të caktuara nepotike. Mjafton të gërvishtësh pak biografinë e burokratit, administratorit dhe ekspertit të administratës shqiptare të këtij dhjetëvjeçari të fundit dhe do të dalë pamja e militantit, e lidhjes nepotike, e personit që e ka zënë atë vend për arsye të raporteve partiake në shkallë vendi apo në shkallë lokale. Ligji dhe norma evropiane e nëpunësit civil janë mbështetur edhe ato në një mendësi dhe praktikë lokale të lidhjes personale. Një simbiozë e çuditshme, kontradiktore, shpërthyese, e mundimshme midis normës evropiane dhe mendësive e raportit aktual dhe lokal të forcave.88

Mosrespektimi rregullave ligjore në emërimet në administratën publike ka sjellë si pasojë, sipas KSHC- së: së pari, marrjen në punë të nëpunësve jo sipas parimit të barazisë dhe kriterit të meritokracisë e aftësisë për të kryer detyrat; së dyti, në mënyrë të pashmangshme, kjo ka sjellë si rrjedhojë humbjen e besimit të fuqisë së lirë të punës, se mund të pranohen në shërbimin civil, jashtë preferencës apo përkrahjes së drejtuesve të institucionit.89

Të njëjtën problematikë ka evidentuar në raportet e veta dhe Departamenti Administratës Publike. Ai konstaton ulje të besimit të publikut në procedurat e konkurimit në administratën publike: “Punësimi me kontratë dhe më pas konkurimi i personave të punësuar me kontratë në vendet ku ata punojnë, bën që personat e interesuar të mos aplikojnë për ato vende të lira, duke paragjykuar të gjithë procedurën e konkurimit.90

Nga kontrollet e KSHC-se, në institucione te pushtetit qendror dhe vendor është evidentuar se edhe në rastet kur zhvillohet konkurs për vendet e lira në administratënpublike, është shqetësues fakti që pjesëmarrja e kandidatëve në të gjitha konkurimet është në nivelin më të ulët të mundshëm. Rezulton se në përgjithësi konkurimet zhvillohen me 4-5 konkurentë, duke ulur ndjeshëm cilësinë e kandidatit që do të përzgjidhet, për shkak të listës së shkurtër të kandidatëve pjesëmarrës. Sipas të dhënave të raportit të vitit 2010 kemi këtë panoramë për numrin mesatar të aplikantëve nëpër konkurse:

86 K. Gërxhani, A. Sehram, Clan-based polarized voting: empirical evidence, 3, [online] i disponueshëm në: http://www.1.feb.uva.nl, terhequr më 22. 02. 201487 BTI, Albania Country Report (2014), 15, [online] i disponueshëm në: http://www.bti-project.org88 Artan Fuga, “Norma evropiane dhe opinion lokal: mangesite e perqasjes institucionaliste,” Polis, Nr. 2, (Tiranë: UET, 2007)89 Komisioni i Shërbimit Civil, Raporti vjetor (2011), 39, [online] i disponueshem në: http://www.kshc.gov.al/siti/sito_website.1089_alb/, tërhequr më: 15. 03. 201490 Po aty, f 5


33

Tabela 1.2. Numri mesatar i aplikanteve vitet 2001-2010

Viti 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Numri i aplikantëve 5.4 7 8 10.2 9 6.1 6.1 6.2 7.3 7.7

Burimi: DAP, Raporti vjetor, 2010, 8

Nevoja për reforma në administratën publike është kërkuar në vazhdimësi nga Komisioni Evropian, duke kërkuar: hartimin e një baze ligjore të plotë dhe demokratike, ngritjen e një administrate publike transparente, llogaridhënëse, efektive; përqendrim më të madh në nevojat e qytetarëve dhe biznesit; menaxhim adekuat i burimeve njerëzore, planifikim më i mirë i politikave, koordinim dhe zhvillim; procedura të shëndosha administrative dhe përmirësim i menaxhimit financiar publik si thelbësore për funksionimin e shtetit dhe për zbatimin e reformave të nevojshme për integrimin në BE. 91 Ndërkohë që Bashkimi Evropian kërkon krijimin e një administrate profesionale, të përgjegjshme, efektive, të depolitizuar, që kujdeset për nevojat e qytetarëve dhe të biznesit, që zbaton me përpikmëri ligjet dhe politikat shtetërore, mungesa e vazhdimësisë në administratë, mungesa e trajnimeve, ristrukturimet e shpeshta institucionale kufizojnë rritjen e shërbimit civil në nivele profesionale të larta. Në raportet e përvitshme të Komisionit Evropian, është pasqyruar me shqetësim situata në administratën publike:

- “Nevojiten akoma përpjekje të konsiderueshme për të pakësuar emërimet politike në nivelet drejtuese, përmirësimin e rrogave, strukturat e karrierës dhe prezantimin e një menaxhimi të performancës për të rritur efikasitetin e administratës publike” 92

- “... zëvendesimet e shpeshta të nënpunesve civil po dëmtojnë pavaresinë e shërbimit civil dhe po rrisin rastet e korruptimit të zyrtarëve publikë.... Emërimet kanë kaluar nëpër linjat e partive politike në kundërshtim me Ligjin e Shërbimit Civil...”93

- shërbimi civil po vuan nga mangësi të rëndësishme, veçanërisht në lidhje me parimin e meritokracisë gjatë procesit të rekrutimit, punësimin me kontrata të përkohshme, rregullat për ngritjen në detyrë, transferimin dhe shkarkimin e punonjësve civilë. Funksionimi i shërbimit civil vazhdon të vuajë nga politizimi, veçanërisht për sa u përket emërimeve.94

- “Nevojitet progres i mëtejshëm për ngritjen e një shërbimi civil të pavarur, profesional dhe të bazuar në meritë, të çliruar nga ndërhyrjet politike,” 95 duke kërkuar në mënyrë të përsëritur përmirësim të gjendjes.

Kjo problematikë e vazhduar e tranzicionit shqiptar ka ndikuar në faktin që burokracia shtetërore jo gjithmonë ka qënë në gjëndje të mbështesë proceset demokratizuese në vend. Ajo shpesh për shkak të mosvazhdimësisë nuk ka përvojën dhe aftësinë t’u përgjigjet kërkesave demokratizuese, proceseve integruese, nevojave

91 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2014-15 (Brussels: 8.10.2014), COM(2014) 700 final, 492 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2005 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2005), COM (2005) 561 final, 1693 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2008 Progress Report (Brussels: 5.11.2008), COM (2008) 674 final, 1794 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2011 Progress Report (Bruksel: 12.10.2011), COM (2011) 666 final, 1295 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2012 Progress Report (Bruksel: 10.10.2012), COM (2012) 600 final, 19


34

dhe të drejtave të popullsisë. Duke cituar prof. Tarifan do të thoshim: “Ndërsa një legjislacion i caktuar mund të hartohet brenda një kohe relativisht të shkurtër, krijimi i një burokracie efektive dhe shndërrimi në rutinë i sjelljes së qytetarëve dhe i veprimtarisë së institucioneve në përputhje me parimet e shtetit ligjor kerkojnë një kohë relativisht të gjatë.”96

Partitë politike – organizimi i brendshëmProceset demokratizuese janë gjithëpërfshirëse, në to duhet të angazhohet gjithë

shoqëria, megjithatë reformat që duhen ndërmarrë, politikat që duhen ndjekur, mënyra si duhen zbatuar janë kompetencë e institucioneve politikebërëse. Të gjithë studiuesit janë në një mendje se partitë politike si organizma që përfaqësojnë popullin nëinstitucionin legjislativ, nëpërmjet të zgjedhurve të tyre, kanë rol kyç në proceset demokratizuese, në ecurinë dhe sukseset e tyre. Parimet demokratike në organizimin e partive politike nuk kanë të bëjnë vetëm me partinë, por shkojnë më tej “për të përshkruar standardet e sistemit partiak dhe qeverisës, të një demokracie funksionale dhe të parimit kushtetues të sovranitetit të qytetarëve”.97

Në Shqipëri janë krijuar dhjetra parti politike nga viti 1990 e në vazhdim,megjithatë skena politike shqiptare ka qenë e dominuar nga 2 partitë e mëdha, Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste. Keto dy parti kanë ndërruar njëra-tjetrën në pushtet nga viti 1992 deri më sot. Tabela e mëposhtme jep votat e fituara nga këto dy parti në zgjedhjet parlamentare, nga viti 1992- 2013.

Tabela 1.3. Votat e fituara nga PD e PS në zgjedhjet parlamentare në Shqipëri

Data e zgjedhjeve parlamentare

Partia Demokratike Partia Socialiste

% e votave Vende në parlament % e votave Vende në

parlament

22 Mars 1992 62.08 92 25.70 38

26 Maj 1996 55.50 122 20.40 10

29 Qershor 1997 25.82 24 52. 71 101

24 Qershor 2001 - 31 - 74

3 Korrik 2005 - 56 - 42

28 Qershor 2009 40.18 68 40.85 65

23 Qershor 2013 30.63 50 41.36 65

Burimi: KQZ, 1992 – 2013

Partitë politike në Shqipëri janë karakterizuar nga mungesa e demokracisë sëbrendshme, niveli i ulët i kulturës politike, mendësitë e drejtimit me dorë të hekurt, dobësia e theksuar e veprimit të strukturave politike, ambiciet e individëve drejtues për personalizimin dhe njehsimin e vetvetes me partinë politike. Partitë politike identifikohen me emrat e kryetareve të tyre, dhe liderët politike nuk bejnë asgjë për ta shmangur këtë. Sipas raportit të Freedom House të vitit 2002, “ndryshimet mes

96 F. Tarifa, K. Krisafi, E. Tarifa, Paradigma e tranzicionit demokratik (Tiranë: Ombra GVG, 2009), 66 97 Afrim Krasniqi, Adrian Hackaj, Albanians and the european social model. Internal democracy in albanian political parties (Tiranë: Friedrich-Ebert-Stiftung, 2015), 23


34

dhe të drejtave të popullsisë. Duke cituar prof. Tarifan do të thoshim: “Ndërsa një legjislacion i caktuar mund të hartohet brenda një kohe relativisht të shkurtër, krijimi i një burokracie efektive dhe shndërrimi në rutinë i sjelljes së qytetarëve dhe i veprimtarisë së institucioneve në përputhje me parimet e shtetit ligjor kerkojnë një kohë relativisht të gjatë.”96

Partitë politike – organizimi i brendshëmProceset demokratizuese janë gjithëpërfshirëse, në to duhet të angazhohet gjithë

shoqëria, megjithatë reformat që duhen ndërmarrë, politikat që duhen ndjekur, mënyra si duhen zbatuar janë kompetencë e institucioneve politikebërëse. Të gjithë studiuesit janë në një mendje se partitë politike si organizma që përfaqësojnë popullin nëinstitucionin legjislativ, nëpërmjet të zgjedhurve të tyre, kanë rol kyç në proceset demokratizuese, në ecurinë dhe sukseset e tyre. Parimet demokratike në organizimin e partive politike nuk kanë të bëjnë vetëm me partinë, por shkojnë më tej “për të përshkruar standardet e sistemit partiak dhe qeverisës, të një demokracie funksionale dhe të parimit kushtetues të sovranitetit të qytetarëve”.97

Në Shqipëri janë krijuar dhjetra parti politike nga viti 1990 e në vazhdim,megjithatë skena politike shqiptare ka qenë e dominuar nga 2 partitë e mëdha, Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste. Keto dy parti kanë ndërruar njëra-tjetrën në pushtet nga viti 1992 deri më sot. Tabela e mëposhtme jep votat e fituara nga këto dy parti në zgjedhjet parlamentare, nga viti 1992- 2013.

Tabela 1.3. Votat e fituara nga PD e PS në zgjedhjet parlamentare në Shqipëri

Data e zgjedhjeve parlamentare

Partia Demokratike Partia Socialiste

% e votave Vende në parlament % e votave Vende në

parlament

22 Mars 1992 62.08 92 25.70 38

26 Maj 1996 55.50 122 20.40 10

29 Qershor 1997 25.82 24 52. 71 101

24 Qershor 2001 - 31 - 74

3 Korrik 2005 - 56 - 42

28 Qershor 2009 40.18 68 40.85 65

23 Qershor 2013 30.63 50 41.36 65

Burimi: KQZ, 1992 – 2013

Partitë politike në Shqipëri janë karakterizuar nga mungesa e demokracisë sëbrendshme, niveli i ulët i kulturës politike, mendësitë e drejtimit me dorë të hekurt, dobësia e theksuar e veprimit të strukturave politike, ambiciet e individëve drejtues për personalizimin dhe njehsimin e vetvetes me partinë politike. Partitë politike identifikohen me emrat e kryetareve të tyre, dhe liderët politike nuk bejnë asgjë për ta shmangur këtë. Sipas raportit të Freedom House të vitit 2002, “ndryshimet mes

96 F. Tarifa, K. Krisafi, E. Tarifa, Paradigma e tranzicionit demokratik (Tiranë: Ombra GVG, 2009), 66 97 Afrim Krasniqi, Adrian Hackaj, Albanians and the european social model. Internal democracy in albanian political parties (Tiranë: Friedrich-Ebert-Stiftung, 2015), 23


35

partive, me teper sesa ndryshime programore dhe ideologjike, kanë të bëjnë me ndryshimet në personalitetin e liderve të tyre.”98

Në Shqipëri, si dhe në vende të tjera në tranzicion, partitë janë shndërruar nga parti tradicionale popullore në parti mediatike. Kryesia e partisë komunikon me anëtarët, me simpatizantët dhe votuesit nëpërmjet medias, duke lënë në hije strukturat e brendshme tradicionale. Çdo imazh politikani dhe çdo fjalë e tij konsiderohet politike, edhe detajet me të parëndesishme dhe veprimtaritë monotone politike përbëjnë titujt kryesore në media dhe temën kryesore të debatit politik. Këto tipe partish, rrisin pushtetin e kryetareve dhe ulin mundësinë e kontrollit ndaj tyre. Partitëtë organizuara në mënyrë oligarkike99 nuk lejojnë mendimin alternativ, që bie nëkundërshtim me mendimin e shumicës. Sipas Krasniqit dhe Hackajt, “në secilën parti ka dëbime, largime nga listat zgjedhore dhe përbaltje te figurave kritike ndaj linjës kryesore. Mendimi kundër barazohet me një qëndrim politik armiqësor”.100

Rritja e pushtetit personal të udhëheqësit politik në dëm të strukturave të zgjedhura partiake e bën procesin vendimmarrës të pakontrollueshëm dhe thellësisht personal. Partitë politike shqiptare kanë shfaqur jo pak shenja të kontrollit të tyre të plotë nga nje rreth i ngushtë individesh, shpeshherë të pavotuar dhe jo të zgjedhur nga strukturat e partisë. “Për shkak të mënyrës si janë strukturuar partitë, pushteti politik është përqëndruar në duart e një grupi drejtuesish të partisë fituese. Kur një parti fiton zgjedhjet, lideri i saj bëhet president ose kryeministër i vendit ose zgjedh dikë që është besnik i tij.”101Kjo mungesë e kulturës demokratike në organizimin e partive politike, reflektohet në gjithë jetën politike të vendit si dhe në marrëdhëniet e këtyre partive me njëra-tjetrën.

Roli dhe kontrolli i liderit është i madh dhe mbi përfaqësuesit e partisë nëparlament, në zgjedhjen dhe sjelljen e tyre politike. Me sistemin e vjetër mazhoritar, veç të tjerave, një peshë të madhe në votën pro a kundër të votuesit luante dhe vlerësimi i tij për vetë kandidatin. Drejtuesit e partisë (apo strukturat e saj - ligjërisht) ishin të prirur të zgjidhnin një kandidat që kishte popullaritet dhe mund t’ju siguronte fitore. Ndryshimet në Kodin Elektoral ndryshuan dhe statusin e deputetit. Me sistemin zgjedhor proporcional rajonal, deputetët e parlamentit shqiptar gëzojnë totalisht mandat partiak. Ata janë zgjedhur prej elektoratit nga listat e mbyllura të partive. Partia politike i mbështet ata, përballon shpenzimet e fushatës, shpesh ai fiton vota për shkak të mbështetjes që elektorati i jep partisë edhe pse nuk gëzon simpati për kandidatin. Për të gjitha këto arsye përfaqësuesi i zgjedhur i detyrohet partisë për fitoren e tij, ndaj deputeti i nënshtrohet disiplinës partiake dhe vepron sipas udhëzimeve të partisë. Në të kundërt ai është i rrezikuar për vazhdimin e karrierës së tij politike. Për shkak të këtij modeli mandati, në procesin e votimit dhe vendimmarrjes në parlament, deputetët e një partie votojnë unanimisht. Edhe nëse mendimi i tyre personal, apo interesat e zgjedhësve të tyre mund të mos përputhen me qendrimet e partisë, ata duhet t’i qendrojnë besnik partise. Servet Pëllumbi deputetët e

98 Freedom House, Report Albania (2002), [online] i disponueshëm në:http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2002/albania, tërhequr më 13. 04. 2014

99 Najada Tafili, Consolidation of Democracy: Albania, [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 2018 100 Afrim Krasniqi, Adrian Hackaj, Albanians and the european social model. Internal democracy in albanian political parties (Tiranë: Friedrich-Ebert-Stiftung, 2015), 44101 K. Gërxhani, A. Sehram, Clan-based polarized voting: empirical evidence, 3, [online] i disponueshëm në: http://www.1.feb.uva.nl


36

zgjedhur me këtë sistem i cilëson “ushtarë” të partive, sepse nuk zgjidhen në bazë tëcilësive apo aftësive personale, mandati që marrin deputetët quhet popullor, por nëfakt është dhe “administrohet” nga partitë.102

Polarizimi politikJeta politike në Shqipërinë e viteve të tranzicionit është karakterizuar nga

konfliktualiteti në rritje që e ka polarizuar dhe irracionalizuar politikën. Partitëpolitike në Shqipëri kanë zhvilluar një luftë të ashpër politike duke krijuar në vend njësistem pluralist të polarizuar. Përmbysjet e mëdha politike vërtet shoqërohen me njëluftë të ashpër politike për zgjidhjen e atyre çështjeve të mprehta, akumulimi i tëcilave shpie në ndryshime cilësore, por, sipas prof. Mezinit “askund lufta politike nuk ka pasur një shkallë mprehtësie dhe oshilacione në forma të dhunshme si nëShqipëri”.103 Sipas Janusz Bugajski-t Shqipëria vuan nga gjashtë parregullsi që kanëqënë të vazhdueshme dhe kanë krijuar probleme të shumta: “politikë bipolare,konkurrencë politike e kufizuar, konflikte joideologjike, klientelizëm politik, mungesëtotale të kulturës politike, faktori i hakmarrjes politike”.104

Gjendja politike në Shqipëri ka qënë shqetësuese dhe polarizimi partiak i lartë. Retorika konfrontuese dhe mungesa e dialogut dhe konsensusit vazhdojnë ta mbajnë të lartë tensionin politik. Kjo pamje shihet më tepër në periudha fushatash elektorale kur tensioni është më i lartë dhe debati më i ashpër. Fjalimet e fushatave elektorale janë të mbushura me akuza pafund për palën kundërshtare në vend që të shpalosin programet e tyre politike. Në librin e tij, Shqipëria në tranzicion, Elez Biberaj e përshkruan në këtë mënyrë tensionin gjatë periudhave zgjedhore: “Këto dy parti ikanë parë zgjedhjet si një garë ku fituesi fiton gjithçka dhe humbësi humbet gjithçka,duke shpërfillur shpesh normat demokratike, duke manipuluar procedurat zgjedhore,duke frikësuar sistemin e drejtësisë dhe shtypin dhe duke kundërshtuar çdo rezultat tëpafavorshëm për to.”105

Debatit politik i mungon mirekuptimi, toleranca, konsensusi mes palëve.Polarizimi politik ka penguar proceset demokratizuese, ndërmarrjen e reformave tënevojshme në kohën e duhur, ka penguar punën e organit legjislativ dhe institucioneve të larta të shtetit, ka ngadalësuar procesin e integrimit në BE, ka polarizuar shoqërinë. Sipas Stern dhe Wohlfeld, “Shqipëria ka bërë pak progres në zhvillimin dhe konsolidimin e demokracisë së saj. Një nga pengesat më të mëdha është polarizimi i thellë mes dy partive të mëdha, PD dhe PS dhe grindjeve të forta personale ndërmjet lidërve të tyre. Ky tension politik ndalon një bashkëpunim efektiv midis dy partive dhe për rrjedhojë dhe progresin e shpejtë për të ndërmarrë reformat e nevojshme.”106 Analisti për problemet ballkanike, Janush Bugajski, në një intervistëdhënë Zërit të Amerikës thekson: - Ekziston një rrezik, që polarizimi të çojë në njëndarje të tillë partiake, që asgjë nuk mund të miratohet në Parlament, që çështjetkryesore, siç janë lufta kundër krimit dhe korrupsionit nuk preken, që legjislacioni inevojshëm për arritjen e këtyre nuk zbatohet, që debati publik të jetë kaq i politizuar,saqë nuk lejon të kryhet puna e legjislativit. Ky është një problem për Shqipërinë,

102 Servet Pëllumbi, “Në kërkim të zgjedhjeve të lira,” në Filozofia e aktualitetit (Tiranë: Dudaj, 2010), 74 - 75 103 Adem Mezini, “Përmbajtja dhe specifikat e tranzicionit posttotalitar në Shqipëri”, në Refleksione për kohët moderne, botimi II (Tiranë: Panteon, 2002), 50 104 Janusz Bugajski, Albania challenges [online] i disponueshëm në: http://ëëë.csis.org105 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 521106 U. Stern, S. Wohlfeld, “Albania’s long road into the European Union”, DGAPanalyse, No. 11(2011), 3


36

zgjedhur me këtë sistem i cilëson “ushtarë” të partive, sepse nuk zgjidhen në bazë tëcilësive apo aftësive personale, mandati që marrin deputetët quhet popullor, por nëfakt është dhe “administrohet” nga partitë.102

Polarizimi politikJeta politike në Shqipërinë e viteve të tranzicionit është karakterizuar nga

konfliktualiteti në rritje që e ka polarizuar dhe irracionalizuar politikën. Partitëpolitike në Shqipëri kanë zhvilluar një luftë të ashpër politike duke krijuar në vend njësistem pluralist të polarizuar. Përmbysjet e mëdha politike vërtet shoqërohen me njëluftë të ashpër politike për zgjidhjen e atyre çështjeve të mprehta, akumulimi i tëcilave shpie në ndryshime cilësore, por, sipas prof. Mezinit “askund lufta politike nuk ka pasur një shkallë mprehtësie dhe oshilacione në forma të dhunshme si nëShqipëri”.103 Sipas Janusz Bugajski-t Shqipëria vuan nga gjashtë parregullsi që kanëqënë të vazhdueshme dhe kanë krijuar probleme të shumta: “politikë bipolare,konkurrencë politike e kufizuar, konflikte joideologjike, klientelizëm politik, mungesëtotale të kulturës politike, faktori i hakmarrjes politike”.104

Gjendja politike në Shqipëri ka qënë shqetësuese dhe polarizimi partiak i lartë. Retorika konfrontuese dhe mungesa e dialogut dhe konsensusit vazhdojnë ta mbajnë të lartë tensionin politik. Kjo pamje shihet më tepër në periudha fushatash elektorale kur tensioni është më i lartë dhe debati më i ashpër. Fjalimet e fushatave elektorale janë të mbushura me akuza pafund për palën kundërshtare në vend që të shpalosin programet e tyre politike. Në librin e tij, Shqipëria në tranzicion, Elez Biberaj e përshkruan në këtë mënyrë tensionin gjatë periudhave zgjedhore: “Këto dy parti ikanë parë zgjedhjet si një garë ku fituesi fiton gjithçka dhe humbësi humbet gjithçka,duke shpërfillur shpesh normat demokratike, duke manipuluar procedurat zgjedhore,duke frikësuar sistemin e drejtësisë dhe shtypin dhe duke kundërshtuar çdo rezultat tëpafavorshëm për to.”105

Debatit politik i mungon mirekuptimi, toleranca, konsensusi mes palëve.Polarizimi politik ka penguar proceset demokratizuese, ndërmarrjen e reformave tënevojshme në kohën e duhur, ka penguar punën e organit legjislativ dhe institucioneve të larta të shtetit, ka ngadalësuar procesin e integrimit në BE, ka polarizuar shoqërinë. Sipas Stern dhe Wohlfeld, “Shqipëria ka bërë pak progres në zhvillimin dhe konsolidimin e demokracisë së saj. Një nga pengesat më të mëdha është polarizimi i thellë mes dy partive të mëdha, PD dhe PS dhe grindjeve të forta personale ndërmjet lidërve të tyre. Ky tension politik ndalon një bashkëpunim efektiv midis dy partive dhe për rrjedhojë dhe progresin e shpejtë për të ndërmarrë reformat e nevojshme.”106 Analisti për problemet ballkanike, Janush Bugajski, në një intervistëdhënë Zërit të Amerikës thekson: - Ekziston një rrezik, që polarizimi të çojë në njëndarje të tillë partiake, që asgjë nuk mund të miratohet në Parlament, që çështjetkryesore, siç janë lufta kundër krimit dhe korrupsionit nuk preken, që legjislacioni inevojshëm për arritjen e këtyre nuk zbatohet, që debati publik të jetë kaq i politizuar,saqë nuk lejon të kryhet puna e legjislativit. Ky është një problem për Shqipërinë,

102 Servet Pëllumbi, “Në kërkim të zgjedhjeve të lira,” në Filozofia e aktualitetit (Tiranë: Dudaj, 2010), 74 - 75 103 Adem Mezini, “Përmbajtja dhe specifikat e tranzicionit posttotalitar në Shqipëri”, në Refleksione për kohët moderne, botimi II (Tiranë: Panteon, 2002), 50 104 Janusz Bugajski, Albania challenges [online] i disponueshëm në: http://ëëë.csis.org105 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 521106 U. Stern, S. Wohlfeld, “Albania’s long road into the European Union”, DGAPanalyse, No. 11(2011), 3


37

ashtu sikurse edhe për vende të tjera, që mundet ta pengojë përparimin drejtanëtarësimit në Bashkimin Evropian. 107

Polarizimi partiak dhe mungesa e konsensusit mes partive politike në Shqipëri është vënë në dukje në mënyrë të përsëritur nga institucionet ndërkombëtare, duke e vlerësuar këtë mungese tolerance dhe mirëkuptimi si brejtës që gërryen demokracinë.Raporti i Komisionit të Venecias për vizitën e kryetarit të saj, Antonio La Pergola nëShqipëri, më 8-10 janar 1998 nënvizonte: “Dështoi dialogu politik. Kjo e bën tëvështirë gjetjen e një zgjidhjeje në situatën që ndodhet vendi dhe të nevojshmemarrjen e vendimeve të duhura politike dhe zgjedhjeve ligjore për ta nxjerrë vendinnga vështirësitë ekonomike, ankthi social dhe pasiguria ligjore”. 108 KomisioniEvropian herë pas here i ka tërhequr vëmendjen klasës politike shqiptare për dialogkonstruktiv “Konsolidimi i dialogut politik mes mazhorancës dhe opozitës është inevojshëm për të forcuar më tej funksionimin demokratik të parlamentit… Është e rëndësishme që bashkëpunimi mes qeverisë dhe opozitës të funksionojë mirë për të siguruar një bazë solide për reforma të mëtejshme”.109

Polarizimi i skajshëm politik shfaqet qartas pothuajse në çdo seancëparlamentare, ku nuk mund të mos kritikosh gjuhën e ashpër, fjalorin fyes, akuzat e rënda mes palëve. Shpeshherë debati bëhet aq i fortë sa ambjentet e kuvendit shndërrohen në “arenë gladiatorësh” dhe ndodhin përleshje fizike mes deputetëve; ne ambjent greve urie, siç ishte greva e zhvilluar nga partitë e vogla parlamentare qëkundërshtonin ndryshimet kushtetuese të vitit 2008, apo greva e urisë në gusht 1997, në një zyrë të kryesisë së kuvendit, e deputetit demokrat Pjetër Arbnori që kërkonte ndryshime në Ligjin për Radiotelevizionin; shndërrohen në skenë krimi, siç ishte rasti i plagosjes me armë zjarri i deputetit demokrat Azem Hajdari nga deputeti socialist Gafur Mazreku, me 18 shtator 1997. Shkak i kësaj gjendjeje, sipas Arbën Xhaferit, është “mungesa e ofertës reale politike, mungesa e projekteve të vërteta për rimëkëmbje ekonomike, shpirtërore të Shqipërisë.”110

Këto konflikte të pandërprera i kanë çuar protagonistet kryesore në perdorimin eçdo mjeti per të shkatërruar rivalin (që shihet e konsiderohet si kundershtar) politik.Mosmarrëveshjet politike janë shoqëruar me bojkote të shumta parlamentare të cilatkanë bërë që “gjysma e potencialit politik, opozita, shumë pak të marrë pjesë nëbashkëqeverisjen e shtetit me anë të opozicionit me alternativa e jo me role që itakojnë Gjyqësorit”.111Bojkoti është përdorur nga të dyja palët si formë e mospajtimit me situatën politike në vend, si kundërshtim ndaj veprimeve apo vendimeve të palëstjetër, si refuzim për të mbeshtetur nismat e palës kundërshtare, apo si nevojë për t’u dëgjuar, etj. Kështu:

- Gjatë debateve për hartimin e kushtetutës shqiptare, (debat i cili zgjati disavjet) Partia Socialiste bojkotoi parlamentin. Më 17 qershor 1993 ajo u largua ngaparlamenti duke deklaruar se do të kthehej kur të jetë gati projektkushtetuta.

107 Intervistë me Janush Bugajskin [online] i disponueshëm në:http://www.pressonline.com.mk/default-al, terhequr më 21. 04. 2013

108 Raporti i Komisionit të Venecias, rreth vizitës së prof. La Pergola në Shqipëri, [online] i disponueshëm në: http://www.venice.coe.int/docs/1998/CDL(1998)053-e.asp, terhequr më 20. 2. 2013109 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2005 Progress Report, Bruksel, 9 nëntor 2005, COM (2005) 561 final, 12110 Rudina Xhunga, 12 porositë e Arbën Xhaferit (Tiranë: Dudaj, 2012), 184 111 Hekuran Hysa, Tranzicion i rrezikshëm, 70


38

- PD bojkotoi në vitin 1998 punimet e parlamentit pasi qeveria vendosi tëperndjekë penalisht gjashte ish-zyrtarë qeveritarë për përdorim gazi vdekjeprurës,gjatë protestave te vitit 1997

- Partia Demokratike bojkotoi punimet e Komisionit parlamentar për hartimin ekushtetutes, në vitin 1998. Sipas saj parlamenti ekzistues (i dalë nga zgjedhjet eparakohshme parlamentare të vitit 1997) nuk kishte autoritetin moral për të miratuarnjë kushtetutë jetëgjatë. Partia Demokratike bojkotoi gjithashtu referendumin popullorpër miratimin e kushtetutes, me 22 nëntor 1998, dhe u bëri thirrje gjithë përkrahësvetë saj te mos merrnin pjesë në të.

- Sic e përmendëm më sipër pas çdo procesi zgjedhor, partitë opozitare kanëbojkotuar parlamentin, pasi nuk kanë njohur dhe pranuar rezultatin e zgjedhjeve

Kaq të zakonshme janë bojkotet në parlamentin shqiptar sa në seancën e parë tëlegjislaturës së XIX të parlamentit (parlamentit të dalë nga zgjedhjet e 23 qershorit 2013) Namik Dokle, që drejtonte punimet e seancës, me krenari shprehej se kjo legjislature, ishte ndër të vetmet raste në Shqipëri që nuk kishte bojkot nga ndonjëparti politike.

Pjesëmarrja e gruas në jetën ekonomike dhe politikeTransformimet social – ekonomike të periudhës së tranzicionit ndikuan ndjeshëm

në strukturën e vendit dhe standardet e jetesës së popullsisë. Për më tepër, rënia ekonomike, krizat e shpeshta institucionale, niveli i lartë i varfërisë dhe pabarazisë nuk krijuan kushtet më të mira për arritjen e barazisë gjinore. Gruaja shqiptare u prek më së shumti nga këto probleme, për shkak të mentalitetit të trashëguar patriarkal dhe për shkak të problematikave të reja të krijuara gjatë tranzicionit. Shteti shqiptar, i vetëdijshëm për rëndësinë e barazisë gjinore në proceset demokratizuese i kushtoi rëndësi përmirësimit të pozitave të gruas në aspektin ligjor, ekonomik, social dhe politik. Rezultatet nuk kanë qënë ato të dëshiruarat.

Pas viteve ’90 ka pasur zhvillime të rëndësishme institucionale dhe strukturore për përparimin dhe emancipimin e mëtejshëm të grave në shoqërinë shqiptare, si dhe për të siguruar pjesëmarrjen aktive të tyre njëlloj si burrat në jetën politike, ekonomike dhe shoqërore të vendit. Në aspektin ligjor, Kushtetuta e Shqipërisë dhe gjithë kuadri ligjor i Republikës së Shqipërisë sanksionon barazinë e të gjithë shtetasve përpara ligjit që do të thotë se burri dhe gruaja, de juro trajtohen në mënyrë të barabartë. Një sërë kodesh trajtojnë çështjen e barazisë gjinore dhe janë hartuar politika që mbrojnë barazinë gjinore. Parimi i diskriminimit, përfshirë dhe diskriminimin gjinor sanksionohet në një nen të veçantë të kushtetutës ( neni 18, pika 2). Në lidhje me të drejtat e femrave, ekzistojnë dispozita ligjore për të drejtat e barabarta në një numër fushash të jetës si sigurimet sociale dhe arsimi. Kodi i Punës i 1995-ës (neni 9) përcaktonte garanci për mos-diskriminimin në të dy sferat publike dhe private.112

Kodi i Punës (bashkë me amendamentet*) dhe Akti i Barazisë Gjinore i 2004-ës i referohen parimit të trajtimit të barabartë të femrave dhe burrave, me qëllimin që punëdhënësit duhet të japin rrogë të njëjtë për punë me vlera të njëjta dhe janë të aplikueshme si për sektorin publik, edhe atë privat. Legjislacioni i punës akordon masa speciale mbrojtëse për punonjëset shtatzëna dhe me fëmijë në periudhën e ushqimit me gji, që janë një shkallë më lartë sesa masat e përgjithshme mbrojtëse për të gjithë punëtorët. Përsa i përket mbështetjes financiare qeveria promovon punësimin e femrave, veçanërisht për të ndihmuar femrat pa përkrahje që të gjejnë një punësim

112 Ligji Nr. 7961, datë 12.7.1995, Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë* Kodi i Punës është ndryshuar në vitin 1996, 2003, 2008 dhe 2015.


38

- PD bojkotoi në vitin 1998 punimet e parlamentit pasi qeveria vendosi tëperndjekë penalisht gjashte ish-zyrtarë qeveritarë për përdorim gazi vdekjeprurës,gjatë protestave te vitit 1997

- Partia Demokratike bojkotoi punimet e Komisionit parlamentar për hartimin ekushtetutes, në vitin 1998. Sipas saj parlamenti ekzistues (i dalë nga zgjedhjet eparakohshme parlamentare të vitit 1997) nuk kishte autoritetin moral për të miratuarnjë kushtetutë jetëgjatë. Partia Demokratike bojkotoi gjithashtu referendumin popullorpër miratimin e kushtetutes, me 22 nëntor 1998, dhe u bëri thirrje gjithë përkrahësvetë saj te mos merrnin pjesë në të.

- Sic e përmendëm më sipër pas çdo procesi zgjedhor, partitë opozitare kanëbojkotuar parlamentin, pasi nuk kanë njohur dhe pranuar rezultatin e zgjedhjeve

Kaq të zakonshme janë bojkotet në parlamentin shqiptar sa në seancën e parë tëlegjislaturës së XIX të parlamentit (parlamentit të dalë nga zgjedhjet e 23 qershorit 2013) Namik Dokle, që drejtonte punimet e seancës, me krenari shprehej se kjo legjislature, ishte ndër të vetmet raste në Shqipëri që nuk kishte bojkot nga ndonjëparti politike.

Pjesëmarrja e gruas në jetën ekonomike dhe politikeTransformimet social – ekonomike të periudhës së tranzicionit ndikuan ndjeshëm

në strukturën e vendit dhe standardet e jetesës së popullsisë. Për më tepër, rënia ekonomike, krizat e shpeshta institucionale, niveli i lartë i varfërisë dhe pabarazisë nuk krijuan kushtet më të mira për arritjen e barazisë gjinore. Gruaja shqiptare u prek më së shumti nga këto probleme, për shkak të mentalitetit të trashëguar patriarkal dhe për shkak të problematikave të reja të krijuara gjatë tranzicionit. Shteti shqiptar, i vetëdijshëm për rëndësinë e barazisë gjinore në proceset demokratizuese i kushtoi rëndësi përmirësimit të pozitave të gruas në aspektin ligjor, ekonomik, social dhe politik. Rezultatet nuk kanë qënë ato të dëshiruarat.

Pas viteve ’90 ka pasur zhvillime të rëndësishme institucionale dhe strukturore për përparimin dhe emancipimin e mëtejshëm të grave në shoqërinë shqiptare, si dhe për të siguruar pjesëmarrjen aktive të tyre njëlloj si burrat në jetën politike, ekonomike dhe shoqërore të vendit. Në aspektin ligjor, Kushtetuta e Shqipërisë dhe gjithë kuadri ligjor i Republikës së Shqipërisë sanksionon barazinë e të gjithë shtetasve përpara ligjit që do të thotë se burri dhe gruaja, de juro trajtohen në mënyrë të barabartë. Një sërë kodesh trajtojnë çështjen e barazisë gjinore dhe janë hartuar politika që mbrojnë barazinë gjinore. Parimi i diskriminimit, përfshirë dhe diskriminimin gjinor sanksionohet në një nen të veçantë të kushtetutës ( neni 18, pika 2). Në lidhje me të drejtat e femrave, ekzistojnë dispozita ligjore për të drejtat e barabarta në një numër fushash të jetës si sigurimet sociale dhe arsimi. Kodi i Punës i 1995-ës (neni 9) përcaktonte garanci për mos-diskriminimin në të dy sferat publike dhe private.112

Kodi i Punës (bashkë me amendamentet*) dhe Akti i Barazisë Gjinore i 2004-ës i referohen parimit të trajtimit të barabartë të femrave dhe burrave, me qëllimin që punëdhënësit duhet të japin rrogë të njëjtë për punë me vlera të njëjta dhe janë të aplikueshme si për sektorin publik, edhe atë privat. Legjislacioni i punës akordon masa speciale mbrojtëse për punonjëset shtatzëna dhe me fëmijë në periudhën e ushqimit me gji, që janë një shkallë më lartë sesa masat e përgjithshme mbrojtëse për të gjithë punëtorët. Përsa i përket mbështetjes financiare qeveria promovon punësimin e femrave, veçanërisht për të ndihmuar femrat pa përkrahje që të gjejnë një punësim

112 Ligji Nr. 7961, datë 12.7.1995, Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë* Kodi i Punës është ndryshuar në vitin 1996, 2003, 2008 dhe 2015.


39

afatgjatë. Këtu përfshihen viktimat e trafikimit, femrat rome, personat me aftësi të kufizuara dhe femrat me probleme sociale.Veç kësaj, Shqipëria ka ratifikuar një sërë konventash ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut në mënyrë të veçantë “Për eleminimin e të gjitha formave të diskriminimit kundër gruas” (nënshkruar në 1978 dhe ratifikuar nga Kuvendi i Shqipërisë më 9 nëntor 1993).

Në këtë drejtim vihen re gjithnjë e më tepër përpjekje të vazhdueshme për të koordinuar iniciativat shtetërore me angazhimin gjithnjë e më në rritje të shoqërisë civile. Gratë luajnë një rol aktiv në OJF – organizatat jo fitimprurëse, të cilat kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimet demokratike në vend, për rrjedhojë në mënyrë indirekte gratë kanë ndikuar në vendimmarrjen politike. Në sektorin joqeveritar gratë dhe vajzat kanë gjetur hapësirë dhe liri për t’u angazhuar për çështje të tilla si të drejtat e grave, të drejtat e fëmijëve, por edhe për komunitetin në tërësi, lufta kundër trafikimit të qënieve njerëzore, kujdesin social e shëndetësor, zhvillimin ekonomik etj

Për sa i përket pjesëmarrjes së gruas në jetën ekonomike nuk mund të flasim me shumë entuziazëm. Ndryshimet ekonomike dhe politike të vitit 1990 çuan në mbylljen e shumë ndërmarrjeve prodhuese e për rrjedhojë në rritjen e numrit të papunësisë. Nga kjo u goditën shumë gratë. Gjatë gjithë viteve të tranzicionit punësimi te gratë dhe vajzat ka qënë më i ulët se te burrat për disa arsye si, përgjegjësia dhe detyrimi për rritjen e fëmijëve, kryerjen e punëve të shtëpisë, niveli arsimor (edhe pse vajzat kanëakses të barabartë me djemtë në procesin e arsimimit), pronësia dhe mundësia për të fituar kredi. Po në bazë të të dhënave të INSTAT për vitet 2007-2014 përqindja e grave të punësuara është dukshëm më e ulet se punësimi te meshkujt. Më hollësisht këtë na e tregojnë të dhënat e tabelës së mëposhtme:

Tabela 1.4. Shkalla e punësimit sipas gjinisë, 2007-2014

Mosha 15-64 vjec / Viti 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Meshkuj 63.6 63.0 64.3 63.0 65.7 62.2 57.3 58.0Femra 49.3 45.6 43.6 44.4 51.8 49.6 43.1 43.4

Burimi: INSTAT, Burrat dhe gratë në Shqipëri, 2017, 72

Pabarazitë në respektimin e të drejtave të grave thellohen dhe nga niveli i ulët i përfaqësimit të tyre në procesin vendimmarrës. Vendosja e ekuilibrit gjinor në qeveri dhe në politikëbërje përfshin një pjesëmarrje të plotë, aktive dhe të barabartë të gruas në jetën publike dhe politike për të nxitur ndryshimet në natyrën dhe praktikat e politikës, në mënyrë që të adresohen problemet dhe nevojat e gruas. Pjesëmarrja e ulët e grave dhe vajzave shqiptare në vendimarrje është një pengesë shumë e madhe në përmbushjen e reformave dhe politikave të orientuara sipas nevojave të grave, fëmijëve dhe familjes. Studiuesit pranojnë njëzëri se pjesëmarrja aktive e gruas në jetën politike ndikon në tre aspekte: Së pari, në vendet në të cilat gruaja është më aktive në politikë, jeta është më cilësore dhe më demokratike; së dyti, gratë përkrahin interesa të ndryshme nga ato që u kushtojnë vëmendje burrat, ndaj pjesëmarrja e grave në strukturat vendimmarrëse do t’u siguronte prioritet çështjeve që nuk u kushtohet rëndësi prej burrave; Së treti, pjesëmarrja e grave në vendimmarrje, në mënyrë të ndjeshme rrit nivelin e qeverisjes.113

Megjithëse me kalimin e viteve prania e grave dhe vajzave në administratën publike është disi më inkurajuese, përsëri burrat kanë dominuar në pozicione

113 Social Research Centre, Albania woman-children report (Tiranë: INSTAT, 2006), 27


40

drejtuese. Përfaqësimi i grave ka qënë i ulët në parlament, qeveri, në pushtetin vendor, në postet drejtuese të partive politike. Këtë fenomen e përsërit në mënyre kritike në raportet e tij për Shqipërine edhe Komisioni Evropian. Kështu në progres-raportin e vitit 2011 theksohej: “Gratë vazhdojnë të mos përfaqësohen sa duhet në tregun e punës, në politikbërje dhe në politikë. Zbatimi i instrumenteve ekzistuese legjislative dhe të politikave në këtë fushë vazhdon të jetë i dobët.”114

Përfaqësimi i grave në parlamentet pluraliste të pas viteve ’90 ka qënë i ulët, duke variuar nga 4% në 16.4% (në vitin 2009) të numrit të përgjithshëm të deputetëve, përqindje e ulët kjo po të krahasohet edhe me periudhen komuniste, ku që në legjislaturën e parë, në vitet pas lufte përqindja e grave në parlament arriti 7.3% .

Tabela 1.5. Përfaqësimi i grave në kuvend 1991-2013

Legjislatura Vitet Nr.i deputetëve

Nr. i deputeteve

gra

Pesha specifike e grave (%)

XII 1991-1992 250 10 4XIII 1992-1996 140 8 5.7XIV 1996-1997 140 21 15XV 1997-2001 155 11 7XVI 2001-2005 140 8 5.7XVII 2005-2009 140 10 7.1XVIII 2009-2013 140 23 16.4

Burimi: Kuvendi i Shqipërisë, Gratë në kuvend, 2003, 27

Një hap pozitiv në përfaqësimin e gruas në institucionet ligjvënëse apo vendimmarrëse, u hodh në vitin 2005, kur për herë të parë zgjidhet një grua në postin e kryetares së parlamentit, po ashtu për herë të parë kemi një grua që kryeson Gjykatën e Lartë, si dhe të parën kryeprokurore femër. Pavarësisht nga kjo, po në të njëjtin vit, peshorja vazhdonte të anonte shumë më shumë nga burrat; kështu në kabinetin qeveritar me 14 poste ministrore, vetëm një ishte femër, zëvendësministre ishin 8-të, që zinin në peshë specifike 23%; ambasadore të Shqipërisë të akredituara nëpër botë vetëm 5, ose 10% ishin femra; në Këshillin e Lartë të Drejtësisë, nga 10 anëtarë vetëm dy ishin femra; në Gjykatën Kushtetuese, ishte vetëm një femër nga tetë anëtarë gjithsej.

Edhe në qeverisjen vendore përfaqësimi i gruas ka qënë i ulët. Edhe këtu ajo është në një disbalancë të thellë me burrin. E shprehur kjo në gjuhën e shifrave, në qeverisjen vendore, referuar të dhënave të zgjedhjeve lokale 2007, për periudhën 2007-2011 kishte 1 kryetare bashkie nga 65 bashki ose 1.5%, 9 gra kryetare të Këshillave Bashkiakë ose 16%. Ndërsa anëtare gra të Këshillave Bashkiakë ishin 157 nga 1178 gjithsej ose 13.3 %. Nga 11 kryetarët e minibashkive të Tiranës 3 ose 27.3% ishin gra, ishin 6 kryetare komune nga 309 gjithsej ose 1.9% e tyre. Gratë vazhduan të mos përfaqësoheshin sa duhej në politikëbërjen lokale; vetëm pesë gra u zgjodhën kryetare bashkie dhe dy kryetare komune në zgjedhjet lokale të vitit 2011.115

Gratë kanë pasur një përqindje të vogël edhe në strukturat e lidershipit të partive politike të ngarkuara me politikëbërjen. Janë burrat ata që bëjnë programet dhe

114 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2011 Progress Report (Bruksel: 12.10.2011), COM (2011) 666 final115 KQZ, Rezultati përfundimtar i zgjedhjeve lokale 2011, [online] i disponueshëm në: http://www.cec.org.al/index/rezultatet , terhequr më 12. 4. 2012


40

drejtuese. Përfaqësimi i grave ka qënë i ulët në parlament, qeveri, në pushtetin vendor, në postet drejtuese të partive politike. Këtë fenomen e përsërit në mënyre kritike në raportet e tij për Shqipërine edhe Komisioni Evropian. Kështu në progres-raportin e vitit 2011 theksohej: “Gratë vazhdojnë të mos përfaqësohen sa duhet në tregun e punës, në politikbërje dhe në politikë. Zbatimi i instrumenteve ekzistuese legjislative dhe të politikave në këtë fushë vazhdon të jetë i dobët.”114

Përfaqësimi i grave në parlamentet pluraliste të pas viteve ’90 ka qënë i ulët, duke variuar nga 4% në 16.4% (në vitin 2009) të numrit të përgjithshëm të deputetëve, përqindje e ulët kjo po të krahasohet edhe me periudhen komuniste, ku që në legjislaturën e parë, në vitet pas lufte përqindja e grave në parlament arriti 7.3% .

Tabela 1.5. Përfaqësimi i grave në kuvend 1991-2013

Legjislatura Vitet Nr.i deputetëve

Nr. i deputeteve

gra

Pesha specifike e grave (%)

XII 1991-1992 250 10 4XIII 1992-1996 140 8 5.7XIV 1996-1997 140 21 15XV 1997-2001 155 11 7XVI 2001-2005 140 8 5.7XVII 2005-2009 140 10 7.1XVIII 2009-2013 140 23 16.4

Burimi: Kuvendi i Shqipërisë, Gratë në kuvend, 2003, 27

Një hap pozitiv në përfaqësimin e gruas në institucionet ligjvënëse apo vendimmarrëse, u hodh në vitin 2005, kur për herë të parë zgjidhet një grua në postin e kryetares së parlamentit, po ashtu për herë të parë kemi një grua që kryeson Gjykatën e Lartë, si dhe të parën kryeprokurore femër. Pavarësisht nga kjo, po në të njëjtin vit, peshorja vazhdonte të anonte shumë më shumë nga burrat; kështu në kabinetin qeveritar me 14 poste ministrore, vetëm një ishte femër, zëvendësministre ishin 8-të, që zinin në peshë specifike 23%; ambasadore të Shqipërisë të akredituara nëpër botë vetëm 5, ose 10% ishin femra; në Këshillin e Lartë të Drejtësisë, nga 10 anëtarë vetëm dy ishin femra; në Gjykatën Kushtetuese, ishte vetëm një femër nga tetë anëtarë gjithsej.

Edhe në qeverisjen vendore përfaqësimi i gruas ka qënë i ulët. Edhe këtu ajo është në një disbalancë të thellë me burrin. E shprehur kjo në gjuhën e shifrave, në qeverisjen vendore, referuar të dhënave të zgjedhjeve lokale 2007, për periudhën 2007-2011 kishte 1 kryetare bashkie nga 65 bashki ose 1.5%, 9 gra kryetare të Këshillave Bashkiakë ose 16%. Ndërsa anëtare gra të Këshillave Bashkiakë ishin 157 nga 1178 gjithsej ose 13.3 %. Nga 11 kryetarët e minibashkive të Tiranës 3 ose 27.3% ishin gra, ishin 6 kryetare komune nga 309 gjithsej ose 1.9% e tyre. Gratë vazhduan të mos përfaqësoheshin sa duhej në politikëbërjen lokale; vetëm pesë gra u zgjodhën kryetare bashkie dhe dy kryetare komune në zgjedhjet lokale të vitit 2011.115

Gratë kanë pasur një përqindje të vogël edhe në strukturat e lidershipit të partive politike të ngarkuara me politikëbërjen. Janë burrat ata që bëjnë programet dhe

114 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2011 Progress Report (Bruksel: 12.10.2011), COM (2011) 666 final115 KQZ, Rezultati përfundimtar i zgjedhjeve lokale 2011, [online] i disponueshëm në: http://www.cec.org.al/index/rezultatet , terhequr më 12. 4. 2012


41

vendosin mbi prioritetet në zgjedhje. Burrat mbajnë gjithashtu postet e lidershipit edhe në nivelin lokal. Rrallë gjejmë gra në postet e lidershipit si kryetare të partive.

Shqipëria në parlamentin 140 vendësh në legjislaturën XVIII (2009 – 2013) kishte 23 deputete femra ose 16.4% të numrit të përgjithshëm. Kjo shifër ishte larg vendit të parë në Evropë për përfaqësimin më të lartë të grave në parlament, Andorës me 53.6%, por edhe larg vendeve të rajonit, ku vendin e parë për përfaqësimin më të lartë të grave në parlament e mbante (në të njëjtin vit) Maqedonia me 30.9%. Të dhënat e tabelës së mëposhtme na lejojnë të bëjmë një krahasim të thjeshtë në lidhje me përfaqësimin e grave në organet ligjvënëse në vendet e rajonit.

Tabela 1.8. Përfaqësimi i vajzave/grave në parlamentet e vendeve ballkanike, 2011

Shte

tet

Maq

edon

ia

Kro

aci

Serb

i

Bul

lgar

i

Gre

qia

B_H

Shqi

përi

a

Sllo

veni

a

Rum

ania

Mal

i i Z

I

Antarë gjithsej 123 153 250 240 300 42 140 90 334 81

Vajza/ gra 38 36 54 50 52 7 23 13 38 8

Pesha spec. % 30.9 23.5 21.6 20.8 17.3 16.7 16.4 14.4 11.4 11.1

Burimi: Z. Dervishi, Gratë në turbulencat e mendësive..., 2011, 48

UN WOMEN (United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of woman) në raportin e vitit 2012 për Shqipërinë, ku analizon respektimin e të drejtave të grave në Shqipëri, në lidhje me GII-në (indeksin e pabarazisë gjinore) e vlerëson Shqipërinë me 0,545 pikë,116 në një sistem pikësh ku 0 nënkupton barazi të plotë mes burrit dhe gruas, kurse 1 do të thotë një pabarazi e madhe, një gjendje e pakrahasueshme mes burrit dhe gruas. Ky vlerësim i përkthyer në notë, do të ishte njënotë kaluese minimale për Shqipërinë.

Ashtu si dhe në shumë vende të tjera të rajonit, në Shqipëri janë përdorur kuotat e përfaqësimit, për të nxitur dhe rritur pjesëmarrjen e grave në institucionet vendimarrëse. Kjo gjë ishte kërkuar që në vitin 2003 kur Komisionit parlamentar, të ngritur për rishikimin e Kodit Zgjedhor iu paraqitën 109 mijë firma të mbledhura në mbarë vendin që kërkonin amendamentin për kuotim. Por Komisioni nuk e miratoi këtë si kusht në Kodin e ri Zgjedhor. Pavarësisht kësaj, me nismën e tyre dy partitë më të mëdha politike në vend, vendosën një sistem kuotimi për zgjedhjet e pushtetit lokal të vitit 2003. Në maj 2003 Këshilli i Përgjithshëm Drejtues i PS, merr vendim për vendosjen e raportit 2 me 1 (2 burra - 1 grua) në listat e kandidatëve për zgjedhjet lokale të atij viti. Nga fundi i Qershorit 2003, edhe Partia Demokratike sipas njërezolute të lidershipit të saj, vendosi të përdorë sistemin e kuotës me raport 2 me 1 në qytetet e mëdha, kuotën 3 me 1 në qytetet e vogla dhe sistemin e kuotës 4 me 1 në nivel komune.

U desh të kalonin pesë vjet që kuotimi gjinor i përfaqësimit të bëhej kusht i detyrueshëm me ligj. Kjo ndodhi me ndryshimet në Kodin Zgjedhor, në dhjetor 2008,

116 United Nation, Women in Albania (2012), 4, [online] i disponueshëm në: http://www.un.org.al,tërhequr më: 12. 4. 2013


42

kur u sanksionua me ligj kuota 30% e përfaqësimit të grave në Kuvend. Pika 6 e nenit 67 të Kodit Zgjedhor përcakton “për çdo zonë zgjedhore, të paktën tridhjetë për qind e listës shumemërore dhe një në tre emrat e parë të listës shumemërore duhet t’i përkasë secilës gjini”. Me ndryshimet në Kodin Zgjedhor në zgjedhjet parlamentare të 29 qershorit 2009 u vendos kuota e detyrueshme për çdo parti, për një përfaqësim prej 30% vajza ose gra të kandidateve për deputet.

Ky “rregullim” ishte një kurth, pasi 30% e kandidateve nuk do të thoshte 30% te deputetëve, pra e përfaqësimit në parlament. Që të mund të arrihej ky përfaqësim duhej që në renditjen e kandidatëve të çdo partie, për çdo zonë elektorale të renditej në tre emrat e parë një grua, gjë që në fakt nuk ndodhi. Në parlamentin e dalë nga zgjedhjet parlamentare të atij viti, u përfaqësuan vetëm 16.4% gra, pra vetëm gjysma e kuotës prej 30%. Në raportin e vet, për zgjedhjet, OSBE/ODIHR-i rekomandoi se duhej marrë parasysh rritja e gjobave për subjektet elektorale që nuk respektojnë kriterin gjinor dhe të kushtëzohej marrja e fondeve publike nga respektimi i këtyre dispozitave.

Ndryshimet në Kodin Zgjedhor të miratuara në gusht të 2012-ës përfshinin rritje të penaliteteve për partitë në rast mosrespektimi të kuotës gjinore, por kjo dispozitë jo gjithmonë është zbatuar. Komisioni Evropian në progres-raportin e vitit 2012 kritikonte faktin që nuk parashikoheshin dispozita për refuzimin e listave që nuk respektojnë kuotat dhe tërhiqte vëmendjen se “është i nevojshëm aplikimi më strikt i kuotës gjinore në prag të përgatitjeve për zgjedhjet e ardhshme parlamentare. Zbatimi i legjislacionit dhe politikave ekzistuese për të drejtat e grave duhet të përshpejtohet.”117

117 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2012 Progress Report, Bruksel, më 10.10.2012, COM (2012) 600 final


42

kur u sanksionua me ligj kuota 30% e përfaqësimit të grave në Kuvend. Pika 6 e nenit 67 të Kodit Zgjedhor përcakton “për çdo zonë zgjedhore, të paktën tridhjetë për qind e listës shumemërore dhe një në tre emrat e parë të listës shumemërore duhet t’i përkasë secilës gjini”. Me ndryshimet në Kodin Zgjedhor në zgjedhjet parlamentare të 29 qershorit 2009 u vendos kuota e detyrueshme për çdo parti, për një përfaqësim prej 30% vajza ose gra të kandidateve për deputet.

Ky “rregullim” ishte një kurth, pasi 30% e kandidateve nuk do të thoshte 30% te deputetëve, pra e përfaqësimit në parlament. Që të mund të arrihej ky përfaqësim duhej që në renditjen e kandidatëve të çdo partie, për çdo zonë elektorale të renditej në tre emrat e parë një grua, gjë që në fakt nuk ndodhi. Në parlamentin e dalë nga zgjedhjet parlamentare të atij viti, u përfaqësuan vetëm 16.4% gra, pra vetëm gjysma e kuotës prej 30%. Në raportin e vet, për zgjedhjet, OSBE/ODIHR-i rekomandoi se duhej marrë parasysh rritja e gjobave për subjektet elektorale që nuk respektojnë kriterin gjinor dhe të kushtëzohej marrja e fondeve publike nga respektimi i këtyre dispozitave.

Ndryshimet në Kodin Zgjedhor të miratuara në gusht të 2012-ës përfshinin rritje të penaliteteve për partitë në rast mosrespektimi të kuotës gjinore, por kjo dispozitë jo gjithmonë është zbatuar. Komisioni Evropian në progres-raportin e vitit 2012 kritikonte faktin që nuk parashikoheshin dispozita për refuzimin e listave që nuk respektojnë kuotat dhe tërhiqte vëmendjen se “është i nevojshëm aplikimi më strikt i kuotës gjinore në prag të përgatitjeve për zgjedhjet e ardhshme parlamentare. Zbatimi i legjislacionit dhe politikave ekzistuese për të drejtat e grave duhet të përshpejtohet.”117

117 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2012 Progress Report, Bruksel, më 10.10.2012, COM (2012) 600 final


43

KAPITULLI II –SHTETI I SË DREJTËS NË TRANZICIONIN POLITIK.RASTI SHQIPTAR DHE KUSHTETUTA

2.1 Institucionet politike dhe dispozitat kryesore mbi toKushtetuta është akti themelor dhe më i lartë i një shteti. Ajo është ligji themelor,

që mëshiron dhe shpreh parimet themelore të organizimit të shtetit, strukturën dhe funksionet e organeve kryesore të tij, parimet bazë të proçesit politik dhe marrëdhëniet bazë të shtetasve me shtetin. Vlerat kushtetuese janë parimet mbi të cilat ndërtohet sistemi kushtetues i një vendi. Përmes forcës së normës juridike ato bëhen pjesë e pandashme e identitetit kushtetues të një vendi të caktuar. Këto vlera ndikojnë në formën, përmbajtjen dhe rezultatet që i jep një kushtetutë. Interpretimi që i bëhet normave kushtetuese duhet të jetë në përputhje me ruajtjen e frymës së kushtetutës, frymë e cila bazohet pikërisht në këto vlera dhe parime që përbëjnë boshtin e saj. Vlerat kushtetuese përcaktohen, gjykohen dhe pranohen si të tilla në varësi të gjendjeve që kalon shoqëria apo gjendjeve në të cilat orientohet një shoqëri e caktuar. Ato pra, janë produkt i rrethanave të caktuara shoqërore të cilat reflektojnë në ndërtimin e parimeve mbi të cilat ndërtohet rendi juridik (kushtetues).

Kur sistemi komunist u rrëzua në vendet e Europës lindore dhe në ish-Bashkimin Sovjetik një nga aktet e para të regjimeve të reja ishte miratimi solemn iamendamenteve kushtetuese. Reformat kushtetuese nuk u realizuan njësoj dhe uniform në të gjitha këto vende, por proceset respektive janë zhvilluar në mënyra dhe shkallë të ndryshme evolimi në varësi të shkallës së ndikimit të historisë përkatëse, tëshkallës së realizimit dhe ushtrimit të sistemit socialist apo të mënyrës se si u realizua efektivisht në secilin prej ketyre vendeve faza e tranzicionit apo e ndryshimit faktik tësistemit ekonomik-politik.

Në Poloni nuk u miratua menjëherë një kushtetutë krejtësisht e re dhe u vazhdua me kushtetutën e vjetër të vitit 1952, edhe pse të reformuar në mënyrë radikale. Kjo nuk shpjegohet vetem me mosmarrëveshjet që vijojnë nëpërmjet të njëjtave formacione politike të afirmuara pas rënies së regjimit komunist, por edhe si rezultat injë zgjedhjeje të saktë të po këtyre formacioneve, mosbesues ndaj bashkepunimit tëofruar nga ish-komunistët të orientuar që të hedhin poshtë vendimet thelbesore mbi strukturën e ardhme te shtetit polak dhe parlamenteve të zgjedhur lirisht nga populli pa asnjë kufizim apo shtrëngim. Megjithatë edhe shumicat e realizuara në të dy dhomat e parlamentit nuk lejonin marrjen e vendimeve me bazë të gjerë mbeshtetjeje, të nevojshme për realizimin e rishikimeve kushtetuese apo zëvendesimin e kushtetutësekzistuese. Në vitin 1992 u miratua një ligj kushtetues, i cili u quajt “Kushtetuta e vogël” dhe që rregullonte marrëdheniet mes pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, si dhe qeverisjen lokale; ndërsa Kushtetuta e re u miratua në 1997-ën.


44

Në Bullgari, pavarësisht marrëveshjes së arritur pas tryezës së rrumbullakët tëmuajve të parë të vitit 1990 dhe një rishikimi të parë të nxituar të Kushtetutës së vitit 1971, forcat e opozitës do të kishin dëshiruar vonimin e zbatimit të zgjedhjeve të para të lira dhe shtyrjen e zgjedhjes së asamblesë së re përgjegjese për hartimin e njëkushtetute të re, pasi mund të mbështeteshin vetem në përgatitjen e duhur për tërealizuar shumicën në votime, por ky orientim i tyre u kundërshtua nga forcat në fuqi.Kështu në zgjedhjet e pranverës 1990 patën sukses forcat politike të lidhura me regjimin e vjetër komunist, të cilat duke pasur shumicën e duhur arritën të miratojnëkushtetutën e re në një periudhë 1-vjeçare pavaresisht votës kundër të një pjese tëopozitës, e cila kërkonte që vendimi përfundimtar t’i lihej një parlamenti të ri. Edhe në vijim forcat e regjimit të vjetër vazhduan të kenë ndikim edhe në sistemin e ri ekonomik-politik; edhe pse humbën në zgjedhjet e vjeshtës 1991, sërish ishin nëgjendje të bllokojnë reformat e një procesi eventual rishikimi, për të cilin kërkohet njëshumicë e cilësuar prej dy të tretash sipas nenit 160 të Kushtetutes bullgare.

Situata analoge prezanton edhe eksperienca rumune, ku Fronti për Shpëtimin Kombëtar (i forcave te lidhura me regjimin e vjeter) përshpejtoi thirrjen e trupit elektoral në pranverë 1990 duke spekulluar me mosorganizimin e forcave të reja politike dhe duke siguruar kështu kontrollin e parlamentit dhe të hartimit e miratimit të kushtetutës së re në nëntor 1991, për të cilën siguruan “ngurtësinë” nëpërmjet kërkesave të nenit 147 për shumica të cilësuara në të dyja dhomat e parlamentit dhe referendum të detyrueshem, për të siguruar kështu që edhe në të ardhmen forcat opozitare të kishin kontrollin e vazhdueshem edhe në çdo rishikim të ardhshëm tëmundshëm. Kushtetuta rumune nuk u rishikua deri në Shtator 2001 kur u iniciua njëproces rishikimi për të krijuar institucione politike më demokratike dhe bazat e duhura kushtetuese për hyrjen e ardhme në Bashkimin Europian.

Pasi filloi shpërbërja e Bashkimit Sovjetik, në Dhjetor 1991 republikat më tëfuqishme të tij, Rusia, Ukraina dhe Bjellorusia, ranë dakort të krijojnë njëCommonëealth të shteteve të pavarura, ndërkohë që shpërbërja formale ndodhi më 25Dhjetor 1991. Edhe në Federaten Ruse u hartua një kushtetutë e re që u miratua me referendum popullor në Dhjetor 1993 dhe nuk u vazhdua me modifikime tëkushtetutes së vjetër të vitit 1978.

Në rastin çekosllovak tranzicioni u zhvillua në kuadër të një procesi juridik specifik dhe kompleks, i cili filloi me një proces të ndryshimeve demokratike nga politika nëpërmjet tryezave të rrumbullakta, pastaj edhe kushtetues, në respektimin e “jashtëm” të rendit kushtetues të trasheguar nga periudha e mëparshme socialiste. Përta realizuar këtë, iniciuesit e reformës kushtetuese projektuan ndryshimin e regjimit nëpërputhje me procedurën e rishikimit të parashikuar në kushtetutën që ishte në fuqi me synimin për të ruajtur unitetin dhe sigurinë e rendit juridik, por duke konsideruar nga ana tjetër edhe miratimin në vijim të një kushtetute të re. Të dy keto procese kushtetuese filluan në të njëjtën kohë dhe u zhvilluan gradualisht me evoluimin e tranzicionit; e drejta pozitive, me ane të rishikimit të kushtetutes, realizoi absorbiminnë rendin juridik të brendshëm të parimeve themelore të shtetit të së drejtës, si duke rishikuar tekstin kushtetues, ashtu edhe duke miratuar ligje të reja kushtetuese tëquajtura “të tranzicionit”. Federata çekosllovake ndërmjet viteve 1989 dhe 1992 ndërmori pjesën më të madhe të reformave të restaurimit të rendit të ri juridik, por ka autorë që mendojnë se kjo ishte arsyeja për të cilën u pengua procesi për miratimin e kushtetutës së re, përveç pasojave që rridhnin prej faktorëve të shumtë historik, politik, social edhe juridik, që megjithatë nuk përbën shënjë të dështimit tëkonstitucionalizmit në kuptimin demokratik të tij. Gjatë negociatave të vazhdueshme


44

Në Bullgari, pavarësisht marrëveshjes së arritur pas tryezës së rrumbullakët tëmuajve të parë të vitit 1990 dhe një rishikimi të parë të nxituar të Kushtetutës së vitit 1971, forcat e opozitës do të kishin dëshiruar vonimin e zbatimit të zgjedhjeve të para të lira dhe shtyrjen e zgjedhjes së asamblesë së re përgjegjese për hartimin e njëkushtetute të re, pasi mund të mbështeteshin vetem në përgatitjen e duhur për tërealizuar shumicën në votime, por ky orientim i tyre u kundërshtua nga forcat në fuqi.Kështu në zgjedhjet e pranverës 1990 patën sukses forcat politike të lidhura me regjimin e vjetër komunist, të cilat duke pasur shumicën e duhur arritën të miratojnëkushtetutën e re në një periudhë 1-vjeçare pavaresisht votës kundër të një pjese tëopozitës, e cila kërkonte që vendimi përfundimtar t’i lihej një parlamenti të ri. Edhe në vijim forcat e regjimit të vjetër vazhduan të kenë ndikim edhe në sistemin e ri ekonomik-politik; edhe pse humbën në zgjedhjet e vjeshtës 1991, sërish ishin nëgjendje të bllokojnë reformat e një procesi eventual rishikimi, për të cilin kërkohet njëshumicë e cilësuar prej dy të tretash sipas nenit 160 të Kushtetutes bullgare.

Situata analoge prezanton edhe eksperienca rumune, ku Fronti për Shpëtimin Kombëtar (i forcave te lidhura me regjimin e vjeter) përshpejtoi thirrjen e trupit elektoral në pranverë 1990 duke spekulluar me mosorganizimin e forcave të reja politike dhe duke siguruar kështu kontrollin e parlamentit dhe të hartimit e miratimit të kushtetutës së re në nëntor 1991, për të cilën siguruan “ngurtësinë” nëpërmjet kërkesave të nenit 147 për shumica të cilësuara në të dyja dhomat e parlamentit dhe referendum të detyrueshem, për të siguruar kështu që edhe në të ardhmen forcat opozitare të kishin kontrollin e vazhdueshem edhe në çdo rishikim të ardhshëm tëmundshëm. Kushtetuta rumune nuk u rishikua deri në Shtator 2001 kur u iniciua njëproces rishikimi për të krijuar institucione politike më demokratike dhe bazat e duhura kushtetuese për hyrjen e ardhme në Bashkimin Europian.

Pasi filloi shpërbërja e Bashkimit Sovjetik, në Dhjetor 1991 republikat më tëfuqishme të tij, Rusia, Ukraina dhe Bjellorusia, ranë dakort të krijojnë njëCommonëealth të shteteve të pavarura, ndërkohë që shpërbërja formale ndodhi më 25Dhjetor 1991. Edhe në Federaten Ruse u hartua një kushtetutë e re që u miratua me referendum popullor në Dhjetor 1993 dhe nuk u vazhdua me modifikime tëkushtetutes së vjetër të vitit 1978.

Në rastin çekosllovak tranzicioni u zhvillua në kuadër të një procesi juridik specifik dhe kompleks, i cili filloi me një proces të ndryshimeve demokratike nga politika nëpërmjet tryezave të rrumbullakta, pastaj edhe kushtetues, në respektimin e “jashtëm” të rendit kushtetues të trasheguar nga periudha e mëparshme socialiste. Përta realizuar këtë, iniciuesit e reformës kushtetuese projektuan ndryshimin e regjimit nëpërputhje me procedurën e rishikimit të parashikuar në kushtetutën që ishte në fuqi me synimin për të ruajtur unitetin dhe sigurinë e rendit juridik, por duke konsideruar nga ana tjetër edhe miratimin në vijim të një kushtetute të re. Të dy keto procese kushtetuese filluan në të njëjtën kohë dhe u zhvilluan gradualisht me evoluimin e tranzicionit; e drejta pozitive, me ane të rishikimit të kushtetutes, realizoi absorbiminnë rendin juridik të brendshëm të parimeve themelore të shtetit të së drejtës, si duke rishikuar tekstin kushtetues, ashtu edhe duke miratuar ligje të reja kushtetuese tëquajtura “të tranzicionit”. Federata çekosllovake ndërmjet viteve 1989 dhe 1992 ndërmori pjesën më të madhe të reformave të restaurimit të rendit të ri juridik, por ka autorë që mendojnë se kjo ishte arsyeja për të cilën u pengua procesi për miratimin e kushtetutës së re, përveç pasojave që rridhnin prej faktorëve të shumtë historik, politik, social edhe juridik, që megjithatë nuk përbën shënjë të dështimit tëkonstitucionalizmit në kuptimin demokratik të tij. Gjatë negociatave të vazhdueshme


45

me rëndësi paraqitet marrëveshja politike e arritur në Qershor 1991 mes PartisëDemokratike të Qytetarëve çekë dhe Lëvizjes Demokratike sllovake, në të cilën kjo e fundit deklaronte se preferonte me tepër dy shtete krejtesisht të pavarura sesa federatën, e cila prej të parës (Partisë Demokratike të Qytetarëve ceke) konsiderohej si forma me e përshtatshme e shtetit të përbashkët. Më 25 Nëntor 1992 Asambleja Federale miratoi një akt kushtetues për shuarjen e Republikes Cekosllovake, duke parashikuar që më 31 dhjetor shtetet vazhduese do te jenë Republika Ceke dhe ajo Sllovake. Në Çeki kushtetuta e re u miratua më 16 Dhjetor 1992, ndërsa në Sllovaki kushtetuta e re ishte miratuar që më 1 Shtator 1992 ndërkohë që kushtetuta federaleishte akoma në fuqi.

Përsa i përket Shqipërisë, ngjarjet e fundvitit 1990 ngjallën shpresat për krijimin e shtetit demokratik, shtetit të së drejtës, respektimit të të drejtave e lirive të njeriut, decentralizimin e pushtetit dhe ekonomisë, integrimin evropian. Ndryshimet në vend i bënin të ngutshme dhe të domosdoshme ndryshimet kushtetuese. Ndryshimet qëndodhën ishin aq radikale sa që ishte e pamundur të përshtatej Kushtetuta e vjetër e vitit 1976. Kushtetuta e vitit 1976 ishte krejt e papërshtatshme për t’u plotësuar dhe amenduar dhe nuk mund të shërbente më në asnjë pjesë të saj. Ndryshimi i njëkushtetute nga komuniste në liberal-demokrate kërkonte diçka më drastike sesa thjesht një modifikim, rishikim a amendim, sido që ta quajmë, kërkonte njërevolucion kushtetues dhe “themele të reja”.

Kushtetuta e vitit 1976 binte në kundërshtim të hapur me realitetin dhe bëhej pengesë për zhvillimin ekonomiko-shoqëror, mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të shqiptarëve dhe zhvillimin e demokracisë pluraliste. Ajo e thellonte karakterin komunist të rendit kushtetues shqiptar dhe karakterin klasor të shtetit si diktaturë e proletariatit, pasi në nenin 2 shpallte se “RPSSH është shtet i diktaturës së proletariatit”, afirmonte rolin e PPSH-së si forca e vetme politike e vendit dhe forconte edhe më shumë diktatin e saj. Kushtetuta sanksiononte marksizëm –leninizmin si ideologji sunduese në RPSSH (nenet 3 dhe 15) dhe përcaktonte, si një nga parimet bazë të rendit kushtetues shqiptar, luftën e klasave (neni 4) dhe të ndërtimit të shoqërisë socialiste me forcat e veta (neni 14), ndalohej prona private (neni 16), deklarohej ndalimi i marrjes së ndihmave dhe kredive nga jashtë (neni 28), ndalohej liria e fesë, etj. Kushtetuta e 1976-ës, nuk njihte parimin e ndarjes së pushteteve, por atë të unitetit të pushtetit. Në nenin 66 parashikohej se “Kuvendi Popullor është organi më i lartë i pushtetit shtetëror, mbajtësi i sovranitetit të popullit dhe të shtetit dhe i vetmi organ ligjvënës”. Duhet theksuar se roli i organit me të larte perfaqesues ishte krejt formal, sepse ky organ ishte thjesht një mbulesë prapa së cilës qendronte partia shtet, e plotfuqishme dhe që nuk i nënshtrohej asnjë kontrolli. Duke u bazuar në parimin formal të epërsisë së Kuvendit Popullor, ky i fundit zgjidhte, emëronte dhe shkarkonte Presidiumin e Kuvendit Popullor, Këshillin e Ministrave, Gjykatën e Lartë, Prokurorin e Përgjithshem dhe zëvendesit e tij; të gjitha keto organe përgjigjeshin përpara Kuvendit Popullor dhe i jepnin llogari atij. Duhet të vihet në dukje gjithashtu se, Kushtetuta e vitit 1976 hoqi parimin e papërgjegjshmërisë së deputetit për mendimet e shfaqura dhe për votën e dhënë në Kuvendin Popullor, i cili, të paktën formalisht, ekzistonte në Kushtetuten e vitit 1946.118

118Valentina Duka, “Shtojcë – Kushtetuta e 1976,” Historia e Shqipërisë 1912-2000 (Tiranë: Kristalina-KH, 2007), 517-532


46

Në 13 tetor 1990 Kuvendi popullor shqyrtoi propozimin e Ramiz Alisë për ndryshime dhe plotësime në Kushtetutë. Në fjalën e tij Alia theksoi nevojën e “zgjedhjeve të reja juridike në legjislacionin tonë e në rradhë të parë në kushtetutënekzistuese” në përputhje me “stadin aktual të zhvillimit tonë socialist”. 119 Kjo deklaratë nënkuptonte ndryshime, përmirësime ose amendamente në kushtetutënekzistuese, atë të vitit 1976. Aspektet kryesore të kushtetutës që kishin nevojë tëndryshonin ose përmirësoheshin, sipas Ramiz Alisë, ishin: (i) ndarja e veprimtarisështetërore nga ajo partiake; (ii) sigurimi i epërsisë së organeve përfaqësuese mbi ato ekzekutive; (iii) forcimi i rolit të kuvendit popullor në veprimtarinë ligjvënënëse; (iv)sigurimi i pavarësisë së ndërmarrjeve ekonomike shtetërore; (v) lejimi i krijimit tëshoqërive dhe institucioneve ekonomike e financiare të huaja; (vi) rishikimi i normave kushtetuese që kanë lidhje me drejtësinë; (vii) rishqyrtimi i kapitullit mbi të drejtat dhe liritë e shtetasve; (viii) rishikimi i neneve që trajtojnë çështjen e qëndrimit ndaj fesë dhe institucioneve fetare; (ix) rregullime dhe plotësime në lidhje me të drejtat epakicave kombëtare dhe veçanërisht në lidhje me komunikimin e tyre me kombet tëcilave u përkasin. Nga ana tjetër ai vinte theksin në ato çka duheshin ruajtur tëpandryshuara në kushtetutën e vitit 1976, dhe një nga këto ishte “roli i veçantë iPPSH – së në luftën çlirimtare dhe në ndërtimin e jetës së re”120

Po atë ditë, Kuvendi mori vendimin për krijimin e një Komisioni të Posaçëm tëkryesuar nga vetë Ramiz Alia. Komisioni kishte përbërje heterogjene. Në të bënin pjesë 30 anëtarë, përfaqësues të fushave të ndryshme. Ajo që binte në sy ishte numri ivogël i juristëve apo përfaqësuesve nga fusha e drejtësisë.* Komisioni do të hartonte Projektligjin “Për disa plotësime në Kushtetutën e RPSSH”. Pas kësaj, ndryshimet kushtetuese do t’i nënshtroheshin një diskutimi të gjerë me masat punonjëse e do t’iparaqiteshin për miratim Kuvendit Popullor.

Për shkak të shpejtësisë me të cilën po ndodhnin ngjarjet, në Shqipëri në fund tëvitit 1990 (lëvizja studentore, shpallja e pluralizmit, krijimi i Partisë Demokratike etj)çështja e kushtetutës u kalua në plan të dytë, megjithatë Komisioni i Posaçëm vazhdoi

119 “Ndryshimet në Kushtetutë – mbështetje juridike për ndryshime të reja demokratike – fjala e shokut Ramiz Alia,” Zëri i Popullit 272, 14 nëntor 1990, 1120 Po aty* Përbërja e Komisionit: Ramiz Alia – kryetar, Kleanthi Koçi – sekretar, Anëtarë: 1. Ali Kaza – kryetari Komitetit Ekzekutiv të rrethit Dibër, 2. Aranit Çela – deputet, 3. Belul Lufo – deputet , 4. Dritëro Agolli – Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, 5. Egon Gjadri – Drejtor i Institutitit të Studimeve Hidro – energjitike, 6. Ela Tase – mësuese, Mjeshtre e Merituar e Sportit, 7. Enver Halili – Ministër i Drejtësisë, 8. Foto Çami – kryetar i Komisionit të Përhershëm të Punëve të Jashtme të Kuvendit Popullor, 9. Gjergji Sauli – kandidat i shkencave juridike, 10. Hashim Zyberi –Hero i Punës Socialiste, brigadier në ndërtim, 11. Hysen Laçej – profesor, drejtor i Institutit të Misrit dhe Orizit, 12. Ismail LLeshi – dekan i Fakultetit të Shkencave Politike dhe Juridike, 13. Lavdie Ruçi –zv. president e B. G. Sh – së, 14. Lisen Bashkurti – Sekretar i Parë i Komitetit Qendror të BRPSH – së, 15. Luan Omari – sekretar shkencor i Akademisë së Shkencave, 16. Muhamed Kapllani – zv. minister i Punëve të Jashtme, 17. Namik Dokle – Sekretar i Këshillit të Përgjithshëm të BPSH – së, 18. Nexhmije Hoxha – Kryetare e Këshillit të Përgjithshëm të FDSH – së, 19. Niko Ceta – veteran, 20. Niko Gjyz Ministrinë e ari – minister, Sekretar i Përgjithshem i Këshillit të Ministrave, 21. Niko Karalidha –shkrimtar, mësues, 22. Qemal Disha – economist, Sekretar i Përgjithshëm në Ministrinë e Financave, 23. Ramadan Kamberi – Zv. Shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Popullore, 24. Sabit Broka –Dekan i Fakultetit të Shkencave të Mjekësisë, doctor i shkencave, 25. Skënder Gjinushi – Ministër i Arsimit, profesor, doctor, 26. Shaban Demiaj – profesor, anëtar i Akademisë së shkencave, 27. Terezina Marubi – Heroinë e Punës Socialiste, anëtare e Presidiumit të Kuvendit Popullor, 28. Tish Daija – kompozitor, artist i Popullit, 29. Vasil Anagnosti – drejtor i Ndërmarrjes Bujqësore, Lukove, Hero i Punës Socialiste.


46

Në 13 tetor 1990 Kuvendi popullor shqyrtoi propozimin e Ramiz Alisë për ndryshime dhe plotësime në Kushtetutë. Në fjalën e tij Alia theksoi nevojën e “zgjedhjeve të reja juridike në legjislacionin tonë e në rradhë të parë në kushtetutënekzistuese” në përputhje me “stadin aktual të zhvillimit tonë socialist”. 119 Kjo deklaratë nënkuptonte ndryshime, përmirësime ose amendamente në kushtetutënekzistuese, atë të vitit 1976. Aspektet kryesore të kushtetutës që kishin nevojë tëndryshonin ose përmirësoheshin, sipas Ramiz Alisë, ishin: (i) ndarja e veprimtarisështetërore nga ajo partiake; (ii) sigurimi i epërsisë së organeve përfaqësuese mbi ato ekzekutive; (iii) forcimi i rolit të kuvendit popullor në veprimtarinë ligjvënënëse; (iv)sigurimi i pavarësisë së ndërmarrjeve ekonomike shtetërore; (v) lejimi i krijimit tëshoqërive dhe institucioneve ekonomike e financiare të huaja; (vi) rishikimi i normave kushtetuese që kanë lidhje me drejtësinë; (vii) rishqyrtimi i kapitullit mbi të drejtat dhe liritë e shtetasve; (viii) rishikimi i neneve që trajtojnë çështjen e qëndrimit ndaj fesë dhe institucioneve fetare; (ix) rregullime dhe plotësime në lidhje me të drejtat epakicave kombëtare dhe veçanërisht në lidhje me komunikimin e tyre me kombet tëcilave u përkasin. Nga ana tjetër ai vinte theksin në ato çka duheshin ruajtur tëpandryshuara në kushtetutën e vitit 1976, dhe një nga këto ishte “roli i veçantë iPPSH – së në luftën çlirimtare dhe në ndërtimin e jetës së re”120

Po atë ditë, Kuvendi mori vendimin për krijimin e një Komisioni të Posaçëm tëkryesuar nga vetë Ramiz Alia. Komisioni kishte përbërje heterogjene. Në të bënin pjesë 30 anëtarë, përfaqësues të fushave të ndryshme. Ajo që binte në sy ishte numri ivogël i juristëve apo përfaqësuesve nga fusha e drejtësisë.* Komisioni do të hartonte Projektligjin “Për disa plotësime në Kushtetutën e RPSSH”. Pas kësaj, ndryshimet kushtetuese do t’i nënshtroheshin një diskutimi të gjerë me masat punonjëse e do t’iparaqiteshin për miratim Kuvendit Popullor.

Për shkak të shpejtësisë me të cilën po ndodhnin ngjarjet, në Shqipëri në fund tëvitit 1990 (lëvizja studentore, shpallja e pluralizmit, krijimi i Partisë Demokratike etj)çështja e kushtetutës u kalua në plan të dytë, megjithatë Komisioni i Posaçëm vazhdoi

119 “Ndryshimet në Kushtetutë – mbështetje juridike për ndryshime të reja demokratike – fjala e shokut Ramiz Alia,” Zëri i Popullit 272, 14 nëntor 1990, 1120 Po aty* Përbërja e Komisionit: Ramiz Alia – kryetar, Kleanthi Koçi – sekretar, Anëtarë: 1. Ali Kaza – kryetari Komitetit Ekzekutiv të rrethit Dibër, 2. Aranit Çela – deputet, 3. Belul Lufo – deputet , 4. Dritëro Agolli – Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, 5. Egon Gjadri – Drejtor i Institutitit të Studimeve Hidro – energjitike, 6. Ela Tase – mësuese, Mjeshtre e Merituar e Sportit, 7. Enver Halili – Ministër i Drejtësisë, 8. Foto Çami – kryetar i Komisionit të Përhershëm të Punëve të Jashtme të Kuvendit Popullor, 9. Gjergji Sauli – kandidat i shkencave juridike, 10. Hashim Zyberi –Hero i Punës Socialiste, brigadier në ndërtim, 11. Hysen Laçej – profesor, drejtor i Institutit të Misrit dhe Orizit, 12. Ismail LLeshi – dekan i Fakultetit të Shkencave Politike dhe Juridike, 13. Lavdie Ruçi –zv. president e B. G. Sh – së, 14. Lisen Bashkurti – Sekretar i Parë i Komitetit Qendror të BRPSH – së, 15. Luan Omari – sekretar shkencor i Akademisë së Shkencave, 16. Muhamed Kapllani – zv. minister i Punëve të Jashtme, 17. Namik Dokle – Sekretar i Këshillit të Përgjithshëm të BPSH – së, 18. Nexhmije Hoxha – Kryetare e Këshillit të Përgjithshëm të FDSH – së, 19. Niko Ceta – veteran, 20. Niko Gjyz Ministrinë e ari – minister, Sekretar i Përgjithshem i Këshillit të Ministrave, 21. Niko Karalidha –shkrimtar, mësues, 22. Qemal Disha – economist, Sekretar i Përgjithshëm në Ministrinë e Financave, 23. Ramadan Kamberi – Zv. Shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Popullore, 24. Sabit Broka –Dekan i Fakultetit të Shkencave të Mjekësisë, doctor i shkencave, 25. Skënder Gjinushi – Ministër i Arsimit, profesor, doctor, 26. Shaban Demiaj – profesor, anëtar i Akademisë së shkencave, 27. Terezina Marubi – Heroinë e Punës Socialiste, anëtare e Presidiumit të Kuvendit Popullor, 28. Tish Daija – kompozitor, artist i Popullit, 29. Vasil Anagnosti – drejtor i Ndërmarrjes Bujqësore, Lukove, Hero i Punës Socialiste.


47

punën dhe më 30 dhjetor 1990 projektkushtetuta u publikua në gazetën “Zëri iPopullit”.

Projektkushtetuta përmbante 129 nene të ndarë në tre pjesë: pjesa e parë ishte e përbërë nga 2 krere: Parimet themelore, Të drejtat dhe detyrat themelore të shtetasve;pjesa e dytë ishte e përbërë nga 5 krerë: Organet e larta të pushtetit shtetëror (Kuvendi Popullor, Presidenti i RPSSH), Organet e larta të administratës shtetërore, Mbrojtja e vendit dhe Forcat e Armatosura, Organet lokale të pushtetit dhe të administratës shtetërore, Organet e drejtësisë; pjesa e tretë ishte e përbëra nga dy krerë: Stema, flamuri dhe kryeqyteti dhe Dispozitat e fundit

Projektkushtetuta shpallte pluralizëm politik; mbrojtjen e të drejtave të njeriut; barazinë para ligjit; barazinë mes burrit dhe gruas; të drejtën për të zgjedhur dhe për t’u zgjedhur, respektimin e pakicave kombëtare, lirinë e besimit; politikë të jashtme të miqësisë, bashkëpunimit, paqes dhe sigurimit kombëtar, lëvizjen e lirë të shtetasve, ndante veprimtarinë e Partisë nga shteti, sanksiononte ndarjen e pushteteve dhe parlamentin si organin më të lartë legjislativ në vend. Krijohej institucioni i Presidentit, si kryetar i shtetit dhe përfaqësues i unitetit kombëtar. Sipas projektkushtetutës, presidenti kishte kompetenca të gjera. Ai kishte të drejtën e iniciativës ligjore; të drejtën e vetos; emëronte dhe shkarkonte ministrat dhe drejtuesit e institucioneve qendrore; të drejtën e nxjerrjes së dekreteve normative; emëronte 4 anëtarë të Këshillit Kushtetues; shpërndante parlamentin; në raste të jashtëzakonshme, kur nuk ishte e mundur të mblidhej parlamenti, shpallte mobilizimin ushtarak, gjendjen e luftës, gjendjen e jashtëzakonshme si dhe mund të drejtonte mbledhjet e Këshillit të Ministrave (Neni 89). Nga ana tjetër, projektkushtetuta ruante simbolet komuniste (yllin komunist me pesë cepa në flamurin dhe stemën e shtetit) dhe në shumë raste terminologjinë e Kushtetutës së vitit 1976. Shqipëria vazhdonte të quhej Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë. Projektkushtetuta ruante kooperativat bujqësore dhe pronën shtetërore, megjithëse e njihte dhe pronën private; shteti vazhdonte të kontrollonte veprimtarinë ekonomike, kulturore dhe tregtare (Neni 19 e Neni 20). Centralizimi i pushtetit binte në sy ndjeshëm (Neni 4 e Neni 6). Në shumëraste kushtetuta ishte evasive dhe linte shteg për arbitraritet pasi në shumë nene përdorej shprehja “përcaktohen me ligj”.121

Edwin Jacques në librin e tij “Shqiptarët” shkruan: “Në kushtetutën e propozuar u ruajtën gjurmë të dukshme të rrënjëve staliniste të regjimit.” 122 Po të njëjtin vlerësim jep dhe prof. Valentina Duka: “Projektkushtetuta e dhjetorit 1990 nuk u përgjigjej kushteve të reja të pluralizmit politik. Ajo jo vetëm nuk shënonte një ndarje të prerë me komunizmin, por në shumë pika, u përgjigjej nevojave të komunistëve për të mbajtur pushtetin dhe ambicieve të Ramiz Alisë, i cili donte të qëndronte në krye të vendit duke u zgjedhur president”.123 Ndërsa Elez Biberaj shkruan: “Sido që projekti nuk shënonte një ndarje të prerë me sistemin komunist dhe ishte vazhdim i rendit të vjetër ligjor, ai ndryshonte shumë nga Kushtetuta e Enver Hoxhës, e vitit 1976”.124

Pikërisht për këto arsye ajo u bë objekt debatesh mes Partisë së Punës dhe partive të reja të krijuara në vend. Partia Demokratike në organin e saj zyrtar, gazetën“Rilindja Demokratike”, botoi analiza të shumta lidhur me projektkushtetutën e publikuar në gazetën “Zëri i Popullit”, më 30 dhjetor 1990.

121 “Projekti i kushtetutës së RPSSH,” Zëri i popullit 312, 30 Dhjetor 1990, 3 – 6122 Edwin Jacques, Shqiptarët (Tiranë: Kartë e Pendë, 1995), 732123 Valentina Duka, Historia e Shqipërisë (Tiranë: Kristalina-KH,2007), 334124 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 156


48

Partia Demokratike kërkonte krijimin e një komisioni të ri, pluralist, për hartimin e një kushtetute të re, që t’u përgjigjej kushteve të reja social – ekonomike e politike dhe jo rishikim të kushtetutës së vjetër. “Projekti ishte një punë e përshpejtuar dhe gjysmake, sipas Ruzhdi Matës, komisioni ka marrë kostumin e vjetër të kushtetutësdhe pasi i ka shkundur vende - vende pluhurin, ka bërë disa rregullime, disa shtesa ose ndonjë heqje” 125 Kushtetuta, sipas demokratëve, duhet të ishte jetëgjatë, e qëndrueshme dhe të shikonte nga e ardhmja. Ajo duhet të shprehte sovranitetin e popullit dhe të ndërtonte shtetin ligjor shqiptar. Partia Demokratike kërkonte depolitizimin e institucioneve shtetërore sidomos Ministrisë së Mbrojtjes dhe Ministrisë së Drejtësisë. Ajo kritikonte ruajtjen e simboleve dhe frymës komuniste, mënyrën sesi trajtoheshin të drejtat dhe liritë e njeriut, kontrollin e shtetit mbi ekonominë, kompetencat e gjera të presidentit që rrezikonin të rivendosnin nëShqipëri pushtetin e një njeriu të vetëm.

Në lidhje me kompetencat e presidentit kritikohej: (i) e drejta e presidentit për tëemëruar dhe shkarkuar drejtuesit e institucioneve te tjera qendrore (Neni 89, Pika 8);(ii) e drejta për të drejtuar mbledhje të qeverisë, kur e çmon të nevojshme (Neni 89, Pika 9); (iii) e drejta për të shpërndarë këshillat popullorë (Neni 89, Pika 14), “kjo duhet të jetë e drejtë ekskluzive e popullit që i ka zgjedhur”; (iv) e drejta për tëshpallur gjendjen e jashëzakonshme, mobilizimin e përgjithshëm dhe gjendjen e luftes, kur Kuvendi Popullor e ka të pamundur të mblidhet (Neni 89, Pika 22), “kjo duhet të jetë kompetencë e Këshillit të Mbrojtjes”; (v) e drejta e presidentit për tënxjerrë dekrete me karakter normativ (Neni 89, Pika 23), “duke ushtruar kështu si person pushtetin legjislativ”; (vi) presidenti nuk përgjigjet për aktet e kryera gjatëushtrimit të funksionit të tij, me përjashtim të rastit të tradhëtisë ndaj atdheut (Neni 91), kjo e bën presidentin “figurë me kompetenca të pakufizuara të pakontrollueshme, që nuk jep llogari para askujt”.126

Në lidhje me rendin ekonomik kritikohej sanksionimi i “sistemit socialist tëekonomisë” (neni 12), që kërkonte të ruante rolin sundues të shtetit në ekonomi dhe pronën shtetërore si pjesën më të madhe të pasurisë kombëtare. Sipas analizës së bërënë 20 shkurt në gazetën “Rilindja Demokratike” nga Genc Ruli, (i) Neni 12, “Tëgjitha format e pronësisë mbrohen me ligj” nuk ishte i mjaftueshëm për të mbrojtur pronën private. Për ta arritur këtë, neni duhej të ishte “Të gjitha format e pronësisëjanë të barabarta dhe gëzojnë mbrojtje të njëjtë nga ligji.” (ii) Neni 14, “Prona shtetërore i përket gjithë popullit” nuk jepte asnjë përcaktim konkret përsa i përket pronës private dhe asaj kolektive. (iii) Projektkushtetuta sanksiononte pronësinëekskluzive të shtetit mbi tokën (Neni 16), në fakt duhej të sanksiononte pronën private mbi tokën. (iv) Projektkushtetuta vazhdonte të ruante rolin dominues të shtetit nëveprimtarinë ekonomike, në shpërndarjen e punës dhe konsumit. Kjo dukej qartë nëNenin 23, ”Shteti organizon, drejton dhe planifikon veprimtarinë e përgjithshme ekonomike e shoqërore, duke harmonizuar interesat kombëtare e lokale, me qëllim që të plotësohen nevojat materiale e kulturore të shoqërisë e të forcohen pavarësia dhe mbrojtja e vendit.” dhe Nenin 27, “Shteti ushtron kontroll mbi masën e punës e tëkonsumit”127

125 Ruzhdi Mata, “Mendime për projektkushtetutën,” Rilindja Demokratike 5, 19 janar 1991, 2126 Neshat Tozaj, “Mendime për projektkushtetutën”, Rilindja Demokratike 3, 12 janar 1991, 6127 Genc Ruli, “Rendi ekonomik që na ofron projekti i kushtetutës,” Rilindja Demokratike 14, 20 shkurt 1991, 5


48

Partia Demokratike kërkonte krijimin e një komisioni të ri, pluralist, për hartimin e një kushtetute të re, që t’u përgjigjej kushteve të reja social – ekonomike e politike dhe jo rishikim të kushtetutës së vjetër. “Projekti ishte një punë e përshpejtuar dhe gjysmake, sipas Ruzhdi Matës, komisioni ka marrë kostumin e vjetër të kushtetutësdhe pasi i ka shkundur vende - vende pluhurin, ka bërë disa rregullime, disa shtesa ose ndonjë heqje” 125 Kushtetuta, sipas demokratëve, duhet të ishte jetëgjatë, e qëndrueshme dhe të shikonte nga e ardhmja. Ajo duhet të shprehte sovranitetin e popullit dhe të ndërtonte shtetin ligjor shqiptar. Partia Demokratike kërkonte depolitizimin e institucioneve shtetërore sidomos Ministrisë së Mbrojtjes dhe Ministrisë së Drejtësisë. Ajo kritikonte ruajtjen e simboleve dhe frymës komuniste, mënyrën sesi trajtoheshin të drejtat dhe liritë e njeriut, kontrollin e shtetit mbi ekonominë, kompetencat e gjera të presidentit që rrezikonin të rivendosnin nëShqipëri pushtetin e një njeriu të vetëm.

Në lidhje me kompetencat e presidentit kritikohej: (i) e drejta e presidentit për tëemëruar dhe shkarkuar drejtuesit e institucioneve te tjera qendrore (Neni 89, Pika 8);(ii) e drejta për të drejtuar mbledhje të qeverisë, kur e çmon të nevojshme (Neni 89, Pika 9); (iii) e drejta për të shpërndarë këshillat popullorë (Neni 89, Pika 14), “kjo duhet të jetë e drejtë ekskluzive e popullit që i ka zgjedhur”; (iv) e drejta për tëshpallur gjendjen e jashëzakonshme, mobilizimin e përgjithshëm dhe gjendjen e luftes, kur Kuvendi Popullor e ka të pamundur të mblidhet (Neni 89, Pika 22), “kjo duhet të jetë kompetencë e Këshillit të Mbrojtjes”; (v) e drejta e presidentit për tënxjerrë dekrete me karakter normativ (Neni 89, Pika 23), “duke ushtruar kështu si person pushtetin legjislativ”; (vi) presidenti nuk përgjigjet për aktet e kryera gjatëushtrimit të funksionit të tij, me përjashtim të rastit të tradhëtisë ndaj atdheut (Neni 91), kjo e bën presidentin “figurë me kompetenca të pakufizuara të pakontrollueshme, që nuk jep llogari para askujt”.126

Në lidhje me rendin ekonomik kritikohej sanksionimi i “sistemit socialist tëekonomisë” (neni 12), që kërkonte të ruante rolin sundues të shtetit në ekonomi dhe pronën shtetërore si pjesën më të madhe të pasurisë kombëtare. Sipas analizës së bërënë 20 shkurt në gazetën “Rilindja Demokratike” nga Genc Ruli, (i) Neni 12, “Tëgjitha format e pronësisë mbrohen me ligj” nuk ishte i mjaftueshëm për të mbrojtur pronën private. Për ta arritur këtë, neni duhej të ishte “Të gjitha format e pronësisëjanë të barabarta dhe gëzojnë mbrojtje të njëjtë nga ligji.” (ii) Neni 14, “Prona shtetërore i përket gjithë popullit” nuk jepte asnjë përcaktim konkret përsa i përket pronës private dhe asaj kolektive. (iii) Projektkushtetuta sanksiononte pronësinëekskluzive të shtetit mbi tokën (Neni 16), në fakt duhej të sanksiononte pronën private mbi tokën. (iv) Projektkushtetuta vazhdonte të ruante rolin dominues të shtetit nëveprimtarinë ekonomike, në shpërndarjen e punës dhe konsumit. Kjo dukej qartë nëNenin 23, ”Shteti organizon, drejton dhe planifikon veprimtarinë e përgjithshme ekonomike e shoqërore, duke harmonizuar interesat kombëtare e lokale, me qëllim që të plotësohen nevojat materiale e kulturore të shoqërisë e të forcohen pavarësia dhe mbrojtja e vendit.” dhe Nenin 27, “Shteti ushtron kontroll mbi masën e punës e tëkonsumit”127

125 Ruzhdi Mata, “Mendime për projektkushtetutën,” Rilindja Demokratike 5, 19 janar 1991, 2126 Neshat Tozaj, “Mendime për projektkushtetutën”, Rilindja Demokratike 3, 12 janar 1991, 6127 Genc Ruli, “Rendi ekonomik që na ofron projekti i kushtetutës,” Rilindja Demokratike 14, 20 shkurt 1991, 5


49

Përsa i përket të drejtave dhe detyrave themelore të shtetasve “shpesh nuk mbahet qëndrim konsekuent ose ka kufizime”. 128 Sipas analizës që bën Rustem Gjata:shtetasve u njihej e drejta për të zgjedhur dhe ndryshuar vendbanim, por ajo kufizohejpasi vihej si kusht “të mos dëmtohen interesat shoqërorë të përcaktuar me ligj” (Neni 50). Projekti kushtetues i jepte të drejtën gjykatës të merrte masën e internimit ndaj personave dhe pa kryer vepër penale (Neni 65), gjë që kufizonte dhe binte ndesh me liritë themelore të njeriut. Projektkushtetuta duhej të përcaktonte më mirë të drejtën e fshehtësisë së korrespondencës, kjo e drejtë mund të cënohej vetëm për personat qëmerreshin në përgjegjësi penale, si dhe të drejtën e gjykimit me dyer të hapura, duhejtë hiqej e drejta për të bërë gjykime me dyer të mbyllura, pasi krijonte mundësi përabuzime129

Projekti kushtetues kishte nevojë dhe për shtesa dhe qartësime, për të mos lënështeg për abuzime dhe keqinterpretime. Këto nevoja janë analizuar nga Ruzhdi Mata. Sipas tij, për nenet që trajtojnë të drejtat dhe liritë themelore të shtetasve (Nenet 51, 53, 54, 56), duhej shtuar garancia juridike e zbatimit të tyre dhe sanksione ndaj shkelësve të tyre; kur flitej për hierarkine në legjislacionin shqiptar (Neni 7), duheshinpërcaktuar aktet ndërkombëtare që merrte parasysh legjislacioni shqiptar; kurtrajtoheshin parimet e tregtisë (Neni 25), duhej përcaktuar kush kishte të drejtë tëushtronte tregti, ndërmarrjet apo edhe individët; në nenin që fliste për punën (Neni 26), duhej të përcaktohej se çdo njeri kishte të drejtë të zgjidhte i lirë profesionin; nëlidhje me sistemin fiskal (Neni 28), duhej të përcaktohej ç’janë “shpenzimet e shoqërisë”; duhej të përcaktohej më mirë qëllimi themelor i arsimit dhe të theksohejse nuk ka asnjë kufizim në ndjekjen e shkollës dhe në përzgjedhjen e llojit të arsimit(Neni 29).130

Nga ana tjetër, gazeta “Zëri i Popullit” mbronte dhe analizonte nenet e projektkushtetutës, duke iu kundërpërgjigjur dhe kritikave të demokratëve që, sipas tyre, e shikonin projektin me “syze partiake”.131Në përgjigje të kritikave të bëra nga PD, analizat e “Zërit të Popullit” arsyetonin se: (i) mandati i presidentit nuk mund tëishte 4 vjeçar sa i Kuvendit Popullor pasi kjo mund të krijonte situate paradoksale (Injëjti kuvend të zgjidhte 2 presidente) ose zbrazëti institucionale në periudhën e zëvendësimeve të legjislaturave; (ii) e drejta e presidentit për të shpallur ligjet e Kuvendit Popullor, nuk cënonte kompetencat legjislative të kuvendit, por e bënte mëtë kontrollueshëm aktivitetin legjislativ; (iii) kompetenca e presidentit në fushën e nxjerrjes së akteve normative ishte e përkohshme dhe e kufizuar, pasi këto akte duhejtë miratoheshin nga Kuvendi Popullor në sesionin e ardhshëm; (iv) përsa i përket tëdrejtës së Presidentit për të qënë Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura dhe Kryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë, ishte në favor të këtyre institucioneve, sepse i ruante ato nga çdo ndikim apo presion i organeve shtetërore dhe partiake; (v) edrejta e presidentit për të shpërndarë Kuvendin Popullor përpara mbarimit të afatit tëlegjislaturës bëhej vetëm pas marrjes së pëlqimit të kryetarit të Kryesisë së Kuvendit dhe vetëm në rastet e paralizimit të veprimtarisë së organit legjislativ; (vi) presidenti emëronte dhe shkarkonte në raste të veçanta anëtarë të qeverisë, por këto inisiativa

128 Rustem Gjata, “Për një kushtetutë që hap gjerësisht rrugët e zhvillimit,” Rilindja Demokratike 26, 3 prill 1991, 4129 Rustem Gjata, “Për një kushtetutë që hap gjerësisht rrugët e zhvillimit,” Rilindja Demokratike 26, 3 prill 1991, 4130 Ruzhdi Mata, “Mendime për projektkushtetutën,” Rilindja Demokratike 5, 19 janar 1991, 5131 Fatmir Kumbaro, “Me syze partiake nuk mund të gjykohet ligji themelor i shtetit,” Zëri i Popullit32, 17 shkurt 1991, 2


50

kalonin detyrimisht në Kuvendin Popullor.132 Sipas Fatmir Kumbaros, “Në tërësinë e tyre kompetencat e presidentit, që shtrihen në fushën e qeverisjes, të legjislacionit, të politikës së jashtme, të mbrojtjes dhe të drejtësisë si dhe kompetencat e jashtëzakonshme, janë të ekuilibruar me prerogativat ekzekutive të Kuvendit Popullor, që është organi më i lartë i pushtetit popullor”. 133Sipas Prof. Shaban Sinanit “Kuvendi i ri Popullor do të jetë bashkim i disa subjekteve politike pluraliste. Kjo e bën të domosdoshme ekzistencën e një figure koordinuese, ndikimi i së cilës, nëkapërcimin e dilemave, mospajtimeve, gjendjeve të papërcaktuara e të tjera, të jetë ifuqishëm. Ky nuk mund të jetë tjetër veçse kryetari i shtetit.”134

Debatet kushtetuese në 2 gazetat politike vazhdonin, ndërkohë që zhvillimet politike në vend ecnin me ritme të shpejta. Në 22 shkurt, duhej të mbaheshin zgjedhjet parlamentare të rradhës, por, me kërkesën e partive të reja, data e zgjedhjeve u shty më 31 mars. Fushata elektorale u zhvillua në një gjendje tensioni dhe pasigurie nëvend. Lëvizja studentore me kërkesat e veta ekonomike e politike kishte mbledhur rreth vetes një pjesë të konsiderueshme te popullsisë së Tiranës dhe jo vetëm.Mitingjet e antimitingjet ndiqnin njëra – tjetrën. Papunësia, për shkak të mbylljes sëndërmarrjeve shtetërore, rritej çdo ditë, emigracioni po ashtu.

Fushata e PD- së dhe aleatëve të saj ishte më e ashpër se ajo e PPSH- së, siç e përshkruan Preç Zogaj në librin e tij “Fillimet”, “ne kishim qënë në sulm, ata nëmbrojtje, ne kishim patur e kishim shpatën, ata mburojën, ne kishim dalë në skenën ekohës për të rrëzuar, ata për të shpëtuar çfarë mund të shpëtohej” 135 Me mjete logjistike të pakta dhe me vështirësitë e kohës, përfaqësuesit e PD – së zhvilluan takime në të katra anët e vendit duke iu shpjeguar shqiptarëve pse ishin më të mirët.PD e përqëndroi fushatën në dy drejtime kryesore, antikomunizmi nga njëra anë dhe nga ana tjetër në premtimet e shumta dhe mrekullitë e ekonomisë së tregut përmes“çekut e bardhë”. Motoja e tyre “Do ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Evropa” përsëritej në çdo takim dhe miting. Sipas Ylli Bufit, gjatë fushatës “PD – ja u paraqit më shumënjë lëvizje antikomuniste, sesa një forcë politike me program të qartë politik dhe qeverisës së vendit.”136PD dhe forcat e tjera opozitare gjatë fushatës patën mbështetje të gjerë nga jashtë, nga institucione të rëndësishme amerikane dhe evropianoperëndimore

Partia e Punës zhvilloi një fushatë përgjithësisht të mbyllur, takime të ngushta nëzyra apo shtëpitë e anëtarëve. Duke i cilësuar kundërshtarët politikë “aventurierë”, PPSH i konsideronte të rrezikshme, për të ardhmen e vendit, ndryshimet radikale nëekonomi dhe politikë. PPSH mbajti qendrim kritik ndaj gabimeve të saj në ekonomi dhe në luftën e klasave, por vlerësoi dhe arritjet e saj. Fushata e PPSH – së ishte sipas “stilit të vjetër… mungonte “nervi” i domosdoshëm për fushata konkurruese”137

Më 31 mars 1991 u zhvilluan zgjedhjet e para pluraliste në vend. Zgjedhjet u zhvilluan me një sistem të pastër mazhoritar në 250 zona elektorale. Në votime morrën pjesë 98.2% e zgjedhësve. Në zgjedhje u rregjistruan 1074 kandidatë nga Partia Demokratike, Partia e Punës, Partia Republikane, Bashkimi i Grave, Bashkimi i

132 Shaban Sinani, “Projektkushtetuta: krahasime dhe analogji,” Zëri i Popullit 20, 24 janar 1991, 2- 3133 Fatmir Kumbaro, “Me syze partiake nuk mund të gjykohet ligji themelor i shtetit,” Zëri i Popullit32, 17 shkurt 1991, 2134 Shaban Sinani, “Projektkushtetuta: krahasime dhe analogji,” Zëri i Popullit 20, 24 janar 1991, 2- 3135 Preç Zogaj, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014), 244136 Ylli Bufi, Në fillimet e tranzicionit (Tiranë: UET Press, 2016), 17 137 Ramiz Alia, Jeta ime (Tiranë: Toena, 2010), 388


50

kalonin detyrimisht në Kuvendin Popullor.132 Sipas Fatmir Kumbaros, “Në tërësinë e tyre kompetencat e presidentit, që shtrihen në fushën e qeverisjes, të legjislacionit, të politikës së jashtme, të mbrojtjes dhe të drejtësisë si dhe kompetencat e jashtëzakonshme, janë të ekuilibruar me prerogativat ekzekutive të Kuvendit Popullor, që është organi më i lartë i pushtetit popullor”. 133Sipas Prof. Shaban Sinanit “Kuvendi i ri Popullor do të jetë bashkim i disa subjekteve politike pluraliste. Kjo e bën të domosdoshme ekzistencën e një figure koordinuese, ndikimi i së cilës, nëkapërcimin e dilemave, mospajtimeve, gjendjeve të papërcaktuara e të tjera, të jetë ifuqishëm. Ky nuk mund të jetë tjetër veçse kryetari i shtetit.”134

Debatet kushtetuese në 2 gazetat politike vazhdonin, ndërkohë që zhvillimet politike në vend ecnin me ritme të shpejta. Në 22 shkurt, duhej të mbaheshin zgjedhjet parlamentare të rradhës, por, me kërkesën e partive të reja, data e zgjedhjeve u shty më 31 mars. Fushata elektorale u zhvillua në një gjendje tensioni dhe pasigurie nëvend. Lëvizja studentore me kërkesat e veta ekonomike e politike kishte mbledhur rreth vetes një pjesë të konsiderueshme te popullsisë së Tiranës dhe jo vetëm.Mitingjet e antimitingjet ndiqnin njëra – tjetrën. Papunësia, për shkak të mbylljes sëndërmarrjeve shtetërore, rritej çdo ditë, emigracioni po ashtu.

Fushata e PD- së dhe aleatëve të saj ishte më e ashpër se ajo e PPSH- së, siç e përshkruan Preç Zogaj në librin e tij “Fillimet”, “ne kishim qënë në sulm, ata nëmbrojtje, ne kishim patur e kishim shpatën, ata mburojën, ne kishim dalë në skenën ekohës për të rrëzuar, ata për të shpëtuar çfarë mund të shpëtohej” 135 Me mjete logjistike të pakta dhe me vështirësitë e kohës, përfaqësuesit e PD – së zhvilluan takime në të katra anët e vendit duke iu shpjeguar shqiptarëve pse ishin më të mirët.PD e përqëndroi fushatën në dy drejtime kryesore, antikomunizmi nga njëra anë dhe nga ana tjetër në premtimet e shumta dhe mrekullitë e ekonomisë së tregut përmes“çekut e bardhë”. Motoja e tyre “Do ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Evropa” përsëritej në çdo takim dhe miting. Sipas Ylli Bufit, gjatë fushatës “PD – ja u paraqit më shumënjë lëvizje antikomuniste, sesa një forcë politike me program të qartë politik dhe qeverisës së vendit.”136PD dhe forcat e tjera opozitare gjatë fushatës patën mbështetje të gjerë nga jashtë, nga institucione të rëndësishme amerikane dhe evropianoperëndimore

Partia e Punës zhvilloi një fushatë përgjithësisht të mbyllur, takime të ngushta nëzyra apo shtëpitë e anëtarëve. Duke i cilësuar kundërshtarët politikë “aventurierë”, PPSH i konsideronte të rrezikshme, për të ardhmen e vendit, ndryshimet radikale nëekonomi dhe politikë. PPSH mbajti qendrim kritik ndaj gabimeve të saj në ekonomi dhe në luftën e klasave, por vlerësoi dhe arritjet e saj. Fushata e PPSH – së ishte sipas “stilit të vjetër… mungonte “nervi” i domosdoshëm për fushata konkurruese”137

Më 31 mars 1991 u zhvilluan zgjedhjet e para pluraliste në vend. Zgjedhjet u zhvilluan me një sistem të pastër mazhoritar në 250 zona elektorale. Në votime morrën pjesë 98.2% e zgjedhësve. Në zgjedhje u rregjistruan 1074 kandidatë nga Partia Demokratike, Partia e Punës, Partia Republikane, Bashkimi i Grave, Bashkimi i

132 Shaban Sinani, “Projektkushtetuta: krahasime dhe analogji,” Zëri i Popullit 20, 24 janar 1991, 2- 3133 Fatmir Kumbaro, “Me syze partiake nuk mund të gjykohet ligji themelor i shtetit,” Zëri i Popullit32, 17 shkurt 1991, 2134 Shaban Sinani, “Projektkushtetuta: krahasime dhe analogji,” Zëri i Popullit 20, 24 janar 1991, 2- 3135 Preç Zogaj, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014), 244136 Ylli Bufi, Në fillimet e tranzicionit (Tiranë: UET Press, 2016), 17 137 Ramiz Alia, Jeta ime (Tiranë: Toena, 2010), 388


51

Rinisë, Partia Agrare, Komiteti i Veteranëve dhe Organizata Omonia. 17 prej kandidatëve ishin të pavarur. 138 Rezultatet përfundimatare të zgjedhjeve shpallënfituese Partinë e Punës me 56.17% të votave. Partia Demokratike fitoi 38.71% tëvotave, Partia Republikane 1.77%, Organizata Omonia 0.73 %, Partia Agrare 0.07% dhe Komiteti i Veteranëve 0.28%. Përkthyer në mandate Partia e Punës do të kishte nëparlamentin e ri 169 deputetë, Partia Demokratike 75 deputetë, Omonia 5 deputetëdhe Komiteti i Veteranëve 1 deputet.139 Partia Demokratike arriti rezultate të larta dhe mori numër më të madh deputetësh në krahasim me Partinë e Punës në rrethet: Durrës(13 deputetë nga 19 gjithsej), Shkodër (16 nga 19 gjithsej), Tiranë (19 nga 29). NëKrujë dhe Vlorë numri i deputetëve të dy partive të mëdha ishte i barabartë. Pra Partia Demokratike fitoi mbështetjen e votuesve në qytetet e mëdha të vendit, ndërsa nëqytetet e vogla (Kolonjë, Kukës, Librazhd, Mat, Mirditë, Përmet, Pogradec, Pukë,Tepelenë, Tropojë) ajo nuk arriti të siguronte asnjë deputet. 140 226 deputetë tëparlamentit të ri zgjidheshin për herë të parë, ndërkohë që nuk arritën të fitonin, nëzonat ku kandidonin, figura të njohura PPSH–së si; Ramiz Alia, Rexhep Mejdani dhe Spiro Dede.

Pavarësisht fitores së PPSH – së, rezultati i zgjedhjeve ishte fitore edhe për PD-në. Ajo kishte fituar në qytetet e mëdha pavarësisht se kishte vetëm 4 muaj që ishte krijuar dhe fushata zgjedhore ishte eksperiencë e parë për të gjithë. Veç kësaj, sistemi zgjedhor mazhoritar, i zbatuar në këto zgjedhje, favorizonte partinë në pushtet. Arben Imami në fjalën e tij në Kuvendin e I- rë të PD – së, më 27 shtator 1991, evidenton si faktorë të tjerë të humbjes së PD - së në zgjedhje “mospërcaktimin e një vije të qartëpolitike para zgjedhjeve, deklaratat e pamatura me impakt negativ nga anëtarë tëKomisionit Drejtues, shmangia e partisë në fazën përmbyllëse të fushatës nga strategjia e fillimit për të ruajtur karakterin sulmues dhe të përmbajtur, duke e tepruar me mospërmbajtje”141

Ndërkohë që në vend gjendja politike ishte e tensionuar, gjendja ekonomike e katandisur në pikë të hallit, grevat e zakonshme, emigracioni në rritje, gjendja psikologjike e popullsisë plot pasiguri dhe ankth, më 15 prill mbahet seanca e parë ekuvendit të dalë nga zgjedhjet e 31 marsit 1991. Kuvendi zgjodhi Kryesinë e vet, me kryetar Kastriot Islamin, president u zgjodh Ramiz Alia dhe kryeministër u emërua Fatos Nano.

Ende pa u thirrur parlamenti i ri, komisioni vazhdonte punën për çështjen e kushtetutës. Duke marrë parasysh vërejtjet dhe sugjerimet e bëra nga shtresa të ndryshme të popullsisë, institucione, organizata e shoqata të ndryshme, projekti ikushtetutës u ripunua. Më 10 prill 1991, gazeta “Zëri i Popullit” publikoi variantin e projektkushtetutës me ndryshimet, përmirësimet dhe shtesat e bëra.

Varianti i ri kishte të njëjtën strukturë, por në pjesën e pestë ishte shtuar kreu Këshilli Kushtetues, një organ i ri kushtetues, i krijuar për të shqyrtuar pajtueshmërinëe ligjeve me Kushtetutën. Përveç kreut për Këshillin Kushtetues, në variantin e ndryshuar të Projektkushtetutës ishin shtuar dhe disa nene, që i jepnin asaj frymë më demokratike. Ky variant sanksiononte “Republikën e Shqipërisë shtet demokratik dhe juridik që bazohet në drejtësinë shoqërore, në mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të

138 Afrim Krasniqi, Zgjedhjet në Shqipëri 1991 – 2008 (Tiranë: Konica, 2009)139 “Raporti i Komisionit të mandateve dhe imunitetit,” Zëri i Popullit 92, 18 prill 1991, 1140 “Njoftim për rezultatin e zgjedhjeve të 31 marsit 1991 për deputetët e kuvendit popullor,” Zëri i Popullit 79, 3 prill 1991, 2141 Preç Zogaj, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014), 310


52

njeriut dhe në pluralizmin politik” (Neni 2); “Republika e Shqipërisë kujdeset për njohjen dhe respektimin e të drejtave kombëtare e demokratike të popullsisë shqiptare që jeton jashtë kufijve shtetërorë të Republikës” (Neni 10). Projekti i ri emërtimin Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë e kishte zëvendësuar me Republika e Shqipërisë, disa terma që lidheshin me të kaluarën komuniste ishin zëvendësuar me tërinj psh; gjykata popullore ishte zëvendësuar me thjesht gjykata, prona shoqërore ishte zëvendësuar me prona, organizata punëtore me sindikata etj. Ndalohej veprimtaria e partive politike në repartet dhe institucionet ushtarake, përfaqësitë diplomatike jashtë vendit, në prokurori, hetuesi dhe gjykata (Neni 46, Pika 2). Një pjesë e neneve ishin riformuluar, e disa nene ose pika nenesh që sanksiononin ekonominë socialiste, centralizimin e pushtetit apo kontrollin e shtetit në ekonomi ishin hequr. Presidentit tëRepublikës i ishin hequr 2 kompetenca; e drejta për të shpërndarë këshillat popullorë dhe e drejta për të shfuqizuar aktet e kundërligjshme ose të parregullta të Këshillit të Ministrave, të ministrive, të këshillave popullorë dhe të komiteteve ekzekutive të tyre.142

Në lidhje me këtë projekt të kushtetutës, profesor Ismet Elezi shkruante në gazetën “Zëri i Popullit”: projekti kushtetues vërtet përmbante disa ndryshime të rëndësishme parimore që preknin parimet themelore, zgjeronin të drejtat dhe detyrimet themelore të shtetasve dhe bënin rregullime të reja në organizimin shtetëror, por megjithatë ato mbeteshin në kuadrin e ndryshimeve dhe nuk përbënin një kushtetutë tërësore të re. Si e tillë ajo nuk pasqyronte të gjitha zhvillimet politike dhe ekonomiko-shoqërore të vendit. Mjafton të marrim si shembull organizimin shtetëror. Projekti rregullonte majën e piramidës me krijimin e postit të Presidentit të Republikës, kurse tërë piramida shtetërore, nga Kuvendi Popullor deri tek këshilli popullor i fshatit, qëndronte e pandryshuar. Ky mendim mund të argumentohej dhe nga pikëpamja sasiore, sepse më shumë se 60 nene, në 124 që kishte projekti, mbeteshin siç ishin në Kushtetutën e vitit 1976. Një pjesë tjetër kishte pësuar riformulime me ndonjë plotësim a ndryshim, kurse krejt të rinj ishin 45 nene.143

Me t’u mbledhur kuvendi i ri, Partia e Punës nxitoi të miratonte Kushtetutën “me shpresën që të ruante sa më shumë të ishte e mundur nga rendi i vjetër.”144Më 18 prill rendi i ditës i Kuvendit Popullor ishte përcaktuar “Shqyrtimi dhe miratimi iprojektkushtetutës”. Të gjitha palët ishin dakort që kushtetuta e vitit 1976 duhej abroguar menjëherë, sepse ajo ishte në kontradiktë me zhvillimet e reja në vend dhe pengesë për ecjen në rrugën drejt demokracisë. Miratimi i kushtetutës së re ishte tepër urgjente me qëllim që të zhbllokohej veprimtaria e shtetit, të kapërcehej gjendja eparregullt kushtetuese, t’i hapej rruga veprimtarisë shtetërore brenda dhe jashtë vendit.

Kryetari i Kuvendit propozoi miratimin në parim të projektkushtetutës dhe mëpas shqyrtimin e saj nen për nen. Deputetët e Partisë Demokratike kundërshtuan me argumentin se ata nuk e njihnin projektin dhe rëndësia e miratimit të një kushtetute tëre nuk mund të justifikonte këtë nxitim. Roli i kushtetutës në të sotmen dhe tëardhmen e vendit kërkonte seriozitet dhe përkushtim për të hartuar dhe miratuar njëkushtetutë të qëndrueshme dhe me baza të forta demokratike. Në fjalën e tij në këtëseancë deputeti i Partisë Demokratike Abdi Baleta u shpreh: Është koha që të

142 “Projekti i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë,” Zëri i Popullit 85, 10 prill 1991, 1 - 3143 Ismet Elezi, “Sugjerime per projektin e kushtetutes ne fazen e shqyrtimit,” Zëri i Popullit, 21 prill 1991, 3 144 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 157


52

njeriut dhe në pluralizmin politik” (Neni 2); “Republika e Shqipërisë kujdeset për njohjen dhe respektimin e të drejtave kombëtare e demokratike të popullsisë shqiptare që jeton jashtë kufijve shtetërorë të Republikës” (Neni 10). Projekti i ri emërtimin Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë e kishte zëvendësuar me Republika e Shqipërisë, disa terma që lidheshin me të kaluarën komuniste ishin zëvendësuar me tërinj psh; gjykata popullore ishte zëvendësuar me thjesht gjykata, prona shoqërore ishte zëvendësuar me prona, organizata punëtore me sindikata etj. Ndalohej veprimtaria e partive politike në repartet dhe institucionet ushtarake, përfaqësitë diplomatike jashtë vendit, në prokurori, hetuesi dhe gjykata (Neni 46, Pika 2). Një pjesë e neneve ishin riformuluar, e disa nene ose pika nenesh që sanksiononin ekonominë socialiste, centralizimin e pushtetit apo kontrollin e shtetit në ekonomi ishin hequr. Presidentit tëRepublikës i ishin hequr 2 kompetenca; e drejta për të shpërndarë këshillat popullorë dhe e drejta për të shfuqizuar aktet e kundërligjshme ose të parregullta të Këshillit të Ministrave, të ministrive, të këshillave popullorë dhe të komiteteve ekzekutive të tyre.142

Në lidhje me këtë projekt të kushtetutës, profesor Ismet Elezi shkruante në gazetën “Zëri i Popullit”: projekti kushtetues vërtet përmbante disa ndryshime të rëndësishme parimore që preknin parimet themelore, zgjeronin të drejtat dhe detyrimet themelore të shtetasve dhe bënin rregullime të reja në organizimin shtetëror, por megjithatë ato mbeteshin në kuadrin e ndryshimeve dhe nuk përbënin një kushtetutë tërësore të re. Si e tillë ajo nuk pasqyronte të gjitha zhvillimet politike dhe ekonomiko-shoqërore të vendit. Mjafton të marrim si shembull organizimin shtetëror. Projekti rregullonte majën e piramidës me krijimin e postit të Presidentit të Republikës, kurse tërë piramida shtetërore, nga Kuvendi Popullor deri tek këshilli popullor i fshatit, qëndronte e pandryshuar. Ky mendim mund të argumentohej dhe nga pikëpamja sasiore, sepse më shumë se 60 nene, në 124 që kishte projekti, mbeteshin siç ishin në Kushtetutën e vitit 1976. Një pjesë tjetër kishte pësuar riformulime me ndonjë plotësim a ndryshim, kurse krejt të rinj ishin 45 nene.143

Me t’u mbledhur kuvendi i ri, Partia e Punës nxitoi të miratonte Kushtetutën “me shpresën që të ruante sa më shumë të ishte e mundur nga rendi i vjetër.”144Më 18 prill rendi i ditës i Kuvendit Popullor ishte përcaktuar “Shqyrtimi dhe miratimi iprojektkushtetutës”. Të gjitha palët ishin dakort që kushtetuta e vitit 1976 duhej abroguar menjëherë, sepse ajo ishte në kontradiktë me zhvillimet e reja në vend dhe pengesë për ecjen në rrugën drejt demokracisë. Miratimi i kushtetutës së re ishte tepër urgjente me qëllim që të zhbllokohej veprimtaria e shtetit, të kapërcehej gjendja eparregullt kushtetuese, t’i hapej rruga veprimtarisë shtetërore brenda dhe jashtë vendit.

Kryetari i Kuvendit propozoi miratimin në parim të projektkushtetutës dhe mëpas shqyrtimin e saj nen për nen. Deputetët e Partisë Demokratike kundërshtuan me argumentin se ata nuk e njihnin projektin dhe rëndësia e miratimit të një kushtetute tëre nuk mund të justifikonte këtë nxitim. Roli i kushtetutës në të sotmen dhe tëardhmen e vendit kërkonte seriozitet dhe përkushtim për të hartuar dhe miratuar njëkushtetutë të qëndrueshme dhe me baza të forta demokratike. Në fjalën e tij në këtëseancë deputeti i Partisë Demokratike Abdi Baleta u shpreh: Është koha që të

142 “Projekti i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë,” Zëri i Popullit 85, 10 prill 1991, 1 - 3143 Ismet Elezi, “Sugjerime per projektin e kushtetutes ne fazen e shqyrtimit,” Zëri i Popullit, 21 prill 1991, 3 144 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 157


53

aprovojmë një dokument të një rëndësie tejet të madhe historike, dokumentin mbi të cilin do të mbështetet e gjithë ndërtesa e shtetit juridik, të cilin kërkojmë ta ngremë....Kjo kërkon kohën e vet, kërkon përpjekjet e veta, angazhimin dhe përkushtimin e vendit. Ne, të gjitha këto jemi gati t’i bëjmë, secili nga ne, por në kushte të caktuara, në kohën e caktuar, jo me nxitim.145 Të gjithë deputetët e opozitës mbështetën këtëmendim dhe kërkuan një afat kohor prej 7–10 ditësh për të njohur dhe për të shqyrtuar projektin.

Edhe pse Partia e Punës kishte numrin e nevojshëm të votave për ta miratuar projektin e Kushtetutës, deputeti i Partisë së Punës, Dritëro Agolli, në fjalën e tij u kërkoi deputetëve të miratonin kërkesën e opozitës: Në miratimin e këtij dokumenti, mendoj unë, nuk duhet të ndahemi, të përçahemi, pasi edhe populli nuk e kërkon dhe nuk e dëshiron këtë përçarje. Të tregohemi më të qytetëruar, të largohemi të dy palët nga dogmat kokëforta, se këto na kanë sjellë shumë tragjedi.Ta pranojmë propozimin e deputetëve të Partisë Demokratike për ta shtyrë një javë këtë miratim. Pse të polarizohemi gjithmonë në dy pole, veçanërisht për këtë dokument kaq të rëndësishëm që kërkon një unitet?146

Në fund të seancës, me shumicë votash, u vendos për shtyrjen me një javë tëshqyrtimit dhe miratimit të projektkushtetutës. Gjatë javës grupet parlamentare duhej të punonin me njëri tjetrin për të trajtuar problemet dhe për të bërë përmirësimet e nevojshme në projekt. Në seancën e datës 25 prill deputetët e Partisë së Punësrenditën arsyet pse ky projekt duhej miratuar duke u ndalur në avantazhet që ai ofronte. Sipas tyre projektkushtetuta: (i) ishte një dokument bashkëkohor, që do të luante rol të madh në forcimin e shtetit juridik. Ky ligj themelor nuk mbetej pas nga shumë kushtetuta të vendeve të qytetëruara të Europës; (ii) ishte zhveshur dhe pastruar nga ideologjizmat tendencioze, nga politizmat dhe didaktizmat frazeologjike që mbushnin Kushtetutën paraardhëse; (iii) realizonte synimin për kalimin nga shtetëzimi i njeriut në humanizimin e shtetit; (iv) ofronte gjithë katalogun ndërkombëtar të lirive demokratike dhe të të drejtave të njeriut të qytetëruar; (v)përshkohej nga dimensioni ndërkombëtar, sepse njihte fuqinë e normave ndërkombëtare të pranuara përgjithësisht; (vi) sintetizonte një koncept të ri tëzhvillimit të ekonomisë për të ardhmen, ishin legjitimuar parimet bazë të këtij koncepti dhe ishin përcaktuar strukturat, elementet dhe rrugët e progresit ekonomik;(vii) i hapte rrugë ligjore ekonomisë së tregut, si forma më bashkëkohore dhe më esprovuar e suksesit ekonomik; (viii) krijonte premisat reale për t’u integruar në ekonominë europiane e botërore; (ix) i jepte shtetit dhe mbarë popullit një kuadër e një bazë ligjore sa më të plotë e mundësi sa më të mëdha, jo vetëm për të ruajtur lirinë dhe pavarësinë e vendit, por edhe për të luajtur një rol aktiv në marrëdhënietndërkombëtare; (x) kërkonte e theksonte ruajtjen e identitetit, origjinalitetit dhe personalitetit të shtetit, në çdo veprim ose situatë ndërkombëtare; (xi) sanksiononteparimin e fqinjësisë së mirë; (xii) mbronte dhe përkrahte të drejtat themelore demokratike të popujve dhe proceset përparimtare në botë; (xii) krijonte një hapësirë të gjerë ligjore për një bashkëpunim me shtetet e tjera mbi bazën e barazisë, respektimit të sovranitetit, mosndërhyrjes në punët e brendshme.147

145 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1991, (Tiranë: 2009), 2146 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1991, (Tiranë: 2009), 7147 Po aty, 12


54

Deputetët e Partisë Demokratike evidentuan mangësitë, defektet dhe lidhjet e kësaj projektkushtetute me kushtetutën e vitit 1976. Sipas tyre, (i) megjithë përparimin e bërë, në nenet e projektit ende ndihej direkt apo indirekt roli dominues injë shteti të kudondodhur në sferat e ndryshme të jetës shoqërore. Kjo shtrirje e gjerë e rolit dhe funksioneve të shtetit kufizonte sferën e veprimit të individit dhe të shoqërisë; (ii) struktura e organizimit të organeve shtetërore bazohej në një centralizëm të tepruar, duke mos i lënë hapësirë autonomisë lokale dhe decentralizmit administrativ; (iii) ndonëse shpallej si një nga themelet kryesore të shtetit shqiptar, pluralizmi politik nuk konkretizohej shprehimisht në strukturat politike të Shtetit; (iv)rendi ekonomik i sanksionuar në projekt përmbante jo pak kategori e nocione socialiste, të cilat eksperienca shqiptare dhe ajo botërore i vërtetoi pa perspektivë jete;(v) në projekt kishte disa shenja nostalgjie për Kushtetutën e vitit 1976, si, për shembull, kujtoheshin internimet (nenin 56), tradhtia ndaj atdheut cilësohej si krimi më i rëndë (neni 61), ndërkohë që mund të ndërtohej nga inversi: besnikëria ndajatdheut është detyrë për të gjithë; (vi) kapitulli i të drejtave të njeriut prononcohej për një sërë të drejtash, por shpesh linte mangësi në kuptimin e realizimit të tyre.148

Grupi parlamentar i Partisë Demokratike deklaroi se nuk mund ta votonin projektin e kushtetutës sepse “neve na duhet një kushtetutë më e mirë, shumë më e mirë se kaq, një kushtetutë ku ndarja e pushteteve të jetë e qartë, baza ligjore e ekonomisë së tregut po ashtu, të drejtat e liritë e njeriut të plota e të garantuara”149dhe “si pikë referimi për Kushtetutën e re të mos kemi të vjetrën, por të kemi të ardhmen e Shqipërisë”.150Në emër të grupit parlamentar demokrat, Genc Ruli propozoi: hartimin dhe miratimin e një ligji bazë të përgjithshëm, i cili brenda një numri të kufizuar nenesh, vetëm disa dhjetëra, të përmbante parimet më esenciale të organizimit të shtetit demokratik, të rendit politik, ekonomik e social. Ky ligj të siguronte një kuadër tepër të përgjithshëm kushtetues për rregullimin juridik të shtetit, pa qenë në vetvete as një kushtetutë provizore dhe as një kushtetutë e re. Sigurisht që ai të shpallte së pari, shfuqizimin e Kushtetutës së vitit 1976 dhe imediatisht të shërbente si bazë për zgjedhjen e kryetarit të shtetit, të qeverisë dhe tëorganeve të tjera të nevojshme.151

Pas konsultimit të kryetarëve të tre grupeve parlamentare, kryetari i grupit parlamentar të Partisë së Punës, Ismail Lleshi, deklaroi arritjen e konsensusit dhe marrjen e një vendimi të përbashkët: “mund të hartohet një dokument, i cili të përfaqësojë dispozitat e përgjithshme kushtetuese dhe të ketë një ndërtim të vetin. Diskutuam, gjithashtu, që ky material mund të kishte: pjesën e parë - dispozita të përgjithshme, pjesën e dytë për organet e larta të pushtetit dhe posaçërisht për Kuvendin, pjesën e tretë për Presidentin, pjesën e katërt për Qeverinë dhe pjesën e fundit - dispozita të veçanta”. 152

Në bazë të marrëveshjes së arritur, në seancën e datës 26 prill u miratua në parim Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese dhe më pas, ligji u diskutua nen për nen. Diskutimi u përqëndrua kryesisht në formulime apo përcaktime të veçanta në nene. Ushoqëruan me më tepër debat mënyra e zgjedhjes së Presidentit; pati debat përmandatin e tij 5 vjeçar, zgjedhjen e presidentit nga populli apo nga parlamenti, numrin

148 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1991, (Tiranë: 2009), 23149 Po aty, 20150 Po aty, 13151 Po aty, 18152 Po aty, 50


54

Deputetët e Partisë Demokratike evidentuan mangësitë, defektet dhe lidhjet e kësaj projektkushtetute me kushtetutën e vitit 1976. Sipas tyre, (i) megjithë përparimin e bërë, në nenet e projektit ende ndihej direkt apo indirekt roli dominues injë shteti të kudondodhur në sferat e ndryshme të jetës shoqërore. Kjo shtrirje e gjerë e rolit dhe funksioneve të shtetit kufizonte sferën e veprimit të individit dhe të shoqërisë; (ii) struktura e organizimit të organeve shtetërore bazohej në një centralizëm të tepruar, duke mos i lënë hapësirë autonomisë lokale dhe decentralizmit administrativ; (iii) ndonëse shpallej si një nga themelet kryesore të shtetit shqiptar, pluralizmi politik nuk konkretizohej shprehimisht në strukturat politike të Shtetit; (iv)rendi ekonomik i sanksionuar në projekt përmbante jo pak kategori e nocione socialiste, të cilat eksperienca shqiptare dhe ajo botërore i vërtetoi pa perspektivë jete;(v) në projekt kishte disa shenja nostalgjie për Kushtetutën e vitit 1976, si, për shembull, kujtoheshin internimet (nenin 56), tradhtia ndaj atdheut cilësohej si krimi më i rëndë (neni 61), ndërkohë që mund të ndërtohej nga inversi: besnikëria ndajatdheut është detyrë për të gjithë; (vi) kapitulli i të drejtave të njeriut prononcohej për një sërë të drejtash, por shpesh linte mangësi në kuptimin e realizimit të tyre.148

Grupi parlamentar i Partisë Demokratike deklaroi se nuk mund ta votonin projektin e kushtetutës sepse “neve na duhet një kushtetutë më e mirë, shumë më e mirë se kaq, një kushtetutë ku ndarja e pushteteve të jetë e qartë, baza ligjore e ekonomisë së tregut po ashtu, të drejtat e liritë e njeriut të plota e të garantuara”149dhe “si pikë referimi për Kushtetutën e re të mos kemi të vjetrën, por të kemi të ardhmen e Shqipërisë”.150Në emër të grupit parlamentar demokrat, Genc Ruli propozoi: hartimin dhe miratimin e një ligji bazë të përgjithshëm, i cili brenda një numri të kufizuar nenesh, vetëm disa dhjetëra, të përmbante parimet më esenciale të organizimit të shtetit demokratik, të rendit politik, ekonomik e social. Ky ligj të siguronte një kuadër tepër të përgjithshëm kushtetues për rregullimin juridik të shtetit, pa qenë në vetvete as një kushtetutë provizore dhe as një kushtetutë e re. Sigurisht që ai të shpallte së pari, shfuqizimin e Kushtetutës së vitit 1976 dhe imediatisht të shërbente si bazë për zgjedhjen e kryetarit të shtetit, të qeverisë dhe tëorganeve të tjera të nevojshme.151

Pas konsultimit të kryetarëve të tre grupeve parlamentare, kryetari i grupit parlamentar të Partisë së Punës, Ismail Lleshi, deklaroi arritjen e konsensusit dhe marrjen e një vendimi të përbashkët: “mund të hartohet një dokument, i cili të përfaqësojë dispozitat e përgjithshme kushtetuese dhe të ketë një ndërtim të vetin. Diskutuam, gjithashtu, që ky material mund të kishte: pjesën e parë - dispozita të përgjithshme, pjesën e dytë për organet e larta të pushtetit dhe posaçërisht për Kuvendin, pjesën e tretë për Presidentin, pjesën e katërt për Qeverinë dhe pjesën e fundit - dispozita të veçanta”. 152

Në bazë të marrëveshjes së arritur, në seancën e datës 26 prill u miratua në parim Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese dhe më pas, ligji u diskutua nen për nen. Diskutimi u përqëndrua kryesisht në formulime apo përcaktime të veçanta në nene. Ushoqëruan me më tepër debat mënyra e zgjedhjes së Presidentit; pati debat përmandatin e tij 5 vjeçar, zgjedhjen e presidentit nga populli apo nga parlamenti, numrin

148 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1991, (Tiranë: 2009), 23149 Po aty, 20150 Po aty, 13151 Po aty, 18152 Po aty, 50


55

e deputetëve që mund të propozonin kandidatin për president (Neni 24); kompetencat e presidentit, u kundërshtuan kompetencat ekzekutive të presidentit dhe e drejta e tij për të shpërndarë parlamentin para përfundimit të legjislaturës (Neni 25); në rastin kur vendi i presidentit mbetej bosh dhe kompetencat e tij i kalonin përkohësisht kryetarit të Kuvendit Popullor, u diskutua gjatë rreth kompetencave që mund të ushtronte kryetari i kuvendit, cilat jo dhe për sa kohë (Neni 29).

Diskutimet zgjatën deri më 29 prill 1991 kur u miratua në tërësi Ligji përDispozitat Kryesore Kushtetuese. Ai përmbante 46 nene të ndarë në 4 krere; Dispozitat e Përgjithshme, Organet e larta të pushtetit shtetëror (Kuvendi Popullor, Presidenti i Republikës), Organet e larta të administratës shtetërore dhe Dispozitat e fundit.

Sipas Dispozitave Kushtetuese, Shqipëria ishte republikë parlamentare. Parimet kryesore të saj ishin: barazia para ligjit, respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut, pluralizëm politik, ndarja dhe pavarësia e pushteteve; sanksionohej barazia e të gjitha formave të pronësisë; u zgjeruan kompetencat e parlamentit, i cili është organi më ilartë i pushtetit shtetëror, ushtronte sovranitetin në emër të popullit, përcaktontedrejtimet kryesore të politikës të brendshme dhe të jashtme të shtetit (Neni 15, Neni 16); kompetencat e presidentit u zvogëluan, ai nuk duhej të mbante funksione partiake.

Dispozitat nuk trajtonin parimet dhe strukturën organizative të pushtetit gjyqësor në Shqipëri dhe as të pushtetit lokal. Sipas Dispozitave, të drejtën për të bërëndryshimin e tyre e kishte vetëm kuvendi popullor me 2/ 3 e votave. Dispozitat e këtij ligji do të vepronin deri në miratimin e Kushtetutës së Republikës të Shqipërisë, projekti i së cilës do të hartohej nga Komisioni i Posaçëm i ngarkuar nga Kuvendi Popullor. Kushtetuta e vitit 1976 shfuqizohej.153

Ligji mbi Dispozitat Kryesore Kushtetuese ishte një shkëputje përfundimtare nga diktatura komuniste dhe u miratua me konsensus të plotë nga parlamenti. Dispozitat Kushtetuese u plotësuan me ligje të tjera për të rregulluar organizimin dhe funksionimin e pushtetit shtetëror. Gjatë vitit 1992 u miratuan amendamentet e Dispozitave Kryesore Kushtetuese që kishin të bënin me pushtetin gjyqësor, pushtetin lokal dhe kompetencat e presidentit. Edhe pse u miratuan Dispozitat Kryesore Kushtetuese, nuk u ndërpre puna për hartimin e kushtetutës. Komisioni parlamentar punoi për përgatitjen e një projektkushtetute për të cilën u konsultua dhe me Komisionin e Venecias.

153 “Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese,” Zëri i Popullit, 103, 1 maj 1991, 3 - 4


56

2.2 Skenarët e ’94-s - referendumiViti 1991 ishte periudhë e ç’organizimeve shqetësuese të shoqërisë e të shtetit.

Shteti ishte tepër i dobët, rendi publik dhe siguria e qytetarëve ishin cënuar rëndë.Indisiplinimi social vihej re kudo, te njerëzit mbizotëronte dëshpërimi dhe ankthi.

Ekonomia shqiptare ishte në kushte të rënda, papunësi e lartë, mungesë prodhimi, shkatërrim i pasurive kombëtare, financat e shtetit po kalonin periudhën e tyre më tëkeqe, borxhi shtetëror ishte në nivele shumë të larta. Vështirësitë e mëdha ekonomike, që po kalonte vendi, na i dëshmojnë vlerat e tregueve makroekonomikë, të paraqitura në tabelën e mëposhtme:

Tabela 2.1. Tregues makroekonomik në vitin 1991

Nr Treguesit Vlera 1 Të ardhurat për frymë ($ ne vit) 346 $2 Inflacioni 38.6 %3 Rritja e GDP -29.6 %4 Rritja reale e PBB -17,6 %5 Defiçiti i llogarisë korrente (në % të PBB) -61.1%6 Defiçiti fiskal (në % të PBB) -25.8%Burimi: Banka Botërore, 1991

Paraliza ekonomike, që kishte mbërthyer vendin, nxiti Bashkimin e Sindikatave të Pavarura të Shqipërisë të shpallte, më 16 maj grevë të përgjithshme. Kërkohej nga qeveria rritje e pagave dhe pensioneve, garantim i tollonave të ushqimit, miratimi iligjit për kontratat kolektive të punës, demaskimi i krimeve të diktaturës, shkrirja e organizatave të Partisë së Punës në ndërmarrje etj. Grevës së përgjithshme iu shtuan protestat në të gjithë vendin si dhe greva e urisë e minatorëve të Valiasit. Në këtësituatë PD kërkoi dorëheqjen e qeverisë Nano. Pas një marrëveshjeje politike mes partive parlamentare, për krijimin e një qeverie koalicioni me përfaqësim pothuaj tëbarabartë të pozitës dhe opozitës, më 4 qershor, qeveria Nano dha dorëheqjen.Marrëveshja përfshinte kompromise dhe lëshime të secilës palë ndaj palës tjetër:

- Partitë u angazhuan se do t’i hapnin rrugë reformës ekonomike.- Partitë kërkonin afirmim ndërkombëtar të shtetit të ri shqiptar dhe vendosjen e

kontakteve me FMN – në dhe organizma të tjerë.- Partitë aspironin që Shqipëria të pranohej në KSBE dhe të vendoste kontakte

me BE- në.154

Qeveria e Stabilitetit e drejtuar nga Ylli Bufi, kishte 12 ministra nga PP, 7 ministra nga PD, 3 ministra nga PR, 2 PSD dhe 1 PA. Personalite te shquar të PD- sëu bënë pjesë e qeverisë; Gramoz Pashko – zv. kryeministër dhe ministër i Ekonomisë,Perikli Teta – ministër i Mbrojtjes, Genc Ruli – ministër i Financave, Preç Zogaj –ministër i Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. Detyra kryesore e qeverisë ishte përgatitja ezgjedhjeve të parakohshme që duhet të mbaheshin brenda harkut kohor të një viti. Qeveria e Stabilitetit, pavarësisht përpjekjeve për të përmirësuar gjendjen në vend,nuk e pati jetën e gjatë për shkak të përplasjeve politike mes palëve. Berisha ipakënaqur me punën e qeverisë, i trembej faktit se PD mund të humbiste përkrahjen e popullit dhe të konsiderohej bashkë përgjegjëse për gjendjen e vështirë në vend. Më

154 Ramiz Alia, Jeta ime (Tiranë: Toena, 2010), 419


56

2.2 Skenarët e ’94-s - referendumiViti 1991 ishte periudhë e ç’organizimeve shqetësuese të shoqërisë e të shtetit.

Shteti ishte tepër i dobët, rendi publik dhe siguria e qytetarëve ishin cënuar rëndë.Indisiplinimi social vihej re kudo, te njerëzit mbizotëronte dëshpërimi dhe ankthi.

Ekonomia shqiptare ishte në kushte të rënda, papunësi e lartë, mungesë prodhimi, shkatërrim i pasurive kombëtare, financat e shtetit po kalonin periudhën e tyre më tëkeqe, borxhi shtetëror ishte në nivele shumë të larta. Vështirësitë e mëdha ekonomike, që po kalonte vendi, na i dëshmojnë vlerat e tregueve makroekonomikë, të paraqitura në tabelën e mëposhtme:

Tabela 2.1. Tregues makroekonomik në vitin 1991

Nr Treguesit Vlera 1 Të ardhurat për frymë ($ ne vit) 346 $2 Inflacioni 38.6 %3 Rritja e GDP -29.6 %4 Rritja reale e PBB -17,6 %5 Defiçiti i llogarisë korrente (në % të PBB) -61.1%6 Defiçiti fiskal (në % të PBB) -25.8%Burimi: Banka Botërore, 1991

Paraliza ekonomike, që kishte mbërthyer vendin, nxiti Bashkimin e Sindikatave të Pavarura të Shqipërisë të shpallte, më 16 maj grevë të përgjithshme. Kërkohej nga qeveria rritje e pagave dhe pensioneve, garantim i tollonave të ushqimit, miratimi iligjit për kontratat kolektive të punës, demaskimi i krimeve të diktaturës, shkrirja e organizatave të Partisë së Punës në ndërmarrje etj. Grevës së përgjithshme iu shtuan protestat në të gjithë vendin si dhe greva e urisë e minatorëve të Valiasit. Në këtësituatë PD kërkoi dorëheqjen e qeverisë Nano. Pas një marrëveshjeje politike mes partive parlamentare, për krijimin e një qeverie koalicioni me përfaqësim pothuaj tëbarabartë të pozitës dhe opozitës, më 4 qershor, qeveria Nano dha dorëheqjen.Marrëveshja përfshinte kompromise dhe lëshime të secilës palë ndaj palës tjetër:

- Partitë u angazhuan se do t’i hapnin rrugë reformës ekonomike.- Partitë kërkonin afirmim ndërkombëtar të shtetit të ri shqiptar dhe vendosjen e

kontakteve me FMN – në dhe organizma të tjerë.- Partitë aspironin që Shqipëria të pranohej në KSBE dhe të vendoste kontakte

me BE- në.154

Qeveria e Stabilitetit e drejtuar nga Ylli Bufi, kishte 12 ministra nga PP, 7 ministra nga PD, 3 ministra nga PR, 2 PSD dhe 1 PA. Personalite te shquar të PD- sëu bënë pjesë e qeverisë; Gramoz Pashko – zv. kryeministër dhe ministër i Ekonomisë,Perikli Teta – ministër i Mbrojtjes, Genc Ruli – ministër i Financave, Preç Zogaj –ministër i Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. Detyra kryesore e qeverisë ishte përgatitja ezgjedhjeve të parakohshme që duhet të mbaheshin brenda harkut kohor të një viti. Qeveria e Stabilitetit, pavarësisht përpjekjeve për të përmirësuar gjendjen në vend,nuk e pati jetën e gjatë për shkak të përplasjeve politike mes palëve. Berisha ipakënaqur me punën e qeverisë, i trembej faktit se PD mund të humbiste përkrahjen e popullit dhe të konsiderohej bashkë përgjegjëse për gjendjen e vështirë në vend. Më

154 Ramiz Alia, Jeta ime (Tiranë: Toena, 2010), 419


57

26 nëntor Këshilli Kombëtar i PD – së shtroi 4 kërkesa, kusht për qendrimin e saj nëqeveri:

- Arrestimi i bllokmenëve [përfshirë Nexhmije Hoxhën]- Shkarkimi i drejtorit të përgjithshëm të RTSH – së- Gjetja e fajtorëve për vrasjet e 2 prillit në Shkodër- Afrimi i datës së zgjedhjeve

Ylli Bufi, në librin e tij “Në fillimet e tranzicionit” i quan këto kërkesa një“pretekst për të justifikuar rrëzimin e qeverisë”, “një veprim i pakuptimtë dhe jo institucional” pasi asnjë nga ato kërkesa nuk ishte në kompetencë të qeverisë dhe as tëPS- së.155Më 4 dhjetor Berisha largoi ministrat demokratë nga qeveria dhe Qeveria e Stabilitetit ra. Partia Socialiste në konferencën e saj për shtyp kritikoi veprimin e Berishës dhe kohën kur ai u ndërmor: “Pikërisht në kohën kur vendi kishte më shumëse kurrë nevojë për stabilitet, për mbështetje të qeverisë dhe të masave tëprogramuara prej saj…kur ajo me përvojën që fitoi mund ta çonte më e sigurt popullin në zgjedhjet e reja të përshpejtuara dhe për afatin e të cilave ranë dakort dhe forcat politike, PD krijoi krizën e thellë qeveritare me tërheqjen e ministrave tësaj.”1562 ditë më vonë, nenkryetari i PD – së, Neritan Ceka u largua nga partia, duke akuzuar Sali Berishën se përdori mënyra dhe mjete jodemokratike për rrëzimin e qeverisë. Largimin e ministrave demokratë nga qeveria, ai e cilësonte “dorëheqje nga një përgjegjësi historike”157

Presidenti Alia emëroi kryeministër të një qeverie teknike, Vilson Ahmetin dhe dekretoi mbajtjen e zgjedhjeve më 22 mars 1992. Qeveria teknike përbëhej nga intelektualë të paangazhuar në parti dhe nga specialistë të pavarur. Detyrat kryesore tëqeverisë ishin të siguronte furnizimin e popullit me ushqime, të ruante rendin dhe sigurinë publike dhe të përgatiste zgjedhjet e reja.

Partia Demokratike hyri në zgjedhje në koalicion me Partinë Republikane dhe Partinë Socialdemokrate. Sali Berisha luajti rol protagonist në fushatë. SHBA nëpërmjet ambasadës së saj në Shqipëri, bëri fushatë të hapur pro PD – së. Fushata u përqendrua në fshatra, ku PD kishte humbur në zgjedhjet e një viti më parë. Nëprogramin e saj elektoral ajo premtonte forcimin e unitetit kombëtar, hartimin e njëkushtetute bashkëkohore dhe demokratike, reformimin rrënjësor të pushtetit gjyqësor, mbrojtjen e interesave të shtetasve, departizimin e të gjitha institucioneve shtetërore, sigurimin e rendit publik dhe qetësisë sociale. Në aspektin ekonomik premtohejkapërcimi i krizës dhe reformë e shpejtë drejt ekonomisë së tregut nëpërmjet hartimit të sistemit të domosdoshëm ligjor, liberalizimit të çmimeve dhe investimeve, privatizimit të shpejtë të ekonomisë, hapjen rrugë të investimeve të huaja, bashkëpunimin ekonomik ndërkombëtar.158Në analizën që prof. Agron Gani i bënte në 1992 programit të PD-së, e cilësonte si një program “të majtë”, që mbronte interesat e shtresave të paprivilegjuara të shoqërisë shqiptare, duke u shfaqur “në rolin e Robespierit”. Një llogaritje e mirë kjo, sipas Ganit, duke qënë e qartë se fatin e zgjedhjeve do ta përcaktonin votat e fshatarësisë dhe punëtorëve.159

155 Ylli Bufi, Në fillimet e tranzicionit (Tiranë: UET Press, 2016), 360 156 Cituar nga Ylli Bufi, po aty, 367 157 Preç Zogaj, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014), 349158 Shih të plotë, “Platforma elektorale të Partisë Demokratike,” Rilindja Demokratike 100, 22 shkurt 1992, 1159 Agron Gani, “Parrullat “e majta” të një partie të djathtë,” në Burbonët modernë (Tiranë: Instituti i Studimeve Politike-Sociale, 2000), 9 - 13


58

Partia Socialiste e paraqiti veten si një vazhdimësi e sigurtë e traditave sociale; arsimi, punësimi i plotë, kujdes shëndetësor. Ajo u përpoq të distancohej nga Partia e Punës dhe nga komunizmi. PS- ja premtoi të punonte për një demokraci të vërtetë tëmbështetur në shtetin ligjor dhe ekonominë e tregut. Fushata zgjedhore u karakterizua nga debate të forta politike, që tregoi humnerën e thellë mes dy palëve. Fushata ishte një betejë mes të resë dhe të vjetrës.

Zgjedhjet u zhvilluan më 22 mars, sipas një sistemi zgjedhor mazhoritar –proporcional. Parlamenti i ri përbëhej nga 140 deputetë, 100 prej tyre u zgjodhën mbi bazën e votimit mazhoritar dhe pjesa tjetër e deputetëve u zgjodhën nga lista nominale që ndahej midis partive politike që fituan jo më pak se 4% të votave në shkallëkombëtare (sistem propocional). Në votime u rregjistruan 500 kandidatë nga 11 parti të ndryshme dhe morën pjesë 90.35% e zgjedhësve.160Rezultati i zgjedhjeve qe njëfitore e thellë për Partinë Demokratike, e cila fitoi 62.09% të votave. Koalicioni idjathtë në total mori 69.58% të votave, kurse Partia Socialiste 25.73% të votave.161 Epërkthyer në deputetë, në parlamentin e ri Partia Demokratike kishte 92 deputetë,Partia Socialiste 38 deputetë, Partia Republikane 1 deputet, Partia Socialdemokrate 7deputetë dhe Partia Bashkimi i të Drejtave të Njeriut 2 deputetë.

Fatos Nano, kryetari i Partisë Socialiste, në Kongresin e Partisë, mbajtur nëqershor të atij viti, si faktor kryesor për këtë humbje të rëndë të partisë së tij përcaktonte politikën tolerante të socialistëve dhe dëshirën e tyre për të zgjidhur çdo problem me konsensus e cila nga ana e popullsisë u perceptua si dobësi e PartisëSocialiste dhe paaftësi e saj për të qeverisur dhe për të siguruar mbështetje ndërkombëtare.162Sipas Spartak Ngjelës, në këtë rezultat ndikoi fakti që PS bëri njëfushatë të tërhequr “ngaqe nuk kishin asnjë forcë për të vepruar më politikisht nëShqipëri, kështu mendonin t’i jepnin forcë PS – së së sapoformuar, si transformim ipartisë së vjetër”.163Këtë mendim mbështet dhe Preç Zogaj, duke e vlerësuar këtë njëveprim sa fisnik aq dhe dinak, që e ndihmoi PS – në “të kalonte gjallë në portën e përflakur të historisë së re”.164Një qendrim krejt ndryshe mban Prof. Adem Mezini, I cili si shkak kryesor të humbjes së PS-së në zgjedhje evidenton faktin që “shtresa tëtëra popullore në qytete e fshatra konfonduan vijën dhe konceptet e PSSH me PPSH…vunë shenjën e barazimit midis socializmit totalitar dhe socializmit demokratik. PSSH pagoi haraçet e politikës dhe vijës së PPSH”.165

Që në seancën e parë të parlamentit të ri, u miratuan amendamente të Dispozitave Kushtetuese, që kishin të bënin me kompetencat e presidenit. Në bazë të ndryshimeve të bëra, presidenti nuk mund të mbante postin e kryetarit të asnjë partie, por mund të ishte anëtar partie dhe të zgjidhej në organizmat drejtuese partiake, mund t’ipropozonte Kuvendit Popullor për të vendosur për referendum, në raste të veçanta kishte të drejtë të drejtonte mbledhjet e Këshillit të Ministrave dhe të propozonte rendin e ditës, kishte të drejtë të kërkonte me shkrim të dhëna nga drejtues të institucioneve të pushtetit ekzekutiv, presidenti mund të komunikonte me Kuvendin Popullor nëpërmjet mesazheve të cilat lexoheshin në seancë plenare, presidenti mund

160 Afrim Krasniqi, Zgjedhjet në Shqipëri 1991 – 2008 (Tiranë: Konica, 2009)161 “Analiza e rezultateve të zgjedhjeve të 22 marsit,” Rilindja Demokratike 417, 11 prill 1992, 2162 Fatos Nano, “Partia Socialiste – force konstruktive politike dhe faktor jetik i demokracisë në Shqipëri,” Zëri i Popullit 121, 21 qershor 1992, 1163 Spartak Ngjela, Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare (Tiranë: UET Press, 2013), 273 164 Preç Zogaj, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014), 366165 Adem Mezini, “Partia Socialiste pas zgjedhjeve në shoqërinë pluraliste”, në Refleksione për kohët moderne, botimi II (Tiranë: Panteon, 2002), 31


58

Partia Socialiste e paraqiti veten si një vazhdimësi e sigurtë e traditave sociale; arsimi, punësimi i plotë, kujdes shëndetësor. Ajo u përpoq të distancohej nga Partia e Punës dhe nga komunizmi. PS- ja premtoi të punonte për një demokraci të vërtetë tëmbështetur në shtetin ligjor dhe ekonominë e tregut. Fushata zgjedhore u karakterizua nga debate të forta politike, që tregoi humnerën e thellë mes dy palëve. Fushata ishte një betejë mes të resë dhe të vjetrës.

Zgjedhjet u zhvilluan më 22 mars, sipas një sistemi zgjedhor mazhoritar –proporcional. Parlamenti i ri përbëhej nga 140 deputetë, 100 prej tyre u zgjodhën mbi bazën e votimit mazhoritar dhe pjesa tjetër e deputetëve u zgjodhën nga lista nominale që ndahej midis partive politike që fituan jo më pak se 4% të votave në shkallëkombëtare (sistem propocional). Në votime u rregjistruan 500 kandidatë nga 11 parti të ndryshme dhe morën pjesë 90.35% e zgjedhësve.160Rezultati i zgjedhjeve qe njëfitore e thellë për Partinë Demokratike, e cila fitoi 62.09% të votave. Koalicioni idjathtë në total mori 69.58% të votave, kurse Partia Socialiste 25.73% të votave.161 Epërkthyer në deputetë, në parlamentin e ri Partia Demokratike kishte 92 deputetë,Partia Socialiste 38 deputetë, Partia Republikane 1 deputet, Partia Socialdemokrate 7deputetë dhe Partia Bashkimi i të Drejtave të Njeriut 2 deputetë.

Fatos Nano, kryetari i Partisë Socialiste, në Kongresin e Partisë, mbajtur nëqershor të atij viti, si faktor kryesor për këtë humbje të rëndë të partisë së tij përcaktonte politikën tolerante të socialistëve dhe dëshirën e tyre për të zgjidhur çdo problem me konsensus e cila nga ana e popullsisë u perceptua si dobësi e PartisëSocialiste dhe paaftësi e saj për të qeverisur dhe për të siguruar mbështetje ndërkombëtare.162Sipas Spartak Ngjelës, në këtë rezultat ndikoi fakti që PS bëri njëfushatë të tërhequr “ngaqe nuk kishin asnjë forcë për të vepruar më politikisht nëShqipëri, kështu mendonin t’i jepnin forcë PS – së së sapoformuar, si transformim ipartisë së vjetër”.163Këtë mendim mbështet dhe Preç Zogaj, duke e vlerësuar këtë njëveprim sa fisnik aq dhe dinak, që e ndihmoi PS – në “të kalonte gjallë në portën e përflakur të historisë së re”.164Një qendrim krejt ndryshe mban Prof. Adem Mezini, I cili si shkak kryesor të humbjes së PS-së në zgjedhje evidenton faktin që “shtresa tëtëra popullore në qytete e fshatra konfonduan vijën dhe konceptet e PSSH me PPSH…vunë shenjën e barazimit midis socializmit totalitar dhe socializmit demokratik. PSSH pagoi haraçet e politikës dhe vijës së PPSH”.165

Që në seancën e parë të parlamentit të ri, u miratuan amendamente të Dispozitave Kushtetuese, që kishin të bënin me kompetencat e presidenit. Në bazë të ndryshimeve të bëra, presidenti nuk mund të mbante postin e kryetarit të asnjë partie, por mund të ishte anëtar partie dhe të zgjidhej në organizmat drejtuese partiake, mund t’ipropozonte Kuvendit Popullor për të vendosur për referendum, në raste të veçanta kishte të drejtë të drejtonte mbledhjet e Këshillit të Ministrave dhe të propozonte rendin e ditës, kishte të drejtë të kërkonte me shkrim të dhëna nga drejtues të institucioneve të pushtetit ekzekutiv, presidenti mund të komunikonte me Kuvendin Popullor nëpërmjet mesazheve të cilat lexoheshin në seancë plenare, presidenti mund

160 Afrim Krasniqi, Zgjedhjet në Shqipëri 1991 – 2008 (Tiranë: Konica, 2009)161 “Analiza e rezultateve të zgjedhjeve të 22 marsit,” Rilindja Demokratike 417, 11 prill 1992, 2162 Fatos Nano, “Partia Socialiste – force konstruktive politike dhe faktor jetik i demokracisë në Shqipëri,” Zëri i Popullit 121, 21 qershor 1992, 1163 Spartak Ngjela, Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare (Tiranë: UET Press, 2013), 273 164 Preç Zogaj, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014), 366165 Adem Mezini, “Partia Socialiste pas zgjedhjeve në shoqërinë pluraliste”, në Refleksione për kohët moderne, botimi II (Tiranë: Panteon, 2002), 31


59

të krijonte pranë tij organizma këshillimorë me karakter ndihmës. Këto amendamente, që u miratuan me votat e demokratëve, republikanëve dhe socialdemokratëve, u kritikuan nga socialistët si përpjekje për të përqendruar pushtetin në duart e presidentit.

Parlamenti i ri zgjodhi kryetar të vetin Pjetër Arbnorin, president të vendit, Sali Berishën dhe kryeministër u emërua Aleksandër Meksi. Qeverisë Meksi i dilninpërpara detyra të mëdha. “Demokratëve u duhej të ngrinin institucione demokratikedhe struktura të ekonomisë së tregut, duhej rimëkëmbur ekonomia e tregut dhe të ndalej inflacioni, duhej ndërtuar shteti ligjor dhe reformuar sistemi gjyqësor, duhej luftuar korrupsioni dhe krimi.”166 Një detyrë e rëndësishme për parlamentin e ri ishte hartimi dhe miratimi i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. Parlamenti i ri vendosi ta niste nga e para punën për hartimin e projektkushtetutës. Për këtë qëllim, me vendim të parlamentit, në prill 1992, u ngrit një komision i posaçëm parlamentar, icili do të hartonte projektkushtetutën. Komisioni me 40 anëtarë, përbëhej nga deputetëtë partive parlamentare, nga juristë dhe specialistë të shquar në fusha të ndryshme. Komisioni drejtohej nga Aleksandër Meksi. Në të bënin pjesë deputetë nga të pesta partitë parlamentare, përfaqësimi i secilës parti në komision u përcaktua nëproporcion me përfaqësimin e tyre në parlament. Ndër anëtarët e tij ishin emra tënjohur të politikës së kohës si; Kudret Çela, Tritan Shehu, Rustem Gjata, Fehmi Abdiu, Theodhori Sallaku, Kristaq Traja, Bashkim Caka, Kastriot Islami, Leontiev Çuçi, Idajet Beqiri, Paskal Milo, Petrit Kalakula etj. Komisionit iu caktua si afat përdorëzimin e projektkushtetutës, muaji dhjetor 1992 dhe gjatë periudhës janar – mars 1993 projekti do të diskutohej dhe miratohej në parlament.

Gjatë muajve të parë të qeverisjes Meksi u ndërmorrën reforma përshkomunizimin e shpolitizimin e institucioneve shtetërore të cilat u shoqëruan me pushime të shumta në administratë. Në vitin 1992, në Shqipëri, filloi zbatimi iprogramit të stabilizimit, liberalizimi i çmimeve, balancimi i defiçitit buxhetor, politika shtrënguese monetare, liberalizimi i tregëtisë së jashtme, reforma strukturore për privatizimin dhe rrjetin e mbrojtjes sociale, krijimi i sistemit të taksave, krijimi ikuadrit ligjor për një ekonomi tregu. U morën masa të shpejta si heqja dorë nga subvencionimi i produkteve bujqësore dhe mallrave industriale, u vendos kufi minimal për pagat nominale, u krijua sistemi i ri doganor, u mbyllën ndërmarrjet jorentabël. Masat ekonomike sollën probleme shoqërore si rritja e papunësisë, rritje të çmimit të mallrave të konsumit të përditshëm, ulje të të ardhurave reale, rritje e kostos së jetës, rritjen e varfërisë dhe pabarazisë shoqërore.

Tabela 2.2. Krahasim i treguesve ekonomik ndërmjet viteve 1991 dhe 1992

Viti 1991 1992

Inflacioni (në %) 38.6 249.7Të ardhurat për frymë të popullsisë (në $) 346 217Papunësia (në %) 8.3 27

Burimi: Banka botërore, 1991 – 1992

Më 26 korrik 1992 u zhvilluan zgjedhjet e para pluraliste për pushtetin lokal. Rezultati i zgjedhjeve ishte një surprizë e vërtetë. Vetëm 3 muaj pas fitores së thellë në zgjedhjet parlamentare, pozitat e Partisë Demokratike tronditen. Partia Demokratike kishte fituar në rang kombëtar përqindje më të madhe votash se Partia

166 Valentina Duka, Historia e Shqipërisë (Tiranë: Kristalina-KH, 2007), 344


60

Socialiste, por kjo e fundit kishte fituar numër më të madh bashkish e komunash, numër më të madh përfaqesuesish në këshillat e rretheve, bashkive dhe komunave. Rezultatet e Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste në këto zgjedhje paraqiten në tabelën e mëposhtme.

Tabela 2.3. Rezultatet e zgjedhjeve lokale 1992

Subjekti Vota në %

Bashki Komuna K. bashkiak K. komunash K. rrethesh

PD 43.25 18 113 266 1357 363

PS 40.91 23 177 281 1774 417

Burimi: Afrim Krasniqi, Zgjedhjet në Shqipëri 1991 - 2008

Shkak për këto rezultate të Partisë Demokratike në zgjedhjet lokale ishin efektet në popullsi të reformave ekonomike. Pas zgjedhjeve lokale, PD kaloi një krizë tëbrendshme. Që në fillimet e jetës së Partisë Demokratike, brenda saj ishin krijuar 2grupime; krahu i fortë në PD, ai i presidentit Berisha dhe kritikët ndaj krahut tëBerishës, ku bënin pjesë disa prej themeluesve te PD- së si Gramoz Pashko, Arben Imami, Arben Demeti, Edmond Trako, Preç Zogaj, Shahin Kadare, Ridvan Peshkëpia,Blendi Gonxhe dhe Afrim Jupi. Pas zgjedhjeve lokale të qershorit, këta të fundit u akuzuan si shkaktarë të këtij rezultati, pasi ishin treguar neglizhentë në fushatë. Pas këtyre akuzave, ata paraqitën, më 5 gusht, në mbledhjen e Këshillit Kombëtar të PD-së, një mocion të titulluar “Për një qendrim realist ndaj rezultatit të zgjedhjeve lokale”. Mocioni rendiste disa problematika në funksionimin e PD-së dhe të qeverisëMeksi si; mospërgatitja tërësore në zgjedhje, keqpërdorimi dhe banalizimi i pushtetit, nepotizmi dhe funksionimi i shtetit juridik. 167 Hartuesit e mocionit i kërkuan forumeve të larta të PD-së të diskutohej në të gjitha nivelet e Partisë rreth problemeve të pasqyruara në këtë mocion; të thirrej kuvendi i jashtëzakonshëm i PD – së; tëristrukturohej partia mbi baza demokratike dhe të mbahej qendrim ndaj fraksionit nepotik; gazeta RD t’i hapte rrugë diversitetit të mendimit në PD; të mbrohej shteti ligjor; të luftohej për informim real dhe professional, të rishikoheshin në parlament ligjet që cënonin të drejtat themelore të qytetarit dhe që ishin antikushtetuese, etj168

Më 13 gusht 1992 u thirr Konferenca e jashtëzakonshme e PD- së, e cila ushndërrua në një “gjyq politik” ndaj “grupit armiqësor” të quajtur “mocionistët”, që uakuzuan si karrieristë, komunistë, bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit, pinjollë tëudhëheqjes, antireformatorë. Debati qe i ashpër dhe akuzat e të dy palëve të rënda. Nëfund, mocionistët u përjashtuan nga partia me motiv “nismë kritike në parti”. Me motivin “deklarim kundër partisë”, u përjashtua dhe Gramoz Pashko, edhe pse ai nuk ishte nënshkrues i mocionit. Në konferencë u sulmua dhe Azem Hajdari për deklaratat e tij të gabuara dhe të dëmshme, por ai arriti t’i shpëtojë përjashtimit. Pak ditë pas konferencës dhanë dorëheqjen Shahin Kadare dhe deputetët Teodor Keko dhe Afrim Jupi. Të përjashtuarit nga partia bashkë me Neritan Cekën krijuan Partinë Aleanca Demokratike. Kjo ishte ndër betejat e para për pushtet brenda partisë dhe e çara e parëe saj. Këto ngjarje bënë që PD të humbiste 6 deputetë në parlament.

Marrëdhëniet midis pozitës dhe opozitës ishin gjithashtu shumë të ndera. Socialistët akuzonin qeverinë dhe organizmat e tjera qeverisëse për mosmbajtje tëpremtimeve ekonomike, dhunë dhe presion ndaj opozitës, mungesë të konsensusit dhe

167 Luljeta Progni, Pardesytë e bardha (Tiranë: Gent Grafik, 2013), 45168 Po aty, 46


60

Socialiste, por kjo e fundit kishte fituar numër më të madh bashkish e komunash, numër më të madh përfaqesuesish në këshillat e rretheve, bashkive dhe komunave. Rezultatet e Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste në këto zgjedhje paraqiten në tabelën e mëposhtme.

Tabela 2.3. Rezultatet e zgjedhjeve lokale 1992

Subjekti Vota në %

Bashki Komuna K. bashkiak K. komunash K. rrethesh

PD 43.25 18 113 266 1357 363

PS 40.91 23 177 281 1774 417

Burimi: Afrim Krasniqi, Zgjedhjet në Shqipëri 1991 - 2008

Shkak për këto rezultate të Partisë Demokratike në zgjedhjet lokale ishin efektet në popullsi të reformave ekonomike. Pas zgjedhjeve lokale, PD kaloi një krizë tëbrendshme. Që në fillimet e jetës së Partisë Demokratike, brenda saj ishin krijuar 2grupime; krahu i fortë në PD, ai i presidentit Berisha dhe kritikët ndaj krahut tëBerishës, ku bënin pjesë disa prej themeluesve te PD- së si Gramoz Pashko, Arben Imami, Arben Demeti, Edmond Trako, Preç Zogaj, Shahin Kadare, Ridvan Peshkëpia,Blendi Gonxhe dhe Afrim Jupi. Pas zgjedhjeve lokale të qershorit, këta të fundit u akuzuan si shkaktarë të këtij rezultati, pasi ishin treguar neglizhentë në fushatë. Pas këtyre akuzave, ata paraqitën, më 5 gusht, në mbledhjen e Këshillit Kombëtar të PD-së, një mocion të titulluar “Për një qendrim realist ndaj rezultatit të zgjedhjeve lokale”. Mocioni rendiste disa problematika në funksionimin e PD-së dhe të qeverisëMeksi si; mospërgatitja tërësore në zgjedhje, keqpërdorimi dhe banalizimi i pushtetit, nepotizmi dhe funksionimi i shtetit juridik. 167 Hartuesit e mocionit i kërkuan forumeve të larta të PD-së të diskutohej në të gjitha nivelet e Partisë rreth problemeve të pasqyruara në këtë mocion; të thirrej kuvendi i jashtëzakonshëm i PD – së; tëristrukturohej partia mbi baza demokratike dhe të mbahej qendrim ndaj fraksionit nepotik; gazeta RD t’i hapte rrugë diversitetit të mendimit në PD; të mbrohej shteti ligjor; të luftohej për informim real dhe professional, të rishikoheshin në parlament ligjet që cënonin të drejtat themelore të qytetarit dhe që ishin antikushtetuese, etj168

Më 13 gusht 1992 u thirr Konferenca e jashtëzakonshme e PD- së, e cila ushndërrua në një “gjyq politik” ndaj “grupit armiqësor” të quajtur “mocionistët”, që uakuzuan si karrieristë, komunistë, bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit, pinjollë tëudhëheqjes, antireformatorë. Debati qe i ashpër dhe akuzat e të dy palëve të rënda. Nëfund, mocionistët u përjashtuan nga partia me motiv “nismë kritike në parti”. Me motivin “deklarim kundër partisë”, u përjashtua dhe Gramoz Pashko, edhe pse ai nuk ishte nënshkrues i mocionit. Në konferencë u sulmua dhe Azem Hajdari për deklaratat e tij të gabuara dhe të dëmshme, por ai arriti t’i shpëtojë përjashtimit. Pak ditë pas konferencës dhanë dorëheqjen Shahin Kadare dhe deputetët Teodor Keko dhe Afrim Jupi. Të përjashtuarit nga partia bashkë me Neritan Cekën krijuan Partinë Aleanca Demokratike. Kjo ishte ndër betejat e para për pushtet brenda partisë dhe e çara e parëe saj. Këto ngjarje bënë që PD të humbiste 6 deputetë në parlament.

Marrëdhëniet midis pozitës dhe opozitës ishin gjithashtu shumë të ndera. Socialistët akuzonin qeverinë dhe organizmat e tjera qeverisëse për mosmbajtje tëpremtimeve ekonomike, dhunë dhe presion ndaj opozitës, mungesë të konsensusit dhe

167 Luljeta Progni, Pardesytë e bardha (Tiranë: Gent Grafik, 2013), 45168 Po aty, 46


61

bashkëpunimit, mungesë të transparencës, censurim dhe deformim të informacionit, pushime nga puna me karakter politik, qëndrim jokonstruktiv të presidentit etj. Këto akuza nuk u mirëpritën nga qeveria dhe Partia Demokratike e cila forcoi tonet e ashpra ndaj kundërshtarëve politikë si në parlament dhe në shtypin e kohës.

Gjatë veprimtarisë së tij njëvjeçare (prill 1992 – prill 1993) parlamenti shqiptar kishte miratuar 135 ligje, përfshirë dhe ligje të rëndësishme si ligjet; për organizimin e pushtetit lokal, për organizimin e drejtësisë, për ndërmarrjet shtetërore, përprivatizimin e banesave, për ish të përndjekurit dhe ish të dënuarit politik etj,169 tëcilat u kishin hapur rrugën reformave administrative, ekonomike e juridike në vend. Viti 1993 duhej të ishte viti i miratimit të kushtetutës. Sipas vendimit të prillit 1992, në janar projektkushtetuta duhej të mbërrinte në parlament. Vonesat në këtë proces, shtynë grupin parlamentar socialist të kërkojë sqarime nga kryetari i komisionit të hartimit të kushtetutës, Aleksandër Meksi, për punën e bërë. Në seancën parlamentare të datës 16 mars, z. Meksi përshkroi ecurinë e punës se bërë dhe kërkoi shtyrje tëafatit për paraqitjen e projektkushtetutës para kuvendit, duke e vlerësuar të shkurtërafatin e caktuar. Parlamenti votoi që të shtyhej afati edhe 3 muaj, por më 16 qershor projekti i kushtetutës duhej të dorëzohej nga komisioni në parlament. Po në këtëseancë, deputeti socialist Kastriot Islami dha dorëheqjen nga komisioni i hartimit tëkushtetutës me argumentin se “…shumica [parlamentare] nuk është e sigurt përmiratimin e saj [kushtetutës], me metodën e zakonshme të “dhunës së kartonit” siç vepron me ligjet e tjera, sepse në këtë rast duhet 94 vota.… Duke patur parasysh këtëmungesë dëshire dhe mungesën e seriozitetit të punës sistematike, unë refuzova tëvazhdoj të marr pjesë në këtë komision, aktivitetiti i të cilit është krejtësisht iparalizuar”170

Në fillim të vitit 1993, me propozim të presidentit të Republikës së Shqipërisë,Sali Berisha, ishte ngritur një grup pune, i përbërë nga juristë, i cili, mbështetur nëKartën Ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, do të hartonte projektligjin “Mbi tëdrejtat dhe liritë e njeriut” për t’ju bashkangjitur Dispozitave Kryesore Kushtetuese.Projektligji u caktua në rend të ditës në kuvendin popullor në datën 22 mars dhe diskutimet për të vazhduan disa ditë. Para diskutimit në parlament të Ligjit për tëdrejtat e njeriut, presidenti Berisha kishte zhvilluar një takim me kryetarët e grupeve parlamentare, duke iu kërkuar miratimin me konsensus të plotë të ligjit. Të njëjtën gjë,miratimin e projektligjit me konsensus nga të gjitha palët, kërkoi dhe kryetari ikuvendit popullor, Pjetër Arbnori, madje shkoi dhe më tej duke propozuar përfshirjen në të, të heqjes së dënimit me vdekje. Në prezantimin e projektligjit, Pjetër Arbnori ecilësoi atë “ligj themelor në favor të të gjithëve dhe në dëm të askujt”.171 Përmbajtja e projektligjit u përshëndet dhe u vlerësua nga të gjithë deputetët e kuvendit si “unifikim juridik në rrafsh kombëtar e ndërkombëtar [që] krijon një mundësi të shtetit juridik si e kundërta e shtetit politik e policor”.172 Në diskutimin e tij në seancën parlamentare, deputeti socialist Vladimir Metani e cilësoi projektligjin të arrirë, në përputhje me aktet ndërkombëtare të të drejtave, mishërim i normave më të përparuara të të drejtave dhe lirive të njeriut, por “kuadri ligjor që mbështet zbatimin e tij është i prapambetur

169 “22 Mars 1992 – 22 prill 1993,” Rilindja Demokratike 322, 23 mars 1993, 2170 “Kastriot Islami jep dorëheqjen nga komisioni për hartimin e Kushtetutës,” Zëri i Popullit 54, 18 mars 1993, 1171 Pjetër Arbnori, “Ligji për të drejtat dhe liritë e njeriut është në favor të të gjithëve dhe në dëm të askujt,” Rilindja Demokratike 323, 24 mars 1993, 1172 Moikom Zeqo, “Ligji dhe njeriu,” Zëri i Popullit 60, 26 mars 1993, 2


62

dhe i papërshtatshëm”.173Në këtë linjë ishin diskutimet e gjithë deputetëve socialistëtë cilët kërkonin “të krijoheshin të gjitha instrumentat ligjore për garantimin, mbrojtjen dhe realizimin e të drejtave të njeriut në Shqipëri”,174 “garanci më të plota sesa kuadri i një ligji”175, “harmonizim më të mirë të të drejtave themelore të njeriut me të drejtat sociale”.176 Me këto argumenta grupi parlamentar socialist abstenoi nëvotimin e ligjit. Pavarësisht këtij qëndrimi, më 31 mars, projektligji u miratua me 95 vota pro. Miratimi i tij u vlerësua në kryeartikullin e Rilindjes Demokratike të datës 1 prill 1993, si një “fitore historike”, sipas tij “parlamenti shqiptar afirmoi vlerat demokratike të shtetit të ri shqiptar, afirmoi tolerancën dhe humanizmin e shtetit tonë”.177

Liritë dhe të drejtat themelore të njeriut të përfshira në Ligjin “Për dispozitat kryesore kushtetuese” sanksiononin lirite dhe të drejtat themelore të njeriut; të drejtëne jetës, të drejtën e informimit, të drejtën e mbrojtjes ligjore, të drejtën e apelimit tëvendimeve gjyqësore, të drejtën e rehabilitimit dhe zhdëmtimit, të drejtën e zgjedhjes, organizimit, tubimit, grevës, lëvizjes së lirë, të drejtën e pronës dhe trashëgimisë, tëdrejtën e arsimimit e punësimit; lirinë e shprehjes dhe mendimit, lirinë dhe sigurinëvetjake, lirinë e ndërgjegjes dhe fesë, lirinë sindikale; sanksiononin barazinë para ligjit, moscënimin e jetës private dhe dinjitetit të personit; ndalonin tortutën, punën e detyruar, dhunimin e pronës, diskriminimin.

Gjatë gjysmës së parë të vitit 1993 Partia Socialiste luftën e saj politike e kishte mbështetur mbi argumentat për korrupsion dhe arrogancë në qeverisje. Ajo paraqiti një mocion besimi në parlament për qeverinë dhe kërkoi dorëheqjen e saj, duke e cilësuar të paaftë. Sipas socialistëve, kërkesën e tyre e mbështesnin dhe protestat e sindikatave në gjithë vendin, grevat e shumta gjatë 1992 – 1993 si; greva e minatorëve në Bulqizë, greva e punëtorëve në Poliçan, e punëtorëve të hidrocentralit të Fierzes, e qytetarëve të Kukësit apo greva e ish të përndjekurve dhe ish të burgosurve politikë.

Më 12 qershor, kryetari i komisionit kushtetues, dorëzoi në kryesinë e kuvendit projektkushtetutën, e cila iu shpërnda deputetëve. Më 16 qershor, z. Meksi, në cilësinëe kryetarit të komisionit, prezantoi projektin para deputetëve. Në fjalën e tij ai theksoi se ky projekt ishte hartuar nga një grup pune i përbërë nga specialistë në lëmin e tëdrejtës kushtetuese dhe i ishte paraqitur për vërejtje e shqyrtim komisionit parlamentar të hartimit të kushtetues. 178 Projekti i paraqitur parlamentit, sipas prezantimit të z. Meksi, ishte hartuar me asistencën e specialistëve të huaj, kishte respektuar sugjerimet e Komisionit të Venecias, ishte mbështetur në modele tëkushtetutave të vendeve demokratike evropiane dhe të vendeve në tranzicion që kanëkaluar përvoja të ngjashme me Shqipërinë. Projekti ishte i ndarë në 6 pjesë: parimet themelore, që sanksiononin formën demokratike e shtetit shqiptar, sovranitetin

173 Vladimir Metani, “S’mjafton vetëm t’i deklarosh të drejtat, ato duhen garantuar,” Zëri i Popullit 60, 26 mars 1993, 2174 Fatos Nano, “Korrigjoni gabimet tuaja që askush mos ndihet i pashpresë në Shqipëri,” Zëri i Popullit 59, 24 mars 1993, 1175 Namik Dokle, “Për të kaluar nga “shekulli shtet” te “shekulli i njeriut”, Zëri i Popullit 59, 24 mars 1993, 1176 Servet Pëllumbi, “Të drejtat dhe liritë e njeriut shkelen jo nga mosnjohja, një vijë politike i nxit ato,” Zëri i Popullit 64, 31. 03. 1993, 2177 “Karta e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, fitore historike e Shqipërisë,” Rilindja Demokratike 330, 1 prill 1993, 1178 “Projektkushtetuta e Shqipërisë – një akt kapital konsolidimi i një demokracie kushtetuese,” Rilindja Demokratike 390, 17 qershor 1993, 1


62

dhe i papërshtatshëm”.173Në këtë linjë ishin diskutimet e gjithë deputetëve socialistëtë cilët kërkonin “të krijoheshin të gjitha instrumentat ligjore për garantimin, mbrojtjen dhe realizimin e të drejtave të njeriut në Shqipëri”,174 “garanci më të plota sesa kuadri i një ligji”175, “harmonizim më të mirë të të drejtave themelore të njeriut me të drejtat sociale”.176 Me këto argumenta grupi parlamentar socialist abstenoi nëvotimin e ligjit. Pavarësisht këtij qëndrimi, më 31 mars, projektligji u miratua me 95 vota pro. Miratimi i tij u vlerësua në kryeartikullin e Rilindjes Demokratike të datës 1 prill 1993, si një “fitore historike”, sipas tij “parlamenti shqiptar afirmoi vlerat demokratike të shtetit të ri shqiptar, afirmoi tolerancën dhe humanizmin e shtetit tonë”.177

Liritë dhe të drejtat themelore të njeriut të përfshira në Ligjin “Për dispozitat kryesore kushtetuese” sanksiononin lirite dhe të drejtat themelore të njeriut; të drejtëne jetës, të drejtën e informimit, të drejtën e mbrojtjes ligjore, të drejtën e apelimit tëvendimeve gjyqësore, të drejtën e rehabilitimit dhe zhdëmtimit, të drejtën e zgjedhjes, organizimit, tubimit, grevës, lëvizjes së lirë, të drejtën e pronës dhe trashëgimisë, tëdrejtën e arsimimit e punësimit; lirinë e shprehjes dhe mendimit, lirinë dhe sigurinëvetjake, lirinë e ndërgjegjes dhe fesë, lirinë sindikale; sanksiononin barazinë para ligjit, moscënimin e jetës private dhe dinjitetit të personit; ndalonin tortutën, punën e detyruar, dhunimin e pronës, diskriminimin.

Gjatë gjysmës së parë të vitit 1993 Partia Socialiste luftën e saj politike e kishte mbështetur mbi argumentat për korrupsion dhe arrogancë në qeverisje. Ajo paraqiti një mocion besimi në parlament për qeverinë dhe kërkoi dorëheqjen e saj, duke e cilësuar të paaftë. Sipas socialistëve, kërkesën e tyre e mbështesnin dhe protestat e sindikatave në gjithë vendin, grevat e shumta gjatë 1992 – 1993 si; greva e minatorëve në Bulqizë, greva e punëtorëve në Poliçan, e punëtorëve të hidrocentralit të Fierzes, e qytetarëve të Kukësit apo greva e ish të përndjekurve dhe ish të burgosurve politikë.

Më 12 qershor, kryetari i komisionit kushtetues, dorëzoi në kryesinë e kuvendit projektkushtetutën, e cila iu shpërnda deputetëve. Më 16 qershor, z. Meksi, në cilësinëe kryetarit të komisionit, prezantoi projektin para deputetëve. Në fjalën e tij ai theksoi se ky projekt ishte hartuar nga një grup pune i përbërë nga specialistë në lëmin e tëdrejtës kushtetuese dhe i ishte paraqitur për vërejtje e shqyrtim komisionit parlamentar të hartimit të kushtetues. 178 Projekti i paraqitur parlamentit, sipas prezantimit të z. Meksi, ishte hartuar me asistencën e specialistëve të huaj, kishte respektuar sugjerimet e Komisionit të Venecias, ishte mbështetur në modele tëkushtetutave të vendeve demokratike evropiane dhe të vendeve në tranzicion që kanëkaluar përvoja të ngjashme me Shqipërinë. Projekti ishte i ndarë në 6 pjesë: parimet themelore, që sanksiononin formën demokratike e shtetit shqiptar, sovranitetin

173 Vladimir Metani, “S’mjafton vetëm t’i deklarosh të drejtat, ato duhen garantuar,” Zëri i Popullit 60, 26 mars 1993, 2174 Fatos Nano, “Korrigjoni gabimet tuaja që askush mos ndihet i pashpresë në Shqipëri,” Zëri i Popullit 59, 24 mars 1993, 1175 Namik Dokle, “Për të kaluar nga “shekulli shtet” te “shekulli i njeriut”, Zëri i Popullit 59, 24 mars 1993, 1176 Servet Pëllumbi, “Të drejtat dhe liritë e njeriut shkelen jo nga mosnjohja, një vijë politike i nxit ato,” Zëri i Popullit 64, 31. 03. 1993, 2177 “Karta e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, fitore historike e Shqipërisë,” Rilindja Demokratike 330, 1 prill 1993, 1178 “Projektkushtetuta e Shqipërisë – një akt kapital konsolidimi i një demokracie kushtetuese,” Rilindja Demokratike 390, 17 qershor 1993, 1


63

kombëtar, ndarjen e tre pushteteve, pluralizmin politik, laicitetin e shtetit, etj; (ii) tëdrejtat dhe liritë themelore të njeriut, i cili ishte riprodhim i ligjit të datës 31 mars 1993; (iii) organet e larta shtetërore, ku trajtoheshin prerogativat, pozita juridike dhe veçoritë e tjera te Parlamentit, të Këshillit të Ministrave dhe të Presidentit. Mëshohejfort në formën qeverisëse republikë parlamentare; (iv) organet vetqeverisëse tëadministratës shtetërore lokale. Njësi bazë të qeverisjes lokale përcaktoheshin bashkia dhe komunat. Sanksionohej parimi i decentralizimit të pushtetit; (v) Organizimi idrejtësisë dhe Gjykata kushtetuese, që sanksiononin parimin e pavarësisë së pushtetit gjyqësor, përcaktonin ndërtimin e sistemit gjyqësor dhe parimet e dhënies sëdrejtësisë; (vi) Miratimi i kushtetutës, ndryshimi dhe plotësimi i saj. Kushtetuta duhej të miratohej nga një Asamble Kushtetuese dhe të drejtën për ndryshime të saj e kishteparlamenti.179

Partia Demokratike dhe deputetët e saj e cilësuan këtë projektkushtetutë si njëprojekt të standarteve evropiane dhe hartimin e saj brenda afateve të caktuara si njëtjetër premtim të mbajtur të PD – së. Grupi parlamentar socialist, ai socialdemokrat, deputetët e Aleances Demokratike dhe të PBDNJ-së mbajtën qëndrim të njëjtë. Ata e quajtën antikushtetuese dhe në kundërshtim me vendimin e kuvendit hartimin eprojektkushtetutës nga një grup specialistësh dhe jo nga komisioni i posaçëmparlamentar i ngritur nga kuvendi. Mbështetur në Nenin 44 të Dispozitave Kryesore Kushtetuese, sipas të cilit: “Dispozitat e këtij ligji veprojnë deri në miratimin e Kushtetutës së Republikës të Shqipërisë, projekti i së cilës do të hartohet nga Komisioni i Posaçëm i ngarkuar nga Kuvendi Popullor. Përbërja e komisionit dhe afati i paraqitjes së projektit të Kushtetutës caktohen me vendim të veçantë të Kuvendit Popullor”, të drejtën për të hartuar projektin e kushtetutës e kishte vetëmkomisioni i formuar nga kuvendi.

Në fjalën e tij në seancën parlamentare, deputeti socialist, Fehmi Abdiu u shprehse Komisioni, që ishte i vetmi që kishte atributin për të përgatitur projektin përkatës, nuk kishte asnjë të drejtë që atributin e tij t’ia ngarkonte një grupi pune kushdo qoftëai, ndaj shkresa e z. Meksi se projekti i kushtetutës i përgatitur nga grupi i punës ingarkuar nga komisioni, ishte me përmbajtje antiligjore. Duke qënë se grupi i punësqë kishte punuar nuk kishte asnjë atribut ligjor për këtë problem, ndërmarrja e njëveprimi të tillë ishte antikushtetues.180

Socialistët e quajtën si shkelje të parimeve kushtetuese dhe kundërshtuan edhe Nenin 131 të projektkushtetues së paraqitur, i cili përcaktonte se “Kushtetuta miratohet nga një Asamble Kushtetuese e cila përbëhet nga deputetët e parlamentit tësotëm dhe nga përfaqësues të çdo rrethi të zgjedhur sipas kritereve të përcaktuara me dekret të veçantë të presidentit të republikës”. Sipas Kastriot Islamit, mënyra përmiratimin e kushtetutës së parë të sistemit pluralist nuk mund të parashikohej nëkushtetutë, [pasi pa miratimin në total të kësaj kushtetute ky nen nuk kishte fuqi vepruese] por duhej të ishte sanksionuar me një ligj jashtë kushtetutës, i cili tëmiratohej nga kuvendi si një akt kushtetues, pra me 2 / 3 e votave.181 Në lidhje me krijimin e Asamblesë Kushtetuese për miratimin e kushtetutës, Skënder Gjinushi shprehej se presidenti nuk kishte kompetencë nxjerrjen e një dekreti për krijimin e

179 “Projektkushtetuta e Shqipërisë – një akt kapital konsolidimi i një demokracie kushtetuese,” Rilindja Demokratike 390, 17 qershor 1993, 1180 Fehmi Abdiu, “Paradokse për fatin e kushtetutës shqiptare,” Zëri i Popullit 131, 17 qershor 1993, 3181 Kastriot Islami, “Momenti historik i miratimit të kushtetutës së shtetit demokratik pluralist shqiptar kërkon domosdoshmërisht zgjidhje të re politike,” Zëri i Popullit 141, 26 qershor 1993, 2


64

Asamblesë, siç përcaktonte neni i sipërcituar.182Në deklaratën e tij, në mbyllje tëseancës parlamentare, grupi parlamentar socialist propozoi “të ndërpritet puna me projektligje të tjera dhe të fillojë një punë intensive nga të gjithë e në rradhë të parënga Komisioni i Posaçëm i Hartimit të Kushtetutës, të cilit ne do t’i japim gjithëndihmën e mundshme. Ne do të vijmë në seancë plenare vetëm kur komisioni ikushtetutës do të na paraqesë projektligjin e tij”.183

Të njëjtin qëndrim, bojkotim të punës së parlamentit deri në paraqitjen në kuvend të projektkushtetutës, shprehën dhe Skënder Gjinushi në emër të grupit parlamentar socialdemokrat, Arben Imami në emër të deputetëve të Aleancës Demokratike dhe Thoma Miço në emër të PBDNJ – së. Bojkotimi u cilësua nga Partia Demokratike si papërgjegjshmëri, qëndrim antikombëtar dhe antidemokratik, dëshirë për të futurvendin në krizë parlamentare, për të penguar miratimin e kushtetutës, përpjekje për tëmarrë pushtetin dhe për të penguar reformat e mëtejshme në vend. Pas bojkotit të parlamentit, kërkesën për ndryshime në qeveri e artikuloi dhe Skëndër Gjinushi, megjithëse ishte pjesë e koalicionit qeverisës. Këto veprime të kryesisë së Partisë Socialdemokrate u cilësuan nga demokratët “një aventurë drejt ekstremit të majtë”, “rrëshqitje e hareshme”. 184 Kjo krijoi të çarën e parë të madhe në koalicionin qeverisës.

Pas bojkotit të parlamentit, grupi parlamentar i PS – së ngriti grupe pune për t’u marrë me çështje të veçanta të projektkushtetutës, për të mund të diskutuar në mënyrësa më profesionale dhe me argumenta në diskutimin parlamentar tëprojektkushtetutës. Ndërkohë komisioni parlamentar për hartimin e kushtetutësvazhdonte takimet e tij më me seriozitet gjatë muajve të verës.

Në verën e atij viti, marrëdhëniet midis socialiatëve dhe demokratëve u tensionuan edhe më shumë për shkak të çështjes Nano. Komisioni i Kontrollit të Shtetit kishte ushtruar kontroll mbi dokumentacionin e periudhës 24 shkurt – 4 qershor 1991, kur Fatos Nano ishte kryeminister i vendit. Akti final i kontrollit e akuzonte Nanon përpërvetësimin e një shume që i kalonte 8 milion dollarë. Mbi bazën e këtij akti, Prokurori i Përgjithshëm, Alush Dragoshi, i paraqiti kuvendit kërkesën për heqjen e imunitetit të deputetit Fatos Nano, njëkohësisht kryetar i Partisë Socialiste. Me votat e shumicës parlamentare, kuvendi miratoi në 27 korrik heqjen e imunitetit të Fatos Nanos. Partia Socialiste në deklaratën e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues dhe tëgrupit të saj parlamentar e cilësuan këtë veprim si një sulm të drejtpërdrejtë politik ndaj Partisë Socialiste pas kërkesave të saj për dorëheqjen e qeverisë. Deklarata bënte thirrje për masa dhe veprime drastike si përgjigje ndaj “diktaturës së re”:

1. “thirrje për veprime mbarëpopullore në rrugë demokratike, zgjedhje të reja parlamentare dhe për pushtetin lokal

2. largimin përfundimtar të grupit parlamentar nga Kuvendi Popullor3. bojkotim të plotë të pushtetit lokal nga përfaqësuesit tanë”185

Në datën 30 korrik prokurori i rrethit Tiranë nxori urdhërarrestin për F. Nanon, vendim i cili u cilësua nga socialistët “si një veprim politiko – policor dhe akt antikushtetues që ka për qëllim shuarjen e veprimtarisë politike të gjithë opozitës dhe

182 Bashkim Trenova, “Tendenca për bllokimin e parlamentit,” Rilindja Demokratike 398, 27 qershor 1993, 1183 “Deklaratë e grupit parlamentar të PS,” Zëri i Popullit 131, 17 qershor 1993, 1184 Muje Buçpapaj, “Binomi Gjinushi – Milo, një aventurë drejt ekstremit të majtë,” Rilindja Demokratike 421, 27 korrik 1993, 1185 “Jo revanshizmit, jo diktaturës!,” Zëri i Popullit 168, 28 korrik 1993, 1 - 2


64

Asamblesë, siç përcaktonte neni i sipërcituar.182Në deklaratën e tij, në mbyllje tëseancës parlamentare, grupi parlamentar socialist propozoi “të ndërpritet puna me projektligje të tjera dhe të fillojë një punë intensive nga të gjithë e në rradhë të parënga Komisioni i Posaçëm i Hartimit të Kushtetutës, të cilit ne do t’i japim gjithëndihmën e mundshme. Ne do të vijmë në seancë plenare vetëm kur komisioni ikushtetutës do të na paraqesë projektligjin e tij”.183

Të njëjtin qëndrim, bojkotim të punës së parlamentit deri në paraqitjen në kuvend të projektkushtetutës, shprehën dhe Skënder Gjinushi në emër të grupit parlamentar socialdemokrat, Arben Imami në emër të deputetëve të Aleancës Demokratike dhe Thoma Miço në emër të PBDNJ – së. Bojkotimi u cilësua nga Partia Demokratike si papërgjegjshmëri, qëndrim antikombëtar dhe antidemokratik, dëshirë për të futurvendin në krizë parlamentare, për të penguar miratimin e kushtetutës, përpjekje për tëmarrë pushtetin dhe për të penguar reformat e mëtejshme në vend. Pas bojkotit të parlamentit, kërkesën për ndryshime në qeveri e artikuloi dhe Skëndër Gjinushi, megjithëse ishte pjesë e koalicionit qeverisës. Këto veprime të kryesisë së Partisë Socialdemokrate u cilësuan nga demokratët “një aventurë drejt ekstremit të majtë”, “rrëshqitje e hareshme”. 184 Kjo krijoi të çarën e parë të madhe në koalicionin qeverisës.

Pas bojkotit të parlamentit, grupi parlamentar i PS – së ngriti grupe pune për t’u marrë me çështje të veçanta të projektkushtetutës, për të mund të diskutuar në mënyrësa më profesionale dhe me argumenta në diskutimin parlamentar tëprojektkushtetutës. Ndërkohë komisioni parlamentar për hartimin e kushtetutësvazhdonte takimet e tij më me seriozitet gjatë muajve të verës.

Në verën e atij viti, marrëdhëniet midis socialiatëve dhe demokratëve u tensionuan edhe më shumë për shkak të çështjes Nano. Komisioni i Kontrollit të Shtetit kishte ushtruar kontroll mbi dokumentacionin e periudhës 24 shkurt – 4 qershor 1991, kur Fatos Nano ishte kryeminister i vendit. Akti final i kontrollit e akuzonte Nanon përpërvetësimin e një shume që i kalonte 8 milion dollarë. Mbi bazën e këtij akti, Prokurori i Përgjithshëm, Alush Dragoshi, i paraqiti kuvendit kërkesën për heqjen e imunitetit të deputetit Fatos Nano, njëkohësisht kryetar i Partisë Socialiste. Me votat e shumicës parlamentare, kuvendi miratoi në 27 korrik heqjen e imunitetit të Fatos Nanos. Partia Socialiste në deklaratën e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues dhe tëgrupit të saj parlamentar e cilësuan këtë veprim si një sulm të drejtpërdrejtë politik ndaj Partisë Socialiste pas kërkesave të saj për dorëheqjen e qeverisë. Deklarata bënte thirrje për masa dhe veprime drastike si përgjigje ndaj “diktaturës së re”:

1. “thirrje për veprime mbarëpopullore në rrugë demokratike, zgjedhje të reja parlamentare dhe për pushtetin lokal

2. largimin përfundimtar të grupit parlamentar nga Kuvendi Popullor3. bojkotim të plotë të pushtetit lokal nga përfaqësuesit tanë”185

Në datën 30 korrik prokurori i rrethit Tiranë nxori urdhërarrestin për F. Nanon, vendim i cili u cilësua nga socialistët “si një veprim politiko – policor dhe akt antikushtetues që ka për qëllim shuarjen e veprimtarisë politike të gjithë opozitës dhe

182 Bashkim Trenova, “Tendenca për bllokimin e parlamentit,” Rilindja Demokratike 398, 27 qershor 1993, 1183 “Deklaratë e grupit parlamentar të PS,” Zëri i Popullit 131, 17 qershor 1993, 1184 Muje Buçpapaj, “Binomi Gjinushi – Milo, një aventurë drejt ekstremit të majtë,” Rilindja Demokratike 421, 27 korrik 1993, 1185 “Jo revanshizmit, jo diktaturës!,” Zëri i Popullit 168, 28 korrik 1993, 1 - 2


65

instalimin e një shteti të ri monist, totalitar e neodiktatorial”.186Arrestimi i Nanos vinte pas një varg arrestimesh dhe gjyqesh zhvilluar gjatë atij viti të cilësuara nga opozita si politike, si; gjykimi për korrupsion i ish kryeministrit socialist Vilson Ahmeti, arresti shtëpiak i Idajet Beqirit, kryetar i Partisë së Unitetit Kombëtar, arrestimi i Thoma Gëllçit, kryeredaktor i gazetës Zëri i Popullit etj. Këto ngjarje ushfrytëzuan nga PS për të organizuar mitingje dhe protesta kundër qeverisë gjatëmuajve korrik – gusht 1993.

Në 27 gusht, në një mbledhje të përbashkët të Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PS-së dhe të grupit parlamentar socialist u vendos rikthimi i deputetëve socialistënë parlament “për të shënuar një fazë të re të luftës politike, për mbrojtjen e tëdrejtave të njeriut me synim përshpejtimin e proceseve drejt një zgjidhjeje të repolitike, mbrojtjen e demokracisë nga gangrena e revanshizmit, intensifikimin e luftëspër lirimin e Fatos Nanos dhe të burgosurve të tjerë politikë”,187 por paralelisht do tëvazhdonin të përdoreshin të gjitha format e mjetet demokratike të luftës politike, si mitingu, shtypi, propaganda e takimet me njerëzit.

Në seancën e parë të sesionit të ri parlamentar, më 2 shtator 1993, merrnin pjesëdeputetët e të gjitha partive politike. Në këtë seancë, deputeti Teodor Laço, në emër tëgrupit parlamentar socialdemokrat kërkoi që kuvendi të njihej me ecurinë e punës sëkomisionit për hartimin e kushtetutës. Kjo çështje u përcaktua në rend të ditës përdatën 8 shtator, ku z. Meksi iu përgjigj pyetjeve të deputetëve për punën e komisionit kushtetues. Nisur nga përgjigjet e zotit Meksi, komisioni pas 16 qershorit kishte nisur punën nga e para për shqyrtimin dhe miratimin e projektkushtetutës, duke punuar me 2 variante të projektkushtetutës, për të konkluduar në një variant të projektit. Deri nështator ishte hartuar gjysma e kushtetutës; Parimet themelore, Të drejtat dhe liritëthemelore të njeriut dhe disa dispozita nga pjesa e tretë, Organet e larta shtetërore. Gjatë punës, kishte patur më shumë debat për çështje që kishin të bënin me formën e shtetit shqiptar, me sovranitetin kombëtar, me ndarjen e pushteteve, me të drejtat dhe liritë e njeriut dhe me rolin dhe strukturën e parlamentit. Ritmet e punës se komisionit, sipas z. Meksi, vareshin nga serioziteti, përkushtimi i anëtarëve të tij dhe nga konsensusi i forcave politike të cilave u përkisnin anëtarët e komisionit.188

Viti 1993 u mbyll me një krizë tjetër në PD. Fraksioni i djathtë radikal u bë kritiki Berishës. Petrit Kalakula, kryetar i degës së PD-së për Tiranën dhe Abdi Baleta, deputet me qendrime të forta nacionaliste u përjashtuan nga partia me motivin “deklarime ekstremiste”. Në fillim të vitit 1994 kryeministri Meksi dhe presidenti Berisha premtonin se viti 1994 do të ishte viti i miratimit të kushtetutës demokratike shqiptare. Përfaqësues të opozitës i mëshonin idesë se kushtetuta duhej miratuar sa mëparë, por ishin skeptikë në lidhje me këto premtime. Edhe nga institucionet ndërkombëtare presioni për miratimin e kushtetutës ishte i madh. Këshilli i Evropëskushtëzonte anëtarësimin e Shqipërisë, në të, me miratimin e kushtetutës. Gjatë vitit 1994 ndodhën ngjarje të shumta, që trazuan jetën politike të vendit. Ngjarjet më tëbujshme ishin; (i) kriza në marrëdhëniet shqiptaro – greke, lindur për shkak të gjyqit të 5 anëtarëve të Omonias, të akuzuar për spiunazh; si kundërpërgjigje pala greke nisitë ashtuquajturin “Operacioni fshesa” – kthimin me dhunë në atdhe të emigrantëve

186 “Peticion për lirimin e Fatos Nanos,” Zëri i Popullit 173, 2 gusht 1993, 1187 “Do të shkojmë në parlament për të shënuar një faze të re të luftës politike për mbrojtjen e demokracisë,” Zëri i Popullit 201, 28 gusht 1993, 1-2188 Aleksandër Meksi, “Kushtetuten do ta bëjmë të gjithë së bashku,” Rilindja Demokratike 456, 9 shtator 1993, 1&4


66

shqiptarë në Greqi; (ii) greva të shumta si; greva e punëtorëve të uzinës së Ballshit, greva e urisë e fshatarëve të përmbytur në Kukës, greva e ish të përndjekurve politik, greva e gazetarëve kundër censurës në shtyp, greva e minatorëve; (iii) epidemia e kolerës gjatë vjeshtës; (iv) kriza energjitike gjatë dimrit 1994 – 1995.

Në aspektin ekonomik gjatë kësaj periudhe Shqipëria arriti disa rezultate mbresëlënëse; u ndalua rënia e GDP, tregu ofronte produkte të larmishme, vlera e monedhës u stabilizua, defiçiti u ul, inflacioni gjithashtu, u rrit tregtia sidomos ajo me pakicë, u ul papunësia, degët kryesore të ekonomisë ishin tregtia, ndërtimi, transporti dhe industria minerare. Megjithatë varfëria mbetej në nivele të larta, papunësia vazhdonte të mbetej e lartë; zhvillimi ekonomik mbeti i paekuilibruar, Shqipëria mbeti një vend bujqësor, investimet në sektorët prodhues të industrisë mbetën të ulët dhe u zhvillua më tepër sektori i shërbimeve dhe i ndërtimit, edhe bujqësia për shkak të copëtimit të tokës në ferma të vogla, mungesës së kapitaleve dhe mjeteve të punës, kishte një rendiment të ulët. Edhe pse ishin përmirësuar kushtet në banesat e shqiptarëve (pothuajse çdo familje kishte frigorifer, makinë larëse, televizor, soba elektrike, kaloriferë etj), ana publike vazhdonte të kishte probleme të shumta: probleme në infrastrukturë, mungesë te ujit të pijshëm, kufizime të energjisë elektrike etj.

Debati politik vazhdoi i ashpër gjatë gjithë vitit 1994. Debati mes PS-së dhe PD–së mori tone më të ashpra sidomos pas vendimit të Gjykatës së rrethit Tiranë, më 3 prill 1994, për dënimin e Fatos Nanos me 12 vjet heqje lirie për veprën penale të përvetesimit të pasurisë shtetërore me anë te shpërdorimit të detyrës dhe për veprën penale të falsifikimit të dokumentave zyrtare. Partia Socialiste rifilloi protestat dhe kërkesën për zgjedhje të parakohshme. Socialistët akuzonin Berishën dhe qeverinë përautoritarizëm, korrupsion, krime politike, paaftësi për të zgjidhur problemet e vendit, mungesë të dëshirës për dialog politik, përçarje të popullsisë. 189 Të gjitha këto zhvillime patën ndikimet e veta në punën e Komisionit Kushtetues.

Gjatë gjysmës së parë të vitit 1994, komisioni vazhdoi punën për hartimin eprojektkushtetutës duke bashkëpunuar me specialistë të së drejtës kushtetuese dhe duke u konsultuar me Komisionin e Venecias. Në punën e tij, Komisioni pati si bazëDispozitat Kushtetuese, dhe tregoi kujdes të ruante institucionet e ngritura gjatë viteve1992 – 1994. Në hartimin e kushtetutës së re pati mungesë të konsensusit mes përfaqësuesve të Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste në komisionin kushtetues për shumë aspekte të saj, sidomos për kompetencat e presidentit të republikës dhe përpushtetin gjyqësor. Edhe pse të gjitha palët binin dakord për një sistem parlamentar, pati diskutime të shumta rreth çeshtjes së ndarjes së kompetencave mes parlamentit dhe presidentit. “…demokratët argumentonin se presidenti i ri duhet të kishte kompetenca të gjera për t’u marrë me problemet e vështira që i dilnin vendit.”190

Ndërsa socialistët donin pushtet të kufizuar për presidentin. Të njëjtin qëndrim mbanin Partia Socialdemokrate dhe Partia Aleanca Demokratike. Partia Socialiste artikulonte kërkesën e saj se Shqipëria duhej të ishte republikë parlamentare: “Ajo kishte nevojë për një president – burrë shteti, me kompetenca të kufizuara në përmasat që i garantonin atij të qëndronte mbi palët e gjithnjë në përmbushje të interesave të vendit e të popullit të tij.”191

189 Anisa Maqellari, “Zgjedhje të parakohshme – ja përse,” Zëri i Popullit 79, 23 prill 1994, 2 190 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 212191 Rexhina Nano, Të jetosh kohën (Tiranë: Dudaj, 2008), 117


66

shqiptarë në Greqi; (ii) greva të shumta si; greva e punëtorëve të uzinës së Ballshit, greva e urisë e fshatarëve të përmbytur në Kukës, greva e ish të përndjekurve politik, greva e gazetarëve kundër censurës në shtyp, greva e minatorëve; (iii) epidemia e kolerës gjatë vjeshtës; (iv) kriza energjitike gjatë dimrit 1994 – 1995.

Në aspektin ekonomik gjatë kësaj periudhe Shqipëria arriti disa rezultate mbresëlënëse; u ndalua rënia e GDP, tregu ofronte produkte të larmishme, vlera e monedhës u stabilizua, defiçiti u ul, inflacioni gjithashtu, u rrit tregtia sidomos ajo me pakicë, u ul papunësia, degët kryesore të ekonomisë ishin tregtia, ndërtimi, transporti dhe industria minerare. Megjithatë varfëria mbetej në nivele të larta, papunësia vazhdonte të mbetej e lartë; zhvillimi ekonomik mbeti i paekuilibruar, Shqipëria mbeti një vend bujqësor, investimet në sektorët prodhues të industrisë mbetën të ulët dhe u zhvillua më tepër sektori i shërbimeve dhe i ndërtimit, edhe bujqësia për shkak të copëtimit të tokës në ferma të vogla, mungesës së kapitaleve dhe mjeteve të punës, kishte një rendiment të ulët. Edhe pse ishin përmirësuar kushtet në banesat e shqiptarëve (pothuajse çdo familje kishte frigorifer, makinë larëse, televizor, soba elektrike, kaloriferë etj), ana publike vazhdonte të kishte probleme të shumta: probleme në infrastrukturë, mungesë te ujit të pijshëm, kufizime të energjisë elektrike etj.

Debati politik vazhdoi i ashpër gjatë gjithë vitit 1994. Debati mes PS-së dhe PD–së mori tone më të ashpra sidomos pas vendimit të Gjykatës së rrethit Tiranë, më 3 prill 1994, për dënimin e Fatos Nanos me 12 vjet heqje lirie për veprën penale të përvetesimit të pasurisë shtetërore me anë te shpërdorimit të detyrës dhe për veprën penale të falsifikimit të dokumentave zyrtare. Partia Socialiste rifilloi protestat dhe kërkesën për zgjedhje të parakohshme. Socialistët akuzonin Berishën dhe qeverinë përautoritarizëm, korrupsion, krime politike, paaftësi për të zgjidhur problemet e vendit, mungesë të dëshirës për dialog politik, përçarje të popullsisë. 189 Të gjitha këto zhvillime patën ndikimet e veta në punën e Komisionit Kushtetues.

Gjatë gjysmës së parë të vitit 1994, komisioni vazhdoi punën për hartimin eprojektkushtetutës duke bashkëpunuar me specialistë të së drejtës kushtetuese dhe duke u konsultuar me Komisionin e Venecias. Në punën e tij, Komisioni pati si bazëDispozitat Kushtetuese, dhe tregoi kujdes të ruante institucionet e ngritura gjatë viteve1992 – 1994. Në hartimin e kushtetutës së re pati mungesë të konsensusit mes përfaqësuesve të Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste në komisionin kushtetues për shumë aspekte të saj, sidomos për kompetencat e presidentit të republikës dhe përpushtetin gjyqësor. Edhe pse të gjitha palët binin dakord për një sistem parlamentar, pati diskutime të shumta rreth çeshtjes së ndarjes së kompetencave mes parlamentit dhe presidentit. “…demokratët argumentonin se presidenti i ri duhet të kishte kompetenca të gjera për t’u marrë me problemet e vështira që i dilnin vendit.”190

Ndërsa socialistët donin pushtet të kufizuar për presidentin. Të njëjtin qëndrim mbanin Partia Socialdemokrate dhe Partia Aleanca Demokratike. Partia Socialiste artikulonte kërkesën e saj se Shqipëria duhej të ishte republikë parlamentare: “Ajo kishte nevojë për një president – burrë shteti, me kompetenca të kufizuara në përmasat që i garantonin atij të qëndronte mbi palët e gjithnjë në përmbushje të interesave të vendit e të popullit të tij.”191

189 Anisa Maqellari, “Zgjedhje të parakohshme – ja përse,” Zëri i Popullit 79, 23 prill 1994, 2 190 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 212191 Rexhina Nano, Të jetosh kohën (Tiranë: Dudaj, 2008), 117


67

Të dyja palët akuzonin njëra tjetrën për vonesat në procesin e hartimit tëkushtetutës. Opozita akuzonte presidentin, kryetarin e kuvendit, Partinë Demokratikedhe Aleksandër Meksin se në mënyrë të qëllimshme vononin punën e komisionit, përta lënë vendin sa më gjatë pa kushtetutë, sepse “kushtetuta të lidh duart” 192, pa kushtetutë mund të qeverisej më lehtë, mund të trajtohej më kollaj opozita si “armike”, mund të spekullohej më kollaj me të drejtat e njeriut.193Partia Demokratikeakuzonte opozitën se nga ana e saj vinin shumë pak sugjerime konstruktive, se qëllimii tyre ishte ta paraqisnin parlamentin të paaftë të hartonte kushtetutën dhe kështu mund të këmbëngulnin në kërkesën e tyre për zgjedhje të parakohshme.

Gjatë muajit korrik komisioni ishte drejt përfundimit të punës për hartimin e projektkushtetutës. Përfundimi i punës dhe dorëzimi i projektkushtetutës në parlament kërkonte arritjen e konsensusit mes partive politike parlamentare për miratimin e saj. Mungesa e konsensusit e bënte të vështirë miratimin e kushtetutës, që kërkonte 2/3 e votave të të gjithë deputetëve. Partia Demokratike kishte fituar 92 deputetë në zgjedhjet e vitit 1992, por deri në 1994 ajo kishte humbur 8 deputetë. Prandaj sigurimii votave të nevojshme bëhej i vështirë duke marrë parasysh situatën politike në vend.

Në këto kushte, presidenti i republikës propozoi miratimin e kushtetutës nga njëAsamble Kushtetuese, në të cilën përveç deputetëve të parlamentit të përfshiheshindhe përfaqësues të pushtetit lokal, drejtues të institucioneve të rëndësishme shtetërore, juristë e personalitete të shquara shqiptare. Propozimi i presidentit shtoi përplasjet mes kaheve politike. PS, PSD, PAD, PDD dhe PBDNJ kundërshtuan këtë propozim tëpresidentit si antikushtetues. Ai ishte në kundërshtim me Dispozitat Kushtetuese që tëdrejtën për të miratuar kushtetutën ia njihnin vetëm kuvendit popullor. Në parlament dhe në organet e shtypit, u zhvillua një debat i ashpër rreth ligjshmërisë së këtijpropozimi. Kundërshtarët e tij argumentonin se: (i) të drejtën për të miratuar kushtetutën, apo për t’ia deleguar këte të drejtë një organi tjeter, apo për të ndryshuar Dispozitat Kushtetuese e kishte vetëm parlamenti; (ii) Asambleja Kushtetuese, mund të pranohej si institucion për miratimin e kushtetutës vetëm nëse ajo zgjidhej nga populli, Asambe me anëtarë të emëruar, nga kushdo qoftë, ishte antikushtetuese,“grusht shteti” 194 sipas Neritan Cekës. Partia Demokratike nëpërmjet Asamblesë sëemëruar, me konfiguracion preferencial synonte ta mbushte atë me militantët e saj përtë siguruar shumicën absolute, dmth numrat e munguar në kuvend e nëse kjo realizohej, shprehej Preç Zogaj, në emër të PAD – së, ata do ta bojkotonin këtëAsamble;195(iii) presidenti kishte të drejtë të propozonte ligje dhe të nxirrte dekrete, por sipas Dispozitave Kushtetuese (neni 28, pika 19) ato duhej t’i paraqiteshin përmiratim kuvendit. Presidenti mund të dekretonte propozimin e tij për AsamblenëKushtetuese, por duhej të merrte miratimin në kuvend, vetëm kështu asambleja do tëishte legjitime.

Sipas Tritan Shehut, Sekretar i Përgjithshëm i Partisë Demokratike, ky “sulm ishfenuar” i Partisë Socialiste kundër Asamblesë Kushtetuese, në fakt nuk kishte lidhje me Asamblenë Kushtetuese pasi socialistët do të reagonin në të njëjtën mënyrëndaj çdo propozimi që do të bëhej për miratimin e kushtetutës me qëllim që ta linin

192 Neshat Tozaj, “Thelbi i kushtetutës së re,” Zëri i Popullit 133, 3 gusht 1994, 2193 “Fjala e deputetit Fehmi Abdiu në emër të grupit parlamentar socialist,” Zëri i Popullit 123, 8 korrik 1994, 3194 Neritan Ceka, “Çdo zgjedhje jashtë parlamentit do të ishte grusht shteti,” Zëri i Popullit 152, 27 gusht 1994, 1195 Altin Hazizaj, “Nëse presidenti do të dekretojë Asamblenë, ne do ta bojkotojmë atë,” Koha Jonë195, 1 shtator 1994, 3


68

vendin pa kushtetutë, jashtë organizmave evropianë, të pengonin konsolidimin e demokracisë dhe të krijonin destabilitet në Shqipëri. 196Akuzave të socialistëve se presidenti nuk kishte të drejtë të thërriste Asamblenë Kushtetuese, përkrahësit e propozimit të presidentit i përgjigjeshin se presidenti thjesht po ushtronte të drejtën e tij kushtetuese për të propozuar ligje. Partia Demokratike dhe Partia Republikane, qëmbështetnin propozimin e presidentit për miratimin e kushtetutës nga një Asamble Kushtetuese, e mbronin këtë propozim me argumentat: (i) krijimi i AsamblesëKushtetuese nuk binte ndesh me Dispozitat Kushtetuese, sipas të cilave të drejtën përtë miratuar kushtetutën e kishte parlamenti, pasi kjo asamble do të përfshinte në tëparlamentin “me gjithë potencialin e vet mendor dhe fizik”;197(ii) krijimi i AsamblesëKushtetuese zhdukte paradoksin ligjor “të dhënies së kompetencave të pushtetit (legjislativ) nga vetë pushteti”198, pra parlamenti të miratonte vetë kompetencat e tij, gjë që mund të rëndonte mbi 2 pushtetet e tjerë; (iii) miratimi i kushtetutës nga njëAsamble Kushtetuese ishte ndjekur nga shumë vende demokratike dhe nga vende tëEvropër Lindore e Qendrore dhe nuk ishte një shpikje shqiptare; (iv) me AsamblenëKushtetuese u jepej mundësia të shprehnin mendimin e tyre dhe të jepnin aprovimin dhe përfaqësuesit e partive politike që nuk ishin të përfaqësuara në parlament; (v)ishte e rëndësishme që në miratimin e kushtetutës së parë demokratike të Shqipërisë tëjepnin mendimin e tyre dhe specialistë të fushave të ndryshme, “që pa hezituar vënëinteresat kombëtare mbi ato partiake, fetare a krahinore”; 199 (vi) miratimi ikushtetutës vetëm nga parlamenti konsiderohej i pamjaftueshëm, sepse nuk kishte përfaqësi të gjerë të popullit. “Sa më e gjerë të jetë përfaqësia miratuese e popullit sot, aq më e arrirë dhe më e qendrueshme do të jetë kushtetuta nesër”200

Më 29 shtator Komisioni Kushtetues miratoi projektkushtetutën. Sipas Fehmi Abdiut miratimi u bë me nxitim dhe pa marrë parasysh verejtjet dhe sugjerimet e përfaqësuesve të opozitës në komision. 201 Këtë qëndrim mbante dhe Skënder Gjinushi, madje shkonte më tej duke e cilësuar komisionin kushtetues “të komanduar nga jashte…totalisht nën diktat”. 202 Më 3 tetor, kryeministri Meksi i dorëzoi projektkushtetutën Kryetarit të Kuvendit Popullor dhe Presidentit të Republikës. Nënjë mesazh drejtuar popullit, presidenti Berisha, duke mos fshehur gëzimin përrealizimin e premtimit për ta bërë Shqipërinë me kushtetutë, bëri një përshkrim tëshkurtër të përmbajtjes së projektkushtetutës, foli për rëndësinë historike të miratimit të saj dhe propozoi që kushtetuta të miratohej me referendum, “i bindur se e drejta mëlegjitime, detyra dhe nderi i madh i miratimit të kushtetutës së parë demokratike nëhistorinë mijëvjeçare të kombit shqiptar i përket direkt popullit sovran me votën e tij të lirë”. 203 Presidenti e mbështeste propozimin e tij në nenin 3 të Dispozitave Kushtetuese sipas të cilit “Populli e ushtron pushtetin nëpërmjet organeve përfaqësuese të tij si dhe me referendum”.

196 “Kushtetuta do ta konsolidojë demokracinë në Shqipëri,” Rilindja Demokratike 747, 4 shtator 1994, 2197 Arben Meçaj, “Shqipëria do të ketë një kushtetutë demokratike,” Rilindja Demokratike 751, 9 shtator 1994, 4198 Po aty199 Bahri Beci, “T’i jepet mundësia elitës së Shqipërisë të diskutojë pë të ardhmen,” Rilindja Demokratike 739, 26 gusht 1994, 1&4200 Valentina & Ferit Duka, “Miratim mbi baza sa më të gjera,” Rilindja Demokratike 743, 31 gusht 1994, 1201 “Miratohet me “goditje të përqëndruar” projekti i kushtettutës,” Zëri i Popullit 150, 1 tetor 1994, 1& 2 202 Agim Xhafka, “Komisioni Kushtetues totalisht nën diktat,” Koha Jonë 219, 29 shtator 1994, 5203 “Mesazh i presidentit të Republikës Sali Berisha drejtuar popullit shqiptar,” Rilindja Demokratike770, 4 tetor 1994, 1


68

vendin pa kushtetutë, jashtë organizmave evropianë, të pengonin konsolidimin e demokracisë dhe të krijonin destabilitet në Shqipëri. 196Akuzave të socialistëve se presidenti nuk kishte të drejtë të thërriste Asamblenë Kushtetuese, përkrahësit e propozimit të presidentit i përgjigjeshin se presidenti thjesht po ushtronte të drejtën e tij kushtetuese për të propozuar ligje. Partia Demokratike dhe Partia Republikane, qëmbështetnin propozimin e presidentit për miratimin e kushtetutës nga një Asamble Kushtetuese, e mbronin këtë propozim me argumentat: (i) krijimi i AsamblesëKushtetuese nuk binte ndesh me Dispozitat Kushtetuese, sipas të cilave të drejtën përtë miratuar kushtetutën e kishte parlamenti, pasi kjo asamble do të përfshinte në tëparlamentin “me gjithë potencialin e vet mendor dhe fizik”;197(ii) krijimi i AsamblesëKushtetuese zhdukte paradoksin ligjor “të dhënies së kompetencave të pushtetit (legjislativ) nga vetë pushteti”198, pra parlamenti të miratonte vetë kompetencat e tij, gjë që mund të rëndonte mbi 2 pushtetet e tjerë; (iii) miratimi i kushtetutës nga njëAsamble Kushtetuese ishte ndjekur nga shumë vende demokratike dhe nga vende tëEvropër Lindore e Qendrore dhe nuk ishte një shpikje shqiptare; (iv) me AsamblenëKushtetuese u jepej mundësia të shprehnin mendimin e tyre dhe të jepnin aprovimin dhe përfaqësuesit e partive politike që nuk ishin të përfaqësuara në parlament; (v)ishte e rëndësishme që në miratimin e kushtetutës së parë demokratike të Shqipërisë tëjepnin mendimin e tyre dhe specialistë të fushave të ndryshme, “që pa hezituar vënëinteresat kombëtare mbi ato partiake, fetare a krahinore”; 199 (vi) miratimi ikushtetutës vetëm nga parlamenti konsiderohej i pamjaftueshëm, sepse nuk kishte përfaqësi të gjerë të popullit. “Sa më e gjerë të jetë përfaqësia miratuese e popullit sot, aq më e arrirë dhe më e qendrueshme do të jetë kushtetuta nesër”200

Më 29 shtator Komisioni Kushtetues miratoi projektkushtetutën. Sipas Fehmi Abdiut miratimi u bë me nxitim dhe pa marrë parasysh verejtjet dhe sugjerimet e përfaqësuesve të opozitës në komision. 201 Këtë qëndrim mbante dhe Skënder Gjinushi, madje shkonte më tej duke e cilësuar komisionin kushtetues “të komanduar nga jashte…totalisht nën diktat”. 202 Më 3 tetor, kryeministri Meksi i dorëzoi projektkushtetutën Kryetarit të Kuvendit Popullor dhe Presidentit të Republikës. Nënjë mesazh drejtuar popullit, presidenti Berisha, duke mos fshehur gëzimin përrealizimin e premtimit për ta bërë Shqipërinë me kushtetutë, bëri një përshkrim tëshkurtër të përmbajtjes së projektkushtetutës, foli për rëndësinë historike të miratimit të saj dhe propozoi që kushtetuta të miratohej me referendum, “i bindur se e drejta mëlegjitime, detyra dhe nderi i madh i miratimit të kushtetutës së parë demokratike nëhistorinë mijëvjeçare të kombit shqiptar i përket direkt popullit sovran me votën e tij të lirë”. 203 Presidenti e mbështeste propozimin e tij në nenin 3 të Dispozitave Kushtetuese sipas të cilit “Populli e ushtron pushtetin nëpërmjet organeve përfaqësuese të tij si dhe me referendum”.

196 “Kushtetuta do ta konsolidojë demokracinë në Shqipëri,” Rilindja Demokratike 747, 4 shtator 1994, 2197 Arben Meçaj, “Shqipëria do të ketë një kushtetutë demokratike,” Rilindja Demokratike 751, 9 shtator 1994, 4198 Po aty199 Bahri Beci, “T’i jepet mundësia elitës së Shqipërisë të diskutojë pë të ardhmen,” Rilindja Demokratike 739, 26 gusht 1994, 1&4200 Valentina & Ferit Duka, “Miratim mbi baza sa më të gjera,” Rilindja Demokratike 743, 31 gusht 1994, 1201 “Miratohet me “goditje të përqëndruar” projekti i kushtettutës,” Zëri i Popullit 150, 1 tetor 1994, 1& 2 202 Agim Xhafka, “Komisioni Kushtetues totalisht nën diktat,” Koha Jonë 219, 29 shtator 1994, 5203 “Mesazh i presidentit të Republikës Sali Berisha drejtuar popullit shqiptar,” Rilindja Demokratike770, 4 tetor 1994, 1


69

Duke e cilësuar referendumin “një institucion të merituar për qytetërimin shqiptar”204 shtypi i djathtë bëri një propagandë të gjerë dhe analiza të thella ligjore për të treguar se miratimi i kushtetutës me referendum ishte mënyra më demokratike.Partitë opozitare e vlerësuan këtë propozim të presidentit sërish si antikushtetues, pasii vetmi institucion, i cili kishte të drejtën kushtetuese për të miratuar kushtetutën, ishtekuvendi. Opozita pranonte mbajtjen e referendumit për miratimin e kushtetutës, vetëmpasi kjo e fundit të ishte miratuar nen për nen në kuvend. Vasil Milo, kryetar iPBDNJ-së shprehej se referendumi “nuk është rruga më e përshtatshme dhe mëlogjike.” 205 Sipas tij referendumi ishte antikushtetues, sepse shkeleshin nene themelore të paketës kushtetuese, sepse nuk ekzistonte një ligj për referendumet dhe sepse qytetari duhej të vendoste apriori pro ose kundër për nene kushtetuese për tëcilat mund të kishte qendrime të ndryshme ose të kundërta. 206Sipas Preç Zogaj, referendumi ishte një mjet mjaft demokratik, por ai përdorej për çështje madhore përtë cilat populli ndahej në mendime të ndryshme dhe për të cilat populli mund të thirrejtë thoshte “po” ose “jo”.207 Këtë mendim mbështeste dhe Paskal Milo, sipas të cilit “referendumi nuk mund të realizohet për 100 nene të projektkushtetutës… është epamundur të ndërgjegjësohet gjithë masa e popullit… ekzistojnë vështirësi tëkarakterit organizativ për ta diskutuar këtë projektkushtetutë në popull”.208

Në datën 6 tetor, me propozim të presidentit, me proçedura të përshpejtuara,parlamenti diskutoi Projektigjin “Për Referendumin”. Debati parlamentar për këtëprojektligj ishte i ashpër. Debati kryesor u përqëndrua në nenin 2 të projektligjit qëshprehej se referendumi mund të vendosej për të miratuar kushtetutën dhe amendamentet e saj (Neni 2 i Ligjit “Për Referendumin”: “Referendumi mund tëvendoset për të miratuar kushtetutën dhe amendamentet e saj si dhe çështje të tjera me rëndësi kombëtare që lidhen me pavarësinë dhe integritetin e Republikës sëShqipërisë. Referendumi mund të vendoset dhe për çështje të rëndësishme të njësive administrative – tokësore të vendit me kusht, që të mos cënojë karakterin unik kombëtar të shtetit shqiptar”) si dhe në lidhje me inisiativën e thirrjes së referendumit. Neni 5 i projektligjit ia njihte këtë inisiativë presidentit. (Neni 5: “Inisiativa për tëkërkuar thirrjen e referendumit i takon Presidentit të Republikës i cili propozimin ia dërgon Kuvendit Popullor për të vendosur. Vendimi merret me shumicë votash”). Opozita kundërshtoi Nenin 2 të projektligjit, sepse sipas saj binte ndesh me Nenin 16 / 2 të Dispozitave Kushtetuese (kompetencat e parlamentit – parlamenti miraton dhe ndryshon kushtetutën dhe ligjet). Shumica parlamentare argumentonte se neni 2 iprojektligjit nuk ishte taksativ, por jepte një modalitet, duke u shprehur me “mund”, po ashtu dhe Neni 16 / 2 i Dispozitave nuk ishte taksativ, ai nuk shprehej se vetëmkuvendi miratonte kushtetutën, dhe neni 16/ 7 (kompetencat e parlamentit –parlamenti vendos për referendumet popullore) i jepte mundësinë kuvendit të merrtevendimin për referendumin dhe t’ia kalonte të drejtën për miratimin e kushtetutëspopullit. Gjatë diskutimeve në parlament deputetët socialistë e cilësuan propozimin e presidentit “në formë tejet demokratik, por në përmbajtje tejet antidemokratik”,209

sipas tyre presidenti me një ligj të thjeshtë, kërkonte të shfuqizonte Dispozitat ekzistuese Kushtetuese. Socialistët propozonin që Nenit 2 të projektligjit t’i shtohej:

204 Sami Milloshi, “Institucion i merituar për qytetërimin shqiptar,” Rilindja Demokratike 771, 5 tetor 1994, 1205 Vasil Milo, “Veshje populiste me thelb antikushtetues,” Zëri i Popullit, 5 tetor 1995, 1206 Po aty207 Preç Zogaj, “Fyerje e madhe e parlamentit,” Zëri i Popullit, 5 tetor 1994, 4208 Paskal Milo, “Mënjanimi i parlamentit – mëkat politik,” Zëri i Popullit, 5 tetor 1994, 3 209 Ethem Ruka, “Mos votoni aktin që ndal në vend demokracinë,” Zëri i Popullit 135, 8 tetor 1994, 3


70

“referendumi bëhet: për miratimin e kushtetutës dhe amendamenteve të saj pasi ato tëjene miratuar më parë nga Kuvendi Popullor”.210

Debati parlamentar nuk ishte aq rreth projektligjit në vetvete sesa në faktin që ky ligj i hapte rrugën mbajtes së referendumit për miratimin e kushtetutës, duke anashkaluar parlamentin. Në emër të Partisë Socialiste, Sekretari i Përgjithshëm i saj, Gramoz Ruçi paraqiti si rrugë për miratimin e kushtetutës 3 propozime, të cilatmbështetnin propozimet e bëra, por nuk binin në kundërshtim me Dispozitat Kushtetuese:

- Kushtetuta të miratohej nga parlamenti sipas dispozitave në fuqi- Kushtetuta të miratohej nga një Asamble Kushtetuese e zgjedhur nga populli- Kushtetuta dhe amendamentet e saj të miratoheshin me referendum, pasi të

miratoheshin më parë në Kuvendin Popullor211

Pavarësisht refuzimit të opozitës, projektligji për referendumin u miratua vetëmme votat e shumicës.

Në datë 10 tetor u votua në parlament projektvendimi i Presidentit për miratimin e kushtetutës me referendum. Socialistët këmbëngulnin se vetëm nëpërmjet diskutimit në parlament mund të përmirësohej projektkushtetuta. Referendumi në këtë rast ishte ipaaplikueshëm, sepse nuk i jepte popullit mundësitë të ndryshonte, të hiqte apo tështonte ndonjë nga 124 nenet e kushtetutës, pasi popullit në referendum i jepej njëhapësirë njëdimendionale, të thoshte Jo ose Po. Grupi parlamentar socialist deklarontese ishte i predispozuar për të arritur konsensusin në kuvend për miratimin e projektkushtetutës. Për Namik Doklen vendimi ishte antikushtetues, sepse sipas tij “nuk ka të drejtë asnjë President i botës të paraqesë një vendim, një dekret që tëkërkojë shkeljen flagrante të ligjit kushtetues të vendit,”212 kurse deputeti Andi Baleta e cilësoi vendimin e presidentit “grusht shteti të mëndafshtë.”213 Deputetët socialistë,socialdemokratë, ata të Aleancës Demokratike dhe Abdi Baleta u larguan nga seancaparlamentare, duke mos pranuar të votonin projektvendimin. Me 75 vota pro, parlamenti mori vendimin “Për miratimin e Projektkushtetutës me referendum.” Njëditë më pas Presidenti bëri shpalljen e Referendumit popullor për miratimin e kushtetutës dhe caktoi datën 6 nëntor si ditë për zhvillimin e referendumit.

Grupi parlamentar socialist i drejtoi Gjykatës Kushtetuese kërkesën përshqyrtimin e kushtetueshmërisë së nenit 2 të ligjit “Për referendumin” dhe vendimit tëKuvendit Popullor “Për miratimin e Kushtetutës së Shqipërisë me referendum”,shpalljen e tyre antikushtetues dhe pezullimin e zbatimit të tyre. PS, PSD. PAD, PBDNJ, PDD vazhdonin të mbështesnin qëndrimin e tyre se referendumi përmiratimin e kushtetutës ishte antidemokratik. Brenda PAD–së pati qendrime tëkundërta rreth qëndrimit që duhet të mbante partia ndaj referendumit. Arben Imami ishte për bojkotim të referendumit. Sipas tij referendumi duhej bojkotuar sepse ishte antikushtetues, pjesëmarrja në të do ta legjitimonte referendumin dhe do të thoshte tëpranoje humbjen e parlamentit.214 Qëndrime të tilla pati dhe brenda PS- së, por sipas Rexhina Nanos, kryetari i saj Fatos Nano, nga burgu ku vuante dënimin, i shkruante

210 “Socialistët kërkojnë të arrijnë konsensus,” Zëri i Popullit 136, 7 tetor 1994, 1211 “Fjala e Sekretarit të Përgjithshëm të PS- së, Gramoz Ruçi,” po aty, 4212 Ardian Myslimi, “Presidenti i thotë përfundimisht “lamtumirë” parlamentit,” Zëri i Popullit, 11 tetor 1994, 3213 Po aty214 Ilir Keko, “Berishës nuk i intereson më Partia Demokratike,” Koha Jonë 232, 14 tetor 1994, 5


70

“referendumi bëhet: për miratimin e kushtetutës dhe amendamenteve të saj pasi ato tëjene miratuar më parë nga Kuvendi Popullor”.210

Debati parlamentar nuk ishte aq rreth projektligjit në vetvete sesa në faktin që ky ligj i hapte rrugën mbajtes së referendumit për miratimin e kushtetutës, duke anashkaluar parlamentin. Në emër të Partisë Socialiste, Sekretari i Përgjithshëm i saj, Gramoz Ruçi paraqiti si rrugë për miratimin e kushtetutës 3 propozime, të cilatmbështetnin propozimet e bëra, por nuk binin në kundërshtim me Dispozitat Kushtetuese:

- Kushtetuta të miratohej nga parlamenti sipas dispozitave në fuqi- Kushtetuta të miratohej nga një Asamble Kushtetuese e zgjedhur nga populli- Kushtetuta dhe amendamentet e saj të miratoheshin me referendum, pasi të

miratoheshin më parë në Kuvendin Popullor211

Pavarësisht refuzimit të opozitës, projektligji për referendumin u miratua vetëmme votat e shumicës.

Në datë 10 tetor u votua në parlament projektvendimi i Presidentit për miratimin e kushtetutës me referendum. Socialistët këmbëngulnin se vetëm nëpërmjet diskutimit në parlament mund të përmirësohej projektkushtetuta. Referendumi në këtë rast ishte ipaaplikueshëm, sepse nuk i jepte popullit mundësitë të ndryshonte, të hiqte apo tështonte ndonjë nga 124 nenet e kushtetutës, pasi popullit në referendum i jepej njëhapësirë njëdimendionale, të thoshte Jo ose Po. Grupi parlamentar socialist deklarontese ishte i predispozuar për të arritur konsensusin në kuvend për miratimin e projektkushtetutës. Për Namik Doklen vendimi ishte antikushtetues, sepse sipas tij “nuk ka të drejtë asnjë President i botës të paraqesë një vendim, një dekret që tëkërkojë shkeljen flagrante të ligjit kushtetues të vendit,”212 kurse deputeti Andi Baleta e cilësoi vendimin e presidentit “grusht shteti të mëndafshtë.”213 Deputetët socialistë,socialdemokratë, ata të Aleancës Demokratike dhe Abdi Baleta u larguan nga seancaparlamentare, duke mos pranuar të votonin projektvendimin. Me 75 vota pro, parlamenti mori vendimin “Për miratimin e Projektkushtetutës me referendum.” Njëditë më pas Presidenti bëri shpalljen e Referendumit popullor për miratimin e kushtetutës dhe caktoi datën 6 nëntor si ditë për zhvillimin e referendumit.

Grupi parlamentar socialist i drejtoi Gjykatës Kushtetuese kërkesën përshqyrtimin e kushtetueshmërisë së nenit 2 të ligjit “Për referendumin” dhe vendimit tëKuvendit Popullor “Për miratimin e Kushtetutës së Shqipërisë me referendum”,shpalljen e tyre antikushtetues dhe pezullimin e zbatimit të tyre. PS, PSD. PAD, PBDNJ, PDD vazhdonin të mbështesnin qëndrimin e tyre se referendumi përmiratimin e kushtetutës ishte antidemokratik. Brenda PAD–së pati qendrime tëkundërta rreth qëndrimit që duhet të mbante partia ndaj referendumit. Arben Imami ishte për bojkotim të referendumit. Sipas tij referendumi duhej bojkotuar sepse ishte antikushtetues, pjesëmarrja në të do ta legjitimonte referendumin dhe do të thoshte tëpranoje humbjen e parlamentit.214 Qëndrime të tilla pati dhe brenda PS- së, por sipas Rexhina Nanos, kryetari i saj Fatos Nano, nga burgu ku vuante dënimin, i shkruante

210 “Socialistët kërkojnë të arrijnë konsensus,” Zëri i Popullit 136, 7 tetor 1994, 1211 “Fjala e Sekretarit të Përgjithshëm të PS- së, Gramoz Ruçi,” po aty, 4212 Ardian Myslimi, “Presidenti i thotë përfundimisht “lamtumirë” parlamentit,” Zëri i Popullit, 11 tetor 1994, 3213 Po aty214 Ilir Keko, “Berishës nuk i intereson më Partia Demokratike,” Koha Jonë 232, 14 tetor 1994, 5


71

kryesisë së Partisë Socialiste: “…Bojkotim Jo! Në asnjë mënyrë të mos ushqehet ky mendim! Duhet organizim konkret për Votim Kundër!”215

Partia Aleanca Demokratike propozoi “Rreshtimin për Kushtetutën”, njëangazhim i përbashkët i të gjitha partive opozitare në mbrojtje të legjitimitetit tëkushtetutës, si çështje themelore e demokracisë. 216 Propozimi u mirëprit nga partitëopozitare. Gjatë fushatës u bënë pjesë e tij 16 parti parlamentare e joparlamentare.

Në mbledhjen e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PS, të mbajtur në 10 tetor, socialistët deklaronin se nuk ishin kundër miratimit të kushtetutës dhe as kundërreferendumit për miratimin e saj, por kundërshtonin proçedurat antikushtetuese, nene të veçanta të projektkushtetutës, që i jepnin asaj frymë antidemokratike, si dhe mungesën e dëshirës për konsensus nga ana e PD – së.217Në aspektin procedurial, sipas tyre, ishte antikushtetuese miratimi i kushtetutës me referendum pa marrë mëparë miratimin në Kuvendin Popullor, shpallja e datës së referendumit më 6 nëntor, ndërkohë që ligji sanksiononte që referendumi duhej të shpallej të paktën 45 ditëpërpara, mospritja e vendimit të Gjykatës Kushtetuese në lidhje mekushtetueshmërinë e referendumit, pas ankimimit të ligjshëm të PS- së. Në shenjë proteste ndaj mosmarrjes në shqyrtim të kërkesës nga Gjykata para zhvillimit të referendumit, duke treguar kështu neglizhencës së rëndë, tre anëtarë të Gjykatës Kushtetuese, Thimjo Kondi, Natasha Sheshi dhe Ylvi Myrtja dhanë dorëheqjen më 3 nëntor, duke sqaruar popullin se para se të kalohej në referendum projektkushtetuta duhet të kalonte nëpërmjet parlamentit. Në letren e dorëheqjes, drejtuar presidentit dhe kryetarit të kuvendit ata deklaronin se shkak për dorëheqjen e tyre ishin dhe parregullsitë dhe kontraditat në legjislacionin shqiptar për pushtetin gjyqësor.218

Mazhoranca mbronte qendrimin e saj pro referendumit, si nga pikëpamja ligjore, morale dhe praktike. Në aspektin ligjor ishin dy nene të Dispozitave Kushtetuese; neni 3 ku thuhej se populli e ushtronte sovranitetin e vet dhe me referendum, neni 16, pika 7 që i jepte parlamentit të drejtën të vendoste për referendumet popullore dhe Ligji për referendumin, që justifikonin mbajtjen e referendumit për miratimin e kushtetutës. Pra çdo proçedurë e ndjekur ishte në përputhje me ligjin. Në aspektin moral, populli shqiptar historikisht kishte treguar se ishte i aftë të merrte vendime tërëndësishme dhe të zgjuara, siç kishte bërë më 1990 apo më 22 mars 1992, veç kësaj populli shqiptar ka një traditë të vyer juridike, kanunet, ku shpreh kulturën e vet juridike. Në aspektin praktik, referendumi ishte forma e vetme që mund të miratonte kushtetutën, sepse mungesa e konsensusit mes partive politike dhe kundërshtimi nga socialistët i çdo propozimi dhe alternative të demokratëve e bënte të pamundur miratimin e kushtetutës. Në kuadër të këtij gjykimi, sipas Mendim Veizaj, “partitëpolitike kanë ç’mësojnë nga populli: thjeshtësinë e gjykimit realist dhe tolerancën e madhe që karakterizon njerëzit e thjeshtë me pikëpamje të ndryshme politike”.219

Shtypi i shkruar dhe ai viziv ndihmoi shumë në fushatën për referendum. Populli u njoh me projektkushtetutën nëpërmjet televizionit, shtypit të shkruar dhe broshurave. Në çdo numër të “Rilindjes Demokratike” gjatë muajit tetor shpaloseshin deklaratat e partive të vogla jo parlamentare, institucioneve, shoqatave a organizmave të ndryshme (si; Partia Republikane e Djathtë, Organizata e Bashkuar e Veteranëve të

215 Cituar. Rexhina Nano, Të jetosh kohën (Tiranë: Dudaj, 2008), 315216Aleanca Demokratike, “Ne propozojmë “Rreshtimin për Kushtetutën”, Zëri i Popullit, 14 tetor 1994, 1217 “Socialistët janë kundër një kushtetute që varros demokracinë,” Zëri i Popullit (11 tetor 1994), 1218 Fred Abrahams, Human rights in post-communist Albania, web edition, (1996), 15 219 Mendim Veizaj, “Epërsitë social – psikologjike të referendumit për projekt kushtetutën,” Rilindja Demokratike 791, 28 tetor 1994, 6


72

LANÇL, Seksioni i Intelektualëve Demokratë të Dikastereve me drejtim ekonomik, Shoqata Çamëria, Unioni Studentor Shqiptar, Shoqata Atdhetare “Trojet tona”, Shoqata ”Lidhja Shqiptare e Prizrenit” etj) që mbështesnin kushtetutën dhe referendumin si mënyrën më demokratike për miratimin e saj. Specialistë të fushave të ndryshme bënin komente rreth kushtetutës për nenet që i përkisnin specialiteteve tëtyre, duke dhënë mendimin e tyre profesional e të pavarur. Intelektualë, studentë dhe personalitete të shquar bënin thirrje për të votuar pro kushtetutës duke evidentuar rëndësinë e miratimit të saj dhe parimet demokratike që ajo sanksiononte. Sipas tyre projektkushtetuta shprehte një konsolidim, zgjerim dhe mbrojtje të demokracisë. Ajokonfirmonte parimet demokratike në Shqipëri, parimin e mbrojtjes dhe respektimit tëlirive dhe të drejtave të njeriut, parimin e bashkërendimit demokratik të pushteteve dhe pavarësisë së tyre, siguronte pjesëmarrjen e popullit në mënyrë aktive në jetënsociale, politike, ekonomike të vendit. Në një intervistë për “Rilindjen Demokratike”,Tritan Shehu shprehej se “kjo projektkushtetutë është e një niveli të lartë evropian dhe çdo vend që do të ketë një kushtetutë të tillë, do të jetë krenar për këtë”.220

Ndërsa shtypi i majtë paraqiste në çdo numër të tij analiza të gjata të drejtuesve politikë, juristëve dhe specialistëve të së drejtës kushtetuese në lidhje me mangësitëdhe problemet e projektkushtetutës, e cila përmbante “mikrobe diktaturash”221 siç u shpreh Servet Pëllumbi në mbledhjen e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PS – së.Vërejtjet që i bëheshin projektkushtetutës lidheshin me balancimin e pushteteve, pavarësinë e pushtetit gjyqësor, kompetencat e presidentit dhe formën e qeverisjes: (i)kritikohej mospërcaktimi i statusit të republikës parlamentare të shtetit shqiptar. Nënenit 1 të projektkushtetutës Shqipëria përcaktohej “shtet sovran, demokratik dhe unitar”, duke u përdorur, terma politik dhe sociologjik, në vend të termave juridik. Sipas Moikom Zeqos kushtetuta është kod juridik dhe nuk pranon terma politik. Duhet përcaktuar saktë e qartë në projektkushtetutë statusi i Shqipërisë “republikëparlamentare”, pasi kjo përcakton raportet e tjera mes parlamentit, qeverisë dhe presidentit.222(ii) Kritikohej ekzistenca e klauzolave te shumta që kufizonin lirinë eshprehjes e të mendimit. 223 (iii) Kritikohej përcaktimi në detyrat e forcave tëarmatosura veç të tjerash i mbrojtjes dhe sigurimit “të rendit kushtetues” si njëkoncept i papërcaktuar e që mund të keqpërdorej. 224 (iv) Projektkushtetuta nuk pengonte deputetët të kryenin detyra private225

Akuzat më të mëdha të opozitës ishin në lidhje me 40 kompetencat direkte dhe indirekte te presidentit dhe pavarësinë e pushtetit gjyqësor. Opozita akuzonte sepresidenti gëzonte kompetenca të gjera, duke vënë dorë mbi pushtetin legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor dhe duke bërë fiktiv ndarjen e pushteteve. Duke u nisur nga kompetencat e presidentit, sipas projektkushtetutës, Shqipëria është një republikëpresidenciale (presidenti ishte njëkohësisht Komandant i Përgjithshëm i Forcave tëArmatosura, Kryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë, Kryetar i Këshillit të Sigurimit Kombëtar, mund të drejtojë mbledhjet e Këshillit të Ministrave, të shpërndajëparlamentin, të bëjë pjesë në forumet demokratike të partisë). Presidenti kishte të

220 “Miratimi i kushtetutës- garanci për të ardhmen e demokracisë,” Rilindja Demokratike 769, 2 tetor 1994, 1221 “Socialistët janë kundër një kushtetute që varros demokracinë,” Zëri i Popullit, 11 tetor 1994, 1222 Moikom Zeqo, “Popull shqiptar: Bëhu i vetëdijshëm për vetveten,” Zëri i Popullit 228, 22 tetor 1994, 3223 Anton Dodi, “Përse dot’i them JO projektkushtetutës,” Zëri i Popullit 228, 22 tetor 1994, 3224 “Jo kushtetutës që sanksionon pushtetin e një njeriu të vetëm,” Zëri i Popullit 252, 2 nëntor 1994, 3225 Po aty


72

LANÇL, Seksioni i Intelektualëve Demokratë të Dikastereve me drejtim ekonomik, Shoqata Çamëria, Unioni Studentor Shqiptar, Shoqata Atdhetare “Trojet tona”, Shoqata ”Lidhja Shqiptare e Prizrenit” etj) që mbështesnin kushtetutën dhe referendumin si mënyrën më demokratike për miratimin e saj. Specialistë të fushave të ndryshme bënin komente rreth kushtetutës për nenet që i përkisnin specialiteteve tëtyre, duke dhënë mendimin e tyre profesional e të pavarur. Intelektualë, studentë dhe personalitete të shquar bënin thirrje për të votuar pro kushtetutës duke evidentuar rëndësinë e miratimit të saj dhe parimet demokratike që ajo sanksiononte. Sipas tyre projektkushtetuta shprehte një konsolidim, zgjerim dhe mbrojtje të demokracisë. Ajokonfirmonte parimet demokratike në Shqipëri, parimin e mbrojtjes dhe respektimit tëlirive dhe të drejtave të njeriut, parimin e bashkërendimit demokratik të pushteteve dhe pavarësisë së tyre, siguronte pjesëmarrjen e popullit në mënyrë aktive në jetënsociale, politike, ekonomike të vendit. Në një intervistë për “Rilindjen Demokratike”,Tritan Shehu shprehej se “kjo projektkushtetutë është e një niveli të lartë evropian dhe çdo vend që do të ketë një kushtetutë të tillë, do të jetë krenar për këtë”.220

Ndërsa shtypi i majtë paraqiste në çdo numër të tij analiza të gjata të drejtuesve politikë, juristëve dhe specialistëve të së drejtës kushtetuese në lidhje me mangësitëdhe problemet e projektkushtetutës, e cila përmbante “mikrobe diktaturash”221 siç u shpreh Servet Pëllumbi në mbledhjen e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PS – së.Vërejtjet që i bëheshin projektkushtetutës lidheshin me balancimin e pushteteve, pavarësinë e pushtetit gjyqësor, kompetencat e presidentit dhe formën e qeverisjes: (i)kritikohej mospërcaktimi i statusit të republikës parlamentare të shtetit shqiptar. Nënenit 1 të projektkushtetutës Shqipëria përcaktohej “shtet sovran, demokratik dhe unitar”, duke u përdorur, terma politik dhe sociologjik, në vend të termave juridik. Sipas Moikom Zeqos kushtetuta është kod juridik dhe nuk pranon terma politik. Duhet përcaktuar saktë e qartë në projektkushtetutë statusi i Shqipërisë “republikëparlamentare”, pasi kjo përcakton raportet e tjera mes parlamentit, qeverisë dhe presidentit.222(ii) Kritikohej ekzistenca e klauzolave te shumta që kufizonin lirinë eshprehjes e të mendimit. 223 (iii) Kritikohej përcaktimi në detyrat e forcave tëarmatosura veç të tjerash i mbrojtjes dhe sigurimit “të rendit kushtetues” si njëkoncept i papërcaktuar e që mund të keqpërdorej. 224 (iv) Projektkushtetuta nuk pengonte deputetët të kryenin detyra private225

Akuzat më të mëdha të opozitës ishin në lidhje me 40 kompetencat direkte dhe indirekte te presidentit dhe pavarësinë e pushtetit gjyqësor. Opozita akuzonte sepresidenti gëzonte kompetenca të gjera, duke vënë dorë mbi pushtetin legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor dhe duke bërë fiktiv ndarjen e pushteteve. Duke u nisur nga kompetencat e presidentit, sipas projektkushtetutës, Shqipëria është një republikëpresidenciale (presidenti ishte njëkohësisht Komandant i Përgjithshëm i Forcave tëArmatosura, Kryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë, Kryetar i Këshillit të Sigurimit Kombëtar, mund të drejtojë mbledhjet e Këshillit të Ministrave, të shpërndajëparlamentin, të bëjë pjesë në forumet demokratike të partisë). Presidenti kishte të

220 “Miratimi i kushtetutës- garanci për të ardhmen e demokracisë,” Rilindja Demokratike 769, 2 tetor 1994, 1221 “Socialistët janë kundër një kushtetute që varros demokracinë,” Zëri i Popullit, 11 tetor 1994, 1222 Moikom Zeqo, “Popull shqiptar: Bëhu i vetëdijshëm për vetveten,” Zëri i Popullit 228, 22 tetor 1994, 3223 Anton Dodi, “Përse dot’i them JO projektkushtetutës,” Zëri i Popullit 228, 22 tetor 1994, 3224 “Jo kushtetutës që sanksionon pushtetin e një njeriu të vetëm,” Zëri i Popullit 252, 2 nëntor 1994, 3225 Po aty


73

drejtë të ishte anëtar i një partie dhe të zgjidhej në organet e saj drejtuese, gjë që bintendesh me rolin e presidentit si “përfaqësues i unitetit të popullit.”226Presidenti nuk mbante përgjegjësi për shkeljet e kushtetutës, sipas nenit 12 “presidenti nuk mban përgjegjësi për aktet e kryera në ushtrimin e detyrës, përveçse për tradhti ndaj atdheut ose për shkeje të rënda me dashje të kushtetutës”. Termi “me dashje” eshfajësonte presidentin për veprimet e tij antikushtetuese.227

Po kaq debat pati dhe për Pjesën e IV të projektkushtetutës, Organizimi i drejtësisëdhe Gjykata Kushtetuese. Sistemi gjyqësor. Sipas opozitës, pushteti gjyqësor ishte idobët dhe i varur politikisht. Pushteti i presidentit ndaj organeve të drejtësisë cënontepavarësinë e tyre pasi: ai ishte Kryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë, i vetmi autoritet që emëronte dhe shkarkonte gjyqtarët dhe prokurorët. Presidenti propozontezgjedhjen e Prokurorit të Përgjithshëm dhe shkarkimin e tij nga detyra. Presidenti propozonte emërimin dhe shkarkimin nga detyra të kryetarit të Gjykatës së Lartë e tëanëtarëve të saj, propozonte emërimin e anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese, që ishte ivetmi organ që kishte të drejtë të gjykonte Presidentin e Republikës.

Në projektkushtetutë nuk ishin parashikuar shumë parime të rëndësishme kushtetuese që sanksionojnë pavarësinë e pushtetit gjyqësor si: (i) Drejtësia duhet tëjepet në bazë e për zbatim të ligjit, (ii) Gjykimi bëhet gojarisht e publikisht dhe nëgjuhën e popullit, (iii) Askush nuk ka të drejtë të ndikojë në dhënien e vendimeve gjyqësore. (iv) Të gjithë organet shtetërore, autoritetet publike dhe private, gjatëveprimtarisë së tyre duhet të respektojnë vendimet dhe aktet gjyqësore. Pushtetit gjyqësor i mungonin mjetet për të realizuar pavarësinë e tij: pushteti gjyqesor duhej tëkishteë buxhetin e tij, policinë gjyqësore për të realizuar dhënien e drejtësisë.Mungonin realisht garancitë për ta bërë të pavarur pushtetin gjyqësor228

Demokratët iu përgjigjeshin këtyre akuzave me arsyetimet se projektkushtetuta ibënte gjykatat më të fuqishme se asnjëherë tjetër më parë. Sipas nenit 84, presidenti garantonte respektimin e kushtetutës dhe të ligjeve, por në nenin 103 thuhej se nëçështjet që lidheshin me të drejtat dhe liritë themelore të njeriut gjykatat mund tëzbatonin drejtpërdrejtë dispozitat kushtetuese. Pushteti i Gjykatës Kushtetuese ishtembi 2 pushtetet e tjera, sipas nenit 115, pika 3, ajo zgjidhte mosmarrëveshjet përkompetencat midis pushteteve shtetërore; dhe sipas pikës 5 - zgjidhte kërkesat dhe ligjshmërinë e zgjedhjes së presidentit dhe të deputetëve. Presidenti kishte të drejtën e propozimit të argumentuar për shkarkimin e 1 anëtari të Gjykatës së Lartë, por kjo nuk e vinte këtë gjykatë nën kontrollin e presidentit, pasi ky shkarkim bëhej vetëm me votim në parlament kur votonte shumica e gjithë deputetëve. Këshilli i Lartë iDrejtësisë drejtonte në mënyrë kolegjiale karrierën profesionale të gjyqtarëve dhe prokurorëve, duke mos e lënë këtë në dorë të një njeriu të vetëm dhe duke siguruar mbrojtje institucionale të tyre. Presidenti ishte Kryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisëdhe si i tillë ai emëronte dhe shkarkonte anëtarët e këtij Këshilli, por anëtarët kishin tëdrejtën e ankimimit në Gjykatën e Lartë, mbi të cilën Presidenti nuk kishte asnjëpushtet, pasi anëtarët e saj zgjidheshin nga parlamenti dhe ishin të përhershëm.

Kompetencat e presidentit në projektkushtetutë ishin më të vogla se nëDispozitat Kushtetuese. Sipas Tritan Shehut “kompetencat e presidentit shqiptar janë

226 “Jo kushtetutës që sanksionon pushtetin e një njeriu të vetëm,” Zëri i Popullit 252, 2 nëntor 1994, 3227 Po aty228 Fehmi Abdiu, “Socialistët janë kundër monopolist të pushteteve nga Presidenti i Republikës”, Zëri i Popullit 227 (22 tetor 1994), 3 si dhe “Projekti i Kushtetuës nuk siguron drejtësi të pavarur,” Zëri i Popullit 232 (28 tetor 1994), 3


74

nën mesataren e kompetencave që kanë presidentët e Evropës. Dhe mund të them se në shumë drejtime janë të cunguara”.229 Shumicën e kompetencave presidenti nuk e ushtronte i vetëm, por për shumë aspekte të pushtetit të presidentit, parlamenti kishtetë drejtën të thoshte “fjalën e fundit” duke qënë “gjykatës” i shumë propozimeve tëpresidentit.230Dekretet që nxirrte presidenti duhej të merrnin miratimin e paralmentit.Presidenti nxirrte akte, por vetëm me kundërfirmën e kryeministrit apo ministrit që ia propozonte dhe në rast se ato cënonin të drejtat dhe liritë e njeriut ato mund tëkontrolloheshin në gjykatë.

Në lidhje me këtë debat, në analizën që Elez Biberaj i bën projektkushtetutës shprehet se ajo ngjasonte me kushtetutat postkomuniste të vendeve të Evropës Lindore; u përmbahej normave dhe standarteve ndërkombëtare; parashikonte ndarjen e pushteteve; mbrojtjen e të drejtave të njeriut; përcaktonte një sistem të përzier mes presidencialit dhe parlamentarit dhe në kompetencat mes parlamentit dhe presidentit asnjëra palë nuk do i imponohej tjetrës. Por projekti kishte paqartësi në lidhje me pushtetin gjyqësor. 231 Ndërsa në analizën e vet, Miranda Vickers vlerëson se “projektkushtetuta parashihte t’i jepte presidentit më shumë ndikim për caktimin e tëgjithë zyrtarëve të rëndësishëm, si ministra, ambasadorë dhe gjyqtarë, pa miratimin e mëparshëm nga parlamenti”232

Për të kuptuar më mirë debatin politik rreth kësaj çështje, po pasqyrojmëkompetencat e Presidentit të Republikës së Shqipërisë sipas Dispozitave Kushtetuese të 29 prillit 1991 dhe projektitkushtetues të vitit 1994. Në mënyrë të detajuar ato paraqiten më poshtë në tabelën krahasuese:

Tabela 2.4. Krahasim i kompetencave të presidentit sipas DispozitaveKushtetuese dhe projektkushtetutës së vitit 1994

Dispozitat Kushtetuese 29. 4. 1991 Projektkushtetuta e v 1994

1 Siguron respektimin e këtij ligji, të ligjeve të tjera dhe të të drejtave e lirive të shtetasve.

Garanton respektimin e kushtetutës dhe të ligjeve

2 Thërret sesionin e parë të legjislaturës së re të Kuvendit Popullor.

3 Cakton datën e zgjedhjeve të Kuvendit Popullor dhe të organeve lokale të pushtetit

Cakton datën e zgjedhjeve të parlamentit dhe të organeve lokale të pushtetit dhe të kryerjes së referendumit

4 Shpall ligjet dhe referendumet e vendosura nga Kuvendi Popullor.

Shpall ligjet dhe aktet për kryerjen e referendumeve të vendosura nga parlamenti

5 I propozon parlamentit për të vendosur për referendum popullor

6 Ka të drejtë, brenda 15 ditëve nga miratimi i ligjit prej Kuvendit Popullor,t’i a kthejë këtij për rishqyrtim vetëm një here

Me mesazh të motivuar, brenda 15 ditëve nga data kur është paraqitur ligji, mundt’i akthejë këtë parlamentit për rishqyrtim vetëm një here

229 “Miratimi i kushtetutës- garanci për të ardhmen e demokracisë,” Rilindja Demokratike 769, 2 tetor 1994, 1230 Kristaq Traja, “Projekt – kushtetuta dhe pozicioni i opozitës ndaj saj,” Rilindja demokratike 778, 13 tetor 1994, 1-2231 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 246232 Miranda Vickers, Shqiptarët, një histori moderne, Bota shqiptare, Tiranë: 2008, 373


74

nën mesataren e kompetencave që kanë presidentët e Evropës. Dhe mund të them se në shumë drejtime janë të cunguara”.229 Shumicën e kompetencave presidenti nuk e ushtronte i vetëm, por për shumë aspekte të pushtetit të presidentit, parlamenti kishtetë drejtën të thoshte “fjalën e fundit” duke qënë “gjykatës” i shumë propozimeve tëpresidentit.230Dekretet që nxirrte presidenti duhej të merrnin miratimin e paralmentit.Presidenti nxirrte akte, por vetëm me kundërfirmën e kryeministrit apo ministrit që ia propozonte dhe në rast se ato cënonin të drejtat dhe liritë e njeriut ato mund tëkontrolloheshin në gjykatë.

Në lidhje me këtë debat, në analizën që Elez Biberaj i bën projektkushtetutës shprehet se ajo ngjasonte me kushtetutat postkomuniste të vendeve të Evropës Lindore; u përmbahej normave dhe standarteve ndërkombëtare; parashikonte ndarjen e pushteteve; mbrojtjen e të drejtave të njeriut; përcaktonte një sistem të përzier mes presidencialit dhe parlamentarit dhe në kompetencat mes parlamentit dhe presidentit asnjëra palë nuk do i imponohej tjetrës. Por projekti kishte paqartësi në lidhje me pushtetin gjyqësor. 231 Ndërsa në analizën e vet, Miranda Vickers vlerëson se “projektkushtetuta parashihte t’i jepte presidentit më shumë ndikim për caktimin e tëgjithë zyrtarëve të rëndësishëm, si ministra, ambasadorë dhe gjyqtarë, pa miratimin e mëparshëm nga parlamenti”232

Për të kuptuar më mirë debatin politik rreth kësaj çështje, po pasqyrojmëkompetencat e Presidentit të Republikës së Shqipërisë sipas Dispozitave Kushtetuese të 29 prillit 1991 dhe projektitkushtetues të vitit 1994. Në mënyrë të detajuar ato paraqiten më poshtë në tabelën krahasuese:

Tabela 2.4. Krahasim i kompetencave të presidentit sipas DispozitaveKushtetuese dhe projektkushtetutës së vitit 1994

Dispozitat Kushtetuese 29. 4. 1991 Projektkushtetuta e v 1994

1 Siguron respektimin e këtij ligji, të ligjeve të tjera dhe të të drejtave e lirive të shtetasve.

Garanton respektimin e kushtetutës dhe të ligjeve

2 Thërret sesionin e parë të legjislaturës së re të Kuvendit Popullor.

3 Cakton datën e zgjedhjeve të Kuvendit Popullor dhe të organeve lokale të pushtetit

Cakton datën e zgjedhjeve të parlamentit dhe të organeve lokale të pushtetit dhe të kryerjes së referendumit

4 Shpall ligjet dhe referendumet e vendosura nga Kuvendi Popullor.

Shpall ligjet dhe aktet për kryerjen e referendumeve të vendosura nga parlamenti

5 I propozon parlamentit për të vendosur për referendum popullor

6 Ka të drejtë, brenda 15 ditëve nga miratimi i ligjit prej Kuvendit Popullor,t’i a kthejë këtij për rishqyrtim vetëm një here

Me mesazh të motivuar, brenda 15 ditëve nga data kur është paraqitur ligji, mundt’i akthejë këtë parlamentit për rishqyrtim vetëm një here

229 “Miratimi i kushtetutës- garanci për të ardhmen e demokracisë,” Rilindja Demokratike 769, 2 tetor 1994, 1230 Kristaq Traja, “Projekt – kushtetuta dhe pozicioni i opozitës ndaj saj,” Rilindja demokratike 778, 13 tetor 1994, 1-2231 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 246232 Miranda Vickers, Shqiptarët, një histori moderne, Bota shqiptare, Tiranë: 2008, 373


75

7 Emëron Kryetarin e Këshillit të Ministrave dhe pranon dorëheqjen e tij.

Emëron Kryeministrin dhe pranon dorëheqjen e tij.

8 Midis dy sesioneve të Kuvendit Popullor, me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave, emëron, shkarkon ose liron anëtarë të veçantë të Qeverisë. Këtë dekret Presidenti i Republikës ia paraqet për miratim Kuvendit Popullor në mbledhjen e tij më të afërt.

Me propozim të kryeministrit, emëron ose liron ministra, anëtarë të tjerë të veçantë të qeverisë dhe drejtues të institucioneve qendrore

9 Emëron dhe shkarkon, me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave, drejtuesit e institucioneve të tjera qendrore

10 Në raste të veçanta kryeson mbledhjen e qeverisë duke caktuar në rend të ditës çështje që çmon se duhet të shqyrtohen e të zgjidhen. Në këto raste ai nënshkruan vendimet përkatëse

11 Mund, pasi merr mendimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave dhe të Kryetarit të Kryesisë së Kuvendit Popullor, të shpërndajë Kuvendin Popullor përpara mbarimit të afatit të legjislaturës, kur përbërja e tij nuk lejon ushtrimin e funksioneve të vetë Kuvendit dhe e bën të pamundshme qeverisjen e vendit.

Në këtë rast, zgjedhjet e Kuvendit Popullor ribëhen jo më vonë se 45 ditë nga dita e shpërndarjes.

Këtë kompetencë Presidenti nuk mund ta ushtrojë në periudhën 6 muajt e fundit të mandatit të tij.

Me propozim dhe me kundërfirmë të kryeministrit dhe pasi merr mendimin e Kryetarit të parlamentit, mund të shpërndajë parlamentin përpara mbarimit të afatit të legjislaturës, kur përbërja e tij nuk lejon ushtrimin e funksioneve të vetë parlamentit dhe e bën të pamundshme qeverisjen e vendit.

Në këtë rast, zgjedhjet e parlamentit ribëhen jo më vonë se 45 ditë nga dita e shpërndarjes.

Këtë kompetencë Presidenti nuk mund ta ushtrojë në periudhën 6 muajt e fundit të mandatit të tij.

12 Lidh traktate ndërkombëtare, ratifikon dhe denoncon ato që nuk i shqyrton vetë Kuvendi Popullor

Me propozim ose kundërfirmë të kryeministrit lidh traktate dhe marrëveshje ndërkombëtare, , ratifikon dhe denoncon ato që nuk i shqyrton vetë parlamenti

13 Emëron dhe shkarkon përfaqësuesit diplomatikë me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave.

Emëron dhe shkarkon përfaqësuesit diplomatikë me propozim ose kundërfirmë të kryeministrit

14 Pranon letrat kredenciale dhe letrat e thirrjes së përfaqësuesve diplomatikë të shteteve të huaja.

Pranon letrat kredenciale dhe letrat e thirrjes së përfaqësuesve diplomatikë të shteteve të huaja.

15 Miraton kërkesat për dhënien ose lënien e shtetësisë shqiptare

Miraton kërkesat për dhënien ose lënien e shtetësisë shqiptare

16 Ushtron të drejtën e faljes. Ushtron të drejtën e faljes.

17 Jep dekorata dhe tituj nderi Jep dekorata dhe tituj nderi

18 Jep të drejtën e strehimit politik.

19 Me propozim ose kundërfirmë të kryeministrit jep gradat më të larta ushtarake

20 Shpall, kur është e pamundur të mblidhet Shpall, kur është e pamundur të mblidhet


76

Kuvendi Popullor, mobilizimin e pjesshëm dhe të përgjithshëm, si edhe gjendjen e jashtëzakonshme. Në këto raste, shpallja i paraqitet për miratim Kuvendit Popullor brenda pesë ditëve

parlamenti, mobilizimin e pjesshëm dhe të përgjithshëm, si edhe gjendjen e jashtëzakonshme. Në këto raste, dekreti përkatës i paraqitet për miratim parlamentit brenda 15 ditëve

21 Shpall, kur është e pamundur të mblidhet Kuvendi Popullor, gjendjen e luftës në rast agresioni të armatosur kundër Republikës së Shqipërisë

Shpall, kur është e pamundur të mblidhet parlamenti, gjendjen e luftës në rast agresioni të armatosur kundër Republikës së Shqipërisë

22 Nxjerr dekrete me karakter individual dhe vendime; në raste të ngutshme nxjerr edhe dekrete me karakter normativ, të cilat i paraqiten për miratim Kuvendit Popullor në sesionin më të afërt.

Nxjerr dekrete me karakter individual dhe vendime.

Në raste të ngutshme me propozim të kryeministrit apo ministrit përkatës ose me kundërfirmën e tyre nxjerr edhe dekrete me karakter normative, të cilat ia paraqiten për miratim brenda 15 ditëve parlamentit

23 Komunikon me parlamentin nëpërmjet mesazheve të cilat lexohen në seancë plenare

24 Aktet që nxjerr Presidenti i Republikës për ushtrimin e kompetencave të parashikuara në pikat 10, 11 dhe 19 të nenit 28 të këtij ligji, marrin fuqi juridike mbasi kundërfirmohen, sipas rastit, nga Kryetari i Këshillit të Ministrave ose nga ministri përkatës apo nga personat e tyre të njësuar me to. Kjo është përfshirë brenda neneve përkatëse

25 Krijon pranë vetes organizma këshillimorë me karakter ndihmës

26 Kërkon mendim dhe të dhëna me shkrim nga drejtues të institucioneve shtetërore për çështje që kanë të bëjnë me detyrat e tyre

27

28 Presidenti i Republikës së Shqipërisë është Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura dhe Kryetari i Këshillit të Mbrojtjes.

Presidenti i Republikës së Shqipërisë është Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura dhe Kryetari i Këshillit të Sigurimit Kombëtar.

29 Përbërja e Këshillit të Mbrojtjes caktohet nga Kuvendi Popullor me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Mbrojtjes.

Përbërja e Këshillit të Sigurimit Kombëtar caktohet nga Kuvendi Popullor me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Sigurimit Kombëtar

30 Ushtron dhe kompetenca të tjera të parashikuara në këtë kushtetutë [si mëposhtë]

31 Kryetari dhe anëtarët e gjykatës së Lartë zgjidhen nga parlamenti me propozim të Presidentit të Republikës (Neni 102. 1)

32 Gjyqtarët e Gjykatës së Lartë mund të lëvizen nga detyra dhe të ndiqen penalisht në kushtet e caktuara nga ligji mbi bazën e një vendimi të arsyetuar të parlamentit me


76

Kuvendi Popullor, mobilizimin e pjesshëm dhe të përgjithshëm, si edhe gjendjen e jashtëzakonshme. Në këto raste, shpallja i paraqitet për miratim Kuvendit Popullor brenda pesë ditëve

parlamenti, mobilizimin e pjesshëm dhe të përgjithshëm, si edhe gjendjen e jashtëzakonshme. Në këto raste, dekreti përkatës i paraqitet për miratim parlamentit brenda 15 ditëve

21 Shpall, kur është e pamundur të mblidhet Kuvendi Popullor, gjendjen e luftës në rast agresioni të armatosur kundër Republikës së Shqipërisë

Shpall, kur është e pamundur të mblidhet parlamenti, gjendjen e luftës në rast agresioni të armatosur kundër Republikës së Shqipërisë

22 Nxjerr dekrete me karakter individual dhe vendime; në raste të ngutshme nxjerr edhe dekrete me karakter normativ, të cilat i paraqiten për miratim Kuvendit Popullor në sesionin më të afërt.

Nxjerr dekrete me karakter individual dhe vendime.

Në raste të ngutshme me propozim të kryeministrit apo ministrit përkatës ose me kundërfirmën e tyre nxjerr edhe dekrete me karakter normative, të cilat ia paraqiten për miratim brenda 15 ditëve parlamentit

23 Komunikon me parlamentin nëpërmjet mesazheve të cilat lexohen në seancë plenare

24 Aktet që nxjerr Presidenti i Republikës për ushtrimin e kompetencave të parashikuara në pikat 10, 11 dhe 19 të nenit 28 të këtij ligji, marrin fuqi juridike mbasi kundërfirmohen, sipas rastit, nga Kryetari i Këshillit të Ministrave ose nga ministri përkatës apo nga personat e tyre të njësuar me to. Kjo është përfshirë brenda neneve përkatëse

25 Krijon pranë vetes organizma këshillimorë me karakter ndihmës

26 Kërkon mendim dhe të dhëna me shkrim nga drejtues të institucioneve shtetërore për çështje që kanë të bëjnë me detyrat e tyre

27

28 Presidenti i Republikës së Shqipërisë është Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura dhe Kryetari i Këshillit të Mbrojtjes.

Presidenti i Republikës së Shqipërisë është Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura dhe Kryetari i Këshillit të Sigurimit Kombëtar.

29 Përbërja e Këshillit të Mbrojtjes caktohet nga Kuvendi Popullor me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Mbrojtjes.

Përbërja e Këshillit të Sigurimit Kombëtar caktohet nga Kuvendi Popullor me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Sigurimit Kombëtar

30 Ushtron dhe kompetenca të tjera të parashikuara në këtë kushtetutë [si mëposhtë]

31 Kryetari dhe anëtarët e gjykatës së Lartë zgjidhen nga parlamenti me propozim të Presidentit të Republikës (Neni 102. 1)

32 Gjyqtarët e Gjykatës së Lartë mund të lëvizen nga detyra dhe të ndiqen penalisht në kushtet e caktuara nga ligji mbi bazën e një vendimi të arsyetuar të parlamentit me


77

propozim të Presidentit të Republikës (Neni 102. 4)

33 Prokurori i Përgjithshëm dhe zëvendësit e tij zgjidhen dhe lirohen nga detyra prej parlamentit me propozim të Presidentit të Republikës (Neni 107. 1)

34 Këshilli i Lartë i Drejtësisë kryesohet nga Presidenti (Neni 109. 1)

35 Kryetari dhe anëtarët e Gjykatës Kushtetuese zgjidhen nga Parlamenti me propozim të Presidentit të Republikës (Neni 111)

36 Organet e zgjedhura të pushtetit lokal mund të shpërndahen me dekret të presidentit të Republikës, sipas propozimit të bërë nga Kryeministri, vetëm në rastet e parashikuara me ligj. (Neni 124)*

Nga krahasimi i bërë, arrijmë në përfundimin se projektikushtetues rriste kompetencat ekzekutive të presidentit, duke i dhënë atij të drejtën të kryesonte mbledhjen e qeverisë duke caktuar në rend të ditës çështje që çmonte se duhej të shqyrtoheshin e të zgjidheshin, në këto raste ai nënshkruante vendimet përkatëse; kërkonte mendim dhe të dhëna me shkrim nga drejtues të institucioneve shtetërore për çështje që kishin të bënin me detyrat e tyre, pa ndërmjetësinë e ministrit përkatës; si dhe krijonte pranë vetes organizma këshillimorë me karakter ndihmës; komunikonte me parlamentin nëpërmjet mesazheve të cilat do të lexoheshin në seancë plenare; propozonte referendum popullor dhe jepte gradat më të larta ushtarake. Këtu nuk janë llogaritur kompetencat që fitoi presidenti me ndryshimet e DKK, bërë mw prill 1992.

Eduard Selami nisi fushatën për referendumin, më 13 tetor nga qyteti i Korçës, deputet i të cilit ishte, megjithatë rolin kryesor në këtë fushatë e luajti presidenti Berisha. Ai zhvilloi mitingje e takime me popullin, vizita në familje në çdo qytet të vendit nga jugu në veri. Në mitingjet e zhvilluara, përpara pjesëmarrësve që mbushnin sheshet e qyteteve, presidenti Berisha më shumë se prezantimin konkret të projektkushtetutës, që po paraqitej për votim, rriste entuziazmin qytetar me fjalime të cilat i mëshonin rëndësisë historike të miratimit të kushtetutës, mohimeve dhe shkeljeve të së kaluarës diktatoriale që nuk duhej të përsëriteshin më në Shqipëri, vlerësimin që i ishte bërë popullit me dhënien e të drejtës referendare për të miratuar kushtetutën, momenteve të lavdishme historike kur populli kishte treguar mençurinë dhe kurajon e tij në mbrojtje të interesave kombëtare. Përpara qytetarëve të Kavajës, presidenti Berisha shprehej: Kur ju votoni për kushtetutën keni votuar për demokracinë, për një demokraci të viteve e shekujve që vijnë, keni votuar për Shqipërinë, sepse kushtetuta është ligji themelor i Shqipërisë dhe shqiptarëve, që do t’i çojë ata drejt hapësirave të reja të lirisë. Prandaj referendumin duhet ta shndërrojmë në një sofër, në një tavolinë mbarëkombëtare ku të dominojë mirëkuptimi toleranca dhe Kushtetuta e parë e shqiptarëve në histori të jetë kushtetuta e

* Për këto kompetenca të Presidentit, që kishin lidhje me pushtetin gjyqësor, nuk mund të bëjmë krahasim, sepse Dispozitat Kryesore Kushtetuese nuk trajtuan organizimin dhe funksionimin e sistemit gjyqësor, por u vendos që kjo gjë të rregullohej me ligj.


78

konsensusit të madh të shqiptarëve rreth lirisë, rreth flamurit, rreth Shqipërisë.233

Këtë frymë kishin fjalimet e presidentit në të gjitha mitingjet dhe takimet.

Fushata e PS-së dhe partive të tjera opozitare u përqëndrua në paraqitjen e defekteve të projektkushtetutës gjatë takimeve të bëra në të gjithë vendin. Sulmi i tyre i drejtpërdrejtë shkonte te Sali Berisha, i cili, sipas tyre po i “diktonte popullit një projektkushtetutë për qëllime personale,”234 një kushtetutë që përqëndronte pushtetin në duart e presidentit dhe nuk garantonte pavarësinë e plotë të pushtetit gjyqësor. Socialistët i bënin thirrje popullit për një JO të fuqishme në referendum. JO – ja, sipas tyre, duhet të ishte kundër arbitraritetit diktatorial, shkeljes së ligjeve, padrejtësive shoqërore, korrupsionit shtetëror, shkeljes së të drejtave të njeriut, burgosjeve politike dhe mungesës së shpresës.

PAD duke vlerësuar se kjo kushtetutë “mund të pjellë diktatorë të rinj”235 u bëri thirrje gjithë demokratëve të votonin JO në 6 nëntor, pasi “kjo nuk është projektkushtetuta e idealeve të dhjetorit…është projektkushtetuta e konjekturave politike në favor të pushtetit personal që e lë shtetin pa themele të sigurta…kjo projektkushtetutë do të jetë një rrezik i vazhdueshëm për demokracinë pluraliste në Shqipëri”.236.

Fushata për referendumin ishte pompoze, me mitingje madhështore, shpenzime tëshumta financiare, pjesëmarrje të gjerë popullore. Të gjitha forcat politike zhvilluan takime në të gjithë vendin. Liderët politikë fushatën për kushtetutën e shndërruan nënjë luftë politike me tone të ashpra. Kushtetuta u politizua dhe përballja mes opozitësdhe pozitës nuk ishte thjesht për qëndrimin pro (PO) dhe kundër (JO) kushtetutës, por një përballje për politikat, qendrimet, arritjet, dështimet, gabimet e bëra nga secila palë.

Partia Socialiste akuzoi qeverinë dhe institucionet shtetërore se shpesh e penguan të zhvillonin takime me popullin, krijuan tensione të vazhdueshme në takimet e drejtuesve dhe deputetëve të saj, kërcënuan për pushime nga puna të përkrahësve tëopozitës, përdorën televizionin shtetëror për të bërë propagandë pro kushtetutës.Socialistët akuzuan se PD mori autorësinë e përgatitjes së kushtetutës. Akuza pati dhe kundër përfshirjes së presidentit në fushatë në emër të PD – së, kur vetë posti i tij duhet të ishte mbi partitë, të ishte simbol i unitetit kombëtar. U kritikua Berisha përdemagogjinë e përdorur gjatë fushatës. Në lidhje me këtë, Skënder Gjinushi, në njëintervistë, shprehej se “me folklore nuk mund të ekuilibrosh sistemet”. 237 Partia Demokratike e akuzoi opozitën se bëri thirrje për destabilitet dhe dhune gjatëfushatës, se e keqinterpretoi kushtetutën dhe deformoi qëllimin e fushatës.

Ndërkohë që fushata vazhdonte me pompozitet, më 27 tetor, në Strasburg u zhvillua një takim midis specialistëve të Komisionit të Venecias, që kishte dhënëmbështetjen e tij gjatë gjithë procesit te hartimit të projektkushtetutës dhe delegacionit zyrtar shqiptar për të shkëmbyer pikëpamje rreth projektkushtetutës shqiptare. Nuk ishte një mbledhje plenare, pasi merrnin pjesë kryetari, sekretari i Komisionit dhe disa specialistë të tij. Delegacioni shqiptar përbëhej nga Tritan Shehu dhe Kristaq Kraja. Ishin ftuar të merrnin pjesë në takim dhe të jepnin mendimin e tyre dhe përfaqësues të

233 “Presidenti i Republikës Sali Berisha në Kavajë”, Rilindja Demokratike 78, 21 tetor 1994, 1234 “Pavarësisht nga programet politike shqiptarët dot’i thonë jo një diktature të re”, Zëri i Popullit, 15 tetor 1994, 3 235 “Po” apo “Jo” kësaj projektkushtetute”, Koha Jonë 252, 6 nëntor 1994, 3 236 “Kjo nuk është projektkushtetuta e idealeve të dhjetorit,” Koha Jonë 249, 3 nëntor 1994, 2237 “Ky është më i keqi nga 5 projektet e paraqitura,” Koha Jonë 243, 27 tetor 1994, 3


78

konsensusit të madh të shqiptarëve rreth lirisë, rreth flamurit, rreth Shqipërisë.233

Këtë frymë kishin fjalimet e presidentit në të gjitha mitingjet dhe takimet.

Fushata e PS-së dhe partive të tjera opozitare u përqëndrua në paraqitjen e defekteve të projektkushtetutës gjatë takimeve të bëra në të gjithë vendin. Sulmi i tyre i drejtpërdrejtë shkonte te Sali Berisha, i cili, sipas tyre po i “diktonte popullit një projektkushtetutë për qëllime personale,”234 një kushtetutë që përqëndronte pushtetin në duart e presidentit dhe nuk garantonte pavarësinë e plotë të pushtetit gjyqësor. Socialistët i bënin thirrje popullit për një JO të fuqishme në referendum. JO – ja, sipas tyre, duhet të ishte kundër arbitraritetit diktatorial, shkeljes së ligjeve, padrejtësive shoqërore, korrupsionit shtetëror, shkeljes së të drejtave të njeriut, burgosjeve politike dhe mungesës së shpresës.

PAD duke vlerësuar se kjo kushtetutë “mund të pjellë diktatorë të rinj”235 u bëri thirrje gjithë demokratëve të votonin JO në 6 nëntor, pasi “kjo nuk është projektkushtetuta e idealeve të dhjetorit…është projektkushtetuta e konjekturave politike në favor të pushtetit personal që e lë shtetin pa themele të sigurta…kjo projektkushtetutë do të jetë një rrezik i vazhdueshëm për demokracinë pluraliste në Shqipëri”.236.

Fushata për referendumin ishte pompoze, me mitingje madhështore, shpenzime tëshumta financiare, pjesëmarrje të gjerë popullore. Të gjitha forcat politike zhvilluan takime në të gjithë vendin. Liderët politikë fushatën për kushtetutën e shndërruan nënjë luftë politike me tone të ashpra. Kushtetuta u politizua dhe përballja mes opozitësdhe pozitës nuk ishte thjesht për qëndrimin pro (PO) dhe kundër (JO) kushtetutës, por një përballje për politikat, qendrimet, arritjet, dështimet, gabimet e bëra nga secila palë.

Partia Socialiste akuzoi qeverinë dhe institucionet shtetërore se shpesh e penguan të zhvillonin takime me popullin, krijuan tensione të vazhdueshme në takimet e drejtuesve dhe deputetëve të saj, kërcënuan për pushime nga puna të përkrahësve tëopozitës, përdorën televizionin shtetëror për të bërë propagandë pro kushtetutës.Socialistët akuzuan se PD mori autorësinë e përgatitjes së kushtetutës. Akuza pati dhe kundër përfshirjes së presidentit në fushatë në emër të PD – së, kur vetë posti i tij duhet të ishte mbi partitë, të ishte simbol i unitetit kombëtar. U kritikua Berisha përdemagogjinë e përdorur gjatë fushatës. Në lidhje me këtë, Skënder Gjinushi, në njëintervistë, shprehej se “me folklore nuk mund të ekuilibrosh sistemet”. 237 Partia Demokratike e akuzoi opozitën se bëri thirrje për destabilitet dhe dhune gjatëfushatës, se e keqinterpretoi kushtetutën dhe deformoi qëllimin e fushatës.

Ndërkohë që fushata vazhdonte me pompozitet, më 27 tetor, në Strasburg u zhvillua një takim midis specialistëve të Komisionit të Venecias, që kishte dhënëmbështetjen e tij gjatë gjithë procesit te hartimit të projektkushtetutës dhe delegacionit zyrtar shqiptar për të shkëmbyer pikëpamje rreth projektkushtetutës shqiptare. Nuk ishte një mbledhje plenare, pasi merrnin pjesë kryetari, sekretari i Komisionit dhe disa specialistë të tij. Delegacioni shqiptar përbëhej nga Tritan Shehu dhe Kristaq Kraja. Ishin ftuar të merrnin pjesë në takim dhe të jepnin mendimin e tyre dhe përfaqësues të

233 “Presidenti i Republikës Sali Berisha në Kavajë”, Rilindja Demokratike 78, 21 tetor 1994, 1234 “Pavarësisht nga programet politike shqiptarët dot’i thonë jo një diktature të re”, Zëri i Popullit, 15 tetor 1994, 3 235 “Po” apo “Jo” kësaj projektkushtetute”, Koha Jonë 252, 6 nëntor 1994, 3 236 “Kjo nuk është projektkushtetuta e idealeve të dhjetorit,” Koha Jonë 249, 3 nëntor 1994, 2237 “Ky është më i keqi nga 5 projektet e paraqitura,” Koha Jonë 243, 27 tetor 1994, 3


79

opozitës, Namik Dokle (PS), Paskal Milo (PSD) dhe Vasil Melo (PBDNJ). Sipas Aleks Luarasit, pjesëmarrës në takim, me statusin e anëtarit – shok të Komisionit të Venecias, në fund të takimit Komisioni arriti në përfundimin se projektkushtetuta përbënte një kushtetutë të plotë dhe koherente, në përputhje me standartet evropiane.U bënë vërejtje për disa nene të projektit dhe u shfaq ideja për riformulim me të saktë të tyre. Për ndonjë nen u shfaq mendimi se nuk e kishte vendin në kushtetutë, por në ligjet e zakonshme. Po sipas A. Luarasit, Komisioni nuk dha opinion zyrtar me shkrim për kushtetutën për të mos ndikuar në favor të asnjërës palë në referendum dhe as për procedurat e miratimit të saj, sepse nuk ishte objekt i punës së tij.238

Referendumi u mbajt më 6 Nëntor 1994. I gjithë procesi i votimit u drejtua dhemonitorua nga Komisioni Qëndror i Votimit, i krijuar me vendim të Presidentit. Ai përbëhej nga 17 anëtarë të propozuar nga partitë politike dhe drejtohej nga Vladimir Kristo, zëvendësministër i Drejtësisë. Komisionet e zgjedhjeve të komunave, bashkive dhe rretheve u caktuan nga këshillat e rretheve. Kryetar i komisionit ishte nga forca politike që përbënte shumicën në këshillin përkatës të komunës, bashkisë apo rrethit, sekretari nga forca e dytë politike dhe secila forcë politike që përfaqësohej nëkëshillin lokal do të dërgonte përfaqësues në komision me statusin e anëtarit. Partitëqë nuk kishin anëtarë në komisionet lokale të zgjedhjeve mund të dërgonin vëzhguesit e tyre. Referendumi u zhvillua, në aspektin ligjor mbështetur, në Ligjin përreferendumin, kurse nga pikëpamja proçeduriale zgjedhjet u zhvilluan me të njëjtat rregulla si zgjedhjet për pushtetin lokal. Dita e votimit ishte pergjithësisht e qetë,megjithate u raportuan 2 akte dhune në afërsi të qendrave të votimit me pasojë jetën e një personi dhe plagosjen e një tjeri.

Menjëherë pas mbylljes së votimit, partitë opozitare deklaruan se populli i kishte thënë JO kushtetutës, ndërsa Eduard Selami dhe presidenti i vendit në konferencat përshtyp, që dhanë ditën e hënë pas referendumit, vlerësuan ecurinë e referendumit, pjesëmarrjen në të dhe deklaruan se do të respektonin verdiktin e qytetarëve shqiptarësido qoftë ai.

Në ditët në vazhdim “Rilindja Demokratike” denoncoi parregullsi dhe shkelje ligjore në gjithë vendin gjatë procesit të votimit dhe numërimit të votave. Pavarësisht disa parregullsive proçeduriale të vëna re në procesin e votimit, Komisioni Qëndror iVotimit në deklaratën zyrtare për referendumin shprehej se referendumi u zhvillua normalisht, pjesëmarrja në votim ishte 84.43% e zgjedhësve; 41.7% votuan pro kushtetutës; 53.9% votuan kundër. Kushtetuta për të cilën votuan shqiptarët quhej epapranuar.239

Partia Demokratike në Këshillin e saj Kombëtar bëri analizë të rezultatit tëreferendumit dhe shkaqeve pse shqiptarët votuan kundër kushtetutës. Sipas krerëve tëpartisë faktorët e votës kundër të 53% të shqiptarëve ishin koha e pamjaftueshme përnjerëzit që të formonin një opinion të vetin për projektkushtutën e paraqitur; nëpërmbajtjen e projektkushtetutës kishte disa artikuj që nuk ishin në “parametrat e sotëm” dhe për të cilat Këshilli i Evropës kishte dhënë sugjerime për rishikim;politizimi tej mase nga të dyja palët e çështjes së kushtetutës dhe “propaganda negative, mashtruese, e egër” e opozitës; të metat dhe korrupsioni në qeverisjen

238 “Strasburg: Miratimi i Kushtetutës do të shpejtojë pranimin e Shqipërisë në Këshillin e Evropës”, Rilindja Demokratike 795, 2 nëntor 1994, 3239 “Njoftim i Komisionit Qëndror të Votimit të Referendumit për Projekt Kushtetutën e RSH,”Rilindja Demokratike 803, 11 nëntor 1994, 1


80

lokale dhe qendrore; dobësitë organizative të PD- së në fushatë dhe në ditën e referendumit240

Të njëjtën frymë dhe të njëjtat argumenta dha dhe presidenti Berisha nëkonferencën për shtyp. Duke u shprehur se “sovrani nuk gjykohet,”241 presidenti bërinjë analizë mbështetur mbi arritjet dhe gabimet e qeverisjes demokratike dhe detyrave që i dilnin në vazhdim.

Sipas shtypit të majtë, populli i tha JO projektkushtetutës, sepse ishte kundërsundimit arbitrar e neodiktatorial, nuk ishte dakort me shkeljet kushtetuese dhe me qeverisjen e Berishës e të PD - së, nuk pajtohej me korrupsionin alarmant qeveritar.242Projktkushtetuta u konceptua si një “kod partiak”243 për të mbajtur sa mëgjatë në pushtet PD – në. Ajo përqëndronte pushtetin në duart e presidentit duke idhënë atij kompetenca të gjera dhe duke vendosur pushtetin gjyqësor dhe ekzekutiv nën varësinë e presidentit. Duke e vlerësuar JO – në e popullit shqiptar si një votë përdemokracinë, Servet Pëllumbi shprehej: “Ai [populli shqiptar] nuk pranoi njëkushtetutë të keqe, thjesht për t’u pranuar në KE, sepse kërkon një integrim dinjitoz tëShqipërisë në organizmat evropianë e ndërkombëtarë.”244Skënder Gjinnushi, veç sa më sipër, shprehej se “s’mund të pranohej prej popullit një projekt i servirur me sforco nga një parti e vetme, në rrugë jo ligjore, nëpërmjet një propagande që synonte imponimin e diktatit dhe jo sqarimin e popullit”.245 Neritan Ceka e cilësonte rezultatin e referendumit “një verdikt popullor kundër pushtetit personal dhe kundërarbitraritetit”246

Anëtarë dhe drejtues të lartë të PD – së në 1994, në intervistat dhënë në vitet mëvonë fajësojnë Berishën në lidhje me referendumin dhe rezultatet e tij. Dashamir Shehi, në atë kohe zëvendëskryeminister, shprehet: “Gjatë fushatës as nuk u tentua që ajo [kushtetuta] të shpjegohej teknikisht… Kushtetuta u bë instrument politik, një përplasje mes asaj mazhorance dhe opozitës.”247Mitro Çela, themelues, anëtar kryesie dhe deputet i Partisë Demokratike “Berisha gaboi që spostoi nga votimi parlamentin. Ai mund ta kishte lënë vendin pa Kushtetutë edhe për disa kohë pasi nuk kishte vakum. Por ai ishte i bindur te fitorja e projektkushtetutës, ai nuk ishte realist në atë kohë edhe bashkëpunëtorët ia bënin qejfin dhe për më tepër ishte dhe autoritar dhe pa shumë eksperiencë.”248

Miranda Vickers në librin e saj, “Shqiptarët”, shprehet se arsyeja për mosmiratimin e projektkushtetutës është se ajo kërcënonte republikën parlamentare. Ajo shkruan: “Populli shqiptar, i vetëdijshëm që mbrojtja e demokracisë parlamentare ishte tashmë në rrezik, nuk mund të pranonte një projektkushtetutë të

240 “Keshilli Kombëtar i PDSH vendosi,” Rilindja Demokratike 807, 16 nëntor 1994, 1 si dhe “Shqipëria të bëhet sa më pare me kushtetutë,” Rilindja Demokratike 804, 12 nentor 1994, 1 241 “Konferencë shtypi e Presidentit të Republikës, Sali Berisha,” Rilindja Demokratike 806, 15 nëntor 1994, 1242 “PS është e vendosur të mbrojë demokracinë në Shqipëri,” Zëri i Popullit 275, 17 nëntor 1994, 1243 Servet Pëllumbi, “Situata politike pas referendumit dhe zgjidhjet politike që propozon PS për kapërcimin e krizës politike dhe konstitucionale,” Zëri i Popullit 273, 15 nëntor 1994, 2 244 Servet Pëllumbi, “Aktiv i PS të qytetit të Tiranës,” Zëri i Popullit 287, 1 dhjetor 1994, 1245 PSD: “Kushtetutë, pastaj zgjedhje parlamentare”, Zëri i Popullit 269, 10 nëntor 1994, 3246 “Opinione menjëherë pas referendumit,” Koha Jonë, 253, 8 nëntor 1994, 5247 Gilmana Bushati, “Interviste me Dashamir Shehin per projektkushtetuten e vitit 1994,” Gazeta Shqiptare, 14 gusht 2010, 6248 Gilmana Bushati, “Themeluesi i PD-së shpjegon arsyet se pse humbi kjo parti më 6 nëntor 1994,”[online] e disponueshme në: http://gilmana.blogspot.al/2010/08/, tërhequr më 22. 12. 2017


80

lokale dhe qendrore; dobësitë organizative të PD- së në fushatë dhe në ditën e referendumit240

Të njëjtën frymë dhe të njëjtat argumenta dha dhe presidenti Berisha nëkonferencën për shtyp. Duke u shprehur se “sovrani nuk gjykohet,”241 presidenti bërinjë analizë mbështetur mbi arritjet dhe gabimet e qeverisjes demokratike dhe detyrave që i dilnin në vazhdim.

Sipas shtypit të majtë, populli i tha JO projektkushtetutës, sepse ishte kundërsundimit arbitrar e neodiktatorial, nuk ishte dakort me shkeljet kushtetuese dhe me qeverisjen e Berishës e të PD - së, nuk pajtohej me korrupsionin alarmant qeveritar.242Projktkushtetuta u konceptua si një “kod partiak”243 për të mbajtur sa mëgjatë në pushtet PD – në. Ajo përqëndronte pushtetin në duart e presidentit duke idhënë atij kompetenca të gjera dhe duke vendosur pushtetin gjyqësor dhe ekzekutiv nën varësinë e presidentit. Duke e vlerësuar JO – në e popullit shqiptar si një votë përdemokracinë, Servet Pëllumbi shprehej: “Ai [populli shqiptar] nuk pranoi njëkushtetutë të keqe, thjesht për t’u pranuar në KE, sepse kërkon një integrim dinjitoz tëShqipërisë në organizmat evropianë e ndërkombëtarë.”244Skënder Gjinnushi, veç sa më sipër, shprehej se “s’mund të pranohej prej popullit një projekt i servirur me sforco nga një parti e vetme, në rrugë jo ligjore, nëpërmjet një propagande që synonte imponimin e diktatit dhe jo sqarimin e popullit”.245 Neritan Ceka e cilësonte rezultatin e referendumit “një verdikt popullor kundër pushtetit personal dhe kundërarbitraritetit”246

Anëtarë dhe drejtues të lartë të PD – së në 1994, në intervistat dhënë në vitet mëvonë fajësojnë Berishën në lidhje me referendumin dhe rezultatet e tij. Dashamir Shehi, në atë kohe zëvendëskryeminister, shprehet: “Gjatë fushatës as nuk u tentua që ajo [kushtetuta] të shpjegohej teknikisht… Kushtetuta u bë instrument politik, një përplasje mes asaj mazhorance dhe opozitës.”247Mitro Çela, themelues, anëtar kryesie dhe deputet i Partisë Demokratike “Berisha gaboi që spostoi nga votimi parlamentin. Ai mund ta kishte lënë vendin pa Kushtetutë edhe për disa kohë pasi nuk kishte vakum. Por ai ishte i bindur te fitorja e projektkushtetutës, ai nuk ishte realist në atë kohë edhe bashkëpunëtorët ia bënin qejfin dhe për më tepër ishte dhe autoritar dhe pa shumë eksperiencë.”248

Miranda Vickers në librin e saj, “Shqiptarët”, shprehet se arsyeja për mosmiratimin e projektkushtetutës është se ajo kërcënonte republikën parlamentare. Ajo shkruan: “Populli shqiptar, i vetëdijshëm që mbrojtja e demokracisë parlamentare ishte tashmë në rrezik, nuk mund të pranonte një projektkushtetutë të

240 “Keshilli Kombëtar i PDSH vendosi,” Rilindja Demokratike 807, 16 nëntor 1994, 1 si dhe “Shqipëria të bëhet sa më pare me kushtetutë,” Rilindja Demokratike 804, 12 nentor 1994, 1 241 “Konferencë shtypi e Presidentit të Republikës, Sali Berisha,” Rilindja Demokratike 806, 15 nëntor 1994, 1242 “PS është e vendosur të mbrojë demokracinë në Shqipëri,” Zëri i Popullit 275, 17 nëntor 1994, 1243 Servet Pëllumbi, “Situata politike pas referendumit dhe zgjidhjet politike që propozon PS për kapërcimin e krizës politike dhe konstitucionale,” Zëri i Popullit 273, 15 nëntor 1994, 2 244 Servet Pëllumbi, “Aktiv i PS të qytetit të Tiranës,” Zëri i Popullit 287, 1 dhjetor 1994, 1245 PSD: “Kushtetutë, pastaj zgjedhje parlamentare”, Zëri i Popullit 269, 10 nëntor 1994, 3246 “Opinione menjëherë pas referendumit,” Koha Jonë, 253, 8 nëntor 1994, 5247 Gilmana Bushati, “Interviste me Dashamir Shehin per projektkushtetuten e vitit 1994,” Gazeta Shqiptare, 14 gusht 2010, 6248 Gilmana Bushati, “Themeluesi i PD-së shpjegon arsyet se pse humbi kjo parti më 6 nëntor 1994,”[online] e disponueshme në: http://gilmana.blogspot.al/2010/08/, tërhequr më 22. 12. 2017


81

hedhur me forcë nga një parti e vetme pa patur miratimin e parlamentit.” 249 Albanologu Robert Elsie e cilëson projektkushtetutën mjaft demokratike, një punë të standarteve bashkëkohore evropiane dhe sipas tij shkak irefuzimit të saj popullor nuk ishte përmbajtja e projektkushtetutës por pakënaqësia dhe zhgënjimi ndaj Partisë Demokratike dhe Sali Berishës. Në analizën që ai bën, arsyeja kryesore e refuzimit popullor ishte vetë fushata për referendumin, e cila upolitizua dhe nga të gjitha palët politike u cilësua si një votë besimi apo mosbesimi ndaj qeverisjes. Televizioni shtetëror (TVSH) gjatë fushatës luajti gjithashtu një rol negativ me propogandën e tepruar pro projektkushtetutës “duke dhënë prova të forta që ishte servil i PD- së, si dikur kishte qënë servil i PPSH –së. Reagimi i publikut ishte i hidhur dhe alergjik”.250Të njëjtin mendim shpreh dhe Fred Abrahams në librin e tij “Shqipëria e re”, kur citon një raport të Ambasadës Amerikane në Tiranë, “disa prej votuesve u armiqësuan kur panë një të ardhme që i ngjasonte shumë tëkaluarës.” 251 Elez Biberaj mbështet mendimin se votuesit nuk votuan kundër projektkushtetutës duke u nisur nga përmbajtja e saj. Vota “kundër” e zgjedhësve, sipas tij, erdhi nga disa faktorë të tjerë si: (i) Pakënaqësia ekonomike dhe zemërimi izgjedhësve me korrupsionin zyrtar. (ii) Partia Demokratike mbeti e vetme në përkrahje të projektkushtetutës. Të gjitha partitë e tjera nga e majta e skajshme te e djathta e skajshme e kundërshtuan atë. (iii) Angazhimi personal i Berishës duket se e largoi atë nga votuesit. (iv) Konflikti me Greqinë* ishte faktor i rëndësishem në votën “kundër” të popullsisë së jugut, që trembeshin se miratimi i projektkushtetutës do të çonte në prishjen e marrëdhënieve me Greqinë.252

Komisioni i Venecias, në dokumentin zyrtar “Komente rreth projektkushtetutës shqiptare dërguar për miratim popullor më 6 nëntor 1994”, të datës 16 janar 1995 ekonsideronte punën e bërë për hartimin e kushtetutës “një përpjekje serioze për të miratuar një kushtetutë në përputhje me kriteret evropiane për të mbështetur demokracinë,”253 por në lidhje me përmbajtjen e projektkushtetutës shtroheshin disa vërejtje. Lista e të drejtave themelore të njeriut nuk ishte e plotë. Komisionisugjeronte zbatimin e plotë të Kartës Evropiane të të Drejtave të Njeriut. Disa nene ishin formuluar në mënyrë të paqartë, duke lënë vend për keqinterpretime / abuzimeose krijonin përshtypjen se kundërshtonin njëra-tjetrën. Nuk përcaktohej qartë vendi itraktateve ndërkombëtare në hierarkinë ligjore shqiptare dhe nuk qartësohej ndarja e pushtetit mes presidentit dhe parlamentit në ratifikimin e marrëdhënieve ndërkombëtare. Presidentit i jepeshin kompetenca më të gjera sesa duhet të kishte një kryetar shteti në një republikë parlamentare. Kështu psh: presidenti kishte të drejtë të caktonte datën e zgjedhjeve parlamentare dhe lokale pa propozimin e qeverisë; kishte

249 MirandaVickers, Shqiptaret një histori moderne, (Tirane: Bota shqiptare, 2008), 373250 Robert Elsie, “Albanian print free, not tv or radio,” në Nieman Reports, the Nieman Foundation at Harvard University, Vol. L, 2 (summer 1996), 78-791251 Cituar Fred Abrahams, Shqipëria e re (Tiranë: Fjala Publishing, 2015), 195* Konflikti me Greqinë kishte nisur që me gjyqin e anëtareve të Omonias. Pas publikimit të projektkushtetutës e njohjes me nenin 7 të saj, që përcaktonte që krerët e bashkësive të mëdha fetare duhet të jenë shtetas shqiptarë të lindur e me qëndrim të përhershem në Shqipëri gjatë 20 viteve te shkuar, këto marrëdhënie u bënë më të ndera. Po të miratohej projekt kushtetuta kryepeshkopi me shtetësi greke Anastasios Janullatos, që drejtonte Kishen Ortodokse Shqiptare, duhej të largohej nga Shqipëria. Shqipëtarët e jugut që jetonin me të ardhurat që u dergonin familjarët e tyre, emigrantë ne Greqi, do të goditeshin rëndë nga prishja e marrëdhenieve me Greqine252 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion, (Tiranë: AIIS, 2011), 247-248253 European Commission for Democracy through Law, Commentary on the draft albanian constitution as submitted for popular approval on 6 november 1994 (Strasbourg: 16 January 1995)


82

të drejtë t’i propozonte parlamentit mbajtjen e referendumit për një cështje të caktuar; kishte të drejtë të drejtonte mbledhje të qeverisë dhe të caktonte axhendën e tyre; kishte të drejtë të vendoste lidhje direkte me drejtues të organeve shtetërore, pa kaluar nëpërmjet ministrisë kompetente; kishte autoritetin të zgjaste mandatin e legjislativit në raste të jashtëzakonshme. Në lidhje me pushtetin gjyqësor, kishte paqartësi për kompetencat e tij dhe mënyra e zgjedhjes dhe shkarkimit të gjyqëtarëve, i vendosteata nën kontrollin e legjislativit dhe ekzekutivit, duke shkelur parimin e pavarësisë dhe balancimit të pushteteve. Projekti nuk parashikonte ngritjen e një gjykate administrative që të shqyrtonte shkeljet administrative. Kapitulli i V – të, në lidhje me pushtetin lokal, sugjerohej të ishte më i detajuar. Projektkushtetuta nuk përcaktontecili ishte autoriteti që kishte të drejten e inisiativës për rishikimin e kushtetutës.Proçedurat për inisiativën për mbajtjen e referendumit nuk ishin përcaktuar në mënyrëtë qartë. 254

Rezultati i referendumit ndikoi në jetën politike të vendit duke shtuar përplasjet dhe intolerancën politike mes partive. Partia Socialiste i cilësoi rezultatet e referendumit si dënim të politikës së Partisë Demokratike, ndaj këmbëngulte nëkërkesën e saj për zgjedhje të parakohshme. Zgjedhjet e parakohshme, sipas socialistëve, ishin rrjedhojë llogjike e zhvillimeve politike në vend. Parlamenti e kishte humbur autoritetin në popull, besimin e zgjedhësve, ndaj rinovimi i tij nëpërmjet zgjedhjeve të reja parlamentare ishte alternativa më e drejtë.Në takimin e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PS – së, të mbajtur më 14 nëntor, duke vlerësuar se vendi ishte në krizë ekonomike, konstitucionale, politike, institucionale dhe krizëbesimi, Servet Pëllumbi propozonte:

- rishikimin dhe anullimin e të gjitha shkeljeve të Dispozitave Kushtetuese që ubënë me rastin e referendumit të 6 Nëntorit,

- miratimin e kushtetutës në shtratin normal ligjor, parlamentit t’i njihej e drejta për t’u marrë me përgatitjen dhe miratimin e kushtetutës,

- në qoftë se parlamenti nuk ishte në gjendje t’i jepte popullit një kushtetutëatëherë presidenti të dekretonte zgjedhje të reja të parakohshme.255

Kërkesës për zgjedhje të socialistëve, Eduard Selami, në emër të PartisëDemokratike, i përgjigjej se referendumi u bë për një problem mjaft konkret siç ishteprojekti i kushtetutës. JO – ja i drejtohej drejtpërdrejtë kushtetutës dhe kjo s’ka pse tëjetë arsye për zgjedhje të parakohshme, PD kishte marrë një mandat qeverisës 4 vjeçar që përfundonte në 1996. 256 Me tone më të ashpra i përgjigjej presidenti Berisha kërkesës së socialistëve për zgjedhje të parakohshme. Për presidentin, një kërkesë etillë do të merrej në konsideratë vetëm nëse parlamenti humbiste shumicën dhe nuk mund të funksiononte. Kërkesa për zgjedhje të parakohshme, sipas tij, ishte “njëobsesion operativ i disa elementëve që duan pushtet sa më shpejt apo me çdo kusht”.257 Ndërsa për Sabri Godon, kryetarin e Partisë Republikane, referendumi ishte

254 European Commission for Democracy through Law, Commentary on the draft albanian constitution as submitted for popular approval on 6 november 1994 (Strasbourg: 16 January 1995)255 Servet Pëllumbi, “Situata politike pas referendumit dhe zgjidhjet politike që propozon PS për kapërcimin e krizës politike dhe konstitucionale,” Zëri i Popullit 273 (15 nëntor 1994), 2 256 “Ne respektojmë votën e lire të njerëzve,” Rilindja Demokratike 800, 8 nëntor 1994, 1 si dhe “Shqipëria të bëhet sa më pare me kushtetutë,” Rilindja Demokratike 804, 12 nëntor 1994, 1 257 “Konferencë shtypi e Presidentit të Republikës, Sali Berisha,” Rilindja Demokratike 806, 15 nëntor 1994, 1


82

të drejtë t’i propozonte parlamentit mbajtjen e referendumit për një cështje të caktuar; kishte të drejtë të drejtonte mbledhje të qeverisë dhe të caktonte axhendën e tyre; kishte të drejtë të vendoste lidhje direkte me drejtues të organeve shtetërore, pa kaluar nëpërmjet ministrisë kompetente; kishte autoritetin të zgjaste mandatin e legjislativit në raste të jashtëzakonshme. Në lidhje me pushtetin gjyqësor, kishte paqartësi për kompetencat e tij dhe mënyra e zgjedhjes dhe shkarkimit të gjyqëtarëve, i vendosteata nën kontrollin e legjislativit dhe ekzekutivit, duke shkelur parimin e pavarësisë dhe balancimit të pushteteve. Projekti nuk parashikonte ngritjen e një gjykate administrative që të shqyrtonte shkeljet administrative. Kapitulli i V – të, në lidhje me pushtetin lokal, sugjerohej të ishte më i detajuar. Projektkushtetuta nuk përcaktontecili ishte autoriteti që kishte të drejten e inisiativës për rishikimin e kushtetutës.Proçedurat për inisiativën për mbajtjen e referendumit nuk ishin përcaktuar në mënyrëtë qartë. 254

Rezultati i referendumit ndikoi në jetën politike të vendit duke shtuar përplasjet dhe intolerancën politike mes partive. Partia Socialiste i cilësoi rezultatet e referendumit si dënim të politikës së Partisë Demokratike, ndaj këmbëngulte nëkërkesën e saj për zgjedhje të parakohshme. Zgjedhjet e parakohshme, sipas socialistëve, ishin rrjedhojë llogjike e zhvillimeve politike në vend. Parlamenti e kishte humbur autoritetin në popull, besimin e zgjedhësve, ndaj rinovimi i tij nëpërmjet zgjedhjeve të reja parlamentare ishte alternativa më e drejtë.Në takimin e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PS – së, të mbajtur më 14 nëntor, duke vlerësuar se vendi ishte në krizë ekonomike, konstitucionale, politike, institucionale dhe krizëbesimi, Servet Pëllumbi propozonte:

- rishikimin dhe anullimin e të gjitha shkeljeve të Dispozitave Kushtetuese që ubënë me rastin e referendumit të 6 Nëntorit,

- miratimin e kushtetutës në shtratin normal ligjor, parlamentit t’i njihej e drejta për t’u marrë me përgatitjen dhe miratimin e kushtetutës,

- në qoftë se parlamenti nuk ishte në gjendje t’i jepte popullit një kushtetutëatëherë presidenti të dekretonte zgjedhje të reja të parakohshme.255

Kërkesës për zgjedhje të socialistëve, Eduard Selami, në emër të PartisëDemokratike, i përgjigjej se referendumi u bë për një problem mjaft konkret siç ishteprojekti i kushtetutës. JO – ja i drejtohej drejtpërdrejtë kushtetutës dhe kjo s’ka pse tëjetë arsye për zgjedhje të parakohshme, PD kishte marrë një mandat qeverisës 4 vjeçar që përfundonte në 1996. 256 Me tone më të ashpra i përgjigjej presidenti Berisha kërkesës së socialistëve për zgjedhje të parakohshme. Për presidentin, një kërkesë etillë do të merrej në konsideratë vetëm nëse parlamenti humbiste shumicën dhe nuk mund të funksiononte. Kërkesa për zgjedhje të parakohshme, sipas tij, ishte “njëobsesion operativ i disa elementëve që duan pushtet sa më shpejt apo me çdo kusht”.257 Ndërsa për Sabri Godon, kryetarin e Partisë Republikane, referendumi ishte

254 European Commission for Democracy through Law, Commentary on the draft albanian constitution as submitted for popular approval on 6 november 1994 (Strasbourg: 16 January 1995)255 Servet Pëllumbi, “Situata politike pas referendumit dhe zgjidhjet politike që propozon PS për kapërcimin e krizës politike dhe konstitucionale,” Zëri i Popullit 273 (15 nëntor 1994), 2 256 “Ne respektojmë votën e lire të njerëzve,” Rilindja Demokratike 800, 8 nëntor 1994, 1 si dhe “Shqipëria të bëhet sa më pare me kushtetutë,” Rilindja Demokratike 804, 12 nëntor 1994, 1 257 “Konferencë shtypi e Presidentit të Republikës, Sali Berisha,” Rilindja Demokratike 806, 15 nëntor 1994, 1


83

për ligjin themelor të shtetit, ai nuk i përkiste asnjë partie, ndaj në këtë rast nuk kishteas fitues as të humbur.258

Duke e parë rezultatin e referendumit si një mesazh të shqiptarëve, Partia Demokratike i vuri vetes si detyrë:

- Ristrukturimin e qeverisë dhe përmirësimin e punës së saj- Zgjidhjen e problemeve më akute - Luftën kundër korrupsionit, me forcë dhe në çdo nivel- Krijimin i një komisioni parlamentar kushtetues dhe miratimin sa më parë të

kushtetutës.259

Miratimi i Kushtetutës duhej të mbetej përparësia e politikës shqiptare. Kushtetutai duhej demokracisë, stabilitetit të brendshëm, përshpejtimit të reformave, ishte garanci për investimet e huaja dhe kusht për pranimin në Këshillin e Evropës. Më 10 nëntor presidenti Berisha thirri në një takim kryetarët e partive parlamentare për tëdiskutuar për kushtetutën. Në takim morrën pjesë Eduard Selami (PD), Servet Pëllumbi (PS), Skender Gjinushi (PSD), Sabri Godo (PR) dhe Vasil Melo (PBDNJ). Presidenti propozoi disa alternativa për rrugën e mëtejshme për hartimin dhe miratimin e kushtetutës: (i) ngritja e një komisioni të ri parlamentar për hartimin sa më shpejt të kushtetutës, ose (ii) parlamenti të autorizonte komisionin ekzistues tërishikonte projektkushtetutën e paraqitur në referendum mbi bazën e sugjerimeve tëKomisionit të Venecias dhe vërejtjeve që mund të ishin bërë gjatë diskutimeve nëfushatë, (iii) meqënëse debati kryesor politik në fushatë ishte në lidhje me ndarjen e pushteteve, të zgjidhej një nga 15 modelet e vendeve anëtare në BE për t’u zbatuar nëShqipëri, (iv) miratimi i kushtetutës të bëhej detyrimisht me referendum.260

Partia Demokratike i mbështeti këto propozime. Partia Socialiste kërkoi tëdënohej proçedura e ndjekur për miratimin e Kushtetutës dhe këmbëngulte përmiratimin e kushtetutës nga parlamenti me consensus, më pas parlamenti të vendoste nëse kushtetuta duhet të kalohej në referendum. Partia Republikane e quajti të drejtëmbajtjen e një referendumi të dytë, këmbënguli në krijimin e një komisioni parlamentar cilësor dhe të përgjegjshëm, tërhoqi vëmendjen që në projektin e ri balancimi i pushteteve të bëhej sipas standarteve demokratike.261 Skënder Gjinushi ndryshe nga socialistët deklaronte se duhej zgjidhur fillimisht problemi i kushtetutësdhe më pas të diskutohej për zgjedhje te parakohshme. 262 Aleanca Demokratike propozonte organizimin e tryezave politike mes partive ku të vendosej rruga që do ndiqej për hartimin e Kushtetutës së re, rikompozimin e komisionit për hartimin e kushtetutës, rifillimin e punës në parlament për çështjen e kushtetutës. 263 PS e mbështetur dhe nga PSD, PAD, PUK, PBDNJ dhe PDD kërkuan që përfaqësimi në komisionin e ri kushtetues të bëhej sipas raporteve të referendumit, dhe, në të, tëmerrnin pjesë përfaqësues të partive parlamentare dhe joparlamentare, kërkesë që ukundërshtua në mënyrë kategorike nga mazhoranca.

258 “Forcat politike të ndërgjegjësohen se po hartojnë një kushtetutë afatgjatë të të gjithë shqiptarëve,”Rilindja Demokratike 807, 16 nëntor 1994, 2259 “Keshilli Kombëtar i PDSH vendosi,” Rilindja Demokratike 807, 16 nëntor 1994, 1260 “Konferencë shtypi e Presidentit të Republikës, Sali Berisha,” Rilindja Demokratike 806, 15 nëntor 1994, 1261 “Forcat politike të ndërgjegjësohen se po hartojnë një kushtetutë afatgjatë të të gjithë shqiptarëve,”Rilindja Demokratike 807, 16 nëntor 1994, 2262 “PSD: Kushtetutë, pastaj zgjedhje parlamentare,” Zëri i Popullit 269, 10 nëntor 1994, 3263 “Zgjedhje parlamentare brenda pranverës,” po aty


84

Në datën 15 nëntor, Zyra e Shtypit dhe Informacionit të Kuvendit Popullor njoftoi se në një takim të Kryesisë së Kuvendit Popullor me kryetarët e grupeve parlamentare u arrit konsensusi për krijimin e një komisioni të ri parlamentar për hartimin e projektkushtetutës. Në komision do të bënin pjesë përfaqësues të partive politike, specialistë shqiptare dhe konsulentë nga Këshilli i Evropës. Përfaqësimi i partive politike në komision do të bëhej sipas proporcioneve të partive politike në kuvend.264

PBDNJ, PSD dhe PS mohuan arritjen e konsensusit.

Më 16 nëntor u zhvillua tavolinë e rrumbullakët e partive politike për çështjen e kushtetutës. Në takim morrën pjesë përfaqësues të 7 partive politike, PD, PS, PSD, PDS, PR, PBDNJ, PDD. Takimi u drejtua nga Skënder Gjinushi. Pjesëmarrësit nëtakim shprehën idetë e tyre, por nuk u arrit në ndonjë konkluzion përfundimtar përrrugën që do të ndiqej për hartimin dhe miratimin e kushtetutës. Diskutimet më tepërsesa për rrugën dhe mënyrën e hartimit të kushtetutës, u përqëndruan në mënyrën si do miratohej ajo, nga parlamenti apo me referendum. Partia Demokratike këmbëngulte për miratimin me referendum, partitë e tjera kërkonin fillimisht miratimin e kushtetutës në parlament, ose nga një Asamble Kushtetuese e zgjedhur nga populli dhe pastaj miratimin e saj me referendum. Partia Republikane, qëgjithmonë kishte qënë në qendrime të njëjta me Partinë Demokratike, la hapësirë përdiskutim për mënyrën e miratimit të kushtetutës. Gjatë muajit dhjetor u zhvilluan takime të tjera të partive politike, por përpjekjet për të arritur konsensus mes partive politike nuk qenë të suksesshme.

Pas dështimit të tavolinave të rrumbullakta, PAD propozoi ngritjen e njëkomisioni për hartimin e projektkushtetutës, me pjesëmarrjen e të gjitha partive, përveç PD-së. PS, duke e konsideruar këtë një të drejtë kushtetuese, mbështeti propozimin e PAD–së. Projekti i hartuar do të diskutohej dhe miratohej në parlament. Ky propozim, dukej një utopi. Ishte e pamundur që opozita të mund të miratonte me votat e saj projektin në kuvend, të gjitha partitë së bashku kishin vetëm 1/3 e votave në parlament, kurse PD kishte 2/ 3 – tat.

Pas referendumit, duke qënë se humbja iu faturua qeverisë, edhe përmirësimetfilluan pikërisht nga aty. Qeveria Meksi u rinovua, u ndryshuan 14 ministra dhe zëvendësministra të saj. Qeveria e re nuk kishte asnjë përfaqësues nga PSD dhe PR. Brenda koalicionit konfliktet u ashpërsuan dhe përçarja u bë e pashmangshme. Partia Republikane, pasi i kishte qendruar në krah PD-së në çdo veprim e vendim, deklaronte se ishte tërhequr vetë nga koalicioni. Nënkryetari i PR- së, Fatmir Mediu, ipyetur në lidhje me këtë vendim, shpjegonte se qëndrimi ishte parimor dhe nuk kishte lidhje me emra të veçantë. Sipas tij “mosdiskutimi i zgjidhjeve të problemeve dhe mosmarrja parasysh e vërejtjeve tona bëri që në 4 dhjetor ne t’i njoftonim kryeministrit se nuk e shohim të mundshme pjesëmarrjen e mëtejshme të PartisëRepublikane në koalicionin qeveritar”265

Ndërsa marrëdhëniet mes PD-së dhe PSD-së ishin ftohur që në vitin 1993, por pas referendumit koalicioni u prish zyrtarisht. Sipas deklaratës së Paskal Milos, PSD kishte ndihmuar dhe përkrahur politikat transformuese te PD-së, e bindur se aleanca mes tyre ishte e domosdoshme për çrrënjosjen e komunizmit, por në këtë aleancë,reciprociteti nuk ishte respektuar nga ana e PD-së, ajo nuk kishte marrë parasysh qendrimet e socialdemokratëve dhe as kishte pranuar të korrigjonte çështje ligjërisht

264 “Kryetarët e Grupeve Parlamentare me konsensus vendosen,” Rilindja Demokratike 807, 16 nëntor 1994, 1 265 Po aty


84

Në datën 15 nëntor, Zyra e Shtypit dhe Informacionit të Kuvendit Popullor njoftoi se në një takim të Kryesisë së Kuvendit Popullor me kryetarët e grupeve parlamentare u arrit konsensusi për krijimin e një komisioni të ri parlamentar për hartimin e projektkushtetutës. Në komision do të bënin pjesë përfaqësues të partive politike, specialistë shqiptare dhe konsulentë nga Këshilli i Evropës. Përfaqësimi i partive politike në komision do të bëhej sipas proporcioneve të partive politike në kuvend.264

PBDNJ, PSD dhe PS mohuan arritjen e konsensusit.

Më 16 nëntor u zhvillua tavolinë e rrumbullakët e partive politike për çështjen e kushtetutës. Në takim morrën pjesë përfaqësues të 7 partive politike, PD, PS, PSD, PDS, PR, PBDNJ, PDD. Takimi u drejtua nga Skënder Gjinushi. Pjesëmarrësit nëtakim shprehën idetë e tyre, por nuk u arrit në ndonjë konkluzion përfundimtar përrrugën që do të ndiqej për hartimin dhe miratimin e kushtetutës. Diskutimet më tepërsesa për rrugën dhe mënyrën e hartimit të kushtetutës, u përqëndruan në mënyrën si do miratohej ajo, nga parlamenti apo me referendum. Partia Demokratike këmbëngulte për miratimin me referendum, partitë e tjera kërkonin fillimisht miratimin e kushtetutës në parlament, ose nga një Asamble Kushtetuese e zgjedhur nga populli dhe pastaj miratimin e saj me referendum. Partia Republikane, qëgjithmonë kishte qënë në qendrime të njëjta me Partinë Demokratike, la hapësirë përdiskutim për mënyrën e miratimit të kushtetutës. Gjatë muajit dhjetor u zhvilluan takime të tjera të partive politike, por përpjekjet për të arritur konsensus mes partive politike nuk qenë të suksesshme.

Pas dështimit të tavolinave të rrumbullakta, PAD propozoi ngritjen e njëkomisioni për hartimin e projektkushtetutës, me pjesëmarrjen e të gjitha partive, përveç PD-së. PS, duke e konsideruar këtë një të drejtë kushtetuese, mbështeti propozimin e PAD–së. Projekti i hartuar do të diskutohej dhe miratohej në parlament. Ky propozim, dukej një utopi. Ishte e pamundur që opozita të mund të miratonte me votat e saj projektin në kuvend, të gjitha partitë së bashku kishin vetëm 1/3 e votave në parlament, kurse PD kishte 2/ 3 – tat.

Pas referendumit, duke qënë se humbja iu faturua qeverisë, edhe përmirësimetfilluan pikërisht nga aty. Qeveria Meksi u rinovua, u ndryshuan 14 ministra dhe zëvendësministra të saj. Qeveria e re nuk kishte asnjë përfaqësues nga PSD dhe PR. Brenda koalicionit konfliktet u ashpërsuan dhe përçarja u bë e pashmangshme. Partia Republikane, pasi i kishte qendruar në krah PD-së në çdo veprim e vendim, deklaronte se ishte tërhequr vetë nga koalicioni. Nënkryetari i PR- së, Fatmir Mediu, ipyetur në lidhje me këtë vendim, shpjegonte se qëndrimi ishte parimor dhe nuk kishte lidhje me emra të veçantë. Sipas tij “mosdiskutimi i zgjidhjeve të problemeve dhe mosmarrja parasysh e vërejtjeve tona bëri që në 4 dhjetor ne t’i njoftonim kryeministrit se nuk e shohim të mundshme pjesëmarrjen e mëtejshme të PartisëRepublikane në koalicionin qeveritar”265

Ndërsa marrëdhëniet mes PD-së dhe PSD-së ishin ftohur që në vitin 1993, por pas referendumit koalicioni u prish zyrtarisht. Sipas deklaratës së Paskal Milos, PSD kishte ndihmuar dhe përkrahur politikat transformuese te PD-së, e bindur se aleanca mes tyre ishte e domosdoshme për çrrënjosjen e komunizmit, por në këtë aleancë,reciprociteti nuk ishte respektuar nga ana e PD-së, ajo nuk kishte marrë parasysh qendrimet e socialdemokratëve dhe as kishte pranuar të korrigjonte çështje ligjërisht

264 “Kryetarët e Grupeve Parlamentare me konsensus vendosen,” Rilindja Demokratike 807, 16 nëntor 1994, 1 265 Po aty


85

të gabuara. Në nivel qeverisës kjo ishte dhe më e theksuar, ndaj aleanca për PD-nëishte vetëm për “ditët e këqija”. Prishja e një koalicioni të tillë, që asnjëherë nuk kishte qënë real, ishte e pashmangshme dhe s’mund të shkaktonte keqardhje.266NëPSD pati qendrime të ndryshme në lidhje me aleancën me PD-në. Teodor Laço, zëvendëskryetar i PSD–së, i cili gjatë fushatës kishte mbajtur qendrim pro referendumit dhe projektkushtetutës, u largua nga partia dhe krijoi një parti të re, Bashkimin Socialdemokrat. Ai mori postin e Ministrit të Kulturës, Rinisë dhe Sporteve në qeverinë e re Meksi.

Situata postreferendum krijoi përçarje brenda PD-së. Dështimi i referendumit ishte më shumë humbje e Berishës, i cili u njëjtësua fort me referendumin dhe ikryeministrit Meksi, që drejtonte komisionin kushtetues. Presidenti Berisha doli nga referendumi me figurë të zbehur dhe me përkrahje të zvogëluar. Eduard Selami,kryetari i Partisë Demokratike, shfrytëzoi situatën e re politike brenda partisë për tëforcuar pozitat e tij. Pas ndryshimeve në qeveri ai kërkoi rishikimin e statusit tëpartisë për të përcaktuar që kryetari i partisë duhet të mbante dhe postin e kryeministrit. Kjo nuk u pranua nga anëtarët e kryesisë së partisë dhe as nga Berisha, që nuk donte largimin e Aleksandër Meksit. Më pas Selami doli hapur kundërBerishës, duke deklaruar se miratimi i projektit të ri të kushtetutës duhet të bëhej nga parlamenti dhe jo me referendum, siç ishte shprehur Berisha. Këto qendrime tëSelamit nuk u toleruan nga përkrahësit e Berishës që përgatitën goditje të fortë ndaj tij. Në mbledhjen e jashtëzakonshme të PD –së, më 5 mars 1995, me votim të hapur Selami u shkarkua nga posti i kryetarit të partisë dhe u zëvendësua nga Tritan Shehu. Konflikti i hapur brenda partisë tronditi jetën politike të vendit.267

Lufta kundër korrupsionit, e shpallur nga Berisha, dukej më shumë si luftëkundër mospërkrahësve të tij. Kjo i dobësoi dhe më tej pozitat e tij dhe e armiqësoi me kryetarin e Gjykatës së Kasacionit. Zef Brozi denoncoi publikisht në Prokurorinëe Përgjithshme një sistem të “manipulimit dhe falsifikimit të provave”, 268 i cilipërfshinte Ministrinë e Brendshme, Prokurorinë e Tiranës, Gjykatën e Faktit dhe Gjykatën e Apelit. Kjo i kushtoi rëndë Brozit. Ndaj tij filluan kundërakuzat përkorrupsion dhe Prokurori i Përgjithshëm kërkoi nga parlamenti heqjen e imunitetit. Në2 shkurt parlamenti rrëzoi kërkesën për heqjen e imunitetit të Zef Brozit. Përplasjet institucionale vazhduan. Në shtator ishte vetë presidenti Berisha që i kërkoi parlamentit shkarkimin e Zef Brozit dhe këtë herë verdikti u dha. Zef Brozi, ashtu siç kishte vepruar më herët Eduard Selami, u largua nga vendi për në SHBA.

Situata e nderë politike e vitit 1995 ndikoi veçanërisht në jetën parlamentare. Partitë politike nuk arritën në një marrëveshje për çështjen e kushtetutës. Partitëopozitare, herë pas herë në seancat parlamentare kërkuan, futjen në rend të ditës,rishikimin e Nenit 16 pika 2 të Dispozitave Kryesore Kushtetuese, për të vendosur përmënyrën e miratimit të kushtetutës, ndërsa PD ishte për ngritjen e komisionit parlamentar fillimisht dhe kur të ishte gati projektkushtetuta, të diskutohej përmënyrën e miratimit të saj. Pavarësisht se çështja e kushtetutës nuk ishte zgjidhur, më13 korrik 1995 Shqipëria u pranua në Këshillin e Evropës, një ngjarje e rëndësishme dhe e shumëpritur kjo, që u cilësua një arritje e madhe e qeverisjes demokratike.

Pas akuzave të ndërsjellta të palëve, se nuk binin dakort për zgjidhjen e çështjes sëkushtetutës, në mbledhjen e Kryesisë së Kuvendit Popullor me kryetarët e grupeve

266 Agim Xhafka, “PD firmos prishjen e koalicionit qeveritar,” Koha Jonë 277, 6 dhjetor 1994, 5267 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 249 - 251268 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009), 64


86

parlamentare të datës 1 nëntor 1995, Kryetari i Kryesisë Pjetër Arbnori bëri njëpropozim, lidhur me problemin e Kushtetutës. Propozimi kërkonte të krijohej një komision i ri parlamentar. Të gjitha partitë e përfaqësuara në Kuvend të kishinpërfaqësuesit e tyre në komision. Partia Demokratike, edhe pse kishte shumicën e deputetëve në Kuvend kërkonte 40-45% të përfaqësimit në komision. Të merrej si model njëra nga 15 Kushtetutat e vendeve të Komunitetit Evropian, por jo të kopjohejajo. Komisioin të punonte dhe të vendoste me konsensus, ose në mungesë të tij me 2/3 e votave. Të kërkohej për konsultim ndihma e specialistëve të Këshillit të Evropës.269

Debate pati në lidhje me pikën 4 të këtij propozimi, çfarë do të ndoshte nëse për njënen apo çështje nuk arrihej konsensus dhe as 2/3 e votave të anëtarëve të Komisionit?

Çështja mbeti përsëri pa zgjidhje. Dhe kjo ishte mëse e kuptueshme. Ishte fundi ivitit 1995, zgjedhjet parlamentare po afronin, dukej se si PS dhe PD nuk donte tëmerrej me kushtetutën në këtë moment. PS shpresonte se zgjedhjet parlamentare do t’isillnin fitoren dhe duke qënë në mazhorancë do të mund të realizonte vullnetin e saj në hartimin dhe miratimin e kushtetutës. Edhe PD shpresonte në përmirësimin enumrave në favor te saj në parlamentin e ri dhe problemi i kushtetutës nuk do të ishte më problem.

Zgjedhjet parlamentare të 26 majit u zhvilluan në një klimë të nderë dhe mespërplasjeve të ashpra politike. Partia Socialiste, ditëën e zgjedhjeve, akuzoi PD-nëë sepo vidhte votat, po denigronte procesin zgjedhor dhe po pengonte shprehjen e lirëë tëëvullnetit popullor. Pëër këëto arsye ajo bojkotoi procesin zgjedhor, duke u bëërëë thirrjekomisionerëëve tëë saj tëë largoheshin nga komisionet zgjedhore ende pa vajtur orarizyrtar i mbylljes se qendrave tëë votimit. Rezultatet përfundimtare të zgjedhjeverikonfirmuan PD – në në pushtet me 125 deputetë në parlamentin e ri. PartiaSocialiste kishte fituar 10 vende në parlament, PBDNJ 3 deputetë, PR 1 deputet dhePBK 1 deputet. PS dhe aleatëët e saj i quajtëën zgjedhjet tëë manipuluara dhe nuk enjohëën rezultatin e tyre. PS bojkotoi punimet e kuvendit.270

Propozimet e bëra në nëntor 1996 nga Pjetër Arbnori, kryetari i rizgjedhur iparlamentit, në lidhje me ngritjen e komisionit parlamentar për hartimin e kushtetutës,nuk u pranuan nga PS dhe partitë e tjera politike (PSD, PAD, PDD). Sipas tyreparlamenti ishte ilegjitim, i dalë nga zgjedhje të manipuluara, ndaj nuk kishtelegjitimitetin e nevojshëm për të hartuar kushtetutën. Kushtetuta e hartuar prej tij nukmund të ishte jetëgjatë. Deklaratat e Këshillit të Evropës dhe Departamentit Amerikantë Shtetit se kushtetuta duhet të hartohej dhe miratohej me pjesëmarrjen e gjerë tëforcave politike, i dhanë më shumë zemër PS – së në qendrimin e saj. Ajo dhe PSD,PAD, PBDNJ propozuan hartimin dhe miratimin e kushtetutës nga një AsamblejeKushtetuese, e cila të zgjidhej nga populli me një sistem proporcional kombëtar.Vetëm kështu mund të realizohej, sipas tyre, përfaqesim i të gjitha partive politike nëprocesin e hartimit të kushtetutës. Ky propozim nuk u pranua nga PD.

Edhe viti 1996 u mbyll pa një zgjidhje konkrete për problemin e kushtetutës, i cili po zvarritej nga viti në vit, për shkak të mos arritjes së konsensusit politik. Anarkia e gjysmës së parë të vitit 1997 e kaloi në plan të dytë çështjen e kushtetutës. [Ngjarjet e vitit 1997 do të trajtohen gjerësisht në kapitullin III të këtij studimi]

269 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1995, vëllimi 4, (Tirane: 2009), 1445270 OSCE, Observation of the Parliamentary Elections held in the Republic of Albania, May 26 And June 2, 1996 [online] i disponueshëm në: https://www.osce.org/presence-in-albania, tërhequr më 02. 05. 2014


86

parlamentare të datës 1 nëntor 1995, Kryetari i Kryesisë Pjetër Arbnori bëri njëpropozim, lidhur me problemin e Kushtetutës. Propozimi kërkonte të krijohej një komision i ri parlamentar. Të gjitha partitë e përfaqësuara në Kuvend të kishinpërfaqësuesit e tyre në komision. Partia Demokratike, edhe pse kishte shumicën e deputetëve në Kuvend kërkonte 40-45% të përfaqësimit në komision. Të merrej si model njëra nga 15 Kushtetutat e vendeve të Komunitetit Evropian, por jo të kopjohejajo. Komisioin të punonte dhe të vendoste me konsensus, ose në mungesë të tij me 2/3 e votave. Të kërkohej për konsultim ndihma e specialistëve të Këshillit të Evropës.269

Debate pati në lidhje me pikën 4 të këtij propozimi, çfarë do të ndoshte nëse për njënen apo çështje nuk arrihej konsensus dhe as 2/3 e votave të anëtarëve të Komisionit?

Çështja mbeti përsëri pa zgjidhje. Dhe kjo ishte mëse e kuptueshme. Ishte fundi ivitit 1995, zgjedhjet parlamentare po afronin, dukej se si PS dhe PD nuk donte tëmerrej me kushtetutën në këtë moment. PS shpresonte se zgjedhjet parlamentare do t’isillnin fitoren dhe duke qënë në mazhorancë do të mund të realizonte vullnetin e saj në hartimin dhe miratimin e kushtetutës. Edhe PD shpresonte në përmirësimin enumrave në favor te saj në parlamentin e ri dhe problemi i kushtetutës nuk do të ishte më problem.

Zgjedhjet parlamentare të 26 majit u zhvilluan në një klimë të nderë dhe mespërplasjeve të ashpra politike. Partia Socialiste, ditëën e zgjedhjeve, akuzoi PD-nëë sepo vidhte votat, po denigronte procesin zgjedhor dhe po pengonte shprehjen e lirëë tëëvullnetit popullor. Pëër këëto arsye ajo bojkotoi procesin zgjedhor, duke u bëërëë thirrjekomisionerëëve tëë saj tëë largoheshin nga komisionet zgjedhore ende pa vajtur orarizyrtar i mbylljes se qendrave tëë votimit. Rezultatet përfundimtare të zgjedhjeverikonfirmuan PD – në në pushtet me 125 deputetë në parlamentin e ri. PartiaSocialiste kishte fituar 10 vende në parlament, PBDNJ 3 deputetë, PR 1 deputet dhePBK 1 deputet. PS dhe aleatëët e saj i quajtëën zgjedhjet tëë manipuluara dhe nuk enjohëën rezultatin e tyre. PS bojkotoi punimet e kuvendit.270

Propozimet e bëra në nëntor 1996 nga Pjetër Arbnori, kryetari i rizgjedhur iparlamentit, në lidhje me ngritjen e komisionit parlamentar për hartimin e kushtetutës,nuk u pranuan nga PS dhe partitë e tjera politike (PSD, PAD, PDD). Sipas tyreparlamenti ishte ilegjitim, i dalë nga zgjedhje të manipuluara, ndaj nuk kishtelegjitimitetin e nevojshëm për të hartuar kushtetutën. Kushtetuta e hartuar prej tij nukmund të ishte jetëgjatë. Deklaratat e Këshillit të Evropës dhe Departamentit Amerikantë Shtetit se kushtetuta duhet të hartohej dhe miratohej me pjesëmarrjen e gjerë tëforcave politike, i dhanë më shumë zemër PS – së në qendrimin e saj. Ajo dhe PSD,PAD, PBDNJ propozuan hartimin dhe miratimin e kushtetutës nga një AsamblejeKushtetuese, e cila të zgjidhej nga populli me një sistem proporcional kombëtar.Vetëm kështu mund të realizohej, sipas tyre, përfaqesim i të gjitha partive politike nëprocesin e hartimit të kushtetutës. Ky propozim nuk u pranua nga PD.

Edhe viti 1996 u mbyll pa një zgjidhje konkrete për problemin e kushtetutës, i cili po zvarritej nga viti në vit, për shkak të mos arritjes së konsensusit politik. Anarkia e gjysmës së parë të vitit 1997 e kaloi në plan të dytë çështjen e kushtetutës. [Ngjarjet e vitit 1997 do të trajtohen gjerësisht në kapitullin III të këtij studimi]

269 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1995, vëllimi 4, (Tirane: 2009), 1445270 OSCE, Observation of the Parliamentary Elections held in the Republic of Albania, May 26 And June 2, 1996 [online] i disponueshëm në: https://www.osce.org/presence-in-albania, tërhequr më 02. 05. 2014


87

2.3 Miratimi i kushtetutës – fillimet e shtetit ligjorZgjedhjet e parakohshme parlamentare të 29 qershorit 1997 sollën në pushtet

socialistët. Qeveria socialiste përballej me disa detyra të ngutshme: të rivendoste rendin, të fillonte proçesin e pajtimit kombëtar, të ringjallte ekonominë e dërmuar dhe të vinte një farë rregulli në financat e vendit.271 Hartimi dhe miratimi i kushtetutësvazhdonte të mbetej një detyrë dhe kërkese e pashmangshme. Shqipëria ishte i vetmivend në Evropë, që nuk kishte ende kushtetutë. Kushtetuta ishte një mjet irëndësishëm për të siguruar stabilitet në vend, që do të tërhiqte investitorët e huaj e do zbuste problemet social - ekonomike në Shqipëri. Socialistët u morën me këtë çështje që në muajt e parë të qeverisjes së tyre.

Më 14 gusht, kryetari i kuvendit, Skënder Gjinushi, rihapi diskutimet përkushtetutën duke hedhur për diskutim në seancë parlamentare, projektplatformën përnisjen e punës për hartimin e projektkushtetutës me një fazë përgatitore sensibilizuese mbi problemet themelore të kushtetutës. Sipas Gjinushit, kjo fazë do të mundësonte përfshirjen e popullit, ekspertëve dhe specialistëve në hartimin e projektkushtetutësdhe do të evitonte politizimin e këtij procesi.272Kjo do të ishte një fazë që do të paraprinte procesin e hartimit të kushtetutës, por nuk do të cënonte procedurat e parashikuara në Dispozitat Kryesore Kushtetuese për hartimin e kushtetutës; ngritja e një komisioni parlamentar për hartimin e projektkushtetutës, paraqitjen në parlament për miratim të projektkushtetutës dhe, pas miratimit eventual të saj prej Kuvendit Popullor, ajo të hidhej në referendum.

Partitë e Djathta deklaruan se nuk ishte momenti për të hapur çështjen e kushtetutës pasi (i) Gjykata Kushtetuese nuk ishte shprehur ende në lidhje me rezultatin e referendumit për formën e regjimit* dhe (ii) parlamenti nuk kishte legjitimitetin për të hartuar kushtetutën e vendit. Genc Pollo, kryetar i grupit parlamentar demokrat, në fjalën e tij në seancen parlamentare u shpreh se Partia Demokratike ishte krejtësisht në favor të proçedimit për miratimin e kushtetutës, por ata ishin kategorikisht kundër që rruga për miratimin e kushtetutës të kalonte nga një forum që shqiptarët e quanin “parlamenti i kallashnikovëve”, ndërsa bota zyrtarisht e kishte cilësuar si zgjidhje për momentin. Sipas tij “një debat i mirëfilltë mund të rifillojë kur në të gjithë territorin e republikës të jetë rivendosur rendi kushtetues dhe liritë e qytetarëve të jenë të garantuara dhe efektive. Një debat i tillë duhej të fillonte vetëm pasi Gjykata Kushtetuese të shprehet për rezultatin e referendumit për formën e regjimit”.273 Deputeti Fran Pjetri shkoi edhe më tej në fjalën e tij: “Grupi Parlamentar e Djathta e Qendrës deklaron se nuk do të marrë pjesë në asnjë seancë parlamentare në të cilën do të shtrohen probleme që i takojnë procesit të hartimit të kushtetutës”.274Pas kësaj deputetet e djathtë braktisën sallën e kuvendit.

271 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 463272 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1997, vëllimi 2, (Tirane: 2009), 745 * Ditën e zgjedhjeve parlamentare u zhvillua dhe referendumi për formën e qeverisjes, monarki apo republike. Rezultatet e shpallura, sipas të cilave populli kishte votuar për republikë, nuk u pranuan nga Partia Lëvizja e Legalitetit, e cila e ankimoi çështjen në Gjykatën Kushtetuese273 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1997, vëllimi 2, (Tirane: 2009), 752274 Po aty, 749


88

Sabri Godo, në emër të Partisë Republikane, dhe Hysni Selfo, në emër të Partisësë Ballit Kombëtar, propozuan miratimin e kushtetutës nëpërmjet një Asambleje Kushtetuese të zgjedhur me votim të drejtpërdrejtë nga populli dhe më pas hedhjen e saj në referendum popullor. Sipas Selfos, komisioni parlamentar nuk ishte rruga mëdemokratike “…pasi e dimë që Kuvendi përbëhet në mazhorancë nga një parti e vetme dhe sigurisht që edhe komisioni do te ishte në mazhorancë nga kjo parti. Prandaj ne e theksojmë dhe ngulim këmbë që Kushtetuta të hartohet nëpërmjet një asambleje kushtetuese të zgjedhur nga populli dhe pastaj me referendum popullor”.275

Projektvendimi për procesin parapërgatitor për hartimin e projektit të Kushtetutës u miratua me 94 vota pro.

“Bashkimi për Demokraci”, ku bënin pjesë Partia Demokratike, Partia Lëvizja e Legalitetit, Partia Demokristiane, Partia Bashkimi Socialdemokrat, Partia Bashkimi Demokrat Shqiptar, në datën 15 gusht, në një deklaratë të përbashkët për shtyp, tëbotuar në gazetën Rilindja Demokratike, theksonte se “nuk është dakort me fillimin e procesit kushtetues në parlament, në kushtet aktuale të jetës politike të vendit”. Mëposhtë deklarata parashikonte kushtet e domosdoshme për të vijuar puna për hartimin dhe miratimin e kushtetutës, të cilat ishin:

- Rivendosja e rendit kushtetues dhe e lirive politike në të gjithë vendin- Shprehja e Gjykatës Kushtetuese në lidhje me referendumin mbi formën e

regjimit- Parlamenti nuk kishte legjitimitetin për hartimin e kushtetutës, sepse krijimi i

tij ishte thjesht një zgjidhje politike- Zgjedhje të lira, të drejta dhe të barabarta për një Asamble Kushtetuese për të

hartuar kushtetutën në bashkëpunim me Këshillin e Evropës. “Bashkimi për Demokraci” mbetej i hapur për çfarëdo lloj sistemi pasi tëplotësoheshin kushtet e mëposhtme:

- Referendum mbarëpopullor me konsensusin e forcave politike për miratimin e kushtetutës

- “Bashkimi për Demokraci” ftonte të gjitha forcat politike në tavolinë tërrumbullakët për të debatuar për procesin e hartimit të kushtetutës

- Të gjitha partitë e “Bashkimit për Demokraci” unanimisht vendosnin të mos merrnin pjesë në asnjë seancë parlamentare të të cilën do të diskutoheshin problemet që i takonin procesit të hartimit të kushtetutës.276

Më 3 Shtator 1997, në kuvend u miratua vendimi “Për përcaktimin e komisionit për hartimin e projektkushtetutës”. Në bazë të tij, vendosej krijimi i komisionit për hartimin e projektkushtetutës. Sipas këtij vendimi komisioni do të përbehej nga 21 anëtarë, përfaqësues të partive parlamentare, nga të cilët 12 i përkisnin shumicës dhe 9 opozitës; PS – 6 anëtarë; PSD - 2 anëtarë; PD – 3 anëtarë; e partitë e tjera parlamentare nga një anëtar secila. Komisioni do të drejtohej nga Sabri Godo dhe Arben Imami. Me status special do të ishin në komisionin parlamentar Partia Lëvizjapër Demokraci me 1 anëtar, Partia e Djathtë Demokratike me 1 anëtar, gjithashtu në rolin e të ftuarit do të ishin të ftuar në komision Partia Konservatore me 1 anëtar, Partia Bashkimi Demokristian me 1 anëtar, Partia Republikane e Djathtë me 1 anëtar, Partia e Blertë me 1 anëtar. Pranë komisionit parlamentar do të ngrihej një staf tekniki përbërë nga 5 anëtarë, cili do të merrej me formulimin juridik të dispozitave të

275 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1997, vëllimi 2, (Tirane: 2009), f 755 276 “Jo kushtetutë nga një parlament ilegjitim,” Rilindja Demokratike 185 (15 gusht 1997), 3


88

Sabri Godo, në emër të Partisë Republikane, dhe Hysni Selfo, në emër të Partisësë Ballit Kombëtar, propozuan miratimin e kushtetutës nëpërmjet një Asambleje Kushtetuese të zgjedhur me votim të drejtpërdrejtë nga populli dhe më pas hedhjen e saj në referendum popullor. Sipas Selfos, komisioni parlamentar nuk ishte rruga mëdemokratike “…pasi e dimë që Kuvendi përbëhet në mazhorancë nga një parti e vetme dhe sigurisht që edhe komisioni do te ishte në mazhorancë nga kjo parti. Prandaj ne e theksojmë dhe ngulim këmbë që Kushtetuta të hartohet nëpërmjet një asambleje kushtetuese të zgjedhur nga populli dhe pastaj me referendum popullor”.275

Projektvendimi për procesin parapërgatitor për hartimin e projektit të Kushtetutës u miratua me 94 vota pro.

“Bashkimi për Demokraci”, ku bënin pjesë Partia Demokratike, Partia Lëvizja e Legalitetit, Partia Demokristiane, Partia Bashkimi Socialdemokrat, Partia Bashkimi Demokrat Shqiptar, në datën 15 gusht, në një deklaratë të përbashkët për shtyp, tëbotuar në gazetën Rilindja Demokratike, theksonte se “nuk është dakort me fillimin e procesit kushtetues në parlament, në kushtet aktuale të jetës politike të vendit”. Mëposhtë deklarata parashikonte kushtet e domosdoshme për të vijuar puna për hartimin dhe miratimin e kushtetutës, të cilat ishin:

- Rivendosja e rendit kushtetues dhe e lirive politike në të gjithë vendin- Shprehja e Gjykatës Kushtetuese në lidhje me referendumin mbi formën e

regjimit- Parlamenti nuk kishte legjitimitetin për hartimin e kushtetutës, sepse krijimi i

tij ishte thjesht një zgjidhje politike- Zgjedhje të lira, të drejta dhe të barabarta për një Asamble Kushtetuese për të

hartuar kushtetutën në bashkëpunim me Këshillin e Evropës. “Bashkimi për Demokraci” mbetej i hapur për çfarëdo lloj sistemi pasi tëplotësoheshin kushtet e mëposhtme:

- Referendum mbarëpopullor me konsensusin e forcave politike për miratimin e kushtetutës

- “Bashkimi për Demokraci” ftonte të gjitha forcat politike në tavolinë tërrumbullakët për të debatuar për procesin e hartimit të kushtetutës

- Të gjitha partitë e “Bashkimit për Demokraci” unanimisht vendosnin të mos merrnin pjesë në asnjë seancë parlamentare të të cilën do të diskutoheshin problemet që i takonin procesit të hartimit të kushtetutës.276

Më 3 Shtator 1997, në kuvend u miratua vendimi “Për përcaktimin e komisionit për hartimin e projektkushtetutës”. Në bazë të tij, vendosej krijimi i komisionit për hartimin e projektkushtetutës. Sipas këtij vendimi komisioni do të përbehej nga 21 anëtarë, përfaqësues të partive parlamentare, nga të cilët 12 i përkisnin shumicës dhe 9 opozitës; PS – 6 anëtarë; PSD - 2 anëtarë; PD – 3 anëtarë; e partitë e tjera parlamentare nga një anëtar secila. Komisioni do të drejtohej nga Sabri Godo dhe Arben Imami. Me status special do të ishin në komisionin parlamentar Partia Lëvizjapër Demokraci me 1 anëtar, Partia e Djathtë Demokratike me 1 anëtar, gjithashtu në rolin e të ftuarit do të ishin të ftuar në komision Partia Konservatore me 1 anëtar, Partia Bashkimi Demokristian me 1 anëtar, Partia Republikane e Djathtë me 1 anëtar, Partia e Blertë me 1 anëtar. Pranë komisionit parlamentar do të ngrihej një staf tekniki përbërë nga 5 anëtarë, cili do të merrej me formulimin juridik të dispozitave të

275 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1997, vëllimi 2, (Tirane: 2009), f 755 276 “Jo kushtetutë nga një parlament ilegjitim,” Rilindja Demokratike 185 (15 gusht 1997), 3


89

projektit sipas vendimeve që do të merrte komisioni. Stafi teknik nuk do të kishte të drejtë vote. Komisioni do të bashkëpunonte me ekspertë të huaj dhe institucione ndërkombëtare. Për ta bërë transparent dhe profesional punën e tij, komisioni do të organizonte debate televizive dhe konsultime me agjensi dhe organizata joqeveritare. Afati për hartimin e projektkushtetutës ishte fillimi i vitit 1998, megjithëse afatet uvendos të ishin orientuese, jo detyruese.277

Sipas deputetit Pandeli Majko, në atë kohë kryetar i grupit parlamentar socialist, icili prezantoi projektvendimin në Kuvendin popullor, ky projektvendim e bënte komisionin kushtetues dhe punën e tij më transparente, më pak të politizuar, mëgjithëpërfshirëse, përbërja e tij ishte e ekuilibruar mes mazhorancës dhe opozitës, shkëputja e stafit teknik nga vendimmarrja ishte element i rëndësishëm për të siguruar korrektesën profesionale dhe teknikën kushtetuese.278Partia Demokratike, ashtu siç kishte deklaruar, nuk mori pjesë në seancën parlamentare. Diskutimin e kësaj çështje të rëndësishme, pa pjesëmarrjen e partisë kryesore opozitare, disa deputetë e panë si shqetësim. Deputeti i PS–së, Dritëro Agolli u shpreh: “Ne nuk mund ta bëjmë këtë veprim për krijimin e një komisioni pune … pa qenë pjesa kryesore e opozitës e Partisë Demokratike dhe e të tjerëve. Këtu, mesa shoh unë, nuk janë as ata që janë kryetarë, as Sabri Godo, as Arben Imami”. 279Pavarësisht shqetësimit të shprehur, kryetari i seancës dhe deputetë të tjerë deklaruan se nuk mund të humbej më shumëkohë për të ndërmarrë këtë veprim dhe se PD e njihte dhe e kishte miratuar programin e punës së Kuvendit. Me 86 vota pro, asnjë kundër dhe 1 abstenim, projektvendimi umiratua. PD akuzoi se ky vendim u mor me një procedurë blic, pa asnjë konsultë dhe me vendim qeverie u vendosen 2 bashkëkryetarët, pa marrë mendimin e partive opozitare parlamentare për kryetarin e komisionit, që do përfaqësonte opozitën.280

Partia Republikane ndërmori një inisiativë, për të diskutuar në tryezën e partive ato probleme që nuk zgjidheshin në parlament, për të ndihmuar mbarëvajtjen e parlamentit dhe dialogun politik. Tryeza e parë e partive, për të diskutuar për çështjen e kushtetutës, u mbajt më 9 shtator. Në këtë takim morën pjesë Partia Socialiste,Partia Republikane, Partia Socialdemokrate, Partia Republikane e Djathtë, Partia Aleanca Demokratike, Partia Bashkimi për të Drejtat e Njeriut, Partia Levizja e Legalitetit. Përveç Partisë Lëvizja e Legalitetit, partitë e grupimit “Bashkimi përDemokraci”, nuk morën pjesë në takim duke i qendruar besnik deklaratës së 15 gushtit. Në takim u vendos që partitë politike të emëronin sa më shpejtë anëtarët e komisionit kushtetues. Takimi u vlerësua nga pjesëmarrësit “konstruktiv”, “isuksesshëm”dhe “i dobishëm”.281Kryetari i takimit, Sabri Godo, mospjesëmarrjen ePD-së në takim e konsideroi një veprim negativ, por sipas tij, “do të bëhen përpjekje për të arritur që edhe PD me aleatët e saj të vijnë këtu si një pjesë përbërëse e domosdoshme në tërë procesin e hartimit dhe miratimit të kushtetutës”.282

277 Vendimi Nr. 339, dt. 3.9.1997, “Për përcaktimin e komisionit për hartimin e projektkushtetutës”, Debati Kushtetues, (OSBE, Prezenca në Shqipëri, Tiranë: 2006), 538278 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1997, vëllimi 2, (Tirane: 2009), 973 - 974279 Po aty, 975280 “Bashkimi për Demokraci” i vendosur për të bërë vendin me kushtetutë,” Rilindja Demokratike 134, 29 korrik 1998, 3 281 Mirela Ndini, “Opinione të politikanëve pjesëmarrës në tryezën e rrumbullakët për Kushtetutën,” Zëri i Popullit 496, 10 shtator 1997, 3 282 Po aty


90

Debati politik u acarua më tej pas ngjarjeve të 18 shtatorit, kur u plagos me armëzjarri, në mjediset e Kuvendit Popullor, deputeti Azem Hajdari, njëkohësishtzëvendeskryetar i Partisë Demokratike, nga deputeti socialist Gafur Mazreku. Pasplagosjes se Azem Hajdarit, PD organizoi mitingje e protesta në Tiranë dhe në disaqytete, ku kërkonte rrëzimin e qeverisë Nano. Pjesëmarrja në protesta nuk ishte ajo qëprisnin organizatorët. Shqiptarët, të lodhur nga dhuna dhe shkatërrimet e gjysmës sëparë të atij viti nuk kishin më oreks dhe fuqi për protesta dhe mitingje. Pas disa ditëshprotestat u shuan, por jo konfliktet mes palëve. Me 22 shtator PD braktisi pa afat atëqë e quajti “kuvendi i krimit”. PD bojkotoi punimet e kuvendit për shkak të “faktorit fasadë”, sipas Berishës, i cili shprehej: “ne nuk mund të pranojmë në demokraci që të jemi fasadë, sepse do të ishte shërbimi më i keq që do t’i bënim demokracisë dhe vlerave të saj”283.

Më 26 nëntor, pas propozimit të partive politike, kuvendi miratoi përbërjen e komisionit kushtetues, si më poshtë: PS - Pandeli Majko, Kastriot Islami, Anastas Angjeli, Fehmi Abdiu, Zamira Çaka, Vladimir Metani. PSD - Haxhi Aliko, Engjëll Bejtaj, PAD - Arben Imami. PBDNJ - Ligoraq Karamelo. PA - Lufter Xhuveli, PUK -Jonuz Bega. PR - Sabri Godo. PBK - Hysen Selfo. Me status special: Genci Ruli –PLD, Petrit Kalakula - PDD. 284 Partia Demokratike dhe aleanca “Bashkimi përDemokraci” nuk morën pjesë në komisionin për hartimin e kushtetutës.

Mungesa e dialogut politik në vend, shqetësoi dhe institucionet ndërkombëtare, tëcilat në Konferencën e Romës, ku u nënshkrua marrëveshja mes forcave politike përpajtim kombëtar, kishin kërkuar që dialogu politik të vazhdonte dhe të zgjidhte problemet urgjente të vendit. Gjatë muajit janar, Shqipërinë e vizituan përfaqësues tëinstitucioneve të rëndësishme si; Komisioni i Venecias, trojka e Këshillit të Evropës, OSBE – së, Parlamentit Evropian. Të gjithë bënë thirrje për rivendosjen e dialogut politik dhe për konsensus mes partive politike për hartimin e kushtetutës. Gjatë vizitës së tij në Shqipëri (8-10 janar 1998) presidenti i Komisionit të Venecias, prof. La Pergola u shpreh; “Kushtetuta ka nevojë për një konsensus të gjerë dhe pjesëmarrje të të gjitha forcave politike, nëse doni që ajo të zgjasë për një kohë të gjatë dhe t’imbijetojë rotacionit politik. Kushtetuta e ardhshme e Shqipërisë duhet të jetë e pavarur dhe neutrale, garanci për të gjitha partitë. Ajo duhet të garantojë qeverinë, opozitën, autoritetet lokale, pushtetin gjyqësor dhe të drejtat e qytetarëve.”285Trojka evropiane në deklaratën e saj, në fund të vizitës në Tiranë, ju bënte thirrje të gjitha partive politike të bashkëpunonin për miratimin e kushtetutës, i sugjeronte mazhorancës të merrte parasysh vërejtjet e PD – së për ndryshimin e përbërjes dhe procedurave të komisionit kushtetues, por ata hidhnin poshtë kërkesën për zgjedhje tëreja dhe rikonfirmonin legjitimitetin e Parlamentit.

Në mbledhjen e tij të 26 janarit, Komisioni Kushtetues vendosi t’u dërgojë partivetë “Bashkimit për demokraci” një letër kërkesë ku t’i ftonte t’i bashkoheshinkomisionit, ose nëse nuk pranonin të paraqiteshin personalisht, të paraqesnin me

283 Artur Kopani, “Berisha: Kushtetuta, peng i koalicionit qeveritar,” Rilindja Demokratike 16, 23 janar 1998, 3 284Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1997, vëllimi 3, (Tirane: 2009), 1369-1370 285 Raporti i Komisionit te Venecias rreth vizites se prof. La Pergola ne Shqipëri, [online] i disponueshëm në: http://www.venice.coe.int/docs/1998/CDL(1998)053-e.asp, terhequr më 20. 2. 2013


90

Debati politik u acarua më tej pas ngjarjeve të 18 shtatorit, kur u plagos me armëzjarri, në mjediset e Kuvendit Popullor, deputeti Azem Hajdari, njëkohësishtzëvendeskryetar i Partisë Demokratike, nga deputeti socialist Gafur Mazreku. Pasplagosjes se Azem Hajdarit, PD organizoi mitingje e protesta në Tiranë dhe në disaqytete, ku kërkonte rrëzimin e qeverisë Nano. Pjesëmarrja në protesta nuk ishte ajo qëprisnin organizatorët. Shqiptarët, të lodhur nga dhuna dhe shkatërrimet e gjysmës sëparë të atij viti nuk kishin më oreks dhe fuqi për protesta dhe mitingje. Pas disa ditëshprotestat u shuan, por jo konfliktet mes palëve. Me 22 shtator PD braktisi pa afat atëqë e quajti “kuvendi i krimit”. PD bojkotoi punimet e kuvendit për shkak të “faktorit fasadë”, sipas Berishës, i cili shprehej: “ne nuk mund të pranojmë në demokraci që të jemi fasadë, sepse do të ishte shërbimi më i keq që do t’i bënim demokracisë dhe vlerave të saj”283.

Më 26 nëntor, pas propozimit të partive politike, kuvendi miratoi përbërjen e komisionit kushtetues, si më poshtë: PS - Pandeli Majko, Kastriot Islami, Anastas Angjeli, Fehmi Abdiu, Zamira Çaka, Vladimir Metani. PSD - Haxhi Aliko, Engjëll Bejtaj, PAD - Arben Imami. PBDNJ - Ligoraq Karamelo. PA - Lufter Xhuveli, PUK -Jonuz Bega. PR - Sabri Godo. PBK - Hysen Selfo. Me status special: Genci Ruli –PLD, Petrit Kalakula - PDD. 284 Partia Demokratike dhe aleanca “Bashkimi përDemokraci” nuk morën pjesë në komisionin për hartimin e kushtetutës.

Mungesa e dialogut politik në vend, shqetësoi dhe institucionet ndërkombëtare, tëcilat në Konferencën e Romës, ku u nënshkrua marrëveshja mes forcave politike përpajtim kombëtar, kishin kërkuar që dialogu politik të vazhdonte dhe të zgjidhte problemet urgjente të vendit. Gjatë muajit janar, Shqipërinë e vizituan përfaqësues tëinstitucioneve të rëndësishme si; Komisioni i Venecias, trojka e Këshillit të Evropës, OSBE – së, Parlamentit Evropian. Të gjithë bënë thirrje për rivendosjen e dialogut politik dhe për konsensus mes partive politike për hartimin e kushtetutës. Gjatë vizitës së tij në Shqipëri (8-10 janar 1998) presidenti i Komisionit të Venecias, prof. La Pergola u shpreh; “Kushtetuta ka nevojë për një konsensus të gjerë dhe pjesëmarrje të të gjitha forcave politike, nëse doni që ajo të zgjasë për një kohë të gjatë dhe t’imbijetojë rotacionit politik. Kushtetuta e ardhshme e Shqipërisë duhet të jetë e pavarur dhe neutrale, garanci për të gjitha partitë. Ajo duhet të garantojë qeverinë, opozitën, autoritetet lokale, pushtetin gjyqësor dhe të drejtat e qytetarëve.”285Trojka evropiane në deklaratën e saj, në fund të vizitës në Tiranë, ju bënte thirrje të gjitha partive politike të bashkëpunonin për miratimin e kushtetutës, i sugjeronte mazhorancës të merrte parasysh vërejtjet e PD – së për ndryshimin e përbërjes dhe procedurave të komisionit kushtetues, por ata hidhnin poshtë kërkesën për zgjedhje tëreja dhe rikonfirmonin legjitimitetin e Parlamentit.

Në mbledhjen e tij të 26 janarit, Komisioni Kushtetues vendosi t’u dërgojë partivetë “Bashkimit për demokraci” një letër kërkesë ku t’i ftonte t’i bashkoheshinkomisionit, ose nëse nuk pranonin të paraqiteshin personalisht, të paraqesnin me

283 Artur Kopani, “Berisha: Kushtetuta, peng i koalicionit qeveritar,” Rilindja Demokratike 16, 23 janar 1998, 3 284Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1997, vëllimi 3, (Tirane: 2009), 1369-1370 285 Raporti i Komisionit te Venecias rreth vizites se prof. La Pergola ne Shqipëri, [online] i disponueshëm në: http://www.venice.coe.int/docs/1998/CDL(1998)053-e.asp, terhequr më 20. 2. 2013


91

shkrim deri në mbledhjen e ardhshme të komisionit (më 16 shkurt) alternativat e tyre mbi proçedimin e mëtejshëm të punimeve të komisionit.286

Në mbledhjen e 16 shkurtit PD përsëri nuk mori pjesë në komision. Në këtëmbledhje u paraqit nga “Bashkimi për Demokraci” përfaqësuesi i Partisë Bashkimi Demokrat, i cili propozoi një ndryshim në procedurën e miratimit të kushtetutës, duke u shtuar si hallkë e re, pas Komisionit, dhe Asambleja Kushtetuese. Në këtë mbledhje Komisioni miratoi dhe rregulloren e punës së tij, sipas së cilës vendimet në komision do të merreshin me konsensus, ndërsa për çështjet kryesore, të cilat përsëri do tëvendoseshin nga Komisioni, vendimi do të merrej me 2/3 e votave.287

Puna e komisionit kushtetutës vazhdoi pa përfaqësuesit e PD –së, e cila në muajin mars kërkoi të diskutohej përbërja e Komisionit Kushtetues, duke i lënë “Bashkimit për Demokraci” përfaqësimin në proporcionin e pakicës bllokuese, gjë që do tëndihmonte për vendime konsensuale. Bashkëkryetari i komisionit që përfaqësonteopozitën të zgjidhej nga partitë opozitare. Në kryesinë e komisionit të mos kishteanëtarë të kabinetit qeveritar.288PD i ftoi partitë parlamentare të marrin pjesë në njëtryezë të partive, në praninë e vëzhguesve të OSBE – së në Shqipëri, për të diskutuar për këto çështje. PR, PS dhe aleatët e saj e konsideruan të papranueshme që çështja e kushtetutës të diskutohej në tryeza partish e jo në parlament, aty ku bëhej debati politik.

Partia Socialiste gjatë muajit mars ankohej për ecjen me ritme të ngadalta tëpunës së komisionit, kurse Godo dhe Imami i justifikonin vonesat me mungesat e pajustifikueshme të anëtarëve të komisionit, që shtynin dhe vononin diskutimet. Diskutimet dhe debatet më të mëdha në Komision ishin më tepër juridike se politike. Ato lidheshin me çështje të tilla si;

- a duhej të shprehej në kushtetutë qendrimi ndaj dënimit me vdekje apo kjo do të rregullohej me ligj organik;

- liria e shprehjes dhe cenimi as i përkohshëm i saj;- prokuroria të ishte pjesë e pushtetit ekzekutiv apo gjyqësor;- ndarja e kompetencave të institucioneve shtetërore, kompetencat e presidentit,

Gjykatës Kushtetuese, Prokurorisë, ndarja e kompetencave mes pushtetit qendror dhe atij lokal;

- për pozicionin e traktateve ndërkombëtare në hierarkinë ligjore shqiptare;- për përbërjen e Këshillit të Lartë të Drejtësisë, për rotacionin e anëtarëve të

Gjykatës Kushtetuese;- për 2 nenet për pronën;- debati më i madh u përqendrua në lidhje me krijimin e një parlamenti

njëdhomësh apo dydhomësh. PS dhe aleatët e saj (përveç PAD – së) ishin për njëparlament me një dhomë duke e konsideruar legjislativin me dy dhoma si pengesë nëvendimmarrje. Forcat e tjera politike ishin për krijimin e një senati, që do të krijonte më tepër garanci institucionale. Në fund u vendos për krijimin e nje forme hibride,Këshilli të Kuvendit, si një organizëm me fuqi refleksive dhe jo vendimmarrëse.289

Njëkohësisht me punën për hartimin e kushtetutës nga Komisioni Kushtetues uzhvilluan, me pjesëmarrjen e institucioneve shtetërore, organizatave jo qeveritare, ekspertëve dhe grupeve të interesit, seminare / simpoziume me tematikë problemet

286 B. Kraja, “Edhe një ftesë tjetër për PD – në,” Zëri i Popullit 18, 27 janar 1998, 3 287 B. Kraja, “Procesi kushtetues në rrjedhë normale,” Zëri i Popullit 37, 17 shkurt 1997, 6 288 “Të hënën tryezë për kushtetutën,” Rilindja Demokratike 65, 21 mars 1998, 1 289 OSBE, Debati Kushtetues, (Tiranë: OSBE, Prezenca në Shqipëri, 2006)


92

kushtetuese, të tilla si; vetëqeverisja lokale, decentralizimi, ndarja e pushteteve etj.Këto veprimtari synonin nxitjen e debatit publik dhe mbledhjen e kontributit publik rreth çështjeve kushtetuese. Në 28 prill, në një takim me kryetarët e komisionit kushtetues, presidenti i vendit, Rexhep Mejdani deklaroi publikisht për një afat tëpërcaktuar për përfundimin e kushtetutës. Ai propozoi 28 nëntorin si ditën për hyrjen në fuqi të kushtetutës së re.

Gjatë muajit maj e qershor, Kryetari i Komisionit Kushtetues i bëri përsëri thirrje PD- së, për t’ju bashkuar procesit kushtetues. PD vuri kusht për pjesëmarrjen nëKomision zgjedhjen e nje bashkëkryetari me votim nga të gjitha partitë opozitare parlamentare. Partia Republikane, duke i konsideruar këto kërkesa më tepër si pretendime dhe pretekste për mospjesëmarrjen në këtë komision, argumentonte se njënga bashkëkryetarët e komisionit ishte nga opozita, Sabri Godo, dhe kishte dhënë njëkontribut të padiskutueshëm. Vetë Godo shprehej se ishte i gatshëm të largohej nga drejtimi i komisionit, nëse kuvendi vendoste të zgjidhte një bashkëkryetar tjetër nga radhët e “Bashkimit për Demokraci”.290

Në 10 korrik komisioni përmbylli diskutimet për draftin e kushtetutës. Drafti iu dërgua Komisionit të Venecias për të dhënë vlerësimet dhe sugjerimet përfundimtare. 2 bashkëkryetarët e komisionit kushtetues së bashku me një delegacion politik dhe teknik, zhvilluan një takim pune me përfaqësues të Komisionit të Venecias, në Romëmë 17 – 18 korrik. Komisioni i Venecias vlerësoi punën e bërë dhe bëri vërejtje kryesisht të karakterit teknik. Komisioni Kushtetues iu kthye punës për të diskutuar nëlidhje me sugjerimet e Komisionit të Venecias.

Partia Demokratike e cilësonte draftin e kushtetutës si të njëanshëm, sepse ishte miratuar pa konsensusin dhe pa pjesëmarrjen e gjithë partive politike. Ajo akuzonte koalicionin qeverisës se e kishte përjashtuar PD-në nga procesi kushtetues, kurse sipas P–së, PD-ja ishte vetë përjashtuar. PD akuzonte gjithashtu për indiferentizëm ndaj kërkesave të saj të vazhdueshme për t’u ulur në tryezat e partive dhe për të diskutuar rreth problemit të kushtetutës. Në korrik PD bëri një tjetër propozim për tryezë tërrumbullakët të partive politike. Tani që drafti kushtetues kishte përfunduar nga komisioni, ajo pranonte të bënte një studim pa paragjykime të tij dhe të jepte opsionet e veta rreth draftit. PD deklaronte se në rast se opsionet e saj pranoheshin në tryezën e partive, ajo ishte gati ta firmoste projektin pa asnjë hezitim, në rast se opsionet e demokratëve cilësoheshin të papranueshme atëherë le të ishte populli që të vlerësonte. Berisha shprehej se kjo ishte përpjekja e tyre e fundit për t’ju bashkangjitur procesit kushtetues dhe paralajmëronte koalicionin qeveritar “të mos përvetësojë procesin kushtetues, të mos shkatërrojë procesin kushtetues. Kushtetutë pa opozitë nuk mund tëbëhet. Demokraci pa opozitë nuk mund të ketë. Kushtetuta pa opozitë do të jetojëvetëm sa të jetojë qeveria”291 Tryeza e partive u caktua të mbahej më 31 gusht.

Në lidhje me propozimin e “Bashkimit për Demokraci”, Majko u shpreh se “PD duhet të ulet në tryezën politike pa kushte”,292kurse Fatmir Mediu, kryetar i PartisëRepublikane, duke e cilësuar veprimin e PD – së si një hap drejt kompromisit politik këmbënguli se “nuk duhet në asnjë mënyrë që partitë politike të lënë jashtë loje

290 “Statusi im varet nga parlamenti,” Zëri i Popullit 154, 4 korrik 1998, 5291 “Kushtetutë pa opozitën nuk bëhet,” Rilindja Demokratike 133, 28 korrik 1998, 1 292 Eva Allushi, “OSBE hedh poshtë kërkesën e PD – së,” Zëri i Popullit 177, 30 korrik 1998, 2


92

kushtetuese, të tilla si; vetëqeverisja lokale, decentralizimi, ndarja e pushteteve etj.Këto veprimtari synonin nxitjen e debatit publik dhe mbledhjen e kontributit publik rreth çështjeve kushtetuese. Në 28 prill, në një takim me kryetarët e komisionit kushtetues, presidenti i vendit, Rexhep Mejdani deklaroi publikisht për një afat tëpërcaktuar për përfundimin e kushtetutës. Ai propozoi 28 nëntorin si ditën për hyrjen në fuqi të kushtetutës së re.

Gjatë muajit maj e qershor, Kryetari i Komisionit Kushtetues i bëri përsëri thirrje PD- së, për t’ju bashkuar procesit kushtetues. PD vuri kusht për pjesëmarrjen nëKomision zgjedhjen e nje bashkëkryetari me votim nga të gjitha partitë opozitare parlamentare. Partia Republikane, duke i konsideruar këto kërkesa më tepër si pretendime dhe pretekste për mospjesëmarrjen në këtë komision, argumentonte se njënga bashkëkryetarët e komisionit ishte nga opozita, Sabri Godo, dhe kishte dhënë njëkontribut të padiskutueshëm. Vetë Godo shprehej se ishte i gatshëm të largohej nga drejtimi i komisionit, nëse kuvendi vendoste të zgjidhte një bashkëkryetar tjetër nga radhët e “Bashkimit për Demokraci”.290

Në 10 korrik komisioni përmbylli diskutimet për draftin e kushtetutës. Drafti iu dërgua Komisionit të Venecias për të dhënë vlerësimet dhe sugjerimet përfundimtare. 2 bashkëkryetarët e komisionit kushtetues së bashku me një delegacion politik dhe teknik, zhvilluan një takim pune me përfaqësues të Komisionit të Venecias, në Romëmë 17 – 18 korrik. Komisioni i Venecias vlerësoi punën e bërë dhe bëri vërejtje kryesisht të karakterit teknik. Komisioni Kushtetues iu kthye punës për të diskutuar nëlidhje me sugjerimet e Komisionit të Venecias.

Partia Demokratike e cilësonte draftin e kushtetutës si të njëanshëm, sepse ishte miratuar pa konsensusin dhe pa pjesëmarrjen e gjithë partive politike. Ajo akuzonte koalicionin qeverisës se e kishte përjashtuar PD-në nga procesi kushtetues, kurse sipas P–së, PD-ja ishte vetë përjashtuar. PD akuzonte gjithashtu për indiferentizëm ndaj kërkesave të saj të vazhdueshme për t’u ulur në tryezat e partive dhe për të diskutuar rreth problemit të kushtetutës. Në korrik PD bëri një tjetër propozim për tryezë tërrumbullakët të partive politike. Tani që drafti kushtetues kishte përfunduar nga komisioni, ajo pranonte të bënte një studim pa paragjykime të tij dhe të jepte opsionet e veta rreth draftit. PD deklaronte se në rast se opsionet e saj pranoheshin në tryezën e partive, ajo ishte gati ta firmoste projektin pa asnjë hezitim, në rast se opsionet e demokratëve cilësoheshin të papranueshme atëherë le të ishte populli që të vlerësonte. Berisha shprehej se kjo ishte përpjekja e tyre e fundit për t’ju bashkangjitur procesit kushtetues dhe paralajmëronte koalicionin qeveritar “të mos përvetësojë procesin kushtetues, të mos shkatërrojë procesin kushtetues. Kushtetutë pa opozitë nuk mund tëbëhet. Demokraci pa opozitë nuk mund të ketë. Kushtetuta pa opozitë do të jetojëvetëm sa të jetojë qeveria”291 Tryeza e partive u caktua të mbahej më 31 gusht.

Në lidhje me propozimin e “Bashkimit për Demokraci”, Majko u shpreh se “PD duhet të ulet në tryezën politike pa kushte”,292kurse Fatmir Mediu, kryetar i PartisëRepublikane, duke e cilësuar veprimin e PD – së si një hap drejt kompromisit politik këmbënguli se “nuk duhet në asnjë mënyrë që partitë politike të lënë jashtë loje

290 “Statusi im varet nga parlamenti,” Zëri i Popullit 154, 4 korrik 1998, 5291 “Kushtetutë pa opozitën nuk bëhet,” Rilindja Demokratike 133, 28 korrik 1998, 1 292 Eva Allushi, “OSBE hedh poshtë kërkesën e PD – së,” Zëri i Popullit 177, 30 korrik 1998, 2


93

komisionin Kushtetues, i cili ka përgatitur tashmë një draft. Ky do të ishte kthim pas”.293

Pas përmirësimeve të bëra, mbështetur në sugjerimet dhe vërejtjet e Komisionit tëVenecias, Komisioni Kushtetues më 5 gusht ia dorëzoi draftin deputetëve, partive politike dhe i ftoi që se bashku me ekspertët dhe opinionin publik të bënin vërejtjet dhe sugjerimet të cilat mund t’i paraqisnin me shkrim pranë sekretarisë së komisionit. Takimi i radhës i Komisionit do të zhvillohej pas tryezës së 31 gushtit të partivepolitike, për të shqyrtuar vërejtjet edhe sugjerimet e Partisë Demokratike.

Me 22 gusht u arrestuan ish-ministri i Mbrojtjes Safet Zhulali dhe 5 ish zyrtarë tëlartë të qeverisë së mëparshme me akuzën “krime kundër njerëzimit” para dhe pasrebelimit të 1997-es. Pas arrestimit të ish-zyrtarëve të saj, PD bojkotoi sërishparlamentin. Duke i konsideruar arrestimet si politike dhe duke e cilësuar politikën eNanos si hapat e parë të rivendosjes së diktaturës në vend, PD filloi protestat kundërqeverisë. Duke i cilësuar këto ngjarje si sabotim për dialogun, PD rishikoi qendrimin e saj për tryezën e 31 gushtit të partive politike. Sabri Godo i kërkoi kryetarit tëkuvendit shtyrjen e diskutimit të draftit të kushtetutës në parlament me shpresën përorganizimin e një tryeze të partive politike për diskutimin e kushtetutës.294

Ajo që i dha goditjen përfundimtare çdo shprese për bashkëpunim mes pozitës dheopozitës, dhe që bëri që situata politike të dalë jashtë kontrollit, ishte vrasja e AzemHajdarit, mbrëmjen e 12 shtatorit 1998. Sali Berisha fajësoi qeverinë për vrasjen eHajdarit dhe kërkoi dorëheqjen e saj të menjëhershme. Ceremonia mortore e Hajdarit, më 14 shtator, u shoqërua me protesta të dhunshme, të cilat qeveria i cilësoi përpjekje për “grusht shteti”. Pas ngjarjeve të 14 shtatorit, kryeministri Nano dha doreheqjendhe u krijua nje qeveri e re, e kryesuar nga Pandeli Majko.

Ngjarjet e hidhura të shtatorit e shtynë, por nuk e ndërprenë procesin kushtetues.Ai vazhdoi, por përsëri pa pjesëmarrjen e PD-së. Në një deklaratë të datës 25 shtator Komisioni Kushtetues i bënte edhe njëherë ftesë PD – së për t’u përfshirë në procesin kushtetues, pasi procesi për hartimin dhe miratimin e kushtetutës duhet të trajtohej indarë nga problemet politike. Komisioni Kushtetues u rimblodh përsëri në fund tështatorit për të diskutuar rreth sugjerimeve të bëra për draftin gjatë dëgjesave publike. Komisioni amendoi rreth 25% të neneve në bazë të sugjerimeve specifike të publikut.295Në 5 tetor Komisioni i dorëzoi draftkushtetutën Kuvendit popullor përshqyrtim.

Prezantimi i draftit të kushtetutës në kuvend u bë më 8 tetor. Arben Imami nëprezantimin e draftit theksoi ndryshimet e tij me Dispozitat Kryesore Kushtetuese dhe projektet e tjera të paraqitura; projekti i ri kushtetues i jepte presidentit më pak kompetenca, duke paraqitur një figurë neutrale dhe të depolitizuar, presidenti do të zgjidhej nga parlamenti me 3/5 e gjithë deputetëve. Në projektkushtetutë për herë të parë përfshihej dhe një kapitull i ri “Aktet juridike” që përcaktonin se cilat akte juridike kanë fuqi në gjithë territorin e Shqipërisë, projekti fiksonte si parim themelor edhe transferimin e një pjese të sovranitetit shtetëror organizatave ndërkombëtare për qëllime të sigurimit të përbashkët. Pjesa e dytë ishte ndarë në disa krerë, duke veçuar më vete të drejtat personale, ato politike dhe të drejtat ekonomike, sociale dhe

293 Eva Allushi, “OSBE hedh poshtë kërkesën e PD – së,” Zëri i Popullit 177, 30 korrik 1998, 2294 Eva Allushaj, “PD bashkëpuno për kushtetutën,” Zëri i Popullit 205, 3 shtator 1998, 2295 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1998, vellimi 4 (Tirane: 2009), 1872


94

kulturore, krijohej institucioni i Avokatit të Popullit, ishte fiksuar në tekst formula e zgjedhjeve të Kuvendit, gjë që ishte bërë deri atëherë nëpërmjet ligjeve elektorale,element i ri shumë i rëndësishëm i organizimit të pushtetit lokal ishte krijimi irajoneve, KQZ shndërrohej në një institucion kushtetues të përhershëm.296

Një ditë para miratimit në parim të draftit kushtetues nga kuvendi, kryeministri isapozgjedhur, Pandeli Majko, nga salla e kuvendit i bëri dhe njëherë thirrje PD-së, përt’ju bashkangjitur procesit kushtetues, duke marrë pjesë në diskutimin e kushtetutësnë kuvend. Në fjalën e tij kryeministri Majko nënvizoi se “kontrata e klasës politike me popullin është e realizuar vetëm nëse ne dhe PD takohemi në kufijtë e ligjit”.297Në10 tetor u votua në parim drafti i kushtetutës, në mënyrë unanime nga deputetët e pranishëm. Deputetët e “Bashkimit për Demokraci” nuk morën pjesë në seancënparlamentare. Në këto kushte, Ambasadori i OSBE-së i kërkoi PD-së të deklarohejnëse do të përfshihej apo jo në procesin kushtetues. Sipas Genc Pollos, nënkryetarit tëPD-së, nxitimi për ta futur në kuvend draftin kushtetues nuk i shërbente aspak gjetjes së kompromisit. PD e konsideronte të rëndësishëm dialogun, por sipas Pollos, ky dialog duhej të zhvillohej me pjesëmarrjen dinjitoze dhe në pozita të barabarta tëpalëve. Kushtet që PD vendoste për të filluar dialogun me mazhorancën ishin: hetim ndërkombëtar për vrasjen e Azem Hajdarit, lirimi i 6 zyrtarëve të lartë të PD-së,kthimi i imunitetit Berishës (i cili iu hoq pas ngjarjeve të 14 shkurtit).298Nëse këto kushte plotësoheshin, PD mund të ulej në një tryezë të rrumbullakët të partive politike.

Musa Ulqini, përfaqësues i PS-së, i përgjigjej propozimit të PD-së: “Nuk ulemi nëtryezë me njerëz të armatosur…problemet duhen zgjidhur në kryetryezën e Shqipërisë,në parlament, i cili është institucion legjitim i njohur nga institucionet ndërkombëtare.”299 Kryetari i komisionit kushtetues, Imami shprehej se nuk kishte mëkohë për tryeza jashtë parlamentit, ndërkohë që ky i fundit përgatitej për diskutimin nen për nen të draftit kushtetues,300ndërsa kryetari i kuvendit i bënte dhe njëherëthirrje PD-së të vinte në kuvend për të miratuar draftin në tërësi, më pas vërejtjet e sugjerimet e grupit demokrat, nëse konsideroheshin të drejta, do të përfshiheshin nëdraft. 301

Në 12 tetor kuvendi miratoi ndryshimet në Ligjin për referendum të vitit 1994. Nëbazë të ndryshimeve të bëra, “referendumi quhet i pranuar kur për të kanë votuar pro, më shumë se 50% e shtetasve që morën pjesë në votime”, duke hequr pjesën qëvendoste si kusht që numri i personave që marrin pjesë në votim të jetë më shumë se50% e numrit të shtetasve të regjistruar në listat elektorale. Këto ndryshime u bënëobjekt debati mes mazhorancës që votoi ndryshimet dhe PD-së që nuk mori pjesë nëseancën plenare dhe që i konsideroi këto ndryshime si “deligjitimim të shumicës dhe legjitimim të pakicës”. 302 “Një kushtetutë e miratuar vetëm nga një pakicë ezgjedhësve, nuk do të jetë e vlefshme”303, - sipas nënkryetares së kuvendit, Jozefina

296 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1998, vellimi 4 (Tirane: 2009), 1870 - 1883 297 “Majko: ftesa ime për PD,” Zëri i Popullit 235, 10 tetor 1998, 3 298 Zef Lleshi, “Konsensusi, garanton kushtetutën,” Rilindja Demokratike 195, 8 tetor 1998, 3 299 “Ulqini: kryetryeza është parlamenti,” Zëri i Popullit 238, 14 tetor 1998, 3 300 Eva Allushi, “Gjinushi: PD të votojë draftin në kuvend,” Zëri i Popullit 240, 17 tetor 1998, 3 301 Po aty 302 “Me ligjin e ri, shumica sundohet nga pakica,” Rilindja Demokratike 200, 14 tetor 1998, 3 303 B. Kasmi, “Mazhoranca e kthyer në minorancë,” po aty


94

kulturore, krijohej institucioni i Avokatit të Popullit, ishte fiksuar në tekst formula e zgjedhjeve të Kuvendit, gjë që ishte bërë deri atëherë nëpërmjet ligjeve elektorale,element i ri shumë i rëndësishëm i organizimit të pushtetit lokal ishte krijimi irajoneve, KQZ shndërrohej në një institucion kushtetues të përhershëm.296

Një ditë para miratimit në parim të draftit kushtetues nga kuvendi, kryeministri isapozgjedhur, Pandeli Majko, nga salla e kuvendit i bëri dhe njëherë thirrje PD-së, përt’ju bashkangjitur procesit kushtetues, duke marrë pjesë në diskutimin e kushtetutësnë kuvend. Në fjalën e tij kryeministri Majko nënvizoi se “kontrata e klasës politike me popullin është e realizuar vetëm nëse ne dhe PD takohemi në kufijtë e ligjit”.297Në10 tetor u votua në parim drafti i kushtetutës, në mënyrë unanime nga deputetët e pranishëm. Deputetët e “Bashkimit për Demokraci” nuk morën pjesë në seancënparlamentare. Në këto kushte, Ambasadori i OSBE-së i kërkoi PD-së të deklarohejnëse do të përfshihej apo jo në procesin kushtetues. Sipas Genc Pollos, nënkryetarit tëPD-së, nxitimi për ta futur në kuvend draftin kushtetues nuk i shërbente aspak gjetjes së kompromisit. PD e konsideronte të rëndësishëm dialogun, por sipas Pollos, ky dialog duhej të zhvillohej me pjesëmarrjen dinjitoze dhe në pozita të barabarta tëpalëve. Kushtet që PD vendoste për të filluar dialogun me mazhorancën ishin: hetim ndërkombëtar për vrasjen e Azem Hajdarit, lirimi i 6 zyrtarëve të lartë të PD-së,kthimi i imunitetit Berishës (i cili iu hoq pas ngjarjeve të 14 shkurtit).298Nëse këto kushte plotësoheshin, PD mund të ulej në një tryezë të rrumbullakët të partive politike.

Musa Ulqini, përfaqësues i PS-së, i përgjigjej propozimit të PD-së: “Nuk ulemi nëtryezë me njerëz të armatosur…problemet duhen zgjidhur në kryetryezën e Shqipërisë,në parlament, i cili është institucion legjitim i njohur nga institucionet ndërkombëtare.”299 Kryetari i komisionit kushtetues, Imami shprehej se nuk kishte mëkohë për tryeza jashtë parlamentit, ndërkohë që ky i fundit përgatitej për diskutimin nen për nen të draftit kushtetues,300ndërsa kryetari i kuvendit i bënte dhe njëherëthirrje PD-së të vinte në kuvend për të miratuar draftin në tërësi, më pas vërejtjet e sugjerimet e grupit demokrat, nëse konsideroheshin të drejta, do të përfshiheshin nëdraft. 301

Në 12 tetor kuvendi miratoi ndryshimet në Ligjin për referendum të vitit 1994. Nëbazë të ndryshimeve të bëra, “referendumi quhet i pranuar kur për të kanë votuar pro, më shumë se 50% e shtetasve që morën pjesë në votime”, duke hequr pjesën qëvendoste si kusht që numri i personave që marrin pjesë në votim të jetë më shumë se50% e numrit të shtetasve të regjistruar në listat elektorale. Këto ndryshime u bënëobjekt debati mes mazhorancës që votoi ndryshimet dhe PD-së që nuk mori pjesë nëseancën plenare dhe që i konsideroi këto ndryshime si “deligjitimim të shumicës dhe legjitimim të pakicës”. 302 “Një kushtetutë e miratuar vetëm nga një pakicë ezgjedhësve, nuk do të jetë e vlefshme”303, - sipas nënkryetares së kuvendit, Jozefina

296 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1998, vellimi 4 (Tirane: 2009), 1870 - 1883 297 “Majko: ftesa ime për PD,” Zëri i Popullit 235, 10 tetor 1998, 3 298 Zef Lleshi, “Konsensusi, garanton kushtetutën,” Rilindja Demokratike 195, 8 tetor 1998, 3 299 “Ulqini: kryetryeza është parlamenti,” Zëri i Popullit 238, 14 tetor 1998, 3 300 Eva Allushi, “Gjinushi: PD të votojë draftin në kuvend,” Zëri i Popullit 240, 17 tetor 1998, 3 301 Po aty 302 “Me ligjin e ri, shumica sundohet nga pakica,” Rilindja Demokratike 200, 14 tetor 1998, 3 303 B. Kasmi, “Mazhoranca e kthyer në minorancë,” po aty


95

Topallit. Sipas OSBE-së, “Nuk ka një standard ndërkombëtar që kërkon një pjesëmarrje minimale”304

Diskutimet nen për nen të draftit kushtetues u zhvilluan nga data 16 – 20 tetor, përsëri në mungesë të grupit parlamentar demokrat. Nga “Bashkimi për Demokraci” mori pjesë në diskutimet për kushtetutën deputeti i Partisë Demokristiane, Zef Bushati. Konferenca Kombëtare e partisë së tij, kishte vendosur që Partia Demokristiane të ishte në Parlament dhe t’i bënte publike mendimet e saj në lidhje me kushtetutën. Diskutimet kaluan pa shumë debate dhe nenet u votuan pothuajse nëmënyrë unanime. Nenet më të debatueshme ishin nenet për mënyrën e zgjedhjes sëpresidentit dhe kryeministrit, nenet për heqjen e imuniteti të deputetit, nenet për tëdrejtat e minoritetit, neni për miratimin ose jo të buxhetit të qeverisë nga parlamenti, neni për mocionet e besimit, por edhe për këto nene u arrit konsensusi pas takimit tëkryesisë së kuvendit, me komisionin kushtetues dhe përfaqësues të grupeve parlamentare. Pasi u diskutuan dhe u miratuan të 182 nenet e draftit, më 21 tetor u miratua kushtetuta në tërësi me 125 vota pro, 1 abstenim dhe 1 kundër*. Grupi parlamentar demokrat nuk mori pjesë në miratimin e saj. Po atë ditë parlamenti vendosi që kushtetuta e Republikes së Shqipërisë t’i nënshtrohej referendumit popullor për miratim përfundimtar.

Përballë këtyre zhvillimeve, Sali Berisha, në konferencën për shtyp dhe intervistat dhënë për Rilindjen Demokratike, shprehte qendrimin e partisë së tij dhe aleancës“Bashkimi për Demokraci”. Sipas tij, opozitës i ishin mbyllur me dhunë gjithë shtigjet e procesit kushtetues, asaj nuk iu dha mundësia të shprehte opinionet e veta përdraftin e kushtetutës. Në këtë situatë opozita kishte punuar për të përgatitur projektin e saj të kushtetutës, me shpresën se në tryezat e partive politike, që nuk u zhvilluan asnjëherë, të arrihej shkrirja e 2 projekteve në një të vetëm që më pas të çohej nëreferendum. Berisha vazhdonte të cilësonte si prioritare për dialogun politik mbajtjen e tryezave të partive politike. Përsa i përket referendumit PD do të merrte pjesë në tëvetëm nëse rivendoseshin “rregullat e lojës”, pra Ligji për referendumin të kthehej nëformën e tij fillestare, megjithatë PD do të monitoronte procesin referendar, për tëmos lejuar fallsifikimin e rezultateve.305

Fushata për referendumin filloi më 22 tetor. Më 29 tetor Këshilli Kombëtar iPartisë Demokratike vendosi të bojkotojë referendumin, por do të merrte pjesë nëmonitorimin e tij. Sipas raportit të OSBE-së, fushata elektorale u zhvillua në rrethana të vështira dhe u karakterizua nga polarizimi politik. Ajo ishte e drejtë dhe ju dha mundësinë të gjitha palëve të shprehnin pikëpamjet e tyre.306Fushata u pozicionua nganjëra anë në fushatën e koalicionit qeverisës dhe Partisë Republikanë që mbështeste votën “PO” në referendum, nga ana tjetër ishte Partia Demokratike që mbështeste bojkotin e referendumit dhe që u bëri thirrje gjithë përkrahësve të saj të bojkotojnëreferendumin, ndërsa Partia Demokristiane dhe Partia Lëvizja e Legalitetit mbështetënvotën “JO” në referendum.

304 OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November 1998, 1 shkurt 1999, 5 * Deputeti Spartak Ngjela (PLL) abstenoi, deputeti Zef Bushati (PDK) votoi kundër.305 Bledi Kasmi, “Berisha: Kemi gati projektin tonë për kushtetutën,” Rilindja Demokratike 205, 21 tetor 1998, 3 si dhe “Berisha: Kushtetuta e pakicës, e papranueshme,” Rilindja Demokratike 207, 25 tetor 1998, 3306 OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November 1998, (1 shkurt 1999), 3 & 12


96

PD paraqiti për herë të parë vërejtjet e saj për draftin më 8 nëntor. Vërejtjet e saj kryesore ishin për nenet lidhur me (i) pronën private – çështja e pronës nuk gjente zgjidhje përfundimtare në draft, (ii) pushtetin lokal – i ishte dhënë pak hapësirë, i ishtecunguar pavarësia, kompetenca e Këshillit të Ministrave për të shpërndarë njësitëvendore cënonte rëndë autonominë e tyre, (iii) avokatin e popullit – në bazë tëkompetencave të tij, ai shndërrohej në nënpunës të kuvendit, (iv) kompetencat e presidentit – ndryshe nga ç’kishin kërkuar në 1994, socialistët i kishin dhënëpresidentit pushtet të madh. Ai kishte 15 kompetenca më shumë se projektkushtetuta e 1994, (v) mënyrën e zgjedhjes së anëtarëve të KQZ – e cila nxiste polarizimin politik në këtë institucion, (vi) neni për mbrojtjen nga diskriminimi – paragrafi i tretë i tij binte ndesh me 2 paragrafët e parë, (vii) Këshillin e kuvendit – duke e konsideruar njëshpikje shqiptare. Parlamenti duhet të ishte një sistem i paster me një ose 2 dhoma, (viii) Pushtetin gjyqësor - nuk gjen saktë e qartë pasqyrim parimi themeltar i ndarjes së pushteteve - varësi politike e gjyqësorit.307

“Fushata e PD-së nuk u fokusua në përmbajtjen e kushtetutës. Retorika gjatëfushatës ishte e lartë dhe ndonjëherë disinformuese ndaj publikut.”308Drejtuesit e lartë të PD-së u bënë thirrje elektoratit të tyre të bojkotonin referendumin. Kushtetuta u konsiderua “dokument i mafias politike në pushtet,” 309 që do të vendoste“neodiktaturën”. Gjatë fushatës referendare u zhvilluan protesta antiqeveritare dhe u kërkuan zgjedhje të parakohshme, gjetja e vrasëve të Azem Hajdarit, lirimi i zyrtarëve të lartë të ish qeverisë Meksi. “Fushata e koalicionit qeveritar përfshinte takime publike në të gjithë vendin, ku deputetët dhe ekspertët ligjorë të përfshirë në procesin e hartimit të kushtetutës ofruan informacion për publikun në lidhje me përmbajtjen e kushtetutës.”310

Sipas mazhorancës kushtetuta e miratuar nga parlamenti dhe që kërkonte votënpopullore ishte “pa asnjë ndikim partiak, pa ngjyrime të majta a të djathta, një Kushtetutë e standardeve europiane.”311 Socialistët vlerësonin kushtetutën e re, e cilagarantonte të drejtat themelore të njeriut, rregullonte në mënyrë shembullore të drejtëne pronës private; sanksiononte formulën e zgjedhjeve të kuvendit, duke evituar në tëardhmen debatet rreth kësaj çështjeje, plotësonte vakumet në rregullimin e procesit legjislativ, duke stabilizuar përfundimisht organin ligjvënës në Shqipëri, sanksiononte neutralitetin politik të presidentit, duke e promovuar si arbitër të raporteve institucionale, eleminonte kompetencat ekzekutive të presidentit, sillte pajtueshmëri tëplotë dhe ndërinstitucionale me republikën parlamentare, garantonte qëndrueshmërinëe ekzekutivit, organizonte pushtetin lokal sipas parimeve të organizmave ndërkombëtarë, sanksiononte pavarësinë e gjyqësorit, rregullonte pjesëmarrjen e popullit në qeverisjen e vendit, krijonte hapësira për shprehjen e çdo force politike nëprocesin referendar, ridimensiononte përgjegjësinë e kuvendit në lidhje me buxhetin e

307 “Projektkushtetuta sanksionon varësine politike të gjyqësorit,” Rilindja Demokratike 154, 21 gusht 1998, 7 si dhe B. Kasmi, “Berisha: Kemi gati projektin tonë për kushtetutën,” Rilindja Demokratike 205, 21 tetor 1998, 3; “Shqipëria mbetet pa kushtetutë,” Rilindja Demokratike 204, 20 tetor 1998, 3308 OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November 1998, (1 shkurt 1999), 13 309 Bledi Kasmi, “Tirana braktis kushtetutën e pushtetit të mafies politike,” Rilindja Demokratike 211, 30 tetor 1998, 3 310 OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November 1998 (1 shkurt 1999), 13 311 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1998, vellimi 5 (Tirane: 2009), 2080


96

PD paraqiti për herë të parë vërejtjet e saj për draftin më 8 nëntor. Vërejtjet e saj kryesore ishin për nenet lidhur me (i) pronën private – çështja e pronës nuk gjente zgjidhje përfundimtare në draft, (ii) pushtetin lokal – i ishte dhënë pak hapësirë, i ishtecunguar pavarësia, kompetenca e Këshillit të Ministrave për të shpërndarë njësitëvendore cënonte rëndë autonominë e tyre, (iii) avokatin e popullit – në bazë tëkompetencave të tij, ai shndërrohej në nënpunës të kuvendit, (iv) kompetencat e presidentit – ndryshe nga ç’kishin kërkuar në 1994, socialistët i kishin dhënëpresidentit pushtet të madh. Ai kishte 15 kompetenca më shumë se projektkushtetuta e 1994, (v) mënyrën e zgjedhjes së anëtarëve të KQZ – e cila nxiste polarizimin politik në këtë institucion, (vi) neni për mbrojtjen nga diskriminimi – paragrafi i tretë i tij binte ndesh me 2 paragrafët e parë, (vii) Këshillin e kuvendit – duke e konsideruar njëshpikje shqiptare. Parlamenti duhet të ishte një sistem i paster me një ose 2 dhoma, (viii) Pushtetin gjyqësor - nuk gjen saktë e qartë pasqyrim parimi themeltar i ndarjes së pushteteve - varësi politike e gjyqësorit.307

“Fushata e PD-së nuk u fokusua në përmbajtjen e kushtetutës. Retorika gjatëfushatës ishte e lartë dhe ndonjëherë disinformuese ndaj publikut.”308Drejtuesit e lartë të PD-së u bënë thirrje elektoratit të tyre të bojkotonin referendumin. Kushtetuta u konsiderua “dokument i mafias politike në pushtet,” 309 që do të vendoste“neodiktaturën”. Gjatë fushatës referendare u zhvilluan protesta antiqeveritare dhe u kërkuan zgjedhje të parakohshme, gjetja e vrasëve të Azem Hajdarit, lirimi i zyrtarëve të lartë të ish qeverisë Meksi. “Fushata e koalicionit qeveritar përfshinte takime publike në të gjithë vendin, ku deputetët dhe ekspertët ligjorë të përfshirë në procesin e hartimit të kushtetutës ofruan informacion për publikun në lidhje me përmbajtjen e kushtetutës.”310

Sipas mazhorancës kushtetuta e miratuar nga parlamenti dhe që kërkonte votënpopullore ishte “pa asnjë ndikim partiak, pa ngjyrime të majta a të djathta, një Kushtetutë e standardeve europiane.”311 Socialistët vlerësonin kushtetutën e re, e cilagarantonte të drejtat themelore të njeriut, rregullonte në mënyrë shembullore të drejtëne pronës private; sanksiononte formulën e zgjedhjeve të kuvendit, duke evituar në tëardhmen debatet rreth kësaj çështjeje, plotësonte vakumet në rregullimin e procesit legjislativ, duke stabilizuar përfundimisht organin ligjvënës në Shqipëri, sanksiononte neutralitetin politik të presidentit, duke e promovuar si arbitër të raporteve institucionale, eleminonte kompetencat ekzekutive të presidentit, sillte pajtueshmëri tëplotë dhe ndërinstitucionale me republikën parlamentare, garantonte qëndrueshmërinëe ekzekutivit, organizonte pushtetin lokal sipas parimeve të organizmave ndërkombëtarë, sanksiononte pavarësinë e gjyqësorit, rregullonte pjesëmarrjen e popullit në qeverisjen e vendit, krijonte hapësira për shprehjen e çdo force politike nëprocesin referendar, ridimensiononte përgjegjësinë e kuvendit në lidhje me buxhetin e

307 “Projektkushtetuta sanksionon varësine politike të gjyqësorit,” Rilindja Demokratike 154, 21 gusht 1998, 7 si dhe B. Kasmi, “Berisha: Kemi gati projektin tonë për kushtetutën,” Rilindja Demokratike 205, 21 tetor 1998, 3; “Shqipëria mbetet pa kushtetutë,” Rilindja Demokratike 204, 20 tetor 1998, 3308 OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November 1998, (1 shkurt 1999), 13 309 Bledi Kasmi, “Tirana braktis kushtetutën e pushtetit të mafies politike,” Rilindja Demokratike 211, 30 tetor 1998, 3 310 OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November 1998 (1 shkurt 1999), 13 311 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare 1998, vellimi 5 (Tirane: 2009), 2080


97

shtetit, për të evituar krizat qeveritare, sanksiononte, krahas kontrollit politik, drejtimin profesional të forcave të armatosura.312

Përplasjet më të mëdha gjatë fushatës ishin në lidhje me (i) listat e votuesve dhe (ii) me edukimin e publikut për referendumin. (i) Numri i atyre që do të merrnin pjesënë referendum ishte i rëndësishëm si për opozitën që donte të tregonte një bojkot efektiv, ashtu dhe për qeverinë, e cila donte të demonstronte mbështetje të mirë për kushtetutën. Kështu, saktësia e listave të zgjedhësve u bë një çështje politike dhe në të njëjtën kohë shumë e diskutueshme gjatë fushatës. (ii) Në bazë të Nenit 43 të Ligjit për Zgjedhjet e Pushtetin Lokal, KQZ-ja kishte të drejtë “të organizojë programe të paanshme në radio dhe televizionin shqiptar për edukimin e popullsisë shqiptare për zgjedhjet”. Partia Demokratike e interpretoi këtë si dhënien e të drejtës ekskluzive KQZ-së për të prodhuar të gjitha materialet e edukimit të votuesve në Televizioninpublik, duke pretenduar se të gjitha informatat mbi përmbajtjen e kushtetutës, si dhe për referendumin duhet të miratoheshin nga KQZ. Kjo çështje u bë shkak përpërplasje mes partive dhe përfaqësueve të tyre në KQZ.

Referendumi u zhvillua më 22 Nëntor. Sipas raportit monitorues të OSBE-së, dita e referendumit ishte përgjithësisht e qetë, pavarësisht disa incidenteve të vogla tëndodhura në vend, por që vështirë të vërtetoje se lidheshin me referendumin. Procedurat e votimit për referendumin u kryen përgjithsisht në mënyrë korrekte. Pati probleme me listat e votimit dhe me polarizimin e KQZ-së, që vononte marrjen e vendimeve. Ajo që ishte më shqetësuese për OSBE-në ishte se bojkoti i Partisë Demokratike çoi në një shkelje de facto të fshehtësisë se votës, dalja në votim tregonte se cilët votues nuk po ndiqnin thirrjen e PD-së për të mos marrë pjesë nëreferendum. Pavarësisht sa më sipër, sipas raportit të OSBE-së, ky referendum tregonte progres në krahasim me zgjedhjet e mëparshme.313

Sipas rezultatit të shpallur nga KQZ, në referendum morrën pjesë 50.57% e votuesve në listat e votimit dhe 91.1% e tyre votuan pro kushtetutës. Partia Demokratike bëri një numër të madh ankesash për parregullsi në KQZ, por fakti qëprocesverbalet e qendrave të votimit ishin firmosur sipas ligjit nga kryetari, nënkryetari (përfaqësues i PD-së) dhe sekretari e bënte të pamundur të vërtetoje parregullsitë. Nuk pati ankesa për referendumin në Gjykatën Kushtetuese, rezultati mbeti i pandryshuar.

Kushtetuta mori aprovimin edhe nga referendumi popullor. Presidenti iRepublikës miratoi kushtetuten, e cila hyri në fuqi më 28 nëntor 1998. Shqipëria pas një punë disa vjeçare mbushur me debate e përplasje të shumta politike miratoikushtetutën e vet, e cila zëvendesoi Ligjin mbi Dispozitat Kryesore Kushtetuese të 29 Prillit 1991.

Në Kushtetutën e re Shqipëria cilësohej republikë parlamentare, shtet unitar dhe ipandashëm. “Kuvendi Popullor” emërtohej “Kuvendi”. Kushtetuta përcaktontenumrin e deputetëve të Kuvendit në 140, 100 prej të cilëve të zgjedhur drejtëpërsëdrejti në zona njëemërore me numër të përafërt zgjedhësish, ndërsa 40 nga listat shumëemërore të partive ose të koalicioneve të partive. Për të parandaluar një vakuum eventual të organit ligjvënës në nenin 65 parashikohej se mandati i Kuvendit vazhdonte deri në mbledhjen e parë të Kuvendit të ri, por me kufizimin se ndërkohë ai

312 Eva Allushi, “Nis fushata referendare,” Zëri i Popullit 245, 23 tetor 1998, 3 313 OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November 1998 (1 shkurt 1999), 1 - 18


98

nuk mund të nxirrte ligje ose të merrte vendime, përveçse kur vendoste masa të jashtëzakonshme. Mandati i Kuvendit zgjatej vetëm në rast lufte dhe në këtë rast, nëse Kuvendi ishte i shpërndarë, ai rithirrej vetvetiu. Mbledhja e parë e Kuvendit të ri thirrej nga Presidenti i Republikës jo më shumë se 20 ditë nga përfundimi i zgjedhjeve (më parë afati ishte 2 muaj).

Në lidhje me proçesin ligjvënës duhet vënë në dukje se Presidenti i Republikës nuk gëzonte më të drejtën e iniciativës legjislative, e cila u përkiste vetëm Këshillit të Ministrave, çdo deputeti si dhe 20 mijë zgjedhësve. Veç kësaj, në rast se Presidenti nuk ushtronte kompetencën e kthimit për rishqyrtim (vetëm një herë) si dhe të shpalljes së tij brenda 20 ditëve nga dita kur i është paraqitur atij, ligji quhej i shpallur vetvetiu. Por, nga ana tjetër, dekreti i Presidentit për rishqyrtimin e një ligji mund të shfuqizohej vetëm kur këtë e vendoste shumica e të gjithë deputetëve. Për sa i përket organizimit dhe funksionimit të Kuvendit, Kushtetuta parashikonte funksionin e Kryetarit të Kuvendit, në vend të Kryesisë, që ishte më parë. Kushtetuta kishte një ndryshim thelbësor përsa i përket dispozitës për shpërndarjen e parakohshme të parlamentit. Më parë parashikohej e drejta e Presidentit të Republikës për të shpërndarë Kuvendin, pas marrjes së mendimit të Kryeministrit dhe të Kryetarit të Kryesisë së Kuvendit, kur përbërja e tij nuk e lejonte atë që të ushtronte funksionet e veta dhe e bënte të pamundshme qeverisjen e vendit. Në Kushtetutë parashikoheshinvetëm dy raste të shpërndarjes para kohe të Kuvendit: i pari është kur Kuvendi nuk arrinte të zgjidhte Presidentin e Republikës sipas shumicës së kërkuar (neni 87, paragrafet 7 dhe 8) dhe në këtë rast ai shpërndahej vetvetiu, ndërsa rasti i dytë ishtekur Kuvendi nuk arrintte të zgjidhte Kryeministrin e ri. Në rastin e dytë shpërndarja bëhej me dekret të Presidentit të Republikës. Sipas Kushtetutës së Shqipërisë, burime të së drejtës në Shqipëri ishin: Kushtetuta, akti themelor dhe më i lartë si dhe amendamentet kushtetuese. (Neni 116) Në të njëjtin nivel vendoset “Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut”, Marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara nga parlamenti. Madje sipas Nenit 122 pika 2 “Një marrëveshje ndërkombëtare e ratifikuar me ligj ka epërsi mbi ligjet e vendit që nuk pajtohen me të.”314

Sipas prof. Aurela Anastas, Kushtetuta shqiptare ka një bazë të gjerë dispozitash për legjitimimin e antarësimit të vendit në organizata ndërkombëtare si dhe për përmbushjen e detyrimeve që i burojnë Shqipërisë nga këto anëtarësime.315 Ndërsa Komisioni Evropian në lidhje me kushtetutën shqiptare shprehet: “kushtetuta përcakton një kuadër të përshtatshëm për një qeverisje demokratike në përputhje me shtetin e së drejtës.”316

314 Ligji Nr. 8417, dt. 21. 10. 1998, “Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë”315 Aurela Anastasi, Eralda Cani, Njohuri bazë për të drejtën kushtetuese dhe administrative (Tiranë: Mediaprint, 2011), 24316 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680 final, 8


98

nuk mund të nxirrte ligje ose të merrte vendime, përveçse kur vendoste masa të jashtëzakonshme. Mandati i Kuvendit zgjatej vetëm në rast lufte dhe në këtë rast, nëse Kuvendi ishte i shpërndarë, ai rithirrej vetvetiu. Mbledhja e parë e Kuvendit të ri thirrej nga Presidenti i Republikës jo më shumë se 20 ditë nga përfundimi i zgjedhjeve (më parë afati ishte 2 muaj).

Në lidhje me proçesin ligjvënës duhet vënë në dukje se Presidenti i Republikës nuk gëzonte më të drejtën e iniciativës legjislative, e cila u përkiste vetëm Këshillit të Ministrave, çdo deputeti si dhe 20 mijë zgjedhësve. Veç kësaj, në rast se Presidenti nuk ushtronte kompetencën e kthimit për rishqyrtim (vetëm një herë) si dhe të shpalljes së tij brenda 20 ditëve nga dita kur i është paraqitur atij, ligji quhej i shpallur vetvetiu. Por, nga ana tjetër, dekreti i Presidentit për rishqyrtimin e një ligji mund të shfuqizohej vetëm kur këtë e vendoste shumica e të gjithë deputetëve. Për sa i përket organizimit dhe funksionimit të Kuvendit, Kushtetuta parashikonte funksionin e Kryetarit të Kuvendit, në vend të Kryesisë, që ishte më parë. Kushtetuta kishte një ndryshim thelbësor përsa i përket dispozitës për shpërndarjen e parakohshme të parlamentit. Më parë parashikohej e drejta e Presidentit të Republikës për të shpërndarë Kuvendin, pas marrjes së mendimit të Kryeministrit dhe të Kryetarit të Kryesisë së Kuvendit, kur përbërja e tij nuk e lejonte atë që të ushtronte funksionet e veta dhe e bënte të pamundshme qeverisjen e vendit. Në Kushtetutë parashikoheshinvetëm dy raste të shpërndarjes para kohe të Kuvendit: i pari është kur Kuvendi nuk arrinte të zgjidhte Presidentin e Republikës sipas shumicës së kërkuar (neni 87, paragrafet 7 dhe 8) dhe në këtë rast ai shpërndahej vetvetiu, ndërsa rasti i dytë ishtekur Kuvendi nuk arrintte të zgjidhte Kryeministrin e ri. Në rastin e dytë shpërndarja bëhej me dekret të Presidentit të Republikës. Sipas Kushtetutës së Shqipërisë, burime të së drejtës në Shqipëri ishin: Kushtetuta, akti themelor dhe më i lartë si dhe amendamentet kushtetuese. (Neni 116) Në të njëjtin nivel vendoset “Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut”, Marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara nga parlamenti. Madje sipas Nenit 122 pika 2 “Një marrëveshje ndërkombëtare e ratifikuar me ligj ka epërsi mbi ligjet e vendit që nuk pajtohen me të.”314

Sipas prof. Aurela Anastas, Kushtetuta shqiptare ka një bazë të gjerë dispozitash për legjitimimin e antarësimit të vendit në organizata ndërkombëtare si dhe për përmbushjen e detyrimeve që i burojnë Shqipërisë nga këto anëtarësime.315 Ndërsa Komisioni Evropian në lidhje me kushtetutën shqiptare shprehet: “kushtetuta përcakton një kuadër të përshtatshëm për një qeverisje demokratike në përputhje me shtetin e së drejtës.”316

314 Ligji Nr. 8417, dt. 21. 10. 1998, “Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë”315 Aurela Anastasi, Eralda Cani, Njohuri bazë për të drejtën kushtetuese dhe administrative (Tiranë: Mediaprint, 2011), 24316 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680 final, 8


99

KAPITULLI III –PROBLEME TË TRANZICIONIT POLITIK NËEKONOMINË SHQIPTARE

3.1 Firmat piramidale dhe aktiviteti i tyreNë aspektin ekonomik, fundi i regjimit komunist dhe fillimi i tranzicionit e gjeti

Shqipërinë me probleme të shumta. Shqipëria ishte e falimentuar financiarisht, e varur nga ndihmat humanitare, ekonomia ishte në gjendje kolapsi. Prof. Valentina Duka gjendjen ekonomike të Shqipërisë në vitin 1990 e përshkruan: “[Shqipëria]...dukej sikur kishte dalë nga lufta. Praktikisht gjithçka duhej ndërtuar nga e para.…ekonomia shqiptare, e cila ishte ndërtuar për të qënë e komanduar mbeti pa komandë. Kështu ndërsa planifikimi nuk ekzistonte më dhe tregu ende nuk ishte krijuar ekonomia shqiptare u përfshi nga kaosi dhe anarkia.”317

Procesi i tranzicionit drejt sistemit demokratik dhe ekonomisë së tregut është i dhimbshëm nga vetë natyra, por në rastin e Shqipërisë ka qënë i mbushur me tensione të shumta. Qeverive shqiptare iu duhej të përballonin probleme madhore e të kapërcenin sfida të shumta. Rritja ekonomike me ritme të qëndrueshme është një nga sfidat më të mëdha thekson prof. Dhori Kule në kumtesën e tij “Konsolidimi makroekonomik, arritje dhe sfida”. Ai shprehet: “Lëvizja e një vendi nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi tregu nënkupton një varg problemesh madhore ku përballimi i inflacionit dhe sigurimi i ritmeve të qëndrueshme të rritjes ekonomike përbëjnë kushtin bazë të një kalimi të suksesshëm.”318

Brenda qeverisë pati qëndrime të kundërta rreth mënyrës sesi duhet të kryheshin transformimet ekonomike:

- Reformatorët kërkonin reforma rrënjësore, nëpërmjet programit të “terapisë së shock-ut”. Sipas tyre, periudha e çlirimit dhe e braktisjes së sistemit të vjetër socialist dhe fillimi i periudhës së re të ekonomisë së tregut duhej të ishte sa më e shpejtë. Ata ishin gati të përballonin pakënaqësinë popullore ndaj problemeve që krijonin reformat, mjaft që të arrinin qëllimet afatgjata ekonomike.

- Grupi i dytë kërkonte marrjen e reformave gradualisht, shkallë – shkallë. Sipas tyre fillimisht duhet të ndërtoheshin institucionet që garantonin mbrojtjen sociale dhe punësimin, pastaj të vazhdohej me reformat ekonomiko – financiare duke përcaktuar qartë rendin sipas së cilës ato do të kryheshin. Shteti nuk duhej të tërhiqej nga jeta ekonomike, por duhet të ndryshonte modalitetet e ndërhyrjes në të.

U zgjodh rruga e parë, ajo e transformimeve të menjëhershme, nëpërmjet “terapisë së shock-ut”. Sipas Shinasi Ramës, ky ishte një gabim që do t’i kushtonte rëndë të ardhmes së vendit. Ajo synonte vendosjen e kapitalizmit ekstrem, që nuk i shërbente

317 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912- 2000 (Tiranë: Kristalina-KH, 2008), 370318 Kule, Dhori, Konsolidimi makroekonomik arritje dhe sfida (2001), 1 [Online] i disponueshëm në: http://www. bankofalbania. org/, tërhequr më 18. 03. 2012


100

interesave të shoqërisë, por interesave të një “parie” të shoqërisë që u pasurua në mënyrë të menjëhershme. 319 Shteti shqiptar nuk kishte as infrastrukturën, as mundësitë financiare, as përvojën e duhur për t’ia dalë mbanë i vetëm në këtë proces. Nga ana tjetër edhe shoqëria shqiptare nuk ishte e përgatitur për t’u ballafaquar me sfidat e reja. Funksionimi për një periudhë të gjatë i ekonomisë së centralizuar kishte zhdukur klasën e menaxherëve, nismën e lirë, shpirtin sipërmarrës, vlera këto pa të cilat ekonomia e tregut nuk mund të funksiononte. “Veç këtyre,- shkruan prof. V.Duka, procesin e vështirësonte dhe mungesa e tolerancës dhe dëshirës për të bashkëpunuar si dhe zgjidhja e problemeve me mënyra paqësore. Prania e të kaluarës autoritare vazhdonte të ishte mjaft e fortë.”320

Në vitin 1992, në Shqipëri, filloi zbatimi i programit të stabilizimit, liberalizimi i çmimeve, balancimi i defiçitit buxhetor, politika shtrënguese monetare, liberalizimi i tregëtisë së jashtme, reforma strukturore për privatizimin dhe rrjetin e mbrojtjes sociale, krijimi i sistemit të taksave, krijimi i kuadrit ligjor për një ekonomi tregu. U morën masa të shpejta si heqja dorë nga subvencionimi i produkteve bujqësore dhe mallrave industriale, u vendos kufi minimal për pagat nominale, u krijua sistemi i ri doganor, u mbyllën ndërmarrjet jorentabël. Masat ekonomike sollën probleme shoqërore si; rritje të papunësisë, rritje të çmimit të mallrave të konsumit të përditshëm, ulje e të ardhurave reale, rritje e kostos së jetesës, rritje e varfërisë dhe pabarazisë shoqërore.

Gjatë kësaj periudhe një rëndësi e madhe iu kushtua tërheqjes së investimeve të huaja në vend. Shqipëria krijoi një legjislacion që favorizonte investimet e huaja, më liberalin në Ballkan. Pavarësisht nga kjo, investimet nuk ishin në shkallën që shpresohej. Në vitin 1996 Shqipëria kishte tërhequr më pak se 1 miliard dollarë amerikanë investime, prej tyre 53 % investime italiane, 27 % greke.321 Faktorët që ndikonin në këtë shkallë të ulët të investimeve të huaja ishin infrastruktura e dobët, pasiguria e pronësisë së tokës, sektori bankar i pazhvilluar, pengesat burokratike dhe paqëndrueshmeria e rajonit të Ballkanit.

Në kuadër të këtyre transformimeve, një proçes i rëndësishëm dhe i paevitueshëm ishte proçesi i privatizimit. Proçesi i privatizimit u bë me ritme të shpejta fillimisht në ndërmarrjet e vogla e të mesme dhe në bujqësi. Ky proces qe mjaft i debatueshëm dhe krijoi mjaft pakënaqësi. Një problem të madh krijoi sidomos kthimi i pronave ish-pronarëve që i ishin konfiskuar pronat nga shteti komunist.

Procesi i privatizimit synonte të krijonte kushtet për një ekonomi tregu duke shitur pronat shtetërore në masën më të madhe të mundshme. Privatizimi zinte një vend të rëndësishëm në programet qeveritare që në fillimet e para të transformimeve demokratike në vend. U hartua dhe një bazë ligjore që shpallte parimet bazë të heqjes së të drejtës së pronës shtetërore. Më 10 gusht 1991 u miratua Ligji i Privatizimit, në bazë të të cilit u krijua Agjensia Kombëtare e Privatizimit, e cila do të ishte përgjegjëse për privatizimin e pronës shtetërore. AKP-së i jepej e drejta të organizonte ankande publike. Ky ligj, bashkë me Ligjin e Kompanive private, të vitit 1995, krijuan mundësinë për kalimin e pronësisë nga shteti në sektorin privat. Përgjegjësinë për të hartuar, implementuar dhe financuar programet e privatizimit dhe për të ndërmarrë nisma në këtë proces, e kishte Ministria e Financave.

319 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012), 87320 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912- 2000 (Tiranë: Kristalina-KH, 2008), 379321 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 275


100

interesave të shoqërisë, por interesave të një “parie” të shoqërisë që u pasurua në mënyrë të menjëhershme. 319 Shteti shqiptar nuk kishte as infrastrukturën, as mundësitë financiare, as përvojën e duhur për t’ia dalë mbanë i vetëm në këtë proces. Nga ana tjetër edhe shoqëria shqiptare nuk ishte e përgatitur për t’u ballafaquar me sfidat e reja. Funksionimi për një periudhë të gjatë i ekonomisë së centralizuar kishte zhdukur klasën e menaxherëve, nismën e lirë, shpirtin sipërmarrës, vlera këto pa të cilat ekonomia e tregut nuk mund të funksiononte. “Veç këtyre,- shkruan prof. V.Duka, procesin e vështirësonte dhe mungesa e tolerancës dhe dëshirës për të bashkëpunuar si dhe zgjidhja e problemeve me mënyra paqësore. Prania e të kaluarës autoritare vazhdonte të ishte mjaft e fortë.”320

Në vitin 1992, në Shqipëri, filloi zbatimi i programit të stabilizimit, liberalizimi i çmimeve, balancimi i defiçitit buxhetor, politika shtrënguese monetare, liberalizimi i tregëtisë së jashtme, reforma strukturore për privatizimin dhe rrjetin e mbrojtjes sociale, krijimi i sistemit të taksave, krijimi i kuadrit ligjor për një ekonomi tregu. U morën masa të shpejta si heqja dorë nga subvencionimi i produkteve bujqësore dhe mallrave industriale, u vendos kufi minimal për pagat nominale, u krijua sistemi i ri doganor, u mbyllën ndërmarrjet jorentabël. Masat ekonomike sollën probleme shoqërore si; rritje të papunësisë, rritje të çmimit të mallrave të konsumit të përditshëm, ulje e të ardhurave reale, rritje e kostos së jetesës, rritje e varfërisë dhe pabarazisë shoqërore.

Gjatë kësaj periudhe një rëndësi e madhe iu kushtua tërheqjes së investimeve të huaja në vend. Shqipëria krijoi një legjislacion që favorizonte investimet e huaja, më liberalin në Ballkan. Pavarësisht nga kjo, investimet nuk ishin në shkallën që shpresohej. Në vitin 1996 Shqipëria kishte tërhequr më pak se 1 miliard dollarë amerikanë investime, prej tyre 53 % investime italiane, 27 % greke.321 Faktorët që ndikonin në këtë shkallë të ulët të investimeve të huaja ishin infrastruktura e dobët, pasiguria e pronësisë së tokës, sektori bankar i pazhvilluar, pengesat burokratike dhe paqëndrueshmeria e rajonit të Ballkanit.

Në kuadër të këtyre transformimeve, një proçes i rëndësishëm dhe i paevitueshëm ishte proçesi i privatizimit. Proçesi i privatizimit u bë me ritme të shpejta fillimisht në ndërmarrjet e vogla e të mesme dhe në bujqësi. Ky proces qe mjaft i debatueshëm dhe krijoi mjaft pakënaqësi. Një problem të madh krijoi sidomos kthimi i pronave ish-pronarëve që i ishin konfiskuar pronat nga shteti komunist.

Procesi i privatizimit synonte të krijonte kushtet për një ekonomi tregu duke shitur pronat shtetërore në masën më të madhe të mundshme. Privatizimi zinte një vend të rëndësishëm në programet qeveritare që në fillimet e para të transformimeve demokratike në vend. U hartua dhe një bazë ligjore që shpallte parimet bazë të heqjes së të drejtës së pronës shtetërore. Më 10 gusht 1991 u miratua Ligji i Privatizimit, në bazë të të cilit u krijua Agjensia Kombëtare e Privatizimit, e cila do të ishte përgjegjëse për privatizimin e pronës shtetërore. AKP-së i jepej e drejta të organizonte ankande publike. Ky ligj, bashkë me Ligjin e Kompanive private, të vitit 1995, krijuan mundësinë për kalimin e pronësisë nga shteti në sektorin privat. Përgjegjësinë për të hartuar, implementuar dhe financuar programet e privatizimit dhe për të ndërmarrë nisma në këtë proces, e kishte Ministria e Financave.

319 Shinasi Rama, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012), 87320 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912- 2000 (Tiranë: Kristalina-KH, 2008), 379321 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 275


101

Faza e parë e privatizimit përfshiu privatizimin e ndërmarrjeve të vogla, pasurive individuale dhe tokës bujqësore. Në bujqësi procesi i privatizimit nisi që në mesin e vitit 1991, pas aprovimit të Ligjit për Tokën më 19 korrik 1991, në bazë të të cilit do të shkatërroheshin kooperativat bujqësore dhe toka do t’u ndahej falas anëtarëve të ish kooperativave në varësi të disponibilitetit të tokës dhe numrit të anëtarëve. Në korrik 1995, Kuvendi miratoi ligje që rregullonin pronësinë e tokës dhe shitblerjen e saj. Në fund të vitit 1996 ishte privatizuar 95% e tokës dhe ishte pajisur me dokumentet ligjore përkatëse, tapi, 70%.322 U privatizuan shumica e fermave shtetërore. Në këtë periudhë fshatarësia përjetonte vështirësi të mëdha që lidheshin me tokën e pakët, çmimet e larta të mekanikës bujqësore, mungesën e sistemit të irrigacionit, defektet e hallkave të ndryshme të administratës shtetërore. 323 Adrian Civici e cilëson fshatarësinë si “humbësja nga tranzicioni”, e cila duhet të fillonte gjithçka nga e para pa kualifikimin e duhur, pa kapital, pa mbështetje politike, pa ide të qarta duke u përballur më ashpër me tranzicionin. Fshatarësia u prek nga kriza e thellë, që për Civicin ishte krizë e sistemeve prodhuese, e formave të organizimit dhe pronësisë, e kontrollit politik të hapësirave rurale, e shpërbërjes së strukturave sociale, e varfërisë dhe mizerjes.324

Edhe privatizimi i ndërmarrjeve në qytet u bë me ritme të shpejta, nëpërmjet ankandeve publike, për të shpëtuar pasurinë shtetërore nga shkatërrimi. Gjatë vitit 1991 u shitën më shumë se 35.000 njësi me një vlerë totale prej 7.8 bilion lekë dhe me një vlerë mesatare të objektit prej 200 dollarë.325 Në qershor 1993 qeveria nxorri një dekret “Mbi masat për shpejtimin e privatizimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme”. Programi i privatizimit kombinonte privatizimin me letra me vlerë me shitjen e drejtpërdrejtë të aksioneve punëtorëve, drejtuesve të ndërmarrjeve ose investuesve të jashtëm. Megjithatë mungoi strategjia e privatizimit dhe procesi iu nënshtrua spontanitetit.

Në vitin 1995 filloi privatizimi i ndërmarrjeve të mesme dhe të mëdha. U përdoren letrat me vlerë dhe bonot e privatizimit, në të gjithë vendin, për të përfshirë qytetarët në procesin e privatizimit, duke u dhënë mundësinë të blinin aksione të ndërmarrjeve shtetërore. Për të përshpejtuar reformat, synohej të krijohej me shpejtësi një numër i madh ndërmarrjesh private dhe u nxit shfaqja e një numri të madh aksionerësh.Programi u vu në jetë nga një komision i pasaçëm, i drejtuar nga zv.kryeministri dhe ministri i financave. Deri në vitin 1996 u shitën 97 kompani nga 833 ndërmarrje të mesme dhe të mëdha të përfshira në procesin e privatizimit.326 Programi i privatizimit u ndërpre në vitin 1997 për shkak të krizës që përfshiu vendin.* Të ardhurat nga privatizimet kanë shkuar për uljen e defiçitit buxhetor dhe për shpenzime korrente.

Procesi i privatizimit, si në të gjitha vendet e Evropës Lindore hasi vështirësi, pasi në keto vende nuk kishte një bazë për ekonomi tregu apo një numër kompanish private që t’u përgjigjeshin ndryshimeve të tregut. Në raportin e Bankës Botërore,

322 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 264323 Agron Gani, “Ligji i fortë – demokraci e gjerë,” në Burbonët modernë (Tiranë: Instituti i Studimeve Politike – Sociale, 2000), 157324 Adrian Civici, Transformimi i madh, nga plani drejt tregut (Tiranë: UET Press, 2014), 173 325 Banka Boterore, Between state and market (mass privatization in transition economies), (September 1, 1997 ), 178, [Online] i disponueshëm në:http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer?WDSP/IB/, tërhequr më 18.03. 2012

326 Po aty, 10* Vetëm në vitet 2000-2010 u mundësua privatizimi i ndërmarrjeve të mëdha të tilla si Banka e Kursimeve (Viti 2004), Albtelekomi (2007), ARMO (2008), Operatori i Sistemit të Shpërndarrjes së Energjisë Elektrike (OSSH) (2009) etj.


102

“Between State and Market”, të vitit 1997, Lieberman ndër të tjera argumentonte se një tjetër pengesë në procesin e privatizimit për të gjitha vendet ish komuniste, ishte dhe fakti që popullsia e këtyre vendeve nuk ishte e përgatitur të pranonte që pronat shtetërore, që ata ishin mësuar t’i quanin prona të tyre, t’u jepeshin investitorëve tëhuaj. Këta popuj shpresonin që të ishin ata përfitues të privatizimit të pronës shtetërore.327

Procesi i privatizimit hasi probleme të mëdha në aspektin procedurial, shpesh pati vonesa në ankande, mbivendosje të kërkesave, regjistrim i aksionereve të rinj jo në përputhje me ligjin dhe kjo çonte dhe në shitje për herë të dytë të objektit apo aseteve. Procesi u karakterizua gjithashtu nga mungesa e transparencës. Ky fakt evidentohet dhe në raportin e Bankës Botërore, të cituar më sipër, ku theksohet se sinqeriteti, transparenca, formimi publik, propagandimi i gjerë i informacionit për ndërmarrjet, ofertat, procedurat e ankandit, përmbledhjet financiare dhe të dhënat operacionale të ndërmarrjes janë të rëndësishme dhe të domosdoshme për suksesin e procesit të privatizimit. Në rastin e Shqipërisë, raporton Banka Botërore, investuesve u jepej informacion minimal rreth ndërmarrjes që do të privatizohej. Informacioni zakonisht kufizohej me emrin, vendndodhjen, sipërfaqen dhe statusin e ndërmarrjes. Nuk afrohej asnjë e dhënë financiare dhe kjo, nga ana e qeverisë, justifikohej me cilësinë e dobët të të dhënave financiare që disponoheshin.328Biberaj sugjeron se qeveritë duhejtë kishin bërë më shumë për të siguruar rregulla të qarta privatizimi dhe privatizim më të drejtë, për të mbrojtur interesat e qytetarëve dhe të konsumatorëve të thjeshtë.329

Një problem që ndërlikoi procesin e privatizimit ishte kthimi i pronave ish-pronarëve të dikurshëm, që iu ishin konfiskuar pa kompensim nga shteti komunist. Rikthimi i pronave ish-pronarëve krijonte probleme të mprehta sociale. Shteti deklaroi se nuk mund të mbante përgjegjësi për gjithë padrejtësitë e komunizmit dhe nuk mund të bënte padrejtësi të tjera duke zhvendosur mijëra qytetarë që kishin zënë prona që më parë u përkisnin këtyre pronarëve. Pas shumë propozimesh e kundërshtimesh, u vendos që ish-pronarët të fitonin të drejtën të ishin të parët që kishin mundësinë e blerjes së ndërmarrjes. Ata ish-pronarë, pronat e të cilëve nuk ishin zënë me ndërtime publike do të mund t’i rimerrnin ato, kurse pjesa tjetër do të kompensoheshin me të holla. Të tjera çështje që penguan implementimin e suksesshem të programit të privatizimit ishin: çmimi i tregut i bonove, përfitimet speciale të punonjësve të ndërmarrjeve që privatizoheshin (ata gëzonin përparësi në procesin e privatizimit për ndërmarrjet ku punonin), sasia e madhe e letrave me vlerë, copëtimi i ndërmarrjeve etj

Ndryshimet ekonomike, reformat e ndërmarra dhe legjislacioni i ri dhanë frutet e tyre. Gjatë kësaj periudhe Shqipëria arriti rezultate mbresëlënëse. U ndalua rënia e GDP-së, tregu ofronte produkte të larmishme, vlera e monedhës u stabilizua, defiçiti u ul, inflacioni gjithashtu, u rrit tregëtia, sidomos ajo me pakicë, u ul papunësia. Degët kryesore të ekonomisë ishin tregëtia, ndërtimi, transporti dhe industria minerare. Sipas Bezemer “Pas reformave të thella ekonomike të vitit 1992, vendi ishte cilësuar në pjesën më të madhe të literaturës, mbi ekonominë e tranzicionit, si shembulli klasik i politikës së shëndoshë post-socialiste ekonomike në përputhje me “konsensusin e

327 Banka Boterore, Between state and market (mass privatization in transition economies), (September 1, 1997 ),1328 Po aty, 179329 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 269


102

“Between State and Market”, të vitit 1997, Lieberman ndër të tjera argumentonte se një tjetër pengesë në procesin e privatizimit për të gjitha vendet ish komuniste, ishte dhe fakti që popullsia e këtyre vendeve nuk ishte e përgatitur të pranonte që pronat shtetërore, që ata ishin mësuar t’i quanin prona të tyre, t’u jepeshin investitorëve tëhuaj. Këta popuj shpresonin që të ishin ata përfitues të privatizimit të pronës shtetërore.327

Procesi i privatizimit hasi probleme të mëdha në aspektin procedurial, shpesh pati vonesa në ankande, mbivendosje të kërkesave, regjistrim i aksionereve të rinj jo në përputhje me ligjin dhe kjo çonte dhe në shitje për herë të dytë të objektit apo aseteve. Procesi u karakterizua gjithashtu nga mungesa e transparencës. Ky fakt evidentohet dhe në raportin e Bankës Botërore, të cituar më sipër, ku theksohet se sinqeriteti, transparenca, formimi publik, propagandimi i gjerë i informacionit për ndërmarrjet, ofertat, procedurat e ankandit, përmbledhjet financiare dhe të dhënat operacionale të ndërmarrjes janë të rëndësishme dhe të domosdoshme për suksesin e procesit të privatizimit. Në rastin e Shqipërisë, raporton Banka Botërore, investuesve u jepej informacion minimal rreth ndërmarrjes që do të privatizohej. Informacioni zakonisht kufizohej me emrin, vendndodhjen, sipërfaqen dhe statusin e ndërmarrjes. Nuk afrohej asnjë e dhënë financiare dhe kjo, nga ana e qeverisë, justifikohej me cilësinë e dobët të të dhënave financiare që disponoheshin.328Biberaj sugjeron se qeveritë duhejtë kishin bërë më shumë për të siguruar rregulla të qarta privatizimi dhe privatizim më të drejtë, për të mbrojtur interesat e qytetarëve dhe të konsumatorëve të thjeshtë.329

Një problem që ndërlikoi procesin e privatizimit ishte kthimi i pronave ish-pronarëve të dikurshëm, që iu ishin konfiskuar pa kompensim nga shteti komunist. Rikthimi i pronave ish-pronarëve krijonte probleme të mprehta sociale. Shteti deklaroi se nuk mund të mbante përgjegjësi për gjithë padrejtësitë e komunizmit dhe nuk mund të bënte padrejtësi të tjera duke zhvendosur mijëra qytetarë që kishin zënë prona që më parë u përkisnin këtyre pronarëve. Pas shumë propozimesh e kundërshtimesh, u vendos që ish-pronarët të fitonin të drejtën të ishin të parët që kishin mundësinë e blerjes së ndërmarrjes. Ata ish-pronarë, pronat e të cilëve nuk ishin zënë me ndërtime publike do të mund t’i rimerrnin ato, kurse pjesa tjetër do të kompensoheshin me të holla. Të tjera çështje që penguan implementimin e suksesshem të programit të privatizimit ishin: çmimi i tregut i bonove, përfitimet speciale të punonjësve të ndërmarrjeve që privatizoheshin (ata gëzonin përparësi në procesin e privatizimit për ndërmarrjet ku punonin), sasia e madhe e letrave me vlerë, copëtimi i ndërmarrjeve etj

Ndryshimet ekonomike, reformat e ndërmarra dhe legjislacioni i ri dhanë frutet e tyre. Gjatë kësaj periudhe Shqipëria arriti rezultate mbresëlënëse. U ndalua rënia e GDP-së, tregu ofronte produkte të larmishme, vlera e monedhës u stabilizua, defiçiti u ul, inflacioni gjithashtu, u rrit tregëtia, sidomos ajo me pakicë, u ul papunësia. Degët kryesore të ekonomisë ishin tregëtia, ndërtimi, transporti dhe industria minerare. Sipas Bezemer “Pas reformave të thella ekonomike të vitit 1992, vendi ishte cilësuar në pjesën më të madhe të literaturës, mbi ekonominë e tranzicionit, si shembulli klasik i politikës së shëndoshë post-socialiste ekonomike në përputhje me “konsensusin e

327 Banka Boterore, Between state and market (mass privatization in transition economies), (September 1, 1997 ),1328 Po aty, 179329 Elez Biberaj, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011), 269


103

Washingtonit”. Nga mesi i vitit 1993, mund të thuhet se Shqipëria ishte vendi i vetëm në Evropën Qendrore dhe Lindore që plotësoi çdo kriter të FMN-së”.330

Tabela 3.1. Rritja e GDP dhe inflacioni (shprehur në %)Viti 1991 1992 1993 1994 1995 1996

Rritja e GDP -29.6 -7.2 9.6 _ 13.3 9.1

Inflacioni 38.6 249.7 114.8 38.4 5.6 28.4Burimi: Banka Botërore, 1991 – 1996

Nga të dhënat e tabelës shohim se rritja e GDP-së ka pasur luhatje; rritja më e lartëe GDP i përket vitit 1995, ndërkohë që ka pësuar renie të lartë në vitet 1991 dhe 1992. Inflacioni në vitet e para të tranzicionit ka qënë i lartë, duke arritur nivelet më të larta në vitin 1992, ku arriti shifrën 249.7% ndërsa në vitin 1995 ai arriti vlerën më të ulët, 5.6. Megjithatë varfëria mbetej në nivele të larta, shqiptarët ishin populli më i varfër në Europë, të ardhurat për frymë të popullsisë ishin 772 dollarë në vit, për vitin 1995.Në tabelën e mëposhtme paraqiten të ardhurat për frymë të Shqipërisë në vitet 1991-1996 krahasuar kjo me disa nga vendet e rajonit.

Tabela 3.2. Të ardhurat për frymë të popullsisë ( shprehur në dollarë në vit) Viti/Shtetet

1991 1992 1993 1994 1995 1996

Shqipëri 346 217 381 625 772 968Kroaci 4026 2300 2349 3135 4722 5194B – H _ _ _ 393 560 843Maqedoni 2442 1198 1312 1731 2266 2241

Burimi: Banka Botërore, 1991 – 1996

Gjatë kësaj periudhe papunësia vazhdonte të mbetej e lartë; zhvillimi ekonomik mbeti i paekuilibruar, Shqipëria mbeti një vend bujqësor, investimet në sektorët prodhues të industrisë mbetën të ulët dhe u zhvillua më tepër sektori i shërbimeve dhe i ndërtimit. Edhe bujqësia, për shkak të copëtimit të tokës në ferma të vogla, mungesës së kapitaleve dhe mjeteve të punës, kishte një rendiment të ulët. Edhe pse ishin përmirësuar kushtet në banesat e shqiptarëve (pothuajse çdo familje kishte frigorifer, makinë larëse, televizor, soba elektrike, kaloriferë etj), ana publike vazhdonte të kishte probleme të shumta: probleme në infrastrukturë, mungesë të ujit të pijshëm, kufizime të energjisë elektrike.

Niveli i zhvillimit të reformave në fushën ekonomike dhe procesi i privatizimit masiv nuk u shoqërua me procese privatizimi dhe në sektorin bankar. Në bazë të Ligjit nr. 7559, datë 22.04.1992 “Për Bankën e Shqipërisë”, sistemi bankar në Shqipëri ndahej në 2 nivele. Banka Kombëtare Shqiptare ishte bankë e nivelit të parë, kurse Banka Kombëtare Tregtare, Banka e Kursimeve dhe Banka Tregtare Agrare, banka me kapital shtetëror, ishin banka të nivelit të dytë. Ligji sanksionoi si objektiv primar të Bankës së Shqipërisë, ruajtjen e vlerës së monedhës kombëtare nëpërmjet zbatimit të një politike monetare të përshtatshme, si dhe kompetenca për emetimin e monedhës vendase dhe për përcaktimin e regjimit të këmbimeve valutore. Ligji ofroi siguri për një pavarësi relative të Bankës së Shqipërisë, ku asnjë organ shtetëror nuk mund t’i jepte direktiva Bankës së Shqipërisë, të merrte vendime në emër të saj, apo të anulonte ndonjë vendim të saj. Po kështu, elementë të pavarësisë lidheshin me

330 Dirk Bezemer, Post – socialist financial fragility: the case of Albania, 2, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017


104

emërimin e guvernatorit dhe të anëtarëve të Këshillit Mbikëqyrës. Bankës së Shqipërisë iu dha e drejta dhe autoriteti të nxirrte udhëzime dhe rregullore në zbatim të ligjit.

Ligji Nr. 8033, datë 16.11.1995, për “Transformimin e bankave tregtare nëshoqëri tregtare dhe lejimi i privatizimit të tyre”, jepte një kuadër të plotë të çështjeve që do të trajtoheshin gjatë privatizimit duke nisur nga përcaktimi i institucioneve përgjegjëse për këtë proces, deri në veprimet që do të kryheshin në fazat e tjera. Në shkurt të vitit 1996 u miratuan dy ligje të reja: Ligji nr. 8075 “Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë” dhe Ligji nr. 8076 “Për Bankën e Shqipërisë”. Ligji “Për Bankën e Shqipërisë” përcaktonte pavarësinë institucionale të bankës qendrore. Objektivi kryesor i Bankës së Shqipërisë përcaktohej ruajtja e stabilitetit të çmimeve. Ligji, gjithashtu, përcaktonte politikën e këmbimeve dhe të administrimit të rezervave valutore, të organizimit dhe të administrimit të Bankës së Shqipërisë dhe kufirin për kredinë e bankës qendrore për qeverinë.

Ligji “Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë” sanksiononte rregullat për licencimin e bankave të nivelit të dytë dhe të institucioneve të tjera financiare, organizimin dhe drejtimin e bankave duke saktësuar piramidën e vendimmarrjes që nga mbledhja e përgjithshme e aksionarëve dhe funksionet e Këshillit Drejtues, përgjegjësitë për administrimin dhe drejtimin e bankës, operacionet e lejuara të veprimtarisë bankare në varësi të madhësisë së kapitalit, pjesëmarrjen në operacionet e tregut të letrave me vlerë, marrjen në kujdestari dhe likuidimin e bankave në harmoni me rregullat dhe kriteret që zbatohen për falimentimet, rregullat për mbikëqyrjen dhe raportimin nga firmat dhe institucionet jo bankare që kryejnë operacione bankare, etj. Gjatë vitit 1996 u paraqitën 7 kërkesa për të marrë liçencënpër të vepruar si bankë në Republikën e Shqipërisë, si nga banka të huaja ashtu dhe nga persona fizike e juridike shqiptare dhe të huaj. 331 Guvernatori i Bankës sëShqipërisë, në një intervistë për Rilindjen Demokratike, shpjegonte se kushtet qëduhet të plotësonte një subjekt për liçencim ishin: (i) të kishte investime në kapitale për të cilat kishte nevojë ekonomia shqiptare, (ii) të investonte jo vetëm në kapitale por dhe në shërbime dhe (iii) të investonte në konkurrencë.332

Ndryshimet ligjore synonin përmirësimin e funksionimit mbi baza tregtare tëbankave të nivelit të dytë; vendosjen e kontrollit monetar nëpërmjet kufirit të kreditit dhe rregullimeve në përqindjet e interesave; përmirësimin e shpejtë të personelit tëbankave, etj. Gjithashtu u krijuan kushtet për zgjerimin e sistemit bankar shqiptar. Si rezultat i liçencimeve të bëra, gjatë vitit 1996, në Shqipëri zhvillonin veprimtarinë e tyre 8 banka, prej të cilave:

- Banka me kapital shtetëror; Banka Kombëtare Tregtare, Banka Tregtare Agrare, Banka e Kursimeve

- Banka me kapital të përbashkët; Banka Italo-Shqiptare, Banka Arabo-Shqiptare Islamike

- Banka me kapital privat; Banka Dardania- Banka me kapital të huaj privat; Banka Tirana- Banka me kapital të huaj shtetëror; Dega e Bankës Kombëtare të Greqisë.

Megjithatë, sipas raportit vjetor të vitit 1996 të Bankës së Shqipërisë, bankat tregtare me kapital shtetëror dominonin në tregun bankar, mbi 90 % e aktivitetit të

331 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1996 (Tiranë: qershor 1997), 52 332 “Sistemi bankar drejt përmirësimit,” Rilindja Demokratike, 293, 15 dhjetor 1996, 2


104

emërimin e guvernatorit dhe të anëtarëve të Këshillit Mbikëqyrës. Bankës së Shqipërisë iu dha e drejta dhe autoriteti të nxirrte udhëzime dhe rregullore në zbatim të ligjit.

Ligji Nr. 8033, datë 16.11.1995, për “Transformimin e bankave tregtare nëshoqëri tregtare dhe lejimi i privatizimit të tyre”, jepte një kuadër të plotë të çështjeve që do të trajtoheshin gjatë privatizimit duke nisur nga përcaktimi i institucioneve përgjegjëse për këtë proces, deri në veprimet që do të kryheshin në fazat e tjera. Në shkurt të vitit 1996 u miratuan dy ligje të reja: Ligji nr. 8075 “Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë” dhe Ligji nr. 8076 “Për Bankën e Shqipërisë”. Ligji “Për Bankën e Shqipërisë” përcaktonte pavarësinë institucionale të bankës qendrore. Objektivi kryesor i Bankës së Shqipërisë përcaktohej ruajtja e stabilitetit të çmimeve. Ligji, gjithashtu, përcaktonte politikën e këmbimeve dhe të administrimit të rezervave valutore, të organizimit dhe të administrimit të Bankës së Shqipërisë dhe kufirin për kredinë e bankës qendrore për qeverinë.

Ligji “Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë” sanksiononte rregullat për licencimin e bankave të nivelit të dytë dhe të institucioneve të tjera financiare, organizimin dhe drejtimin e bankave duke saktësuar piramidën e vendimmarrjes që nga mbledhja e përgjithshme e aksionarëve dhe funksionet e Këshillit Drejtues, përgjegjësitë për administrimin dhe drejtimin e bankës, operacionet e lejuara të veprimtarisë bankare në varësi të madhësisë së kapitalit, pjesëmarrjen në operacionet e tregut të letrave me vlerë, marrjen në kujdestari dhe likuidimin e bankave në harmoni me rregullat dhe kriteret që zbatohen për falimentimet, rregullat për mbikëqyrjen dhe raportimin nga firmat dhe institucionet jo bankare që kryejnë operacione bankare, etj. Gjatë vitit 1996 u paraqitën 7 kërkesa për të marrë liçencënpër të vepruar si bankë në Republikën e Shqipërisë, si nga banka të huaja ashtu dhe nga persona fizike e juridike shqiptare dhe të huaj. 331 Guvernatori i Bankës sëShqipërisë, në një intervistë për Rilindjen Demokratike, shpjegonte se kushtet qëduhet të plotësonte një subjekt për liçencim ishin: (i) të kishte investime në kapitale për të cilat kishte nevojë ekonomia shqiptare, (ii) të investonte jo vetëm në kapitale por dhe në shërbime dhe (iii) të investonte në konkurrencë.332

Ndryshimet ligjore synonin përmirësimin e funksionimit mbi baza tregtare tëbankave të nivelit të dytë; vendosjen e kontrollit monetar nëpërmjet kufirit të kreditit dhe rregullimeve në përqindjet e interesave; përmirësimin e shpejtë të personelit tëbankave, etj. Gjithashtu u krijuan kushtet për zgjerimin e sistemit bankar shqiptar. Si rezultat i liçencimeve të bëra, gjatë vitit 1996, në Shqipëri zhvillonin veprimtarinë e tyre 8 banka, prej të cilave:

- Banka me kapital shtetëror; Banka Kombëtare Tregtare, Banka Tregtare Agrare, Banka e Kursimeve

- Banka me kapital të përbashkët; Banka Italo-Shqiptare, Banka Arabo-Shqiptare Islamike

- Banka me kapital privat; Banka Dardania- Banka me kapital të huaj privat; Banka Tirana- Banka me kapital të huaj shtetëror; Dega e Bankës Kombëtare të Greqisë.

Megjithatë, sipas raportit vjetor të vitit 1996 të Bankës së Shqipërisë, bankat tregtare me kapital shtetëror dominonin në tregun bankar, mbi 90 % e aktivitetit të

331 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1996 (Tiranë: qershor 1997), 52 332 “Sistemi bankar drejt përmirësimit,” Rilindja Demokratike, 293, 15 dhjetor 1996, 2


105

krejt sistemit bankar zhvillohej prej tyre,333veç kësaj bankat e huaja nuk operonin nëfushën e kreditit. Problemet e trashëguara nga periudha e ndërmarrjeve shtetërore dhe ato të krijuara gjatë viteve të para të ekonomisë së tregut të lirë, dëshmonin se bankat shtetërore nuk mund të kryenin me sukses rolin e tyre ndërmjetësues, pa u shkëputur nga metodat e vjetra, pa një mënyrë të re të drejtimit, në kushtet e riskut të plotësimit të treguesit të kapitalit dhe në mungesë të plotë të teknologjisë dhe të infrastrukturës së nevojshme për garancinë operacionale.334Sipas analizës së Prof. dr. Shyqyri Llacit, bankat shtetërore, në ato vite, vuanin nga mungesa e përvojës dhe profesionalizmit tëpunonjësve të tyre, lëvizje të shpeshta të punonjësve, mungesë fleksibiliteti nëpolitikat e kreditimit, vonesa në veprime likuidimi dhe pagesash, etj.335

Bankat shtetërore u përpoqën të mbajnë norma interesi më të larta se normat e inflacionit gjatë mesit të viteve ’90. Gjatë vitit 1994 sektori bankar dha hua 7,375.3 milionë lekë dhe arkëtoi nga shlyerjet 4,992.3 milionë lekë. 74 % e kësaj huaje iu dha sektorit privat, i cili 69 % të huas e përdori si hua afatshkurtër për aktivitet tregtar, kurse pjesën tjetër si hua afatgjatë për blerje mjetesh mekanike për bujqësi, ndërtim, etj. Huat e pakthyera në afat përfaqësonin 27 % të tepricës së huave të dhëna, nga të cilat vetëm 32.6 % i takonin sektorit privat dhe 39 % huas afatshkurtër.336 Rritja e numrit të kredive të këqija i detyronte bankat të vendosnin kritere të shumta për dhënien e kredive dhe tavane në dhënien e tyre. Sasia e kredive të dhëna nga bankat shtetërore nuk “ngopte” kërkesën e tregut për hua. Veç kësaj, vonesat në transferta dhe në kryerjen e veprimeve të tjera bankare, mungesa e besimit te bankat shtetërore, i bënte shqiptarët të mbanin sasi të mëdha të hollash në kesh dhe të kërkonin alternativa të tjera investimi. Në mungesë të tregjeve të zhvilluara të parave dhe të pasurive të patundshme, njerëzit dhe bizneset iu drejtuan transaksioneve në tregjet informale.Ekzistenca e një sektori bankar të dobët shtetëror, mungesa e tregut të huas bankare, nevoja për fonde për zhvillim të sipërmarrjes private, krijuan hapësirën e përdorimit të huamarrjes individuale, fillimisht nga familjarët dhe të njohurit dhe pastaj nga publiku i gjerë. Kjo bëri që ekonomia shqiptare të mbështetej kryesisht në transaksionet me para në dorë.

Kompanitë huamarrëse filluan të marrin hua me interesa të larta, nga publiku igjerë që në vitin 1991. I pari që filloi, në vitin 1991, veprimtarinë huamarrëse ishte Hajdin Sejdia, shqiptar nga Kosova. Ai mori hua 3.5 milion dollarë amerikan nga 340shqiptarë337, të cilët, pas largimit nga Shqipëria të H. Sejdisë, nuk i morrën asnjëherëparatë e tyre.

Në vitet 1991 – 1997 lindën dhe zhvilluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri shumëkompani huamarrëse apo fondacione: Gjallica, VEFA, Populli, Demokracia Popullore-Xhaferri, Kamberi, Cenaj, Silva, Malvasia, Kambo, Grunjasi, Dypero, Bashkimi, Beno, Pogoni, B&G, Kobuzi, Arkond, Adelin, A.Delon, Agi, M.Leka Company, Global Limited Co., Çashku, Sudja. Më të mëdhat ndër to ishin:

- VEFA, themeluar në 30 nëntor 1991. President i saj ishte Vehbi Alimuçaj. Sipas shtypit të kohës, VEFA filloi veprimtarinë e saj si kompani tregtare. Më pas investoi në industri agroushqimore, supermarkete, restorante, turizëm, shërbime, transport, prodhime materiale ndërtimi, në ekonominë pyjore, minierë bitiumi, ndërtoi

333 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1996 (Tiranë: qershor 1997), 50334 Shoqata Shqiptare e Bankave, Historiku i Bankave në Shqipëri (Tiranë: Gent Grafik, 2012),76 335 Shyqyri Llaci, Bankat dhe financimi i biznesit, në Ekonomia dhe tranzicioni, Viti V, Nr. 1 (15), janar – mars 1998, 16 - 17336 Shoqata Shqiptare e Bankave, Historiku i Bankave në Shqipëri (Tiranë: Gent Grafik, 2012), 102 337 “Peticion i 340 vetëve që kanw humbur paratë në çështjen Sejdia”, Koha Jonw, 25 shkurt 1994, 4


106

një qendër tregtare, një television. I kushtoi rëndësi shumë të madhe marketingut dhe publicitetit; sponsorizoi aktivitete të ndryshme brenda dhe jashte vendit, përfshirë dhe garat e “Formula 1". Bizneset e saj i gjeje në shumë qytete të vendit; Vlorë, Fier, Skrapar, Pukë, Krujë, Tiranë, Burrel, etj. Ajo bashkëpunoi dhe me kompani të huaja e investoi dhe jashtë vendit. Vefa –Holding kishte filial të saj në gjithë Shqipërinë.338

Ajo operonte në më shumë se 200 biznese dhe kishte mbi 10000 të punësuar.339Gjatëvitit 1996 ajo u bë objekt i dy sulmeve; në janar, fabrika e saj në Vlorë u grabit dhe nëshkurt pranë supermaketit në Tiranë shpërtheu një sasi e madhe eksplozivi, ku mbeten 4 të vrarë dhe 27 të plagosur. Nga auditimi i bërë besohet se VEFA ka marrë të paktën 700 milion - 1 miliard dollarë amerikan depozita. Asetet e saj u vlerësuan në 300 milion dollarë amerikan.340

- Gjallica, filloi veprimtarinë e saj në këmbim valuator në vitin 1991. Presidente e saj ishte Shemsie Kadria. Qendrën e kishte në qytetin e Vlorës. Gjallica kishte nëpronësi sipërmarrje në fushën e turizmit, ndërtimit, mjekësisë dhe tregtisë, zotëronte fabrikën e kripës në Vlorë, klinikë dentare në Tiranë, financoi ndërtimin e disa supermarketeve, zyrave dhe pikash furnizimi karburantesh. Ajo kishte rreth 170 000 investitorë341 dhe sasia e huave arrinte shumën 300 milion dollarë342.

- Cenaj, me president Lefter Cenaj, kishte 26 mijë kreditorë dhe borxhi i kësaj firme kapte shifrën 54 milionë dollarë. Firma "Cenaj" kishte pesë filiale të mëdha nëqytetet Tiranë, Durrës, Vlorë, Himarë dhe Berat. Investoi në tregti, ndërtim, këmbim valuator, kozmetikë dhe turizëm. Ajo bleu dhe klubin e futbollit “Tomorri” të qytetit të Beratit.

- Kamberi, me president Ferdinand Kamberin zotëronte rreth 65 milionë dollarëve prej 15 mijë kreditorëve. Investimet e saj ishin kryesisht në bujqësi e blegtori.

- Silva, me president Pëllumb Shenaj, u krijua në vitin 1994. Zhvillonte aktivitetin e saj në sektorin minerar, në industrinë e ndërtimit, në turizëm, industri, etj.

- Populli, me president Bashkim Drizën, nisi veprimtarinë e tij si fondacion bamirës në fillim të vitit 1996. Tërhoqi 400.000 investitorë. Depozitat llogariteshin mbi 150 milion dollarë amerikan.343Bashkim Driza drejtonte dhe një parti politike, Partinë Lidhja Popullore.

- Xhaferi, me president Rrapush Xhaferin, ish ushtarak i paraqitur si bamirës, tërhoqi rreth 1.500.000 investues. Detyrimet ndaj publikut të gjerë (në kohën e rënies së tij) llogariteshin mbi 300 milion dollarë amerikan.344

- Sude, krijuar në vitin 1993, nga Maksude Kadëna, një punëtore e thjeshtë nëFabrikën e këpucëve Tiranë, e pamartuar, me arsim të mesëm. Nga viti 1993 deri në

338 D. Kola, “Ku është VEFA-Holding?” Zëri i Popullit, 233, 3 tetor 1996, 6 si dhe Milto Baka, “VEFA – zgjeron rrjetin në tregun e Tiranës,” Koha Jonë, 33, 10 shkurt 1996, 15; “Historiku i kompanisë VEFA Holding,” Rilindja Demokratike, 254, 3 nëntor 1996, 8 339 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 10, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017340 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes [online] i disponueshëm në:https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf, tërhequr më 12. 07. 2017341 Po aty342 A. Zila, “Gjallica” vazhdon në rrugën e Sudes”, Zëri i Popullit 318, 16 janar 1997, 4343 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes344Po aty


106

një qendër tregtare, një television. I kushtoi rëndësi shumë të madhe marketingut dhe publicitetit; sponsorizoi aktivitete të ndryshme brenda dhe jashte vendit, përfshirë dhe garat e “Formula 1". Bizneset e saj i gjeje në shumë qytete të vendit; Vlorë, Fier, Skrapar, Pukë, Krujë, Tiranë, Burrel, etj. Ajo bashkëpunoi dhe me kompani të huaja e investoi dhe jashtë vendit. Vefa –Holding kishte filial të saj në gjithë Shqipërinë.338

Ajo operonte në më shumë se 200 biznese dhe kishte mbi 10000 të punësuar.339Gjatëvitit 1996 ajo u bë objekt i dy sulmeve; në janar, fabrika e saj në Vlorë u grabit dhe nëshkurt pranë supermaketit në Tiranë shpërtheu një sasi e madhe eksplozivi, ku mbeten 4 të vrarë dhe 27 të plagosur. Nga auditimi i bërë besohet se VEFA ka marrë të paktën 700 milion - 1 miliard dollarë amerikan depozita. Asetet e saj u vlerësuan në 300 milion dollarë amerikan.340

- Gjallica, filloi veprimtarinë e saj në këmbim valuator në vitin 1991. Presidente e saj ishte Shemsie Kadria. Qendrën e kishte në qytetin e Vlorës. Gjallica kishte nëpronësi sipërmarrje në fushën e turizmit, ndërtimit, mjekësisë dhe tregtisë, zotëronte fabrikën e kripës në Vlorë, klinikë dentare në Tiranë, financoi ndërtimin e disa supermarketeve, zyrave dhe pikash furnizimi karburantesh. Ajo kishte rreth 170 000 investitorë341 dhe sasia e huave arrinte shumën 300 milion dollarë342.

- Cenaj, me president Lefter Cenaj, kishte 26 mijë kreditorë dhe borxhi i kësaj firme kapte shifrën 54 milionë dollarë. Firma "Cenaj" kishte pesë filiale të mëdha nëqytetet Tiranë, Durrës, Vlorë, Himarë dhe Berat. Investoi në tregti, ndërtim, këmbim valuator, kozmetikë dhe turizëm. Ajo bleu dhe klubin e futbollit “Tomorri” të qytetit të Beratit.

- Kamberi, me president Ferdinand Kamberin zotëronte rreth 65 milionë dollarëve prej 15 mijë kreditorëve. Investimet e saj ishin kryesisht në bujqësi e blegtori.

- Silva, me president Pëllumb Shenaj, u krijua në vitin 1994. Zhvillonte aktivitetin e saj në sektorin minerar, në industrinë e ndërtimit, në turizëm, industri, etj.

- Populli, me president Bashkim Drizën, nisi veprimtarinë e tij si fondacion bamirës në fillim të vitit 1996. Tërhoqi 400.000 investitorë. Depozitat llogariteshin mbi 150 milion dollarë amerikan.343Bashkim Driza drejtonte dhe një parti politike, Partinë Lidhja Popullore.

- Xhaferi, me president Rrapush Xhaferin, ish ushtarak i paraqitur si bamirës, tërhoqi rreth 1.500.000 investues. Detyrimet ndaj publikut të gjerë (në kohën e rënies së tij) llogariteshin mbi 300 milion dollarë amerikan.344

- Sude, krijuar në vitin 1993, nga Maksude Kadëna, një punëtore e thjeshtë nëFabrikën e këpucëve Tiranë, e pamartuar, me arsim të mesëm. Nga viti 1993 deri në

338 D. Kola, “Ku është VEFA-Holding?” Zëri i Popullit, 233, 3 tetor 1996, 6 si dhe Milto Baka, “VEFA – zgjeron rrjetin në tregun e Tiranës,” Koha Jonë, 33, 10 shkurt 1996, 15; “Historiku i kompanisë VEFA Holding,” Rilindja Demokratike, 254, 3 nëntor 1996, 8 339 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 10, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017340 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes [online] i disponueshëm në:https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf, tërhequr më 12. 07. 2017341 Po aty342 A. Zila, “Gjallica” vazhdon në rrugën e Sudes”, Zëri i Popullit 318, 16 janar 1997, 4343 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes344Po aty


107

1996, veproi në gjysmëlegalitet. Tërhoqi rreth 100.000 depozitues. 345 Detyrimet llogariteshin rreth 60 milion dollarë amerikan.346

Këto kompani morrën hua me interesa që shkonin nga 10% deri në 30 – 50% në muaj. Në nëntor 1996, “Xhaferri” ofronte 47 % në muaj, “Populli” ofronte 39 % në muaj, “Sude” ofronte 41 % në muaj, VEFA ofronte 8 % në muaj dhe të tjerët nga 10%në muaj. Ndërkohë, Banka e Shqipërisë, si kufi të poshtëm për depozitat me afat 12 mujor, kishte vendosur interesin prej 16 %.347 Disa kompani të ardhurat i investuan në fusha të ndryshme, në emër të tyre. Investimet ishin në sektorin e ndërtimit, tregtisë, turizmit, transportit, karburanteve etj, për t’u treguar kreditorëve se ato ishin mundësi e mirë përfitimi. Këto kompani u reklamuan si histori suksesi në biznesin shqiptar, ato punësuan dhjetra njerëz, investuan kryesisht në asete të dukshme, i kushtuan rëndësi reklamimit të veprimtarisë së tyre, bënë donacione të shumta në fushën e artit, kulturës e sportit, mbështetën fushatat politike në vend.

Të joshur nga normat e larta të interesit, shqiptarët iu dhanë hua këtyre kompanive, duke shpresuar rritjen e shpejtë të të ardhurave të tyre. Ata investuan disa herë principalin dhe interesat, investuan njëherazi në disa kompani, duke e bërë investimin në kompanitë huamarrëse, siç shprehet Remzi Lani, “sportin e tyre tëpreferuar”.348Rreth dy të tretat e popullsisë investuan paratë e tyre në këto kompani.Në kohën e rënies së tyre, ato kishin mbi 2 milion depozitues / huadhënës, në njëpopullsi prej 3, 5 milion.349

Kategori të ndryshme të popullsisë investuan të ardhurat e tyre në kompanitëhuamarrëse nga publiku i gjerë: (i) Emigrantët, të cilët kishin kursyer shuma parash nga puna e tyre jashtë vendit, i tërhoqën kursimet e tyre nga bankat dhe i investuan në kompanitë huamarrëse me shpresën për t’i shumëfishuar ato. (ii) Kursimet e pakta nga puna e tyre e përditshme shqiptarët i investuan në këto kompani, për të patur disa të ardhura mujore më shumë. (iii) Paratë e fituara nga kontrabanda (e lëndëve narkotike apo trafikimi i qënieve njerëzore), që grupe të caktuara të shoqërisë zhvillonin në ato vite, u investuan gjithashtu në kompanitë huamarrëse. (iv) Të papunë dhe pa të ardhura shqiptarët shitën shtëpitë, tokat, bagëtitë dhe depozituan paratë në kompanitëhuamarrëse, interesat e fituara për shumë prej tyre ishin burimi i vetëm i të ardhurave.(v) Intelektualë, politikanë, madje dhe diplomatë të huaj (që edhe pse e kuptonin rrezikun) depozituan kursimet e tyre në këto kompani, duke bërë llogaritë si në një lojë fati për mundësitë e fitimit.

Presidentët e kompanive huamarrëse nuk dhanë asnjëherë shifra për masën e huave të marra nga publiku i gjerë; Vehbi Alimuçaj deklaronte se kreditë që kishin dhënë qytetarët nuk ishin vendimtare në veprimtarinë e kompanisë së tij, 350kurse Ferdinand Kamberi pranonte se 70% të investimeve i kishte realizuar nëpërmjet huave

345 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes [online] i disponueshëm në:https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf, tërhequr më 12. 07. 2017346 “Parlamenti: Burg piramidave mashtruese të huamarrjes,” Rilindja Demokratike, 325, 24 janar 1997, 3 347 Shoqata Shqiptare e Bankave, Historiku i Bankave në Shqipëri (Tiranë: Gent Grafik, 2012), 90348 Remzi Lani, ALBANIA: IMF Warnings Of ‘Pyramid’ Fraud Fall On Poverty Dulled Ears [online] i disponueshëm në: http://www.ipsnews.net/1996/11, tërhequr më 11. 07. 2017349 Marko Skreb, Evan Kraft, Financial crises in South East Europe causes, features and lessons learned, 9, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/254955151, 12. 07. 2017350 Dedë Kola, “Ligji është i pranueshëm për kompanitë private,” Zëri i Popullit, 277, 23 nëntor 1996, 7


108

të marra nga publiku i gjerë.351 Në kulmin e përhapjes së tyre, gjysmën e dytë të vitit 1996, shuma e depozitave në kompanitë haumarrëse përllogaritej 1.2 miliard dollarëamerikan, sa gjysma e GDP së vendit.352

Kompanitë huamarrëse zhvilluan veprimtarinë e tyre në të gjithë vendin, por patën numër më të madh depozituesish në Shqipërinë e Jugut. Kjo për arsye se numri iemigrantëve në Jug ishte më i madh dhe dërgesat e tyre po ashtu, si dhe jugu i vendit, një rajon shumë afër Greqisë dhe Italisë, u bë urë kalimi për kontrabandistët. Kjo përfshirje e madhe e popullsisë në dhënien hua këtyre kompanive mund të shpjegohet me disa arsye:

- shqiptarët të rritur dhe mësuar me ekonominë e komanduar, nuk i njihnin rregullat e funksionimit të institucioneve financiare private. “Proceset reformuese nisën "nga lart”, shkalla e përgatitjes së publikut në fillim të tranzicionit përndryshimet që priteshin ishte në nivel thuajse të papërfillshëm”353

- të varfër, me paga të ulta, me një papunësi të lartë, pa burime të ardhurash, shqiptarët u joshën nga interesat e larta të fitimit dhe nga pasurimi i shpejtë kjo ishte mundësia e tyre për të realizuar “ëndrrën për t’u bërë të pasur, duke i shtuar paratë si në serë”354

- besueshmëria e ulët në sistemin bankar shtetëror, - nga pamundësia relative për të investuar në ekonominë dhe biznesin vendas, - publiciteti i madh që i bëhej firmave piramidale në shtypin e shkruar dhe në

televizionin shtetëror ishte një garanci për shqiptarët se asnjë rrezik nuk u kanosej- veç kësaj as institucionet shtetërore nuk u distancuan nga këto firma, madje as

opozita nuk mbajti qëndrim kundër tyre edhe pse ato mund t’i përdorte për të goditur qeverinë Mosreagimi i shtetit ndaj veprimtarisë së këtyre kompanive, i bënte shqiptarët të besonin se ato kishin mbështetjen e shtetit. Carlos Elbirt, në atë kohë drejtor i Bankës Botërore për Shqipërinë shprehej se “publiku nuk mund të besonte se një skemë që përfshinte çdo familje tjetër shqiptare nuk do të garantohej nga qeveria. Për më tepër, menaxherët e firmave piramidale janë parë në pritjet zyrtare, dhe ata janë intervistuar çdo ditë nga stacionet televizive të kontrolluara nga qeveria”.355

Bezemer shpreh të njëjtin opinion: “paraqitja e shpeshtë e menaxherëve të firmave piramidale pranë zyrtarëve qeveritarë në takime publike dhe në televizion si dhe shoqërimi e drejtuesve të piramidave me Partinë Demokratike dha besueshmërinë e shtetit ndaj skemave”.356

Lulëzimi në përmasa të mëdha i tregut joformal në Shqipëri, u favorizua nga njëtërësi faktorësh, ku mund të përmendim:

1. ambienti ekonomik i viteve të para të tranzicionit; boshlleku ligjor, mungesa e një tregu të konsoliduar formal dhe të institucioneve të tij.

351 Dedë Kola, “Fajdetë – Komision special për transparencën e tyre,” Zëri i Popullit, 275, 21 nëntor 1996, 7 352 Carlos Elbirt, Albania under the shadow of the pyramids, [online] i disponueshëm në:http://www.transgallaxys.com/wbeo/mlm/albania_org.htm, tërhequr më 12. 07. 2017

353 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 10354 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tirane: UET Press, 2009), 235355 Carlos Elbirt, Albania under the shadow of the pyramids, [online] i disponueshëm në:http://www.transgallaxys.com/wbeo/mlm/albania_org.htm, tërhequr më 12. 07. 2017356 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 11, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017


108

të marra nga publiku i gjerë.351 Në kulmin e përhapjes së tyre, gjysmën e dytë të vitit 1996, shuma e depozitave në kompanitë haumarrëse përllogaritej 1.2 miliard dollarëamerikan, sa gjysma e GDP së vendit.352

Kompanitë huamarrëse zhvilluan veprimtarinë e tyre në të gjithë vendin, por patën numër më të madh depozituesish në Shqipërinë e Jugut. Kjo për arsye se numri iemigrantëve në Jug ishte më i madh dhe dërgesat e tyre po ashtu, si dhe jugu i vendit, një rajon shumë afër Greqisë dhe Italisë, u bë urë kalimi për kontrabandistët. Kjo përfshirje e madhe e popullsisë në dhënien hua këtyre kompanive mund të shpjegohet me disa arsye:

- shqiptarët të rritur dhe mësuar me ekonominë e komanduar, nuk i njihnin rregullat e funksionimit të institucioneve financiare private. “Proceset reformuese nisën "nga lart”, shkalla e përgatitjes së publikut në fillim të tranzicionit përndryshimet që priteshin ishte në nivel thuajse të papërfillshëm”353

- të varfër, me paga të ulta, me një papunësi të lartë, pa burime të ardhurash, shqiptarët u joshën nga interesat e larta të fitimit dhe nga pasurimi i shpejtë kjo ishte mundësia e tyre për të realizuar “ëndrrën për t’u bërë të pasur, duke i shtuar paratë si në serë”354

- besueshmëria e ulët në sistemin bankar shtetëror, - nga pamundësia relative për të investuar në ekonominë dhe biznesin vendas, - publiciteti i madh që i bëhej firmave piramidale në shtypin e shkruar dhe në

televizionin shtetëror ishte një garanci për shqiptarët se asnjë rrezik nuk u kanosej- veç kësaj as institucionet shtetërore nuk u distancuan nga këto firma, madje as

opozita nuk mbajti qëndrim kundër tyre edhe pse ato mund t’i përdorte për të goditur qeverinë Mosreagimi i shtetit ndaj veprimtarisë së këtyre kompanive, i bënte shqiptarët të besonin se ato kishin mbështetjen e shtetit. Carlos Elbirt, në atë kohë drejtor i Bankës Botërore për Shqipërinë shprehej se “publiku nuk mund të besonte se një skemë që përfshinte çdo familje tjetër shqiptare nuk do të garantohej nga qeveria. Për më tepër, menaxherët e firmave piramidale janë parë në pritjet zyrtare, dhe ata janë intervistuar çdo ditë nga stacionet televizive të kontrolluara nga qeveria”.355

Bezemer shpreh të njëjtin opinion: “paraqitja e shpeshtë e menaxherëve të firmave piramidale pranë zyrtarëve qeveritarë në takime publike dhe në televizion si dhe shoqërimi e drejtuesve të piramidave me Partinë Demokratike dha besueshmërinë e shtetit ndaj skemave”.356

Lulëzimi në përmasa të mëdha i tregut joformal në Shqipëri, u favorizua nga njëtërësi faktorësh, ku mund të përmendim:

1. ambienti ekonomik i viteve të para të tranzicionit; boshlleku ligjor, mungesa e një tregu të konsoliduar formal dhe të institucioneve të tij.

351 Dedë Kola, “Fajdetë – Komision special për transparencën e tyre,” Zëri i Popullit, 275, 21 nëntor 1996, 7 352 Carlos Elbirt, Albania under the shadow of the pyramids, [online] i disponueshëm në:http://www.transgallaxys.com/wbeo/mlm/albania_org.htm, tërhequr më 12. 07. 2017

353 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 10354 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tirane: UET Press, 2009), 235355 Carlos Elbirt, Albania under the shadow of the pyramids, [online] i disponueshëm në:http://www.transgallaxys.com/wbeo/mlm/albania_org.htm, tërhequr më 12. 07. 2017356 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 11, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017


109

Sipas Zef Preçit, “në vitet e para të tranzicionit u vu re jo vetëm një vakum institucional dhe organizativ, por edhe një shkallë e dobët e ndërhyrjes qeveritare…vakum që u plotësua nga sektori informal në të gjitha fushat e veprimtarisë… Nuk u arrit të krijoheshin institucionet e vetë ekonomisë së tregut, strukturat që do të mund të mbikqyrnin dhe vinin në jetë "rregullat e lojës" të kësaj ekonomie.”357

2. mungesa e kulturës ekonomike nga ana e publikut të gjerë,3. mungesa e reformave strukturore në sektorin bankar, pamjaftueshmëria e

sistemit formal financiar.Në lidhje me mangesitë e tregut formal financiar në raportin e vitit 1997 të Bankës Kombëtare Shqiptare nënvizohej:

- paaftësia e sistemit bankar për të mbështetur ekonominë me investime. Kostoja e huamarrjes u rrit ndjeshëm dhe shumica e kredive të dhëna kaluan ne kredi të pakthyeshme duke e shndërruar aktivitetin huadhënës në bankat shtetërore në njëaktivitet problemor dhe që shkaktoi humbje të konsiderueshme.

- pesha realtivisht e vogël e bankave private në sistemin bankar shqiptar. Këto banka ushtruan një aktivitet të kufizuar të përqendruar pothuaj tërësisht në kryeqytet. Prirja kryesore e bankave private ka qënë ndërmjetësimi në veprimtarinë valutore.

- mungesa e një tregu kapitalesh efektiv dhe të rregulluar.358

4. Sasia e madhe valutore që qarkullonte në vend. Para të siguruara kryesisht nga dërgesat e emigrantëve, trafiqet e paligjshme, kursimet nga të ardhurat fikse, në mungesë të alternativave të tjera të investimit, u investuan nëpër kompanitë huamarrëse, të cilat duke premtuar norma të larta interesi prezantonin veten si alternativa më e mirë për të investuar dhe fituar. Sipas Preç Zogaj “njerëzit të lodhur dhe shpresëhumbur, po e kërkonin shpëtimin gjithnjë e më masivisht në lloton e huadhënies”359.

5. Ndërhyrjet politike në mbikëqyrjen e sektorit financiar dhe koordinimi ipamjaftueshëm ndërmjet institucioneve mbikëqyrëse dhe qeverive.

6. Në analizën e tij për faktorët e përhapjes së firmave piramidale, Chris Jarvis thekson dhe faktin se pas zgjedhjeve të 1996, të cilësuara të manipuluara, pushteti iqeverisë ishte i brishtë dhe vullneti i saj për të ndërmarrë vendime të rëndësishme, përfshirë këtu dhe vendime kundër kompanive huamarrëse ishte i kufizuar. Kjo çoi në zgjerimin e veprimtarisë së tyre.360 Në mbështetje të këtij mendimi, Marko Skreb dhe Evan Kraft theksojnë se “në Shqipëri gjatë ngritjes së skemave piramidale, askush nuk donte të përballej me to. Për një kohë të gjatë ato nuk ishin problemi i askujt”.361

Sipas Bezemer, “Skemat Ponzi dhe shmangiet e tjera të tregut financiar në rajon nuk ishin thjesht një rastësi, por u nxitën në mënyrë të paevitueshme nga kombinimi i politikave monetare kufizuese, mungesa e rregullimit të tregut, hyrjet e mëdha të kapitalit dhe qeveritë e dobëta”.362

357 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 8 & 10358 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997 (Tiranë: 1998), 7359 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009), 274360 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes [online] i disponueshëm në:https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf, tërhequr më 12. 07. 2017361 Marko Skreb, Evan Kraft, Financial crises in South East Europe causes, features and lessons learned, 24, [online] i disponueshëm: https://www.researchgate.net/publication/254955151, tërhequr më 12. 07. 2017362 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 4 [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017


110

Gjatë vitit 1996 shtypi pasqyroi falimentimin e disa kompanive huamarrëse: firma “Beci” në Gjirokastër, me depozita që shkonin 200 milion dhrahmi; firma “Noba” po në Gjirokastër, firma “Limani”, në Tepelenë e cila kishte marrë rreth 120 milion lekëhua,363 firma “Arkond” me qendër në Selicë të Vlorës, me 1000 depozitues e 2,6miliardë lekë hua364, si dhe firmat Grunjasi, Pogoni,* ndaj të cilëve depozituesit “e mashtruar” kishin ngritur padi, por në të gjitha rastet, pronarët e tyre ishin larguar nga vendi. Mashtrimet financiare të sipërpërmendura nuk ndaluan dhe as pakësuan huadhënien nga publiku i gjerë për kompanitë huamarrëse apo fondacionet.

“Sudja”, një nga kompanitë me interesat me të larta, në 9 nëntor ndërpreu dhëniene kësteve për depozituesit. Ajo deklaroi se do të fillonte pas datës 18 dhjetor,shpërndarjen e parave të depozituara, por pa interesat që rridhnin nga këto depozita.Çështja e interesave të larta të kompanive huamarrëse dhe rreziku që mund të vinteprej tyre kishte disa muaj që diskutohej nga shtypi dhe institucionet financiarevendase dhe ndërkobëtare (FMN dhe Banka Botërore – shih çështjen 3.3), ndaj kynjoftim i “Sudes” krijoi frikë dhe mosbesim te huadhënësit. Më 18 dhjetor “Sudja”nuk rifilloi procesin e kthimit të depozitave, siç kishte premtuar. Qytetarët kreditorë,të zhgënjyer dhe të revoltuar, nën thirrjet “Duam paret tona” akuzonin qeverinë, PD-në, shtypin për humbjen e tyre. Sudja vazhdonte t’u premtonte qytetarëve se do t’imerrnin paratë e tyre. Gjendja vazhdoi kështu për disa ditë. Më 20 dhjetor ajo deklaroise nuk kishte para, por do t’i siguronte deri më 10 janar dhe do të rifillonteshpërndarjen e depozitave. Depozituesit i kërkuan presidentit Berisha ndërhyrjen eorganeve qeverisëse.

U duk se ky ishte një problem vetëm i kompanisë “Sude”, kompanitë e tjeradeklaronin se depozitat e qytetarëve ishin të sigurta. Ato vazhduan të shpërndanininteresat, madje qytetarët vazhdonin të depozitonin para në to. Por në fund të muajitdhjetor probleme u shfaqën dhe te fondacioni “Xhaferri”, dega e tij në Korçë ndërpreupër disa ditë shpërndarjen e interesave. “Gjallica” gjithashtu, ndërpreu kthimin einteresave depozituesve të saj, për shkak, sipas saj, të disa shpërdorimeve nga individëbrenda kompanisë. Pas tre ditësh bllokim, më 26 dhjetor filloi rishpërndarja einteresave, kurse kaptali i depozituar, u deklarua se mund të tërhiqej vetëm në janar.

Viti 1997 nisi me falimentimin e firmës “Malvasia”, një firmë e vogël rentiere me40 kreditore e themeluar që në vitin 1991 nga Bujar Fata. Fillimi i janarit i vitit 1997rriti ankthin dhe pasigurinë edhe për depozituesit e “Gjallicës” dhe “Sudes”, sepsepërsëri u shty afati i kthimit të depozitave dhe interesave për kreditorët.

Në 10 janar Banka e Shqipërisë urdhëroi që bankat të bënin pagesa ditore deri nëshumën 30 milion lekë të reja (27 mijë dollarë) për klientët e tyre. Kjo krijoi vështirësinë shlyerjen e interesave nga ana e kompanive huamarrëse dhe fondacionet, që kishindepozituar paratë e tyre në bankat shtetërore. “Gjallica” vazhdonte të mos shlyenteinteresat e depozituesve, sipas saj, për shkak të problemeve të brendshme (gjyqit tëdivorcit të çiftit Gërxhaliu – Kadria, presidentet e kompanisë), “Sudja” vazhdonte tëmbante me shpresë kreditorët e saj, por pa dhënë asnjë shënjë sigurie. Problemet epara filluan të shfaqen dhe në kompaninë VEFA. Për problemet e tyre në shlyerjen edetyrimeve ndaj klientëve, kompanitë fajësuan bankat shtetërore për kufizimin e

363 “Milionerët e humbur,” Koha Jonë, 13, 18 janar 1996, 6364 Alfred Peza, “SHIK: Zhduken 2.6 miliardë, mijëra qytetarë të mashtruar,” Koha Jonë, 82, 9 prill 1996, 2 * Firma “Blini”, me qendër në Pogradec, e cila kishte marrë hua rreth 300 mijë dollarë amerikan nga banorwt e Pogradecit dhe Devollit, kishte falimentuar që në vitin 1994.


110

Gjatë vitit 1996 shtypi pasqyroi falimentimin e disa kompanive huamarrëse: firma “Beci” në Gjirokastër, me depozita që shkonin 200 milion dhrahmi; firma “Noba” po në Gjirokastër, firma “Limani”, në Tepelenë e cila kishte marrë rreth 120 milion lekëhua,363 firma “Arkond” me qendër në Selicë të Vlorës, me 1000 depozitues e 2,6miliardë lekë hua364, si dhe firmat Grunjasi, Pogoni,* ndaj të cilëve depozituesit “e mashtruar” kishin ngritur padi, por në të gjitha rastet, pronarët e tyre ishin larguar nga vendi. Mashtrimet financiare të sipërpërmendura nuk ndaluan dhe as pakësuan huadhënien nga publiku i gjerë për kompanitë huamarrëse apo fondacionet.

“Sudja”, një nga kompanitë me interesat me të larta, në 9 nëntor ndërpreu dhëniene kësteve për depozituesit. Ajo deklaroi se do të fillonte pas datës 18 dhjetor,shpërndarjen e parave të depozituara, por pa interesat që rridhnin nga këto depozita.Çështja e interesave të larta të kompanive huamarrëse dhe rreziku që mund të vinteprej tyre kishte disa muaj që diskutohej nga shtypi dhe institucionet financiarevendase dhe ndërkobëtare (FMN dhe Banka Botërore – shih çështjen 3.3), ndaj kynjoftim i “Sudes” krijoi frikë dhe mosbesim te huadhënësit. Më 18 dhjetor “Sudja”nuk rifilloi procesin e kthimit të depozitave, siç kishte premtuar. Qytetarët kreditorë,të zhgënjyer dhe të revoltuar, nën thirrjet “Duam paret tona” akuzonin qeverinë, PD-në, shtypin për humbjen e tyre. Sudja vazhdonte t’u premtonte qytetarëve se do t’imerrnin paratë e tyre. Gjendja vazhdoi kështu për disa ditë. Më 20 dhjetor ajo deklaroise nuk kishte para, por do t’i siguronte deri më 10 janar dhe do të rifillonteshpërndarjen e depozitave. Depozituesit i kërkuan presidentit Berisha ndërhyrjen eorganeve qeverisëse.

U duk se ky ishte një problem vetëm i kompanisë “Sude”, kompanitë e tjeradeklaronin se depozitat e qytetarëve ishin të sigurta. Ato vazhduan të shpërndanininteresat, madje qytetarët vazhdonin të depozitonin para në to. Por në fund të muajitdhjetor probleme u shfaqën dhe te fondacioni “Xhaferri”, dega e tij në Korçë ndërpreupër disa ditë shpërndarjen e interesave. “Gjallica” gjithashtu, ndërpreu kthimin einteresave depozituesve të saj, për shkak, sipas saj, të disa shpërdorimeve nga individëbrenda kompanisë. Pas tre ditësh bllokim, më 26 dhjetor filloi rishpërndarja einteresave, kurse kaptali i depozituar, u deklarua se mund të tërhiqej vetëm në janar.

Viti 1997 nisi me falimentimin e firmës “Malvasia”, një firmë e vogël rentiere me40 kreditore e themeluar që në vitin 1991 nga Bujar Fata. Fillimi i janarit i vitit 1997rriti ankthin dhe pasigurinë edhe për depozituesit e “Gjallicës” dhe “Sudes”, sepsepërsëri u shty afati i kthimit të depozitave dhe interesave për kreditorët.

Në 10 janar Banka e Shqipërisë urdhëroi që bankat të bënin pagesa ditore deri nëshumën 30 milion lekë të reja (27 mijë dollarë) për klientët e tyre. Kjo krijoi vështirësinë shlyerjen e interesave nga ana e kompanive huamarrëse dhe fondacionet, që kishindepozituar paratë e tyre në bankat shtetërore. “Gjallica” vazhdonte të mos shlyenteinteresat e depozituesve, sipas saj, për shkak të problemeve të brendshme (gjyqit tëdivorcit të çiftit Gërxhaliu – Kadria, presidentet e kompanisë), “Sudja” vazhdonte tëmbante me shpresë kreditorët e saj, por pa dhënë asnjë shënjë sigurie. Problemet epara filluan të shfaqen dhe në kompaninë VEFA. Për problemet e tyre në shlyerjen edetyrimeve ndaj klientëve, kompanitë fajësuan bankat shtetërore për kufizimin e

363 “Milionerët e humbur,” Koha Jonë, 13, 18 janar 1996, 6364 Alfred Peza, “SHIK: Zhduken 2.6 miliardë, mijëra qytetarë të mashtruar,” Koha Jonë, 82, 9 prill 1996, 2 * Firma “Blini”, me qendër në Pogradec, e cila kishte marrë hua rreth 300 mijë dollarë amerikan nga banorwt e Pogradecit dhe Devollit, kishte falimentuar që në vitin 1994.


111

vendosur. Po në 10 janar kompanitë huamarrëse VEFA dhe “Silva”, pas njëmarrëveshje me njëra tjetrën, filluan uljen e interesave të kredive në 5%. Pavarësishttronditjeve që po ndiheshin, qytetarët vazhdonin të depozitonin paratë e tyre nëfondacionet bamirëse dhe në kompanitë huamarrëse.

Komisioni i Transparencës së kompanive haumarrëse nisi veprimtarinë e tij nëjanar me Fondacionin “Populli”, veprim i cili u konsiderua si politik nga ana epresidentit të tij si dhe nga opozita socialiste. Më 12 janar Zëri i Popullit shkruante:“Pse Komisioni i transparencës për veprimtarinë huamarrëse nisi punën ngafondacioni “Populli”, ndërkohë që shqetësime për depozituesit ka krijuar firma“Grunjasi”, “Sude” dhe “Gjallica”?”365

Ankthi shtohej për depozituesit e kompanisë “Gjallica”, e cila as më 15 janar, siçkishte premtuar, nuk rifilloi dhënien e interesave për kreditorët e saj. Në 15 janar“Sudja” deklaroi falimentimin, nuk kishte para të shlyente detyrimet ndaj kreditorëvetë saj. Ajo deklaroi se kishte ngritur një firmë piramidale e cila nuk mund tëfunksiononte më. Në deklaratën e saj, Maksude Kadëna theksoi se paratë e saj nukkishin të bënin me qeverinë, ndaj qytetarët nuk kishin asnjë arsye t’ia kërkonin shtetithumbjen e tyre.366 Kjo nxiti protesta të qytetarëve, që humbën paratë e tyre. Protestatu përhapën në Tiranë dhe në Vlorë. Me thirrjet “Duam paret tona”, “Qeverihajdute,”367 qytetarët e revoltuar protestuan rrugëve të qytetit dhe u përleshën dhe meforcat e rendit. Një ditë më pas Gjykata e Rrethit Tiranë vendosi masën e arrestit meburg për Maksude Kadënën, me akuzën “vjedhje me anë të mashtrimit nëbashkëpunim”. Në kohën e arrestimit ajo nuk kishte llogari rrjedhëse në bankë dhe aspara kesh të sekuestruara nga policia. Kthimi i parave të kreditorëve të Sudes mbetejnjë shqetësim i madh.

Më 16 janar 1997 në mbledhjen e qeverisë u mor vendimi për ngrirjen edepozitave në bankat shtetërore të fondacioneve “Populli” dhe “Xhaferri”, me qëllimshmangien e pasojave dhe shpëtimin e kursimeve të qytetarëve në masën më të madhetë mundshme, duke pasur parasysh karakterin piramidal të firmës Sude dhe të dhënatparaprake të Komisionit të Transparencës. Ngrirja do të vazhdonte deri sa Komisioni iTransparencës do të shprehej përfundimisht për karakterin piramidal ose jo të tyre.Depozitat e 2 fondacioneve në bankat shtetërore të ngrira në favor të qytetarëvearrinte shumën 25.5 miliardë lekë.368Megjithatë, kjo shumë nuk tregonte përmasatreale të shumës të marrë hua prej tyre nga publiku i gjerë, sepse një pjesë e mirë etransaksioneve financiare bëheshin nëpërmjet kanaleve informale, pa kaluarnëpërmjet bankave.

Kriza e fondacioneve dhe kompanive huamarrëse zgjeroi protestat dhe në qytete tëtjera të vendit. Veç Vlorës dhe Tiranës, protestat u përhapën në Berat, Krujë, Shkodër,Kurbin, Korçë, Fier, Gjirokastër, etj. Nuk munguan përleshjet me forcat e rendit,dhuna dhe të lënduarit nga të dyja palët. Qytetarët akuzonin qeverinë për humbjen eparave të tyre.

Në fund të muajit janar fondacioni “Populli” i kishte mbyllur sportelet e veta;“Xhaferri” edhe pse po përballonte kontrollin e Komisionit të Transparencësvazhdonte të shpërndante interesat në disa filiale, ndërsa në disa të tjera jo; “Kamberi”

365 A.A. “Pse nisi puna me fondacionin “Populli”?”, Zëri i Popullit 315, 12 janar 1997, 6 366 F. Nikolla, “Firma “Sude” shpall falimentimin,” Rilindja Demokratike, 318, 16 janar 1997, 2 367 “Nga Tirana në Vlorë, revoltë e shqiptarëve”, Zëri i Popullit 318, 16 janar 1997, 3 368 S. N. “Qeveria siguron paratë e qytetarëve,” Rilindja Demokratike, 319, 17 janar 1997, 1


112

vazhdonte shpërndarjen normalisht; “Silva” dhe VEFA shpërndanin për kreditorët etyre vetëm interesat, por jo kapitalet. Kjo sipas presidentit Alimuçaj, kishte lidhje melimitin e pagesave të tërheqjes nga bankat shtetërore.369

Në 21 janar, drejtuesit e fondacioneve “Populli” dhe “Xhaferri”, së bashku me 118nënpunës të fonadacioneve të tyre, u arrestuan me akuzën e mashtrimit nëbashkëpunim. Hetimet paraprake treguan se dy fondacionet kishin vepruar si skema tëpastra piramidale, aktivitetin e kishin filluar pa asnjë kapital bazë. Të dy fondacionetkishin shkelur ligjin dhe statuset mbi të cilat ishin krijuar, duke u kthyer ngafondacione bamirëse në burime përfitimi material nëpërmjet mashtrimit në përmasa tëmëdha. U sekuestrua dokumentacioni i fondacioneve dhe vlerat monetare të gjetura nëzyrat e tyre. Ndaj tyre Gjykata e Tiranës dha masën e arrestit me burg.

Po atë ditë zëdhënësi i Ministrisë së Brëndshme njoftonte arrestimin e njërit prejpresidentëve të kompanisë “Gjallica”, Fitim Gërxhalit. Megjithëse shtypi jeptenjoftime kontradiktore në lidhje me të, largimi nga vendi i presidentes tjetër, ShemsieKadria, konfirmohej nga të gjithë. Prokuroria sekuestroi dokumentacionin ekompanisë. Kompania Gjallica deklaroi publikisht falimentimin e saj më 4 shkurt. Pasanalizës së dokumentacionit nga Kontrolli i Lartë i Shtetit, Blerim Çela, deklaroi se“kjo kompani pasqyronte një skemë të qartë piramidale.”370 Po ato ditë tronditja undje dhe në kompaninë “Silvia”, e cila prishi kontratat e vjetra, me interesa 25%, uliinteresat në 6% dhe presidenti i saj urdhëroi mosdhënien e kapitaleve për depozituesit.Në fund të shkurtit kompania VEFA vendosi të shpërndajë kapitalet e kreditorëve tësaj, sipas një grafiku, por kreditorët nuk do të merrnin interesa për kapitalin e tyre.Sipas Alimuçajt, ky vendim u mor pas kërkesave të depozituesve për të tërhequrparakohe depozitat e tyre.371 “Kamberi” gjithashtu bllokoi dhënien e interesave përkreditorët dhe në fillim të marsit filloi dhe ndërprerja e dhënies së kapitaleve.

Rënia e “Gjallicës”, “kompanisë elitë” dhe kriza e kompanive të tjera,ndërgjegjësoi popullatën se edhe kompanitë huamarrëse që kishin investime ishinskema piramidale ose pjesërisht piramidale. Në kuturunë e dokumentacionit të këtyre kompanive investuese, ka qënë e vështirë të kuptohet nëse këto kompani kishin aftësi pagimi, pra fitimet e tyre ishin më të mëdha se borxhet, apo që në fillim ishin firma piramidale. Për disa prej tyre si, “Sudja”, “Xhaferi” apo “Populli”, që nuk kishin as asete, as investime, lehtësisht kuptohet që ishin mirëfilli skema piramidale.

Skema piramidale është një model biznesi (jo domosdoshmërisht një investim) që përfshin investitorët premtues ose pjesëmarrësit kryesisht për rekrutimin e njerëzve të tjerë në skemë. Skemat piramidale punojnë me parimin që paratë e paguara nga investitorët e mëvonshëm përdoren për të paguar interesa artificialisht të larta për investitorët e mëparshëm. Investitorët e hershëm tërhiqen drejt huadhënies nga reklamat që premtojnë norma të larta interesi, ose fitime të mëdha kapitale pas një periudhe të shkurtër. Shumica e skemave janë një mashtrim, shpesh të bazuar në disa efekte të pafavorshme reale ose të imagjinuara të tregut ose në mangësitë ligjore. Dhënia e interesave të larta përhapet gojë me gojë ose nëpërmjet reklamës, dhe më shumë njerëz investojnë. Depozitat e tyre përdoren për të paguar interesat e investitorëve më të hershëm. Shpesh investitorët e hershëm riinvestojnë principalet e tyre, dhe nganjëherë interesin e marrë me shpresën e fitimeve akoma më të larta.

369 “VEFA” vazhdon të japë interesa”, Zëri i Popullit 323, 22 janar 1997, 6370 “Kjo kompani pasqyron një skemë të qartë piramidale,” Rilindja Demokratike, 44, 25 shkurt 1997, 4 371 M.M. “Tërmet në VEFA,” Zëri i Popullit 348, 20 shkurt 1997, 8


112

vazhdonte shpërndarjen normalisht; “Silva” dhe VEFA shpërndanin për kreditorët etyre vetëm interesat, por jo kapitalet. Kjo sipas presidentit Alimuçaj, kishte lidhje melimitin e pagesave të tërheqjes nga bankat shtetërore.369

Në 21 janar, drejtuesit e fondacioneve “Populli” dhe “Xhaferri”, së bashku me 118nënpunës të fonadacioneve të tyre, u arrestuan me akuzën e mashtrimit nëbashkëpunim. Hetimet paraprake treguan se dy fondacionet kishin vepruar si skema tëpastra piramidale, aktivitetin e kishin filluar pa asnjë kapital bazë. Të dy fondacionetkishin shkelur ligjin dhe statuset mbi të cilat ishin krijuar, duke u kthyer ngafondacione bamirëse në burime përfitimi material nëpërmjet mashtrimit në përmasa tëmëdha. U sekuestrua dokumentacioni i fondacioneve dhe vlerat monetare të gjetura nëzyrat e tyre. Ndaj tyre Gjykata e Tiranës dha masën e arrestit me burg.

Po atë ditë zëdhënësi i Ministrisë së Brëndshme njoftonte arrestimin e njërit prejpresidentëve të kompanisë “Gjallica”, Fitim Gërxhalit. Megjithëse shtypi jeptenjoftime kontradiktore në lidhje me të, largimi nga vendi i presidentes tjetër, ShemsieKadria, konfirmohej nga të gjithë. Prokuroria sekuestroi dokumentacionin ekompanisë. Kompania Gjallica deklaroi publikisht falimentimin e saj më 4 shkurt. Pasanalizës së dokumentacionit nga Kontrolli i Lartë i Shtetit, Blerim Çela, deklaroi se“kjo kompani pasqyronte një skemë të qartë piramidale.”370 Po ato ditë tronditja undje dhe në kompaninë “Silvia”, e cila prishi kontratat e vjetra, me interesa 25%, uliinteresat në 6% dhe presidenti i saj urdhëroi mosdhënien e kapitaleve për depozituesit.Në fund të shkurtit kompania VEFA vendosi të shpërndajë kapitalet e kreditorëve tësaj, sipas një grafiku, por kreditorët nuk do të merrnin interesa për kapitalin e tyre.Sipas Alimuçajt, ky vendim u mor pas kërkesave të depozituesve për të tërhequrparakohe depozitat e tyre.371 “Kamberi” gjithashtu bllokoi dhënien e interesave përkreditorët dhe në fillim të marsit filloi dhe ndërprerja e dhënies së kapitaleve.

Rënia e “Gjallicës”, “kompanisë elitë” dhe kriza e kompanive të tjera,ndërgjegjësoi popullatën se edhe kompanitë huamarrëse që kishin investime ishinskema piramidale ose pjesërisht piramidale. Në kuturunë e dokumentacionit të këtyre kompanive investuese, ka qënë e vështirë të kuptohet nëse këto kompani kishin aftësi pagimi, pra fitimet e tyre ishin më të mëdha se borxhet, apo që në fillim ishin firma piramidale. Për disa prej tyre si, “Sudja”, “Xhaferi” apo “Populli”, që nuk kishin as asete, as investime, lehtësisht kuptohet që ishin mirëfilli skema piramidale.

Skema piramidale është një model biznesi (jo domosdoshmërisht një investim) që përfshin investitorët premtues ose pjesëmarrësit kryesisht për rekrutimin e njerëzve të tjerë në skemë. Skemat piramidale punojnë me parimin që paratë e paguara nga investitorët e mëvonshëm përdoren për të paguar interesa artificialisht të larta për investitorët e mëparshëm. Investitorët e hershëm tërhiqen drejt huadhënies nga reklamat që premtojnë norma të larta interesi, ose fitime të mëdha kapitale pas një periudhe të shkurtër. Shumica e skemave janë një mashtrim, shpesh të bazuar në disa efekte të pafavorshme reale ose të imagjinuara të tregut ose në mangësitë ligjore. Dhënia e interesave të larta përhapet gojë me gojë ose nëpërmjet reklamës, dhe më shumë njerëz investojnë. Depozitat e tyre përdoren për të paguar interesat e investitorëve më të hershëm. Shpesh investitorët e hershëm riinvestojnë principalet e tyre, dhe nganjëherë interesin e marrë me shpresën e fitimeve akoma më të larta.

369 “VEFA” vazhdon të japë interesa”, Zëri i Popullit 323, 22 janar 1997, 6370 “Kjo kompani pasqyron një skemë të qartë piramidale,” Rilindja Demokratike, 44, 25 shkurt 1997, 4 371 M.M. “Tërmet në VEFA,” Zëri i Popullit 348, 20 shkurt 1997, 8


113

Skemat piramidale zakonisht kalojnë nëpër disa faza: fillimi, kur dorëzohen depozitat ose investimet e para; vlefshmëria, kur të ardhurat e mëdha të fituara lehtësisht nga anëtarët fillestarë gjenerojnë publicitet të fortë, që kalon gojë më gojë;zgjerimi, kur një numër i madh njerëzish janë bashkuar në procesin e huadhënies ose investime masive janë pranuar, dhe rënia, kur fillojnë mospagesat dhe huadhënësit kërkojnë të marrin paratë e investuara.372

Sipas analistëve të skemave piramidale shqiptare, ngjarjet kryesore që kontribuan në rrëzimin e skemave piramidale në Shqipëri, në fund të vitit 1996 dhe në fillim të vitit 1997 ishin:

- heqja e sanksioneve për Jugosllavinë në fund të vitit 1995. Kjo nënkuptonte që aktivitetet fitimprurëse të kontrabandës të financuara nga paratë e skemave piramidale filluan të thahen.

- zgjedhjet e ardhshme parlamentare krijuan pasiguri nëse Partia Demokratike në pushtet (që mbështeste aktivisht skemat) do të fitonte.

- dinamika normale e skemave piramidale: ato gjithmonë bien, herët a vonë. Për më tepër, ajo që e përshpejtoi rënien e tyre, ishte rritja e konkurrencës (hyrjet e reja) që çoi në rritjen e normave mujore të interesit në 6-10% në muaj në gjysmën e parë të vitit 1996.373

Veprimtaria e firmave piramidale solli pasoja si gjatë kohës kur ato ushtronin veprimtarinë e tyre dhe pas rënies së tyre. Pasojat sociale, ekonomike e financiare tëveprimtarisë së firmave piramidale ishin të shumta. Në aspektin social ato ushqyen pasivitetin, pati një rënie të dëshirës për punë, zvogëlim të forcës punëtore. Në një kohë kur pagat mesatare nuk i kalonin 70 $ në muaj, popullsia tërhiqej nga të ardhurat e mëdha që ofronin kompanitë.374Në aspektin ekonomik, ato frenuan investimet nëekonomi, interesat e larta të kompanive rentiere i nxisnin njerëzit t’i depozitonin kursimet e tyre dhe jo të investonin. “Skemat piramidale mobilizojnë paratë që mund të ishin përdorur (më shumë) në mënyrë produktive. Në rastin me ekstrem, hyrjet e kapitalit në një ekonomi të dominuar nga skemat piramidale nuk kanë efekt mbi mirëqenien, por thjesht rrisin sasinë e parave në qarkullim, duke rritur pagat nominale dhe çmimet pavarësisht të ardhura reale konstante”375. Ndërsa veprimtaria investuese e këtyre firmave ishte pothuajse e papërfillshme, gjë që paralizoi thuajse plotësisht ekonominë, duke ulur veprimtarinë prodhuese të saj. Në sistemin bankar, ushkatërruan kursimet financiare. U rëndua më tej gjendja e bankave jo vetem si rezultat i rënies së ritmit të rritjes së depozitave, dhe në disa muaj dhe në uljen e tyre, “rezervat e bankave, ishin në nivelet e tyre më të ulta dhe minimale, pasi bankat duhet të plotesonin kërkesat e konsiderueshme të publikut për para në dorë”376. Nga ana tjetër kjo veprimtari vështirësoi shumë dhe kontrollin nga ana e Bankës së Shqipërisëtë situatës monetare, duke lejuar kalim dhe lëvizje të mëdha të parasë jashtë kanaleve bankare. Për shkak të sasisë së madhe të parasë në qarkullim pati një rritje e çmimeve të mallrave të konsumit edhe pse realisht nuk pati rritje të treguesve makroekonomikë.

372 W. Soonthornsima, P. Bartholomew, M. Zephirin, IMF Survey: IMF advice helps fight financial fraud as schemes multiply, February 12, 2009, [online] i disponueshëm më: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/28/04/53/sopol021209a373 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 16, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017374 Marko Skreb, Evan Kraft, Financial crises in South East Europe causes, features and lessons learned, 11, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/254955151, tërhequr më 12. 07. 2017375 Po aty, 14376 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997 (Tiranë: 1998), 11


114

Rritja 12-mujore e Indeksit të Çmimeve të Konsumit, sipas Bankës së Shqipërisë arriti nivelin 17.4%.377

Rënia e firmave piramidale pati pasoja dhe më të rënda për ekonominë dhe shoqërinë shqiptare. Sipas raportit të Bankës së Shqipërisë në aspektin ekonomik rënia e firmave piramidale solli:

- Frenimin e aktivitetit prodhues në fillim të vitit dhe rënia e tij gjatë vitit 1997. Shkatërrimet dhe pasiguria e përgjithshme, çuan në frenimin e prodhimit, rënien e investimeve, rënien e aktivitetit tregëtar, etj. Nga ana tjetër, u theksua më shumë ideja e mbajtjes se kursimeve të mbetura nga falimentimi i sistemit piramidal, tëthesarizuara në valuta të forta jashtë xhiros ekonomike.

- Ngritjen e konsiderueshme të nivelit të çmimeve. Nga 17.4% në vitin 1996 niveli i çmimeve u rrit më shumë se dy herë duke arritur në 42.1 %.

- Rritjen e defiçit buxhetor, kryesisht gjatë gjysmës së parë të vitit. Në kushtet e mungeses së likuiditeteve në cash të bankave të nivelit të dytë dhe inaktivitetit tëfinancave të shtetit, ky deficit u financua pothuajse totalisht nga Banka e Shqipërisë.

- Thellimin e deficitit tregtar dhe të atij korrent. Mungesa totale e eksporteve, në6-mujorin e parë të vitit 1997, ndikoi në uljen e rezervave valutore. Nga ana tjetërmonedha kombëtare njohu një zhvlerësim të mëtejshem në masën 44.6 %.

- Rënien e besimit të publikut në tregun formal financiar, në sigurinë për tëinvestuar paratë e tyre në këtë treg. Kjo u shoqërua në gjysmën e parë të vitit 1997 me rënien e depozitave me afat si dhe të atyre rrjedhëse në lekë dhe në valutë në sistemin bankar. Si rrjedhojë e kësaj tërheqje, për të njëjten periudhë, pati rritje të parasë jashtëbankave me 29.8 miliardë lekë. Kjo u reflektua në një mungesë të theksuar likuiditeti të bankave tregtare.378

Tabela 3.3. Treguesit makroekonomik, viti 1997(mesataret vjetore në %)

Treguesit VleraRritja reale e PBB-së(në %) -7.0Defiçiti i llogarisë korrente (% PBB) -12.1Defiçiti fiskal (% PBB) -12.9Rritja e GDP (shprehur në %) -10.2Inflacioni 13.9

Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997, 7 – 8

Në aspektin social vendi u “mbërthye” nga kaosi dhe anarkia që vazhduan përgjatë gjysmës së parë të vitit 1997. Kriza e firmave piramidale “shkrumboi brenda një kohe të shkurtër arritjet modeste që u shënuan në gjashtë vitet e para tëtranzicionit duke çuar në nivele afër zeros së 1990-ës, vuri në pikëpyetje jo vetëmindividin me liritë e tij të premtuara, por edhe një sërë vlerash universale të krijuara me mundin, mendjen dhe përpjekjet e brezave.”379Ajo shkatërroi fizikisht një pjesë tëpasurisë kombëtare; përkeqësoi problemin e strehimit, në listat e gjata të të pastrehëve

377 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1996 (Tiranë: qershor 1997), 9378 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997 (Tiranë: 1998), 7 – 8379 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 11


114

Rritja 12-mujore e Indeksit të Çmimeve të Konsumit, sipas Bankës së Shqipërisë arriti nivelin 17.4%.377

Rënia e firmave piramidale pati pasoja dhe më të rënda për ekonominë dhe shoqërinë shqiptare. Sipas raportit të Bankës së Shqipërisë në aspektin ekonomik rënia e firmave piramidale solli:

- Frenimin e aktivitetit prodhues në fillim të vitit dhe rënia e tij gjatë vitit 1997. Shkatërrimet dhe pasiguria e përgjithshme, çuan në frenimin e prodhimit, rënien e investimeve, rënien e aktivitetit tregëtar, etj. Nga ana tjetër, u theksua më shumë ideja e mbajtjes se kursimeve të mbetura nga falimentimi i sistemit piramidal, tëthesarizuara në valuta të forta jashtë xhiros ekonomike.

- Ngritjen e konsiderueshme të nivelit të çmimeve. Nga 17.4% në vitin 1996 niveli i çmimeve u rrit më shumë se dy herë duke arritur në 42.1 %.

- Rritjen e defiçit buxhetor, kryesisht gjatë gjysmës së parë të vitit. Në kushtet e mungeses së likuiditeteve në cash të bankave të nivelit të dytë dhe inaktivitetit tëfinancave të shtetit, ky deficit u financua pothuajse totalisht nga Banka e Shqipërisë.

- Thellimin e deficitit tregtar dhe të atij korrent. Mungesa totale e eksporteve, në6-mujorin e parë të vitit 1997, ndikoi në uljen e rezervave valutore. Nga ana tjetërmonedha kombëtare njohu një zhvlerësim të mëtejshem në masën 44.6 %.

- Rënien e besimit të publikut në tregun formal financiar, në sigurinë për tëinvestuar paratë e tyre në këtë treg. Kjo u shoqërua në gjysmën e parë të vitit 1997 me rënien e depozitave me afat si dhe të atyre rrjedhëse në lekë dhe në valutë në sistemin bankar. Si rrjedhojë e kësaj tërheqje, për të njëjten periudhë, pati rritje të parasë jashtëbankave me 29.8 miliardë lekë. Kjo u reflektua në një mungesë të theksuar likuiditeti të bankave tregtare.378

Tabela 3.3. Treguesit makroekonomik, viti 1997(mesataret vjetore në %)

Treguesit VleraRritja reale e PBB-së(në %) -7.0Defiçiti i llogarisë korrente (% PBB) -12.1Defiçiti fiskal (% PBB) -12.9Rritja e GDP (shprehur në %) -10.2Inflacioni 13.9

Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997, 7 – 8

Në aspektin social vendi u “mbërthye” nga kaosi dhe anarkia që vazhduan përgjatë gjysmës së parë të vitit 1997. Kriza e firmave piramidale “shkrumboi brenda një kohe të shkurtër arritjet modeste që u shënuan në gjashtë vitet e para tëtranzicionit duke çuar në nivele afër zeros së 1990-ës, vuri në pikëpyetje jo vetëmindividin me liritë e tij të premtuara, por edhe një sërë vlerash universale të krijuara me mundin, mendjen dhe përpjekjet e brezave.”379Ajo shkatërroi fizikisht një pjesë tëpasurisë kombëtare; përkeqësoi problemin e strehimit, në listat e gjata të të pastrehëve

377 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1996 (Tiranë: qershor 1997), 9378 Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997 (Tiranë: 1998), 7 – 8379 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 11


115

u shtuan edhe 3 mijë familje,380 që shitën shtëpitë dhe paratë i depozituan në këto firma.

Përhapja a firmave piramidale në Shqipëri, e cilësuar nga gazeta prestigjoze“Daily Finance”, si një nga 10 skandalet më të mëdha financiare në botë381 (duke erenditur të pestën) kaloi përmasat e dukurive analoge nëpër botë, në çdo aspekt; nëkohëzgjatje, në përfshirjen e popullsisë, në pasojat që sollën për vendin.

380 Arben Malaj, Fatmir Mema, “Tipare dhe pasoja të tregut joformal financiar,” në Ekonomia dhe tranzicioni, Viti V, Nr. 1 (15), janar – mars 1998, 8 381 Brian Lund, “10 financial scandals of all the time,” Daily Finance (18 prill 2014) [online] i disponueshëm në: https://www.aol.com/article/finance/2014/04/18/top-10-financial-scandals/20871664/, tërhequr më 17. 07. 2017


116

3.2 Insitucionet dhe qeveria shqiptare në situatën e krijuarQë në fillim të tranzicionit në Shqipëri lulëzoi tregu informal i shkëmbimit

monetar dhe i depozitimit e huadhënies së parave, i cili përgjithësisht u tolerua nga autoritetet shtetërore. Si autoritetet ashtu dhe vëzhguesit e huaj, përfshirë këtu dhe FMN, e konsideruan veprimtarinë e këtyre kompanive si një mundësi për rritjen ekonomike të vendit, duke plotësuar mangësitë e sistemit bankar.382

Siç e përmendëm dhe më sipër disa nga këto kompani ishin regjistruar si biznese të ligjshme e disa të tjera si fondacione, por nuk ishin të liçensuara për të zhvilluar veprimtari bankare. Megjithatë, baza ligjore ekzistuese ishte shumë e dobët për të luftuar firmat piramidale, sidomos në aspektin zbatues. Kompanitë në fjalë ishin biznese të liçencuar dhe zhvillonin veprimtarinë mbështetur mbi Kodin civil, qëlejonte huamarrjen nga kompanitë, por që nuk jepte asnjë garanci të domosdoshme për këtë veprimtari. Megjithatë në to nuk u bë ndonjëherë auditim nga shteti dhe nuk figuronin si pagues të taksës së fitimit383.

Në 22 shkurt 1996, Kuvendi miratoi Ligjin "Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë" i cili përcaktonte se të drejtën për të pranuar depozita familjare, depozita pa afat dhe depozita me afat maturimi 12 mujore ose më pak e kishte vetëm banka. Nëpërmjet këtij ligji, guvernatori i Bankës së Shqipërisë shpalli të paligjshëm veprimtarinë e kompanive huamarrëse, por Prokurori i Përgjithshëm deklaroi se ligji nuk aplikohej mbi këto kompani. Guvernatori i Bankës së Shqipërisë, gjatë vitit 1996, njoftoi disa herë presidentin dhe kryeministrin për pasojat e veprimtarisë së këtyre kompanive, por përsëri mungoi reagimi institucional.

Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 655, datë 23 shtator 1996, “Për miratimin e strategjisë së privatizimit të bankave shtetërore” përcaktoi objektivat afatshkurtra dhe afatmesme të qeverisë për privatizimin e bankave, rolin e qeverisë, të Bankës së Shqipërisë dhe të vetë bankave, metodat e shitjes se bankave, fazat e detajuara të procesit të privatizimit, konsideratat për formulën dhe radhën e privatizimit, si dhe drejtuesit dhe këshilltarët e këtij procesi. Strategjia e privatizimit të bankave shtetërore kërkonte që ky proces të paraprihej nga rregullimi i kuadrit ligjor si fazë e parë dhe, më pas, si fazë e dytë, nga përgatitja e bankave për privatizim. Kështu, si banka e parë për t’u privatizuar u përcaktua Banka Tregtare Agrare, e ndjekur nga Banka Kombëtare Tregtare dhe, më pas, nga Banka e Kursimeve. Privatizimi tërësor i këtyre bankave duhej të realizohej brenda vitit 2000. Procesi u drejtua nga Ministria e Financave dhe nga Ministria e Privatizimit, në bashkëpunim me bankat që do të privatizoheshin, me këshilltarët e huaj dhe me Bankën e Shqipërisë.

Ministri i Financave, Ridvan Bode, më 5 tetor, pas takimit të përvitshëm të Bankës Botërore dhe FMN- së, në Washington në tetor 1996, paralajmëroi publikun për rrezikun që u kanosej depozitave të tyre. Ky njoftim kaloi pa jehonën e duhur dhe shqiptarët vazhduan të depozitojnë para’ në kompanitë huamarrëse me të njëjtin intesitet.

Në tetor 1996, pas takimit të FMN-së dhe Bankës Botërore, shtypi vendas, kryesisht i majtë dhe i pavarur, dhe shtypi i huaj filloi të shkruajë gjerësisht për

382 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes, 7, [online] i disponueshëm në: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf , tërhequr më 12. 07. 2017383 Po aty, 10


116

3.2 Insitucionet dhe qeveria shqiptare në situatën e krijuarQë në fillim të tranzicionit në Shqipëri lulëzoi tregu informal i shkëmbimit

monetar dhe i depozitimit e huadhënies së parave, i cili përgjithësisht u tolerua nga autoritetet shtetërore. Si autoritetet ashtu dhe vëzhguesit e huaj, përfshirë këtu dhe FMN, e konsideruan veprimtarinë e këtyre kompanive si një mundësi për rritjen ekonomike të vendit, duke plotësuar mangësitë e sistemit bankar.382

Siç e përmendëm dhe më sipër disa nga këto kompani ishin regjistruar si biznese të ligjshme e disa të tjera si fondacione, por nuk ishin të liçensuara për të zhvilluar veprimtari bankare. Megjithatë, baza ligjore ekzistuese ishte shumë e dobët për të luftuar firmat piramidale, sidomos në aspektin zbatues. Kompanitë në fjalë ishin biznese të liçencuar dhe zhvillonin veprimtarinë mbështetur mbi Kodin civil, qëlejonte huamarrjen nga kompanitë, por që nuk jepte asnjë garanci të domosdoshme për këtë veprimtari. Megjithatë në to nuk u bë ndonjëherë auditim nga shteti dhe nuk figuronin si pagues të taksës së fitimit383.

Në 22 shkurt 1996, Kuvendi miratoi Ligjin "Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë" i cili përcaktonte se të drejtën për të pranuar depozita familjare, depozita pa afat dhe depozita me afat maturimi 12 mujore ose më pak e kishte vetëm banka. Nëpërmjet këtij ligji, guvernatori i Bankës së Shqipërisë shpalli të paligjshëm veprimtarinë e kompanive huamarrëse, por Prokurori i Përgjithshëm deklaroi se ligji nuk aplikohej mbi këto kompani. Guvernatori i Bankës së Shqipërisë, gjatë vitit 1996, njoftoi disa herë presidentin dhe kryeministrin për pasojat e veprimtarisë së këtyre kompanive, por përsëri mungoi reagimi institucional.

Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 655, datë 23 shtator 1996, “Për miratimin e strategjisë së privatizimit të bankave shtetërore” përcaktoi objektivat afatshkurtra dhe afatmesme të qeverisë për privatizimin e bankave, rolin e qeverisë, të Bankës së Shqipërisë dhe të vetë bankave, metodat e shitjes se bankave, fazat e detajuara të procesit të privatizimit, konsideratat për formulën dhe radhën e privatizimit, si dhe drejtuesit dhe këshilltarët e këtij procesi. Strategjia e privatizimit të bankave shtetërore kërkonte që ky proces të paraprihej nga rregullimi i kuadrit ligjor si fazë e parë dhe, më pas, si fazë e dytë, nga përgatitja e bankave për privatizim. Kështu, si banka e parë për t’u privatizuar u përcaktua Banka Tregtare Agrare, e ndjekur nga Banka Kombëtare Tregtare dhe, më pas, nga Banka e Kursimeve. Privatizimi tërësor i këtyre bankave duhej të realizohej brenda vitit 2000. Procesi u drejtua nga Ministria e Financave dhe nga Ministria e Privatizimit, në bashkëpunim me bankat që do të privatizoheshin, me këshilltarët e huaj dhe me Bankën e Shqipërisë.

Ministri i Financave, Ridvan Bode, më 5 tetor, pas takimit të përvitshëm të Bankës Botërore dhe FMN- së, në Washington në tetor 1996, paralajmëroi publikun për rrezikun që u kanosej depozitave të tyre. Ky njoftim kaloi pa jehonën e duhur dhe shqiptarët vazhduan të depozitojnë para’ në kompanitë huamarrëse me të njëjtin intesitet.

Në tetor 1996, pas takimit të FMN-së dhe Bankës Botërore, shtypi vendas, kryesisht i majtë dhe i pavarur, dhe shtypi i huaj filloi të shkruajë gjerësisht për

382 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes, 7, [online] i disponueshëm në: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf , tërhequr më 12. 07. 2017383 Po aty, 10


117

problemin e kompanive huamarrëse, veprimtarinë e tyre në Shqipëri, pasojat nëekonomi, rriskun qytetar dhe nevojën për ndërhyrje shtetërore. Shtypi i djathtëmbronte qendrimin e qeverisë dhe institucioneve shtetërore, sipas të cilëve veprimtaria huadhënëse dhe huamarrëse ishte e lejuar dhe rregullohej nga Kodi iProcedurës Civile. Qytetari ishte i lirë t’i përdorte paratë e veta, sipas dëshirës dhe ishte përgjegjës për vendimmarrjet e tij. Ministri i Financave e cilësonte haumarrjen një marrëdhënie private ndërmjet atij që merr para dhe atij që jep, konform KoditCivil. Për të ishte e rëndësishme që në këtë proces nuk ishin përfshirë institucione shtetërore.384

Në nëntor, nga data 11 deri në 26, Shqipëria u vizitua nga një delegacion i FMN-së, si dhe nga drejtori i Bankës Botërore për Evropën Jugore (17 – 19 nëntor). Vizita e FMN-së ishte në kuadër të nënshkrimit të marrëveshjes së re tre vjeçare mes Shqipërisë dhe FMN-së, por mes palëve u diskutua dhe problemi i kompanive huamarrëse. Në 20 nëntor çështja e kompanive huamarrëse u diskutua në Komisionin Parlamentar të Ekonomisë dhe u kërkua transparenca e tyre, me qëllim që të krijohejnjë klimë konfidence dhe besimi te njerëzit që kishin depozituar para në këto firma.Komisioni i Ekonomisë propozoi ngritjen e një komisioni për të bërë transparencën e kompanive huamarrëse. Një ditë më pas parlamenti miratoi Ligjin “Për sigurimin e transparencës në veprimtarinë e huamarrjes me pjesëmarrjen masive të individëve në Republikën e Shqipërisë”. Sipas deputetit Selim Belortaja, një prej deputetëve qëpropozuan projektligjin, njohja e shtrirjes dhe e përmasave të kësaj veprimtarie, si dhe studimi i efekteve të saj në ekonominë e vendit, përbënin parakushtin fillestar për çdo veprim të mëtejshëm të ligjvënësit, për parandalimin e pasojave të mundshme negative me karakter social. Me anë të tij synohej që të vendoseshin raporte të drejta midis lirisë individuale në veprimtarinë ekonomike dhe kontraktuale, nga njëra anë, dhe detyrave kushtetuese të organit legjislativ në drejtim të politikës legjislative, nga ana tjetër.385

Në bazë të ligjit, u ngrit një komision mbikqyrës, jashtëparlamentar i përbërë nga personel akademik, specialistë të drejtësisë, financave dhe ekonomisë. Komisioni, icili do të vepronte si organizëm i pavarur, do të raportonte, për veprimtarinë dhe përfundimet e arritura, në Komisionin Parlametar të Ekonomisë. Komisioni do tëkontrollonte shtrirjen dhe përmasat e veprimtarisë huamarrëse, zbatimin e legjislacionit civil nga ana e subjekteve, respektimin e të drejtave dhe interesave pasurore të pjesëmarrësve në këtë veprimtari, do të studionte efektet e saj nëekonominë e vendit dhe do të hartonte rekomandime për Komisionin e Ekonomisë. Tëgjitha subjektet që ushtronin veprimtari huamarrëse detyroheshin, në bazë të ligjit, tëbashkëpunonin me Komisionin Mbikqyrës. Komisioni Mbikqyrës dhe Komisioni iEkonomisë ishin të detyruar të ruanin sekretin në lidhje me të dhënat e përfituara.

Kompanitë huamarrëse dhe fondacionet nuk e kundërshtuan ligjin dhe u treguan tëgatshme të bashkëpunonin me Komisionin Mbikqyrës. Sipas Alimuçaj, veprimtaria e Komisionit nuk i shqetësonte dhe as do t’i pengonte në aktivitetin e tyre.386Specialistët kërkonin hartimin e akteve ligjore për mbrojtjen e depozitave tëkursimit të qytetarëve. 387 Opozita, e cila që pas zgjedhjeve të 26 majit, kishte

384 Shpëtim Luku, “Në ’97 nënshkruajmë marrëveshjen,” Rilindja Demokratike, 277, 27 nëntor 1996, 2 385 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1996, Legjislatura 13 & 14 (Tiranë: 2009), 466 386 Dedë Kola, “Ligji është i pranueshëm për kompanitë private,” Zëri i Popullit, 277, 23 nëntor 1996, 7 387 Dedë Kola, “Po mbrojtja e Depozitave të kursimit?” Zëri i Popullit, 277, 23 nëntor 1996, 7


118

bojkotuar kuvendin, e kritikonte ligjin me argumentat se ai nuk siguronte transparencën e kompanive huamarrëse, për publikun e gjerë, sepse Komisioni duhejt’i mbante sekret të dhënat, komisioni parlamentar merrte kompetencat e organeve ekzekutive.388Komisioni për sigurimin e transparencës në veprimtarinë e huamarrjes drejtohej nga Bardhyl Pelingu (ekonomist në shërbimin qeveritar) dhe përbëhej nga 7 anëtarë: Ramiz Hoxha, Lorenc Kola, Anastas Lika, Vjollca Karapici, Viron Prodani dhe Flutura Tafai.

Ndërkohë që kishin filluar shenjat e para të problemeve në firmën “Sude” dhe “Gjallica”, më 21 dhjetor 1996 u miratua në parlament Dekreti nr. 1648, datë20.11.1996, “Për thellimin e mëtejshëm të procesit të privatizimit të bankave tregtare me kapital tërësisht shtetëror”, që synonte rritjen e shpejtësisë së procesit të privatizimit të bankave tregtare me kapital tërësisht shtetëror duke bërë ndryshimet e nevojshme në rrjetin ekzistues bankar shtetëror dhe në strukturat organizative. Ministria e Financave dhe Banka e Shqipërisë duhej të nxirnin rregulla dhe udhëzime të veçanta për të mos lejuar keqësimin e gjendjes financiare të bankave me kapital tërësisht shtetëror.

Pas shfaqjes së problemeve të para të kompanive huamarrëse, partitë opozitarefajësonin shtetin për situatën e krijuar. Për Neritan Cekën, president i PAD-së, “Sudja realisht është vetë shteti shqiptar. Është një ekonomi pa ligje, pa garanci, pa mëshirë,që mbështetet te mashtrimi. Natyrisht, për ekzistencën e organizmave të tillë ështëpërgjegjës shteti shqiptar.”389Akuzat e Petrit Kalakulës, kryetar i PDD-së, ishin dhe më të rënda, sipas tij: “Sudja është një personazh i sajuar, sepse prapa Sudes fshihen të tjerë. Kjo është një vjedhje masive që u bëhet kursimeve të popullatës…”390Partia Socialiste i konsideronte ato produkte të qeverisjes aventureske të njerëzve më tëpaaftë të PD-së, që krijuan kushte të favorshme për shfaqjen e firmave fantazmë, tëcilat sistematikisht dhe nën mbrojtjen e shtetit (me mosveprimin e tij) mashtruan dhe grabitën qytetarët, të cilët besuan në mrekullinë e ofruar.391Për qeverinë dhe PD-në,qeveria nuk mund të mbante asnjë përgjegjësi qoftë juridike, qoftë morale për këtëproblem, shteti ndërhynte vetëm atëherë kur mashtrimi financiar denoncohej nga i dëmtuari në organet e drejtësisë, qeveria nuk u kishte dhënë asnjë garanci qytetarëvepër paratë që në mirëbesim ia jepnin borxh dikujt tjetër, shteti nuk mund të ndërhynte në marrëdhëniet civile mes personave.392

Me inisiativën e saj, më 10 janar, Banka e Shqipërisë mori vendimin për të vendosur limitin prej 30 milion lekë për tërheqjet ditore për klientët e bankave shtetërore, për të kontrolluar inflacionin. Pas falimentimit të “Sudes”, më 16 janar 1997, me vendim të Këshillit të Ministrave u ngrinë llogaritë bankare të fondacioneve “Xhaferri” dhe “Populli”. Sipas Ministrit të Financave, Ridvan Bode, kjo ishte njëngrirje e përkohshme e parave të depozituara, bllokim përkohësisht në bankë deri nësqarim të situatës në interes të depozituesve, të cilëve ju jepej garanci e plotë se do t’u ktheheshin paratë e bllokuara nga shteti.393 Këtë vendim të qeverisë, Guvernatori i

388 Dedë Kola, “Ligji, që merr kompetencat e organeve ekzekutive,” Zëri i Popullit, 277, 23 nëntor 1996, 7 389 N. Z. “Sudja realisht është vetë shteti shqiptar,” Zëri i Popullit, 300, 21 dhjetor 1996, 4 390 N. Z. “Sudja është një personazh i sajuar” po aty 391 Editorial, “Qeveria sponsorizon pasigurinë e fajdeve,” Zëri i Popullit, 316, 14 janar 1997, 1 392 Edi Paloka, “Fajdet, shteti dhe opozita,” Rilindja Demokratike, 320, 18 janar 1997, 3393 “Paratë e ngrira në Bankë janë të sigurta,” Rilindja Demokratike, 320, 18 janar 1997, 1


118

bojkotuar kuvendin, e kritikonte ligjin me argumentat se ai nuk siguronte transparencën e kompanive huamarrëse, për publikun e gjerë, sepse Komisioni duhejt’i mbante sekret të dhënat, komisioni parlamentar merrte kompetencat e organeve ekzekutive.388Komisioni për sigurimin e transparencës në veprimtarinë e huamarrjes drejtohej nga Bardhyl Pelingu (ekonomist në shërbimin qeveritar) dhe përbëhej nga 7 anëtarë: Ramiz Hoxha, Lorenc Kola, Anastas Lika, Vjollca Karapici, Viron Prodani dhe Flutura Tafai.

Ndërkohë që kishin filluar shenjat e para të problemeve në firmën “Sude” dhe “Gjallica”, më 21 dhjetor 1996 u miratua në parlament Dekreti nr. 1648, datë20.11.1996, “Për thellimin e mëtejshëm të procesit të privatizimit të bankave tregtare me kapital tërësisht shtetëror”, që synonte rritjen e shpejtësisë së procesit të privatizimit të bankave tregtare me kapital tërësisht shtetëror duke bërë ndryshimet e nevojshme në rrjetin ekzistues bankar shtetëror dhe në strukturat organizative. Ministria e Financave dhe Banka e Shqipërisë duhej të nxirnin rregulla dhe udhëzime të veçanta për të mos lejuar keqësimin e gjendjes financiare të bankave me kapital tërësisht shtetëror.

Pas shfaqjes së problemeve të para të kompanive huamarrëse, partitë opozitarefajësonin shtetin për situatën e krijuar. Për Neritan Cekën, president i PAD-së, “Sudja realisht është vetë shteti shqiptar. Është një ekonomi pa ligje, pa garanci, pa mëshirë,që mbështetet te mashtrimi. Natyrisht, për ekzistencën e organizmave të tillë ështëpërgjegjës shteti shqiptar.”389Akuzat e Petrit Kalakulës, kryetar i PDD-së, ishin dhe më të rënda, sipas tij: “Sudja është një personazh i sajuar, sepse prapa Sudes fshihen të tjerë. Kjo është një vjedhje masive që u bëhet kursimeve të popullatës…”390Partia Socialiste i konsideronte ato produkte të qeverisjes aventureske të njerëzve më tëpaaftë të PD-së, që krijuan kushte të favorshme për shfaqjen e firmave fantazmë, tëcilat sistematikisht dhe nën mbrojtjen e shtetit (me mosveprimin e tij) mashtruan dhe grabitën qytetarët, të cilët besuan në mrekullinë e ofruar.391Për qeverinë dhe PD-në,qeveria nuk mund të mbante asnjë përgjegjësi qoftë juridike, qoftë morale për këtëproblem, shteti ndërhynte vetëm atëherë kur mashtrimi financiar denoncohej nga i dëmtuari në organet e drejtësisë, qeveria nuk u kishte dhënë asnjë garanci qytetarëvepër paratë që në mirëbesim ia jepnin borxh dikujt tjetër, shteti nuk mund të ndërhynte në marrëdhëniet civile mes personave.392

Me inisiativën e saj, më 10 janar, Banka e Shqipërisë mori vendimin për të vendosur limitin prej 30 milion lekë për tërheqjet ditore për klientët e bankave shtetërore, për të kontrolluar inflacionin. Pas falimentimit të “Sudes”, më 16 janar 1997, me vendim të Këshillit të Ministrave u ngrinë llogaritë bankare të fondacioneve “Xhaferri” dhe “Populli”. Sipas Ministrit të Financave, Ridvan Bode, kjo ishte njëngrirje e përkohshme e parave të depozituara, bllokim përkohësisht në bankë deri nësqarim të situatës në interes të depozituesve, të cilëve ju jepej garanci e plotë se do t’u ktheheshin paratë e bllokuara nga shteti.393 Këtë vendim të qeverisë, Guvernatori i

388 Dedë Kola, “Ligji, që merr kompetencat e organeve ekzekutive,” Zëri i Popullit, 277, 23 nëntor 1996, 7 389 N. Z. “Sudja realisht është vetë shteti shqiptar,” Zëri i Popullit, 300, 21 dhjetor 1996, 4 390 N. Z. “Sudja është një personazh i sajuar” po aty 391 Editorial, “Qeveria sponsorizon pasigurinë e fajdeve,” Zëri i Popullit, 316, 14 janar 1997, 1 392 Edi Paloka, “Fajdet, shteti dhe opozita,” Rilindja Demokratike, 320, 18 janar 1997, 3393 “Paratë e ngrira në Bankë janë të sigurta,” Rilindja Demokratike, 320, 18 janar 1997, 1


119

Bankës së Shqipërisë, Kristaq Luniku, e cilësoi të vonuar, 394 ndërsa përZëvendësministrin e Financave, “sapo realiteti serviri faktin e parë, siç ishte falimentimi i firmës Sude, atëherë qeveria ndërhyri për të mbrojtur interesat e qytetarëve dhe për të analizuar veprimtarinë e këtyre firmave.” 395 Për PS-në ky vendim ishte ligjërisht i padrejtë, sepse ngrirja e depozitave bankare mund të bëhej vetëm me vendim të organeve gjyqësore, ky vendim ngrinte funksionet e bankës, shteti i diktohej bankës, duke nxjerrë sekretin e depozitave që mbrohej me ligj.396 Ky vendim, sipas kryeministrit Meksi, mund të ishte vërtet në limitet e ligjshmërisë, por ishte marrë në dobi të të gjithëve, në dobi të vendit.397

Reagim konkret të institucioneve shtetërore pati vetëm pas shënjave të para të falimentimit të firmave piramidale. Sipas Nikos Ziogas (në atë kohë, drejtor i BankësBotërore në Tiranë) “për arsye politike, qeveria e Partisë Demokratike dhe aleatët e saj shmangën informimin e popullit shqiptar për pasojat e mundshme të aktivitetit të tij "investues" nga njëra anë, dhe nga ana tjetër, lejoi "kompanitë" të vazhdojnë të veprojnë. Përsa i përket pjesës tjetër të forcave politike të vendit, ato gjithashtu ndajnë një pjesë të përgjegjësisë, sepse nuk qenë në gjendje ta bëjnë qytetarin e zakonshëm të vetëdijshëm për rreziqet që lidhen me veprimtarinë e "Piramidave”.398

Shteti nuk mori masa dhe as lajmëroi popullin për rrezikun, as pas paralajmërimeve të FMN – së dhe Bankës Botërore për natyrën e vërtetë të kompanive huamarrëse. Sipas studiuesve, kjo ndodhi për disa arsye. Sipas Miranda Vickers presidenti Berisha nuk donte të krijonte pakënaqësi në popull, përpara zgjedhjeve lokale të tetorit 1996.399Sipas Bezemer qeveria dhe Partia Demokratike kishin përfitime nga firmat piramidale “Provat tregojnë qartë përfshirjen e qeverisë dhe përfitimet e zyrtarëve nga rritja e firmave piramidale. Me gjasë, ata njihnin ndikimin shkatërrues të skemave Ponzi; por nga ana tjetër ata kishin arsye private për të deshiruar rritjen e mëtejshme të tyre.”400Sipas Preç Zogajt, në mënyrë indirekte veprimtaria e firmave piramidale ishte aleate e qeverisë, “qeveria, në pamundësi për të plotësuar kërkesat e njerëzve për vende pune e rrogë minimale, ishte e kënaqur që një pjesë e tyre po e gjenin vetë zgjidhjen.”401 Sipas Marko Skreb dhe Evan Kraft, “reagimi i vonuar i autoriteteve nuk ishte vetëm për shkak të kuadrit ligjor jo të plotë, por në përgjithësi ishte një problem i qeverisjes, pra i menaxhimit të krizave. Autoritetet reaguan ngadalë dhe dobët. Lidhjet [e firmave piramidale] me nivelet më të larta të qeverisë dhe korrupsioni shtynë reagimin e përshtatshëm për njëfarë kohe. Kjo vonesë jo vetëm që lejoi që skemat të rriteshin, por edhe vonoi konfiskimin e aseteve të mbetura, të cilat do të lehtësonin nxjerrjen e aseteve.”402Studimi i FMN-së i vitit 2009, “Këshilla e FMN-së ndihmon në luftën kundër mashtrimit financiar si

394 B. Kamenica, M. Demirxhi, “Intervistë me Kristaq Lunikun, Guvernator i Bankës së Shqipërisë,” Rilindja Demokratike, 320, 18 janar 1997, 3 395 Shpëtim Luku, “Zgjidhja më e mirë ndër zgjidhjet e mundshme,” Rilindja Demokratike, , 320, 18 janar 1997, 3 396 Sherif Bendo, “Qeveria vazhdon të mashtrojë me fajdet,” Zëri i Popullit, 319, 17 janar 1997, 2 397 “Fjala e Kryeministrit Meksi në Kuvendin popullor,” Rilindja Demokratike, 328, 28 janar 1997, 3 398 Nikos Ziogas, Albanian Crisis, 3, [online] i disponueshëm në:http://www.hri.org/MFA/thesis/spring97/albanian_crisis.html , tërhequr më 12. 07. 2017399 J. Pettifer, M. Vickers, Çështja shqiptare, riformëësimi i Ballkanit (Tirane: Bota shqiptare, 2007), 8400 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 24, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017401 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009), 274402 Marko Skreb, Evan Kraft, Financial crises in South East Europe causes, features and lessons learned, 10, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/254955151, tërhequr më 12. 07. 2017


120

skema që shumëfishohen”, theksonte: "Kontrolli dhe mbyllja e piramidave dhe veçanërisht skemave Ponzi mund të jetë politikisht e vështirë, veçanërisht nëse politikanët apo njerëz të tjerë të rëndësishëm janë abonentë të skemës. Sa më shumë të rriten këto firma, aq më ngurrues do të jenë autoritetet për të shkaktuar kolapsin e tyre.”403

Pikërisht për këtë qendrim indiferent të institucioneve qeverisëse, pas rënies sëfirmave piramidale, populli i drejtoi gishtin si fajtore qeverisë. Populli e kërkoi “fajtorin” te institucionet qeverisëse pasi “struktura qeverisëse është shprehja ekompromisit social, e marrjes së përgjegjësive për problemet e grupeve, shtresave dhe shoqërisë në përgjithësi”. 404 Këtë e mbështet dhe Banka e Shqipërisë në konstatimin e saj në Buletinin e vitit 1998 “dihet që politikat rregulluese ekonomike hartohen dhe zbatohen nga autoritetet dhe në këtë aspekt kemi të drejtë të themi se nuk është bërë asgjë.”405

Në janar 1997 u organizuan protesta popullore që fajësonin qeverinë për humbjen e parave të shqiptarëve. Në 16 janar protesta e qytetarëve të Vlorës, të revoltuar nga moshapja e sporteleve të kompanisë “Gjallica”, u shoqërua me dhunë e thirrje antiqeveritare. Forcat e policisë bllokuan rrugët kombëtare për të mos lejuar ardhjen e qytetarëve nga qytetet e tjera. Protesta paqësore pati dhe në Shkodër e Tiranë.

Duke e quajtur detyrë të saj mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve, në 19 janar,opozita organizoi një miting në Sheshin Skënderbej në Tiranë, kundër krizës politikedhe kolapsit ekonomik të evidentuar qartë nga kriza e firmave piramidale. Opozitakrahas denoncimit të mashtrimit shtetëror me paratë e fajdeve dhe të dhunës policore,kërkonte zhvillimin e zgjedhjeve të reja parlamentare për të ndërtuar institucionerealisht demokratike dhe ligjore e për ta nxjerrë vendin nga kriza politike,institucionale dhe kolapsi financiaro – ekonomik.406Protesta e opozitës u ndalua ngaforcat e policisë, që e cilësuan të paligjshme, ndaj ndërmjet forcave të rendit dheprotestuesve u përdor dhuna fizike. PS akuzoi forcat e rendit për dhunimin dhehumbjen e jetës së një protestuesi, ndërsa sipas raportit mjeko – ligjor, vdekja e tijkishte ardhur nga shkaqe natyrore. PD e cilësoi protestën e opozitës si “përpjekje tëekstremistëve të majtë për të përdorur për kapital politik dhimbjen dhe fatkeqësinë enjerëzve...”,407 “rruga është modeli i keq për të arritur një rezultat çfarëdo, në kushtetdemokratike dhe në një situatë demokratike.”408

Kriza e firmave piramidale nxori më në pah krizën politike shqiptare, që kishteçuar në mungesë komunikimi politik, që nga zgjedhjet parlamentare të 1996 dhebojkotit parlamentar të opozitës. Partitë opozitare shfrytëzuan krizën financiare për tëparaqitur kërkesat e tyre politike. 5 subjekte politike PAD, PDD, PRD, PID dheShoqata Kombëtare e të Përndjekurve Politik, i paraqitën presidentit 10 kërkesa qëparashtronin, sipas tyre, rrugën për kapërcimin e krizës politike dhe institucionale.Ato kërkonin që presidenti i ri nuk duhej të zgjidhej nga parlamenti ilegjitim,kushtetuta nuk mund dhe nuk duhet të hartohej dhe miratohej nga ai kuvend ilegjitim,

403 IMF Survey: IMF Advice Helps Fight Financial Fraud as Schemes Multiply, 4, [online] i disponueshëm në: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/28/04/53/sopol021209a, terhequr më 11. 08. 2017404 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 7 405 Banka e Shqipërisë, Buletini Ekonomik, Vëllimi 1, Numër 3, viti 1998, 3406 “Deklaratë e Kryesisë së PSSH,” Zëri i Popullit, 319, 17 janar 1997, 2 407 “PS, parti e fatkeqwsisw,” Rilindja Demokratike, 320, 18 janar 1997, 1 408 “Antipiramidë e qeverisë,” Rilindja Demokratike, 323, 22 janar 1997, 1


120

skema që shumëfishohen”, theksonte: "Kontrolli dhe mbyllja e piramidave dhe veçanërisht skemave Ponzi mund të jetë politikisht e vështirë, veçanërisht nëse politikanët apo njerëz të tjerë të rëndësishëm janë abonentë të skemës. Sa më shumë të rriten këto firma, aq më ngurrues do të jenë autoritetet për të shkaktuar kolapsin e tyre.”403

Pikërisht për këtë qendrim indiferent të institucioneve qeverisëse, pas rënies sëfirmave piramidale, populli i drejtoi gishtin si fajtore qeverisë. Populli e kërkoi “fajtorin” te institucionet qeverisëse pasi “struktura qeverisëse është shprehja ekompromisit social, e marrjes së përgjegjësive për problemet e grupeve, shtresave dhe shoqërisë në përgjithësi”. 404 Këtë e mbështet dhe Banka e Shqipërisë në konstatimin e saj në Buletinin e vitit 1998 “dihet që politikat rregulluese ekonomike hartohen dhe zbatohen nga autoritetet dhe në këtë aspekt kemi të drejtë të themi se nuk është bërë asgjë.”405

Në janar 1997 u organizuan protesta popullore që fajësonin qeverinë për humbjen e parave të shqiptarëve. Në 16 janar protesta e qytetarëve të Vlorës, të revoltuar nga moshapja e sporteleve të kompanisë “Gjallica”, u shoqërua me dhunë e thirrje antiqeveritare. Forcat e policisë bllokuan rrugët kombëtare për të mos lejuar ardhjen e qytetarëve nga qytetet e tjera. Protesta paqësore pati dhe në Shkodër e Tiranë.

Duke e quajtur detyrë të saj mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve, në 19 janar,opozita organizoi një miting në Sheshin Skënderbej në Tiranë, kundër krizës politikedhe kolapsit ekonomik të evidentuar qartë nga kriza e firmave piramidale. Opozitakrahas denoncimit të mashtrimit shtetëror me paratë e fajdeve dhe të dhunës policore,kërkonte zhvillimin e zgjedhjeve të reja parlamentare për të ndërtuar institucionerealisht demokratike dhe ligjore e për ta nxjerrë vendin nga kriza politike,institucionale dhe kolapsi financiaro – ekonomik.406Protesta e opozitës u ndalua ngaforcat e policisë, që e cilësuan të paligjshme, ndaj ndërmjet forcave të rendit dheprotestuesve u përdor dhuna fizike. PS akuzoi forcat e rendit për dhunimin dhehumbjen e jetës së një protestuesi, ndërsa sipas raportit mjeko – ligjor, vdekja e tijkishte ardhur nga shkaqe natyrore. PD e cilësoi protestën e opozitës si “përpjekje tëekstremistëve të majtë për të përdorur për kapital politik dhimbjen dhe fatkeqësinë enjerëzve...”,407 “rruga është modeli i keq për të arritur një rezultat çfarëdo, në kushtetdemokratike dhe në një situatë demokratike.”408

Kriza e firmave piramidale nxori më në pah krizën politike shqiptare, që kishteçuar në mungesë komunikimi politik, që nga zgjedhjet parlamentare të 1996 dhebojkotit parlamentar të opozitës. Partitë opozitare shfrytëzuan krizën financiare për tëparaqitur kërkesat e tyre politike. 5 subjekte politike PAD, PDD, PRD, PID dheShoqata Kombëtare e të Përndjekurve Politik, i paraqitën presidentit 10 kërkesa qëparashtronin, sipas tyre, rrugën për kapërcimin e krizës politike dhe institucionale.Ato kërkonin që presidenti i ri nuk duhej të zgjidhej nga parlamenti ilegjitim,kushtetuta nuk mund dhe nuk duhet të hartohej dhe miratohej nga ai kuvend ilegjitim,

403 IMF Survey: IMF Advice Helps Fight Financial Fraud as Schemes Multiply, 4, [online] i disponueshëm në: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/28/04/53/sopol021209a, terhequr më 11. 08. 2017404 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 7 405 Banka e Shqipërisë, Buletini Ekonomik, Vëllimi 1, Numër 3, viti 1998, 3406 “Deklaratë e Kryesisë së PSSH,” Zëri i Popullit, 319, 17 janar 1997, 2 407 “PS, parti e fatkeqwsisw,” Rilindja Demokratike, 320, 18 janar 1997, 1 408 “Antipiramidë e qeverisë,” Rilindja Demokratike, 323, 22 janar 1997, 1


121

kërkoheshin zgjedhje për Asamblenë Kushtetuese dhe referendum për të përcaktuarformën e regjimit në vend, kushte reale për zgjedhje të reja parlamentare, ndërhyrje tështetit për t’ju kthyer qytetarëve paratë e depozituara në firmat piramidale, gjetjen dhedënimin e spekulatorëve që fshiheshin pas firmave piramidale, takim me përfaqësimtë gjerë për të bashkërenduar masat për zgjidhjen e problemeve të vendit.409Sipas ZefPreçit, “struktura qeverisëse e vendit, (duke përfshirë edhe opozitën politike)… ishte e paaftë për të reflektuar në mënyrë të menjëhershme kërkesat popullore. Ajo demonstroi mungesë të theksuar fleksibiliteti si dhe u përshtat me vonesë ndryshimeve politike që kërkoheshin.”410

Në datën 20 janar problemi i firmave piramidale u diskutua dhe në parlament, pasiishte diskutuar 2 ditë më parë në mbledhjen e Këshillit Kombëtar të PD-së, për masatligjore që duheshin marrë për të zgjidhur krizën e firmave piramidale dhe mbështetjenqë u duhej dhënë qytetarëve që kishin humbur kursimet e tyre në skemat piramidale.Presidenti Berisha propozoi mbështetje sociale për këtë kategori, si; punësim të tyrenë sektorin publik ose privat, dhënie kredi për biznes, krijimin e lehtësirave përinvestime. Parlamenti i kërkoi Komisionit të Transparencës të përshpejtojë punën etij. Në seancë u refuzua kërkesa e deputetit Azem Hajdari për interpelancë mekryeministrin në lidhje me përmasat e firmave piramidale.

Një ditë më pas, më 21 janar, qeveria vendosi krijimin e një komisioni qeveritarpër të vëzhguar fenomenin e fajdeve në Shqiperi, detyrat e tij ishin parandaluese, përtë eleminuar mundësitë e vazhdimit të fenomenit të skemave piramidale në Shqipëri.Komisioni, i cili drejtohej nga Hasan Halili, Ministër pa portofol në qeverinë Meksi,do të vlerësonte përmasat reale të fenomenit të haumarrjes në skema piramidale,pasojat e tij dhe masat që duheshin marrë në dobi të huadhënësve. Pranë Komisionittë Posaçëm Qeveritar u krijuan 2 nënkomisione të cilët do të bënin mbylljen e ciklit tëkthimit të parave të ngrira, transparencën e problemeve dhe zgjidhjen e tyre për firmatinvestuese por që kishin dhe huamarrje. Komisioni i parë në bashkëpunim meprokurorinë do të kontrollonte dhe analizonte dokumentacionin e fondacioneve, tësekuestruar gjatë arrestimit të presidentëve të tyre, për të evidentuar sasinë e parave tëgrumbulluara, numrin e depozituesve, sasitë e parave të depozituara, borxhet efondacioneve dhe formulën për kthimin e parave. Komisioni i dytë do të punonte mekompanitë huamarrëse, që kishin aktivitet ekonomik, për të njohur gjendjen e tyreekonomike, evidentuar problemet, për të mundësur zgjidhjen e tyre, me qëllim qëaktiviteti i tyre të ishte sa më fitimprurës, për të garantuar fondet e depozituara në tonga qytetarët.411

Masa edhe më të forta u morrën më 23 janar, kur parlamenti miratoi Ligjin “Përparandalimin e skemave piramidale mashtruese të huamarrjes”. Ligji e konsiderontekrim krijimin e skemave piramidale, parashikonte dënime të rënda për drejtuesit efirmave të tilla (jo më pak se 20 vjet) dhe për bashkëpunëtorët e tyre (jo më pak se 10vjet), konfiskim të pasurisë së luajtshme dhe të paluajtshme, përcaktonte Prokurorinësi organin kompetent ligjor që do të merrej me verifikimin e piramidave mashtruesedhe nisjen e çështjeve penale në bazë të denoncimeve.

Arrestimet e presidentëve të “Popullit”, “Xhaferit”, “Gjallicës” dhe veprimetligjore të ndërmarra nga mazhoranca, përfaqësues të PS-së, i konsideronin si

409 “Duhen veprime të ngutshme për të evituar katastrofën,” Zëri i Popullit, 320, 18 janar 1997, 5 410 Zef Preçi, Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv, në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill – Qershor 1997, 8411 “Kthimi i parave në një kohë sa më shkurtër,” Rilindja Demokratike, 326, 25 janar 1997, 1


122

këmbëngulje të qeverisë për t’i çuar këto kompani drejt falimentimit (ndërsa ato vetënuk e kishin pranuar falimentimin); përpjekje për ndryshim të dhunshëm të realitetit;konfiskim të pasurisë së popullit bërë në mungesë totale të transparencës.412Veprimetarbitrare të qeverisë, sipas PS-së, shtonin dyshimet se synimet e qeverisë ishin vetëmshuarja e protestave popullore për të mbuluar përgjegjësinë dhe implikimet e saj.Qeveria Meksi nuk mund të zgjidhte krizën e fajdeve, pasi ajo ishte përgjegjëse dhe eimplikuar në të, ndaj PS kërkonte dorëheqjen e qeverisë Meksi, krijimin e një QeverieTeknike ekspertësh me konsensusin e të gjitha partive politike. Qeveria teknike duhejtë normalizonte gjendjen, të zgjidhte kërkesat e ligjshme të qytetarëve lidhur mefajdet; të vinte para përgjegjësisë drejtuesit e bankave shtetërore, të cilët kishin lejuarqë në juridiksionin e tyre të kryheshin veprimtari jashtë kontrollit bankar; të bëntëkontrollin dhe evidentonte shpërdorimet në fondet e firmave piramidale dukeevidentuar edhe përfitimet shtetërore prej tyre; të hartonte buxhetin e shtetit për vitin1997 dhe të administronte financat e vendit.413Në deklaratën për shtyp, të 24 janarit,PS u bënte thirrje subjekteve politike, intelektualëve, studentëve dhe opinionit publik“të mos gënjehen nga demagogjitë e pushtetarëve dhe të mbrojnë pasurinë e vet nganjë veprimtari, e cila mban emrin “grabitje shtetërore”... të japin kontributin e tyrenë zgjidhjen e situatës mjaft të vështirë të krijuar nga qeverisja e keqe e PD-së!”414

Opozita deklaroi se do të vihej në krye të protestës legjitime popullore “për të kryer detyrën në shërbim të kombit dhe të shpresës tek e ardhmja.”415

Përballë kërkesës për dorëheqje, institucionet shtetërore vazhdonin përpjekjet përtë zgjidhur krizën. Në një takim me përfaqësues të qeverisë, drejtues të parlamentit,Bankës së Shqipërisë, Prokurorisë, të thirrur më 24 janar nga presidenti Berisha, udiskutua në lidhje me masat e nevojshme për të përballuar krizën e firmavepiramidale. Presidenti kërkoi nga pjesëmarrësit në takim (i) të zhvillonin dialog menjerëzit për t’i njohur me masat e institucioneve shtetërore ndaj firmave piramidale;(ii) t’u shpjegohej huadhënësve se paratë e ngrira në banka do t’u ktheheshin atyre;(iii) të ngrihej një komision ekspertësh për të ndihmuar për procedurat e mëtejshmedhe për hartimin e bazës ligjore ku do të mbështeteshin këto proçedura; (iv) tëidentifikoheshin dhe ndihmoheshin nga pushteti lokal familjet e dëmtuara më rëndënga humbja e parave të skemat piramidale; (v) të vendosej dialog mes Komisionit tëPosaçëm Qeveritar dhe firmave huamarrëse që zhvillonin aktivitet ekonomik për tëbërë vlerësimin e fuqisë së tyre ekonomike; (vi) në rastet e falimentimit të ndiqeshinnë mënyrë transparente të gjitha hapat ligjorë, për t’u kthyer huadhënësve vlerat ekonfiskuara të kompanive të falimentuara; (vii) ose në rastet e tjera të përcaktoheshinmasa lehtësuese për këto kompani për të kapërcyer vështirësitë e për të qënë nëgjendje t’u shlyenin borxhet huadhënësve.416

Masat politike ndaj firmave piramidale nuk e zbutën zemërimin popullor.Protestat popullore u shndërruan në revolta të dhunshme, që së pari filluan në qytetine Lushnjes (më 24 janar), ku qytetarët u përleshën me forcat e rendit, sulmuan dhedogjën godinat e institucioneve lokale, bllokuan rrugët kombëtare dhe morrën pengpër disa orë Tritan Shehun, kryetarin e PD-së. Në ditët në vazhdim dhuna u përhapdhe në qytete të tjera të vendit, në Berat, Vlorë, Tiranë, Gramsh, Belsh, Fier, Korçë,Kavajë, Skrapar, Poliçan, Memaliaj. Balanci i dhunës, sipas raportimit në parlament të

412 “Meksi falimenton dy fondacione,” Zëri i Popullit, 324, 23 janar 1997, 5 413 “Qeveria piramida më e madhe e vjedhjes dhe mashtrimit,” Zëri i Popullit, 325, 24 janar 1997, 3 414 “Thirrje e PSSH-sw,” Zëri i Popullit, 325, 24 janar 1997, 3 415 “Fajdet i solli në skenë politika e partise në pushtet,” Zëri i Popullit, 330, 29 janar 1997, 4416 “Paratë do t’u kthehen njerëzve,” Rilindja Demokratike, 326, 25 janar 1997, 1


122

këmbëngulje të qeverisë për t’i çuar këto kompani drejt falimentimit (ndërsa ato vetënuk e kishin pranuar falimentimin); përpjekje për ndryshim të dhunshëm të realitetit;konfiskim të pasurisë së popullit bërë në mungesë totale të transparencës.412Veprimetarbitrare të qeverisë, sipas PS-së, shtonin dyshimet se synimet e qeverisë ishin vetëmshuarja e protestave popullore për të mbuluar përgjegjësinë dhe implikimet e saj.Qeveria Meksi nuk mund të zgjidhte krizën e fajdeve, pasi ajo ishte përgjegjëse dhe eimplikuar në të, ndaj PS kërkonte dorëheqjen e qeverisë Meksi, krijimin e një QeverieTeknike ekspertësh me konsensusin e të gjitha partive politike. Qeveria teknike duhejtë normalizonte gjendjen, të zgjidhte kërkesat e ligjshme të qytetarëve lidhur mefajdet; të vinte para përgjegjësisë drejtuesit e bankave shtetërore, të cilët kishin lejuarqë në juridiksionin e tyre të kryheshin veprimtari jashtë kontrollit bankar; të bëntëkontrollin dhe evidentonte shpërdorimet në fondet e firmave piramidale dukeevidentuar edhe përfitimet shtetërore prej tyre; të hartonte buxhetin e shtetit për vitin1997 dhe të administronte financat e vendit.413Në deklaratën për shtyp, të 24 janarit,PS u bënte thirrje subjekteve politike, intelektualëve, studentëve dhe opinionit publik“të mos gënjehen nga demagogjitë e pushtetarëve dhe të mbrojnë pasurinë e vet nganjë veprimtari, e cila mban emrin “grabitje shtetërore”... të japin kontributin e tyrenë zgjidhjen e situatës mjaft të vështirë të krijuar nga qeverisja e keqe e PD-së!”414

Opozita deklaroi se do të vihej në krye të protestës legjitime popullore “për të kryer detyrën në shërbim të kombit dhe të shpresës tek e ardhmja.”415

Përballë kërkesës për dorëheqje, institucionet shtetërore vazhdonin përpjekjet përtë zgjidhur krizën. Në një takim me përfaqësues të qeverisë, drejtues të parlamentit,Bankës së Shqipërisë, Prokurorisë, të thirrur më 24 janar nga presidenti Berisha, udiskutua në lidhje me masat e nevojshme për të përballuar krizën e firmavepiramidale. Presidenti kërkoi nga pjesëmarrësit në takim (i) të zhvillonin dialog menjerëzit për t’i njohur me masat e institucioneve shtetërore ndaj firmave piramidale;(ii) t’u shpjegohej huadhënësve se paratë e ngrira në banka do t’u ktheheshin atyre;(iii) të ngrihej një komision ekspertësh për të ndihmuar për procedurat e mëtejshmedhe për hartimin e bazës ligjore ku do të mbështeteshin këto proçedura; (iv) tëidentifikoheshin dhe ndihmoheshin nga pushteti lokal familjet e dëmtuara më rëndënga humbja e parave të skemat piramidale; (v) të vendosej dialog mes Komisionit tëPosaçëm Qeveritar dhe firmave huamarrëse që zhvillonin aktivitet ekonomik për tëbërë vlerësimin e fuqisë së tyre ekonomike; (vi) në rastet e falimentimit të ndiqeshinnë mënyrë transparente të gjitha hapat ligjorë, për t’u kthyer huadhënësve vlerat ekonfiskuara të kompanive të falimentuara; (vii) ose në rastet e tjera të përcaktoheshinmasa lehtësuese për këto kompani për të kapërcyer vështirësitë e për të qënë nëgjendje t’u shlyenin borxhet huadhënësve.416

Masat politike ndaj firmave piramidale nuk e zbutën zemërimin popullor.Protestat popullore u shndërruan në revolta të dhunshme, që së pari filluan në qytetine Lushnjes (më 24 janar), ku qytetarët u përleshën me forcat e rendit, sulmuan dhedogjën godinat e institucioneve lokale, bllokuan rrugët kombëtare dhe morrën pengpër disa orë Tritan Shehun, kryetarin e PD-së. Në ditët në vazhdim dhuna u përhapdhe në qytete të tjera të vendit, në Berat, Vlorë, Tiranë, Gramsh, Belsh, Fier, Korçë,Kavajë, Skrapar, Poliçan, Memaliaj. Balanci i dhunës, sipas raportimit në parlament të

412 “Meksi falimenton dy fondacione,” Zëri i Popullit, 324, 23 janar 1997, 5 413 “Qeveria piramida më e madhe e vjedhjes dhe mashtrimit,” Zëri i Popullit, 325, 24 janar 1997, 3 414 “Thirrje e PSSH-sw,” Zëri i Popullit, 325, 24 janar 1997, 3 415 “Fajdet i solli në skenë politika e partise në pushtet,” Zëri i Popullit, 330, 29 janar 1997, 4416 “Paratë do t’u kthehen njerëzve,” Rilindja Demokratike, 326, 25 janar 1997, 1


123

Ministrit të Brendshëm, Halit Shamata, ishte 84 të plagosur nga forcat e policisë, 30 tëndaluar nga protestuesit417 dhe dëme materiale të llogaritura në rreth 5 miliardë lekë tëreja, sipas PD-së.418

Presidenti Berisha, duke e cilësuar dhunën “akte të manipulatorëve të cilëtspekullojnë mbi dëshpërimin e ligjshëm dhe fatkeqësitë e qytetarëve”419 u bëri thirrjehuadhënësve për gjakëftohtësi dhe u kërkoi kohë për të vepruar pasi kthimi i parave tëtyre ishte i sigurt. Deklarata për shtyp e PD-së ishte shumë më e ashpër ndaj opozitëstë cilën e akuzonte për dhunën e ushtruar. Në deklaratën e saj, PD me tone të ashpradhe gjuhë të rëndë e cilësonte opozitën “llumin e shoqërisë”, “hajvanë politikë”,“armiq të demokracisë” që me strategjinë e saj të dhunës, valën barbare të terroritsynonte të shkatërronte demokracinë që Shqipëria po ndërtonte. 420 “Demokraciashqiptare ndodhet në rrezik, - u shpreh në fjalën e tij në parlament, kryeministriMeksi, - kemi të bëjmë jo me një inat të gjithë shqiptarëve, kemi të bëjmë me bandakomuniste të njerëzve të paguar nga armiq tradicional të kombit shqiptar, të cilëtkanë porosi të djegin gjithçka që është shtetërore... për të përulur Shqipërinë.”421

Përfaqësues të opozitës në Tiranë e në rrethe hidhnin poshtë akuzat e bëra dhe bëninthirrje për distancim nga veprimet e dhunshme e ruajtje nga provokacionet.

Parlamenti vendosi që njësi të kufizuara të Forcave të Armatosura të Republikëssë Shqipërisë të viheshin në ndihmë të Forcave të Ministrisë së Brendshme për tëpërballuar situatën e krijuar, për të mbrojtur institucionet shtetërore dhe publike si dhelëvizjen e lirë në rrugët nacionale. Presidenti refuzoi sugjerimin për vendosjen e plotëose të pjesshme të gjendjes së jashtëzakonshme. Kryeministri, për të zbuturzemërimin popullor, deklaroi se kthimi i parave do të fillonte në 5 shkurt. Në 28 janaru zhvillua një antimiting nga PD, i cili dënonte dhunën dhe shkatërrimin e forcave tëmajta.

Me inisiativë të kryetarit të PR-së, Sabri Godos, po atë ditë, u zhvillua një tryezëe rrumbullakët me pjesëmarrjen e 10 partive politike (PD,PS, PR, PSD, PAD, PDD,PDK, PBDNJ, PBD dhe PBSD) me qëllim arritjen e një zgjidhjeje politike për krizënnë vend. Takimi nuk arriti asnjë rezultat konkret për shkak të qendrimevediametralisht të kundërta të PS-së dhe PD-së. PD akuzonte socialistët për djegiet dheshkatërrimet e ndodhura në vend, kurse PS mbajti qendrim të palëkundur në kërkesëne saj për dorëheqjen e qeverisë, si përgjegjëse për krizën. Partitë politike nuk arritënnjë kompromis politik e nga ana tjetër protestat dhe mitingjet vazhdonin në të gjithëvendin.

Më 30 janar, parlamenti miratoi “Ligjin për shpërndarjen e pasurisë sëfondacioneve që kanë ushtruar veprimtarinë e tyre të huamarrjes mbi bazën ëskemave piramidale mashtruese.” Ligji përcaktonte procedurat, rregullat, kriteret dheinstitucionet përgjegjëse për shpërndarjen e pasurisë se skemave piramidale. Në bazëtë ligjit, çdo huadhënësi i njihej vlera e depozitës mbi bazën e dokumentacionit tëfondacionit, koeficenti i shpërndarjes për secilin fondacion do të përcaktohejmbështetur mbi shumën e fondeve të ngurtësuara dhe detyrimeve të tyre ndajdepozituesve, shpërndarja e parave do të bëhej me para në dorë ose me librezë

417 Agim Baçi, “Shqiptarë largohuni nga bandat,” Rilindja Demokratike, 328, 28 janar 1997, 3 418 “Deklaratë shtypi e Partisë Demokratike,” Rilindja Demokratike, 329, 29 janar 1997, 3 419 “Apel i Presidentit të Republikës, Sali Berisha,” Rilindja Demokratike, 327, 26 janar 1997, 1 420 “Deklaratë e Partisë Demokratike,” Rilindja Demokratike, 328, 28 janar 1997, 1421 “Fjala e Kryeministrit Meksi në Kuvendin Popullor,” Rilindja Demokratike, 328, 28 janar 1997, 3


124

kursimi. 422Shpërndarja me librezë kursimi preferohej më tepër nga qeveria, sepseqarkullimi i një sasie aq të madhe parash mund të rriste inflacionin në vend, të ultevlerën e depozitave të qytetarëve dhe të dëmtonte ekonominë shqiptare.

Në 30 janar, partitë opozitare së bashku me shoqatën e ish të Burgosurve Politike formuan Forumin për Demokraci, një aleancë antiqeveritare që u përpoq të kanalizonte lëvizjen popullore në rrugë institucionale. Përfaqësia e Forumit përbëhej nga 3 ish të përndjekur politikë, Kurt Kola, Fatos Lubonja dhe Daut Gumeni. Nëplatformën e vet politike, Forumi për Demokraci cilësonte gjendjen në vend, si krizënmë të thelle politike dhe ekonomike postkomuniste; shkakun kryesor të krizës politike përcaktonte manipulimin e zgjedhjeve parlamentare të 26 Majit, kurse kriza e fajdeve ishte frut i politikës së gabuar ekonomike të bazuar te korrupsioni, trafiqet dhe përvetësimi i pronave; denonconte shkeljen e të drejtave të njeriut dhe presionin policor–gjyqësor-administrativ ndaj opozitës; e konsideronte qeverinë Meksi pa autoritetin e duhur moral e politik dhe përgjegjëse për krizën. Platforma ofronte si zgjidhje zevëndësimin e qeverisë me një qeveri teknike, zhvillimin e zgjedhjeve tëreja parlamentare dhe përcaktimin e e procedurës së hartimit dhe miratimit tëkushtetutës si dhe përcaktimin me referendum të formës së regjimit.423

Ashtu siç qeveria kishte deklaruar, më 5 shkurt filloi procesi i kthimit të parave për depozituesit e fondacionit “Populli” dhe “Xhaferri”. Nbështetur në shumat e sekuestruara dhe detyrimet e dokumentuara të fondacioneve, huadhënësit e “Popullit” morrën 60% të shumave të depozituara, kurse ata të “Xhaferrit” 52% të shumave tëdepozituara. Në një fazë të dytë do të riktheheshin paratë, që do të siguroheshin nga pronat e konfiskuara të fondacioneve, por kjo kërkonte më shumë kohë. Presidenti i republikës, për të dytën herë organizoi një tryezë të forcave politike dhe sindikaliste për të diskutuar për fajdet dhe për mënyrën e lëhtësimit maksimal të fatkeqësive qëato shkaktuan. PS dhe partitë opozitare refuzuan pjesëmarrjen në tryezën e partive. Ky refuzim, për herë të dytë, u interpretua nga mazhoranca si minim i gadishmërisë sëmazhorancës për dialog politik. Sipas RD-së, ndërkohë që qeveria bënte përpjekje maksimale për t’i dhënë zgjidhje konkrete humbjes financiare të shqiptarëve, opozita frymëzonte dhe drejtonte shkatërrimin dhe vandalizmin, që po i bëhej vendit. 424

Ftesës së mazhorancës për dialog, PS i përgjigjej se ishte e gatshme për bisedime vetëm nëse lejoheshin demostrimet paqësore, liroheshin drejtuesit e opozitës dhe protestuesit e ndaluar, dorëhiqej qeveria Meksi, krijohej një qeveri ekspertësh, caktohej data e zgjedhjeve të reja parlamentare dhe ngrihej një komision për tëkontrolluar pasuritë e qeveritarëve.425

Ndërkohë në të gjithë vendin vazhdonin të zhvilloheshin protesta dhe antiprotesta të dhunshme. Në jug të vendit dhuna u bë kronike dhe pati të lënduar e të vrarë nga rradhët e forcave policore dhe nga protestuesit. Në qytetin e Vlorës situata ishte mëproblematike, kudo në qytet mbizotëronte anarkia. PS denonconte dhunën shtetërore ndaj qytetarëve të thjeshtë, pengimin e protestave paqësore, provokimin e demostruesve, arrestimet, burgosjet, përdorimin e armëve të zjarrit kundërprotestuesve, përndjekjet, kërcënimet dhe arrestimet e anëtarëve të opozitës.426 Në njëthirrje të tij publike, Forumi për Demokraci i bënte thirrje qytetarëve për protesta

422 Ligji, datë 30. 01. 1997, “Për shpërndarjen e pasurisë së fondacioneve që kanë ushtruar veprimtarinëe tyre të huamarrjes mbi bazën e skemave piramidale mashtruese”, Fletore zyrtare janar – mars 1997423 “Projekt – platformë,” Zëri i Popullit, 336, 5 shkurt 1997, 2 424 Editorial, “Socialistët mbeten përsëri në rrugë,” Rilindja Demokratike, 335, 5 shkurt 1997, 1 425 “PS përgjigjet pas ftesës për dialog të Tritan Shehut,” Zëri i Popullit, 347, 19 shkurt 1997, 3 426 “Deklaratë e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PSSH,” Zëri i Popullit, 342, 12 shkurt 1997, 3


124

kursimi. 422Shpërndarja me librezë kursimi preferohej më tepër nga qeveria, sepseqarkullimi i një sasie aq të madhe parash mund të rriste inflacionin në vend, të ultevlerën e depozitave të qytetarëve dhe të dëmtonte ekonominë shqiptare.

Në 30 janar, partitë opozitare së bashku me shoqatën e ish të Burgosurve Politike formuan Forumin për Demokraci, një aleancë antiqeveritare që u përpoq të kanalizonte lëvizjen popullore në rrugë institucionale. Përfaqësia e Forumit përbëhej nga 3 ish të përndjekur politikë, Kurt Kola, Fatos Lubonja dhe Daut Gumeni. Nëplatformën e vet politike, Forumi për Demokraci cilësonte gjendjen në vend, si krizënmë të thelle politike dhe ekonomike postkomuniste; shkakun kryesor të krizës politike përcaktonte manipulimin e zgjedhjeve parlamentare të 26 Majit, kurse kriza e fajdeve ishte frut i politikës së gabuar ekonomike të bazuar te korrupsioni, trafiqet dhe përvetësimi i pronave; denonconte shkeljen e të drejtave të njeriut dhe presionin policor–gjyqësor-administrativ ndaj opozitës; e konsideronte qeverinë Meksi pa autoritetin e duhur moral e politik dhe përgjegjëse për krizën. Platforma ofronte si zgjidhje zevëndësimin e qeverisë me një qeveri teknike, zhvillimin e zgjedhjeve tëreja parlamentare dhe përcaktimin e e procedurës së hartimit dhe miratimit tëkushtetutës si dhe përcaktimin me referendum të formës së regjimit.423

Ashtu siç qeveria kishte deklaruar, më 5 shkurt filloi procesi i kthimit të parave për depozituesit e fondacionit “Populli” dhe “Xhaferri”. Nbështetur në shumat e sekuestruara dhe detyrimet e dokumentuara të fondacioneve, huadhënësit e “Popullit” morrën 60% të shumave të depozituara, kurse ata të “Xhaferrit” 52% të shumave tëdepozituara. Në një fazë të dytë do të riktheheshin paratë, që do të siguroheshin nga pronat e konfiskuara të fondacioneve, por kjo kërkonte më shumë kohë. Presidenti i republikës, për të dytën herë organizoi një tryezë të forcave politike dhe sindikaliste për të diskutuar për fajdet dhe për mënyrën e lëhtësimit maksimal të fatkeqësive qëato shkaktuan. PS dhe partitë opozitare refuzuan pjesëmarrjen në tryezën e partive. Ky refuzim, për herë të dytë, u interpretua nga mazhoranca si minim i gadishmërisë sëmazhorancës për dialog politik. Sipas RD-së, ndërkohë që qeveria bënte përpjekje maksimale për t’i dhënë zgjidhje konkrete humbjes financiare të shqiptarëve, opozita frymëzonte dhe drejtonte shkatërrimin dhe vandalizmin, që po i bëhej vendit. 424

Ftesës së mazhorancës për dialog, PS i përgjigjej se ishte e gatshme për bisedime vetëm nëse lejoheshin demostrimet paqësore, liroheshin drejtuesit e opozitës dhe protestuesit e ndaluar, dorëhiqej qeveria Meksi, krijohej një qeveri ekspertësh, caktohej data e zgjedhjeve të reja parlamentare dhe ngrihej një komision për tëkontrolluar pasuritë e qeveritarëve.425

Ndërkohë në të gjithë vendin vazhdonin të zhvilloheshin protesta dhe antiprotesta të dhunshme. Në jug të vendit dhuna u bë kronike dhe pati të lënduar e të vrarë nga rradhët e forcave policore dhe nga protestuesit. Në qytetin e Vlorës situata ishte mëproblematike, kudo në qytet mbizotëronte anarkia. PS denonconte dhunën shtetërore ndaj qytetarëve të thjeshtë, pengimin e protestave paqësore, provokimin e demostruesve, arrestimet, burgosjet, përdorimin e armëve të zjarrit kundërprotestuesve, përndjekjet, kërcënimet dhe arrestimet e anëtarëve të opozitës.426 Në njëthirrje të tij publike, Forumi për Demokraci i bënte thirrje qytetarëve për protesta

422 Ligji, datë 30. 01. 1997, “Për shpërndarjen e pasurisë së fondacioneve që kanë ushtruar veprimtarinëe tyre të huamarrjes mbi bazën e skemave piramidale mashtruese”, Fletore zyrtare janar – mars 1997423 “Projekt – platformë,” Zëri i Popullit, 336, 5 shkurt 1997, 2 424 Editorial, “Socialistët mbeten përsëri në rrugë,” Rilindja Demokratike, 335, 5 shkurt 1997, 1 425 “PS përgjigjet pas ftesës për dialog të Tritan Shehut,” Zëri i Popullit, 347, 19 shkurt 1997, 3 426 “Deklaratë e Komitetit të Përgjithshëm Drejtues të PSSH,” Zëri i Popullit, 342, 12 shkurt 1997, 3


125

paqësore dhe policisë për mospërdorimin e dhunës. Në thirrje ndër të tjera thuhej: “Forumi solidarizohet plotësisht me kërkesat e drejta të qytetarëve vlonjatë dhe u bën thirrje të gjithë shqiptarëve që të mos rreshtin së demostruari paqësisht e gjithnjë në mënyrë të kulturuar… Forumi i bën thirrje policisë dhe ushtrisë të ruajnë rendin dhe institucionet, por të mos godasin vëllezërit e tyre që demostrojnë paqësisht.”427

Këshilli Kombëtar i PD-së, në mbledhjen e tij të 12 shkurtit, akuzoi opozitën e majtë dhe ish sigurimin e shtetit për krijimin e firmave piramidale, mbështetjen dhe publicitetin që i kishin bërë aktivitetit të tyre financiar, krijimin e aleancave politike zgjedhore me këto firma, për mos ngritjen e zërit kundër fenomenit të fajdeve, etj.428Në fakt gjithë shtypi i kohës i bëri publicitet veprimtarisë dhe sukseseve tëkompanive huamarrëse. Shtypi i majtë dhe i djathtë, sidomos gjatë dhe pas vitit 1994 ishte i mbushur me reklama dhe shkrime “bombastike” për veprimtarinë e këtyre kompanive, me intervista apo konferenca shtypi të presidentëve të tyre, madje reklamat e kompanisë VEFA vazhduan edhe gjatë vitit 1997. Nga ky fenomen nuk bënte përjashtim as televizioni publik shqiptar. Shtypi shqiptar, kryesisht ai i majtë,filloi të trajtojë problemin e fajdeve, si një problem shqetësues vetëm gjatë gjysmës sëdytë të vitit 1996.

Përballë akuzave bërë opozitës për mos reagim ndaj veprimtarisë së firmave piramidale dhe mos informim të popullsisë, Preç Zogaj rendit disa nga arsyet pse opozita politike nuk mbajti një qendrim të qartë për skemat piramidale. Sipas tij;

- Ajo nuk kishte garanci se duke goditur skemat piramidale, ato do të mbylleshin. Nëse kjo ndodhte ajo do të humbte mbështetjen e kreditorëve që për të ishin votues

- Piramidat paraqesnin një lloj misteri dhe për anëtarët e opozitës- Piramidat trajtoheshin si fati i partisë në pushtet, ndaj nëse ishin dhe fatkeqësi,

duhet të ishin fatkeqësia e saj - Disa prej opozitarëve, si qytetar, kishin depozituar para në këto kompani, ose

ishin punësuar në to, ndaj nuk u interesonte të flisnin keq për to.429

Në mbledhjen e Këshillit Kombëtar të PD-së u vendos: (i) thellimi i dialogut transparent me masat e njerëzve që kanë humbur paratë e tyre në firmat piramidale;(ii) refuzimi kategorik të një koalicioni me opozitën socialiste e cila kishte si qëllimmarrjen e pushtetit me dhunë; (iii) dënimi i akteve vandaliste, që po ndodhnin në disa qytete të vendit, duke i bërë thirrje popullsisë për distancim nga dhuna; (iv) krijimi i një grupi të posaçëm parlamentar për transparencën e firmave piramidale; (v)informim i qytetarëve për masat që po merrte qeveria në dobi të qytetarëve; (vi) zbatimi i programit ekonomik në të gjithë parametrat; (vii) gadishmëri për dialog me partitë opozitare për të shkëmbyer ide dhe alternative për nxjerrjen e vendit nga kolapsi financiar.430Vendimet e mbledhjes së Këshillit Kombëtar u materializuan nëvendime të qeverisë për të ndihmuar qytetarët që kishin humbur pasuritë në skematpiramidale. Sipas vendimit të qeverisë, do të ndihmoheshin me subvensione dhe kredi qytetarët që kishin shitur shtëpitë dhe i kishin depozituar paratë në fondacionet / kompanitë huamarrëse.

427 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 30 428 “Komunikatë shtypi mbi mbledhjen e Këshillit Kombëtar të PDSH,” Rilindja Demokratike, 14 shkurt, 1997, 3 429 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009), 275430 “Komunikatë shtypi mbi mbledhjen e Këshillit Kombëtar të PDSH,” Rilindja Demokratike, 14 shkurt, 1997, 3


126

Presidenti Berisha dhe qeveria vendosën në plan të parë ruajtjen e rendit dhe kur kjo u bë e pamundur, kryeministri Aleksander Meksi, kërkoi në parlament shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme në qytetin e Vlorës dhe rrethinat e tij. Në fjalën e tij në kuvend, kryeministri u shpreh se në kushtet që ndodhej vendi, kur shteti nuk mund ta kontrollonte situatën me mjete paqësore, kjo ishte e vetmja mënyrë për të garantuar jetët e qytetarëve dhe veprimtarinë e tyre ekonomike dhe shoqëërore. Kuvendi nuk epranoi kërkesën e kryeministrit për shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme, pasi kjojo vetëm nuk do të vendoste rendin, por do të përhapte konfrontimin.431

Në 20 shkurt, 40 studentë të Universitetit të Vlorës hynë në grevë urie. Ata kërkonin dorëheqjen e qeverisë, rimbursimin e depozituesve të dëmtuar nga falimentimi i firmave piramidale, dorëheqjen e drejtuesit të televizionit shtetëror dhe dhënies fund të veprimeve ushtarake. 432 Autoritetet e konsideruan grevën tëpaligjshme dhe përpjekjet e SHIK-ut* për të nxjerrë studentët nga greva e urisëgjeneruan dhunë ekstreme. Qytetarët të revoltuar i vunë zjarrin godinës së SHIK-ut nëVlorë. 3 punonjës të SHIK-ut u dogjën nga flakët, 3 të tjerë u vranë në mënyrëmakabër. Përplasjet vazhduan gjatë gjithë natës së 28 shkurtit, gjatë së cilësprotestuesit shpërthyen një depo armatimesh dhe rrëmbyen dhjetra kallashnikovë dhe armë të tjera. Balanci i dhunës ishte 6 të vrarë nga rradhët e SHIK-ut, 3 qytetarë tëvrarë dhe 30 të plagosur.433 Pas ngjarjeve të rënda në Vlorë, presidenti Berisha thirri një tryezë të partive politike, ku mori pjesë dhe PS. Dialogu politik filloi dhe vendimi i marrë në takim ishte që qeveria Meksi të jepte dorëheqjen dhe të nisnin bisedimet mes partive politike për krijimin e qeverisë së re. Pas këtyre ngjarjeve, mbrëmjen e 1 marsit kryeministri Meksi dha dorëheqjen.

Me 2 mars kuvendi miratoi një sërë ligjesh dhe vendimesh për të përballuarsituatën e rëndë të krijuar në vend, Ligjin për gjendjen e jashtëzakonshme, Ligjin përshpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme në Shqipëri, Ligjin për bashkimin e SHIK-utme Ministrinë e Punëve të Brendshme dhe ngarkimin e SHIK-ut dhe të Ministrisë sëPunëve të Brendshme për shtypjen e bandave të armatosura, Ligjin Për disa masa nëkuadrin e gjendjes së jashtëzakonshme. Në bazë të Ligjit për gjendjen ejashtëzakonshme kufizoheshin përkohësisht të drejtat dhe Liritë kushtetuese, mepërjashtim të atyre të përmendura në nenin 4 të DKK, ndaloheshin të gjithagrumbullimet në vendet publike, si edhe veprimtaritë me karakter politik, kulturor,sportiv e sindikal. Për shpërndarjen e grumbullimeve në vende publike dhe kur nukishte e mundur të realizohej kjo me mjete të tjera, organet e rendit kishin të drejtë tëpërdorin gazin lotsjellës, si edhe armët e zjarrit në atë masë që ishte e domosdoshmepër realizimin e detyrës së tyre konform ligjit, veprimtaria për përballimin e gjendjessë jashtëzakonshme drejtohej nga Këshilli i Mbrojtjes, për zbatimin e masave tëgjendjes së jashtëzakonshme krijohej Shtabi i Mbrojtjes në bazë rrethi, prefekture, qëdrejtohej nga prefekti.434Më pas deputetën votuan dhe Ligjin për Shpalljen e gjendjessë jashtëzakonshme deri në rivendosjen e rendit kushtetues dhe të rendit publik.Vendimi për heqjen e gjendjes së jashtëzakondhme duhej të merrej nga Parlamenti.

431 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 76 432 Shon Meckfessel, Albania: laboratory of subversion (London: Elephant Editions, 2000), 12 *Njoftimi se punonjësit e SHIK-ut do të ndërhynin atë natë për të nxjerrë nga greva studentët u dha nga BBC, por nuk u pranua asnjëherë nga Bashkim Gazidede, asokohe kryetar i SHIK-ut433 Shon Meckfessel, Albania: laboratory of subversion (London: Elephant Editions, 2000), 12 434 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 115 -116


126

Presidenti Berisha dhe qeveria vendosën në plan të parë ruajtjen e rendit dhe kur kjo u bë e pamundur, kryeministri Aleksander Meksi, kërkoi në parlament shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme në qytetin e Vlorës dhe rrethinat e tij. Në fjalën e tij në kuvend, kryeministri u shpreh se në kushtet që ndodhej vendi, kur shteti nuk mund ta kontrollonte situatën me mjete paqësore, kjo ishte e vetmja mënyrë për të garantuar jetët e qytetarëve dhe veprimtarinë e tyre ekonomike dhe shoqëërore. Kuvendi nuk epranoi kërkesën e kryeministrit për shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme, pasi kjojo vetëm nuk do të vendoste rendin, por do të përhapte konfrontimin.431

Në 20 shkurt, 40 studentë të Universitetit të Vlorës hynë në grevë urie. Ata kërkonin dorëheqjen e qeverisë, rimbursimin e depozituesve të dëmtuar nga falimentimi i firmave piramidale, dorëheqjen e drejtuesit të televizionit shtetëror dhe dhënies fund të veprimeve ushtarake. 432 Autoritetet e konsideruan grevën tëpaligjshme dhe përpjekjet e SHIK-ut* për të nxjerrë studentët nga greva e urisëgjeneruan dhunë ekstreme. Qytetarët të revoltuar i vunë zjarrin godinës së SHIK-ut nëVlorë. 3 punonjës të SHIK-ut u dogjën nga flakët, 3 të tjerë u vranë në mënyrëmakabër. Përplasjet vazhduan gjatë gjithë natës së 28 shkurtit, gjatë së cilësprotestuesit shpërthyen një depo armatimesh dhe rrëmbyen dhjetra kallashnikovë dhe armë të tjera. Balanci i dhunës ishte 6 të vrarë nga rradhët e SHIK-ut, 3 qytetarë tëvrarë dhe 30 të plagosur.433 Pas ngjarjeve të rënda në Vlorë, presidenti Berisha thirri një tryezë të partive politike, ku mori pjesë dhe PS. Dialogu politik filloi dhe vendimi i marrë në takim ishte që qeveria Meksi të jepte dorëheqjen dhe të nisnin bisedimet mes partive politike për krijimin e qeverisë së re. Pas këtyre ngjarjeve, mbrëmjen e 1 marsit kryeministri Meksi dha dorëheqjen.

Me 2 mars kuvendi miratoi një sërë ligjesh dhe vendimesh për të përballuarsituatën e rëndë të krijuar në vend, Ligjin për gjendjen e jashtëzakonshme, Ligjin përshpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme në Shqipëri, Ligjin për bashkimin e SHIK-utme Ministrinë e Punëve të Brendshme dhe ngarkimin e SHIK-ut dhe të Ministrisë sëPunëve të Brendshme për shtypjen e bandave të armatosura, Ligjin Për disa masa nëkuadrin e gjendjes së jashtëzakonshme. Në bazë të Ligjit për gjendjen ejashtëzakonshme kufizoheshin përkohësisht të drejtat dhe Liritë kushtetuese, mepërjashtim të atyre të përmendura në nenin 4 të DKK, ndaloheshin të gjithagrumbullimet në vendet publike, si edhe veprimtaritë me karakter politik, kulturor,sportiv e sindikal. Për shpërndarjen e grumbullimeve në vende publike dhe kur nukishte e mundur të realizohej kjo me mjete të tjera, organet e rendit kishin të drejtë tëpërdorin gazin lotsjellës, si edhe armët e zjarrit në atë masë që ishte e domosdoshmepër realizimin e detyrës së tyre konform ligjit, veprimtaria për përballimin e gjendjessë jashtëzakonshme drejtohej nga Këshilli i Mbrojtjes, për zbatimin e masave tëgjendjes së jashtëzakonshme krijohej Shtabi i Mbrojtjes në bazë rrethi, prefekture, qëdrejtohej nga prefekti.434Më pas deputetën votuan dhe Ligjin për Shpalljen e gjendjessë jashtëzakonshme deri në rivendosjen e rendit kushtetues dhe të rendit publik.Vendimi për heqjen e gjendjes së jashtëzakondhme duhej të merrej nga Parlamenti.

431 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 76 432 Shon Meckfessel, Albania: laboratory of subversion (London: Elephant Editions, 2000), 12 *Njoftimi se punonjësit e SHIK-ut do të ndërhynin atë natë për të nxjerrë nga greva studentët u dha nga BBC, por nuk u pranua asnjëherë nga Bashkim Gazidede, asokohe kryetar i SHIK-ut433 Shon Meckfessel, Albania: laboratory of subversion (London: Elephant Editions, 2000), 12 434 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 115 -116


127

Në kuadër të masave të gjendjes së jashtëzakonshme u miratua projektligji i qeverisë,sipas të cilit, të gjithë rebelët e armatosur duhet të dorëzonin armët brenda orës 12 tëdatës 3 mars 1997, pas kësaj ore rebelët e armatosur qëlloheshin pa paralajmërim;ushtarakët aktivë dhe rezervistë që nuk kryenin detyrat e ngarkuara, dënoheshin sipasdispozitave përkatëse të Kodit Penal Ushtarak për gjendjen e jashtëzakonshme;vendoseshin kufizime për ushtrimin e lirisë së shtypit e të informacionit, ndalohejbotimi, shpërndarja dhe transmetimi në organet e medias i materialeve që nxisnin osebënin thirrje për veprime të dhunshme kundër sigurimit kombëtar, rendit kushtetues,sigurisë publike dhe jetës së individit. Organet e përditshme të medias duhej tëmerrnin leje përpara se të shpërndaheshin çdo ditë.435

Po atë ditë kuvendi vendosi bashkimin e Shërbimit Informativ Kombëtar (SHIK)me Ministrinë e Punëve të Brendshme; ngarkoi Forcat e armatosura të Ministrisë sëPunëve të Brendshme dhe të SHIK-ut për shtypjen e kryengritjes së armatosur gjatëgjendjes së jashtëzakonshme dhe për vendosjen e rendit kushtetues e publik. Këtoforca do të komandoheshin nga gjeneral Bashkim Gazidede; ngarkoi Këshillin eMbrojtjes të bënte mobilizim e pjesshëm të popullsisë dhe ta vinte në dispozicion tëforcave të Rendit dhe të SHIK-ut.436

Ligji pëër gjendjen e jashtëëzakoshme u kritikua nga faktori ndëërkombëëtar. Ligji ijepte qeverisëë tëë drejtëën tëë pëërdorte ushtrinë për të ruajtur rendin. Kjo bëëri qëë tëëndihen tëë këërcëënuar figura aktive tëë opozitëës qëë i trembeshin veprimeve qëë mund tëëmerreshin kundëër tyre. Pas këësaj bashkëëpunimi mes turmëës popullore dhe opozitëëspolitike u intensifikua. Si rrjedhojë e gjendjes së jashtëzakonshme, u mbyllëninstitucionet arsimore, institucionet shtetërore, ndërmarrje prodhuese, u ndalua botimii gazetave, u ndalua qarkullimi në grupe më të mëdha se 4 persona dhe u kufizuaqarkullimi nga ora 21:00 – 07:00.

Njëë ditëë mëë pas, mëë 3 mars, nëë këëtëë gjendje pëështjellimi politik dhe social,Berisha u rikonfirmua president nga kuvendi. Kjo shtoi dhe mëë shumëë ppoollaarriizziimmiinnppoolliittiikk ddhhee zemëërimin popullor, qëë këërkonte largimin e Berishëës nga pushteti. Nëvend ishin krijuar tri pole; qeveria, që kërkonte të mbante pushtetin me çdo kusht, opozita që donte të merrte pushtetin me çdo kusht dhe turma popullore, që donte të shfrynte zemërimin e saj dhe pakënaqësitë e akumuluara. Revoltat u bënë të dhunshme dhe dhuna filloi të marrë përmasa të frikshme. Shqipëria e jugut doli jashtë kontrollit shtetëror. Shteti filloi “të shkërmoqej” brenda pak ditëve. Populli i revoltuar i vuri zjarrin godinave të institucioneve shtetërore, bllokoi rrugët nacionale, hapi depot e rezervave ushqimore dhe depot e armatimeve, institucionet shtetërore gjithashtu reaguan dhunshëm. Në Tiranë mbizoteronte një gjendje apatie. Popullariteti i qeverisë kishte rënë. Institucionet qeverisëse ndiheshin të pazotë për të ndërmarrë veprime që mund të qetësonin zemërimin popullor.

Nëë Shqipëërinëë e Jugut u krijuan “Komitete tëë Shpëëtimit”, me pëërfaqëësues ngaqytetarëë dhe shpesh dhe tëë grupeve “tëë tëë fortëëve” (grupe qëë zhvillonin veprimtariantiligjore dhe kriminale edhe para shpëërthimit tëë revoltave popullore), me qëëllimkontrollin e situatës nëë mungesëë tëë institucioneve lokale tëë qeverisjes. Kryengitjapopullore nuk pati ndonjëë filozofi tëë vetëën, as strategji veprimi, por qëëllimi i vetëmishte largimi i Berishëës nga pushteti. Këëtëë e tregonin thirrjet e tyre nëë rrugëë, ku e

435 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 124 436 Po aty, 121 - 123


128

barazonin Berishëën me fajdexhinjtëë, e akuzonin pëër dhunëën e ushtruar mbi ta dhe ivinin epitete nga mëë fyeset.

Mëë 6 mars u mbajt njëë takim mes presidentit, partive në pushtet dhe pëërfaqëësuesvetëë Forumit pëër Demokraci. Sipas Preç Zogaj, pjesëmarrës në takim, opozita kërkoindalimin e operacioneve ushtarake, krijimin e një qeverie teknike, krijimin e njëkomisioni shumëpartiak për transparencën e firmave piramidale dhe zgjedhje tëparakohshme. Për presidentin Berisha, që drejtonte takimin, mjaftonte që në këtëtakim të parë të vendosnin ngrirjen për 48 orë të operacioneve ushtarake, tëamnistoheshin pjesëmarrësit në revoltë, përveç atyre që kishin kryer krime tëdrejtëpërdrejta, të vendosej zhvillimi i bisedimeve për caktimin e kryeministrit të rime konsensus sa më të gjerë dhe të lihej hapur tryeza e dialogut.437 Takimi u mbyll paarritur një marrëveshje, por iu hap rruga dialogut politik mes palëve.

Faktori ndëërkombëtar filloi tëë shqetëësohej gjithmonëë e mëë shumëë pëër ngjarjet nëëShqipëri dhe pëër rrjedhëën qëë ato po merrnin. Institucionet ndëërkombëëtare i bëënëëthirrje klasëës politike shqiptare pëër maturi dhe pëër bashkepunim, pëër gjetjen e njëëzgjidhjeje nëë tëë mirëë tëë Shqipëërisëë dhe shqiptarëëve. “Demokracia nuk ndërtohet medhunë.”438 – deklaroi në RTSH Ambasadorja e SHBA-ve në Shqipëri, Marisa Lino,në një thirrje drejtuar popullit shqiptar për vetëpërmbajtje. OSBE vendosi tëë dëërgojëënëë Tiranëë pëërfaqëësuesin e saj, Franc Vranickin (Franz Vranitzky), pëër tëëndëërmjetëësuar bisedimet mes forcave politike nëë vend. Ishte pikëërisht mendëërmjetëësinëë e tij, qëë 10 parti politike shqiptare (PD, PS, PSD, PR, PBDNJ, BK,PBS, PLL, PDK) arritëën tëë nëënshkruanin njëë marrëëveshje mëë 9 mars. Marrëvëshjaishte e vonuar, po të kemi parasysh përmasat që kishte marrë dhuna, dhe shkatërrimetnë vend. Marrëveshja prej nëntë pikash vendoste:

- parlamenti shqiptar të shpallte amnisti të përgjithshme për të gjithë ata civildhe ushtarakë që u përfshinë në revoltën e fajdeve;

- të krijohej një Qeveri e Pajtimit Kombëtar me përfaqësimin e të gjitha forcavepolitike në dialog;

- brenda një afati një javor të dorëzoheshin armët dhe municionet nga të gjithëqytetarët në të gjitha rrethet e Shqipërisë;

- data 16 mars tw shpallej ditë zie kombëtare për të nderuar të gjithë ata qëkishin humbur jetën gjatë kësaj periudhe;

- të zhvilloheshin zgjedhjet parlamentare jo më larg se muaji qershor 1997;- zgjedhjet parlamentare të zhvilloheshin nën mbikqyrjen e plotë ndërkombëtare- qeveria në bashkëpunim me institucionet ndërkombëtare dhe të vendit duhet të

merrte të gjitha masat për të ndihmuar me përparësi zonat e dëmtuara;- të fillonte lehtësimi i gjendjes së jashtëzakonshme deri në heqjen sa më të

shpejtë të saj;- partitë të vazhdonin dialogun.439

Në bazë të marrëveshjes, vendimet e Qeverisë së pajtimit Kombëtar duhet tëmerreshin me konsensusin e 10 partive që nënshkruan marrëveshjen. Marrëveshjaparashikonte që ministri të mos kishte fuqi absolute, por të ndante pushtetin midisministrit dhe sekretarit të shtetit. Kjo vlente vetëm për Ministrinë e Brendshme,Ministrinë e Mbrojtjes dhe Ministrinë e Punëve të Jashtme. Në këto ministri, firma e

437 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009), 350 438 “Revolt Spreads to Albanian Capital’s Outskirts,” New York Times, 13 mars 1997 [online] i disponueshëm në: http://www.nytimes.com, tërhequr më 09.09. 2017439 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 63


128

barazonin Berishëën me fajdexhinjtëë, e akuzonin pëër dhunëën e ushtruar mbi ta dhe ivinin epitete nga mëë fyeset.

Mëë 6 mars u mbajt njëë takim mes presidentit, partive në pushtet dhe pëërfaqëësuesvetëë Forumit pëër Demokraci. Sipas Preç Zogaj, pjesëmarrës në takim, opozita kërkoindalimin e operacioneve ushtarake, krijimin e një qeverie teknike, krijimin e njëkomisioni shumëpartiak për transparencën e firmave piramidale dhe zgjedhje tëparakohshme. Për presidentin Berisha, që drejtonte takimin, mjaftonte që në këtëtakim të parë të vendosnin ngrirjen për 48 orë të operacioneve ushtarake, tëamnistoheshin pjesëmarrësit në revoltë, përveç atyre që kishin kryer krime tëdrejtëpërdrejta, të vendosej zhvillimi i bisedimeve për caktimin e kryeministrit të rime konsensus sa më të gjerë dhe të lihej hapur tryeza e dialogut.437 Takimi u mbyll paarritur një marrëveshje, por iu hap rruga dialogut politik mes palëve.

Faktori ndëërkombëtar filloi tëë shqetëësohej gjithmonëë e mëë shumëë pëër ngjarjet nëëShqipëri dhe pëër rrjedhëën qëë ato po merrnin. Institucionet ndëërkombëëtare i bëënëëthirrje klasëës politike shqiptare pëër maturi dhe pëër bashkepunim, pëër gjetjen e njëëzgjidhjeje nëë tëë mirëë tëë Shqipëërisëë dhe shqiptarëëve. “Demokracia nuk ndërtohet medhunë.”438 – deklaroi në RTSH Ambasadorja e SHBA-ve në Shqipëri, Marisa Lino,në një thirrje drejtuar popullit shqiptar për vetëpërmbajtje. OSBE vendosi tëë dëërgojëënëë Tiranëë pëërfaqëësuesin e saj, Franc Vranickin (Franz Vranitzky), pëër tëëndëërmjetëësuar bisedimet mes forcave politike nëë vend. Ishte pikëërisht mendëërmjetëësinëë e tij, qëë 10 parti politike shqiptare (PD, PS, PSD, PR, PBDNJ, BK,PBS, PLL, PDK) arritëën tëë nëënshkruanin njëë marrëëveshje mëë 9 mars. Marrëvëshjaishte e vonuar, po të kemi parasysh përmasat që kishte marrë dhuna, dhe shkatërrimetnë vend. Marrëveshja prej nëntë pikash vendoste:

- parlamenti shqiptar të shpallte amnisti të përgjithshme për të gjithë ata civildhe ushtarakë që u përfshinë në revoltën e fajdeve;

- të krijohej një Qeveri e Pajtimit Kombëtar me përfaqësimin e të gjitha forcavepolitike në dialog;

- brenda një afati një javor të dorëzoheshin armët dhe municionet nga të gjithëqytetarët në të gjitha rrethet e Shqipërisë;

- data 16 mars tw shpallej ditë zie kombëtare për të nderuar të gjithë ata qëkishin humbur jetën gjatë kësaj periudhe;

- të zhvilloheshin zgjedhjet parlamentare jo më larg se muaji qershor 1997;- zgjedhjet parlamentare të zhvilloheshin nën mbikqyrjen e plotë ndërkombëtare- qeveria në bashkëpunim me institucionet ndërkombëtare dhe të vendit duhet të

merrte të gjitha masat për të ndihmuar me përparësi zonat e dëmtuara;- të fillonte lehtësimi i gjendjes së jashtëzakonshme deri në heqjen sa më të

shpejtë të saj;- partitë të vazhdonin dialogun.439

Në bazë të marrëveshjes, vendimet e Qeverisë së pajtimit Kombëtar duhet tëmerreshin me konsensusin e 10 partive që nënshkruan marrëveshjen. Marrëveshjaparashikonte që ministri të mos kishte fuqi absolute, por të ndante pushtetin midisministrit dhe sekretarit të shtetit. Kjo vlente vetëm për Ministrinë e Brendshme,Ministrinë e Mbrojtjes dhe Ministrinë e Punëve të Jashtme. Në këto ministri, firma e

437 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009), 350 438 “Revolt Spreads to Albanian Capital’s Outskirts,” New York Times, 13 mars 1997 [online] i disponueshëm në: http://www.nytimes.com, tërhequr më 09.09. 2017439 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 63


129

ministrit nuk vlente pa firmën edhe të sekretarit të shtetit, gjithashtu edhe çdo akt,urdhër ose urdhëresë e Kryeministrit duhet të kudërfirmosej nga Sekretari iPërgjithshëm, ligjëruar kjo me vendimin nr.171, datë 19.4.1997 “Për funksionet esekretarëve të shtetit, në qeverinë e pajtimit kombëtar”. Pas marrëveshjes, deputetëvetë opozitës iu kërkua t’i jepnin fund bojkotit parlamentar, hyrja e deputetëve socialistënë parlament u bë më 9 prill. Në bazë të marrëveshjes së partive politike, kuvendimiratoi 2 ligje, “Për amnistinë për personat civilë dhe ushtarake që u implikuan nërevoltat pas falimentimit të skemave piramidale mashtruese” dhe “Për amnistinë eushtarakëve që kane kryer vepra penale ushtarake.”

Pëër tëë kryesuar Qeverinëë e Pajtimit Kombëëtar, u zgjodh Bashkim Fino, ish kryetari Bashkisë Gjirokastër. Detyrat kryesore të qeverisëë ishin stabilizimi i rendit publikdhe vendosja e qetësisë, stabilizimi i situatës ekonomike dhe të furnizimit tëpopullsisë, zotërimi i gjendjes financiare dhe përgatitja e zgjedhjeve të lira. Nëseancën parlamentare, ku prezantonte programin e qeverisë së tij kryeministri Fino ushpreh: “Unë nuk mund të paraqes në këtë Parlament në mënyre tepër të detajuarprograme ekonomike, sepse do te gënjeja veten time, kolegët e mi që kam në atë shtabdrejtues, do t’ju gënjeja dhe ju, të nderuar deputetë, do te gënjeja ndërkohe dhepopullin që do të bëjmë atë e do të bëjmë këtë. E rëndësishme është vetëm një gjë: tënormalizojmë këtë jete kaotike që është krijuar sot në të katër anët e vendit.”440

Pas nënshkrimit të marrëveshjes së 9 marsit filluan divergjencat brenda Forumitpër Demokraci. Përfaqësuesit e PAD-së nuk u pajtuan plotësisht me marrëveshjen, atanuk pranuan të bëhen pjesë e Qeverisë së Pajtimit Kombëtar, pasi presidenti nuk radakort t’ia linte opozitës postin e Ministrit të Brendshëm në qeveri. Forumi përDemokraci përgëzoi nënshkrimin e marrëveshjes, si “hapin e parë drejt zgjidhjespolitike” por shprehte rezervat e veta në lidhje me të pasi, “në tryezën e thirrur përgjetjen e zgjidhjes politike duhet të jenë të pranishme tri palë:a) pushteti b) opozitame një përfshirje sa më të gjerë në të të Forumit për Demokraci; c) përfaqësuesit ekryengritësve.” 441 Në deklaratat e datave 12 dhe 13 mars, ndër të tjera, Forumikërkonte: (i) zgjerimin e bazës së qeverisë duke përfshirë një spektër më të gjerëpolitik; (ii) depolitizimin e policisë dhe SHIK-ut duke ia lënë ministrin e brendshëmopozitës; (iii) depolitizimin e TVSH-së; (iv) krijimin e një pushteti lokal pluralist; (v)largimin e presidentit, si përgjegjësi kryesor për krijimin e situatës në vend, nga skenapolitike dhe krijimin e një Këshilli presidencial deri në zgjedhje.442

Qeveria e re mori drejtimin e vendit në një gjendje tepër të vështirë. Vendi nukkishte ushtri, një pjesë e flotës ushtarake dhe e helikopterëve ushtarakë kishin ikur nëItali.443 Tëë revoltuarit nëë jug tëë vendit ishin armatosuurr, kishin rrëmbyer armët ngadepot e armatimeve dhe kishin shpërthyer burgjet. Me hapjen e burgjeve elementëëkriminal e tëë rrezikshëm lëëviznin lirisht nëëpëër Shqipëëri dhe pëër mëë tepëër tëë armatosur.Krimi mori pëërmasa tëë frikshme, dhuna u bëë e pakontrolluar, frika pëër jetëën u kthyenëë makthin mëë tëë madh pëër qytetarëët e thjeshtëë, aktiviteti ekonomik u paralizua.Numri i vrasjeve rritej dita ditëës. Shqiptarët që largoheshin nga Shqipëria, kryesishtdrejt Italisë, rritej dita ditës, 13000 llogaritej numri i tyre në mes të marsit. 444

440 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 150 441 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 47 442 Po aty, 48 - 49443 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 346444 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 197


130

Gazidede dha dorëheqjen nga kryetar i SHIK-ut dhe nga Komandant i operacionit përruajtjen e rendit dhe të qetësisë në Shqipëri. Ditën që qeveria mori votbesimin nëparlament, ish ministri i brendshëm, Safet Xhulali, u largua nga Shqipëria.Institucionet shtetërore ishin jofunksionale, policia kishte braktisur komisariatet. Nëqytete, pushteti lokal ishte inekzistent, prefektët dhe kryetarët e bashkive ose ishinlarguar nga vendi ose nga frika kishin lënë detyrën. Ligjin e bënin bandat kriminale.Bujar Hoxha, për vite drejtues në institucionet policore, në librin e tij, “Krimi dheantikrimi”, shprehet se anarkia krijoi terren të përshtatshëm për lulëzimin ekriminalitetit nga njerëz të prirur për akte të tilla dhe të bashkuar në banda kriminale,që pasi siguruan armët e nevojshme, ndërmorrën veprime kriminale; vjedhje dyqanedhe magazina, marrje pengjesh, vendosje gjobash, trafik armësh, prostitucioni, drogedhe qënieve njerëzore.445 Komitetet e Shpëtimit, që ishin krijuar pothuajse në çdoqytet si institucione paralele, joligjore, nuk ishin në gjendje të kontrolloninveprimtarinë e bandave kriminale, ose në ndonjë rast ishin vënë në shërbim të tyre.446

Nëë librin e tij “Humnerëë ’97”, kryeministri Fino shkruan pëër ditëët e para tëë marrjes sëëdetyrëës: “Mediator mes ëëngjëëllit dhe djallit, kjo ëështëë ndjesia qëë kam tani kur sjell nëëmendje ato kohëë.”447

Megjithëëse situata vazhdoi tëë mbetej e nderëë dhe kaotike, pas formimit tëë qeverisëëfilluan tëë vihen re disa pëërmirëësime. Qeveria këërkoi ndihmëë nga bashkëësiandëërkombëëtare, “për ta mbrojtur të tjerët nga vetvetja.” 448 Nëë Shqipëëri mbërritiOperacioni Alba, i drejtuar nga italianëët, që ndihmoi nëë vendosjen e rendit, shpëërndaundihma humanitare pëër popullsinëë dhe ndihmoi në përgatitjen e zgjedhjeve dhembarëvajtjen e procesit zgjedhor. Pas hapjes së burgjeve, në pamundësi për t’jusiguruar të burgosurve kushte normale për të vuajtur dënimin, qeveria nxori vendiminpër t’i dërguar të burgosurit (që kishin mbetur ende nëpër burgje) nëpër shtëpitë etyre. Nga ky vendim përfitoi dhe kryetari i PS-së, Fatos Nano, të cilit më paspresidenti Berisha i dekretoi faljen, bashkë me 60 ish të burgosur të tjerë. Qeveriashpejtoi veprimet për të vënë në funksion institucionet shtetërore, qendrore dhelokale. Komitetet e Shpëtimit filluan tëë njohin autoritetin e qeverisëë, filloi njëë fushatëpëër tëë hyrëë nëë bisedime me popullsinëë. U mor vendimi për të ndryshuar disa ngaprefektët, që nuk mund ta kryenin detyrën e tyre, u ndryshuan 4 anëtareve të KomitetitDrejtues të Radiotelevizionit, iu kërkua parlamentit të ndryshonte Ligjin e gjendjes sëjashtëzakonshme, për të zbutur masat e tij. U propozua heqja e nenit 1, që i jepte tëdrejtën forcave policore të gjuanin pa paralajmëruar fare kur personi ishte i armatosur,kjo binte në kundërshtim me Kushtetutën (DKK) dhe me ligjet ndërkombëtare, si dheheqja e nenit 4, që fliste për shtypin. Pas diskutimeve të gjata, nga neni 1u hoq pjesa“pa paralajmërim”, kurse nga neni 4 u hoq vetëm pjesa e fundit që detyronte Shtabin eGjendjes së jashtëzakonshme të miratonte çdo natë përmbajtjen e gazetave. Uzëvendësua guvernatori të Bankës Qëndrore, Kristaq Luniku.

U morrën masa për stabilizimin e rendit dhe qetësisë publike. Platforma eMinistrisë së Brendshme në Qeverinë e Pajtimit Kombëtar përcaktonte si objektivakryesore, për sigurimin e rendit dhe qetësisë publike: (i) vënin në eficencë te plotë tëefektivave të komisariateve të policisë ne të gjitha rrethet e Shqipërisë nëpërmjetcentralizimit të drejtimit te organeve dhe reparteve te policisë nga Ministria eBrendshme; (ii) ristrukturimin e reparteve autonome të Ministrisë se Brendshme; (iii)

445Bujar Hoxha, Krimi dhe antikrimi (Tiranë: Ombra GVG, 2008), 80 446 Mero Baze, Viti ’97 (Tiranë: Botimet Toena, 2010), 303 447 Bashkim Fino, Humnerëë ‘97 (Tiranë: Edisud, 2007), 35448 Jusuf Buxhovi, Kthesa historike 3 (Prishtinë: Faik Konica, 2009), 39


130

Gazidede dha dorëheqjen nga kryetar i SHIK-ut dhe nga Komandant i operacionit përruajtjen e rendit dhe të qetësisë në Shqipëri. Ditën që qeveria mori votbesimin nëparlament, ish ministri i brendshëm, Safet Xhulali, u largua nga Shqipëria.Institucionet shtetërore ishin jofunksionale, policia kishte braktisur komisariatet. Nëqytete, pushteti lokal ishte inekzistent, prefektët dhe kryetarët e bashkive ose ishinlarguar nga vendi ose nga frika kishin lënë detyrën. Ligjin e bënin bandat kriminale.Bujar Hoxha, për vite drejtues në institucionet policore, në librin e tij, “Krimi dheantikrimi”, shprehet se anarkia krijoi terren të përshtatshëm për lulëzimin ekriminalitetit nga njerëz të prirur për akte të tilla dhe të bashkuar në banda kriminale,që pasi siguruan armët e nevojshme, ndërmorrën veprime kriminale; vjedhje dyqanedhe magazina, marrje pengjesh, vendosje gjobash, trafik armësh, prostitucioni, drogedhe qënieve njerëzore.445 Komitetet e Shpëtimit, që ishin krijuar pothuajse në çdoqytet si institucione paralele, joligjore, nuk ishin në gjendje të kontrolloninveprimtarinë e bandave kriminale, ose në ndonjë rast ishin vënë në shërbim të tyre.446

Nëë librin e tij “Humnerëë ’97”, kryeministri Fino shkruan pëër ditëët e para tëë marrjes sëëdetyrëës: “Mediator mes ëëngjëëllit dhe djallit, kjo ëështëë ndjesia qëë kam tani kur sjell nëëmendje ato kohëë.”447

Megjithëëse situata vazhdoi tëë mbetej e nderëë dhe kaotike, pas formimit tëë qeverisëëfilluan tëë vihen re disa pëërmirëësime. Qeveria këërkoi ndihmëë nga bashkëësiandëërkombëëtare, “për ta mbrojtur të tjerët nga vetvetja.” 448 Nëë Shqipëëri mbërritiOperacioni Alba, i drejtuar nga italianëët, që ndihmoi nëë vendosjen e rendit, shpëërndaundihma humanitare pëër popullsinëë dhe ndihmoi në përgatitjen e zgjedhjeve dhembarëvajtjen e procesit zgjedhor. Pas hapjes së burgjeve, në pamundësi për t’jusiguruar të burgosurve kushte normale për të vuajtur dënimin, qeveria nxori vendiminpër t’i dërguar të burgosurit (që kishin mbetur ende nëpër burgje) nëpër shtëpitë etyre. Nga ky vendim përfitoi dhe kryetari i PS-së, Fatos Nano, të cilit më paspresidenti Berisha i dekretoi faljen, bashkë me 60 ish të burgosur të tjerë. Qeveriashpejtoi veprimet për të vënë në funksion institucionet shtetërore, qendrore dhelokale. Komitetet e Shpëtimit filluan tëë njohin autoritetin e qeverisëë, filloi njëë fushatëpëër tëë hyrëë nëë bisedime me popullsinëë. U mor vendimi për të ndryshuar disa ngaprefektët, që nuk mund ta kryenin detyrën e tyre, u ndryshuan 4 anëtareve të KomitetitDrejtues të Radiotelevizionit, iu kërkua parlamentit të ndryshonte Ligjin e gjendjes sëjashtëzakonshme, për të zbutur masat e tij. U propozua heqja e nenit 1, që i jepte tëdrejtën forcave policore të gjuanin pa paralajmëruar fare kur personi ishte i armatosur,kjo binte në kundërshtim me Kushtetutën (DKK) dhe me ligjet ndërkombëtare, si dheheqja e nenit 4, që fliste për shtypin. Pas diskutimeve të gjata, nga neni 1u hoq pjesa“pa paralajmërim”, kurse nga neni 4 u hoq vetëm pjesa e fundit që detyronte Shtabin eGjendjes së jashtëzakonshme të miratonte çdo natë përmbajtjen e gazetave. Uzëvendësua guvernatori të Bankës Qëndrore, Kristaq Luniku.

U morrën masa për stabilizimin e rendit dhe qetësisë publike. Platforma eMinistrisë së Brendshme në Qeverinë e Pajtimit Kombëtar përcaktonte si objektivakryesore, për sigurimin e rendit dhe qetësisë publike: (i) vënin në eficencë te plotë tëefektivave të komisariateve të policisë ne të gjitha rrethet e Shqipërisë nëpërmjetcentralizimit të drejtimit te organeve dhe reparteve te policisë nga Ministria eBrendshme; (ii) ristrukturimin e reparteve autonome të Ministrisë se Brendshme; (iii)

445Bujar Hoxha, Krimi dhe antikrimi (Tiranë: Ombra GVG, 2008), 80 446 Mero Baze, Viti ’97 (Tiranë: Botimet Toena, 2010), 303 447 Bashkim Fino, Humnerëë ‘97 (Tiranë: Edisud, 2007), 35448 Jusuf Buxhovi, Kthesa historike 3 (Prishtinë: Faik Konica, 2009), 39


131

krijimin, brenda limiteve, të njësive te posaçme të policisë për luftën kundër grupevekriminale; (iv) vënien në eficence, te reparteve te policisë kufitare; (v) Hapjen dhevënien në punë të aeroportit të Rinasit dhe e porteve detare Durrës, Vlore, Lezhe etj.normalizimin e trafikut në rrugët nacionale Tirane-Hani i Hotit, Tirane-Kapshticë,Tiranë-Bllatë etj; (vi) pajisjen e forcave te Ministrisë së Brendshme me armatim dhemjete logjistike; (vii) funksionimin e dhomave të paraburgimit në te gjithakomisariatet e policisë dhe riorganizimin në te gjithë vendin e burgjeve dhe vendevete vuajtjes së dënimit; (viii) me përparesi procesin e çarmatosjes së popullatës; (ix)vendosjen e shërbimeve të përhershme të reparteve ushtarake në drejtim të ruajtjes sëobjekteve ushtarake; (x) komisariatet e policisë, ne bashkëpunim me forcat e ushtrisëte merrnin ne ruajtje objektet me rendësi jetike, si: depot e ujit, burimet e energjisëelektrike, furrat e bukës apo depot dhe magazinat me artikuj të ndryshëm ushqimoredhe me barna mjekësore.449

Pavarësisht hartimit të platformave dhe vendimeve të marra, ngjarje të tilla si;tragjedia e Otrantos, Masakra e Levanit*, shpërthimet e depove të armatimeve*,breshërimat e armëve nëpër Shqipëri, vjedhjet, vrasjet, rrëmbimet dëshmonin se jeta eshqiptarëve nuk ishte e sigurt. Në fund të prillit dhe fillim të majit po dukeshinrezultatet e para në këtë drejtim; rifilloi botimi i gazetave, u hapen shkollat në pjesënmë të madhe të vendit, u reduktua shtetrrethimi me 2 orë, më herët ishte rivënë nëpunë aeroporti i Rinasit, ishte vendosur kontrolli në portin e Durrësit, etj.

Më 27 Mars, parlamenti diskutoi dhe miratoi një projektligj të Qeverisë sëPajtimit Kombëtar "Për amnistinë". Sipas fjalës në parlament të Ministrit tëDrejtësisë, Spartak Ngjela, ky projektkigj synonte “të krijonte një balancë midisgjykimeve,”450pasi në Shqipëri dilte një kontradiktë midis atyre që ishin amnistuar nëatë situatë për arsye politike, sociale ose kombëtare (aminista e bërë në bazë tëMarrëveshjes së 9 majit) dhe të dënuarve të mëparshëm, që ndoshta kishin bërë krimedhe më të lehta. Nga amnistia përfitonin 700 të dënuar për krime të rënda (burra mbimoshën 60 vjeç, gra mbi moshën 45 vjeç dhe të mitur). Të gjithë përsonat që ishin nëndjekje penale ose të dënuar për kryerjen e krimeve të rënda, u falej një e dyta edënimit nëse ktheheshin vullnetarisht në burg brenda datës së caktuar, ndërsa tëdënuarve me burgim të përjetshëm apo me vdekje u kthehej në 20 vjet burgim.

Polemikat dhe përplasjet mes partive nënshkruese të marrëveshjes së 9 marsit, uringjallën për shkak të qendrimit që mbanin palët ndaj Komiteteve të Shpëtimit Publiktë krijuara në shumë qytete të vendit. PD i cilësonte “rebelë”, “banda kriminale”,“mesjetarë”, kurse opozita dhe kryeministri Fino u përpoq të hyjë në bisedime dhe tëbashkëpunojë me ta. Për kryeministrin objektivi kryesor i qeverisë ishte aktivizimi ishtetit ligjor dhe “shteti ligjor nuk komunikon me gjuhën e armëve, arma e tij e vetme

449 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 179 - 181* Më 28 Mars 1997 në kanalin e Otrantos, anija shqiptare, “I katërti i Radës” me klandestinë, qësynonin të mbërrinin në Itali, u përplas me fregatën “Sibilla” të Marinës italiane dhe u fundos, 94 vetëhumbën jetën, pjesa më e madhe e të cilëve gra dhe fëmijë. Po atë ditë në fshatin Levan të Fierit,ndodhi masakra më e madhe e ngjarjeve të 1997, 24 persona mbetën të vrarë nga përleshjet midisarixhinjve dhe njërës prej bandave më të rrezikshme të vendit. * Shpërthimet e depove të armatimeve ishin të shpeshta gjatë trazirave të vitit 1997, po ashtu dhe ata që humbnin jetën prej këtyre shpërthimeve. Më 30 prill 3 depo shpërthyen në Berat, humbën jetën 27 persona, në ditët e para të majit nga shpërthimi I depove të ushtrisë në fshatin Selitz humbën jetën 14 persona, kryesisht fëmijë 450 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 225


132

është fjala” dhe duke i cilësuar Komitetet “një realitet i përcaktuar, ekzistenca e tëcilëve nuk mund të mohohej”, qeveria duhej të bashkëpunonte me ta për të ulurtensionin e jashtëzakonshëm.451

Komitetet e Shpëtimit të 14 qyteteve, më 20 mars në Tepelenë, organizuan njëtakim ku kërkuan dorëheqjen e Berishës, zgjedhjen e një Këshilli Presidencial,shprehej mbështetja për Qeverinë e Pajtimit Kombëtar, por kërkohej që ajo të vintenën kontroll SHIK-un dhe RTVSH-në.452 Më 22 mars kryeministri Fino dhe disaministra të qeverisë u takuan me përfaqësues të Komitetit për Shpëtim të Vlorës ku,sipas deklaratës për shtyp të kryeministrisë, përfaqësuesit e qeverisë paraqitën punën eqeverisë për stabilizimin e situatës, kurse përfaqësuesit e Komitetit kërkuandorëheqjen e Berishës. 453 Debatet u shtuan dhe ekzistenca e qeverisë u vu nëpikëpyetjë sidomos pas Kuvendit të Komiteteve Kombëtare të 18 qyteteve Jugut dhe 6qyteteve të Veriut, më 28 mars në Vlorë. Në kuvend morrën pjesë edhe shumë figurapolitike të opozitës. Përfaqësuesit e Komiteteve këmbëngulnin në kërkesën e tyre përdorëheqjen e presidentit Berisha. Nënshkrimi i një deklarate të tillë dhe ngapërfaqësues politikë* u konsiderua si “puç kushtetues” 454 Një seancë e posaçmeparlamentare u thirr për të diskutuar për këtë problem. Deputetët demokratë e cilësuanmarrëveshjen, “puç ushtarak, komunist, terrorist”, “tradhëti të marrëveshjes së 9Marsit”, “aspak e përshtatshme që një parti e opozitës të nënshkruajë një deklaratë sëbashku me një krah të saj të armatosur.”455 Sabri Godo, i vetmi nga nënshkruesit edeklaratës i pranishëm në sallën e parlamentit gjatë diskutimeve, shprehu pak a shumëtë njejtin qendrim si kryeministri Fino. Sipas Godos: të gjithë thamë se duhej shkuarnë këto rrethe për të rivendosur pushtetin lokal, pa të cilin s’mund të mbahet Qeveriae të vendoset rendi. Po me kë të flasësh në rrethet e rebeluara? Aty s’ka as bashki estruktura të tjera. Të vetmet organizma që paraqiten si përfaqësi janë disa komitete tëshpëtimit. ... Kjo nuk të detyron aspak të njohësh komitetet si organe të ligjshme tëqeverisjes. Të kërkosh bashkëpunimin e komiteteve për rivendosjen e pushtetit lokal etë rendit dhe ditën që të arrihet kjo, merr fund roli i komiteteve.456

Forumi për Demokraci reagoi më ashpër ndaj akuzave të deputetëve të PD-së,sipas tij Komitetet e Shpëtimit Publik, kishin lindur si nevojë e popullit përvetmbrojtje nga dhuna që ushtroi pushteti i Berishës ndaj protestuesve paqësorë si dhepër ruajtjen e rendit e qetësisë pas shkatërrimit të strukturave të diskredituarashtetërore; ato ishin shprehës të mirëfilltë të vullnetit të popullit dhe gëzoninmbështetjen e të gjitha partive politike në ato zona, kishin përkrahjen edhe tëforumeve të intelektualëve të pavarur, ndaj ato ishin forca me të cilat ishte edomosdoshme të dialogohej për normalizimin sa më të shpejtë dhe real të gjendjes memjete paqësore dhe demokratike.457

Kriza krijoi përplasje edhe brenda PD-së. Në mbledhjen e Këshillit Kombëtar tëPD-së, më 13 prill, një grup anëtarësh të saj, zyrtarë të lartë të PD-së, ish ministra e

451 Bashkim Fino, Humnerëë ‘97 (Tiranë: Edisud, 2007), 62 452 Mero Baze, Viti ’97 (Tiranë: Botimet Toena, 2010), 275 453 Po aty, 281 * Deklarata u nënshkrua nga Frrok Çupi, Preç Zogaj, Arta Dade, Eduard Alushi, Skënder Gjinushi, Paskal Milo, Daut Gumeni, Kurt Kolë, Albert Shyti, Gjolek Malaj, Sabri Godo.454 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 260 455 Po aty, 257 - 262456 Po aty, 262 - 263 457 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 54 - 55


132

është fjala” dhe duke i cilësuar Komitetet “një realitet i përcaktuar, ekzistenca e tëcilëve nuk mund të mohohej”, qeveria duhej të bashkëpunonte me ta për të ulurtensionin e jashtëzakonshëm.451

Komitetet e Shpëtimit të 14 qyteteve, më 20 mars në Tepelenë, organizuan njëtakim ku kërkuan dorëheqjen e Berishës, zgjedhjen e një Këshilli Presidencial,shprehej mbështetja për Qeverinë e Pajtimit Kombëtar, por kërkohej që ajo të vintenën kontroll SHIK-un dhe RTVSH-në.452 Më 22 mars kryeministri Fino dhe disaministra të qeverisë u takuan me përfaqësues të Komitetit për Shpëtim të Vlorës ku,sipas deklaratës për shtyp të kryeministrisë, përfaqësuesit e qeverisë paraqitën punën eqeverisë për stabilizimin e situatës, kurse përfaqësuesit e Komitetit kërkuandorëheqjen e Berishës. 453 Debatet u shtuan dhe ekzistenca e qeverisë u vu nëpikëpyetjë sidomos pas Kuvendit të Komiteteve Kombëtare të 18 qyteteve Jugut dhe 6qyteteve të Veriut, më 28 mars në Vlorë. Në kuvend morrën pjesë edhe shumë figurapolitike të opozitës. Përfaqësuesit e Komiteteve këmbëngulnin në kërkesën e tyre përdorëheqjen e presidentit Berisha. Nënshkrimi i një deklarate të tillë dhe ngapërfaqësues politikë* u konsiderua si “puç kushtetues” 454 Një seancë e posaçmeparlamentare u thirr për të diskutuar për këtë problem. Deputetët demokratë e cilësuanmarrëveshjen, “puç ushtarak, komunist, terrorist”, “tradhëti të marrëveshjes së 9Marsit”, “aspak e përshtatshme që një parti e opozitës të nënshkruajë një deklaratë sëbashku me një krah të saj të armatosur.”455 Sabri Godo, i vetmi nga nënshkruesit edeklaratës i pranishëm në sallën e parlamentit gjatë diskutimeve, shprehu pak a shumëtë njejtin qendrim si kryeministri Fino. Sipas Godos: të gjithë thamë se duhej shkuarnë këto rrethe për të rivendosur pushtetin lokal, pa të cilin s’mund të mbahet Qeveriae të vendoset rendi. Po me kë të flasësh në rrethet e rebeluara? Aty s’ka as bashki estruktura të tjera. Të vetmet organizma që paraqiten si përfaqësi janë disa komitete tëshpëtimit. ... Kjo nuk të detyron aspak të njohësh komitetet si organe të ligjshme tëqeverisjes. Të kërkosh bashkëpunimin e komiteteve për rivendosjen e pushtetit lokal etë rendit dhe ditën që të arrihet kjo, merr fund roli i komiteteve.456

Forumi për Demokraci reagoi më ashpër ndaj akuzave të deputetëve të PD-së,sipas tij Komitetet e Shpëtimit Publik, kishin lindur si nevojë e popullit përvetmbrojtje nga dhuna që ushtroi pushteti i Berishës ndaj protestuesve paqësorë si dhepër ruajtjen e rendit e qetësisë pas shkatërrimit të strukturave të diskredituarashtetërore; ato ishin shprehës të mirëfilltë të vullnetit të popullit dhe gëzoninmbështetjen e të gjitha partive politike në ato zona, kishin përkrahjen edhe tëforumeve të intelektualëve të pavarur, ndaj ato ishin forca me të cilat ishte edomosdoshme të dialogohej për normalizimin sa më të shpejtë dhe real të gjendjes memjete paqësore dhe demokratike.457

Kriza krijoi përplasje edhe brenda PD-së. Në mbledhjen e Këshillit Kombëtar tëPD-së, më 13 prill, një grup anëtarësh të saj, zyrtarë të lartë të PD-së, ish ministra e

451 Bashkim Fino, Humnerëë ‘97 (Tiranë: Edisud, 2007), 62 452 Mero Baze, Viti ’97 (Tiranë: Botimet Toena, 2010), 275 453 Po aty, 281 * Deklarata u nënshkrua nga Frrok Çupi, Preç Zogaj, Arta Dade, Eduard Alushi, Skënder Gjinushi, Paskal Milo, Daut Gumeni, Kurt Kolë, Albert Shyti, Gjolek Malaj, Sabri Godo.454 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 260 455 Po aty, 257 - 262456 Po aty, 262 - 263 457 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 54 - 55


133

zëvendësministra si; Dashamir Shehu, Tomor Dosti, Alfred Serreqi, Genc Ruli,Gëzim Zilja, Edmond Ypi, Bashkim Kopliku, Dylber Vrioni, Tomor Malasi, etjparaqitën një promemorie, ku kërkonin përgjegjësi nga Berisha për prishjen emarrëdhënieve me SHBA-në, dhe zhytjen e vendit në anarki, përmemorie që ishtehartuar që në shkurt dhe ishte një program masash për nxjerrjen e vendit nga kriza.Këshilli reagoi ashpër ndaj hartueve të promemories dhe miratoi një rezolutë ku iakuzonte ata për “raport të pandershëm” me partinë. Nënshkruesit e promemories(përveç Gëzim Ziljes) u larguan me votë ose u larguan vetë nga partia. Kjo tregonte sepresidenti Berisha vazhdonte të gëzonte mbështetje të fortë në PD dhe ende kishtepushtet të “mbyste” çdo prirje kundërshtuese. Nga ana tjetër, tregonte se PD-ja dhepresidenti nuk pranonin të merrnin përgjegjësi as individuale, as kolektive ndajgjendjes në vend. Disa prej të larguarve nga PD, më pas krijuan Partinë Lëvizja përDemokraci.

Nën presionin qytetar dhe atë ndërkombëtar u ndërmorrën disa veprime përtransparencën e kompanive huamarrëse që kishin marrë hua nga publiku i gjerë, atoqë zhvillonin ende veprimtarinë, për të kuptuar gjendjen e tyre dhe mundësinë për tëshlyer detyrimet ndaj qytetarëve. U ndaluan për të dalë jashtë shtetit presidentët ekëtyre kompanive dhe u hartua projektligji për transparencën. Projektligji, “Përkontrollin financiar të shoqërive tregtare që kanë marrë hua nga publiku i gjerë” ihartuar dhe me asistencën e FMN-së dhe BB-së, kishte për qëllim t’i hapte rrugënkontrollit financiar të plotë nga ekspertë të pavarur, kryesisht nga kompani auditësh tëhuaj. Në projektligj parashikohej që pranë Këshillit të Ministrave të emëroheshinmbikqyrës për çdo kompani tregtare apo person juridik, në varësi të të cilëve do tëishin ekspertët që do të kryenin kontrollin financiar. Objekt i kontrollit do të ishin tëgjitha shoqëritë tregtare dhe persona të tjerë juridikë, jo bankarë që në forma tëndryshme kishin marrë hua nga publiku. Komtrolli kishte të bënte me numrin ekreditorëve, detyrimet financiare për t’u paguar, gjendjen e parasë në arkë dhedepozitat në banka. Ekspertët do të ushtronin kontroll të regjistrave, dokumentave,kontratave të shoqërive dhe të transferimeve e aktiviteteve. Ekspertët dhe mbikqyrësitdo të raportonin për rezultatet e kontrollit pranë Këshillit të Ministrave dhe ky i funditduhej t’i publikonte ato. Nuk ishin objekt i këtij kontrolli personat juridikë e fizik ndajtë cilëve kishte filluar ndjekja penale për ushtrim të veprimtarisë mbi bazën eskemave piramidale.458Miratimi i projektligjit u shoqërua me debat të gjatë dhe tëashpër parlamentar. Projektligji u cilësua i dobët nga mazhoranca parlamentare dhenuk përmbushte, sipas tyre, transparencën e vërtetë. Deputetët e PD-së shfrytëzuanshumicën parlamentare për të bërë ndryshimet e kërkuara prej tyre në projektligj.Ligji i miratuar ndryshonte nga projektligji i papaqitur nga qeveria në 3 aspekte; (i)personi mbikqyrës u zëvendësua nga grupi mbikqyrës, i përbërë nga 3 anëtarë tëzgjedhur nga Kuvendi Popullor, Këshilli i Ministrave dhe Kontrolli i Shtetit; (ii) grupimbikqyrës do të raportonte në Kuvendin Popullor, jo në Këshillin e Ministrave; (iii)kontrolli do të përfshinte dhe veprimtarinë e skemave piramidale që kishinfalimentuar.459Ligji nuk u miratua nga presidenti.

Debat i ashpër politik shoqëroi dhe hartimin e miratimin e ligjit zgjedhor, në bazëtë të cilit do të zhvilloheshin zgjedhjet, data e të cilave u shpall nga presidenti, 29qershori. Mazhoranca nuk pranoi variantin e qeverisë për ligjin elektoral. KryeministriFino kërcënoi me krizë qeveritare. Vranitzki ndërhyri dhe detyroi 10 parti të gjithë

458 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 391 - 393 459 Po aty


134

harkut politik të firmosin një kontratë për zgjidhjen politike të krizës dhe për zgjedhjetnën kontrollin ndërkombëtar. Qeveria, me votën kundër të PD, më 9 maj aprovoi njëprojekt të ligjit elektoral me sistem mazhoritar e proporcional të përzier, ndërsa më 13maj PD aprovoi në parlament një ligj elektoral me shumicë mazhoritare. Opozitakërcënoi se do të bojkotonte zgjedhjet. Në bazë të këtij ligji, numri i deputetëve nëparlament ishte 140, 115 të zgjedhur me sistemin mazhoritar dhe 25 në bazë tësistemit proporcional kombëtar, kufiri kalues për t’u përfaqësuar në bazë të sistemitproporcional caktohej 4%. Komisioni Qendror i Zgjedhjeve bëhej një organ ipërhershëm me mandat 7 vjeçar. Emërimi i kryetarit dhe nënkryetarit të KQZ-së bëhejnga presidenti me propozim respektivisht nga partia më e madhe e shumicës dhepartia e madhe e opozitës. Shumica dhe opozita përfaqësoheshin në mesin e anëtarëvetë Komisionit në mënyrë të balancuar. Presidenti i Republikës kishte gjithashtu tëdrejtën e zgjedhjes se kryetarëve të komisioneve zonale, ndërsa sekretarëtemëroheshin nga vetë komisionet. Komisionet e zonës përcaktonin përbërjen ekomisioneve vendore. Komisionet zgjedhore vendosnin me shumicë prej 2/3. Për tëkontrolluar shpërndarjen e drejtë të kohës zgjedhore në televizionin publik bëhejmonitorimi nga Komisioni i Monitorimit të Medias Elektronike. Komisionetzgjedhore fillonin punën në orën 7.00, kurse procesi i votimit zgjaste nga ora 8.00 derinë orën 21.00.460

Opozita kundërshtoi këtë ligj dhe bojkotoi parlamentin. As ndërmjetësimet eVranitzkit nuk dhanë rezultat për të zbutur klimën politike. Më 16 maj ligjit iu bënëdisa ndryshime. Në bazë të ndryshimeve të bëra numri i deputetëve të parlamentitbëhej 155, 115 të zgjedhur me sistem mazhoritar dhe 40 me sistem proporcional,pragu hyrës ulej në 2%. Partitë e opozitës vazhdonin të kontestonin orët e mbylljessë procesit të votimit dhe sidomos hartën e zonave zgjedhore, e cila konsiderohejshumë të favorshme për Partinë Demokratike. Gjykata Kushtetuese Shqiptare, mekërkesën e qeverisë e të PS-së anulloi normat e ligjit elektoral që favorizonin partitë evogla në proporcional. Pas këtij vendimi, disa parti të vogla kërcënuan me bojkot tëzgjedhjeve.

Vetëm më 21 maj u arrit marrëveshja politike për Ligjin Elektoral. PartiaSocialiste vendosi si kushte për nënshkrimin e marrëveshjes asistencën e plotë tëprocesit zgjedhor nga OSBE. Ajo kërkoi (i) garanci të plotë në zbatimin dhekorrigjimin e listave zgjedhore; (ii) garantimin e pajisjes së zgjedhësve me çertifikatëpersonale dhe përgatitjen jashtë Shqipërisë të të gjitha materialeve të lidhura mezgjedhjet; (iii) garanci për përcaktimin e vendvotimeve dhe kushteve fizike të tyresipas standardeve ndërkombëtare; (iv) përcaktimin e kohës së mbylljes së votimit nëbazë të kushteve të vendit; (v) zbatimin e të gjitha masave administrative, tëshqyrtuara dhe krahasuara me të gjithë ekspertët e bashkësisë ndërkombëtare, ngaautoritetet shqiptare; (vi) garanci për praninë e forcave shumëkombëshe pranëqendrave të votimit.461

Pak ditë para zgjedhjeve, më 23 qershor në takimin e Romës, përfaqësuesit epartive politike, përballë gjendjes së rëndë të vendit, me ndërmjetësimin e faktoritndërkombëtar nënshkruan një marrëveshje mirëkuptimi dhe pajtimi. Marrëveshja enënshkruar nga Fatos Nano, Tritan Shehu dhe Skënder Gjinushi, garantonte njëproces zgjedhor të ndershëm dhe të pacënuar, zhvillimin e një fushate të mbështetur

460 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 470 - 500 461 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 263


134

harkut politik të firmosin një kontratë për zgjidhjen politike të krizës dhe për zgjedhjetnën kontrollin ndërkombëtar. Qeveria, me votën kundër të PD, më 9 maj aprovoi njëprojekt të ligjit elektoral me sistem mazhoritar e proporcional të përzier, ndërsa më 13maj PD aprovoi në parlament një ligj elektoral me shumicë mazhoritare. Opozitakërcënoi se do të bojkotonte zgjedhjet. Në bazë të këtij ligji, numri i deputetëve nëparlament ishte 140, 115 të zgjedhur me sistemin mazhoritar dhe 25 në bazë tësistemit proporcional kombëtar, kufiri kalues për t’u përfaqësuar në bazë të sistemitproporcional caktohej 4%. Komisioni Qendror i Zgjedhjeve bëhej një organ ipërhershëm me mandat 7 vjeçar. Emërimi i kryetarit dhe nënkryetarit të KQZ-së bëhejnga presidenti me propozim respektivisht nga partia më e madhe e shumicës dhepartia e madhe e opozitës. Shumica dhe opozita përfaqësoheshin në mesin e anëtarëvetë Komisionit në mënyrë të balancuar. Presidenti i Republikës kishte gjithashtu tëdrejtën e zgjedhjes se kryetarëve të komisioneve zonale, ndërsa sekretarëtemëroheshin nga vetë komisionet. Komisionet e zonës përcaktonin përbërjen ekomisioneve vendore. Komisionet zgjedhore vendosnin me shumicë prej 2/3. Për tëkontrolluar shpërndarjen e drejtë të kohës zgjedhore në televizionin publik bëhejmonitorimi nga Komisioni i Monitorimit të Medias Elektronike. Komisionetzgjedhore fillonin punën në orën 7.00, kurse procesi i votimit zgjaste nga ora 8.00 derinë orën 21.00.460

Opozita kundërshtoi këtë ligj dhe bojkotoi parlamentin. As ndërmjetësimet eVranitzkit nuk dhanë rezultat për të zbutur klimën politike. Më 16 maj ligjit iu bënëdisa ndryshime. Në bazë të ndryshimeve të bëra numri i deputetëve të parlamentitbëhej 155, 115 të zgjedhur me sistem mazhoritar dhe 40 me sistem proporcional,pragu hyrës ulej në 2%. Partitë e opozitës vazhdonin të kontestonin orët e mbylljessë procesit të votimit dhe sidomos hartën e zonave zgjedhore, e cila konsiderohejshumë të favorshme për Partinë Demokratike. Gjykata Kushtetuese Shqiptare, mekërkesën e qeverisë e të PS-së anulloi normat e ligjit elektoral që favorizonin partitë evogla në proporcional. Pas këtij vendimi, disa parti të vogla kërcënuan me bojkot tëzgjedhjeve.

Vetëm më 21 maj u arrit marrëveshja politike për Ligjin Elektoral. PartiaSocialiste vendosi si kushte për nënshkrimin e marrëveshjes asistencën e plotë tëprocesit zgjedhor nga OSBE. Ajo kërkoi (i) garanci të plotë në zbatimin dhekorrigjimin e listave zgjedhore; (ii) garantimin e pajisjes së zgjedhësve me çertifikatëpersonale dhe përgatitjen jashtë Shqipërisë të të gjitha materialeve të lidhura mezgjedhjet; (iii) garanci për përcaktimin e vendvotimeve dhe kushteve fizike të tyresipas standardeve ndërkombëtare; (iv) përcaktimin e kohës së mbylljes së votimit nëbazë të kushteve të vendit; (v) zbatimin e të gjitha masave administrative, tëshqyrtuara dhe krahasuara me të gjithë ekspertët e bashkësisë ndërkombëtare, ngaautoritetet shqiptare; (vi) garanci për praninë e forcave shumëkombëshe pranëqendrave të votimit.461

Pak ditë para zgjedhjeve, më 23 qershor në takimin e Romës, përfaqësuesit epartive politike, përballë gjendjes së rëndë të vendit, me ndërmjetësimin e faktoritndërkombëtar nënshkruan një marrëveshje mirëkuptimi dhe pajtimi. Marrëveshja enënshkruar nga Fatos Nano, Tritan Shehu dhe Skënder Gjinushi, garantonte njëproces zgjedhor të ndershëm dhe të pacënuar, zhvillimin e një fushate të mbështetur

460 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1997, Legjislatura 14, Nr. 1 (Tiranë: 2009), 470 - 500 461 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 263


135

në dialogun politik korrekt dhe larg dhunës, njohjen e pakundërshtueshme nga partitëtë rezultatit të zgjedhjeve, detyrimisht i konfirmuar nga bashkësia ndërkombëtare,angazhim për një qeverisje ku të kontribuonin të gjitha partitë politike përfshirë dheopozitën.462

Organizimi i zgjedhjeve të parakohshme u pa si njëë mundëësi pëër ta nxjerrëë vendinnga kriza, por tëë gjithëë ishin tëë vetëëdijshëëm se mbajtja e zgjedhjeve tëë lira dhedemokratike, nëë njëë kohë kur popullsia ishte e armatosur, do tëë ishte e vëështirëë.Fushata elektorale u zhvillua nëë njëë frymëë armiqëësore. Tëë dyja palëët akuzonin njëëra-tjetrëën pëër krizëën ku ndodhej vendi. Dita e zgjedhjeve ishte pëërgjithsisht e qetëë dhepjesëëmarrja nëë to ishte e lartëë duke marrëë parasysh situatëën. Megjithatëë tensioni ishte ilartëë dhe incidentet qenë tëë shumta. Pavarëësisht problematikave qëë u vunëë re, OSCE-ODIHR, i vlerëësoi zgjedhjet tëë pranueshme, për kushtet në të cilat ndodhej vendi.Rezultati i zgjedhjeve ishte një goditje e rëndë pëër Partinëë Demokratike, qëë pëësoihumbjen e saj mëë tëë madhe. Koalicioni i majtë erdhii nëë pushtet dhe krijoi njëë qeveri tëëkryesuar nga Fatos Nano, president u zgjodh Rexhep Mejdani, kryetar i kuvenditSkënder Gjinushi. Qeveria e re kishte sfida të mëdha; duhej tëë restauronte shtetin, tëërikthente besimin nëë popull, tëë vendoste rendin dhe qetëësinëë, tëë çarmatoste popullsinëë.

Fatura e dëmeve dhe humbjeve materiale për periudhën janar-qershor 1997 ekalon shifrën 1 miliard dollarë.463 Në vitin 1997 u konstatuan 6394 vepra penale, prejtyre 1542 vrasje,464nga të cilët 30 fëmijë, 1200 fëmijë u plagosën465; u hapën 1300depo armatimesh, si rrjedhojë u vodhën 2 milionë armë të lehta, 3.5 milionë granadadore, mbi 1milion mina, 840.000 predha mortajë, 1.5 miliard fishekë të kalibreve tëndryshëm, 3600 tonë lëndë eksplozive si dhe mortaja, topa, raketahedhës, mitraloza,kundërajrorë, armë kimike dhe produkte radioaktive.466

462“Një pakt për të ardhmen e Shqipërisë,” Zëri i Popullit, 430, 24 qershor 1997, 1 463 Preç Zogaj, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009), 253 464 Bujar Hoxha, Krimi dhe antikrimi (Tiranë: Ombra GVG, 2008), 61- 62 465 Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997), 207466 Bujar Hoxha, Krimi dhe antikrimi (Tiranë: Ombra GVG, 2008), 165


136

3.3 Institucionet ndërkombëtare dhe qendrimi i tyre ndaj gjendjesQë në fillimet e tranzicionit, u përfshinë në asistencë teknike dhe financiare për

reformat në vendet në tranzicion një sërë organizatash evropiane dhe botërore. Nëaspektin ekonomik ishin Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN), Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), Komisioni Evropian (KE) dhe Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OCDE), që mbështetënvendet ish komuniste në proceset drejt ekonomisë së tregut.

FMN ishte një ndër institucionet ndërkombëtare më aktive në vendet ish –socialiste. Ajo është cilësuar “lidershipi strategjik i asistencës ndërkombëtare.”467

FMN që vepronte me logjikë makroekonomike, fillimisht i ndihmoi ish – ekonomitësocialiste për financimin e disekuilibrit të bilancit të pagesave, mbështetjen buxhetore dhe ristrukturimin e përgjithshëm të ekonomisë. Ndihmat e saj jepeshin në formëkredie afatgjatë, me norma preferenciale interesi e kushtëzoheshin nga përmbushja e kushteve të “Konsensusit të Washingtonit”. FMN nxiti dhe përkrahu realizimin e reformave radikale në kohë sa më të shpejtë, duke sugjeruar “versionin liberal”, me ndërhyrje të kufizuar të shtetit në ekonomi. Politikat e FMN-së në vendet ish komuniste gjatë periudhës së tranzicionit janë kritikuar për karakterin e tyre universal, pa evidentuar specifikat e vendeve ku ato duhet të zbatoheshin.468

Ndërsa Banka Botërore mbajti qëndrim më të butë dhe më të tërhequr ndaj reformave, gjatë periudhës së tranzicionit, në vendet ish komuniste. Ekspertët e Bankës Botërore përcaktonin si parësore reformat për stabilizimin ekonomik,liberalizimin e çmimeve, privatizimin, forcimin e institucioneve dhe sistemit ligjordhe luftën kundër varfërisë. BERZH u krijua për të ndihmuar tranzicionin drejt ekonomisë së tregut të vendeve të ish – bllokut komunist. BERZH insistonte në njëpozicion të ndërmjetëm mes kapitalizmit dhe komunizmit. Duke kundërshtuar “terapy of shock” të mbështetur nga FMN, BERZH mbështeste gradualizmin, transformimin sistematik. Dallim tjetër në politikat e BERZH në krahasim me FMN, ishte roli i shtetit në transformimet ekonomike; për BERZH, roli i shtetit ishte përcaktues.

Që prej 15 tetorit 1991 Shqipëria është anëtare e FMN-së dhe Bankës Botërore. Kuota e Shqipërisë në vitin 1997 ishte rreth 49 milionë dollarë amerikanë.469 Nga marrëveshja e parë nëpërmjet FMN-së dhe Shqipërisë, nënshkruar më datë 26 gusht 1992, kjo e fundit përfitoi një kredi 12-mujore, në shumën 32 milionë dollarë. Në korrik 1993, Bordi Ekzekutiv i FMN-së miratoi një kredi 3-vjeçare për Shqipërinë, në shumën prej 66 milionë dollarë, me qëllim mbështetjen e programit ekonomik dhe financiar të viteve 1993-1996.470

Gjatë viteve 1992-1996, Shqipëria mori mbështetje financiare në shumën 1.525 miliardë dollarë amerikanë, ose rreth 475 dollarë për banorë, 68% e të cilave ishin grante zyrtare. 471 Pjesa më e madhe e ndihmës nga donatorët shkuan në ndihma humanitare (ndihma ushqimore dhe mjeksore) dhe ndihma në bilancin e pagesave. Me rritjen e shpejtë të sektorit bujqësor, ky komponent i asistencës u zvogëlua shpejt.Gjatë fundit të vitit 1992 dhe fillimit të vitit 1993, IDA (Shoqata Ndërkombëtare për

467 Adrian Civici, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UETPress, 2014), 263468 Po aty, 247 469 Press Release: IMF approves emergency post conflict assistance for Albania, November 7, 1997[online] i disponueshëm në: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/14/01/49/pr9751 470 Po aty 471 World Bank, Albania: Country Assistance Evaluation, Report No. 21390 (November 16, 2000), iii


136

3.3 Institucionet ndërkombëtare dhe qendrimi i tyre ndaj gjendjesQë në fillimet e tranzicionit, u përfshinë në asistencë teknike dhe financiare për

reformat në vendet në tranzicion një sërë organizatash evropiane dhe botërore. Nëaspektin ekonomik ishin Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN), Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), Komisioni Evropian (KE) dhe Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OCDE), që mbështetënvendet ish komuniste në proceset drejt ekonomisë së tregut.

FMN ishte një ndër institucionet ndërkombëtare më aktive në vendet ish –socialiste. Ajo është cilësuar “lidershipi strategjik i asistencës ndërkombëtare.”467

FMN që vepronte me logjikë makroekonomike, fillimisht i ndihmoi ish – ekonomitësocialiste për financimin e disekuilibrit të bilancit të pagesave, mbështetjen buxhetore dhe ristrukturimin e përgjithshëm të ekonomisë. Ndihmat e saj jepeshin në formëkredie afatgjatë, me norma preferenciale interesi e kushtëzoheshin nga përmbushja e kushteve të “Konsensusit të Washingtonit”. FMN nxiti dhe përkrahu realizimin e reformave radikale në kohë sa më të shpejtë, duke sugjeruar “versionin liberal”, me ndërhyrje të kufizuar të shtetit në ekonomi. Politikat e FMN-së në vendet ish komuniste gjatë periudhës së tranzicionit janë kritikuar për karakterin e tyre universal, pa evidentuar specifikat e vendeve ku ato duhet të zbatoheshin.468

Ndërsa Banka Botërore mbajti qëndrim më të butë dhe më të tërhequr ndaj reformave, gjatë periudhës së tranzicionit, në vendet ish komuniste. Ekspertët e Bankës Botërore përcaktonin si parësore reformat për stabilizimin ekonomik,liberalizimin e çmimeve, privatizimin, forcimin e institucioneve dhe sistemit ligjordhe luftën kundër varfërisë. BERZH u krijua për të ndihmuar tranzicionin drejt ekonomisë së tregut të vendeve të ish – bllokut komunist. BERZH insistonte në njëpozicion të ndërmjetëm mes kapitalizmit dhe komunizmit. Duke kundërshtuar “terapy of shock” të mbështetur nga FMN, BERZH mbështeste gradualizmin, transformimin sistematik. Dallim tjetër në politikat e BERZH në krahasim me FMN, ishte roli i shtetit në transformimet ekonomike; për BERZH, roli i shtetit ishte përcaktues.

Që prej 15 tetorit 1991 Shqipëria është anëtare e FMN-së dhe Bankës Botërore. Kuota e Shqipërisë në vitin 1997 ishte rreth 49 milionë dollarë amerikanë.469 Nga marrëveshja e parë nëpërmjet FMN-së dhe Shqipërisë, nënshkruar më datë 26 gusht 1992, kjo e fundit përfitoi një kredi 12-mujore, në shumën 32 milionë dollarë. Në korrik 1993, Bordi Ekzekutiv i FMN-së miratoi një kredi 3-vjeçare për Shqipërinë, në shumën prej 66 milionë dollarë, me qëllim mbështetjen e programit ekonomik dhe financiar të viteve 1993-1996.470

Gjatë viteve 1992-1996, Shqipëria mori mbështetje financiare në shumën 1.525 miliardë dollarë amerikanë, ose rreth 475 dollarë për banorë, 68% e të cilave ishin grante zyrtare. 471 Pjesa më e madhe e ndihmës nga donatorët shkuan në ndihma humanitare (ndihma ushqimore dhe mjeksore) dhe ndihma në bilancin e pagesave. Me rritjen e shpejtë të sektorit bujqësor, ky komponent i asistencës u zvogëlua shpejt.Gjatë fundit të vitit 1992 dhe fillimit të vitit 1993, IDA (Shoqata Ndërkombëtare për

467 Adrian Civici, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UETPress, 2014), 263468 Po aty, 247 469 Press Release: IMF approves emergency post conflict assistance for Albania, November 7, 1997[online] i disponueshëm në: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/14/01/49/pr9751 470 Po aty 471 World Bank, Albania: Country Assistance Evaluation, Report No. 21390 (November 16, 2000), iii


137

Zhvillim) bashkëpunoi ngushtë me FMN-në për hartimin e një Kuadri të Politikave Publike, që përcaktonte një kornizë afatgjatë makroekonomike me strategji sektorialetë përcaktuara me kujdes. Ajo që i nevojitej vendit, ishte një strategji fleksibile që i përgjigjej shpejt informacionit të ri duke ruajtur një kornizë të përgjithshme që nxiste(i) stabilitetin; (ii) sipërmarrjen e re dhe (iii) iniciativën private.472

Përfundimi kryesor ishte se ndihma e IDA-s për Shqipërinë ishte efektive dhe partneriteti i krijuar me Qeverinë shënoi disa suksese të dukshme. Progresi i stabilizimit dhe ecuria makroekonomike nga mesi i vitit 1992 deri në fillim të vitit 1996 ishte i jashtëzakonshëm dhe unik në mesin e të gjitha ekonomive në tranzicion.473Bashkëpunimi i ngushtë, mbështetja dhe konsulenca e vazhdueshme e FMN-së dhe Bankës Botërore në reformat ekonomike në Shqipëri, i jepte siguri qeverisë shqiptare dhe impakt më të madh politikave të ndjekura. Specialistët, megjithatë, kritikojnë një sërë politikash dhe këshillash të FMN-së, të tilla si, nënvlerësimi i problemit fiskal dhe ekonomisë informale, liberalizimi i çdo elementi në tregtinë e jashtme, etj, të cilat në vendet në tranzicion nuk sollën rezultatet e parashikuara.474

Banka Botërore, në vitin 1994 dhe FMN në 1995 në raportet e tyre për zhvillimet financiare në Shqipëri, i konsideronin kompanitë huamarrëse që investonin në llogaritë e tyre, dhe nuk jepnin kredi, si treg informal huadhënieje, duke mos kuptuar që veprimtaria e tyre ishte piramidale. Bezemer fajëson FMN-në dhe BankënBotërore, se kontribuan ndjeshëm në rritjen e firmave piramidale në Shqipëri. Të dy institucionet ishin përfshirë në zhvillimet shqiptare dhe, në masë të gjerë kishin kredituar politikat e reformat e suksesshme të Shqipërisë. Këto institucione kishin ndikim në politikat ekonomike, ata ishin në gjendje të shprehnin shqetësimet.475

Gjatë vitit 1996 BB dhe FMN në mënyrë të vazhdueshme paralajmëruan rrezikun që i kanosej vendit nga firmat piramidale. Në gusht u dha një paralajmërim i fortë dhe u lajmërua ardhja e një grupi ekspertësh të FMN-së në Shqipëri. Pas vizitës së tij në Shqipëri misioni i FMN- së i la Presidentit një letër ku e lajmëronte për rrezikun e firmave piramidale dhe nevojën për marrjen e masave të menjëhershme.476

Të njëjtat paralajmërime, bëri dhe një mision i Bankës Botërore gjatë vizitës së tij në muajin shtator, i cili i bëërii thirrje qeverisëë, që tëë kontrollonte veprimtarinëë efirmave piramidale dhe depozitat e tyre, duke paralajmeruar pëër rrezikun që paraqisteveprimtaria e tyre për ekonominë e vendit dhe për paratë e qytetarëve. Carlos Elbirt,përfaqësues i Bankës Botërore në Shqipëri, në një intervistë për BBC-në shprehej“nëse çfarëdo institucion financiar lejohet të marrë të hollat e depozituara pa lejerespektive dhe pa vëzhgimin e domosdoshëm nga Banka Qendrore, atëherë popullinjë ditë do të përfundojë i mashtruar.” 477 Në tetor në Ëashington, në takimin e përvitshëm, FMN dhe Banka Botërore i përsëritën paralajmërimet e tyre Ministrit të Financave, Ridvan Bode.

472 World Bank, Albania: Country Assistance Evaluation, Report No. 21390 (November 16, 2000), 23 473 Po aty, 23 474 Adrian Civici, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UETPress, 2014), 262 475 Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 28, [online] i disponueshëm në:https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017476 Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes [online] i disponueshëm në: https://www.imf.org/external/pubs/ft/ëp/1999/ëp9998.pdf, tërhequr më 12. 07. 2017

477 D. Kola, “Fajdetë shqiptare në opinionin e ekspertëve të Bankës Botërore,” Zëri i Popullit, 265, 9 nëntor 1996, 5


138

Në 13 - 26 nëntor, një tjeter grup ekspertësh i FMN-së vizitoi Shqipërinë. Në fundtë vizitës nëpërmjet një konference shtypi, ata paralajmëruan opinionin publik për rrezikun e kompanive huamarrëse dhe i kërkuan qeverisë që të hetojë të gjitha kompanitë. Kryetari i komisionit të ekspertëve, Ranjit Texha, shprehu përgjegjësinëqë ndjente FMN si këshilltare politike, për çështjen e fajdeve, por qartësoi se ai ishte një problem i qeverisë shqiptare, jo i FMN-së. Z. Texha preku tre çështje në lidhje me kompanitë huamarrëse: (i) përhapja e gjerë e kompanive huamarrëse do të sillte probleme për depozituesit, por dhe për ekonominë e vendit, (ii) shteti duhet t’i hetonte kompanitë huamarrëse, për të kuptuar natyrën e tyre dhe nëse ato ishin nëgjendje t’i paguanin huatë e marra nga publiku, (iii) të vihej në veprim sa më parë ligji për transparencën e firmave piramidale, i miratuar nga parlamenti.478Edhe pse FMN, në përgjithësi është e mbyllur dhe e rezervuar ndaj opinionit publik, për politikat monetare, z. Texha i përsëriti paralajmërimet e FMN-së dhe në një intervistë përBBC-në. Ai këshilloi hetimin dhe mbylljen e kompanive mashtruese, paralajmëroi rrezikun që kërcënonte përhapja e tyre në përmasat që kishin marë në Shqipëri dhe tërhoqi vëmendjen për qytetarët që të tregojnë kujdes ndaj kompanive që ofrojnëinteresa shumë të larta.479

Megjithatë edhe njoftimet e FMN- së, edhe pse ajo kishte asistuar në vazhdimësi institucionet shqiptare, erdhën me vonesë për Shqipërinë. Kjo sipas Jarvis kishte arsye objektive:

- Ishte e vështirë të bëhej dallimi ndërmjet tregut të ligjshëm joformal dhe skemave piramidale që u krijuan si fonde investimi.

- Skemat piramidale ishin kryesisht organizata kriminale, dhe FMN nuk ka kompetenca për hetimin e organizatave kriminale.

- FMN ishte në mëdyshje për të thirrur publikisht për një hetim dhe për një ngrirje të aseteve. Ajo ka përgjegjësinë që të përpiqet të parandalojë krimin e rëndëfinanciar me një ndikim makroekonomik, por gjithashtu ka përgjegjësi të mos prishëreputacionin e kompanive që mund të jenë legjitime.480

Veç këtyre faktorëve Bezemer shton dhe faktin se vëzhgimet e FMN-së përecurinë ekonomike të një vendi bëhen vetëm mbi të dhënat e treguesve makroekonomikë, që në rastin e Shqipërisë paraqiteshin të qendrueshëm. Mund të ketë qenë mënyra e veçantë e monitorimit të ekonomisë, me vëmendje të tepruar ndaj treguesve makroekonomikë (veçanërisht monetarë), të cilët çorientuan vëzhguesit. U tregua në rastin shqiptar se si rritja e skemave Ponzi mund të lërë të paprekura shifrat makroekonomike. Në këtë drejtim, Shqipëria është përsëri ekstreme, por jo e veçantë. Nëse ecuria ekonomike monitorohet ekskluzivisht nëpërmjet vëzhgimit të variablave makroekonomikë, zhvillimi i tregjeve të brishta financiare mund të kalojë pa u vënë re.481

Mbështetja ndërkombëtare për zgjidhjen e krizës së vitit 1997 në Shqipëri u shtri në tri fusha kryesore; e para, siguria e brendshme dhe ndihma humanitare, e dyta normalizimi politik, i cili çoi në zgjedhje parlamentare, e treta rimëkëmbja ekonomike dhe rehabilitimi financiar. Kjo u arrit nëpërmjet mbështetjes dhe angazhimit të njënumri të madh institucionesh / organizatash ndërkombëtare; Operacioni Alba, me

478 Dedë Kola, “FMN: Ç’bllokoni defiçitin buxhetor,” Zëri i Popullit, 280, 27 nëntor 1996, 7479 “Fajdet linden nga mungesa e sistemit bankar,” Zëri i Popullit, 289, 7 dhjetor 1996, 3 480 IMF Survey, Volume 28, Nr 21, 8 Nëntor 1999, 15 – 16481 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 28, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017


138

Në 13 - 26 nëntor, një tjeter grup ekspertësh i FMN-së vizitoi Shqipërinë. Në fundtë vizitës nëpërmjet një konference shtypi, ata paralajmëruan opinionin publik për rrezikun e kompanive huamarrëse dhe i kërkuan qeverisë që të hetojë të gjitha kompanitë. Kryetari i komisionit të ekspertëve, Ranjit Texha, shprehu përgjegjësinëqë ndjente FMN si këshilltare politike, për çështjen e fajdeve, por qartësoi se ai ishte një problem i qeverisë shqiptare, jo i FMN-së. Z. Texha preku tre çështje në lidhje me kompanitë huamarrëse: (i) përhapja e gjerë e kompanive huamarrëse do të sillte probleme për depozituesit, por dhe për ekonominë e vendit, (ii) shteti duhet t’i hetonte kompanitë huamarrëse, për të kuptuar natyrën e tyre dhe nëse ato ishin nëgjendje t’i paguanin huatë e marra nga publiku, (iii) të vihej në veprim sa më parë ligji për transparencën e firmave piramidale, i miratuar nga parlamenti.478Edhe pse FMN, në përgjithësi është e mbyllur dhe e rezervuar ndaj opinionit publik, për politikat monetare, z. Texha i përsëriti paralajmërimet e FMN-së dhe në një intervistë përBBC-në. Ai këshilloi hetimin dhe mbylljen e kompanive mashtruese, paralajmëroi rrezikun që kërcënonte përhapja e tyre në përmasat që kishin marë në Shqipëri dhe tërhoqi vëmendjen për qytetarët që të tregojnë kujdes ndaj kompanive që ofrojnëinteresa shumë të larta.479

Megjithatë edhe njoftimet e FMN- së, edhe pse ajo kishte asistuar në vazhdimësi institucionet shqiptare, erdhën me vonesë për Shqipërinë. Kjo sipas Jarvis kishte arsye objektive:

- Ishte e vështirë të bëhej dallimi ndërmjet tregut të ligjshëm joformal dhe skemave piramidale që u krijuan si fonde investimi.

- Skemat piramidale ishin kryesisht organizata kriminale, dhe FMN nuk ka kompetenca për hetimin e organizatave kriminale.

- FMN ishte në mëdyshje për të thirrur publikisht për një hetim dhe për një ngrirje të aseteve. Ajo ka përgjegjësinë që të përpiqet të parandalojë krimin e rëndëfinanciar me një ndikim makroekonomik, por gjithashtu ka përgjegjësi të mos prishëreputacionin e kompanive që mund të jenë legjitime.480

Veç këtyre faktorëve Bezemer shton dhe faktin se vëzhgimet e FMN-së përecurinë ekonomike të një vendi bëhen vetëm mbi të dhënat e treguesve makroekonomikë, që në rastin e Shqipërisë paraqiteshin të qendrueshëm. Mund të ketë qenë mënyra e veçantë e monitorimit të ekonomisë, me vëmendje të tepruar ndaj treguesve makroekonomikë (veçanërisht monetarë), të cilët çorientuan vëzhguesit. U tregua në rastin shqiptar se si rritja e skemave Ponzi mund të lërë të paprekura shifrat makroekonomike. Në këtë drejtim, Shqipëria është përsëri ekstreme, por jo e veçantë. Nëse ecuria ekonomike monitorohet ekskluzivisht nëpërmjet vëzhgimit të variablave makroekonomikë, zhvillimi i tregjeve të brishta financiare mund të kalojë pa u vënë re.481

Mbështetja ndërkombëtare për zgjidhjen e krizës së vitit 1997 në Shqipëri u shtri në tri fusha kryesore; e para, siguria e brendshme dhe ndihma humanitare, e dyta normalizimi politik, i cili çoi në zgjedhje parlamentare, e treta rimëkëmbja ekonomike dhe rehabilitimi financiar. Kjo u arrit nëpërmjet mbështetjes dhe angazhimit të njënumri të madh institucionesh / organizatash ndërkombëtare; Operacioni Alba, me

478 Dedë Kola, “FMN: Ç’bllokoni defiçitin buxhetor,” Zëri i Popullit, 280, 27 nëntor 1996, 7479 “Fajdet linden nga mungesa e sistemit bankar,” Zëri i Popullit, 289, 7 dhjetor 1996, 3 480 IMF Survey, Volume 28, Nr 21, 8 Nëntor 1999, 15 – 16481 Dirk Bezemer, Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania, 28, [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271, tërhequr më 11. 07. 2017


139

përfshirjen e WEU-së, BE-së dhe OKB-së, të cilat përveç ndërhyrjes humanitare, përgatitën një program trajnimi të forcave policore shqiptare, për t'i sjellë ato nëstandardet evropiane dhe perëndimore; iniciativa politike, që solli pajtimin kombëtar dhe mbajtjen e zgjedhjeve, u realizua me mbështetjen e OSBE-së; institucionet financiare ndërkombëtare, Banka Botërore, FMN, BERZH mbështetën rindërtimin ekonomik.

OSBE* u përfshi në Shqipëri në mars, në përgjigje të kërkesës së QeverisëShqiptare. Qëllimi i përgjithshëm i OSBE-së ishte të ndihmonte Shqipërinë, si njëanëtar i OSBE-së, për të rifituar stabilitetin dhe për të forcuar proceset demokratike,respektimin e të drejtave të njeriut dhe sundimin e ligjit. OSBE besonte se zgjedhjet elira dhe të ndershme ishin e vetmja mënyrë që Shqipëria të mund të rivendoste njëklimë normale demokratike dhe besimin e publikut në sistemin politik dhe nëstrukturat shtetërore.482

Për të ndihmuar Shqipërinë, OSBE-ja ndërmori një qasje të dyanshme: këshillatpolitike dhe ndihmë teknike për përgatitjen e zgjedhjeve të reja parlamentare. MeVendimin Nr. 160, 27 mars 1997, të Këshillit të Përhershëm, u vendos me seli tëpërhershme në Tiranë, misioni i OSBE-së, i cili siguroi kuadrin koordinues brenda tëcilit organizata të tjera ndërkombëtare mund të jepnin kontributin e tyre, në fushat etyre përkatëse të kompetencës, për të kapërcyer krizën. Deri në mbajtjen e zgjedhjeve,fokusi i OSBE-së ishte roli koordinues për asistencën ndërkombëtare dhe aktivitetet /programet që kishin të bënin me zgjedhjet.

Kryetari i OSBE-së, Helveg Petersen caktoi në fillim të marsit, Vranitzkin sipërfaqësuesin e tij të posaçëm në Shqipëri. Gjatë vizitës së tij të parë, Vranitzki upërqendrua në ndërtimin e dialogut midis fraksioneve politike shqiptare, i cili rezultoinë marrëveshjen e përgjithshme politike të 9 marsit, e cila vendosi formimin eqeverisë së pajtimit kombëtar dhe mbajtjen e zgjedhjeve të reja parlamentare në fundtë qershorit. Ai, gjithashtu punoi me palët politike për arritjen e marrëveshjes politikepër ligjin elektoral.

OSBE / ODIHR solli në Shqipëri një prani prej rreth 100 oficerësh që punuan nëterren të ndarë në dy skuadra, e që përfshinë të gjithë vendin, për të ndihmuar nëpërgatitjet për zgjedhjet. Në përgatitje për zgjedhjet, ata gjithashtu ofruan këshilla dhendihmë për ekspertët e OSBE/ ODIHR-it rreth rajoneve që ata do të mbulonin dhepunën mbështetëse në zgjedhjet parlamentare. Monitorimi ndërkombëtar gjithashtu ukoordinua nga OSBE. OSBE emëroi një koordinator ndërkombëtar për vëzhgimin ezgjedhjeve dhe vlerësimin e tyre.

Më 19 mars, Komiteti i Punëve të Jashtme të Parlamentit Europian bëri thirrje përdërgimin e ndihmave humanitare në Shqipëri si dhe për të dhënë mbrojtje ushtarakeIu bë thirrje Këshillit të ndërmarrte hapat e nevojshëm për të mbështetur demokracinënë Shqipëri. Njëkohësisht, Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës shprehugatishmërinë për të marrë pjesë në një mision shumë-institucional në Shqipëri meBashkimin Evropian dhe OSBE-në.

Pasi situata ishte rënduar së tepërmi, më 28 mars, përfaqësuesi shqiptar nëKombet e Bashkuara dërgoi një letër kërkese për ndërhyrjen e një forcë

* Aderimi i Shqipërisë në OSBE u realizua gjatë punimeve të Këshillit Ministror të Berlinit (19-20qershor 1991). Shqipëria nënshkroi Aktin Final të Helsinkit më 16 shtator 1991 dhe Kartën e Parisit për një Evropë të Re më 17 shtator 1991.482 OSCE, 105th Congress, 1st Session, “The present situation in Albania “, May 23, 1997, 7


140

shumëkombëshe në Shqipëri për të mbështetur institucionet shqiptare dhe për tësiguruar ofrimin e ndihmave humanitare në vend.

Të njëjtën ditë, Këshilli i Sigurimit miratoi, me votim unanim, Rezolutën 1101 tëKS të OKB-së. Kina abstenoi, por nuk e përdori pushtetin e saj të vetos. Këshilli iSigurimit autorizoi, “krijimin e një force mbrojtëse, shumëkombëshe, të përkohshmedhe të kufizuar për të lehtësuar ofrimin e sigurt dhe të menjëhershëm të asistencëshumanitare, dhe për të ndihmuar në krijimin e një mjedisi të sigurtë për misionet eorganizatave ndërkombëtare në Shqipëri, duke përfshirë ato që ofrojnë ndihmëhumanitare.” 483 Kjo Rezolutë në mënyrë të qartë deklaroi se misioni, i autorizuarsipas Kapitullit VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara, duhej të zhvillohej në mënyrë"neutrale" dhe "të paanshme" duke pasur parasysh paanshmërinë dhe neutralitetin siparime themelore të operacioneve paqeruajtëse të OKB-së. OKB, megjithatë nuk ofroiasnjë mbështetje financiare. Ndihma financiare e emergjencës, u sigurua nga BE dheBanka Botërore dhe arriti shumën 180 milionë dollarë amerikan.484

Brenda Operacionit, të quajtur “Alba”, për shkak të përbërjes shumëkombëshe,forcën e kontingjentit dhe marrëdhëniet mes trupave të vëna në dispozicion iadministronin vetë vendet kontribuese. Secili vend kontribues mbuloi dhe kostonfinanciare të operacionit. "Operacioni Alba" ishte operacioni i parë i drejtuar ngaForcat e Armatosura italiane pas aprovimit të ligjit të ri në vitin 1997 që ndryshoirrënjësisht strukturën e autoriteteve të larta ushtarake italiane. Niveli politik ikomandës dhe kontrollit përbëhej nga një “Komitet drejtues” me qendër në Romë, ipërbërë nga përfaqësues të Ministrisë së Mbrojtjes dhe Ministrisë së Jashtme tëvendeve kontribuese, si dhe nga komandanti ushtarak i operacionit. Përfaqësues ngaOSBE, BE, WEU dhe OKB morën pjesë në Komitetin Drejtues vetëm si vëzhgues.Forca e sigurisë shumëkombëshe përbëhej prej 6,000 trupash nga 11 vende (2,500italian, 1,000 francezë, 700 turq, 680 grekë, 450 spanjollë, 400 rumunë, 120 austriakë,and 60 danezë).485

Forca ndërkombëtare ishte një koalicion shtetesh të Evropës Jugore, Mesdhetare,që ishin të interesuar për stabilitetin në Shqipëri. SHBA, Gjermani, Angli nuk upërfshinë, për shkak të angazhimit të tyre në Bosnje – Herzegovinë. Në veçanti, Italiadhe Greqia ishin më të shqetësuar me situatën sesa të tjerët. Që nga fundi i Luftës sëFtohtë, qeveritë italiane kishin dhënë mbështetje të qartë politike dhe ekonomike përqeverinë shqiptare. Italia ishte, dhe ende është, partneri kryesor tregtar i Shqipërisë, sidhe investitori i saj kryesor. Përveç kësaj, Italia u përball me problemin e refugjatëveshqiptarë që nga fillimi i krizës shqiptare. Mijëra refugjatë shqiptarë mbërritën në Italinë vitin 1991. Për këto arsye, Italia dhe Greqia për të ndaluar fluksin e refugjatëve,kishin interesin më të madh për të përmirësuar aftësinë e Shqipërisë për të vendosurkushte të pranueshme shoqërore dhe ligjore dhe për të mbrojtur dhe siguruar territorine saj. “Për të mbajtur shqiptarët në Shqipëri,”486 trupat italiane patrulluan në ujërat territoriale shqiptare, deri në bregun e Shqipërisë. Madje edhe pas tërheqjes së trupavendërkombëtare, Italia dhe Greqia lanë një numër oficerësh prapa për të shërbyer si

483 Riccardo Marchio, “Operation Alba": A European approach to the peace support operations in the Balkans (U.S. Army War College, 10 April 2000), 2484 Po aty, 9 485 Ted Perlmutter, “The Politics of Proximity: The Italian Response to the Albanian Crisis,” në International Migration Review, Volume 32, Number 1 (Spring 1998), 207486 Ted Perlmutter, “The Politics of Proximity: The Italian Response to the Albanian Crisis,” në International Migration Review, Volume 32, Number 1 (Spring 1998), 208


140

shumëkombëshe në Shqipëri për të mbështetur institucionet shqiptare dhe për tësiguruar ofrimin e ndihmave humanitare në vend.

Të njëjtën ditë, Këshilli i Sigurimit miratoi, me votim unanim, Rezolutën 1101 tëKS të OKB-së. Kina abstenoi, por nuk e përdori pushtetin e saj të vetos. Këshilli iSigurimit autorizoi, “krijimin e një force mbrojtëse, shumëkombëshe, të përkohshmedhe të kufizuar për të lehtësuar ofrimin e sigurt dhe të menjëhershëm të asistencëshumanitare, dhe për të ndihmuar në krijimin e një mjedisi të sigurtë për misionet eorganizatave ndërkombëtare në Shqipëri, duke përfshirë ato që ofrojnë ndihmëhumanitare.” 483 Kjo Rezolutë në mënyrë të qartë deklaroi se misioni, i autorizuarsipas Kapitullit VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara, duhej të zhvillohej në mënyrë"neutrale" dhe "të paanshme" duke pasur parasysh paanshmërinë dhe neutralitetin siparime themelore të operacioneve paqeruajtëse të OKB-së. OKB, megjithatë nuk ofroiasnjë mbështetje financiare. Ndihma financiare e emergjencës, u sigurua nga BE dheBanka Botërore dhe arriti shumën 180 milionë dollarë amerikan.484

Brenda Operacionit, të quajtur “Alba”, për shkak të përbërjes shumëkombëshe,forcën e kontingjentit dhe marrëdhëniet mes trupave të vëna në dispozicion iadministronin vetë vendet kontribuese. Secili vend kontribues mbuloi dhe kostonfinanciare të operacionit. "Operacioni Alba" ishte operacioni i parë i drejtuar ngaForcat e Armatosura italiane pas aprovimit të ligjit të ri në vitin 1997 që ndryshoirrënjësisht strukturën e autoriteteve të larta ushtarake italiane. Niveli politik ikomandës dhe kontrollit përbëhej nga një “Komitet drejtues” me qendër në Romë, ipërbërë nga përfaqësues të Ministrisë së Mbrojtjes dhe Ministrisë së Jashtme tëvendeve kontribuese, si dhe nga komandanti ushtarak i operacionit. Përfaqësues ngaOSBE, BE, WEU dhe OKB morën pjesë në Komitetin Drejtues vetëm si vëzhgues.Forca e sigurisë shumëkombëshe përbëhej prej 6,000 trupash nga 11 vende (2,500italian, 1,000 francezë, 700 turq, 680 grekë, 450 spanjollë, 400 rumunë, 120 austriakë,and 60 danezë).485

Forca ndërkombëtare ishte një koalicion shtetesh të Evropës Jugore, Mesdhetare,që ishin të interesuar për stabilitetin në Shqipëri. SHBA, Gjermani, Angli nuk upërfshinë, për shkak të angazhimit të tyre në Bosnje – Herzegovinë. Në veçanti, Italiadhe Greqia ishin më të shqetësuar me situatën sesa të tjerët. Që nga fundi i Luftës sëFtohtë, qeveritë italiane kishin dhënë mbështetje të qartë politike dhe ekonomike përqeverinë shqiptare. Italia ishte, dhe ende është, partneri kryesor tregtar i Shqipërisë, sidhe investitori i saj kryesor. Përveç kësaj, Italia u përball me problemin e refugjatëveshqiptarë që nga fillimi i krizës shqiptare. Mijëra refugjatë shqiptarë mbërritën në Italinë vitin 1991. Për këto arsye, Italia dhe Greqia për të ndaluar fluksin e refugjatëve,kishin interesin më të madh për të përmirësuar aftësinë e Shqipërisë për të vendosurkushte të pranueshme shoqërore dhe ligjore dhe për të mbrojtur dhe siguruar territorine saj. “Për të mbajtur shqiptarët në Shqipëri,”486 trupat italiane patrulluan në ujërat territoriale shqiptare, deri në bregun e Shqipërisë. Madje edhe pas tërheqjes së trupavendërkombëtare, Italia dhe Greqia lanë një numër oficerësh prapa për të shërbyer si

483 Riccardo Marchio, “Operation Alba": A European approach to the peace support operations in the Balkans (U.S. Army War College, 10 April 2000), 2484 Po aty, 9 485 Ted Perlmutter, “The Politics of Proximity: The Italian Response to the Albanian Crisis,” në International Migration Review, Volume 32, Number 1 (Spring 1998), 207486 Ted Perlmutter, “The Politics of Proximity: The Italian Response to the Albanian Crisis,” në International Migration Review, Volume 32, Number 1 (Spring 1998), 208


141

këshilltarë për të ndihmuar në rindërtimin e forcave të armatosura të shkatërruara tëShqipërisë.

Faza paraprake e Operacionit “Alba” nisi më 13 mars, zyrtarisht misioni filloi më15 prill. Operacioni u zhvillua në tri faza. Faza e parë filloi më 15 prill me ardhjen enjësive të para italiane, franceze dhe spanjolle në portin Durresit dhe aeroportin eTiranës dhe vazhdoi deri më 22 prill, pas transferimit të autoritetit nga Komandanti iMarinës te Komandanti i Trupave të Armatës së Tretë Italiane. Faza e dytë përfshintezgjerimin dhe konsolidimin e forcës shumëkombëshe me qëllim sigurimin e mbrojtjese trupave dhe sigurimin e lirisë së lëvizjes; kontrollin e qyteteve dhe fshatrave më tërëndësishme në vend; mbrojtjen e misionit të OSBE-së; sigurimi i një mjedisi të sigurtnë fushat ku organizatat qeveritare dhe joqeveritare do të shpërndanin ndihmathumanitare. 487Faza e tretë përfshinte ripozicionimin. Forcat ushtarake përfunduantërheqjen e tyre më 12 gusht.

Sipas kolonelit italian Riccardo Marco, nga pikëpamja ushtarake Operacioni Albaishte shumë i suksesshëm. Nuk pati vështirësi në zbatimin e planit dhe rezultatet efituara gjatë operacionit ishin shumë të kënaqshme. Trupat ndërkombëtare e kryenmandatin në mënyrë efikase dhe iu përgjigjën sfidës për të siguruar shpërndarjen nëkohë dhe të sigurt të ndihmës humanitare. Prania e Forcës ndërkombëtare pati njëndikim shumë pozitiv në jetën e popullatës lokale. Ajo siguroi një mjedis të sigurt përdërgesat civile dhe humanitare dhe për punën e agjencive ndërkombëtarëve. Së fundi,siguroi rregull gjatë zgjedhjeve shqiptare të qershorit 1997 në një klimë neutrale dhetë paanshme dhe ndihmoi në sigurimin e qetësisë në vend, veçanërisht në qendrat evotimit.488

Ndërsa sipas Ted Perlmutter, misioni pavarësisht qëllimit të tij të mirë e pati tëvështirë të ruante neutralitetin. Ai shprehet: afërsia e ofruesit të ndihmës me marrësit ebënte më të vështirë mbajtjen e neutralitetit. Marrëdhëniet e gjata e bënin më tëmundshme që një vend të kishte treguar tashmë preferencat e tij politike. Në ndonjërrethanë, një mision ushtarak-humanitar rrezikon të shfaqet partizan dhe të ndikojë nëbalancën e brendshme të pushtetit pasi autoritetet qeverisëse mund të marrin kredi përmisionin dhe të ndihmojnë drejtpërdrejtë në mënyra që mbështesin pozicionin e tyrepolitik. Rivendosja e rendit, një sinjal i sinqertë në ndonjë mision ndihmës, ka tëngjarë të përforcojë vetë regjimin, veprimet e të cilit çuan në krizë. 489

Institucionet ndërkombëtare ishin të ndërgjegjshëm se ndihma dhe mbështetja përShqipërinë nuk duhej të përfundonte me arritjen e marrëveshjes politike dhe me rivendosjen e rendit. Ato shprehnin gadishmërinë për të ndihmuar Qeverinë e Pajtimit Kombëtar:

- për të zbatuar marrëveshjen e 9 marsit dhe për të rivendosur besimin e popullit shqiptar;

- për të promovuar tolerancën, demokracinë dhe sundimin e ligjit; - për të realizuar një kontabilitet të plotë të aseteve dhe humbjeve të skemave

piramidale; - për të mësuar menaxhimin e një ekonomie të bazuar te tregu;- për të zhvilluar zgjedhje të lira dhe të drejta;

487 Riccardo Marchio, “Operation Alba": A European approach to the peace support operations in the Balkans (U.S. Army War College, 10 April 2000), 6488 Po aty, 6 489 Ted Perlmutter, “The Politics of Proximity: The Italian Response to the Albanian Crisis,” në International Migration Review, Volume 32, Number 1 (Spring 1998), 219


142

- për të mbledhur armët dhe edukuar popullsinë se ndryshimet në qeveri kërkohen vetëm përmes paqes;

- për të organizuar një takim të vendeve potenciale donatore për të ndihmuar Shqipërinë të rimëkëmbet nga kriza.490

Kriza e vitit 1997, dhuna, vjedhjet, djegiet, shkatërrimet lanë shenjat e tyre nëinfrastrukturë, ndërtesat publike, infrastrukturën sociale, spitale, shkolla që u dëmtuan në nivele të ndryshme. Për normalizimin e gjendjes duhej një program rindërtimi. Fushat prioritare, ku duhej përqendruar vëmendja ishin: siguria publike, qeverisje funksionale, konsolidimi fiskal, zgjidhja e problemit të firmave piramidale. Për shkak të gjendjes ekonomike, Shqipëria nuk ishte në gjendje të siguronte burime financiare për një program rimëkëmbjeje, ndaj nevojitej asistencë financiare nga jashtë. Nëshkurt 1997 qeveria shqiptare i kërkoi ndihmë FMN-së dhe BB-së për të ndihmuar Shqipërinë dhe shqiptarët e prekur nga fenomeni i fajdeve. Përfaqësues së FMN-sëdhe Bankës Botërore dhanë mbështetje për hartimin e bazës ligjore për zgjidhjen dhe përballjen me firmat piramidale.

Me kontribut special të Italisë, më 26 maj, u zhvillua në Romë një takim mepërfaqësues në nivel politik dhe ekonomik të Bashkimit Evropian, KomisionitEvropian, OSBE dhe të dërguarin e posaçëm z. Vranitsky, Këshillit të Evropës, WEO,Institucioneve Financiare Ndërkombëtare, OKB-së, SHBA-së, Rusisë, Japonisë dhevendeve pjesëmarrëse në Operacionin Alba. Në aspektin politik, takimi u përqëndruanë procesin e pajtimit dhe zgjedhjet në Shqipëri. Në aspektin ekonomik / financiar, upërqëndrua në veprimet e nevojshme ndërkombëtare që shoqëruan procesin politik sidhe me problemet strukturore të pas zgjedhjeve. Banka Botërore dhe FMN organizuan më 18 qershor, në Romë një tjetër konferencë për të siguruar mbështetjen e njëkomuniteti të gjerë donatorësh për programin e rimëkëmbjes në Shqipëri.

Programi i Rimëkëmbjes, i paraqitur në korrik 1997, caktoi disa prioritete shumë të qarta për të ndihmuar vendin të kthehej në një rrugë të zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik. Tre fusha të gjera ishin prioritare: (i) rivendosja dhe zhvillimi i qeverisjes dhe mbështetje për shoqërinë civile; (ii) hartimi dhe zbatimi i politikave të shëndosha ekonomike dhe sociale; dhe (iii) vendosja e kufizimeve kryesore për ringjalljen e aktivitetit ekonomik.

Në mesin e vitit 1997, besimi në autoritetin publik ishte në nivel të ulët. Qeveritë e mëparshme dhe institucionet politike u diskredituan nga vetëkënaqësia e tyre ndaj skemave piramidale dhe paaftësia e tyre për të rivendosur rendin publik. Ishte e kuptueshme se thjesht rivendosja e institucioneve të para krizës nuk do të ishte e mjaftueshme. Ishte e domosdoshme një reformë thelbësore e administratës publike,forcimi i mbikëqyrjes dhe transparencës e të gjitha aspekteve të administratës publike, ndarja e pushtetit ekzekutiv dhe gjyqësor, përgatitja e një plani të fuqishëm për decentralizimin e përgjegjësive të caktuara të administratës publike dhe pjesëmarrjemë e madhe në nivel lokal ishte e nevojshme në rindërtimin e disa institucioneve publike. Krijimi i një shërbimi civil të pavarur dhe reduktimi i shtrirjes së politizimit dhe korrupsionit ishte një prioritet i lartë, së bashku me një rishikim funksional të të gjitha ministrive dhe institucioneve kyçe. Qëllimi ishte të përcaktoheshin role dhe mandate të reja ministrore, të thjeshtësoheshin strukturat organizative dhe të identifikoheshin fushat dhe fushëveprimi për decentralizim. IDA mbështeti

490 OSCE, 105th Congress, 1st Session, “The present situation in Albania “, May 23, 1997, 25


142

- për të mbledhur armët dhe edukuar popullsinë se ndryshimet në qeveri kërkohen vetëm përmes paqes;

- për të organizuar një takim të vendeve potenciale donatore për të ndihmuar Shqipërinë të rimëkëmbet nga kriza.490

Kriza e vitit 1997, dhuna, vjedhjet, djegiet, shkatërrimet lanë shenjat e tyre nëinfrastrukturë, ndërtesat publike, infrastrukturën sociale, spitale, shkolla që u dëmtuan në nivele të ndryshme. Për normalizimin e gjendjes duhej një program rindërtimi. Fushat prioritare, ku duhej përqendruar vëmendja ishin: siguria publike, qeverisje funksionale, konsolidimi fiskal, zgjidhja e problemit të firmave piramidale. Për shkak të gjendjes ekonomike, Shqipëria nuk ishte në gjendje të siguronte burime financiare për një program rimëkëmbjeje, ndaj nevojitej asistencë financiare nga jashtë. Nëshkurt 1997 qeveria shqiptare i kërkoi ndihmë FMN-së dhe BB-së për të ndihmuar Shqipërinë dhe shqiptarët e prekur nga fenomeni i fajdeve. Përfaqësues së FMN-sëdhe Bankës Botërore dhanë mbështetje për hartimin e bazës ligjore për zgjidhjen dhe përballjen me firmat piramidale.

Me kontribut special të Italisë, më 26 maj, u zhvillua në Romë një takim mepërfaqësues në nivel politik dhe ekonomik të Bashkimit Evropian, KomisionitEvropian, OSBE dhe të dërguarin e posaçëm z. Vranitsky, Këshillit të Evropës, WEO,Institucioneve Financiare Ndërkombëtare, OKB-së, SHBA-së, Rusisë, Japonisë dhevendeve pjesëmarrëse në Operacionin Alba. Në aspektin politik, takimi u përqëndruanë procesin e pajtimit dhe zgjedhjet në Shqipëri. Në aspektin ekonomik / financiar, upërqëndrua në veprimet e nevojshme ndërkombëtare që shoqëruan procesin politik sidhe me problemet strukturore të pas zgjedhjeve. Banka Botërore dhe FMN organizuan më 18 qershor, në Romë një tjetër konferencë për të siguruar mbështetjen e njëkomuniteti të gjerë donatorësh për programin e rimëkëmbjes në Shqipëri.

Programi i Rimëkëmbjes, i paraqitur në korrik 1997, caktoi disa prioritete shumë të qarta për të ndihmuar vendin të kthehej në një rrugë të zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik. Tre fusha të gjera ishin prioritare: (i) rivendosja dhe zhvillimi i qeverisjes dhe mbështetje për shoqërinë civile; (ii) hartimi dhe zbatimi i politikave të shëndosha ekonomike dhe sociale; dhe (iii) vendosja e kufizimeve kryesore për ringjalljen e aktivitetit ekonomik.

Në mesin e vitit 1997, besimi në autoritetin publik ishte në nivel të ulët. Qeveritë e mëparshme dhe institucionet politike u diskredituan nga vetëkënaqësia e tyre ndaj skemave piramidale dhe paaftësia e tyre për të rivendosur rendin publik. Ishte e kuptueshme se thjesht rivendosja e institucioneve të para krizës nuk do të ishte e mjaftueshme. Ishte e domosdoshme një reformë thelbësore e administratës publike,forcimi i mbikëqyrjes dhe transparencës e të gjitha aspekteve të administratës publike, ndarja e pushtetit ekzekutiv dhe gjyqësor, përgatitja e një plani të fuqishëm për decentralizimin e përgjegjësive të caktuara të administratës publike dhe pjesëmarrjemë e madhe në nivel lokal ishte e nevojshme në rindërtimin e disa institucioneve publike. Krijimi i një shërbimi civil të pavarur dhe reduktimi i shtrirjes së politizimit dhe korrupsionit ishte një prioritet i lartë, së bashku me një rishikim funksional të të gjitha ministrive dhe institucioneve kyçe. Qëllimi ishte të përcaktoheshin role dhe mandate të reja ministrore, të thjeshtësoheshin strukturat organizative dhe të identifikoheshin fushat dhe fushëveprimi për decentralizim. IDA mbështeti

490 OSCE, 105th Congress, 1st Session, “The present situation in Albania “, May 23, 1997, 25


143

pjesëmarrjen e shoqërisë civile dhe autoriteteve rajonale në procesin e vendimmarrjes.491

Rivendosja e stabilitetit makroekonomik ishte një objektiv strategjik kyç. Në terma afatshkurtër, fokusi u vendos në rimëkëmbjen fiskale, veçanërisht në rivendosjen e kuadrit për mobilizimin e të ardhurave fiskale. Një përparësi e ngjashme i jepej krijimit të një sektori financiar të shëndoshë. Theksi u vu në zbatimin e rreptë të ligjeve bankare dhe rregulloreve të kujdesshme, me masa shumë specifike për t'u marrë me skemat piramidale dhe fondet informale të investimeve, bankat shtetërore dhe forcimin institucional të Bankës Qendrore. Kjo përfshinte likuidimin dhe / ose privatizimin e bankave shtetërore gjatë një periudhe kohore prej një viti.

Vëmendje e veçantë u identifikua në strategjinë e IDA-s për të mbështetur grupet në nevojë dhe për të zvogëluar nivelet e varfërisë. U përcaktua nevoja për një përditësim të menjëhershëm të vlerësimit të varfërisë, së bashku me një vlerësim social për të identifikuar çështjet kryesore sociale. Rivendosja e shërbimeve prioritare shëndetësore shihej gjithashtu si një nevojë e menjëhershme, megjithatë, theksi i veçantë i ishte kushtuar një axhende afatmesme për të përmirësuar menaxhimin, qeverisjen dhe qëndrueshmërinë fiskale.

Në ringjalljen e aktivitetit ekonomik, IDA theksonte rolin e skemave pjesëmarrëse të mikrokredisë, kanalizimin e fondeve nëpërmjet bankave të vogla private, garancitë kundër rrezikut politik për partnerët e investimeve të huaja, fondet e kapitalit dhe privatizimin e përshpejtuar të ndërmarrjeve shtetërore. Rivendosja dhe zhvillimi i infrastrukturës së vendit ishte një pikë kyçe në agjendën e IDA-s për asistencën e vendit, megjithatë një theks shumë i madh i ishte kushtuar qeverisjes dhe menaxhimit të shërbimeve publike, me një nxitje më të fortë për të inkurajuar pjesëmarrjen e sektorit privat. Ndërkaq, FMN miratoi kredinë EPCA, për mbështetje emergjente në shumën 13.5 milionë dollarë.492

Në mbështetje të marrëveshjes, qeveria Nano hartoi planin e rimëkëmbjes. Qëllimi kryesor makroekonomik i qeverisë për vitet 1997-98 ishte disinflacioni i shpejtë dhe rifillimi i rritjes. Objektivat kryesore makroekonomike të programit ishin: (i) të kufizohej rënia e GDP-së reale në 8 % në vitin 1997 dhe të arrinte rritje reale prej rreth 12 % në vitin 1998; (ii) të përmbahej norma vjetore e inflacionit në intervalin 51-54 % në vitin 1997 dhe ta ulej në 15-20 % në vitin 1998; dhe (iii) të mbaheshin rezerva ndërkombëtare bruto më shumë se ekuivalenti i importeve prej 3.5 për muaj gjatë vitit 1998. Për të arritur këto objektiva, politika fiskale u përqëndrua nëkufizimin e deficitit buxhetor të financuar nga brenda në rreth 13 % të GDP-së në vitin 1997 dhe nën 10 % të GDP në vitin 1998.493 Kjo do të arrihej duke rivendosur dhe duke përmirësuar mbledhjen e taksave; rritjen e nivelit të taksave, duke përfshirë një rritje të ndjeshme të normës së TVSH-së; dhe ushtrimin e kufizimit të shpenzimeve, duke përfshirë një racionalizim të shërbimit civil. Banka e Shqipërisë do të mbështeste përpjekjet për zvogëlimin e inflacionit duke ndjekur politika monetara të shtrënguara.

Sipas programit, autoritetet planifikuan një gamë të gjerë reformash strukturore, që përfshinin: (i) përparim në procesin e privatizimit ose likuidimit të dy prej tre bankave tregtare shtetërore, (ii) mbyllje të kompanive që kishin operuar si skema

491 World Bank, Albania: Country Assistance Evaluation, Report No. 21390 (November 16, 2000), 15 492 Po aty, 16493 Po aty, 18


144

piramidale; (iii) reformë në shërbimin civil; (iv) rifillim i privatizimit të ndërmarrjeve; dhe (v) krijimi i një tregu funksional të tokës bujqësore.

Kriza solli një varfërim të popullsisë shqiptare. Në planin afatmesëm, zbutja e varfërisë do të sigurohej nga rritja e lartë dhe e qëndrueshme e nxitur nga zhvillimi i sektorit privat. Sidoqoftë, në planin afatshkurtër, do të kërkohej përkrahja e përkohshme e familjeve më të varfra. Qeveria do të përshpejtonte pagesat e ndihmës sociale dhe gjithashtu do të prezantonte skema të shërbimeve publike / shërbime të komunitetit për përfituesit e ndihmës sociale që mund të punonin. Gjithashtu, qeveria do të trajtonte si prioritet mungesat e shumta në prodhimet farmaceutike, mallrat dhe materialet kirurgjikale si dhe pajisjet për shërbimet shëndetësore publike.

Sipas FMN-së, rreziqet kryesore për realizimin e programit lindnin nga kapacitetet administrative të kufizuara, aftësia për të formuluar dhe zbatuar masat makroekonomike dhe strukturore, dhe nga vështirësia e projektimit të variablavekryesorë ekonomikë në rrethana të pasigurta. Angazhimi i fuqishëm i administratës në zbatimin e politikave dhe asistenca e konsiderueshmë teknike në shumë fusha, ishte thelbësor për arritjen e objektivave të programit. 494

494 Press Release: IMF approves emergency post conflict assistance for Albania, November 7, 1997[online] i disponueshëm në: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/14/01/49/pr9751


144

piramidale; (iii) reformë në shërbimin civil; (iv) rifillim i privatizimit të ndërmarrjeve; dhe (v) krijimi i një tregu funksional të tokës bujqësore.

Kriza solli një varfërim të popullsisë shqiptare. Në planin afatmesëm, zbutja e varfërisë do të sigurohej nga rritja e lartë dhe e qëndrueshme e nxitur nga zhvillimi i sektorit privat. Sidoqoftë, në planin afatshkurtër, do të kërkohej përkrahja e përkohshme e familjeve më të varfra. Qeveria do të përshpejtonte pagesat e ndihmës sociale dhe gjithashtu do të prezantonte skema të shërbimeve publike / shërbime të komunitetit për përfituesit e ndihmës sociale që mund të punonin. Gjithashtu, qeveria do të trajtonte si prioritet mungesat e shumta në prodhimet farmaceutike, mallrat dhe materialet kirurgjikale si dhe pajisjet për shërbimet shëndetësore publike.

Sipas FMN-së, rreziqet kryesore për realizimin e programit lindnin nga kapacitetet administrative të kufizuara, aftësia për të formuluar dhe zbatuar masat makroekonomike dhe strukturore, dhe nga vështirësia e projektimit të variablavekryesorë ekonomikë në rrethana të pasigurta. Angazhimi i fuqishëm i administratës në zbatimin e politikave dhe asistenca e konsiderueshmë teknike në shumë fusha, ishte thelbësor për arritjen e objektivave të programit. 494

494 Press Release: IMF approves emergency post conflict assistance for Albania, November 7, 1997[online] i disponueshëm në: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/14/01/49/pr9751


145

KAPITULLI IV – BE-JA ALTERNATIVE E DUHUR POLITIKE PËR SHQIPËRINË NË TRANZICION

4.1 Historik i marrëdhënieve Shqipëri – BEMarrëdhëniet diplomatike të Shqipërisë me Bashkimin Evropian (BE) u vendosën

që në vitin 1991. Në 11 maj 1992 u nënshkrua Marrëveshja e Tregtisë dhe Bashkëpunimit përfshirë dhe deklaratën e përbashkët mbi dialogun politik, e cila hyri në fuqi më 1 dhjetor 1992. Marrëveshja e 1992-it, nuk ishte thjesht një akt që rregullonte marrëdhëniet ekonomike dhe tregtare mes palëve, por një dokument i rëndësishëm që hapte rrugën për marrëdhënie më të ngushta, bazuar në parimin e konsolidimit të demokracisë dhe arritjen e qëllimit të Shqipërisë për anëtarësim në BE, gjithësesi qëllimi i marrëveshjes nuk ishte anëtarësimi i Shqipërisë në BE. Marrëveshja ofronte më pak sesa marrëveshjet e nënshkruara më pas me vendet e Evropës Lindore e Qendrore, por referuar ndryshimeve politike në vend, ajo njihte dëshirën e Shqipërisë për stabilitet dhe konsolidimin e demokracisë, sipas parimeve evropiane.

Në bazë të marrëveshjes, Shqipëria u përfshi në Sistemin e Përgjithshëm të Preferencave, një rregjim që BE u ofronte një numri vendesh me të cilat kishte marrëdhënie kontraktuale. BE u bë donatori kryesor për Shqipërinë. Ajo përfitontenga ndihmat e akorduara nga BE për vendet e Evropës Juglindore, të akorduara nga programi PHARE. Megjithatë sipas Vurmos, “deri në vitin 1994, ekonomia shqiptare ishte e paaftë të përfitonte nga trajtimi preferencial i ofruar nga Unioni. Eksportet shqiptare dhe në vazhdim mbetën të ulta krahasuar me importet. Deficiti tregtar sistematikisht i lartë e bënte ekonominë shqiptare të ishte një treg i orientuar nga importet”495

Shqipëria dëshmoi kushte të mira për një zhvillim të shpejtë, të cilat rreth vitit 1995 i shtynë autoritetet e shtetit shqiptar të bënin hapat e parë për nisjen e negociatave për marrëveshjen e asocimit pranë BE-së. Vendi me anë të një kërkese zyrtare, pas daljes nga gjendja emergjente e tranzicionit të sistemeve, kërkoi që të hapeshin negociatat për një marrëveshje asociimi drejt BE-së. Por në këtë kohë rezultatet nuk mund të ishin ende pozitive, pasi edhe progresi i vendit nuk ishte në nivelin e duhur, vlerësim ky i bërë pas kësaj kërkese. Me këtë rast Komisioni i BE që u mor seriozisht me këtë vlerësim, vuri në dukje edhe përparësitë që duhet të ndiqte Shqipëria në kuadër të rrugës së saj për integrimin drejt BE-së. Kështu në vlerësimin për mundësitë e tregtisë së lirë të mallrave dhe shërbimeve Shqipëria ishte akoma shumë larg parametrave dhe kërkesave të Bashkimit dhe si e tillë kërkesa u quajt si “hap i parakohshëm”.

495 Gjergji Vurmo, Relations of Albania with the EU (Tiranë: Institute for Democracy and Mediation, 2008), 33 - 34


146

Në kuadër të dialogut politik mes Shqipërisë dhe BE–së, gjatë vitëve 1994 – 1998 u zhvilluan 4 takime në nivel ministror dhe 5 takime ndërparlamentare, ku u diskutua për përafrimin e legjislacionit, bashkëpunimin doganor, çështjet ekonomike dhe financiare, bujqësinë dhe infrastrukturën. Megjithatë deri në këtë kohë, BE–ja nuk kishte një angazhim konkret përsa i përket prespektivës së anëtarësimit për vendet e Ballkanit Përendimor.

Në kontekstin e qasjes rajonale, në vitin 1998, BE-ja u dha Shqipërisë dhe vendeve të tjera të Ballkanit Perëndimor tarifa asimetrike preferenciale me qëllim favorizimin e një bashkëpunimi më të ngushtë ekonomik me shtetet anëtare. Marrëveshja ofronte tarifa preferenciale për importet nga Shqipëria për një periudhë trevjeçare. Me qëllim rritjen e futjes të mallrave të vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE, një marrëveshje tjetër u shtri edhe për Shqipërinë. Marrëveshja hiqte kuotat për disa produkte industriale që hynin në BE nga Shqipëria. Pavarësisht përparësive të kësaj marrëveshje Shqipëria vazhdonte të mbetej jo konkurruese në tregun evropian, për shkak të nivelit të ulët të zhvillimit ekonomik dhe standarteve të larta të sigurisë së BE - së, sidomos për produktet ushqimore

Në maj të vitit 1999, Bashkimi Evropian miratoi një iniciativë të re për 5 vende të Ballkanit: Shqipëria, ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Kroacia, Bosnjë-Hercegovina dhe Republika Federale Jugosllave, të quajtur Procesi i Stabilizim-Asociimit (PSA). Pakti nënshkruhej në një kohë kur armiqësitë dhe kultivimi i viktimizimit krijonin në Ballkan një mozaik shtetesh të polarizuara në armiqësi. Në shumicën e vendeve, lufta, mungesa e konsensusit për reformat, përvoja e pakët në qeverisjen demokratike dhe institucionet e dobëta pengonin progresin politik dhe ekonomik. Vonesat dhe pengesat e krijuara në zbatimin e programeve dhe reformave bënë që vendet e Ballkanit Perëndimor të devijonin nga rruga e zhvillimit të ekonomisë së tregut e shoqëruar kjo me rezultate të dobëta ekonomike, rënie të standardeve të jetesës, rritje të papunësisë dhe rritje të varfèrisë.

Pakti paraqiste një nga iniciativat konkrete më të rëndësishme në Evropën Juglindore dhe u konceptua si një instrument i rëndësishëm për përballimin e krizave dhe për fillimin e një zhvillimi të qëndrueshëm në rajon.496 Pakti i Stabilitetit nuk ishte instancë direkte e Bashkimit Evropian, por ishte nën kujdestarinë e OSBE-së. Partnerë në Paktin e Stabilitetit ishin më shumë se 40 vende dhe organizata, përfshirë Bashkimin Evropian dhe vendet e tij anëtare, SHBA, Kanada, Japoni, Rusi, NATO, OSBE, Këshilli i Evropës, FMN, Banka Botërore dhe BERZH. Në dokumentin e krijimit u përcaktua "roli drejtues" i BE-së, jo vetëm në fazën e inicimit, por edhe në strukturimin konkret të Paktit (neni 18). Në këtë kuadër u përshëndetën nga njëra anë të gjitha "programet përkatëse" për forcimin e institucioneve demokratike dhe ekonomike (neni 19), dhe nga ana tjetër ato aktivitete, të cilat i hapnin vendeve të Evropës Juglindore perspektivën e një "integrimi të plotë" në Bashkimin Evropian.

Procesi i Stabilizimit dhe Asociimit nuk ishte thjesht një proçes dypalësh meçdo vend. Më tepër se kaq, ai ishte një proces, i cili duhej të zhvillontebashkëpunimin rajonal ndërmjet vendeve të përfshira në të. Për t’i paraprirë,ndonjë zhvillimi të papëlqyer në rajon, vendet e BE i kushtuan një rëndësi tëveçantë, nevojës së këtyre vendeve për të bashkëpunuar ndërmjet tyre, me qëllimdemokratizimin e rajonit dhe krijimin e një tregu të përbashkët, fillimisht ndërmjetkëtyre vendeve. Pakti fillimisht u konceptua si një Plan Marshall për rajonin e

496 The World Bank, Europe and Central Asia Region, “Stabilization and Association Process in the Balkans,” Policy Research Working Paper 3108 (August 2003), 9


146

Në kuadër të dialogut politik mes Shqipërisë dhe BE–së, gjatë vitëve 1994 – 1998 u zhvilluan 4 takime në nivel ministror dhe 5 takime ndërparlamentare, ku u diskutua për përafrimin e legjislacionit, bashkëpunimin doganor, çështjet ekonomike dhe financiare, bujqësinë dhe infrastrukturën. Megjithatë deri në këtë kohë, BE–ja nuk kishte një angazhim konkret përsa i përket prespektivës së anëtarësimit për vendet e Ballkanit Përendimor.

Në kontekstin e qasjes rajonale, në vitin 1998, BE-ja u dha Shqipërisë dhe vendeve të tjera të Ballkanit Perëndimor tarifa asimetrike preferenciale me qëllim favorizimin e një bashkëpunimi më të ngushtë ekonomik me shtetet anëtare. Marrëveshja ofronte tarifa preferenciale për importet nga Shqipëria për një periudhë trevjeçare. Me qëllim rritjen e futjes të mallrave të vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE, një marrëveshje tjetër u shtri edhe për Shqipërinë. Marrëveshja hiqte kuotat për disa produkte industriale që hynin në BE nga Shqipëria. Pavarësisht përparësive të kësaj marrëveshje Shqipëria vazhdonte të mbetej jo konkurruese në tregun evropian, për shkak të nivelit të ulët të zhvillimit ekonomik dhe standarteve të larta të sigurisë së BE - së, sidomos për produktet ushqimore

Në maj të vitit 1999, Bashkimi Evropian miratoi një iniciativë të re për 5 vende të Ballkanit: Shqipëria, ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Kroacia, Bosnjë-Hercegovina dhe Republika Federale Jugosllave, të quajtur Procesi i Stabilizim-Asociimit (PSA). Pakti nënshkruhej në një kohë kur armiqësitë dhe kultivimi i viktimizimit krijonin në Ballkan një mozaik shtetesh të polarizuara në armiqësi. Në shumicën e vendeve, lufta, mungesa e konsensusit për reformat, përvoja e pakët në qeverisjen demokratike dhe institucionet e dobëta pengonin progresin politik dhe ekonomik. Vonesat dhe pengesat e krijuara në zbatimin e programeve dhe reformave bënë që vendet e Ballkanit Perëndimor të devijonin nga rruga e zhvillimit të ekonomisë së tregut e shoqëruar kjo me rezultate të dobëta ekonomike, rënie të standardeve të jetesës, rritje të papunësisë dhe rritje të varfèrisë.

Pakti paraqiste një nga iniciativat konkrete më të rëndësishme në Evropën Juglindore dhe u konceptua si një instrument i rëndësishëm për përballimin e krizave dhe për fillimin e një zhvillimi të qëndrueshëm në rajon.496 Pakti i Stabilitetit nuk ishte instancë direkte e Bashkimit Evropian, por ishte nën kujdestarinë e OSBE-së. Partnerë në Paktin e Stabilitetit ishin më shumë se 40 vende dhe organizata, përfshirë Bashkimin Evropian dhe vendet e tij anëtare, SHBA, Kanada, Japoni, Rusi, NATO, OSBE, Këshilli i Evropës, FMN, Banka Botërore dhe BERZH. Në dokumentin e krijimit u përcaktua "roli drejtues" i BE-së, jo vetëm në fazën e inicimit, por edhe në strukturimin konkret të Paktit (neni 18). Në këtë kuadër u përshëndetën nga njëra anë të gjitha "programet përkatëse" për forcimin e institucioneve demokratike dhe ekonomike (neni 19), dhe nga ana tjetër ato aktivitete, të cilat i hapnin vendeve të Evropës Juglindore perspektivën e një "integrimi të plotë" në Bashkimin Evropian.

Procesi i Stabilizimit dhe Asociimit nuk ishte thjesht një proçes dypalësh meçdo vend. Më tepër se kaq, ai ishte një proces, i cili duhej të zhvillontebashkëpunimin rajonal ndërmjet vendeve të përfshira në të. Për t’i paraprirë,ndonjë zhvillimi të papëlqyer në rajon, vendet e BE i kushtuan një rëndësi tëveçantë, nevojës së këtyre vendeve për të bashkëpunuar ndërmjet tyre, me qëllimdemokratizimin e rajonit dhe krijimin e një tregu të përbashkët, fillimisht ndërmjetkëtyre vendeve. Pakti fillimisht u konceptua si një Plan Marshall për rajonin e

496 The World Bank, Europe and Central Asia Region, “Stabilization and Association Process in the Balkans,” Policy Research Working Paper 3108 (August 2003), 9


147

Ballkanit, si një instrument, i cili do të bashkonte të gjithë aktorët e komunitetit ndërkombëtar dhe vendet e rajonit: kontribut për stabilizimin dhe zhvillimin ekonomik të rajonit, duke nxitur bashkëpunimin rajonal dhe duke rritur pronësinë rajonale (regional ownership). Por që në fillim ishte e qartë se edhe një mbështetje masive financiare nga jashtë, nuk do të mund të zëvendësonte dëshirën e vetë rajonit për t'u reformuar. Duke mbështetur reformat e brendshme dhe bashkëpunimin e ngushtë me fqinjët e tyre rajonalë, iniciativa e BE-së synonte t’i ndihmonte këto vende në përmirësimin e perspektives së tyre për t'u anëtarësuar në BE. Pakti zgjoi pritshmëri të lartë si në vendet e Evropës Juglindore, ashtu edhe në Bashkimin Evropian. Ai krijoi një klimë bashkëpunimi në rajon, duke i përqendruar energjitë, burimet, potencialet njerëzore të të gjitha vendeve të Ballkanit Përendimor në procesin e integrimit. Studiuesja serbe, Ana Marjanović Rudan shprehet: “Për herë të parë në historinë e tij bashkëkohore, Ballkani Përendimor, një rajon multietnik, e pa veten e tij në një situatë ku vendet e tij nuk po i kundërviheshin njëri – tjetrit, por ishin në të njëjtën anë, të përqendruar në të njëjtin qëllim – integrimin evropian” 497

Qëllimi kryesor i Paktit ishte që, nëpërmjet bashkëpunimit rajonal, të siguronte paqe, mirëqenie dhe stabilitet në rajon. Në mënyrë që të arrihej ky qëllim, do të mbështeteshin iniciativat që do të ndërmerrnin vendet e Evropës Juglindore për paqen, demokracinë, respektimin e të drejtave të njeriut, mirëqenien ekonomike dhe integrimin e tyre në strukturat Euroatlantike. Detyrat kryesore të Paktit të Stabilitetit përfshinin: (i) krijimin e një rendi të ri politik të pasluftës dhe institucioneve demokratike; (ii) rindërtimin ekonomik dhe forcimin e mirëqenies; (iii) krijimin e një mjedisi të sigurt, i cili bazohet në shtetin e së drejtës. Këto tema sektoriale përbëninobjektin e studimit nga anëtarët e Paktit në tri tryeza pune: a) Tryeza e punës I: Demokracia dhe të drejtat e njeriut; b) Tryeza e punës II: Rindërtimi ekonomik, zhvillimi dhe bashkëpunimi ekonomik; c) Tryeza e punës III: Çështje të sigurisë.

Që në fillimin e kësaj iniciative të re, Shqipëria u bë pjesë e saj. Ky proces kishtepër qëllim vendosjen e marrëdhënieve më të ngushta ndërmjet BE-së dhe vendeve të lartpërmendura, nëpërmjet Marrëveshjeve të Stabilizim-Asociimit (MSA), që fare mirë mund të quhen shëmbëlltyra të maturuara të Marrëveshjeve Evropiane. Për të qartësuar termin disi të komplikuar të procesit të stabilizim-asociimit, është me vend t’i referohemi sqarimit të Komisionerit të BE-së për Zgjerimin, z.Rehn: “Thelbi i PSA-së ose Marrëveshjes është i qartë, çka do të thotë se do të sjellë përfitime për vendet, përfitime në investime. Ai është një kombinim i zhvillimit të mëtejshëm të tregjeve, tregtisë së lirë, taksave dhe asistencës financiare për vendet e Ballkanit Perëndimor, po ashtu dhe forcimin e dialogut politik si dhe vendosjen e kontakteve mes popujve të BE-së dhe atyre të Ballkanit Perëndimor. Me fjalë të tjera, MSA-ja është guri i themelit drejt Bashkimit Evropian.”498

Në nëntor të vitit 1999, Komisioni Evropian paraqiti një raport mbi studimin e fizibilitetit për hapjen e bisedimeve me Shqipërinë për nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit, duke arritur në përfundimin se, Shqipëria nuk i kishte plotësuar kushtet për një marrëveshje të tillë.

497 Ana Marjanović Rudan, “Advocacy Strategy for the EU Integration of the Western Balkans -Guidelines,” në Advocacy Strategy for the EU Integration of the Western Balkans, European Movement in Serbia (Belgrade: 2016), 4498 Interview with Olli Rehn, EU Commissioner for Enlargment, (Brussels on 13.2.2006) [online] i disponueshëm në : http://www.seetv-exchanges.com/, tërhequr më 15. 12. 2012


148

Perspektiva e vendeve të rajonit perëndimor për integrim në Bashkimin Evropian, përforcohej pas Këshillit Evropian të Feiras, i mbledhur në qershor të vitit 2000, i cili vendosi se të gjitha vendet e përfshira në Procesin e Stabilizim-Asociimit ishinkandidate potenciale për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Kjo u ndoq nga takimi i nëntorit të vitit 2000 në Zagreb, ku morrën pjesë vendet e përfshira në procesin e stabilizim-asociimit. Takimi i Zagrebit nuk ishte një ngjarje e lumtur për Shqipërinë, pasi përpjekja e dytë e Shqipërisë për të përmirësuar marrëdhëniet e saj kontraktuale me BE-në dështoi, për shkak të përgatitjes së pamjaftueshme të vendit. Megjithatë në këtë takim BE-ja vendosi të intensifikojë bashkëpunimin me Shqipërinë nëpërmjet krijimit të Grupit të Nivelit të Lartë Drejtues: Shqipëri-BE. Qëllimi i këtij grupi ishte të vlerësonte kapacitetin e Shqipërisë për të marrë përsipër detyrimet për një Marrëveshje Stabilizim-Asociimi me BE-në.

Grupi i Nivelit të Lartë Drejtues, Shqipëri-BE, zhvilloi tri takime në Tiranë, në përfundim të të cilave Komisioni Evropian hartoi një raport vlerësimi, ku evidentohej progresi i bërë dhe fushat ku ende nevojiteshin përmirësime. Në fillim të vitit 2001, Komisioni vlerësoi se, ndonëse mbetej ende për të bërë në drejtim të plotësimit të detyrimeve që rridhnin nga një marrëveshje stabilizim-asociimi, perspektiva e hapjes së negociatave ishte rruga më e mirë për të ruajtur tempin e ndryshimeve politike dhe reformave ekonomike në vend.499 Për këtë qëllim, Komisioni arriti në përfundimin se ishte çasti për të proceduar me një Marrëveshje Stabilizim-Asociimi me Shqipërinë. “Ky ishte një vendim kryesisht politik, sipas Vurmos - sepse progresi nga viti 1999 –2001, siç u pranua dhe nga vetë Komisioni Evropian, nuk ishte i mjaftueshëm për të justifikuar këtë hap” 500

Në muajin qershor të vitit 2001, Këshilli i Ministrave të BE-së miratoi raportin e Komisionit dhe i kërkoi atij që të paraqiste një projekt-mandat për hapjen e negociatave me Shqipërinë, përpara fundit të vitit 2001. Në përputhje me kërkesën e Këshillit, në muajin dhjetor 2001, Komisioni Evropian i paraqiti Këshillit projekt-mandatin e negocimit të një Marrëveshjeje Stabilizim-Asociimi me Shqipërinë. Gjithashtu, në këtë takim u vendos dhe krijimi i Grupit Konsultativ, BE-Shqipëri.

Në tetor të vitit 2001, në përgjigje të kërkeses së Komisionit Europian për të patur një strukturë partnere të domosdoshme për zhvillimin e bisedimeve bilaterale ndërmjet Komisionit Europian dhe qeverisë shqiptare, u krijua struktura e Ministrit te Shtetit për Integrimin, dhe Departamenti i Integrimit Europian, strukturë e Këshillit të Ministrave. Kjo strukturë kishte për detyrë të trajtonte çështjet që kishin të bënin me ecurinë e procesit të integrimit, parapërgatitjen e vendit për hapjen e negociatave, negocimin, nënshkrimin dhe monitorimin e zbatimit të Marrëveshjes se Stabilizim-Asociimit.

Projekt-mandati i bisedimeve, i përgatitur dhe paraqitur nga Komisioni Evropian, u diskutua në nivel teknik nga vendet anëtare të BE-së gjatë periudhës janar-korrik 2002. Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme të BE-së, në mbledhjen e tij më 21 tetor 2002, vendosi hapjen e negociatave me Shqipërinë, të cilat u hapën zyrtarisht nga Presidenti i Komisionit Evropian, zoti Romano Prodi, më 31 janar 2003. Takimi i parë i bisedimeve u zhvillua më 13 shkurt 2003. Delegacioni shqiptar drejtohej nga

499 European Commission, How does a country join the Eu, [online] i disponueshëm në:http://ec.evropa.eu/enlargement/enlargement_process/accession_process/how_does_a_country_join_the_eu/sap/zagreb_summit_en.htm, tërhequr më 12. 09. 2012500 Gjergji Vurmo, Relations of Albania with the EU, Institute for Democracy and Mediation, Tiranë:2008, 23


148

Perspektiva e vendeve të rajonit perëndimor për integrim në Bashkimin Evropian, përforcohej pas Këshillit Evropian të Feiras, i mbledhur në qershor të vitit 2000, i cili vendosi se të gjitha vendet e përfshira në Procesin e Stabilizim-Asociimit ishinkandidate potenciale për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Kjo u ndoq nga takimi i nëntorit të vitit 2000 në Zagreb, ku morrën pjesë vendet e përfshira në procesin e stabilizim-asociimit. Takimi i Zagrebit nuk ishte një ngjarje e lumtur për Shqipërinë, pasi përpjekja e dytë e Shqipërisë për të përmirësuar marrëdhëniet e saj kontraktuale me BE-në dështoi, për shkak të përgatitjes së pamjaftueshme të vendit. Megjithatë në këtë takim BE-ja vendosi të intensifikojë bashkëpunimin me Shqipërinë nëpërmjet krijimit të Grupit të Nivelit të Lartë Drejtues: Shqipëri-BE. Qëllimi i këtij grupi ishte të vlerësonte kapacitetin e Shqipërisë për të marrë përsipër detyrimet për një Marrëveshje Stabilizim-Asociimi me BE-në.

Grupi i Nivelit të Lartë Drejtues, Shqipëri-BE, zhvilloi tri takime në Tiranë, në përfundim të të cilave Komisioni Evropian hartoi një raport vlerësimi, ku evidentohej progresi i bërë dhe fushat ku ende nevojiteshin përmirësime. Në fillim të vitit 2001, Komisioni vlerësoi se, ndonëse mbetej ende për të bërë në drejtim të plotësimit të detyrimeve që rridhnin nga një marrëveshje stabilizim-asociimi, perspektiva e hapjes së negociatave ishte rruga më e mirë për të ruajtur tempin e ndryshimeve politike dhe reformave ekonomike në vend.499 Për këtë qëllim, Komisioni arriti në përfundimin se ishte çasti për të proceduar me një Marrëveshje Stabilizim-Asociimi me Shqipërinë. “Ky ishte një vendim kryesisht politik, sipas Vurmos - sepse progresi nga viti 1999 –2001, siç u pranua dhe nga vetë Komisioni Evropian, nuk ishte i mjaftueshëm për të justifikuar këtë hap” 500

Në muajin qershor të vitit 2001, Këshilli i Ministrave të BE-së miratoi raportin e Komisionit dhe i kërkoi atij që të paraqiste një projekt-mandat për hapjen e negociatave me Shqipërinë, përpara fundit të vitit 2001. Në përputhje me kërkesën e Këshillit, në muajin dhjetor 2001, Komisioni Evropian i paraqiti Këshillit projekt-mandatin e negocimit të një Marrëveshjeje Stabilizim-Asociimi me Shqipërinë. Gjithashtu, në këtë takim u vendos dhe krijimi i Grupit Konsultativ, BE-Shqipëri.

Në tetor të vitit 2001, në përgjigje të kërkeses së Komisionit Europian për të patur një strukturë partnere të domosdoshme për zhvillimin e bisedimeve bilaterale ndërmjet Komisionit Europian dhe qeverisë shqiptare, u krijua struktura e Ministrit te Shtetit për Integrimin, dhe Departamenti i Integrimit Europian, strukturë e Këshillit të Ministrave. Kjo strukturë kishte për detyrë të trajtonte çështjet që kishin të bënin me ecurinë e procesit të integrimit, parapërgatitjen e vendit për hapjen e negociatave, negocimin, nënshkrimin dhe monitorimin e zbatimit të Marrëveshjes se Stabilizim-Asociimit.

Projekt-mandati i bisedimeve, i përgatitur dhe paraqitur nga Komisioni Evropian, u diskutua në nivel teknik nga vendet anëtare të BE-së gjatë periudhës janar-korrik 2002. Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme të BE-së, në mbledhjen e tij më 21 tetor 2002, vendosi hapjen e negociatave me Shqipërinë, të cilat u hapën zyrtarisht nga Presidenti i Komisionit Evropian, zoti Romano Prodi, më 31 janar 2003. Takimi i parë i bisedimeve u zhvillua më 13 shkurt 2003. Delegacioni shqiptar drejtohej nga

499 European Commission, How does a country join the Eu, [online] i disponueshëm në:http://ec.evropa.eu/enlargement/enlargement_process/accession_process/how_does_a_country_join_the_eu/sap/zagreb_summit_en.htm, tërhequr më 12. 09. 2012500 Gjergji Vurmo, Relations of Albania with the EU, Institute for Democracy and Mediation, Tiranë:2008, 23


149

Ministri i Integrimit Evropian dhe përbëhej nga ekspertë të fushave të ndryshme (në varësi të çështjeve që do të diskutoheshin), kurse për palën evropiane negociatat drejtoheshin nga përfaqësuesi i Komisionit Evropian për Shqipërinë. U zhvilluan gjithsej 18 raunde negociatash, nga të cilët 7 raunde politike dhe 11 raunde teknike, duke ndjekur ritmin një raund politik dhe dy raunde teknike. Në raundet politike diskutoheshin çështje me karakter politik, juridik dhe çështje të sigurisë si dhe ato të cilat nuk janë kompetencë e brendshme e Komisionit Evropian. Në këto takime, bashkëdrejtonte delegacionin evropian (veç përfaqësuesit të Komisionit Evropian për Shqipërinë) një përfaqësues i vendit që kishte presidencën e rradhës në BE. Në raundet teknike diskutoheshin çështje që lidheshin me dispozitat ekonomike –financiare dhe sociale të MSA – së, çështje të tregtisë dhe tregut të brendshëm.501

Gjatë bisedimeve u vendos që qeveria shqiptare të kryente reformat e nevojshme, për të siguruar që në fund të negociatave, ajo do të ishte në gjendje të zbatonte si duhej detyrimet që rridhnin nga MSA, negociatat do të përfundonin pasi vlerësimi i Komisionit dhe Këshillit të pranonte përfundimin e këtij procesi. Komisioni, nga ana e tij, do të përdorte instrumente monitoruese për të vlerësuar progresin e bërë nga Shqipëria në zbatimin e reformave të ndryshme. Koha për mbylljen e negociatave do të përcaktohej nga shpejtësia dhe cilësia e zbatimit të reformave.

Një moment shumë i rëndësishëm për afrimin e rajonit të Ballkanit Perëndimor me BE-në ka qenë viti 2003, kur u organizua me shumë sukses Samiti i Selanikut. Hartimi dhe miratimi nga ky samit i dokumentit të BE-së, “Axhenda e Selanikut për Ballkanin Perëndimor – Drejt Integrimit Evropian”, përbënte një hap të rëndësishëm në thellimin e marrëdhënieve midis BE-së dhe vendeve të përfshira në procesin e stabilizim-asociimit, duke theksuar në mënyrë të veçantë perspektivën e anëtarësimit të këtyre vendeve në BE.

Gjatë këtij samiti nuk u la asnjë dyshim se ecuria e procesit të integrimit evropianvarej nga performanca individuale e secilit prej vendeve të Ballkanit Perëndimor në drejtim të reformave ekonomike, standardeve demokratike, respektimin e të drejtave të njeriut, qeverisjen e mirë dhe respektimin e shtetit ligjor. Në zhvillimin e bashkëpunimit rajonal, samiti inkurajoi tregtinë e lirë në nivel rajonal, krijimin e tregjeve rajonale për energji elektrike dhe gaz, zhvillimin e energjetikës, transportit, telekomunikacionit dhe infrastrukturës, mbrojtjes se mjedisit, teknologjisë së kërkimit dhe zhvillimit, bashkëpunimit ndërkufitar dhe parlamentar. Në pjesën ku përshkruheshin vlerësimet e BE-së për secilin vend të Ballkanit Perëndimor, për Shqipërinë, ndër të tjera, thuhej se “stabiliteti politik dhe progresi në reforma lejoi hapjen e negociatave me Shqipërinë për një Marrëveshje të Stabilizim-Asociimit. Vazhdimi dhe konsolidimi i klimës së mirë politike dhe të një politike të qëndrueshme për reformat mbetet parakusht për progres të mëtejshëm drejt BE-së. Fokusi duhet të jetë mbi përmbushjen efektive të reformave.”502 Në këtë kontekst, Këshilli nënvizonte gjithashtu rëndësinë që kishte për Shqipërinë ndërmarrja e masave të nevojshme për krijimin e kapaciteteve që ende mungonin për të përmbushur marrëveshjen e ardhshme.

Në zbatim të angazhimeve të Axhendës së Selanikut, më 30 mars 2004, Komisioni Evropian paraqiti Partneritetin Evropian për Shqipërinë, sipas modelit të

501 ITAP, Çështje të eksperiences lidhur me PSA dhe MSA, pjesa I, 13 502 [online] i disponueshëm në:http://eur-lex.evropa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2003:0285:FIN:EN:PDF, tërhequr më

12. 08. 2012


150

“Accession Partnerships” për vendet kandidate, që iu bashkuan Unionit më 1 maj 2004. Dokumenti i Partneritetit përcaktonte prioritetet afatshkurtra dhe afatmesme të vendit në rrugën drejt integrimit evropian. Ai shërbente si një kuadër objektivash dhe kriteresh në bazë të të cilave do të matej progresi i Shqipërisë në procesin e Stabilizim – Asociimit dhe si një kuadër për të orientuar ndihmën financiare të komunitetit nëpërmjet programit CARDS. Nga ana tjetër Dokumentet e Partneritetit, që bazohen në raportet vjetore, do të ndihmonin qeveritë e vendeve anëtare të PSA-së, të përqendronin përpjekjet e tyre për reformat dhe burimet e mundshme atje ku nevojiteshin më shumë.

Partneriteti Evropian për Shqipërinë u miratua nga Këshilli i Ministrave të BE-sënë qershor të vitit 2004. Shqipëria duhet të ndërmerrte reforma të rëndësishme dhe urgjente, veçanërisht në lufën kundër krimit të organizuar, trafiqeve dhe korrupsionit;forcimin e sistemit gjyqësor dhe i administratës publike; garantimin e funksionimit të drejtë të demokracisë (përfshirë dhe zgjedhjet) dhe ruajtjen e stabilitetit politik të domosdoshëm për zbatimin e shpejtë të reformave; përmirësimin në fushën e të drejtave të njeriut dhe të drejtave të pakicave; formalizimin e mëtejshëm dhe reforma në ekonomi, si edhe rritjen e qëndrueshmërisë fiskale me anë të administratave doganore dhe tatimore më të efektshme dhe të një kuadri ligjor më të fortë.503

Në përgjigje të këtij dokumenti të BE-së, në shtator të vitit 2004 Qeveria shqiptare miratoi Planin Kombëtar të Veprimit, i cili programonte me afate të qarta veprimet konkrete që do të ndërmerreshin nga qeveria shqiptare për adresimin e prioriteteve të partneritetit Evropian. Gjithashtu, në zbatim të angazhimeve të Axhendës së Selanikut, institucionet e BE-së bënë hapjen e programeve komunitare për vendet e PSA-së, në shkëmbimin e eksperiencës me vendet kandidate në fushën e ndërtimit institucional si dhe në rritjen e asistencës financiare për rajonin, të cilat do të ndikoninpër ecurinë e përmbushjes së reformave dhe afrimin e standardeve me ato komunitare.

Negociatat Shqipëri-BE, për MSA-në zgjatën 3 herë më shumë se negociatat e BE-së me Kroacinë dhe Maqedoninë për shkak të reformimit të ngadaltë të Shqipërisë, veçanërisht në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Shqipërisë iu deshën tre vjet negociata derisa, në shkurt të vitit 2006, në Tiranë të siglohej Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit dhe më 16 qershor 2006, në Luksemburg, në Këshillin e Çështjeve të Përgjithshme dhe Marrëdhënieve me Jashtë, të nënshkruhej Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit dhe Marrëveshja e Përkohshme për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar.

Qëllimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ishte nga njëra anë, të afronteShqipërinë me Bashkimin Evropian duke krijuar mekanizma që lejoninbashkëpunimin për interesat e përbashkëta të palëve dhe, nga ana tjetër, të moscënonte themelet e ndërtesës europiane duke patur si element thelbësor të saj“acquis communautaire”. Duke qënë se marrëveshja synonte vendosjen e stabilitetit politik dhe ekonomik të shtetit kandidat, përmbante detyrime asimetrike në favor të tij. Zbatimi asimetrik i detyrimeve që parashikonte Marrëveshja e Stabilizim -Asocimit kishte të bënte, nga njëra anë, me qarkullimin e lirë të mallrave dhe, ngaana tjetër, me fushat kyçe të lidhura me zbatimin e kësaj lirie. Përveç liberalizimit doganor asimetrik, Komuniteti bënte lëshime dhe në fushat kyçe të realizimit tëtregut të përbashkët, kryesisht në fushën e konkurrencës, liberalizimin e tregut tëtokës, ndihmave shtetërore dhe prokurimet publike. Një aspekt tjetër i asimetrisë së

503 European Commission, Staff Working Paper, Albania, Stabilisation and Association Report 2004,(Brussels, April 2004), Com (2004) 203 final


150

“Accession Partnerships” për vendet kandidate, që iu bashkuan Unionit më 1 maj 2004. Dokumenti i Partneritetit përcaktonte prioritetet afatshkurtra dhe afatmesme të vendit në rrugën drejt integrimit evropian. Ai shërbente si një kuadër objektivash dhe kriteresh në bazë të të cilave do të matej progresi i Shqipërisë në procesin e Stabilizim – Asociimit dhe si një kuadër për të orientuar ndihmën financiare të komunitetit nëpërmjet programit CARDS. Nga ana tjetër Dokumentet e Partneritetit, që bazohen në raportet vjetore, do të ndihmonin qeveritë e vendeve anëtare të PSA-së, të përqendronin përpjekjet e tyre për reformat dhe burimet e mundshme atje ku nevojiteshin më shumë.

Partneriteti Evropian për Shqipërinë u miratua nga Këshilli i Ministrave të BE-sënë qershor të vitit 2004. Shqipëria duhet të ndërmerrte reforma të rëndësishme dhe urgjente, veçanërisht në lufën kundër krimit të organizuar, trafiqeve dhe korrupsionit;forcimin e sistemit gjyqësor dhe i administratës publike; garantimin e funksionimit të drejtë të demokracisë (përfshirë dhe zgjedhjet) dhe ruajtjen e stabilitetit politik të domosdoshëm për zbatimin e shpejtë të reformave; përmirësimin në fushën e të drejtave të njeriut dhe të drejtave të pakicave; formalizimin e mëtejshëm dhe reforma në ekonomi, si edhe rritjen e qëndrueshmërisë fiskale me anë të administratave doganore dhe tatimore më të efektshme dhe të një kuadri ligjor më të fortë.503

Në përgjigje të këtij dokumenti të BE-së, në shtator të vitit 2004 Qeveria shqiptare miratoi Planin Kombëtar të Veprimit, i cili programonte me afate të qarta veprimet konkrete që do të ndërmerreshin nga qeveria shqiptare për adresimin e prioriteteve të partneritetit Evropian. Gjithashtu, në zbatim të angazhimeve të Axhendës së Selanikut, institucionet e BE-së bënë hapjen e programeve komunitare për vendet e PSA-së, në shkëmbimin e eksperiencës me vendet kandidate në fushën e ndërtimit institucional si dhe në rritjen e asistencës financiare për rajonin, të cilat do të ndikoninpër ecurinë e përmbushjes së reformave dhe afrimin e standardeve me ato komunitare.

Negociatat Shqipëri-BE, për MSA-në zgjatën 3 herë më shumë se negociatat e BE-së me Kroacinë dhe Maqedoninë për shkak të reformimit të ngadaltë të Shqipërisë, veçanërisht në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Shqipërisë iu deshën tre vjet negociata derisa, në shkurt të vitit 2006, në Tiranë të siglohej Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit dhe më 16 qershor 2006, në Luksemburg, në Këshillin e Çështjeve të Përgjithshme dhe Marrëdhënieve me Jashtë, të nënshkruhej Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit dhe Marrëveshja e Përkohshme për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar.

Qëllimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ishte nga njëra anë, të afronteShqipërinë me Bashkimin Evropian duke krijuar mekanizma që lejoninbashkëpunimin për interesat e përbashkëta të palëve dhe, nga ana tjetër, të moscënonte themelet e ndërtesës europiane duke patur si element thelbësor të saj“acquis communautaire”. Duke qënë se marrëveshja synonte vendosjen e stabilitetit politik dhe ekonomik të shtetit kandidat, përmbante detyrime asimetrike në favor të tij. Zbatimi asimetrik i detyrimeve që parashikonte Marrëveshja e Stabilizim -Asocimit kishte të bënte, nga njëra anë, me qarkullimin e lirë të mallrave dhe, ngaana tjetër, me fushat kyçe të lidhura me zbatimin e kësaj lirie. Përveç liberalizimit doganor asimetrik, Komuniteti bënte lëshime dhe në fushat kyçe të realizimit tëtregut të përbashkët, kryesisht në fushën e konkurrencës, liberalizimin e tregut tëtokës, ndihmave shtetërore dhe prokurimet publike. Një aspekt tjetër i asimetrisë së

503 European Commission, Staff Working Paper, Albania, Stabilisation and Association Report 2004,(Brussels, April 2004), Com (2004) 203 final


151

zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit ishte dhe asistenca financiare eakorduar nga Komuniteti Europian me qëllim realizimin e objektivave të saj.

Për t’u bërë palë e marrëveshjes, Shqipëria duhej të plotësonte kriteret e vendosura nga Këshilli Evropian i Kopenhagenit në qershor të vitit 1993. Këto kritere janë të karakterit politik dhe ekonomik. Shteti kandidat për integrim duhet të garantojë demokracinë, shtetin e së drejtës, respektimin e të drejtave të njeriut dhe të minoriteteve, të vendosë një ekonomi tregu që mund t’i bëjë ballë presionit të konkurrencës të tregut të përbashkët evropian, si dhe të jetë i aftë t’i përgjigjet detyrimeve që rrjedhin nga “acquis communautaire”, legjislacioni i Bashkimit Evropian. BE, nga ana tjetër duhet të mbështeste vendin nënshkrues të marrëveshjes në proceset demokratizuese dhe integruese. Sipas MSA-s (Neni 1) BE-ja (i) do të mbështeste përpjekjet e Shqipërisë për forcimin e demokracisë dhe shtetin e së drejtës; (ii) do të jepte kontribut për stabilitetin politik, ekonomik e institucional në Shqipëri, si dhe për stabilizimin e rajonit; (iii) do të siguronte një strukturë të përshtatshme për dialogun politik, duke lejuar zhvillimin e marrëdhënieve të ngushta politike ndërmjet Palëve; (iv) do të mbështeste përpjekjet e Shqipërisë për zhvillimin e bashkëpunimit ekonomik dhe ndërkombëtar, gjithashtu dhe nëpërmjet përafrimit të legjislacionit të saj me atë të Komunitetit; (v) do të mbështeste përpjekjet e Shqipërisë për të përfunduar tranzicionin në një ekonomi tregu funksionale, të nxisë marrëdhënie ekonomike të harmonizuara dhe të zhvillojë gradualisht një zonë të tregtisë së lirë ndërmjet Komunitetit dhe Shqipërisë; (vi) do të nxiste bashkëpunimin rajonal në të gjitha fushat të trajtuara në këtë Marrëveshje.504

Duhet bërë e qartë se qëllimi i marrëveshjes ishte integrimi rrënjësor, jo zhvillimi dhe reduktimi i varfërisë në vetvete, ndërkohë që zhvillimi dhe reduktimi i varfërisë njihen si të rëndësishme, procesi në thelb mbështetej në supozimin se ato do të ndjekin procesin e integrimit.505 Kuadri i përgjithshëm i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit përbëhej nga katër shtylla: (i) dialogu politik dhe bashkëpunimi rajonal; (ii)dispozitat tregtare lidhur me liberalizimin progresiv të këmbimeve, deri në vendosjen e një zone të lirë tregtie midis palëve; (iii) liritë komunitare; (iv) bashkëpunimi në fushat prioritare, sidomos në fushën e drejtësisë dhe çështjeve të brendshme.

Dialogu politik do të zhvillohej në Këshillin e Stabilizim-Asociimit. Ai synonte afrimin e Shqipërisë me BE-në, në përputhje të qëndrimeve të Palëve për çështjet ndërkombëtare, të sigurisë dhe stabilitetit në Evropë, bashkëpunim rajonal, zhvillim i marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë. Dispozitat tregtare synonin vendosjen gradualisht të një zonë të tregtisë së lirë gjatë një periudhe maksimumi dhjetëvjeçare nga hyrja në fuqi e Marrëveshjes, shfuqizim i detyrimeve doganore për importet drejt Shqipërisë së mallrave që e kanë origjinën në Komunitet dhe anasjelltas, bashkëpunim administrativ për të luftuar parregullsitë dhe mashtrimin në dogana, heqjen e kufizimeve për transportin e mallrave dhe shërbimeve. Liritë komunitare nënkuptoninlëvizjen e lirë e punonjësve të punësuar ligjërisht në territorin e një Shteti Anëtar, të drejtën e veprimtarisë ekonomike dhe profesionale për çdo shtetas, në çdo Shtet Anëtar, lëvizjen e lirë të kapitalit. Përafrimi i legjislacionit detyronte Shqipërinë të siguronte që ligjet e saj ekzistuese dhe legjislacioni i ardhshëm të shkojnë gradualisht drejt përputhjes me acquis communautaire. Gjatë fazës së parë, përafrimi do të

504 Stabilization and Association Agreement between EU and Albania, Official Journal of the European Union, L 107/166 (28.4.2009), 8 505 Yiannis Zahariadis, The Effects of the Albania-EU Stabilization and Association Agreement: Economic Impact and Social Implications, ESAU Working Paper 17, ODI, (London: 2017), 1


152

përqendrohej në elementët thelbësorë të acquis së Tregut të Brendshëm ashtu si dhe në fusha të tjera të rëndësishme si konkurrenca, të drejtat mbi pronësinë intelektuale, industriale dhe tregtare, prokurimi publik, standardet dhe çertifikimi, shërbimet financiare, transporti detar dhe tokësor duke i kushtuar rëndësi të veçantë sigurisë dhe standardeve mjedisore si dhe aspekteve sociale, ligji për kompanitë tregtare, kontabiliteti, mbrojtja e konsumatorit, mbrojtja e të dhënave, shëndeti dhe siguria në punë dhe mundësi të barabarta. Gjatë fazës së dytë, Shqipëria do të përqendrohej në pjesët e mbetura të acquis. Bashkëpunimi në fushat prioritare, sidomos në fushën e drejtësisë dhe çështjeve të brendshme nxiste Palët t’i kushtonin rëndësi të veçantë forcimit të shtetit të së drejtës, dhe forcimit të institucioneve në të gjitha nivelet në fushën e administratës në përgjithësi, si edhe imponimit të ligjeve e administrimit të drejtësisë në veçanti. Bashkëpunimi synonte veçanërisht në fuqizimin e pavarësisë së gjyqësorit dhe në përmirësimin e efikasitetit të tij, në përmirësimin e funksionimit të policisë dhe organeve të tjera të imponimit të ligjeve duke siguruar trajnime të mjaftueshme dhe duke luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar. Bashkëpunimi ekonomik përfshinte formulimin dhe zbatimin e politikave ekonomike në ekonominë e tregut, përafrimin e politikave me politikat stabilizuese të Bashkimit Ekonomik dhe Monetar, forcimin e shtetit të së drejtës në fushën e biznesit, shkëmbim joformal të informacionit në lidhje me parimet dhe funksionimin e Bashkimit Europian Ekonomik dhe Monetar, bashkëpunim për të zhvilluar një sistem efikas të Kontrollit Financiar të Brendshëm Publik dhe sisteme të auditimit të jashtëm në Shqipëri, në përputhje me standardet dhe metodologjitë e pranuara botërisht, bashkëpunim në fushën e nxitjes dhe mbrojtjes së investimeve, bashkëpunim në fushën e turizmit dhe bujqësisë, bashkëpunim në fushën e tatimeve e reformave në sistemin fiskal. Bashkëpunimisocial përfshinte bashkëpunimin në aspektin kulturor, arsimor, mjedisor, zhvillimin shkencor dhe teknologjik dhe në administratën publike.506

MSA-ja shtronte një kuadër angazhimesh të ndërsjella për një rang të gjerë çështjesh politike, tregtare dhe ekonomike. Marrëveshja duhej të zbatohej në mënyrë progresive dhe të realizohej plotësisht gjatë një periudhe tranzitore deri në dhjetë vjet maksimumi.

Nga nënshkrimi i MSA-së deri në hyrjen e saj në fuqi, u nënshkrua një tjetër marrëveshje, e cila do të rregullonte marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe BE-së: “Marrëveshja e Përkohshme ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komunitetit Evropian për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar” (Interim Agreement, 8154/06). Ky dokument zëvendësoi TCA-në fillestare dhe detajoi më tej marrëdhëniet e BE-sëme Shqipërinë, sidomos ato ekonomike. Marrëveshja e Përkohshme hyri në fuqi në dhjetor të vitit 2006. Ajo vendosi baza të qëndrueshme të reciprocitetit në lidhje me detyrimet dhe të drejtat në fushën e tregtisë. Kështu, marrëveshja specifikonte se“Komuniteti dhe Shqipëria duhet të vendosin gradualisht një zonë të tregtisë së lirë për një periudhë maksimumi dhjetë vjeçare, duke filluar nga data e hyrjes në fuqi të kësaj marrëveshjeje” (Neni 3).507 Një seri përfitimesh ishin listuar në Marrëveshjen e Përkohshme, si ulja e tarifave doganore në zero për produktet industriale dhe disa produkte të përpunuara bujqësore shqiptare, ndërkohë që për produkte të tjera do të kishte një ulje graduale (Aneksi I). Shqipëria gjithashtu përfitonte nga masat tregtare

506 Stabilization and Association Agreement between Eu and Albania, Official Journal of the European Union, L 107/166 (28.4.2009) 507 Council of the European Union, Interim Agreement on Trade and Trade-Related Matters between the European Community and the Republic Of Albania, (Brussels: 22 May 2006) 8154/06 COWEB 73


152

përqendrohej në elementët thelbësorë të acquis së Tregut të Brendshëm ashtu si dhe në fusha të tjera të rëndësishme si konkurrenca, të drejtat mbi pronësinë intelektuale, industriale dhe tregtare, prokurimi publik, standardet dhe çertifikimi, shërbimet financiare, transporti detar dhe tokësor duke i kushtuar rëndësi të veçantë sigurisë dhe standardeve mjedisore si dhe aspekteve sociale, ligji për kompanitë tregtare, kontabiliteti, mbrojtja e konsumatorit, mbrojtja e të dhënave, shëndeti dhe siguria në punë dhe mundësi të barabarta. Gjatë fazës së dytë, Shqipëria do të përqendrohej në pjesët e mbetura të acquis. Bashkëpunimi në fushat prioritare, sidomos në fushën e drejtësisë dhe çështjeve të brendshme nxiste Palët t’i kushtonin rëndësi të veçantë forcimit të shtetit të së drejtës, dhe forcimit të institucioneve në të gjitha nivelet në fushën e administratës në përgjithësi, si edhe imponimit të ligjeve e administrimit të drejtësisë në veçanti. Bashkëpunimi synonte veçanërisht në fuqizimin e pavarësisë së gjyqësorit dhe në përmirësimin e efikasitetit të tij, në përmirësimin e funksionimit të policisë dhe organeve të tjera të imponimit të ligjeve duke siguruar trajnime të mjaftueshme dhe duke luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar. Bashkëpunimi ekonomik përfshinte formulimin dhe zbatimin e politikave ekonomike në ekonominë e tregut, përafrimin e politikave me politikat stabilizuese të Bashkimit Ekonomik dhe Monetar, forcimin e shtetit të së drejtës në fushën e biznesit, shkëmbim joformal të informacionit në lidhje me parimet dhe funksionimin e Bashkimit Europian Ekonomik dhe Monetar, bashkëpunim për të zhvilluar një sistem efikas të Kontrollit Financiar të Brendshëm Publik dhe sisteme të auditimit të jashtëm në Shqipëri, në përputhje me standardet dhe metodologjitë e pranuara botërisht, bashkëpunim në fushën e nxitjes dhe mbrojtjes së investimeve, bashkëpunim në fushën e turizmit dhe bujqësisë, bashkëpunim në fushën e tatimeve e reformave në sistemin fiskal. Bashkëpunimisocial përfshinte bashkëpunimin në aspektin kulturor, arsimor, mjedisor, zhvillimin shkencor dhe teknologjik dhe në administratën publike.506

MSA-ja shtronte një kuadër angazhimesh të ndërsjella për një rang të gjerë çështjesh politike, tregtare dhe ekonomike. Marrëveshja duhej të zbatohej në mënyrë progresive dhe të realizohej plotësisht gjatë një periudhe tranzitore deri në dhjetë vjet maksimumi.

Nga nënshkrimi i MSA-së deri në hyrjen e saj në fuqi, u nënshkrua një tjetër marrëveshje, e cila do të rregullonte marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe BE-së: “Marrëveshja e Përkohshme ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komunitetit Evropian për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar” (Interim Agreement, 8154/06). Ky dokument zëvendësoi TCA-në fillestare dhe detajoi më tej marrëdhëniet e BE-sëme Shqipërinë, sidomos ato ekonomike. Marrëveshja e Përkohshme hyri në fuqi në dhjetor të vitit 2006. Ajo vendosi baza të qëndrueshme të reciprocitetit në lidhje me detyrimet dhe të drejtat në fushën e tregtisë. Kështu, marrëveshja specifikonte se“Komuniteti dhe Shqipëria duhet të vendosin gradualisht një zonë të tregtisë së lirë për një periudhë maksimumi dhjetë vjeçare, duke filluar nga data e hyrjes në fuqi të kësaj marrëveshjeje” (Neni 3).507 Një seri përfitimesh ishin listuar në Marrëveshjen e Përkohshme, si ulja e tarifave doganore në zero për produktet industriale dhe disa produkte të përpunuara bujqësore shqiptare, ndërkohë që për produkte të tjera do të kishte një ulje graduale (Aneksi I). Shqipëria gjithashtu përfitonte nga masat tregtare

506 Stabilization and Association Agreement between Eu and Albania, Official Journal of the European Union, L 107/166 (28.4.2009) 507 Council of the European Union, Interim Agreement on Trade and Trade-Related Matters between the European Community and the Republic Of Albania, (Brussels: 22 May 2006) 8154/06 COWEB 73


153

autonome të dhëna nga BE-ja. Për më tepër, për të prishur barrierat jotarifore dhe për të përgatitur Shqipërinë për pjesëmarrjen e ardhshme në tregun e brendshëm evropian, ishte e nevojshme të arrihej një harmonizim progresiv i ligjeve dhe rregulloreve të tij me ato të "Acquis communautaire" për tregun e brendshëm evropian. Kjo përfshinte:(i) harmonizimin gradual me të gjitha instrumentet e Komunitetit në lidhje me pengesat teknike në tregti, standardet sanitare dhe fitosanitare, procedurat e certifikimit, të akreditimit dhe konformitetit; (ii) miratimin dhe zbatimin e legjislacionit dhe politikave të konkurrencës, në përputhje me legjislacionin përkatës të Komunitetit dhe shkëmbimin e informacioneve mbi rastet e veçanta të ndihmës shtetërore; (iii) mbrojtjen e duhur dhe efektive të të drejtave të pronësisë intelektuale, industriale dhe komerciale, zbatimin efektiv të këtyre të drejtave dhe qasjen me konventat përkatëse ndërkombëtare; (iv) së fundi, Bashkimi Evropian dhe Shqipëria do të bashkëpunonin për çështjet doganore; për harmonizimin e sistemit doganor shqiptar me sistemin e Komunitetit dhe për përafrimin progresiv të legjislacionit.508

Në korrik 2007 hyri në fuqi Marrëveshja e Re e Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore (CEFTA) dhe Shqipëria bashkë me Kroacinë, Maqedoninë, Serbinë, Bosnje-Hercegovinën, Malin e Zi dhe Moldavinë, nënshkruan dhe ratifikuan marrëveshjen. Marrëveshja ishte e rëndësishme si për krijimin e një zone rajonale të tregtisë së lirë gjithnjë e më të avancuar, për harmonizimin e legjislacionit doganor të vendeve të pranuara, ashtu edhe një fazë përgatitore për një anëtarësim të ardhshëm në BE. Komisioni Evropian mbështeti CEFTA-n, si nëpërmjet asistencës teknike ashtu edhe nëpërmjet financimit tre-vjeçar të CEFTA-s.

Pas nënshkrimit të MSA-së, një seri planesh dhe strategjish detajuan programin e përafrimit të legjislacionit shqiptar me acquis. Përpjekje serioze në këtë drejtim pati në vitin 2007 me miratimin e Planit Kombëtar për Përafrimin e Legjislacionit e sidomos me miratimin e Planit Kombëtar për Zbatimin e MSA-së 2007-2012. Këto plane u pasuan nga Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013, sipas të cilës, deri në vitin 2007 Shqipëria kishte hedhur disa hapa të rëndësishëm në përafrimin e legjislacionit; “Shqipëria ka shënuar përparim në procesin e përafrimit të legjislacionit dhe politikave të saj me ato të acquis communautaire. Në aspektin e promovimit të tregut të brendshëm, Shqipëria ka ecur me hapa të shpejtë përsa i përket lëvizjes së lirë të mallrave, përafrimit të politikave doganore dhe sistemit të taksave si dhe vendosjes së konkurrencës së lire”. 509 Në kuadër të procesit të integrimit, strategjia parashikonte që vendi të ecte me hapa të shpejtë në plotësimin e kushteve të përcaktuara në MSA; “mundësimit të përfitimit të statusit të vendit kandidat për anëtarësim në BE brenda një periudhe kohore dyvjeçare; përmbushjes së plotë të standardeve për anëtarësim në BE.”510Strategjia detajonte më tej objektivat e përafrimit të legjislacionit duke vendosur pritshmëri konkrete në terma kohorë. Kjo strategji përcaktonte konkretisht pritshmëritë për realizimin e përafrimit të legjislacionit në dy faza 5-vjeçare. Plani Kombëtar për Zbatimin e MSA-së 2012-2015 ishte pjesë e fazës së dytë të këtij përafrimi ku theksohej se ky plan: “ka si pikësynim final prioritizimin, planifikimin, monitorimin dhe vlerësimin e përafrimit të plotë të

508 Council of the European Union, Interim Agreement on Trade and Trade-Related Matters between the European Community and the Republic Of Albania, (Brussels: 22 May 2006) 8154/06 COWEB 73509 Këshilli i Ministrave, Strategjia kombëtare për zhvillim dhe integrim 2007 – 2013 (Mars 2008), 13 510 Po aty, 15


154

legjislacionit shqiptar me acquis e Bashkimit Evropian si një kusht thelbësor për anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian”511

Marrëveshja e Stabilizim Asociimit u ratifikua nga të gjitha shtetet anëtare të BE-së dhe më 1 prill 2009 ajo hyri në fuqi. Më 28 prill 2009, Shqipëria paraqiti aplikimin e saj për anëtarësimin në BE. Në përgjigje të paraqitjes së kërkesës për anëtarësim të Shqipërisë, Këshilli i Bashkimit Evropian me datë 16 nëntor 2009, i kërkoi Komisionit Evropian që të hartonte dhe t’i paraqiste Shqipërisë Pyetësorin për përgatitjen e Opinionit të tij për marrjen e statusit të vendit kandidat. Me datë 16 dhjetor 2009, Komisioni Evropian i paraqiti Shqipërisë Pyetësorin e përbërë nga 2284 pyetje dhe mbi 2000 nënpyetje. Për përgatitjen për plotësimin e përgjigjeve tëPyetësorit u zhvilluan më shumë se 60 sesione trajnimi të veçanta me punonjës të administratës publike. Për hartimin dhe rishikimin e 3853 faqeve me përgjigje u angazhuan rreth 1200 nëpunës civilë. 24 ekspertë dhe akademikë shqiptarë, 28 ekspertë ndërkombëtarë dhe 67 përkthyes u angazhuan po ashtu në këtë proces. Përgjigjet e Pyetësorit u dorëzuan zyrtarisht në Bruksel me datë 14 prill 2010.512

Për të jetësuar premtimin politik të bërë në Samitin e Selanikut në vitin 2003, kur ndër të tjera BE u angazhua për të liberalizuar vizat me vendet e Ballkanit Perëndimor, në qershor 2008, zëvendëspresidenti i Komisionit Evropian, Franko Fratini, dorëzoi një Udhërrëfyes për liberalizimin e vizave për Shqipërinë dhe Bosnje - Hercegovinën. Udhërrëfyesi i ndërtuar në katër blloqe, përmbante detyrime të karakterit teknik: (i) Siguria e Dokumentave; (ii) Migrimi, menaxhimi i kufirit dhe ripranimi; (iii) Rendi publik dhe siguria; (iv) Marrëdhëniet me jashtë dhe të drejtat themelore.

Gjatë gjithë periudhës përgatitore të Udhërrëfyesit për liberalizimin dhe heqjen e regjimit të vizave me Vendet Shengen, pati një komunikim të vazhdueshëm me Komisionin Europian, ku pala shqiptare dorëzonte informacion të përditësuar për shkallën e përmbushjes së kritereve të Udhërrëfyesit. Të dhënat e paraqitura nga Grupi i Punës verifikoheshin nga grupe ekspertësh të Bashkimit Europian, të cilët zhvilluan inspektime në terren, ballafaquan vërtetësinë e të dhënave dhe dhanërekomandime për përmirësime të mëtejshme. Në raundin e vlerësimeve të para në mars - maj 2009, Komisioni Evropian konsideroi se Shqipëria kishte bërë progres të dukshëm, por gjithashtu evidentoi disa sektorë ku nevojitej përparim i mëtejshëm. Një nga detyrimet kyçe për t’u plotësuar ishte prodhimi dhe shpërndarja e pasaportave biometrike. Në bazë të raporteve me shkrim dhe verifikimit nga ekspertët, Komisioni Evropian vlerësoi në prill 2010 se Shqipëria kishte bërë progres thelbësor në të gjitha fushat që mbulonte udhërrëfyesi. Nisur nga ky vlerësim, më 27 maj 2010, Komisioni paraqiti propozimin legjislativ para Parlamentit Europian dhe Këshillit të BE-së, për heqjen e regjimit të vizave me Shqipërinë. Po gjatë këtij komunikimi zyrtar u paraqitën tre nënçështje, të cilat duhet të përmbusheshin nga Shqipëria deri në miratimin e propozimit nga Parlamenti Evropian dhe Këshilli i Ministrave të BE:

1. hartimin dhe miratimin e një strategjie për riintegrimin e shtetasve shqiptarë të kthyer/ripranuar;

2. monitorimin e vijueshmërisë së punës së autoriteteve shqiptare për zbatimin e ligjit të konfiskimit të aseteve kriminale (ligji antimafia);

511 Këshilli i Ministrave, Plani kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit 2012-2015 (Korrik 2012), 4512 Po aty, 1 -2


154

legjislacionit shqiptar me acquis e Bashkimit Evropian si një kusht thelbësor për anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian”511

Marrëveshja e Stabilizim Asociimit u ratifikua nga të gjitha shtetet anëtare të BE-së dhe më 1 prill 2009 ajo hyri në fuqi. Më 28 prill 2009, Shqipëria paraqiti aplikimin e saj për anëtarësimin në BE. Në përgjigje të paraqitjes së kërkesës për anëtarësim të Shqipërisë, Këshilli i Bashkimit Evropian me datë 16 nëntor 2009, i kërkoi Komisionit Evropian që të hartonte dhe t’i paraqiste Shqipërisë Pyetësorin për përgatitjen e Opinionit të tij për marrjen e statusit të vendit kandidat. Me datë 16 dhjetor 2009, Komisioni Evropian i paraqiti Shqipërisë Pyetësorin e përbërë nga 2284 pyetje dhe mbi 2000 nënpyetje. Për përgatitjen për plotësimin e përgjigjeve tëPyetësorit u zhvilluan më shumë se 60 sesione trajnimi të veçanta me punonjës të administratës publike. Për hartimin dhe rishikimin e 3853 faqeve me përgjigje u angazhuan rreth 1200 nëpunës civilë. 24 ekspertë dhe akademikë shqiptarë, 28 ekspertë ndërkombëtarë dhe 67 përkthyes u angazhuan po ashtu në këtë proces. Përgjigjet e Pyetësorit u dorëzuan zyrtarisht në Bruksel me datë 14 prill 2010.512

Për të jetësuar premtimin politik të bërë në Samitin e Selanikut në vitin 2003, kur ndër të tjera BE u angazhua për të liberalizuar vizat me vendet e Ballkanit Perëndimor, në qershor 2008, zëvendëspresidenti i Komisionit Evropian, Franko Fratini, dorëzoi një Udhërrëfyes për liberalizimin e vizave për Shqipërinë dhe Bosnje - Hercegovinën. Udhërrëfyesi i ndërtuar në katër blloqe, përmbante detyrime të karakterit teknik: (i) Siguria e Dokumentave; (ii) Migrimi, menaxhimi i kufirit dhe ripranimi; (iii) Rendi publik dhe siguria; (iv) Marrëdhëniet me jashtë dhe të drejtat themelore.

Gjatë gjithë periudhës përgatitore të Udhërrëfyesit për liberalizimin dhe heqjen e regjimit të vizave me Vendet Shengen, pati një komunikim të vazhdueshëm me Komisionin Europian, ku pala shqiptare dorëzonte informacion të përditësuar për shkallën e përmbushjes së kritereve të Udhërrëfyesit. Të dhënat e paraqitura nga Grupi i Punës verifikoheshin nga grupe ekspertësh të Bashkimit Europian, të cilët zhvilluan inspektime në terren, ballafaquan vërtetësinë e të dhënave dhe dhanërekomandime për përmirësime të mëtejshme. Në raundin e vlerësimeve të para në mars - maj 2009, Komisioni Evropian konsideroi se Shqipëria kishte bërë progres të dukshëm, por gjithashtu evidentoi disa sektorë ku nevojitej përparim i mëtejshëm. Një nga detyrimet kyçe për t’u plotësuar ishte prodhimi dhe shpërndarja e pasaportave biometrike. Në bazë të raporteve me shkrim dhe verifikimit nga ekspertët, Komisioni Evropian vlerësoi në prill 2010 se Shqipëria kishte bërë progres thelbësor në të gjitha fushat që mbulonte udhërrëfyesi. Nisur nga ky vlerësim, më 27 maj 2010, Komisioni paraqiti propozimin legjislativ para Parlamentit Europian dhe Këshillit të BE-së, për heqjen e regjimit të vizave me Shqipërinë. Po gjatë këtij komunikimi zyrtar u paraqitën tre nënçështje, të cilat duhet të përmbusheshin nga Shqipëria deri në miratimin e propozimit nga Parlamenti Evropian dhe Këshilli i Ministrave të BE:

1. hartimin dhe miratimin e një strategjie për riintegrimin e shtetasve shqiptarë të kthyer/ripranuar;

2. monitorimin e vijueshmërisë së punës së autoriteteve shqiptare për zbatimin e ligjit të konfiskimit të aseteve kriminale (ligji antimafia);

511 Këshilli i Ministrave, Plani kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit 2012-2015 (Korrik 2012), 4512 Po aty, 1 -2


155

3. forcimin e mëtejshëm të kapaciteteve të organeve ligjzbatuese në luftë kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit, të parashikuara në strategjitë dhe planet e veprimit respektiv.513

Një tjetër aspekt i lidhur me procesin e liberalizimit të vizave ishte ai i informimit dhe ndërgjegjësimit të qytetarëve shqiptarë me domethënien e liberalizimit të vizave, privilegjet dhe detyrimet që ata do të kenë për vijimësinë normale të këtij procesi.

Më 8 korrik 2010, Parlamenti Evropian miratoi Rezolutën “Për integrimin europian të Shqipërisë”. Në nëntor, Parlamenti miratoi në seancë plenare propozimin e Komisionit, dhe pas kësaj në mbledhjen e Këshillit të Ministrave të Brendshëm dhe të Drejtësisë së BE-së, u morr vendimi për heqjen e vizave për Shqipërinë, i cili hyri në fuqi me 15 dhjetor.

Gjatë vitit 2010 Shqipëria u mbërthye nga një krizë e zgjatur parlamentare dhe politike, situatë e krijuar që pas zgjedhjeve parlamentare të 28 qershorit 2009. PS i konsideroi zgjedhjet të manipuluara dhe votat të vjedhura, nuk njohu rezultatin e tyre dhe bojkotoi kuvendin me kusht hapjen e kutive të votimit për transparencën e zgjedhjeve. Pasi ndoqi gjithë rrugët ligjore dhe nuk arriti të realizojë kërkesën për rinumërim të kutive të votimit, PS dhe aleatët e saj filluan protestat për të kërkuar hapjen e kutive dhe, sipas tyre, për të mbrojtur votën e lirë të shqiptarëve. Protestat u zhvilluan në mënyrë sistematike nga nëntori 2009 deri në maj 2010. Më 25 shkurt deputetët socialistë hynë në parlament, pas 6 muajsh bojkot. Ata e kushtëzuan prezencën e tyre në parlament me miratimin e dy projektligjeve për të realizuar transparencën e zgjedhjeve të qershorit. Pasi dështoi çdo përpjekje për bisedime mes palëve, më 30 prill, 22 deputetë të PS dhe rreth 180 aktivistë dhe simpatizantë të saj hynë në grevë urie, që zgjati 19 ditë. Ata kërkonin hapjen e kutive të votimit, rinumërimin e votave dhe transparencën e zgjedhjeve të 28 qershorit 2009.

Gjatë gjithëë vitit 2010 situata politike mbeti e rëënduar. Në seancat parlamentare koha harxhohej për akuza tëë ndërsjellta, fyerje dhe pëërplasje fizike dhe jo për diskutime dhe miratime të ligjeve. Mosfunksionimi i parlamentit krijoi vonesa në miratimin e ligjeve të rekomanduara nga Komisioni Evropian, që bllokonin veprimtarinë normale të shtetit, siç ishte për shembull miratimi i ndryshimeve në Ligjin për Konferencën Gjyqësore Kombëtare (që kërkonte 3 / 5 e votave në parlament), vonesat e të cilit bllokuan zëvendësimet e gjyqtarëve në Këshillin e Lartë.

Në progres – raportin e vitit 2010 për Shqipërinë, Komisioni Evropian tërhiqte vëmendjen se “ngërçi politik është duke dëmtuar funksionimin e demokracisë në Shqipëri dhe po pengon reforma të rëndësishme të cilat janë të domosdoshme për përparimin e vendit në rrugën drejt integrimit në BE dhe funksionimin e shtetit të së drejtës”514Ngërçi parlamentar, debati i ashpër politik, mungesa e konsensusit mes palëve për të përmbushur detyrimet e përcaktuara nga Komisioni Evropian ndikuan që Shqipërisë t’i kthehej përgjigje negative për kërkesën e saj për marrjen e statusit të shtetit kandidat.

Në opinionin e tij për kërkesën e Shqipërisë, Komisioni rendiste arritjet e Shqipërisë në aspektin ekonomik, në plotësimin e strukturës ligjore, në përafrimin e legjislacionit me acquis communautaire, në politikat e fqinjësisë së mirë, në

513 Drita Avdyli, Gentiana Bektashi, “Shqipëria në procesin e liberalizimit e regjimit të vizave të BE—Hapat dhe reformat e ndërrmara,” në, Third International Conference on Business, Laë, Administration and Social Sciences (Tiranë: TBU, 2015), 516514 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report (Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680, 12


156

përmbushjen e kushteve të MSA-së, por pjesën më të madhe të dokumentit e zininproblemet që kishte vendi; mungesë e efiçencës dhe stabilitetit të institucioneve demokratike, dialog politik jokonstruktiv dhe konfliktual, probleme në zbatimin e ligjit, administratë publike e politizuar, procese zgjedhore të tej politizuara dhe mospërmbushje e rekomandimeve të OSBE-së, mungesë e pavarësisë, transparencës dhe llogaridhënies në sistemin gjyqësor, mungesë e planeve konkrete në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, vënie në rrezik e pavarësisë së medias nga influenca politike dhe interesat e biznesit, aktivitet i gjerë kriminal, pavëmendshmëri e administratës dhe sistemit gjyqësor ndaj të drejtave të njeriut, diskriminim ndaj grupeve të margjinalizuara, papunësi e lartë, borxh i lartë publik, punësim joformal, infrastrukturë e dobët. Në lidhje me përmbushjen e kritereve të Kopenhagen për anëtarësimin në BE, nga ana e Shqipërisë, Komisioni vlerësonte se Shqipëria kishtebërë progres në plotësimin e kriterit politik, por ende mbetej për të bërë. Në plotësimin e kritereve ekonomike, ishte arritur një farë niveli në stabilitetin makroekonomik, por për të ndërtuar një ekonomi tregu funksionale Shqipëria duhej të forconte qeverisjen, sundimin e ligjit, të përmirësonte tregun e punës, të njihte dhe siguronte të drejtën e pronës, të forconte infrastrukturën fizike dhe burimet njerëzore dhe ta bënte tregun e saj konkurues në tregun evropian. Në përafrimin e legjislacionit me acquis të BE – së ishte punuar në mënyrë progresive, por duhej kushtuar vëmendje e veçantë në ligjet për lëvizjen e lirë të mallrave, për pronësinë intelektuale, ligjin e medias, sigurinë ushqimore, bujqësinë dhe zhvillimin rural, politikat sociale dhe punësimin, etj.

Pas kësaj analize, Komisioni vendoste se “negociatat për anëtarësim në Bashkimin Europian duhet të hapen me Shqipërinë sapo vendi të ketë arritur shkallën e duhur të përmbushjes së kritereve të anëtarësimit dhe në veçanti kriteret politike të Kopenhagës që kërkojnë stabilitetin e institucioneve dhe garantojnë demokracinë dhe sundimin e ligjit”515

Komisioni Evropian i paraqiti shtetit shqiptar 12 rekomandime (prioritete kyçe) për të plotësuar, me qëllim marrjen e statusit të shtetit kandidat:

1. Sigurimi i mirëfunksionimit të Parlamentit në bazë të dialogut konstruktiv dhe të qëndrueshëm politik midis të gjitha partive politike.

2. Miratimi i ligjeve në pritje që kërkojnë një shumicë të cilësuar në Parlament. 3. Emërimi Avokatit të Popullit dhe sigurimi i një procesi të rregullt dëgjimi dhe

votimi në Parlament për emërimet në Gjykatën Kushtetuese dhe në Gjykatën e Lartë.4. Modifikimi i kuadrit ligjor për zgjedhjet, në përputhje me rekomandimet e

OSBE-ODIHR. 5. Zhvillimi i zgjedhjeve në përputhje me standardet evropiane dhe

ndërkombëtare. 6. Hapa të plotë thelbësorë në reformën e administratës publike duke përfshirë

ndryshimet në Ligjin e Shërbimit Civil dhe forcimin e Departamentit të Administratës Publike, me qëllim rritjen e profesionalizmit, depolitizimin e administratës publike dhe forcimin e një qasjeje transparente, të bazuar në meritë për emërimet dhe promovimet.

7. Forcimi i sundimit të ligjit nëpërmjet miratimit dhe zbatimit të një strategjie për reformimin e gjyqësorit, duke siguruar pavarësinë, efikasitetin dhe llogaridhënien e institucioneve gjyqësore.

515 European Commission, Commission Opinion on Albania's application for membership of the European Union (Brussels, 9.11. 2010), COM (2010) 680, 11


156

përmbushjen e kushteve të MSA-së, por pjesën më të madhe të dokumentit e zininproblemet që kishte vendi; mungesë e efiçencës dhe stabilitetit të institucioneve demokratike, dialog politik jokonstruktiv dhe konfliktual, probleme në zbatimin e ligjit, administratë publike e politizuar, procese zgjedhore të tej politizuara dhe mospërmbushje e rekomandimeve të OSBE-së, mungesë e pavarësisë, transparencës dhe llogaridhënies në sistemin gjyqësor, mungesë e planeve konkrete në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, vënie në rrezik e pavarësisë së medias nga influenca politike dhe interesat e biznesit, aktivitet i gjerë kriminal, pavëmendshmëri e administratës dhe sistemit gjyqësor ndaj të drejtave të njeriut, diskriminim ndaj grupeve të margjinalizuara, papunësi e lartë, borxh i lartë publik, punësim joformal, infrastrukturë e dobët. Në lidhje me përmbushjen e kritereve të Kopenhagen për anëtarësimin në BE, nga ana e Shqipërisë, Komisioni vlerësonte se Shqipëria kishtebërë progres në plotësimin e kriterit politik, por ende mbetej për të bërë. Në plotësimin e kritereve ekonomike, ishte arritur një farë niveli në stabilitetin makroekonomik, por për të ndërtuar një ekonomi tregu funksionale Shqipëria duhej të forconte qeverisjen, sundimin e ligjit, të përmirësonte tregun e punës, të njihte dhe siguronte të drejtën e pronës, të forconte infrastrukturën fizike dhe burimet njerëzore dhe ta bënte tregun e saj konkurues në tregun evropian. Në përafrimin e legjislacionit me acquis të BE – së ishte punuar në mënyrë progresive, por duhej kushtuar vëmendje e veçantë në ligjet për lëvizjen e lirë të mallrave, për pronësinë intelektuale, ligjin e medias, sigurinë ushqimore, bujqësinë dhe zhvillimin rural, politikat sociale dhe punësimin, etj.

Pas kësaj analize, Komisioni vendoste se “negociatat për anëtarësim në Bashkimin Europian duhet të hapen me Shqipërinë sapo vendi të ketë arritur shkallën e duhur të përmbushjes së kritereve të anëtarësimit dhe në veçanti kriteret politike të Kopenhagës që kërkojnë stabilitetin e institucioneve dhe garantojnë demokracinë dhe sundimin e ligjit”515

Komisioni Evropian i paraqiti shtetit shqiptar 12 rekomandime (prioritete kyçe) për të plotësuar, me qëllim marrjen e statusit të shtetit kandidat:

1. Sigurimi i mirëfunksionimit të Parlamentit në bazë të dialogut konstruktiv dhe të qëndrueshëm politik midis të gjitha partive politike.

2. Miratimi i ligjeve në pritje që kërkojnë një shumicë të cilësuar në Parlament. 3. Emërimi Avokatit të Popullit dhe sigurimi i një procesi të rregullt dëgjimi dhe

votimi në Parlament për emërimet në Gjykatën Kushtetuese dhe në Gjykatën e Lartë.4. Modifikimi i kuadrit ligjor për zgjedhjet, në përputhje me rekomandimet e

OSBE-ODIHR. 5. Zhvillimi i zgjedhjeve në përputhje me standardet evropiane dhe

ndërkombëtare. 6. Hapa të plotë thelbësorë në reformën e administratës publike duke përfshirë

ndryshimet në Ligjin e Shërbimit Civil dhe forcimin e Departamentit të Administratës Publike, me qëllim rritjen e profesionalizmit, depolitizimin e administratës publike dhe forcimin e një qasjeje transparente, të bazuar në meritë për emërimet dhe promovimet.


515 European Commission, Commission Opinion on Albania's application for membership of the European Union (Brussels, 9.11. 2010), COM (2010) 680, 11


157

8. Zbatimi në mënyrë efektive i strategjisë dhe planit të veprimit të qeverisë kundër korrupsionit, heqja e pengesave për hetimet, në veçanti të gjyqtarëve,ministrave dhe deputetëve; zhvillimi i një regjistri të përhershëm të hetimeve proaktive, ndjekjeve penale dhe dënimeve në rastet e korrupsionit në të gjitha nivelet.

9. Forcimi i luftës kundër krimit të organizuar, bazuar në vlerësimin e kërcënimeve dhe hetimet proaktive, rritjen e bashkëpunimit me partnerët rajonalë dhe të BE-së dhe koordinimin më të mirë të agjencive të zbatimit të ligjit.

10. Përgatitja, miratimi dhe zbatimi i një strategjie kombëtare dhe plani veprimi për të drejtat e pronësisë pas konsultimeve të gjera me palët e interesuara dhe marrjen parasysh të jurisprudencës së GJEDNJ-së; kjo duhet të mbulonte proceset e kthimit, kompensimit dhe legalizimit të pronave.

11. Ndërmarrja e hapave konkrete për të përforcuar mbrojtjen e të drejtave të njeriut, veçanërisht grave, fëmijëve dhe romëve dhe për të zbatuar në mënyrë efektive politikat kundër diskriminimit.

12. Marrja e masa shtesë për të përmirësuar trajtimin e të ndaluarve në stacionet e policisë, paraburgim dhe burgje. Forcimi i ndjekjes gjyqësore të rasteve të keqtrajtimit dhe përmirësim i zbatimit të rekomandimeve të Avokatit të Popullit në këtë fushë.516

Ngjarjet e vitit 2011 në Shqipëri* larguan vëmendjen e institucioneve nga reformat e nevojshme për integrimin në BE. Progres raporti i Komisionit Evropian për Shqipërinë për vitin 2011 ishte përqendruar në analizën e Komisionit për punën e bërë nga Shqipëria gjatë 2011-s për realizimin e 12 prioriteteve të përcaktuara për marrjen e statusit të shtetit kanditat. Vlerësimi i Komisionit ishte se Shqipëria kishte bërë pak ose aspak përparim (në fusha të ndryshme) në lidhje me përmbushjen e 12 prioriteteve kyçe. E gjithë analiza përshkruhej nga cilësime të tilla si “asnjë përparim i bërë”, “përparim i kufizuar” apo “përpjekje për përmirësim” dhe shkak i gjithë këtyre mosarritjeve, sipas progres – raportit, ishte ngërçi politik që kishte mbërthyer vendin. Në lidhje me 12 prioritetet kyçe Komisioni Evropian vlerësonte se në tërësi, ende nuk ishte arritur funksionimi i duhur i parlamentit bazuar në dialog politik konstruktiv dhe të qëndrueshëm mes të gjitha palëve; kishte mbetur pezull miratimi i disa ligjeve të rëndësishme që kërkonin tre të pestat e votave dhe ku nevojitej konsensusi mes shumicës dhe opozitës. Parlamenti nuk kishte siguruar proces të rregullt dëgjimi dhe votimi për emërimet në Gjykatën Kushtetuese dhe Gjykatën e Lartë. Nuk ishte bërëasnjë përparim në emërimin e Avokatit të Popullit, i cili kishte mbetur pezull që në shkurt 2010. Asnjë përparim nuk ishte bërë në ndryshimin e kuadrit legjislativ për zgjedhjet sipas rekomandimeve të OSBE/ODIHR-it. Reforma zgjedhore ishtebllokuar nga ngërçi politik dhe mungesa e dialogut politik mes partive kryesore.Zhvillimi i zgjedhjeve përmbushi vetëm pjesërisht standardet dhe praktikat më të mira ndërkombëtare. Zgjedhjet e 8 majit për qeverisjen vendore u zhvilluan në një atmosferë politike tepër të polarizuar, që ndikoi në zhvillimin e përgjithshëm të procesit. Qeveria dhe Komisioni Parlamentar për Integrimin Europian kishin bërë përpjekje të konsiderueshme për të çuar përpara dhe për të koordinuar reformat e integrimit në BE dhe në veçanti për përgatitjen e një plan veprimi që adresonte

516 European Commission, Commission Opinion on Albania's application for membership of the European Union (Brussels, 9.11. 2010), COM (2010) 680, 11 - 12 * Gjatë vitit 2011, jeta politike shqiptare u trondit nga publikimi i një video që pëërfshinte zëëvendëëskryeministrin nëë afera korruptive; nga protestat antiqeveritare të organizuara nga opozita më 21 janar, ku mbetën të vrarë 4 protestues e u plagosën disa të tjerë; nga debati i thellë politik për shpalljen e rezultateve për Bashkinë e Tiranës gjatë zgjedhjeve lokale të 8 majit 2011. Pas këësaj PS akuzoi për manipulim të rezultatit të zgjedhjeve dhe bojkotoi pëërsëëri kuvendin, bojkot i cili zgjati deri në 5 shtator.


158

rekomandimet e Opinionit të Komisionit. Përparim i kufizuar ishte bërë në fushën e reformës së administratës publike dhe me reformën në drejtësi. Nuk pati përparim të mëtejshëm në lidhje me pavarësinë e gjyqësorit. Për sa i përket llogaridhënies në organet e gjyqësorit, mbivendosja e kompetencave mbetej ende e pazgjidhur. Nuk ishte bërë përparim në luftën kundër korrupsionit brenda sistemit gjyqësor. Nuk ishtebërë përparim i mëtejshëm në lidhje me efikasitetin e sistemit gjyqësor. Përparim të kufizuar kishte patur në fushën e politikave anti-korrupsion. Përparim ishte bërë në forcimin e kuadrit ligjor. Përsa i përket inkriminimit, rekomandimet ishin zbatuar pjesërisht. Përsa i përket financimit të partive politike, të gjitha rekomandimet ishin zbatuar. Zbatimi i përgjithshëm i masave anti-korrupsion mbetej i pamjaftueshëm.Pak përparim ishte bërë në krijimin e një vijimësie (historiku) solide të hetimeve proaktive, ndjekjen dhe dënimet në çështjet e korrupsionit të të gjitha niveleve. Për sa i përket parandalimit të torturës, keqtrajtimit dhe luftës kundër mosndëshkimit, ishinbërë disa përparime në sistemin e vuajtjes së dënimit, megjithëse kishte ende shqetësime ndaj arrestimeve dhe ndalimeve nga policia. Disa përparime ishin bërë në sistemin e burgjeve, megjithatë, ende mbeteshin probleme të mëdha. Përparimi në trajtimin e personave vulnerabël nga ana sociale dhe/apo me aftësi të kufizuara ishte ipamjaftueshëm. Përparim i kufizuar ishte bërë në lidhje me zbatimin e politikave anti-diskriminim. Përparimi ishte shumë i kufizuar në fushën e mbrojtjes së minoriteteve.E drejta e pronësisë vazhdonte të ishte çështje shumë shqetësuese. Pak përparim të dukshëm kishte patur në përgatitjen e një strategjie gjithpërfshirëse të reformës së pronës.517Për rrjedhojë Komisioni Evropian jepte një opinion negativ në lidhje me progresin e bërë nga Shqipëria dhe kërkesën e saj për marrjen e statusit të shtetit kandidat.

Viti 2012 ishte viti i dytë i punës për Shqipërinë në përmbushjen e 12 prioriteteve te caktuara nga Komisioni Evropian në 2010. Në lidhje me këtë, në mars u miratua Plani i Veprimit për plotësimin e rekomandimeve të Opinionit; në maj u zhvillua takimi i Këshillit të Stabilizim-Asociimit; në korrik të 2012-ës u miratuan, me vendim të Këshillit të Ministrave, ndryshimet e bëra në Planin Kombëtar për Zbatimin e MSA-së. Në fund të vitit 2012 Komisioni Evropian vlerësonte progresin e bërë nga Shqipëria në lidhje me përmbushjen e 12 prioriteteve kyçe. Sipas strategjisë së zgjerimit të vitit 2012 – 2013, “Shqipëria ka bërë progres në plotësimin e kriterit politik për anëtarësim në BE, duke ndërmarrë një sërë reformash në kuadër të 12 prioriteteve kyçe.”518

Shqipëria kishte plotësuar, sipas Komisionit Evropian 4 nga prioritetet e caktuara; (i) mirëfunksionimi i parlamentit, (ii) miratimi nga kuvendi i ligjeve që kërkojnë shumicë të cilësuar, (iii) miratimi i ndryshimeve në legjislacionin elektoral, (iv)emërimi i Avokatit të Popullit dhe degjesa parlamentare për emërimin në institucionet e rëndësishme. Shqipëria ishte në rrugë të mirë në realizimin e dy kritereve; (i)reformën në administratën civile dhe (ii) përmirësimin e trajtimit të të denuarve. Ishte bërë progres i moderuar [jo i mjaftueshëm] (i) në reformën në drejtësi, (ii) në luftën kundër korrupsionit dhe (iii) krimit të organizuar, (iv) në të drejtën e pronësisë, (v) në politikat antidiskriminuese, (vi) në të drejtat e grave.

517 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2011 Progress Report (Bruksel, 12.10.2011), COM (2011) 666 final, 8 - 25518 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2012-2013 (Brussels, 10.10.2012), COM (2012) 600 final, 14


158

rekomandimet e Opinionit të Komisionit. Përparim i kufizuar ishte bërë në fushën e reformës së administratës publike dhe me reformën në drejtësi. Nuk pati përparim të mëtejshëm në lidhje me pavarësinë e gjyqësorit. Për sa i përket llogaridhënies në organet e gjyqësorit, mbivendosja e kompetencave mbetej ende e pazgjidhur. Nuk ishte bërë përparim në luftën kundër korrupsionit brenda sistemit gjyqësor. Nuk ishtebërë përparim i mëtejshëm në lidhje me efikasitetin e sistemit gjyqësor. Përparim të kufizuar kishte patur në fushën e politikave anti-korrupsion. Përparim ishte bërë në forcimin e kuadrit ligjor. Përsa i përket inkriminimit, rekomandimet ishin zbatuar pjesërisht. Përsa i përket financimit të partive politike, të gjitha rekomandimet ishin zbatuar. Zbatimi i përgjithshëm i masave anti-korrupsion mbetej i pamjaftueshëm.Pak përparim ishte bërë në krijimin e një vijimësie (historiku) solide të hetimeve proaktive, ndjekjen dhe dënimet në çështjet e korrupsionit të të gjitha niveleve. Për sa i përket parandalimit të torturës, keqtrajtimit dhe luftës kundër mosndëshkimit, ishinbërë disa përparime në sistemin e vuajtjes së dënimit, megjithëse kishte ende shqetësime ndaj arrestimeve dhe ndalimeve nga policia. Disa përparime ishin bërë në sistemin e burgjeve, megjithatë, ende mbeteshin probleme të mëdha. Përparimi në trajtimin e personave vulnerabël nga ana sociale dhe/apo me aftësi të kufizuara ishte ipamjaftueshëm. Përparim i kufizuar ishte bërë në lidhje me zbatimin e politikave anti-diskriminim. Përparimi ishte shumë i kufizuar në fushën e mbrojtjes së minoriteteve.E drejta e pronësisë vazhdonte të ishte çështje shumë shqetësuese. Pak përparim të dukshëm kishte patur në përgatitjen e një strategjie gjithpërfshirëse të reformës së pronës.517Për rrjedhojë Komisioni Evropian jepte një opinion negativ në lidhje me progresin e bërë nga Shqipëria dhe kërkesën e saj për marrjen e statusit të shtetit kandidat.

Viti 2012 ishte viti i dytë i punës për Shqipërinë në përmbushjen e 12 prioriteteve te caktuara nga Komisioni Evropian në 2010. Në lidhje me këtë, në mars u miratua Plani i Veprimit për plotësimin e rekomandimeve të Opinionit; në maj u zhvillua takimi i Këshillit të Stabilizim-Asociimit; në korrik të 2012-ës u miratuan, me vendim të Këshillit të Ministrave, ndryshimet e bëra në Planin Kombëtar për Zbatimin e MSA-së. Në fund të vitit 2012 Komisioni Evropian vlerësonte progresin e bërë nga Shqipëria në lidhje me përmbushjen e 12 prioriteteve kyçe. Sipas strategjisë së zgjerimit të vitit 2012 – 2013, “Shqipëria ka bërë progres në plotësimin e kriterit politik për anëtarësim në BE, duke ndërmarrë një sërë reformash në kuadër të 12 prioriteteve kyçe.”518

Shqipëria kishte plotësuar, sipas Komisionit Evropian 4 nga prioritetet e caktuara; (i) mirëfunksionimi i parlamentit, (ii) miratimi nga kuvendi i ligjeve që kërkojnë shumicë të cilësuar, (iii) miratimi i ndryshimeve në legjislacionin elektoral, (iv)emërimi i Avokatit të Popullit dhe degjesa parlamentare për emërimin në institucionet e rëndësishme. Shqipëria ishte në rrugë të mirë në realizimin e dy kritereve; (i)reformën në administratën civile dhe (ii) përmirësimin e trajtimit të të denuarve. Ishte bërë progres i moderuar [jo i mjaftueshëm] (i) në reformën në drejtësi, (ii) në luftën kundër korrupsionit dhe (iii) krimit të organizuar, (iv) në të drejtën e pronësisë, (v) në politikat antidiskriminuese, (vi) në të drejtat e grave.

517 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2011 Progress Report (Bruksel, 12.10.2011), COM (2011) 666 final, 8 - 25518 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2012-2013 (Brussels, 10.10.2012), COM (2012) 600 final, 14


159

Shqipëria duhej të thellonte progresin e bërë dhe të hidhte hapa konkrete në zbatimin e reformës në drejtësi me qëllim arritjen e pavarësisë, efiçencës dhe llogaridhënies në sistemin gjyqësor; duhej të plotësohej reforma në administratën publike dhe rregullorja e parlamentit, më tepër vëmendje duhej në lidhje me zbatimin e të drejtave të njeriut, veçanërisht në përmirësimin e kushteve të jetesës së popullsisë rome, në lidhje me zbatimin e ligjit dhe duhej vazhduar dialogu politik.519

Mbështetur në progresin e bërë, Komisioni rekomandonte që Këshilli t’i jepte Shqipërisë statusin e vendit kandidat pasi ishte arritur përparimi i nevojshëm. Komisioni do t’i raportonte Këshillit sapo të shihte rezultate në zbatimin e reformës në administratën publike dhe gjyqësore dhe në rregulloren parlamentare. Parakusht për dhënien e rekomandimit për hapjen e bisedimeve ishte zhvillimi i zgjedhjeve parlamentare të vitit 2013.520

Zgjedhjet parlamentare të 23 qershorit 2013, si parakusht për marrjen e statusit tështetit kandidat, u cilësuan një provë e kaluar me sukses për Shqipërinë. Progres raporti i Komisionit Evropian i vitit 2013 vlerësonte se “Në përgjithësi, zgjedhjet shënuan një progres të prekshëm në krahasim me praktikat e kaluara duke sjellë plotësimin e prioritetit kyç lidhur me organizimin e zgjedhjeve”521.

Komisioni Evropian, duke analizuar progresin e Shqipërisë gjatë vitit 2013, i rekomandonte Këshillit Evropian që Shqipërisë t’i jepej statusi i shtetit kandidat, sepse vendi kishte arritur progresin e nevojshëm. Kështu; në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, Shqipëria ka ndërmarrë hapa fillestarë drejt përmirësimit të efikasitetit të hetimeve, ndjekjen penale dhe forcimin e bashkëpunimit ndërmjet organeve të zbatimit të ligjit. Numri i dënimeve për korrupsion dhe për rastet e pastrimit të parave është rritur, ashtu sikurse dhe numri i hetimeve për trafikimin e njerëzve dhe drogës. Të gjitha rekomandimet e fundit të Këshillit të Evropës në lidhje me financimin e partive politike dhe dispozitat ligjore për korrupsionin janë adresuar në mënyrë të kënaqshme. 522

Në vazhdim të Opinionit të 2010-ës, Komisioni vendosi përmbushjen e 5 prioriteteve për hapjen e negociatave për anëtarësim në Bashkimin Evropian:

1. Zbatimi i reformës në administratën publike me qëllim rritjen e profesionalizmit dhe depolitizimin e administratës publike;

2. Veprime të mëtejshme për të përforcuar pavarësinë, efikasitetin dhe llogaridhënien e institucioneve gjyqësore;

3. Përpjekje të mëtejshme në luftën kundër korrupsionit, duke arritur drejt krijimit të një regjistri të përhershëm të hetimeve proaktive, ndjekjeve penale dhe dënimeve;

4. Përpjekje të mëtejshme të përcaktuara në luftën kundër krimit të organizuar, duke përfshirë krijimin të një regjistri të dhënash për hetimet proaktive, ndjekjet penale dhe dënimet;

519 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2012-2013 (Brussels, 10.10.2012), COM (2012) 600 final, 15 520 Po aty, 27 521 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2013 Progress Report (Bruksel: 16.10.2013), COM (2013) 700 final, 6522 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2013 - 2014 (Brussels:16.10.2013), COM (2013) 700 final, 18 - 19


160

5. Masa efektive për të forcuar mbrojtjen e të drejtave të njeriut, duke përfshirë edhe ato të Romëve, masa anti-diskriminimit, si dhe të zbatohen të drejtat e pronësisë.523

Takimi i parë i Dialogut të Nivelit të Lartë BE–Shqipëri për prioritetet kyçe u zhvillua më 12 nëntor 2013. Në nëntor, parlamenti miratoi konsensualisht një rezolutë mbi integrimin evropian të Shqipërisë, duke miratuar një numër masash të rëndësishme për integrimin në BE, kryesisht në sundimin e ligjit. Komisioni Parlamentar për Integrimin Europian monitoroi dhe zhvilloi një dëgjesë publike mbi planet e punës së qeverisë për përmbushjen e pesë prioriteteve kyçe për hapjen e negociatave të pranimit. Ai gjithashtu ushtroi rolin e tij mbikëqyrës përmes seancave dëgjimore me Ministrin e Integrimit Evropian.

Gjatë vitit 2014, qeveria u angazhua në mënyrë aktive me Komisionin Evropian në procesin e Dialogut të Nivelit të Lartë mbi prioritetet kyçe. Në maj, qeveria miratoi një udhërrëfyes gjithëpërfshirës për të strukturuar përpjekjet e Shqipërisë në adresimin e prioriteteve kryesore. Në korrik, ajo miratoi Planin Kombëtar 2014-20 për Integrimin Europian, i cili zëvendësoi Planin Kombëtar për Zbatimin e MSA-së.Qeveria ngriti një rrjet të njësive të integrimit në Ministritë e linjës për të identifikuar objektivat prioritare të politikave të saj dhe për të monitoruar progresin në përmbushjen e tyre. Njësitë u krijuan në të gjitha ministritë e linjës, nën koordinimin eZyrës së Kryeministrit, me qëllim sigurimin e lidhjeve efektive midis strukturave të njësisë dhe planifikimit të reformës së integrimit në BE. U identifikuan gjashtë prioritete kyçe dhe 56 prioritete të ministrive dhe u hartua një matricë e rezultateve tëpritura. 6 prioritetet kyçe të përcakruara në planin kombëtar ishin: (i) Integrimi evropian; (ii) qeverisja e mirë, demokracia dhe sundimi i ligjit; (iii) rritja përmes stabilitetit ekonomik dhe fiskal – lufta kundër informalitetit; (iv) rritja ekonomikepërmes shtimit të konkurueshmërisë; (v) investimi te individi dhe kohezioni social;(vi) rritja përmes përdorimit të qendrueshëm të burimeve (menaxhimi i integruar i ujit, energjisë, tokës) dhe zhvillimi territorial.524Zbatimi i planit do të monitorohej rregullisht përmes treguesve të performancës.

Sipas Komisionit Evropian, gjatë vitit 2014 u tregua vullnet për të vepruar me vendosmëri për parandalimin dhe luftën kundër korrupsionit, reformat dëshmonin një qasje gjithëpërfshirëse duke përfshirë një gamë të gjerë institucionesh. Reforma të rëndësishme legjislative u ndërmorrën në luftën kundër krimit të organizuar dhe hetimet dhanë rezultate pozitive në luftën kundër trafikut të drogës dhe krimit të organizuar. Shqipëria tregoi përkushtimin e saj për reformën gjyqësore, sidomos duke punuar me Komisionin e Venecias për të përmirësuar pavarësinë, llogaridhënien dhe profesionalizmin e sistemit gjyqësor. 525 Bazuar në zhvillimet në Shqipëri, “Komisioni konfirmon rekomandimin e tij që Këshilli Evropian duhet t’i japë Shqipërisë statusin kandidat”526

523 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2013 - 2014 (Brussels:16.10.2013), COM (2013) 700 final, 19524 Këshilli i Ministrave, Plani Kombëtar për Zhvillim dhe Integrim 2014 – 2020, Draft (qershor 2013)525 European Commission, Albania’s Progress in the Fight Against Corruption and Organised Crime and in the Judicial Reform (Brussels: 4.6.2014), COM (2014) 331 final, 11526 Po aty


160

5. Masa efektive për të forcuar mbrojtjen e të drejtave të njeriut, duke përfshirë edhe ato të Romëve, masa anti-diskriminimit, si dhe të zbatohen të drejtat e pronësisë.523

Takimi i parë i Dialogut të Nivelit të Lartë BE–Shqipëri për prioritetet kyçe u zhvillua më 12 nëntor 2013. Në nëntor, parlamenti miratoi konsensualisht një rezolutë mbi integrimin evropian të Shqipërisë, duke miratuar një numër masash të rëndësishme për integrimin në BE, kryesisht në sundimin e ligjit. Komisioni Parlamentar për Integrimin Europian monitoroi dhe zhvilloi një dëgjesë publike mbi planet e punës së qeverisë për përmbushjen e pesë prioriteteve kyçe për hapjen e negociatave të pranimit. Ai gjithashtu ushtroi rolin e tij mbikëqyrës përmes seancave dëgjimore me Ministrin e Integrimit Evropian.

Gjatë vitit 2014, qeveria u angazhua në mënyrë aktive me Komisionin Evropian në procesin e Dialogut të Nivelit të Lartë mbi prioritetet kyçe. Në maj, qeveria miratoi një udhërrëfyes gjithëpërfshirës për të strukturuar përpjekjet e Shqipërisë në adresimin e prioriteteve kryesore. Në korrik, ajo miratoi Planin Kombëtar 2014-20 për Integrimin Europian, i cili zëvendësoi Planin Kombëtar për Zbatimin e MSA-së.Qeveria ngriti një rrjet të njësive të integrimit në Ministritë e linjës për të identifikuar objektivat prioritare të politikave të saj dhe për të monitoruar progresin në përmbushjen e tyre. Njësitë u krijuan në të gjitha ministritë e linjës, nën koordinimin eZyrës së Kryeministrit, me qëllim sigurimin e lidhjeve efektive midis strukturave të njësisë dhe planifikimit të reformës së integrimit në BE. U identifikuan gjashtë prioritete kyçe dhe 56 prioritete të ministrive dhe u hartua një matricë e rezultateve tëpritura. 6 prioritetet kyçe të përcakruara në planin kombëtar ishin: (i) Integrimi evropian; (ii) qeverisja e mirë, demokracia dhe sundimi i ligjit; (iii) rritja përmes stabilitetit ekonomik dhe fiskal – lufta kundër informalitetit; (iv) rritja ekonomikepërmes shtimit të konkurueshmërisë; (v) investimi te individi dhe kohezioni social;(vi) rritja përmes përdorimit të qendrueshëm të burimeve (menaxhimi i integruar i ujit, energjisë, tokës) dhe zhvillimi territorial.524Zbatimi i planit do të monitorohej rregullisht përmes treguesve të performancës.

Sipas Komisionit Evropian, gjatë vitit 2014 u tregua vullnet për të vepruar me vendosmëri për parandalimin dhe luftën kundër korrupsionit, reformat dëshmonin një qasje gjithëpërfshirëse duke përfshirë një gamë të gjerë institucionesh. Reforma të rëndësishme legjislative u ndërmorrën në luftën kundër krimit të organizuar dhe hetimet dhanë rezultate pozitive në luftën kundër trafikut të drogës dhe krimit të organizuar. Shqipëria tregoi përkushtimin e saj për reformën gjyqësore, sidomos duke punuar me Komisionin e Venecias për të përmirësuar pavarësinë, llogaridhënien dhe profesionalizmin e sistemit gjyqësor. 525 Bazuar në zhvillimet në Shqipëri, “Komisioni konfirmon rekomandimin e tij që Këshilli Evropian duhet t’i japë Shqipërisë statusin kandidat”526

523 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2013 - 2014 (Brussels:16.10.2013), COM (2013) 700 final, 19524 Këshilli i Ministrave, Plani Kombëtar për Zhvillim dhe Integrim 2014 – 2020, Draft (qershor 2013)525 European Commission, Albania’s Progress in the Fight Against Corruption and Organised Crime and in the Judicial Reform (Brussels: 4.6.2014), COM (2014) 331 final, 11526 Po aty


161

Më 24 qershor 2014, Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme të Bashkimit Europian vendosi që Shqipërisë t’i jepet statusi i shtetit kandidat për në BE, si “vlerësim për reformat e ndërmarra, por dhe një një inkurajim për të rritur ritmin e reformave”527.

Në strategjinë e vet për zgjerim, të vitit 2014 - 2015, Komisioni Evropian, duke trajtuar ecurinë e reformave në vendet e Ballkanit Përendimor, e vinte theksin në mënyrë të veçantë në tre shtylla kryesore, ku nevojitej vazhdimi i reformave; sundimi i ligjit, qeverisje ekonomike dhe reforma në administratën publike. 528 Komisioni Evropian duke vlerësuar se “korrupsioni ende mbetet një problem serioz”, u linte këto detyra vendeve të Ballkanit Përendimor:

- Sigurimin e një kuadri të fortë për parandalimin e korrupsionit, me përpjekje të mëtejshme të nevojshme në lidhje me financimin e partive politike dhe fushatave zgjedhore, menaxhimin e konflikteve të interesit, transparencën në përdorimin e fondeve publike, qasjen në informata dhe sekuestrimin dhe konfiskimin e pasurisë.

- Reformën e administratës publike dhe menaxhimin e financave publike.- Përmirësimet në grumbullimin dhe aksesin e të dhënave ishin të nevojshme

për të përmirësuar transparencën dhe për të ndihmuar në monitorimin e zbatimit të politikave anti-korrupsion në shërbime të tilla si arsimi dhe shërbimet shëndetësore.

- Mjetet për të parandaluar në mënyrë efektive korrupsionin mbeteshin pak tëpërdorura. Ekzistonte nevoja për një zbatim sa më proaktiv, më të koordinuar dhe efektiv të ligjit.

- Lufta kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit ishtë thelbësore për të luftuar krimin si dhe infiltrimet kriminale në sistemin politik, juridik dhe ekonomik.

- Organet e zbatimit të ligjit, shërbimet e prokurorisë dhe gjyqësori duhet të bëheshin më elastike ndaj korrupsionit, duhet të kryenin më shumë kontrolle të vendosura për të zbuluar bizneset e ligjshme që sigurojnë një front për veprimtaritë kriminale.

- Kapaciteti për të kryer hetime komplekse financiare si dhe për të trajtuar pastrimin e parave duhet të përmirësohej ndjeshëm dhe kërcënimet e reja si krimi në internet duhet të adresoheshin.529

Vendet e Ballkanit Përendimor e nisën rrugën e tyre drejt integrimit në të njëjtën kohë dhe me të njëjtat kushte (më 1999 me Paktin e Stabilizim Asociimit), por secili ka ecur me ritmin e vet përgjatë kësaj rruge. Momentet kryesore të rrugëtimit tëvendeve të Ballkanit Përendimor drejt anëtarësimit në BE, na i tregon tabela 4.1.

Kroacia dhe Maqedonia ishin vendet e para që hapën negociatat për MSA – në në vitin 2000. Ndër vendet e Ballkanit Përendimor Kroacia eci më shpejt në procesin e integrimit, duke qënë vendi i vetëm që sot është anëtar i Unionit. Në fillimet e procesit edhe Maqedonia eci me ritme të shpejta, duke marrë statusin e shtetit kandidat, që në vitin 2005, vit në të cilin Shqipëria ende nuk kishte nënshkruar MSA – në. Serbia i nisi negociatat për MSA – në më vone se vendet e tjera (në vitin 2005, por bisedimet u ndërprenë dhe u rihapën në 2008) e megjithatë ajo nisi bisedimet e nivelit të lartë për anëtarësim në BE në vitin 2014, vit në të cilin Shqipëria mori statusin e shtetit kandidat. Shqipëria lë pas në këtë rrugëtim vetëm Bosnje –Hercegovinën, e cila mund të justifikohet në pengesat e saj me problemet e shumta

527 European Commission, Staff Working Paper, Albania 2014 Progress Report (Brussels: 8. 10. 2014), COM (2014) 700 final, 1 528 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2014-15 (Brussels: 8.10.2014), COM(2014) 700 final, 1529 Po aty, 11- 12


162

etnike dhe territoriale. Në këtë udhëtim “të ngadalshëm dhe mundimshëm”,530 siç e ka cilësuar Michele Comelli, proçesin e integrimit të Shqipërisë drejt BE-së, Shqipëria ka ende shumë për të bërë.

Tabela 4.1. Ballkani Përendimor përgjatë procesit të integrimitNgjarjet kryesore Kroaci Serbi Maqedoni B- H Shqipëri

Hapja e negociatave për MSA 2000 2005 2000 2005 2003

Nënshkrimi i MSA 2001 2008 2001 2008 2006

Hyrja ne fuqi e MSA 2005 2013 2004 2015 2009

Kërkesa per statusin e shtetit kandidat

2003 2009 2009

Marrja e statusit të shtetit kandidat 2004 2012 2005 2016 2014

Hapja e negociatave për anëtarësim 2005 2014

Anëtarësimi i plotë 2013

Burimi: European Western Balkans

Situata e krijuar me Shqipërinë është e paprecedent, në historinë e saj BE-ja nuk njeh ndonjë rast tjetër që të këtë refuzuar kërkesën e një vendi kandidat për të disatën herë rradhasi. Pengesat më të mëdha në rrugën e integrimit evropian të Shqipërisë janë theksuar në mënyrë të herëpashershme në progress – raportet e Komisionit Evropian, nga drejtues të institucioneve evropiane, janë vendosur si prioritete kyçe në shumë momente të rrugëtimit të Shqipërisë drejt BE – së. Në tërësi kriteret e Kopenhagenit janë njësoj të rëndësishme për anëtarësimin e një vendi në BE, por hapja e negociatave për anëtarësim lidhet ngushtë me përmbushjen e kriterit politik. Pikërisht kritikat më të shumta për refuzimin e njëpasnjëshëm të statusit lidheshin me mosplotësimin e kriterit politik të Kartës së Kopenhagenit. Pavarsisht refuzimit, Komisioni Evropian përcaktoi 12 prioritete për qeverinë dhe politikën shqiptare në vitin 2010. Pesë nga këto prioritete lidheshin pikërisht me situatën politike në vend.

530 Michele Comelli, “Le relazioni tra l’Ue e l’Albania,” në L’Albania verso l’Unione europea: il ruolo dell’Italia, në IAI 09 (Romë: Istituto Affari Internazionali, 2009), 8


162

etnike dhe territoriale. Në këtë udhëtim “të ngadalshëm dhe mundimshëm”,530 siç e ka cilësuar Michele Comelli, proçesin e integrimit të Shqipërisë drejt BE-së, Shqipëria ka ende shumë për të bërë.

Tabela 4.1. Ballkani Përendimor përgjatë procesit të integrimitNgjarjet kryesore Kroaci Serbi Maqedoni B- H Shqipëri

Hapja e negociatave për MSA 2000 2005 2000 2005 2003

Nënshkrimi i MSA 2001 2008 2001 2008 2006

Hyrja ne fuqi e MSA 2005 2013 2004 2015 2009

Kërkesa per statusin e shtetit kandidat

2003 2009 2009

Marrja e statusit të shtetit kandidat 2004 2012 2005 2016 2014

Hapja e negociatave për anëtarësim 2005 2014

Anëtarësimi i plotë 2013

Burimi: European Western Balkans

Situata e krijuar me Shqipërinë është e paprecedent, në historinë e saj BE-ja nuk njeh ndonjë rast tjetër që të këtë refuzuar kërkesën e një vendi kandidat për të disatën herë rradhasi. Pengesat më të mëdha në rrugën e integrimit evropian të Shqipërisë janë theksuar në mënyrë të herëpashershme në progress – raportet e Komisionit Evropian, nga drejtues të institucioneve evropiane, janë vendosur si prioritete kyçe në shumë momente të rrugëtimit të Shqipërisë drejt BE – së. Në tërësi kriteret e Kopenhagenit janë njësoj të rëndësishme për anëtarësimin e një vendi në BE, por hapja e negociatave për anëtarësim lidhet ngushtë me përmbushjen e kriterit politik. Pikërisht kritikat më të shumta për refuzimin e njëpasnjëshëm të statusit lidheshin me mosplotësimin e kriterit politik të Kartës së Kopenhagenit. Pavarsisht refuzimit, Komisioni Evropian përcaktoi 12 prioritete për qeverinë dhe politikën shqiptare në vitin 2010. Pesë nga këto prioritete lidheshin pikërisht me situatën politike në vend.

530 Michele Comelli, “Le relazioni tra l’Ue e l’Albania,” në L’Albania verso l’Unione europea: il ruolo dell’Italia, në IAI 09 (Romë: Istituto Affari Internazionali, 2009), 8


163

4.2 Strategjitë e zgjerimit dhe politika shqiptare në tranzicionBashkimi Evropian, gjatë viteve të para të shek XXI, u përfshi në ndërmarrjen e tij

ndoshta më ambicioze. Kjo ka të bëjë pikërisht me qëllimin që i ka vënë vetes për të ribashkuar kontinentin evropian dhe në këtë mënyrë të konsolidojë paqen, demokracinë dhe mirëqenien.

Në vitin 2004, Bashkimi Evropian pati zgjerimin e tij më të madh, me 10 shtete tëreja të anëtarësuara* dhe në janar të vitit 2007 Bullgaria dhe Rumania u anëtarësuanme të drejta të plota në BE. Shteti i fundit që iu bashkua Unionit, Kroacia, në vitin 2014, e çoi në 28 numrin e anëtarëve. Do të kthehemi mbrapa në kohë dhe do mundohemi të hedhim dritë mbi komentet dhe interpretimet e ndryshme teorike, të cilat kanë shoqëruar rrugën e tyre të gjatë të integrimit, dhe që vazhdojnë të kenë ndikim edhe në ditët e sotme, kur Shqipëria si pjesë e Ballkanit Perëndimor po nxiton të mos ndahet nga grupi në rrugën drejt integrimit.

Ashtu si të gjitha sistemet e autoritetit, Bashkimi Evropian u ndërtua dhe vazhdon të legjitimohet nga një ideologji e përbashkët. “Miti i Themelimit” të Integrimit Evropian mund të përmblidhet si më poshtë: Apokalipsi i fashizmit dhe Lufta e Dytë Botërore e shkatërruan Evropën dhe e nxorën atë nga të qenit qendra e sistemit ndërkombëtar. Kjo kërkonte një ndarje me historinë evropiane të politikës së fuqisë dhe gjendjeve të luftës. Dhe përgjigjja për këtë ishte Integrimi Evropian: një komunitet i shteteve të mirëqenies demokratike liberale që bashkëpunonin ngushtë mes tyre, aq sa, së pari, lufta mes tyre as që do të shkohej nëpër mend dhe, së dyti, ato do të ishin në gjendje të siguronin për vete vendin e një force autonome në politikën botërore.531

Menjëherë në periudhën e pasluftës, projekti i Integrimit Evropian do të nënkuptonte bashkimin e gjithë kontinentit. Kongreset Federaliste të fundit të viteve ’40 u bënin apel gjithë popujve evropianë, duke mos pranuar ndarjen e kontinentit dhe duke e pranuar integrimin në Perëndim si një bërthamë së cilës duhej t’i bashkohej edhe pjesa tjetër e Evropës, në një “komunitet të lirë dhe me paqe”.532

Gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, nëse do të flisnim në terma praktikë, orientimi panevropian pothuajse pushoi së ekzistuari në axhendën e ditës. Projekti i integrimit brenda Komunitetit Evropian predominohej nga një orientim më shumë i brendshëm. Për qëllime praktike, termi “Evropë” i referohej ose u kthye në sinonim të “Evropës Perëndimore”.*

Nëse do t’i referohemi terminologjisë së teorisë organizative, orientimi fillestar panevropian i traktateve dhe rregullat e anëtarësisë që i korrespondojnë u kthyen në procese të një natyre “ceremoniale”; KE-ja kishte ritualizuar vendosmërinë e saj për një komunitet liberal panevropian të shteteve, sepse ajo reflektonte vlerat kushtetuese

* Slloveni, Sllovaki, Çeki, Hungari, Poloni, Maltë, Qipro, Lituani, Letoni, Estoni (nga të cilat 8 ish-komuniste).531 Wilfried Loth, “De Gaulle, Deutschland und Evropa”, Opladen: Leske+Burrich. (1991) Po ashtu shih Heinrich Schneider, “Leitbilder der Evropa Politik” 1. Der Zug zur Integration, Bonn: Evropa Union Verlag (1977)532 Resolution of the Congress of Montreux of the Union Evropeenne des Federalistes (UEF), August 1947. Part of the collection of resolutions collected in Schëarz in 1980.

* Edhe kur KE-ja vetë merrej me çështje kushtetuese, ashtu sikurse është rasti i “Dokumentit të Identitetit Evropian” në Kopenhagen në vitin 1973, horizontet e saj nuk shkuan përtej “nëntë-shes”.


164

dhe normat e një mjedisi të institucionalizuar si dhe premtonte forcimin e legjitimitetit të saj me një kosto minimale.533

Debati që ka shoqëruar procesin e zgjerimit të mëtejshëm të BE-së mund të klasifikohet si një debat midis qasjeve racionaliste nga njëra anë dhe atyre sociologjike apo konstruktive, në studimin e institucioneve ndërkombëtare në disiplinën e marrëdhënieve ndërkombëtare. 534 David Lane, pyetjes pse BE (15 anëtarët e saj) mbështetën zgjerimin dhe përfshirjen në të të vendeve të Lindjes ipërgjigjet duke dhënë 4 arsye:

1. Ideologjia e BE–së mbështet zgjerimin, kjo sanksionohet në Artikullin 237 të Traktatit të KEE, megjithatë nuk ishte parashikuar si do të veprohej kur vendet komuniste do të mundnin dhe dëshironin t’i bashkoheshin unionit. Zgjerimi imëtejshëm, u pretendua se do të promovonte sigurinë e anëtarëve ekzistues. Arsyetimii themeluesve të saj, Robert Schuman dhe Jean Monnet, që formimi i një Komuniteti Europian do ta bënte luftën “materialisht të pamundur”, mbetej ende i vlefshëm,zgjerimi do të kontribuonte në paqen midis shteteve evropiane

2. Në aspektin ekonomik zgjerimi sillte përfitime reciproke për anëtarët ekzistues dhe për shtetet e reja që i bashkoheshin unionit: një treg më i madh dhe mundësi më të mëdha për investime do të nxiste shitjet dhe fitimet dhe rrjedhimisht punësimin dhe mirëqënien në tregun e përbashkët. Ata që merren me tregti do të kishin shumë për të fituar dhe pak për të humbur nga një treg i zgjeruar. Bazuar në një konceptim neo-liberal të ekonomisë, lëvizja e lirë e mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe punës do të promovonte mirëqenien ekonomike. Kjo linjë e argumentit varej nga supozimi se anëtarët e bashkuar do të jenë në gjendje të përshtaten pozitivisht, në bazë te përparësive të tyre krahasuese, në vend të rregullimit që çon në de-industrializim dhe papunësi.

3. Një bashkim ekonomik dhe politik do t’u siguronte shteteve të reja kushte ekonomike dhe politike në përputhje me nivelin ekonomik dhe politik të EvropësPerëndimore. Duke patur parasysh se procesi i transformimit në shoqëritë post-komuniste ishte ende në rrugë e sipër, premtimi i anëtarësimit në BE do të vepronte sinjë katalizator për ndryshimet ekonomike dhe politike në këto vende. Kushtet që BE vendos për kandidatët për anëtarësim kanë një efekt të drejtpërdrejtë në transformimin e tyre, duke krijuar kështu pajtueshmëri me kushtet ekonomike dhe politike të Bashkimit. Oferta e anëtarësimit do të ishte një stimul i rëndësishëm për aplikantët për të plotësuar këto kushte. Anëtarësimi në BE do të parandalonte rrëshqitjen e tyre në neokomunizëm.

4. BE-ja zotëronte një identitet evropian, ajo kishte një detyrë morale për të ndihmuar vendet e reja në tranzicionin drejt demokracisë dhe kapitalizmit, pasi ato kishin shkatërruar komunizmin. Këto vlera motivuan shtetet anëtare që të pranojnë

533 John W Meyer, Briand Rowan,: “Institutional Organisations: Formal Structures as Myth and Ceremony,” in Walter W. Powell, Paul J. Di Maggio (Eds): The Neë Institutionalism in Organisational Analysis (Chicago: Universitty of Chicago Press, 1991), 41-62.534 Peter J. Katzenstein, Robert O. Keohane, Stephan D. Kranser, “International Organisations and the Study of World Politics” në International Organization at Fifty: Exploration and Contestation inthe Study of World Politics, Volume 52, Issue 4 (Autumn 1998), 645-685


164

dhe normat e një mjedisi të institucionalizuar si dhe premtonte forcimin e legjitimitetit të saj me një kosto minimale.533

Debati që ka shoqëruar procesin e zgjerimit të mëtejshëm të BE-së mund të klasifikohet si një debat midis qasjeve racionaliste nga njëra anë dhe atyre sociologjike apo konstruktive, në studimin e institucioneve ndërkombëtare në disiplinën e marrëdhënieve ndërkombëtare. 534 David Lane, pyetjes pse BE (15 anëtarët e saj) mbështetën zgjerimin dhe përfshirjen në të të vendeve të Lindjes ipërgjigjet duke dhënë 4 arsye:

1. Ideologjia e BE–së mbështet zgjerimin, kjo sanksionohet në Artikullin 237 të Traktatit të KEE, megjithatë nuk ishte parashikuar si do të veprohej kur vendet komuniste do të mundnin dhe dëshironin t’i bashkoheshin unionit. Zgjerimi imëtejshëm, u pretendua se do të promovonte sigurinë e anëtarëve ekzistues. Arsyetimii themeluesve të saj, Robert Schuman dhe Jean Monnet, që formimi i një Komuniteti Europian do ta bënte luftën “materialisht të pamundur”, mbetej ende i vlefshëm,zgjerimi do të kontribuonte në paqen midis shteteve evropiane

2. Në aspektin ekonomik zgjerimi sillte përfitime reciproke për anëtarët ekzistues dhe për shtetet e reja që i bashkoheshin unionit: një treg më i madh dhe mundësi më të mëdha për investime do të nxiste shitjet dhe fitimet dhe rrjedhimisht punësimin dhe mirëqënien në tregun e përbashkët. Ata që merren me tregti do të kishin shumë për të fituar dhe pak për të humbur nga një treg i zgjeruar. Bazuar në një konceptim neo-liberal të ekonomisë, lëvizja e lirë e mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe punës do të promovonte mirëqenien ekonomike. Kjo linjë e argumentit varej nga supozimi se anëtarët e bashkuar do të jenë në gjendje të përshtaten pozitivisht, në bazë te përparësive të tyre krahasuese, në vend të rregullimit që çon në de-industrializim dhe papunësi.

3. Një bashkim ekonomik dhe politik do t’u siguronte shteteve të reja kushte ekonomike dhe politike në përputhje me nivelin ekonomik dhe politik të EvropësPerëndimore. Duke patur parasysh se procesi i transformimit në shoqëritë post-komuniste ishte ende në rrugë e sipër, premtimi i anëtarësimit në BE do të vepronte sinjë katalizator për ndryshimet ekonomike dhe politike në këto vende. Kushtet që BE vendos për kandidatët për anëtarësim kanë një efekt të drejtpërdrejtë në transformimin e tyre, duke krijuar kështu pajtueshmëri me kushtet ekonomike dhe politike të Bashkimit. Oferta e anëtarësimit do të ishte një stimul i rëndësishëm për aplikantët për të plotësuar këto kushte. Anëtarësimi në BE do të parandalonte rrëshqitjen e tyre në neokomunizëm.

4. BE-ja zotëronte një identitet evropian, ajo kishte një detyrë morale për të ndihmuar vendet e reja në tranzicionin drejt demokracisë dhe kapitalizmit, pasi ato kishin shkatërruar komunizmin. Këto vlera motivuan shtetet anëtare që të pranojnë

533 John W Meyer, Briand Rowan,: “Institutional Organisations: Formal Structures as Myth and Ceremony,” in Walter W. Powell, Paul J. Di Maggio (Eds): The Neë Institutionalism in Organisational Analysis (Chicago: Universitty of Chicago Press, 1991), 41-62.534 Peter J. Katzenstein, Robert O. Keohane, Stephan D. Kranser, “International Organisations and the Study of World Politics” në International Organization at Fifty: Exploration and Contestation inthe Study of World Politics, Volume 52, Issue 4 (Autumn 1998), 645-685


165

kolektivisht anëtarësimet e reja, edhe pse individualisht ata nuk mund të kenë pasur shumë për të fituar. 535

Sipas Frank Schimmelfenning, vendimi i BE-së për t’u zgjeruar në juglindje konfrontohet me një enigmë të dyfishtë:

1. Nga njëra anë, produkti i marrjes së vendimit, pra hapja e negociatave me vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore (EQL), përbën enigmë për teorinë racionaliste, pasi një analizë e kostove dhe përfitimeve prej tyre nga pikëpamja racionaliste tregon që zgjerimi në Lindje dhe Jug nuk mund të trajtohet si një zgjidhje pa mend dhe instrumentale e shteteve anëtare të BE-së. Nga pikëpamja neorealiste, perspektiva e bazuar në fuqi nuk është as e nevojshme, as e dobishme për qëllime baraspeshimi. Ndërsa nga një pikëpamje apo interesa neoliberale, një zgjerim i tillë përbën enigmë, pasi kostot e pritshme të anëtarësimit të plotë të këtyre vendeve itejkalojnë përfitimet e pritshme nga BE-ja dhe kostelacionet ndërkombëtare dhe ato vendase të fuqive negociuese në BE, duhet ta kishin kundërshtuar këtë vendim dhe mbi të gjitha t’u ofronin vendeve anëtare të BE-së një zgjidhje institucionale efikase, e cila të mund t’u lejonte atyre të përfitonin nga integrimi ekonomik, pa qenë të detyruar të mbartnin kostot e integrimit politik.536 Në raste të tilla, vendimi për t’u zgjeruar mund të shpjegohet në dritën e një qasjeje sociologjike, sipas së cilës BE-ja perceptohet si organizatë e një bashkimi ndërkombëtar liberal evropian dhe në të cilën zgjerimi kuptohet si përfshirje e vendeve që vijnë të ndajnë vlera dhe norma liberale.

2. Nga ana tjetër, procesi i marrjes së një vendimi, që çon në hapjen e negociatave, përbën një enigmë për institucionalizimin sociologjik. Është e vështirë të perceptohet sjellja e vërtetë që teoritë sociologjike do të na mundësonin të shikonim në këtë rast. Në vend të kësaj, preferencat dhe sjellja e aktorëve kryesorë politikë në sistemin e BE-së korrespondon më shumë me hamendjet dhe qasjet racionaliste. Preferencat e zgjerimit të shteteve anëtare reflektojnë një ndarje të zakonshme Veri-Jug në politikën e BE-së dhe që i atribuohet niveleve të ndryshme të ndërvarësisë me Evropën Qendrore dhe Lindore, po ashtu edhe për sa i përket ndjeshmërive të ndryshme ndaj masave reformuese, që duhet t’u paraprijnë pranimit të plotë të vendeve të EQL-së. Procesi vendimmarrës fillestar karakterizohet si një proces “pazaresh” i diskutueshëm, në të cilin BE-ja është munduar t’i shmangej kërkesave tëvendeve të EQL-së për anëtarësim të plotë, por më vonë “u dorëzua” para kësaj kërkese jo me shumë dëshirë. 537

Si zgjidhje për një situatë të tillë mund të mendohet një veprim “retorik”, i cili do të shërbejë si mekanizëm i ndërmjetëm midis preferencave egoiste dhe produkteve novative të përbashkëta, dhe që, me fjalë të tjera, do të ishte përdorimi i argumenteve në mënyrë strategjike. Por si mund të ndërhyjë veprimi “retorik” në procesin e zgjerimit? Gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, projekti i Integrimit Evropian bazohej në një vizion dhe ideologji legjitime të komunitetit të sigurisë panevropiane të

535 David Lane, “Post-Communist States and the European Union,” në Journal of Communist Studies and Transition Politics (Volume 23, Issue 4, 2007), 364 - 365536 Frank Schimmelfenning, “The double puzzle of EU Enlargement – Liberal Norma, Rhetorical Action and Decision Expand to the East,” në ARENA ËP 99/15 (1999)537 po aty


166

shteteve të mirëqenies liberale.538 Kjo lloj ideologjie është reflektuar edhe në ditët e sotme në rregullat e anëtarësimit në BE.

Nëse më sipër çështja u fokusua mbi mënyrën si trajtohej dhe cilat ishin disa nga aspektet kryesore, që ndihmojnë në shpjegimin e fenomenit të zgjerimit, do të ishte me vend të shihej edhe se si është komentuar sjellja e vetë vendeve të EQL-së, ose të ashtuquajturave vendeve kandidate për t’u pranuar në BE, si dhe mendimet, opinionet teorike, që kanë ekzistuar në këto vende gjatë procesit të integrimit.

Arsyet e tërheqjes së madhe të vendeve ish – komuniste drejt BE – së, sipas Lane, jane të natyrës politike, ekonomike, sigurisë dhe bashkëpunimit. Ai arsyeton se integrimi për vendet ish – komuniste kishte domethënie të shumëfishtë:

1. Tërheqja simbolike e një kthimi në "shtëpinë e tyre evropiane" dhe ndarja me të kaluarën Sovjetike. "Evropa" do të ishte një formë pozitive e identitetit: ekonomikisht e pasur dhe kulturalisht e civilizuar. Lëvizja antikomuniste ishte e orientuar drejt një kthimi në Evropën Perëndimore, në sistemin e saj kapitalist dhe nëdemokracinë zgjedhore

2. Ekzistonte një nevojë për t’u mbrojtur nga një rigjallërim i mundshëm i fuqisë ruse dhe për të siguruar mbrojtje nga kërcënimet prej krimit ndërkombëtar, terrorizmit dhe lëvizjes se paligjshme të njerëzve. “Bashkimi me demokracinë” do të siguronte paqen, pasi demokracitë nuk përfshihen në luftëra (të paktën jo me njëra tjetren).

3. Besohej se anëtarësimi në BE do të sillte përfitime ekonomike; do të zgjeronte tregun, do të liberalizonte tregtinë nëpërmjet heqjes së tarifave doganore dhe do tërriste investimet e huaja.

4. Anëtarësimi do të siguronte një kornizë ligjore për pronën private dhe tregun e lirë dhe një forcë pune me pagë të ulët dhe të arsimuar që do të ofronte mundësi biznesi dhe investimesh.

5. BE – ja ishte alternativa reale politike e hapur për shtetet e reja, për të cilat rënia e Traktatit të Varshavës kishte lënë një vakum politik. Dobësitë ekonomike dhe politike të shteteve te Evropës Qendrore dhe Lindore ishin të tilla që ata duhej të shihnin drejt Perëndimit për sigurinë ekonomike dhe politike.

6. Edhe më euroskeptikët e kuptonin se kostoja e të ndenjurit jashtë BE – së ishte më e madhe se kostoja e anëtarësimit edhe nëse përshtatja me sistemin e ri do të sillte fillimisht pasoja të rënda ekonomike.539

Kështu, “Kthimi në Evropë” ka qenë motoja e pothuajse të gjitha vendeve të ish-bllokut Sovjetik dhe qeverive të tyre, ku përfshihen edhe disa, për të cilat nuk mendohej se do të bëheshin shumë shpejt pjesë e BE-së. Ministri i Jashtëm hungarez, Jeszenczky, e justifikonte kërkesën zyrtare të vendit të tij për anëtarësim në BE, si një “kthim në këtë bashkësi, së cilës Hungaria i kishte përkitur gjithmonë,” 540 kurse ambasadori rumun në BE, theksonte se “Rumania kishte qenë gjithmonë pjesë e traditave Evropiane Perëndimore,” 541 dhe për më tepër, shefi i delegacionit të

538 Frank Schimmelfenning, “The double puzzle of EU Enlargement – Liberal Norma, Rhetorical Action and Decision Expand to the East,” në ARENA WP 99/15 (1999)539 David Lane, “Post-Communist States and the European Union,” në Journal of Communist Studies and Transition Politics (Volume 23, Issue 4, 2007), 463 540 Frank Schimmelfenning, The EU, NATO and the Integration of Europe: Rules and Rhetoric, (Cambridge University Press: web edition), 268541 Po aty


166

shteteve të mirëqenies liberale.538 Kjo lloj ideologjie është reflektuar edhe në ditët e sotme në rregullat e anëtarësimit në BE.

Nëse më sipër çështja u fokusua mbi mënyrën si trajtohej dhe cilat ishin disa nga aspektet kryesore, që ndihmojnë në shpjegimin e fenomenit të zgjerimit, do të ishte me vend të shihej edhe se si është komentuar sjellja e vetë vendeve të EQL-së, ose të ashtuquajturave vendeve kandidate për t’u pranuar në BE, si dhe mendimet, opinionet teorike, që kanë ekzistuar në këto vende gjatë procesit të integrimit.

Arsyet e tërheqjes së madhe të vendeve ish – komuniste drejt BE – së, sipas Lane, jane të natyrës politike, ekonomike, sigurisë dhe bashkëpunimit. Ai arsyeton se integrimi për vendet ish – komuniste kishte domethënie të shumëfishtë:

1. Tërheqja simbolike e një kthimi në "shtëpinë e tyre evropiane" dhe ndarja me të kaluarën Sovjetike. "Evropa" do të ishte një formë pozitive e identitetit: ekonomikisht e pasur dhe kulturalisht e civilizuar. Lëvizja antikomuniste ishte e orientuar drejt një kthimi në Evropën Perëndimore, në sistemin e saj kapitalist dhe nëdemokracinë zgjedhore

2. Ekzistonte një nevojë për t’u mbrojtur nga një rigjallërim i mundshëm i fuqisë ruse dhe për të siguruar mbrojtje nga kërcënimet prej krimit ndërkombëtar, terrorizmit dhe lëvizjes se paligjshme të njerëzve. “Bashkimi me demokracinë” do të siguronte paqen, pasi demokracitë nuk përfshihen në luftëra (të paktën jo me njëra tjetren).

3. Besohej se anëtarësimi në BE do të sillte përfitime ekonomike; do të zgjeronte tregun, do të liberalizonte tregtinë nëpërmjet heqjes së tarifave doganore dhe do tërriste investimet e huaja.

4. Anëtarësimi do të siguronte një kornizë ligjore për pronën private dhe tregun e lirë dhe një forcë pune me pagë të ulët dhe të arsimuar që do të ofronte mundësi biznesi dhe investimesh.

5. BE – ja ishte alternativa reale politike e hapur për shtetet e reja, për të cilat rënia e Traktatit të Varshavës kishte lënë një vakum politik. Dobësitë ekonomike dhe politike të shteteve te Evropës Qendrore dhe Lindore ishin të tilla që ata duhej të shihnin drejt Perëndimit për sigurinë ekonomike dhe politike.

6. Edhe më euroskeptikët e kuptonin se kostoja e të ndenjurit jashtë BE – së ishte më e madhe se kostoja e anëtarësimit edhe nëse përshtatja me sistemin e ri do të sillte fillimisht pasoja të rënda ekonomike.539

Kështu, “Kthimi në Evropë” ka qenë motoja e pothuajse të gjitha vendeve të ish-bllokut Sovjetik dhe qeverive të tyre, ku përfshihen edhe disa, për të cilat nuk mendohej se do të bëheshin shumë shpejt pjesë e BE-së. Ministri i Jashtëm hungarez, Jeszenczky, e justifikonte kërkesën zyrtare të vendit të tij për anëtarësim në BE, si një “kthim në këtë bashkësi, së cilës Hungaria i kishte përkitur gjithmonë,” 540 kurse ambasadori rumun në BE, theksonte se “Rumania kishte qenë gjithmonë pjesë e traditave Evropiane Perëndimore,” 541 dhe për më tepër, shefi i delegacionit të

538 Frank Schimmelfenning, “The double puzzle of EU Enlargement – Liberal Norma, Rhetorical Action and Decision Expand to the East,” në ARENA WP 99/15 (1999)539 David Lane, “Post-Communist States and the European Union,” në Journal of Communist Studies and Transition Politics (Volume 23, Issue 4, 2007), 463 540 Frank Schimmelfenning, The EU, NATO and the Integration of Europe: Rules and Rhetoric, (Cambridge University Press: web edition), 268541 Po aty


167

Bashkimit Kristian Demokrat të Gjeorgjisë, gjatë një vizite në Parlamentin Evropian, shprehej se Gjeorgjia shpresonte “të kthehej në Evropë”.542

Pra, nëse do t’i referoheshim shembujve të mësipërm, do të thoshim se ka ngjasime të qasjes sesi vendet të cilat dolën nga një sistem totalitar e filluan rrugën e tyre drejt Evropës, të gjitha në një “tren”, por në “vagonë” të ndryshëm dhe pa një lokomotivë të mirëfilltë, që, herë pas here, duke mos arritur të mbanin shpejtësinë e duhur, detyronin njëri-tjetrin të ngadalësonin dhe të mund ta ndiqnin, por asnjëherë të mos ndaleshin. Dhe pasojë e kësaj ishte edhe vala e parë e zgjerimit me ish-vendet e bllokut komunist në maj të vitit 2004 dhe që u plotësua në janar të vitit 2007, kur pjesë e BE-së u bënë edhe Bullgaria dhe Rumania.

Ajo që vlen të theksohet gjatë gjithë këtij procesi të gjatë negociatash, reformash dhe ndryshimesh, është mënyra dhe këndvështrimi nga i cili shihej ky proces nga aktorë të ndryshëm. Kështu, shumica e politikëbërësve të shteteve kandidate e krahasonin politikën e BE-së në lindje me marrëdhëniet e saj me shtete të tjera jashtë grupimit, si dhe sjelljen e BE-së në raundet e mëparshme të zgjerimit, duke pretenduar trajtim të barabartë. Sipas Peter van Ham: “Në mënyrë të veçantë, precedentët e pranimit të Spanjës dhe Portugalisë mund të përdoren si karta të vyera dhe që mund të luhen nga evropiano-qendrorët.”543 Nëse do t’i referoheshim këtij shembulli, është me vend të themi se e njëjta strategji mund të ndiqet nga vendet e Ballkanit Perëndimor, nëse do të kishim parasysh faktin që, edhe pse me probleme jo të vogla në fushën e drejtësisë dhe luftës kundër korrupsionit, shtete si Bullgaria dhe Rumania u pranuan në BE, por me kushtin që do të vazhdonin të ishin nën vëzhgimin e rreptë të Komisionit edhe në vazhdim.*

Edhe pse vala e 5-të e zgjerimit u quajt e plotë, ende ekzistojnë mendime se kushtet për të pranuar dy shtetet, si: Bullgaria dhe Rumania, nuk ishin pjekur ende dhe BE-ja u nxitua me këtë hap. Shqetësimi ka të bëjë me faktin e të qenit gati nga këto dy shtete për t’u futur në BE. Kjo mund të sjellë ndërlikime për shtetet potencialisht kandidate dhe anëtare në të ardhmen, sikurse janë ato të Ballkanit Perëndimor, ku përfshihet Shqipëria, si dhe më tej edhe Turqia apo ndonjë nga vendet fqinje të BE-së. Kështu, për shembull, institucionet e BE-së dhe Komisioni Evropian në veçanti e kanë monitoruar nga afër rrugën e anëtarësimit dhe zhvillimit në të tetë vendet ish-komuniste, që iu bashkuan BE-së në maj 2004, përfshi Bullgarinë dhe Rumaninë.

Duke analizuar efektet e zgjerimit të vitit 2004, synohet që jo vetëm të përshtaten strukturat supernacionale të vendimmarrjes si dhe politikat e shumta të BE-së me realitet e tanishme (e ashtuquajtura “aftësi thithëse”), por edhe të vendosen strategjitë e mundshme për zgjerime të mëtejshme, që mund të përfshijnë forma të reja të kondicionalitetit (kushtëzimit) dhe azhornim të acquis communautaire, e cila duhet që, dalëngadalë, të fillojë të zbatohet tërësisht nga vendet e reja që do të pranohen në të ardhmen, që ka të bëjë me kapacitetin integrues.

Në ditët e sotme, pothuajse asnjë nuk mund të mohojë faktin se, i krahasuar me 4 zgjerimet e mëparshme, raundi i pestë i zgjerimit ka qenë me të vërtet i

542 Frank Schimmelfenning, The EU, NATO and the Integration of Europe: Rules and Rhetoric,(Cambridge University Press: ëeb edition), 268 543 Peter van Ham, The EC, Eastern Evrope and Evropean Unity. Discord, Collaboration and Integration since 1947 (London: Pinter,1993), 134 * Raporti i Komisionit që u lëshua në Parlamentin Evropian në Strasburg më 26 shtator 2006 rekomandonte që Bullgaria dhe Rumania të pranoheshin në BE më 1 janar 2007, por me kusht që të vazhdonin të monitoroheshin nga afër në fusha të caktuara.


168

jashtëzakonshëm. Ky zgjerim ndryshon me ato paraardhëse si nga ana sasiore, ashtu dhe nga ajo cilësore. Jo vetëm për faktin se 12 vende të reja i janë bashkuar BE-së në vitet 2004 dhe 2007, por edhe për atë që shumica e këtyre vendeve kanë qenë pjesë e shteteve ish-komuniste të Evropës Lindore.

Nëse në raundet e mëparshme të zgjerimit është synuar të përfshihen anëtarë të rinj, në një stil që në mënyrë figurative mund ta krahasonim me përzgjedhjen e “vakteve të ushqimit”, pra ku të mos prishej balanca institucionale dhe të mos ndryshohej shumë shpesh mënyra e marrjes së vendimeve në nivel supernacional, në këtë raund të fundit, kambana e zgjerimit të BE-së ka tronditur dhe zgjuar debate të shumta për mënyrën sesi do të qeveriset BE-ja në të ardhmen. Aq më tepër që, ndërsa katër zgjerimet e mëparshme të BE-së kanë kontribuar në plotësimin gjeopolitik të projektit të Integrimit Evropian në dimensionet e tij perëndimore, jugore dhe veriore, zgjerimi i pestë në Lindje dhe pjesërisht në Jug, është shtrirë në kufi me popuj dhe territore të reja, një pjesë e të cilave kandidate potenciale për t’iu bashkuar një ditë BE-së dhe të tjera që mbase nuk do ta dëshironin ndonjëherë këtë gjë. Si rezultat, kufijtë lindorë dhe jugorë të BE-së kanë mbetur ende “të mjegulluar”, ndërkohë që e ardhmja e saj, si një lloj njësie politike, është bërë e pasigurt.

Por sido që të jenë argumentet negative, duke pasur parasysh faktin që ekonomitë e tregut të këtyre anëtarëve të rinj janë më liberale dhe më pak të mbrojtura, si dhe të kombinuara me nivele pagash shumë më të ulëta, anëtarët e rinj, sidomos ata nga Evropa Lindore, do të ndihmojnë ndjeshëm në rritjen e përgjithshme të konkurrencës së ekonomisë evropiane. Është pikërisht kjo valë e fundit e zgjerimit që ka sjellë rritje të debatit për ristrukturimin e modernizimin e sektorit bujqësor në BE dhe po kjo valë e re zgjerimi ka bërë që në këto vitet e fundit ekonomia e BE-së të përmirësohet. Edhe pse jo shumë e ndjeshme, ritmet mesatare të rritjes kanë qenë falë rritjes së PBB-së së regjistruar në shtetet e reja anëtare. Edhe pse ngelen ende shumë vështirësi për t’u përballuar, ekonomitë e vendeve ish-socialiste po tregojnë gjerësisht një rritje të PBB-së së qëndrueshme dhe mekanizmave efektive të tregut.544

Por, krahas kësaj, e gjejmë me vend të sjellim këtu edhe opinionet e disa prej ekonomistëve më në zë të Evropës, të cilët ofrojnë disa ese mbi sfidat e zhvillimit të BE-së, dhe kryesisht atë të Kushtetutës Evropiane, financave dhe monedhës evropiane, nevojës për rritje ekonomike, konkurrencën si me anëtarët e rinj, ashtu edhe me vendet që ndodhen më në Lindje dhe Jug, si dhe nevojën për të krijuar një marrëdhënie bashkëpunuese dhe produktive me shtetet evropiane në periferi të Evropës.

Duke iu referuar valës së pestë të zgjerimit të viteve 2004-2007, Charles Wyploszargumenton se “zgjerimi dhe thellimi nuk janë zëvendësues, por komplementarë”545

dhe vazhdon më tej duke e justifikuar këtë me natyrën e ndryshme dhe me tiparet e reja që shfaqen në një bashkim prej 25- 27 anëtarësh, ndryshe nga ai fillestari me 6 të tillë. Sipas tij, procesi i integrimit ka qenë herë pas here “i përshpejtuar”, duke përmendur si përshpejtim të fundit atë të viteve ’80, që çoi në adoptimin e aktit të përbashkët Evropian dhe bashkimit monetar.546 Wyplosz shprehet: “Ky zgjerim krijoi përshtypjen e gabuar të përshpejtimit, por, në fakt, ky ishte thjesht një zgjerim dhe jo

544 Yegor T Gaidar, “Recovery Groëth as a Stage of Post –Socialist Transition,” në Evrope after Enlargement (Cambridge Univeristy press, 2007), 127-142545 Charles Wyplosz, “Has Evrope lost its heart?” në Evrope after Enlargement (Cambridge Univeristy press, 2007), 06-27546 Po aty


168

jashtëzakonshëm. Ky zgjerim ndryshon me ato paraardhëse si nga ana sasiore, ashtu dhe nga ajo cilësore. Jo vetëm për faktin se 12 vende të reja i janë bashkuar BE-së në vitet 2004 dhe 2007, por edhe për atë që shumica e këtyre vendeve kanë qenë pjesë e shteteve ish-komuniste të Evropës Lindore.

Nëse në raundet e mëparshme të zgjerimit është synuar të përfshihen anëtarë të rinj, në një stil që në mënyrë figurative mund ta krahasonim me përzgjedhjen e “vakteve të ushqimit”, pra ku të mos prishej balanca institucionale dhe të mos ndryshohej shumë shpesh mënyra e marrjes së vendimeve në nivel supernacional, në këtë raund të fundit, kambana e zgjerimit të BE-së ka tronditur dhe zgjuar debate të shumta për mënyrën sesi do të qeveriset BE-ja në të ardhmen. Aq më tepër që, ndërsa katër zgjerimet e mëparshme të BE-së kanë kontribuar në plotësimin gjeopolitik të projektit të Integrimit Evropian në dimensionet e tij perëndimore, jugore dhe veriore, zgjerimi i pestë në Lindje dhe pjesërisht në Jug, është shtrirë në kufi me popuj dhe territore të reja, një pjesë e të cilave kandidate potenciale për t’iu bashkuar një ditë BE-së dhe të tjera që mbase nuk do ta dëshironin ndonjëherë këtë gjë. Si rezultat, kufijtë lindorë dhe jugorë të BE-së kanë mbetur ende “të mjegulluar”, ndërkohë që e ardhmja e saj, si një lloj njësie politike, është bërë e pasigurt.

Por sido që të jenë argumentet negative, duke pasur parasysh faktin që ekonomitë e tregut të këtyre anëtarëve të rinj janë më liberale dhe më pak të mbrojtura, si dhe të kombinuara me nivele pagash shumë më të ulëta, anëtarët e rinj, sidomos ata nga Evropa Lindore, do të ndihmojnë ndjeshëm në rritjen e përgjithshme të konkurrencës së ekonomisë evropiane. Është pikërisht kjo valë e fundit e zgjerimit që ka sjellë rritje të debatit për ristrukturimin e modernizimin e sektorit bujqësor në BE dhe po kjo valë e re zgjerimi ka bërë që në këto vitet e fundit ekonomia e BE-së të përmirësohet. Edhe pse jo shumë e ndjeshme, ritmet mesatare të rritjes kanë qenë falë rritjes së PBB-së së regjistruar në shtetet e reja anëtare. Edhe pse ngelen ende shumë vështirësi për t’u përballuar, ekonomitë e vendeve ish-socialiste po tregojnë gjerësisht një rritje të PBB-së së qëndrueshme dhe mekanizmave efektive të tregut.544

Por, krahas kësaj, e gjejmë me vend të sjellim këtu edhe opinionet e disa prej ekonomistëve më në zë të Evropës, të cilët ofrojnë disa ese mbi sfidat e zhvillimit të BE-së, dhe kryesisht atë të Kushtetutës Evropiane, financave dhe monedhës evropiane, nevojës për rritje ekonomike, konkurrencën si me anëtarët e rinj, ashtu edhe me vendet që ndodhen më në Lindje dhe Jug, si dhe nevojën për të krijuar një marrëdhënie bashkëpunuese dhe produktive me shtetet evropiane në periferi të Evropës.

Duke iu referuar valës së pestë të zgjerimit të viteve 2004-2007, Charles Wyploszargumenton se “zgjerimi dhe thellimi nuk janë zëvendësues, por komplementarë”545

dhe vazhdon më tej duke e justifikuar këtë me natyrën e ndryshme dhe me tiparet e reja që shfaqen në një bashkim prej 25- 27 anëtarësh, ndryshe nga ai fillestari me 6 të tillë. Sipas tij, procesi i integrimit ka qenë herë pas here “i përshpejtuar”, duke përmendur si përshpejtim të fundit atë të viteve ’80, që çoi në adoptimin e aktit të përbashkët Evropian dhe bashkimit monetar.546 Wyplosz shprehet: “Ky zgjerim krijoi përshtypjen e gabuar të përshpejtimit, por, në fakt, ky ishte thjesht një zgjerim dhe jo

544 Yegor T Gaidar, “Recovery Groëth as a Stage of Post –Socialist Transition,” në Evrope after Enlargement (Cambridge Univeristy press, 2007), 127-142545 Charles Wyplosz, “Has Evrope lost its heart?” në Evrope after Enlargement (Cambridge Univeristy press, 2007), 06-27546 Po aty


169

një thellim. Tani Evropa kërkon një përshpejtim (acceleration) dhe, ashtu sikurse edhe më parë, kjo duhet të përgatitet mjaft mirë.” 547 Është e drejtë nëse do të theksonim këtu se çdo zgjerim ka kostot e tij, pasi 25 apo 28 shtete nuk mund të bashkëpunojnë në të njëjtën mënyrë dhe forcë, ashtu siç mund të bënin 6 të tilla. Kjo është arsyeja pse çdo zgjerim mund të krijojë përshtypjen sikur ndërveprimi fillon të dobësohet apo ngadalësohet, dhe kjo bën që interesave kombëtare t’u mëshohet më shumë dhe të lihet pak pas dore dëshira apo gatishmëria për të ndërvepruar dhe integruar. Por, përsëri sipas Charles Wyplosz: “Ky perceptim është i gabuar, pasi grupi prej 25 shtetesh i BE-së është në mënyrë të konsiderueshme më i integruar sesa ishte ai i fillimit me 6 shtete. Zgjerimi nuk shkakton dobësim, por ai nxjerr në pah dështime institucionale që kanë ekzistuar prej kohësh, ndaj Evropa duhet t’i pastrojë institucionet dhe praktikat e saj.”548

Duke hedhur dritë mbi argumentet e shumëpërfolura të procesit të Kushtetutës Evropiane dhe efektet e saj në rritjen ekonomike, Georges de Menil shprehet se “dispozitat sociale të traktatit dhe pikërisht përfitimeve sociale, të cilave iu ishte dhënë një status kushtetues në kapitullin e Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit, të quajtur ‘solidaritet’, nuk do kishin favorizuar kurrsesi rritjen produktive. Ato do të kishin tentuar të ngadalësonin reformat strukturore, që janë një prioritet urgjent në shumë shtete anëtare. Problemi në Evropë nuk qëndron në faktin se politika sociale ka qenë e pakët, por, përkundrazi, në atë që ajo ka qenë me shumicë.”549

Politika e zgjerimit e BE–së është përshtatur, bazuar në mësimet e nxjerra nga hyrjet e njëpasnjëshme, për të siguruar integrimin e qetë të shteteve të reja anëtare dhe për të adresuar më mirë nevojat e vendeve në transformim, veçanërisht në sundimin e ligjit. Përmirësimet në cilësinë e procesit të zgjerimit, të vendosura në Këshillin Europian të dhjetorit 2006, sigurojnë që përparimi i kandidatëve dhe kandidatëve potencialë drejt anëtarësimit në BE përcaktohet nga suksesi i tyre në arritjen e standarteve të BE- se, të përmbledhura në Kriteret e Kopenhagenit. Zgjerimi është proces gradual, i bazuar në zbatimin solid dhe të qëndrueshëm të reformave nga vendet kandidate dhe kandidatët potencialë.

Kushtëzimi i rreptë në të gjitha fazat e procesit të zgjerimit ndihmon konsolidimin e reformave në të gjitha vendet kandidate dhe kandidate potenciale për të përmbushur detyrimet e tyre pas pranimit. Progresi i secilit vend drejt Bashkimit Europian varet nga përpjekjet e tij individuale për të përmbushur kriteret e Kopenhagës dhe për Ballkanin Perëndimor veç tyre dhe kushtëzimet e Procesit të Stabilizim-Asociimit. Brenda një kuadri të kushtëzimit strikt, por të drejtë, ku parimi i meritave të veta është thelbësor, perspektiva e pranimit nxit reformat politike dhe ekonomike, transformon shoqëritë, konsolidon sundimin e ligjit dhe krijon mundësi të reja për qytetarët dhe biznesin, në periudha të stanjacionit ekonomik, zbut rrezikun e rezistencës ndaj reformave thelbësore. Besueshmëria e procesit të zgjerimit është vendimtare për suksesin e secilit vend. Ruajtja e vrullit për zgjerimin si dhe për reformat janë dy anët e së njëjtës monedhë.

547 Charles Wyplosz, “Has Evrope lost its heart?” në Evrope after Enlargement (Cambridge Univeristy press, 2007), 06-27548 Po aty549 Menil de Georges, “Economic Complications of the EU Consitution” në Evrope after Enlargement, (Cambridge Univeristy press, 2007), 29-49.


170

Megjitatë parimi i kushtëzimit nuk mund t’i detyrojë vendet anëtare të pranojnë kushtet dhe detyrimet e caktuara, por mospërmbushja e detyrimeve ndikon dukshëm në ecurinë e negociatave të pranimit. Nga ana tjetër, Komisioni vendos kushte dhe detyrime për vendet kandidate dhe kandidatet potenciale, por nuk vendos afate kohore për përmbushjen e tyre. Komisioni ka mjaft liri veprimi për të zgjatur procesin e pranimit, ndërsa një vend kandidat mund të bëjë pak për të ndikuar në afatin e saj, përveçse të punojë për të përmbushur kriteret e paracaktuara.

Kushtëzimi i BE-së depërton thellë e më thellë në politikën e brendshme dhe bën gjithnjë e më shumë kërkesa për politikëbërësit vendorë për të ofruar reforma përpara anëtarësimit. Sfidat kryesore të Bashkimit Evropian në vendet kandidate dhe kandidate potenciale, janë të theksojnë angazhimin e Unionit ndaj perspektivës së tyre evropiane dhe të shpjegojnë kushtet për përparimin e secilit vend drejt BE-së, secila duke u gjykuar sipas meritave të veta.

Për të ndihmuar vendet kandidate për të përmbushur kushtet e përcaktuara për anëtarësim, BE-ja hartoi një strategji “para-pranimi”, e cila u miratua në Këshillin Evropian të Esenit, në dhjetor të vitit 1994. Në këtë kuadër, BE-ja ofronte ndihmë dhe nxiste investimet në vendet kandidate për të mundësuar përgatitjen e këtyre vendeve, për t’iu përshtatur më shpejt kërkesave të BE-së dhe për t’u anëtarësuar pa vonesa të panevojshme e pa periudha të gjata kalimtare. Strategjia paraprake e BE-së përfshiu këto elemente kryesore: (i) zbatimin e marrëveshjeve të asociimit, (ii) përdorimin e programit “PHARE” për asistencë financiare, (iii) "dialogun e strukturuar" me vendet e BE-së, ku shtetet anëtare dhe vendet kandidate takoheshin për të diskutuar çështje të interesit të përbashkët, (iv) përgatitjen e integrimit të vendeve të asociiuara në tregun e brendshëm dhe pjesëmarrjen në programet dhe agjencitë e BE-së.

Midis vitit 199l dhe 1997, Shqipëria mori 450.6 milion ECU mbështetje nga PHARE, duke përfshirë edhe 130.3 milion ECU për zhvillimin e infrastrukturës dhe 74.5 milion ECU në ndihma të emergjencës. Burimet e PHARE ishin kanalizuar në katër fusha kryesore: (i) administratën publike dhe reformat institucionale, (ii)zhvillimin e komunitetit, (iii) zhvillimin e infrastrukturës në shkallë të gjerë, dhe (iv)zhvillimin e bujqësisë. Vetëm në vitin 1997, PHARE ka ofruar 34 milionë ECU për programet kombëtare dhe 20 milionë ECU për programet ndërkufitare të bashkëpunimit. Përveç kësaj, ndihmë e veçantë me vlerë 14.9 milion ECU është dhënë në mbështetje të buxhetit dhe për reformën në administratës publike.Mbështetje i është dhënë edhe OSBE-së për organizimin e zgjedhjeve në qershor-korrik 1997, në shumën 1.5 milion ECU. 550 Forma e asistencës së KomisionitEuropian është grant, pa detyrim kthimi.

Për realizimin e objektivave të Procesit të Stabilizim-Asociimit dhe Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit në rastin e vendeve të Ballkanit Përendimor, BE-ja ofroi një mbështetje financiare nëpërmjet programit “CARDS”, i cili zëvendësoi programet “PHARE” dhe “OBNOVA”.551Nëse për Shqipërinë ndihmat e akorduara në kuadër tëprogramit PHARE ishin të fokusuara në zhvillimin e kushteve bazë të ekonomisë sëtregut dhe në aspektin humanitar (gjatë vitit 1997 dhe 1999), programi CARDS siguroi mbështetje për ndërtimin e institucioneve, forcimin e kapaciteteve administrative dhe gjyqësore, lirinë, sigurinë dhe mbështetje qeveritare. Duke pasur parasysh problemet e mprehta infrastukturore në Shqipëri, një vëmendje e madhe iu

550 Këshilli i Ministrave, Departamenti i Zhvillimit dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj, Buletini Vjetor (1997)551 Këshilli Evropian, Rregullore nr. 2666/2000, 5 dhjetor 2000


170

Megjitatë parimi i kushtëzimit nuk mund t’i detyrojë vendet anëtare të pranojnë kushtet dhe detyrimet e caktuara, por mospërmbushja e detyrimeve ndikon dukshëm në ecurinë e negociatave të pranimit. Nga ana tjetër, Komisioni vendos kushte dhe detyrime për vendet kandidate dhe kandidatet potenciale, por nuk vendos afate kohore për përmbushjen e tyre. Komisioni ka mjaft liri veprimi për të zgjatur procesin e pranimit, ndërsa një vend kandidat mund të bëjë pak për të ndikuar në afatin e saj, përveçse të punojë për të përmbushur kriteret e paracaktuara.

Kushtëzimi i BE-së depërton thellë e më thellë në politikën e brendshme dhe bën gjithnjë e më shumë kërkesa për politikëbërësit vendorë për të ofruar reforma përpara anëtarësimit. Sfidat kryesore të Bashkimit Evropian në vendet kandidate dhe kandidate potenciale, janë të theksojnë angazhimin e Unionit ndaj perspektivës së tyre evropiane dhe të shpjegojnë kushtet për përparimin e secilit vend drejt BE-së, secila duke u gjykuar sipas meritave të veta.

Për të ndihmuar vendet kandidate për të përmbushur kushtet e përcaktuara për anëtarësim, BE-ja hartoi një strategji “para-pranimi”, e cila u miratua në Këshillin Evropian të Esenit, në dhjetor të vitit 1994. Në këtë kuadër, BE-ja ofronte ndihmë dhe nxiste investimet në vendet kandidate për të mundësuar përgatitjen e këtyre vendeve, për t’iu përshtatur më shpejt kërkesave të BE-së dhe për t’u anëtarësuar pa vonesa të panevojshme e pa periudha të gjata kalimtare. Strategjia paraprake e BE-së përfshiu këto elemente kryesore: (i) zbatimin e marrëveshjeve të asociimit, (ii) përdorimin e programit “PHARE” për asistencë financiare, (iii) "dialogun e strukturuar" me vendet e BE-së, ku shtetet anëtare dhe vendet kandidate takoheshin për të diskutuar çështje të interesit të përbashkët, (iv) përgatitjen e integrimit të vendeve të asociiuara në tregun e brendshëm dhe pjesëmarrjen në programet dhe agjencitë e BE-së.

Midis vitit 199l dhe 1997, Shqipëria mori 450.6 milion ECU mbështetje nga PHARE, duke përfshirë edhe 130.3 milion ECU për zhvillimin e infrastrukturës dhe 74.5 milion ECU në ndihma të emergjencës. Burimet e PHARE ishin kanalizuar në katër fusha kryesore: (i) administratën publike dhe reformat institucionale, (ii)zhvillimin e komunitetit, (iii) zhvillimin e infrastrukturës në shkallë të gjerë, dhe (iv)zhvillimin e bujqësisë. Vetëm në vitin 1997, PHARE ka ofruar 34 milionë ECU për programet kombëtare dhe 20 milionë ECU për programet ndërkufitare të bashkëpunimit. Përveç kësaj, ndihmë e veçantë me vlerë 14.9 milion ECU është dhënë në mbështetje të buxhetit dhe për reformën në administratës publike.Mbështetje i është dhënë edhe OSBE-së për organizimin e zgjedhjeve në qershor-korrik 1997, në shumën 1.5 milion ECU. 550 Forma e asistencës së KomisionitEuropian është grant, pa detyrim kthimi.

Për realizimin e objektivave të Procesit të Stabilizim-Asociimit dhe Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit në rastin e vendeve të Ballkanit Përendimor, BE-ja ofroi një mbështetje financiare nëpërmjet programit “CARDS”, i cili zëvendësoi programet “PHARE” dhe “OBNOVA”.551Nëse për Shqipërinë ndihmat e akorduara në kuadër tëprogramit PHARE ishin të fokusuara në zhvillimin e kushteve bazë të ekonomisë sëtregut dhe në aspektin humanitar (gjatë vitit 1997 dhe 1999), programi CARDS siguroi mbështetje për ndërtimin e institucioneve, forcimin e kapaciteteve administrative dhe gjyqësore, lirinë, sigurinë dhe mbështetje qeveritare. Duke pasur parasysh problemet e mprehta infrastukturore në Shqipëri, një vëmendje e madhe iu

550 Këshilli i Ministrave, Departamenti i Zhvillimit dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj, Buletini Vjetor (1997)551 Këshilli Evropian, Rregullore nr. 2666/2000, 5 dhjetor 2000


171

kushtua rindërtimit dhe rehabilitimit. Vëmendje e veçantë iu kushtua dhe shërbimit doganor, funksionimit të tij efektiv për të luftuar trafiqet e paligjshme dhe krimin e organizuar. “Fitorja” mbi krimin dhe trafikun e paligjshëm, jo vetëm do t’i siguronte Shqipërisë përmbushjen e kritereve për nënshkrimin e MSA – së, por do të ndihmonte mirëfunksionimin e ekonomisë së tregut dhe do të rriste investimet. Mbështetje u dha gjithashtu për konsolidimin e demokracisë, zhvillimin e shoqërisë civile, zhvillimin rural, arsimin e lartë, sistemin e taksave si dhe fusha të tjera problematike në vend. Vlen për t’u përmendur dhe ndërhyrja në arritjen e standarteve evropiane nëstandartizimin, çertifikimin, inspektimin fitosanitar për produktet veterinare.

Në thelb, marrëveshjet evropiane bazoheshin në kuptimin e njëjtë të v1erave dhe në dëshirën e përbashkët për të përgatitur rrugën drejt BE-së. Ato rridhnin në konvergimin ekonomik, politik, social e ku1turor. Kësisoj ato i mbulonin të gjitha këto fusha si, për shembull, çështjet e tregtisë, të dialogut po1itik, të përafrimit të legjislacionit dhe fushave të tjera të bashkëpunimit, përfshirë këtu industrinë, mjedisin, transportin dhe doganat. Ato synonin që të themelonin dalëngadalë një zonë të tregtisë së lirë midis BE-së dhe vendeve të asociiuara, për një periudhë kohe, mbi bazën e reciprocitetit të zbatuar në një mënyrë asimetrike (për shembull, një liberalizim më i shpejtë i BE-së dhe më i vogël në anën e vendeve të asociiuara).

Që nga viti 2001 deri në 2007-n, asistenca për rindërtim, zhvillim dhe stabilizim, apo siç njihet programi “CARDS”, përbënte instrumentin kryesor financiar të BE-së për bashkëpunim dhe mbështetje ndaj Shqipërisë dhe Ballkanit Perëndimor. Përperiudhën 2000-2006, asistenca e përgjithshme “CARDS”, akorduar Shqipërisë, ishte 315.5 milionë euro. Shuma akorduar në secilin vit për periudhën e sipërpërmendur paraqitet në tabelën e mëposhtme:

Tabela 4.2. Ndihmat e akorduara Shqipërisë nga programi CARDS,2000-2006

Viti 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 TOTALShuma nëmilion € 33.4 37.5 44.9 46.5 63.5 44.2 45.5 315.5

Burimi: Komisioni Evropian, Country report: Albania, 2006

Një problem i dukshëm ishte se kapacitetet e administratës shtetërore për tëpërthithur ndihmat financiare ishte relativisht i ulët. Të dhënat tregojnë se vetëm 20% e fondeve të akorduara Shqipërisë u disbursuan gjatë vitit 2001.552

Përveç Programit CARDS kombëtar, Shqipëria përfitonte ndihma financiare nga BE edhe nëpërmjet Programit CARDS rajonal, programit të fqinjësisë, programet komunitare, programet e binjakëzimit dhe TAIEX.

Bashkimi Europian, në mbështetje të objektivave rajonalë, ka ofruar ndihmën e tij financiare në kuadrin e Programit rajonal CARDS për pesë vendet e rajonit tëBallkanit perëndimor. Fushat prioritare të ndërhyrjes në kuadrin e programeverajonale CARDS janë: m enaxhimi i integruar i kufijve, rritja e kapaciteteve institucionale, stabilizimi demokratik dhe infrastruktura rajonale.

Programi i Fqinjësisë përbënte një instrument të ri financiar miratuar nga Komisioni Europian për të mundësuar zbatimin e projekteve të përbashkëta, me

552 Elke Thiel, “European Integration of Albania: Economic Aspects,” BERG, Working Paper No. 49, (Nentor 2004), 5


172

karakter ndërajonal pra, që veprojnë në të dy anët e kufirit, brenda dhe jashtëterritorit të Bashkimit Europian. Ky program është vazhdim dhe njëkohësisht zgjerim i programeve të mëparshme ndërkufitare dhe ndërrajonale (INTERREG).Ai synonte nxitjen dhe zhvillimin e projekteve ndërkufitare, duke ofruar dhefondet e nevojshme për ato komponentë të projekteve INTERREG që zbatohenjashtë territorit të Bashkimit Europian.

Programi i fqinjësisë për periudhën 2004 –2006 ishte hapi i parë drejt njëInstrumenti të Ri të Fqinjësisë. Me ofrimin e këtij instrumenti ndihma financiare e Bashkimit Europian në mbështetje të Procesit të Stabilizim-Asocimit u zgjerua, pasi përfshihej edhe asistenca që Bashkimi Europian u ofronte vendeve fqinjenëpërmjet Programeve INTERREG, të cilat financoheshin nga Fondi Europian iZhvillimit Rajonal, si dhe programi i Ri i Fqinjësisë.

Qëllimi i këtyre Programeve ishte të nxisnin bashkëpunimin ndërkufitar,ndërrajonal dhe ndërkombëtar midis rajoneve fqinje të vendeve pjesëmarrëse.Ekzistojnë katër Programe INTERREG në të cilat merr pjesë Shqipëria. KëtoPrograme janë: Programi INTERREG Itali-Adriatik, Programi INTERREG Itali-Shqipëri, Programi INTERREG Greqi-Shqipëri dhe Programi INTERREGCADSES. 553 Këto programe financojnë projekte të cilat kanë një ndikimndërkufitar, pra projekte që do të zbatohen në rajonet pjesëmarrëse të Greqisë dheItalisë dhe në territorin e Shqipërisë.

Programet komunitare janë programe sektoriale që kanë si synim të nxisin bashkëpunimin ndërmjet vendeve anëtare të Bashkimit Europian dhe vendeve joanëtare që marrin pjesë në to, në fushat që lidhen me zbatimin e politikave tëndryshme të Bashkimit Europian. Janë 25 programe te hapura për Shqipërinë dhevendet e tjera të Ballkanit Perëndimor. Fushat ku këto programe përqëndrohen, janë: kërkimi shkencor, arsimi dhe trajnimi, të rinjtë, kultura, industria audio-vizive, mjedisi, emergjencat civile, energjia dhe transporti, shëndeti publik,politikat e konsumatorit, punësimi dhe çështjet sociale, tatimet, doganat dheteknologjia e informacionit.

Përfituesit e këtyre programeve janë personat fizikë, personat juridikë dheadministrata publike e vendeve pjesëmarrëse, më anë të propozimeve për projekte në fushat e lartpërmendura. Programet komunitare financohen, kryesisht, ngabuxheti i përgjithshëm i Komunitetit Europian dhe zbatohen mbi bazën eprojekteve. Edhe Qeveria Shqiptare duhet të japë kontributin e saj financiar për pjesëmarrjen e Shqipërisë në programet komunitare. Komisioni Europian kaofruar, me anë të Programit CARDS, mbulimin deri në masën 75% të kostos sëpjesëmarrjes në këto programe.

TAIEX - Instrumenti i Asistencës Teknike dhe Shkëmbimit të Informacionit, është një program nën varësinë e Drejtorisë së Përgjithshme të Zgjerimit tëKomisionit Europian, i cili, ofron asistencë teknike afatshkurtër në fushën e përafrimit dhe zbatimit të legjislacionit komunitar. Shërbimet e ofruara nga TAIEXjanë plotësuese me disa prej programeve të asistencës që Komisioni Europian iu ofron vendeve të anëtarësuara së fundmi, atyre kandidate dhe vendeve të BallkanitPerëndimor. Shërbimet e ofruara nga TAIEX sigurohen nëpërmjet expertëve të

553 Assembly of European Regions Study on Regionalism, “Regionalism in Albania” (September, 2016), 13 – 17 [online] i disponueshëm në: https://aer.eu/aer-observatory-regionalisation/albania,tërhequr më 10. 05. 2018


172

karakter ndërajonal pra, që veprojnë në të dy anët e kufirit, brenda dhe jashtëterritorit të Bashkimit Europian. Ky program është vazhdim dhe njëkohësisht zgjerim i programeve të mëparshme ndërkufitare dhe ndërrajonale (INTERREG).Ai synonte nxitjen dhe zhvillimin e projekteve ndërkufitare, duke ofruar dhefondet e nevojshme për ato komponentë të projekteve INTERREG që zbatohenjashtë territorit të Bashkimit Europian.

Programi i fqinjësisë për periudhën 2004 –2006 ishte hapi i parë drejt njëInstrumenti të Ri të Fqinjësisë. Me ofrimin e këtij instrumenti ndihma financiare e Bashkimit Europian në mbështetje të Procesit të Stabilizim-Asocimit u zgjerua, pasi përfshihej edhe asistenca që Bashkimi Europian u ofronte vendeve fqinjenëpërmjet Programeve INTERREG, të cilat financoheshin nga Fondi Europian iZhvillimit Rajonal, si dhe programi i Ri i Fqinjësisë.

Qëllimi i këtyre Programeve ishte të nxisnin bashkëpunimin ndërkufitar,ndërrajonal dhe ndërkombëtar midis rajoneve fqinje të vendeve pjesëmarrëse.Ekzistojnë katër Programe INTERREG në të cilat merr pjesë Shqipëria. KëtoPrograme janë: Programi INTERREG Itali-Adriatik, Programi INTERREG Itali-Shqipëri, Programi INTERREG Greqi-Shqipëri dhe Programi INTERREGCADSES. 553 Këto programe financojnë projekte të cilat kanë një ndikimndërkufitar, pra projekte që do të zbatohen në rajonet pjesëmarrëse të Greqisë dheItalisë dhe në territorin e Shqipërisë.

Programet komunitare janë programe sektoriale që kanë si synim të nxisin bashkëpunimin ndërmjet vendeve anëtare të Bashkimit Europian dhe vendeve joanëtare që marrin pjesë në to, në fushat që lidhen me zbatimin e politikave tëndryshme të Bashkimit Europian. Janë 25 programe te hapura për Shqipërinë dhevendet e tjera të Ballkanit Perëndimor. Fushat ku këto programe përqëndrohen, janë: kërkimi shkencor, arsimi dhe trajnimi, të rinjtë, kultura, industria audio-vizive, mjedisi, emergjencat civile, energjia dhe transporti, shëndeti publik,politikat e konsumatorit, punësimi dhe çështjet sociale, tatimet, doganat dheteknologjia e informacionit.

Përfituesit e këtyre programeve janë personat fizikë, personat juridikë dheadministrata publike e vendeve pjesëmarrëse, më anë të propozimeve për projekte në fushat e lartpërmendura. Programet komunitare financohen, kryesisht, ngabuxheti i përgjithshëm i Komunitetit Europian dhe zbatohen mbi bazën eprojekteve. Edhe Qeveria Shqiptare duhet të japë kontributin e saj financiar për pjesëmarrjen e Shqipërisë në programet komunitare. Komisioni Europian kaofruar, me anë të Programit CARDS, mbulimin deri në masën 75% të kostos sëpjesëmarrjes në këto programe.

TAIEX - Instrumenti i Asistencës Teknike dhe Shkëmbimit të Informacionit, është një program nën varësinë e Drejtorisë së Përgjithshme të Zgjerimit tëKomisionit Europian, i cili, ofron asistencë teknike afatshkurtër në fushën e përafrimit dhe zbatimit të legjislacionit komunitar. Shërbimet e ofruara nga TAIEXjanë plotësuese me disa prej programeve të asistencës që Komisioni Europian iu ofron vendeve të anëtarësuara së fundmi, atyre kandidate dhe vendeve të BallkanitPerëndimor. Shërbimet e ofruara nga TAIEX sigurohen nëpërmjet expertëve të

553 Assembly of European Regions Study on Regionalism, “Regionalism in Albania” (September, 2016), 13 – 17 [online] i disponueshëm në: https://aer.eu/aer-observatory-regionalisation/albania,tërhequr më 10. 05. 2018


173

cilët ndihmojnë në interpretimin e “acquis”; vizitave studimore të cilat iu ofrojnëmundësinë zyrtarëve të vendeve përfituese të shikojnë se si trajtohen çështjepraktike të lidhura me “acquis” në vendet anëtare; seminareve; trajnimeve; bazës së të dhënave ku mund të merret informacion rreth “acquis”, si dhe në formën easistencës në fushën e përkthimit të “acquis”, apo dhe dokumenteve të tjera nëshërbim të vendeve përfituese dhe shërbimeve të Komisionit. Përfituesit e TAIEX-it përfshijnë të punësuarit në sektorin publik dhe privat, të cilët luajnë një rol nëpërafrimin dhe zbatimin e legjislacionit komunitar në vendet përfituese. TAIEXnuk iu ofron mbështetje të drejtpërdrejtë entiteteve private ose kompanive të veçanta.

Programet e “binjakëzimit” (Twinning Programme) janë kryesisht projektepër forcimin e kapaciteteve institucionale. Për këto lloj projektesh, preferohet shpesh që ndihma e Komunitetit Europian të mos ofrohet nëpërmjet asistencës teknike të një shoqërie konsulence, por nëpërmjet “binjakëzimit” me një institucion të vendeve anëtare të Bashkimit Europian ose të vendeve kandidate, në mënyrë qëtë përfitohet nga eksperienca e tyre e drejtpërdrejtë në procesin e integrimiteuropian. Metoda e “binjakëzimit” mund të përdoret në të gjithë sektorët endërhyrjes së programeve vjetore CARDS ose IPA me kusht që ekspertiza eofruar duhet të përdoret nga institucione publike të vendit përfitues. Karakteristikamë e rëndësishme e kësaj metode është dërgimi në vendin përfitues i njëfunksionari të një institucioni të një vendi anëtar për një periudhë afatgjatë.

Programi i ri i asistencës së Bashkimit Evropian për vendet kandidate dhe kandidatët potencial u quajt IPA (Instrumenti i para anëtarësimit). IPA hyri në fuqi nëjanar 2007 dhe do të shtrihej deri në vitin 2013. "Rruga drejt BE-së është e shtruar me reforma për të përmirësuar jetën e përditshme të shtetasve dhe për t'u përshtatur me kriteret strikte të pranimit të BE-së", deklaronte KE-ja, duke njoftuar miratimin e planit - përparimi në këtë rrugë jo vetëm kërkon shumë vullnet e forcë politike, por gjithashtu përpjekje të konsiderueshme financiare."554

Ky program i ri asistence mori në konsideratë ndryshimet e ndodhura në ekonominë dhe shoqërinë shqiptare, si dhe marrëdhëniet ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit Evropian. Nëpërmjet IPA-s, Bashkimi Evropian ndihmoi Shqipërinë të zbatojë detyrimet që rridhnin nga Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit.

Programi IPA (2007 – 2013) ofroi mbështetje për vendet e Ballkanit Përendimor (duke përfshirë këtë herë në këtë përkufizim dhe Kosovën), në 5 fusha:

I. Ndihma e tranzicionit dhe ndërtimi i institucioneveII. Bashkëpunimi doganorIII. Zhvillimi rajonalIV. Zhvillimi i burimeve njerëzoreV. Zhvillimi rural

3 komponentët e fundit ishin vetëm për vendet kandidate (Kroaci, Turqi dhe Maqedoni) duke qënë se ato përgatiteshin për menaxhimin e fondeve strukturore, zhvillimin rural dhe kohezionin pas anëtarësimit. Vendet e tjera të Ballkanit Përendimor mund t’i përfitonin këto investime në komponentin e parë.

554 European Commission, Commission adopts multiannual planning of financial assistance to Western Balkans, [online] i disponueshëm në: http://www.delalb.ec.evropa.eu/en/press_releases/, tërhequr më 12. 08. 2010


174

Financimet IPA u fokusuan në prioritetet e përcaktuara në 2007 nga strategjia përzgjerim e Komisionit Evropian: (i) ndërtimi i shtetit, (ii) sundimi i ligjit, (iii) reforma administrative dhe gjyqësore, (iv) lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, (v) reforma ekonomike, (vi) zhvillimi i shoqërisë civile, (vii) zhvillimi i sektoritenergjitik, transportit, mbrojtjes së mjedisit etj. Në programin IPA, u rrit mbështetja për bashkëpunimin doganor, mes vendeve përfituese si dhe vendeve fqinje me BE –në, me qëllim lehtësimin e kontakteve mes njerëzve, fqinjësi të mirë, barazi dhe aktivitete të përbashkëta në zonat kufitare.

Qëllimi i financimit ishte të zgjeronte zhvillimin në këto vende si dhe të mbështeste përpjekjet e tyre drejt përmbushjes së kritereve politike dhe ekonomike dhe në sjelljen e legjislacionit të tyre në përputhje me standardet dhe normat e BE-së. Fondet IPA janë një investim për të ardhmen si për vendet e reja që do tëanëtarësohen, ashtu dhe për vetë BE – në. Fondet ndihmojnë vendet përfituese tëndërmarrin reforma politike dhe ekonomike duke i përgatitur ata për të drejtat dhe detyrimet që sjell anëtarësimi në BE. Këto reforma duhet t’u sigurojnë qytetarëve mundësi më të mira dhe standarte të barabarta me qytetarët e Unionit.

Përllogaritja e fondeve nga Komisioni Evropian, për IPA 2007 – 2013, u bë nëmënyrë të tillë që “asnjë vend përfitues të mos marrë në 2007-ën më pak fonde se në2006-ën, Shqipëria dhe Bosnje – Hercegovina të marrin jo më pak se mesatarja vjetore e fondeve të secilës gjatë viteve 2004 - 2006.”555 Si kandidate potencialë e BE-së, Shqipëria përfitoi vetëm nga dy përbërëset e para të IPA-së: (i) ndihma e tranzicionit dhe ndërtimit të institucioneve, (ii) bashkëpunimi ndërkufitar.

Komponenti I - ndihma e tranzicionit dhe ndërtimit të institucioneve përfshinterindërtimin e gjithë institucioneve, investime që lidheshin me acquis communautaire;reformimin e administratës publike dhe sistemit gjyqësor dhe adresonte, sipas prioriteteve, masat e bashkëpunimit që nuk mbulohen shprehimisht nga komponentë të tjerë. Komponenti II- bashkëpunimi kufitar, mbështeste aktivitete ndërkufitare midis vendeve përfituese dhe shteteve anëtare të BE –së, bashkëpunimin ndërrajonal dhe programet e bashkëpunimit në zonat detare

Fondi i akorduar për Shqipërinë nga IPA 2007 – 2013, i ndarë sipas viteve dhe komponentëve pasqyrohet në tabelën e mëposhtme.

Tabela 4.3. IPA 2007 - 2013 (shprehur në milion €)Viti 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Ndihma e tranzicionit &ndërtimit të institucioneve 54.318 65.237 71.360 84.200 84.301 85.987 87.446

Bashkëpunimi ndërkufitar 6.681 8.582 9.822 9.973 10.126 10.283 10.666Total 61.000 73.820 81.182 94.173 94.428 96.270 98.112

Burimi: Komisioni Europian, Instrument for pre-accession assistance (IPA), 2010

Nga të dhënat vihet re se pjesa kryesore e fondit mbështeste veprimet në fushën e ndihmës së tranzicionit dhe ndërtimit të institucioneve. Objektivat e planifikuara ipërgjigjeshin prioriteteve të Partneritetit Evropian, Raportit të Progresit të vitit 2006dhe kërkesave të MSA-së. Ndihma duhej të mbështeste zbatimin e Strategjisë Kombëtare të Zhvillimit të Shqipërisë dhe Integrimit për vitin 2007 - 2013, e PlanitKombëtar 2007-2012 për Përafrimin e Legjislacionit, MSA-së, si dhe strategjive të tjera në fushat që lidhen me procesin e integrimit në BE. Komisioni Evropian bëri

555 European Commission, Instrument for pre-accession assistance (IPA) Revised multi-annual indicative financial framework for 2011- 2013, COM(2010) 640 final (Brussels, 10.11.2010), 3


174

Financimet IPA u fokusuan në prioritetet e përcaktuara në 2007 nga strategjia përzgjerim e Komisionit Evropian: (i) ndërtimi i shtetit, (ii) sundimi i ligjit, (iii) reforma administrative dhe gjyqësore, (iv) lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, (v) reforma ekonomike, (vi) zhvillimi i shoqërisë civile, (vii) zhvillimi i sektoritenergjitik, transportit, mbrojtjes së mjedisit etj. Në programin IPA, u rrit mbështetja për bashkëpunimin doganor, mes vendeve përfituese si dhe vendeve fqinje me BE –në, me qëllim lehtësimin e kontakteve mes njerëzve, fqinjësi të mirë, barazi dhe aktivitete të përbashkëta në zonat kufitare.

Qëllimi i financimit ishte të zgjeronte zhvillimin në këto vende si dhe të mbështeste përpjekjet e tyre drejt përmbushjes së kritereve politike dhe ekonomike dhe në sjelljen e legjislacionit të tyre në përputhje me standardet dhe normat e BE-së. Fondet IPA janë një investim për të ardhmen si për vendet e reja që do tëanëtarësohen, ashtu dhe për vetë BE – në. Fondet ndihmojnë vendet përfituese tëndërmarrin reforma politike dhe ekonomike duke i përgatitur ata për të drejtat dhe detyrimet që sjell anëtarësimi në BE. Këto reforma duhet t’u sigurojnë qytetarëve mundësi më të mira dhe standarte të barabarta me qytetarët e Unionit.

Përllogaritja e fondeve nga Komisioni Evropian, për IPA 2007 – 2013, u bë nëmënyrë të tillë që “asnjë vend përfitues të mos marrë në 2007-ën më pak fonde se në2006-ën, Shqipëria dhe Bosnje – Hercegovina të marrin jo më pak se mesatarja vjetore e fondeve të secilës gjatë viteve 2004 - 2006.”555 Si kandidate potencialë e BE-së, Shqipëria përfitoi vetëm nga dy përbërëset e para të IPA-së: (i) ndihma e tranzicionit dhe ndërtimit të institucioneve, (ii) bashkëpunimi ndërkufitar.

Komponenti I - ndihma e tranzicionit dhe ndërtimit të institucioneve përfshinterindërtimin e gjithë institucioneve, investime që lidheshin me acquis communautaire;reformimin e administratës publike dhe sistemit gjyqësor dhe adresonte, sipas prioriteteve, masat e bashkëpunimit që nuk mbulohen shprehimisht nga komponentë të tjerë. Komponenti II- bashkëpunimi kufitar, mbështeste aktivitete ndërkufitare midis vendeve përfituese dhe shteteve anëtare të BE –së, bashkëpunimin ndërrajonal dhe programet e bashkëpunimit në zonat detare

Fondi i akorduar për Shqipërinë nga IPA 2007 – 2013, i ndarë sipas viteve dhe komponentëve pasqyrohet në tabelën e mëposhtme.

Tabela 4.3. IPA 2007 - 2013 (shprehur në milion €)Viti 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Ndihma e tranzicionit &ndërtimit të institucioneve 54.318 65.237 71.360 84.200 84.301 85.987 87.446

Bashkëpunimi ndërkufitar 6.681 8.582 9.822 9.973 10.126 10.283 10.666Total 61.000 73.820 81.182 94.173 94.428 96.270 98.112

Burimi: Komisioni Europian, Instrument for pre-accession assistance (IPA), 2010

Nga të dhënat vihet re se pjesa kryesore e fondit mbështeste veprimet në fushën e ndihmës së tranzicionit dhe ndërtimit të institucioneve. Objektivat e planifikuara ipërgjigjeshin prioriteteve të Partneritetit Evropian, Raportit të Progresit të vitit 2006dhe kërkesave të MSA-së. Ndihma duhej të mbështeste zbatimin e Strategjisë Kombëtare të Zhvillimit të Shqipërisë dhe Integrimit për vitin 2007 - 2013, e PlanitKombëtar 2007-2012 për Përafrimin e Legjislacionit, MSA-së, si dhe strategjive të tjera në fushat që lidhen me procesin e integrimit në BE. Komisioni Evropian bëri

555 European Commission, Instrument for pre-accession assistance (IPA) Revised multi-annual indicative financial framework for 2011- 2013, COM(2010) 640 final (Brussels, 10.11.2010), 3


175

përpjekje të konsiderueshme për të përfshirë institucionet e Shqipërisë në planifikimin dhe programimin e asistencës së BE-së.

Në lidhje me komponentin e parë, asistenca e BE-së për Shqipërinë trajtoi çështje kyçe si reforma e administratës publike, zbatimi i rendit dhe ligjit, qeverisje e mirë dhe masa kundër korrupsionit. Forcimit të kapaciteteve administrative, me qëllim zbatimin e MSA-së, iu dha një prioritet i lartë, për të mbështetur autoritetet shqiptare në përmbushjen e kërkesave të asaj marrëveshjeje. U mbështetën më tej reformat strukturore në vend dhe u investua në infrastrukturën përkatëse, veçanërisht në fushën e zhvillimit rajonal dhe infrastrukturës së lidhur me acquis. Programi synonte gjithashtu mbështetjen e lirisë së medias dhe të sektorit të medias në zhvillimin e një sistemi të pavarur të transmetimit të shërbimit publik me cilësi të lartë, përfshirë dixhitalizimin e transmetimit dhe zhvillimin e një mjedisi rregullator në përputhje me standardet evropiane. IPA 2007 - 2009 mbështeti edhe shoqërinë civile në mënyrë që të krijohej një partneritet i sinqertë me autoritetet për stabilizimin demokratik dhe zhvillimin ekonomik dhe social të vendit. Këtu përfshihet dhe mbrojtja e minoriteteve dhe grupeve të cenueshme (përfshirë romët, gratë, fëmijët, të paaftët me aftësi të kufizuar dhe të sëmurë mendor).556

Programi IPA mbështeti edhe Ministrinë Shqiptare të Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit për të hartuar dhe zhvilluar një strategji të zhvillimit rural.Fokus i vazhdueshëm u vu në mbështetje të projekteve në kontekstin e kritereve politike. Më shumë theks u vu në mbrojtjen e trashëgimisë kulturore. Për më tepër, u prezantuan aktivitete për të zbutur efektet e krizës financiare.

Përsa i përket komponentit të dytë, u financua Programi ndërkufitar 2007 – 2009 ndërmjet Shqipërisë dhe Maqedonisë, Programi ndërkufitar 2007 – 2009 ndërmjet Shqipërisë dhe Malit të Zi, Programi ndërkufitar 2007 – 2013 ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë. Shqipëria që nga viti 2007, bënte pjesë dhe në Programin IPA përbashkëpunim ndërkufitar në Adriatik, ku bënte pjesë Italia, Sllovenia, Greqia, Kroacia, Mali i Zi, Bosnje – Hercegovina dhe Serbia

Megjithatë aftësia përthithëse e këtyre fondeve nga autoritetet vendase mbetej e ulët. Këtë na e vërtetojnë dhe të dhënat e Komisionit Evropian për vitet 2007 – 2009. Tabelat e mëposhtme tregojnë shumat e akorduara për Shqipërinë nga Programi IPA, për të dy komponentët, dhe shumën e kontraktuar nga Shqipëria. Përqindja e kontraktimit ishte e ulët, ajo varionte nga 0% në 47.66%. Këta tregues dëshmoninpaaftësi ose neglizhencë të institucioneve shqiptare dhe të shoqërisë civile për tëhartuar projekte në shërbim të zhvillimit dhe integrimit të vendit.

Në lidhje më këtë, Komisioni Evropian tërhiqte i vëmendjen Shqipërisë që t'i kushtohej vëmendje e veçantë përgatitjes dhe maturimit të projekteve. Kjo kërkontepersonel adekuat në institucionet përkatëse dhe mobilizimin e shoqërisë civile. Tëarrihej konsensus politik mbi aktivitetet kryesore të reformës. Të sigurohej lidhja mes ndihmës së BE-së, strategjive sektoriale dhe planeve të veprimit të institucioneve shqiptare, të cilat nga ana e tyre duhet të adresojnë kërkesat e integrimit në BE.557

556 European Commission, Instrument for pre-accession assistance (IPA) Revised multi-annual indicative financial framework for 2011- 2013, COM(2010) 640 final (Brussels, 10.11.2010), 5557 European Commission, 2009 Annual report on the implementation of the Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA) (Brussels: 1.12.2010), Com (2010) 687, 12


176

Tabela 4.4. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti I

Shuma nëmilion €

Shuma e akorduar

Shuma e kontraktuar

Shuma e mbetur pakontraktuar

% e kontraktimit

IPA 2007 49.27 23.48 25.79 47.66%IPA 2008 64.04 26.49 37.55 41.36%IPA 2009 69.86 0.00 69.86 0.00%Burimi: Komisioni Evropian, 2009 Annual report on the implementation of IPA

Tabela 4.5. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti II

Shuma nëmilion €

Shuma e akorduar

Shuma e kontraktuar


% e kontraktimit

IPA 2007 6.68 0.68 6.00 10.18%

IPA 2008 8.58 0.00 8.58 0.00%

IPA 2009 9.83 0.00 9.83 0.00%

Burimi: Komisioni Evropian, 2009 Annual report on the implementation of IPAGjatë kësaj periudhe, Shqipëria mori pjesë aktive në tre Programe të BE-së: (i)

Programi i 7-të Kuadër (FP7) për kërkimin shkencor dhe zhvillimin teknologjik (2007-2013), (ii) Programi i veçantë për Sipërmarrjen dhe Novacionin (EIP) të Programit Kuadër për Konkurrueshmërinë dhe Novacionin (2007-2013) dhe (iii) në Programin Europa për Qytetarët. Fondet e IPA-s u përdorën për të përballuar pjesërisht koston e pjesëmarrjes në të tre këto programe. Shqipëria mori pjesë gjithashtu në programin ndërkombëtar të ERDF-së që nga viti 2007, për pjesën e "Evropës Juglindore" dhe 2009 për pjesën "Mesdhetare", në kuadër të objektivit të Bashkëpunimit Territorial Evropian të Fondeve Strukturore 2007-2013. Programi mbështeste pjesëmarrjen e Shqipërisë në aktivitete të përbashkëta bashkëpunimi ndërkombëtar me partnerë nga Shtetet Anëtare të BE-së dhe familjarizonte vendin me programet e bashkëpunimit territorial në kuadër të Fondeve Strukturore të BE-së.

Asistenca e IPA-s administrohej në mënyrë të centralizuar nga Delegacioni i BE-së. “Procesi i decentralizimit të menaxhimit të fondeve të IPA-s është një detyrësfiduese e Shqipërisë në rrugën drejt integrimit evropian, që kërkon ndërtimin e kapaciteteve administrative”558 – theksohej në raportin e vitit 2009 të Komisionit Evropian për zbatimin e IPA-s. Për këtë qëllim, në janar 2009, një projekt i financuar nga programi IPA 2007 filloi të mbështeste administratën shqiptare në procesin e decentralizimit të menaxhimit të fondeve të IPA-s për Komponentin e I – rë. Aindihmoi në fillimin e krijimit të strukturave dhe doracakëve për menaxhimin financiar dhe sistemin e kontrollit të fondeve IPA. Një mision i Komisionit Evropian mbërriti në Tiranë në maj të vitit 2009 për t’i dhënë udhëzime Ministrisë së Financave mbi hapat e nevojshëm për këtë proces. Më pas përpjekje të ngjashme u bënë dhe përfondet e Komponentit II të IPA – s.

Marrja e statusit të shtetit kandidat nga Shqipëria korrespondoi me miratimin dhe hyrjen në fuqi të programit të mbështetjes financiare IPA II, i cili do të zbatohet nëvitet 2014 - 2020. IPA II synon të sigurojë një lidhje më të afërt me prioritetet e strategjisë së zgjerimit, duke përfshirë forcimin e institucioneve demokratike, sundimin e ligjit dhe përqendrim më të madh në zhvillimin socio-ekonomik. Ajo do të

558 European Commission, 2009 Annual report on the implementation of the Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA) (Brussels: 1.12.2010), Com (2010) 687, 17


176

Tabela 4.4. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti I

Shuma nëmilion €

Shuma e akorduar

Shuma e kontraktuar


% e kontraktimit

IPA 2007 49.27 23.48 25.79 47.66%IPA 2008 64.04 26.49 37.55 41.36%IPA 2009 69.86 0.00 69.86 0.00%Burimi: Komisioni Evropian, 2009 Annual report on the implementation of IPA

Tabela 4.5. Gjendja e zbatimit të IPA- s. Komponeti II

Shuma nëmilion €

Shuma e akorduar

Shuma e kontraktuar


% e kontraktimit

IPA 2007 6.68 0.68 6.00 10.18%

IPA 2008 8.58 0.00 8.58 0.00%

IPA 2009 9.83 0.00 9.83 0.00%

Burimi: Komisioni Evropian, 2009 Annual report on the implementation of IPAGjatë kësaj periudhe, Shqipëria mori pjesë aktive në tre Programe të BE-së: (i)

Programi i 7-të Kuadër (FP7) për kërkimin shkencor dhe zhvillimin teknologjik (2007-2013), (ii) Programi i veçantë për Sipërmarrjen dhe Novacionin (EIP) të Programit Kuadër për Konkurrueshmërinë dhe Novacionin (2007-2013) dhe (iii) në Programin Europa për Qytetarët. Fondet e IPA-s u përdorën për të përballuar pjesërisht koston e pjesëmarrjes në të tre këto programe. Shqipëria mori pjesë gjithashtu në programin ndërkombëtar të ERDF-së që nga viti 2007, për pjesën e "Evropës Juglindore" dhe 2009 për pjesën "Mesdhetare", në kuadër të objektivit të Bashkëpunimit Territorial Evropian të Fondeve Strukturore 2007-2013. Programi mbështeste pjesëmarrjen e Shqipërisë në aktivitete të përbashkëta bashkëpunimi ndërkombëtar me partnerë nga Shtetet Anëtare të BE-së dhe familjarizonte vendin me programet e bashkëpunimit territorial në kuadër të Fondeve Strukturore të BE-së.

Asistenca e IPA-s administrohej në mënyrë të centralizuar nga Delegacioni i BE-së. “Procesi i decentralizimit të menaxhimit të fondeve të IPA-s është një detyrësfiduese e Shqipërisë në rrugën drejt integrimit evropian, që kërkon ndërtimin e kapaciteteve administrative”558 – theksohej në raportin e vitit 2009 të Komisionit Evropian për zbatimin e IPA-s. Për këtë qëllim, në janar 2009, një projekt i financuar nga programi IPA 2007 filloi të mbështeste administratën shqiptare në procesin e decentralizimit të menaxhimit të fondeve të IPA-s për Komponentin e I – rë. Aindihmoi në fillimin e krijimit të strukturave dhe doracakëve për menaxhimin financiar dhe sistemin e kontrollit të fondeve IPA. Një mision i Komisionit Evropian mbërriti në Tiranë në maj të vitit 2009 për t’i dhënë udhëzime Ministrisë së Financave mbi hapat e nevojshëm për këtë proces. Më pas përpjekje të ngjashme u bënë dhe përfondet e Komponentit II të IPA – s.

Marrja e statusit të shtetit kandidat nga Shqipëria korrespondoi me miratimin dhe hyrjen në fuqi të programit të mbështetjes financiare IPA II, i cili do të zbatohet nëvitet 2014 - 2020. IPA II synon të sigurojë një lidhje më të afërt me prioritetet e strategjisë së zgjerimit, duke përfshirë forcimin e institucioneve demokratike, sundimin e ligjit dhe përqendrim më të madh në zhvillimin socio-ekonomik. Ajo do të

558 European Commission, 2009 Annual report on the implementation of the Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA) (Brussels: 1.12.2010), Com (2010) 687, 17


177

sigurojë mbështetje plus për strategjitë sektoriale, me fleksibilitet më të madh dhe proçedura më të thjeshta. Në kuadrin e IPA II, vendet kandidate dhe kandidatët potencialë do të kenë qasje në të njëjtat lloje të mbështetjes, të cilat do të përcaktohen kryesisht nga nevojat dhe kapacitetet e tyre, si dhe nga rezultatet e secilit në përdorimin e asistencës së para anëtarësimit.

Dy objektivat kryesore të IPA-së janë: (i) të mbështesin procesin e pranimit dhe (ii) zhvillimin socio-ekonomik të përfituesve. Ndihma do të sigurohet gjithashtu për të mbështetur zhvillimin ekonomik dhe social, bashkëpunimin rajonal dhe bashkëpunimin territorial (veprimet ndërkufitare, ndërkombëtare dhe ndër-rajonale). Mbështetja për zhvillimin ekonomik dhe social trajtonte çështje të tilla si zhvillimi ikapitalit fizik; përmirësimi i lidhjeve me BE-në dhe rrjetet rajonale; nxitjen e punësimit dhe zhvillimin e kapitaleve njerëzore; sociale dhe ekonomike.

Assistenca financiare akorduar për Shqipërinë nga IPA II ishte 649.4 milion €. Sipas IPA II, 8 janë sektorët prioritarë ku do të fokusohen investimet në Shqipëri:

Demokraci dhe qeverisje, që përfshin; forcimin e institucioneve demokratike, reformimin e shërbimit civil dhe shërbimit publik, politika ekonomike më të mira, fuqizim i shoqërisë civile.

Sundimi i ligjit dhe të drejtat themelore, që përfshin; gjyqësor të pavarur dhe efektiv, ndihmesë policore për të luftuar krimin e organizuar, ndalimin e korrupsionit, respektimin e konventave të të drejtave të njeriut.

Mjedisi dhe ndryshimet klimatike, që përfshin; arritje të standarteve dhe ligjeve tëBE – së, trajtim më i mirë për mosshpërdorimin e ujit, kontrollin e ndotjes së ajrit.

Transport, që përfshin; infrastrukturë më të mirë dhe lidhje rajonale, përmirësim isigurisë rrugore, rritjen e ndërveprimit kufitar.

Konkurrenca dhe inovacioni, që përfshin; mbështetje të konkurrencës ekonomike, integrim më i madh tregtar, përmirësim i mjedisit të biznesit, zhvillim i turizmit.

Edukimi, punësimi dhe politikat sociale, që përfshin; trajnime profesionale efiçente, shërbime më të mira punësimi dhe politika të tregut të punës, përfshirje e grupeve vulnerabël, shëndetësi dhe shërbime sociale efektive.

Bujqësia dhe zhvillimi rural – bërjen e sektorit më konkurrues, zbatimin e standarteve të sigurise së ushqimit, përmirësimin e cilësisë së jetës në zonat rurale.

Bashkëpunim territorial dhe rajonal – promovim i rrjeteve rajonale, marrëdhënie të fqinjësisë së mirë, nxitje e zhvillimit në zonat kufitare.559

Duke i krahasuar ndërmjet tyre, fondet IPA I (2007 – 2013) dhe IPA II (2014 –2020) konstatojmë se shumat e akorduara për Shqipërinë janë pak a shumë të njëjta, me një rritje të vogël në IPA II. Fondet e IPA II përfshijnë më shumë sektorë aplikimi,kjo duke marrë parasysh dhe stadin në procesin integrues në të cilin ndodhet Shqipëria, shtet kandidat për t’u anëtarësuar në BE.

Fondet IPA II për Shqipërinë, të ndarë sipas viteve dhe sektorëve, paraqiten nëtabelën e mëposhtme:

559 European Commission, Albania - financial assistance under IPA II, [online] i disponueshëm në: https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/instruments/funding-by-country/albania_en, tërhequrmë: 10.01.2018


178

Tabela 4.6. IPA II 2014 – 2020 (shprehur në milion €)Shqipëria (milion EURO) 2014 2015 2016 2017 2018-

2020TOTAL2014-2020

Demokraci dhe qeverisje 157.2 66.3 223.5

Sundimi i ligjit & të drejtat themelore 69.0 28.0 97.0

Mjedisi dhe ndryshimet klimatike 34.0 34.0 68.0

Transporti 18.0 38.0 56.0

Konkurrenca dhe inovacioni 16.0 28.0 44.0

Edukimi, punësimi dhe punët sociale 19.0 50.0 69.0

Buqësi dhe zhvillimi rural 40.0 52.0 92.0

TOTAL 83.7 86.9 89.7 92.9 296.3 649.4

Burimi: Komisioni Evropian, Albania - financial assistance under IPA II,2014


178

Tabela 4.6. IPA II 2014 – 2020 (shprehur në milion €)Shqipëria (milion EURO) 2014 2015 2016 2017 2018-

2020TOTAL2014-2020

Demokraci dhe qeverisje 157.2 66.3 223.5

Sundimi i ligjit & të drejtat themelore 69.0 28.0 97.0

Mjedisi dhe ndryshimet klimatike 34.0 34.0 68.0

Transporti 18.0 38.0 56.0

Konkurrenca dhe inovacioni 16.0 28.0 44.0

Edukimi, punësimi dhe punët sociale 19.0 50.0 69.0

Buqësi dhe zhvillimi rural 40.0 52.0 92.0

TOTAL 83.7 86.9 89.7 92.9 296.3 649.4

Burimi: Komisioni Evropian, Albania - financial assistance under IPA II,2014


179

4.3 Strukturat institucionale të integrimitMë 21 nëntor 1996 parlamenti miratoi projektligjin për ngritjen e komisionit

parlamentar për integrimin evropian. Detyrat e këtij komisioni ishin: mbikëqyrja, kontrolli dhe nxitja e punës së Qeverisë për integrimin në Bashkimin Evropian, mbajtja e kontakteve me Parlamentin Evropian duke shërbyer njëkohësisht edhe si delegacion i Kuvendit Popullor, si dhe mbajtja e kontakteve me komisionet homologe të vendeve evropiane që të nxisin këtë procedurë të Shqipërisë. Detyrë e tij ishte gjithashtu kontrolli i veprimtarisë legjislative te parlamentit në mënyrë që legjislacioni shqiptar të bëhej sa më i adaptueshëm me legjislacionin e Bashkimit Evropian.560 Ky komision, së bashku me komisionin ad hoc qeveritar, përfaqësonin institucionet e para shqiptare të krijuara për të bashkëpunuar me BE-në, për të ndikuar, nxitur dhe për të përshpejtuar integrimin evropian të Shqipërisë.

Me hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit BE–Shqipëri, u ngritën edhe strukturat e përbashkëta BE–Shqipëri për mbikqyrjen e zbatimit të MSA-së në nivel ekzekutiv dhe parlamentar. Me forcimin e bashkëpunimit mes Shqipërisë dhe BE-së, u bë e domosdoshme ngritja e disa institucioneve të posaçme, për përmbushjen e detyrimeve gjatë procesit të stabilizim – asociimit dhe më pas anëtarësimit si dhe për përshtatjen e legjislacionit vendas me atë të unionit, për koordinimin e politikave, për menaxhimin e ndihmave etj. Këto institucione janë struktura të përbashkëta Shqipëri – BE ose institucione kombëtare; janë institucione të pavarura ose struktura brenda institucioneve të tjera, me funksione ekzekutive ose legjislative. Më poshtë, nëkëtë çështje, do të paraqesim institucionet / strukturat kryesore, të krijuara për tëdrejtuar dhe mbështetur procesin e integrimit, dhe kompetencat e tyre.

1. Komiteti Ndërministror për Integrimin Europian.Komiteti Ndërministror për Integrimin Europian është struktura më e lartë

institucionale, përgjegjëse për drejtimin dhe monitorimin e të gjithë proçesit tëintegrimit në Shqipëri. Ky Komitet drejtohet nga kryeministri dhe përbëhet nga ministrat dhe zyrtarë të lartë të institucioneve të tjera qendrore. Komiteti ndërministror për integrimin europian mblidhet në mënyrë periodike (dy herë nëmuaj) dhe trajton çështjet më të rëndësishme në lidhje me procesin e integrimit europian. Ai është përgjegjës për:

- drejtimin dhe miratimin e politikave të përgjithshme e të strategjisë për integrim në Bashkimin Evropian;

- bashkërendimin e politikave për zbatimin e detyrimeve, që rrjedhin nga Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit, dhe të dokumenteve strategjike, për procesin e integrimit evropian;

- miratimin e Planit Kombëtar të Zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit;

- drejtimin e fazave të procesit të integrimit evropian dhe të negociatave, për pranimin në Bashkimin Evropian;

- përfaqësimin e qeverisë Shqiptare në Këshillin e Stabilizim-Asociimit BE-Shqipëri, i cili mbikëqyr zbatimin dhe realizimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit;

560 Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1996, Legjislatura 13 & 14 (Tiranë: 2009), 452


180

- shqyrtimin dhe miratimin të materialeve për mbledhjet e Këshillit të Asociimit BE - Shqipëri;

- rishikimin dhe miratimin e kontributit të qeverisë shqiptare për raportin vjetor të Komisionit Evropian.561

2. Ministria e Integrimit Europian*

Ministri i Integrimit Europian ka qënë Kryenegociatori i Qeverisë Shqiptare me BE-në. Ministria e Integrimit Evropian u krijua në dhjetor 2003 dhe zëvendësoi Ministrin e Shtetit për Integrim Euro – Atlantik. Veç kësaj Ministria përfshiu në njëinstitucion të vetëm Departamentin për Integrim Evropian dhe Departamentin përPërafrimin e Legjislacionit, që funksiononte pranë Ministrisë së Drejtësisë.

Ministria e Integrimit ishte përgjegjëse për programimin, koordinimin dhe monitorimin e zbatimit të ndihmës së BE-së për Shqipërinë në kuadër të programit CARDS dhe formave të tjera të asistencës. Ministria e Integrimit Europian kishte për mision drejtimin teknik dhe bashkërendimin e procesit të integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Europian, nëpërmjet përafrimit të legjislacionit vendas me atë të Bashkimit Europian, hartimit të politikave të integrimit, bashkërendimit të ndihmave financiare dhe informimit të publikut për këte proçes. Ministria e Integrimit Europian ushtronte këto veprimtari:

(I) Bashkërendonte dhe monitoronte:- përgatitjet e institucioneve shqiptare dhe angazhimet e ndërmarra prej tyre, në

kuadër të procesit të Stabilizim-Asociimit;- punën ndërmjet ministrive të linjës dhe institucioneve të tjera qendrore për

hartimin e planeve kombëtare për Partneritetin Europian, me qëllim realizimin e objektivave të përcaktuara në kuadër të procesit të integrimit europian;

- ecurinë e procesit të përafrimit të legjislacionit vendas me atë të Bashkimit Europian, duke mbajtur lidhje të rregullta institucionale me ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore. Gjithashtu, ndihmon ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore për hartimin e legjislacionit të nevojshëm, me qëllim përmbushjen e detyrimeve, që rrjedhin nga marrëveshja e Stabilizim-Asociimit;

- ndihmën komunitare për Republikën e Shqipërisë (Programi CARDS, Programi i Fqinjësisë, TAIEX, si dhe programe të tjera ndihme, që mund t’i ofrohen Republikës së Shqipërisë), sipas përparësive të vendit tonë, në kuadër të procesit tëintegrimit europian. Gjithashtu, MIE ndjek nënshkrimin e marrëveshjeve të ndihmave financiare të Bashkimit Europian për Republikën e Shqipërisë, në kuadër të këtyre programeve.

(ii) Përgatiste:- mekanizmat metodologjikë në funksion të lehtësimit të zbatimit të reformave

sektorale, që rrjedhin nga negociimi dhe zbatimi i marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit;

561 Urdhër i KM, Nr. 46, 1.4.2009, “Për ngritjen, përbërjen dhe funksionimin e strukturave të bashkërendimit ndërministror, për realizimin e angazhimeve, të ndërmarra në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit”* Ministria e Integrimit Evropian ka ekzistuar si e tillë, që nga krijimi i saj në vitin 2004, në çdo qeveri. Aktualisht, në qeverinë Rama 2 (2017 – 2021) ajo është bashkuar me Ministrinë e Jashtme dhe funksionon si një, Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme. Kompetencat e Ministrisë së Integrimit i kanë kaluar Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme.


180

- shqyrtimin dhe miratimin të materialeve për mbledhjet e Këshillit të Asociimit BE - Shqipëri;

- rishikimin dhe miratimin e kontributit të qeverisë shqiptare për raportin vjetor të Komisionit Evropian.561

2. Ministria e Integrimit Europian*

Ministri i Integrimit Europian ka qënë Kryenegociatori i Qeverisë Shqiptare me BE-në. Ministria e Integrimit Evropian u krijua në dhjetor 2003 dhe zëvendësoi Ministrin e Shtetit për Integrim Euro – Atlantik. Veç kësaj Ministria përfshiu në njëinstitucion të vetëm Departamentin për Integrim Evropian dhe Departamentin përPërafrimin e Legjislacionit, që funksiononte pranë Ministrisë së Drejtësisë.

Ministria e Integrimit ishte përgjegjëse për programimin, koordinimin dhe monitorimin e zbatimit të ndihmës së BE-së për Shqipërinë në kuadër të programit CARDS dhe formave të tjera të asistencës. Ministria e Integrimit Europian kishte për mision drejtimin teknik dhe bashkërendimin e procesit të integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Europian, nëpërmjet përafrimit të legjislacionit vendas me atë të Bashkimit Europian, hartimit të politikave të integrimit, bashkërendimit të ndihmave financiare dhe informimit të publikut për këte proçes. Ministria e Integrimit Europian ushtronte këto veprimtari:

(I) Bashkërendonte dhe monitoronte:- përgatitjet e institucioneve shqiptare dhe angazhimet e ndërmarra prej tyre, në

kuadër të procesit të Stabilizim-Asociimit;- punën ndërmjet ministrive të linjës dhe institucioneve të tjera qendrore për

hartimin e planeve kombëtare për Partneritetin Europian, me qëllim realizimin e objektivave të përcaktuara në kuadër të procesit të integrimit europian;

- ecurinë e procesit të përafrimit të legjislacionit vendas me atë të Bashkimit Europian, duke mbajtur lidhje të rregullta institucionale me ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore. Gjithashtu, ndihmon ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore për hartimin e legjislacionit të nevojshëm, me qëllim përmbushjen e detyrimeve, që rrjedhin nga marrëveshja e Stabilizim-Asociimit;

- ndihmën komunitare për Republikën e Shqipërisë (Programi CARDS, Programi i Fqinjësisë, TAIEX, si dhe programe të tjera ndihme, që mund t’i ofrohen Republikës së Shqipërisë), sipas përparësive të vendit tonë, në kuadër të procesit tëintegrimit europian. Gjithashtu, MIE ndjek nënshkrimin e marrëveshjeve të ndihmave financiare të Bashkimit Europian për Republikën e Shqipërisë, në kuadër të këtyre programeve.

(ii) Përgatiste:- mekanizmat metodologjikë në funksion të lehtësimit të zbatimit të reformave

sektorale, që rrjedhin nga negociimi dhe zbatimi i marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit;

561 Urdhër i KM, Nr. 46, 1.4.2009, “Për ngritjen, përbërjen dhe funksionimin e strukturave të bashkërendimit ndërministror, për realizimin e angazhimeve, të ndërmarra në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit”* Ministria e Integrimit Evropian ka ekzistuar si e tillë, që nga krijimi i saj në vitin 2004, në çdo qeveri. Aktualisht, në qeverinë Rama 2 (2017 – 2021) ajo është bashkuar me Ministrinë e Jashtme dhe funksionon si një, Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme. Kompetencat e Ministrisë së Integrimit i kanë kaluar Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme.


181

- hartonte, në bashkëpunim me ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore, Planin Kombëtar për Përafrimin e Legjislacionit Shqiptar me atë tëBashkimit Europian, si dhe kontrollon zbatimin e këtij plani dhe të programeve tëtjera të lidhura me Partneritetin Europian.562

Ministria e Integrimit Europian kishte në strukturën e saj dy drejtori mjaft tërëndesishme: (i) Drejtorinë e Integrimit Europian dhe (ii) Drejtorinë e Përafrimit tëLegjislacionit Shqiptar me atë të BE-së.

(I) Drejtoria e Integrimit Europian me këto kompetenca:- Bashkërendonte dhe monitoronte të gjithë procesin e Stabilizim-Asociimit si

dhe negociatat për Marreveshjen e Stabizim-Asociimit.- Bashkërendonte dhe monitoronte procesin e përgatitjes dhe zbatimit të

Strategjisë së Integrimit Europian.- Drejtonte Grupet e Punës të Përbashkëta BE-Shqipëri, dhe monitoronte

veprimtaritë e grupeve të punës në kuadrin e Procesit te Stabilizim- Asociimit.- Ishte përgjegjëse për negocimin, programimin, koordinimin, dhe monitorimin

e zbatimit të programit CARDS.(II) Drejtoria e Përafrimit te Legjislacionit e cila:

- Bashkërendonte, monitoronte dhe analizonte ecurinë e procesit të përafrimit tëlegjislacionit vendas me atë të Bashkimit Europian, duke mbajtur lidhje të rregullta institucionale me ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore;

- Hartonte në bashkëpunim me ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore Planin Kombëtar për Përafrimin e Legjislacionit Shqiptar me atë tëBashkimit Europian, si dhe kontrollonte zbatimin e këtij plani dhe të programeve tëtjera te lidhura me Partneritetin Europian;

- Vlerësonte përputhshmërine e projekt-akteve normative të propozuara nga ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore me të drejtën e Bashkimit Europian, të cilat duhet të pasqyrojnëne relacionin shoqërues, shkallën e përafrimit dhe referencat mbi legjislacionin përkatës dhe jurisprudencën e Komunitetit Europian;

- Bashkërendonte punën dhe ndihmon ministritë e linjës dhe institucionet e tjera qendrore për hartimin e legjislacionit të nevojshëm, me qëllim përmbushjen e detyrimeve, që rrjedhin nga Marrëveshja e Stabilizim- Asociimit;

- Konfirmonte përkthimin e dokumentacionit bazë, të nevojshëm për procesin e përafrimit të legjislacionit vendas me atë të Bashkimit Europian.563

3. Komiteti i Koordinimit Ndërinstitucional për Integrimin Evropian (KKNIE)KKNIE-ja kryesohej nga Ministri i Integrimit (sot kryhesohet nga Ministri për

Evropën dhe Punët e Jashtme) dhe përbëhet nga përfaqësues të ministrive, në nivel zëvendësministri ose të Sekretarit të Përgjithshëm, dhe nga përfaqësues të institucioneve, në varësi të Kryeministrit e ministrave, në nivel drejtori të përgjith-shëm. Ai u krijua në vitin 2009, me urdhër të kryeministrit. KKNIE-ja është përgjegjëse për:

- monitorimin dhe bashkërendimin e detyrimeve të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit dhe të rekomandimeve të dokumenteve strategjike për procesit e integrimit evropian;

- zbatimin e kërkesave dhe të udhëzimeve të KNIE-së;

562 VKM, Nr. 946, 9.10.2013, “Për përcaktimin e fushës së përgjegjësisë shtetërore të Ministrisë së Integrimit Evropian”563 Faqja zyrtare online e Ministrise së Integrimit, [online] i disponueshëm në: http//:www.mie.gov.al


182

- raportimin në KNIE për veprimtaritë në kuadër të procesit të integrimit në Bashkimin Evropian;

- drejtimin e procesit të përditësimit të planit kombëtar të zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit;

- përfaqësimin e Shqipërisë në Komitetin e Stabilizim-Asociimit BE-Shqipëri; - vlerësimin dhe finalizimin e dokumenteve e të raporteve, të përgatitura në

kuadër të takimeve të Komitetit dhe nënkomiteteve të Stabilizim-Asociimit; - vlerësimin e ndikimit të financave publike të buxhetit të shtetit, nga zbatimi i

Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit; - vlerësimin e ndikimit të përafrimit të legjislacionit me acquis communautaire.- vlerësimin e përparësive të programit komunitar, IPA, ecurinë e projekteve, të

financuara nga programet e asistencës së BE- së, apo nga donatorë të tjerë, në kuadërtë zbatimit të MSA – së. 564

Sipas Urdhrit të Kryeministrit, KKNIE- ja mblidhet 2 herë në muaj, me njoftim tëkryetarit, propozimet dhe rekomandimet që dalin gjatë mbledhjeve, i dërgohen kabinetit të Kryeministrit.

4. Grupi i Punës për Përafrimin e LegjislacionitGrupi është krijuar me Urdhrin e Kryeministrit nr. 26, datë 27.02.2001. Qellimi i

krijimit të tij është bashkërendimi i veprimeve të ministrive të linjës dheinstitucioneve qendrore, të cilat të drejtuara nga Drejtoria e Përafrimit tëLegjislacionit, janë të ngarkuara me ecurinë e procesit të përafrimit të legjislacionitdhe zbatimin e metodologjisë së perafrimit të legjislacionit vendas me acquis communautaire; Grupi përbëhet nga Drejtoret e Drejtorive Juridike në Ministrite e linjës dhe institucionet qendrore.

5. Ministria e Punëve të Jashtme*

Ajo është përgjegjëse për promovimin, njohjen, dhe përkrahjen e procesit tëStabilizim-Asociimit në nivelet më të larta politike të Bashkimit Europian. Në kuadrin e Politikës së Jashtme, Ministria e Punëve të Jashtme është përgjegjëse për rritjen dhe forcimin e dialogut politik me shtetet anëtare dhe vende të tjera në përkrahje tëprocesit të Stabilizim-Asociimit.

Shqipëria ka përfaqësi diplomatike në 18 vende anëtare në BE-së, të cilat jo vetëmpërfaqësojnë Shqipërinë në këto vende, por shërbejnë si një dritare informuese dhe avokate të Shqipërisë në kryeqytete të ndryshme të vendeve të Unionit.

Në Ministrinë e Punëve të Jashtme ka ekzistuar në vazhdimësi Drejtoria e Përgjithshme për bashkëpunimin Euro-Atlantik, aktualisht në Ministrinë për Evropëndhe Punët e Jashtme funksionojnë 2 drejtori përgjegjëse për aspekte të integrimit evropian:

(i) Drejtoria e BE-së (sektori i dialogut politik, sektori i drejtësisë dhe çështjeve tëbrendshme, sektori i politikave sektorale, sektori i tregut, politikave sociale dhe reformës strukturore)

564 Urdhër i KM, Nr. 46, 1.4.2009, “Për ngritjen, përbërjen dhe funksionimin e strukturave të bashkërendimit ndërministror, për realizimin e angazhimeve, të ndërmarra në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit”* Ministria e Jashtme aktualisht, në qeverinë Rama 2 (2017 – 2021) është bashkuar me Ministrinë e Integrimit dhe funksionon si një, Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme. Kompetencat e Ministrisë së Integrimit i kanë kaluar Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme


182

- raportimin në KNIE për veprimtaritë në kuadër të procesit të integrimit në Bashkimin Evropian;

- drejtimin e procesit të përditësimit të planit kombëtar të zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit;

- përfaqësimin e Shqipërisë në Komitetin e Stabilizim-Asociimit BE-Shqipëri; - vlerësimin dhe finalizimin e dokumenteve e të raporteve, të përgatitura në

kuadër të takimeve të Komitetit dhe nënkomiteteve të Stabilizim-Asociimit; - vlerësimin e ndikimit të financave publike të buxhetit të shtetit, nga zbatimi i

Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit; - vlerësimin e ndikimit të përafrimit të legjislacionit me acquis communautaire.- vlerësimin e përparësive të programit komunitar, IPA, ecurinë e projekteve, të

financuara nga programet e asistencës së BE- së, apo nga donatorë të tjerë, në kuadërtë zbatimit të MSA – së. 564

Sipas Urdhrit të Kryeministrit, KKNIE- ja mblidhet 2 herë në muaj, me njoftim tëkryetarit, propozimet dhe rekomandimet që dalin gjatë mbledhjeve, i dërgohen kabinetit të Kryeministrit.

4. Grupi i Punës për Përafrimin e LegjislacionitGrupi është krijuar me Urdhrin e Kryeministrit nr. 26, datë 27.02.2001. Qellimi i

krijimit të tij është bashkërendimi i veprimeve të ministrive të linjës dheinstitucioneve qendrore, të cilat të drejtuara nga Drejtoria e Përafrimit tëLegjislacionit, janë të ngarkuara me ecurinë e procesit të përafrimit të legjislacionitdhe zbatimin e metodologjisë së perafrimit të legjislacionit vendas me acquis communautaire; Grupi përbëhet nga Drejtoret e Drejtorive Juridike në Ministrite e linjës dhe institucionet qendrore.

5. Ministria e Punëve të Jashtme*

Ajo është përgjegjëse për promovimin, njohjen, dhe përkrahjen e procesit tëStabilizim-Asociimit në nivelet më të larta politike të Bashkimit Europian. Në kuadrin e Politikës së Jashtme, Ministria e Punëve të Jashtme është përgjegjëse për rritjen dhe forcimin e dialogut politik me shtetet anëtare dhe vende të tjera në përkrahje tëprocesit të Stabilizim-Asociimit.

Shqipëria ka përfaqësi diplomatike në 18 vende anëtare në BE-së, të cilat jo vetëmpërfaqësojnë Shqipërinë në këto vende, por shërbejnë si një dritare informuese dhe avokate të Shqipërisë në kryeqytete të ndryshme të vendeve të Unionit.

Në Ministrinë e Punëve të Jashtme ka ekzistuar në vazhdimësi Drejtoria e Përgjithshme për bashkëpunimin Euro-Atlantik, aktualisht në Ministrinë për Evropëndhe Punët e Jashtme funksionojnë 2 drejtori përgjegjëse për aspekte të integrimit evropian:

(i) Drejtoria e BE-së (sektori i dialogut politik, sektori i drejtësisë dhe çështjeve tëbrendshme, sektori i politikave sektorale, sektori i tregut, politikave sociale dhe reformës strukturore)

564 Urdhër i KM, Nr. 46, 1.4.2009, “Për ngritjen, përbërjen dhe funksionimin e strukturave të bashkërendimit ndërministror, për realizimin e angazhimeve, të ndërmarra në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit”* Ministria e Jashtme aktualisht, në qeverinë Rama 2 (2017 – 2021) është bashkuar me Ministrinë e Integrimit dhe funksionon si një, Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme. Kompetencat e Ministrisë së Integrimit i kanë kaluar Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme


183

(ii) Drejtoria e fondeve të BE-së (sektori i menaxhimit të mbështetjes kombëtare, sektori i menaxhimit të mbështetjes territoriale, sektori i programimit të mbështetjes kombëtare, sektori i programimit të mbështetjes territoriale, sektori i çështjeve horizontale strategjike)565

6. Departamenti i Bashkërendimit të Strategjive dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj (DEBASKON)

Misioni i departamentit është të ndihmojë Qeverinë Shqiptare në detyrën e saj për të siguruar bashkërendimin e politikave në nivel strategjik, në kuadër të Sistemit të Planifikimit të Integruar (SPI), çka çon në rritjen e efikasitetit, transparencës dhe llogaridhënies. Në dhjetor 2005, Këshilli i Ministrave krijoi zyrtarisht Departamentin e Bashkërendimit të Strategjive dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj (DEBASKON) si pjesë përbërëse e strukturës së tij organizative.

Qëllimi kryesor i krijimit të Departamentit është sigurimi i koherencës dhe menaxhimi me efikasitet i proceseve strategjike (deri në atë kohë të shkëputura) të Qeverisë mbi planifikimin dhe programimin e buxhetit; dhe orientimi i ndihmës së huaj në përparësitë kombëtare. Veçoria kryesore e këtyre reformave u bë lidhja midis përparësive strategjike kombëtare afatmesme dhe afatgjata dhe procesit të projekt-buxhetit dhe shpërndarjes së burimeve, duke siguruar që ndihma e huaj të orientohej drejt përparësive kombëtare. Përmes rolit të tij kryesor në zbatimin e SPI-së,

DEBASKON-i ka për detyrë të sigurojë që përparësitë e Qeverisë dhe kërkesat për integrim në BE dhe në NATO të pasqyrohen në mënyrë të plotë në të gjitha proceset kryesore të planifikimeve financiare dhe politikave të qeverisë dhe t’u komunikohen të gjithë të interesuarve. DEBASKON-i përgatit dhe mundëson gjithashtu punimet e Komiteteve të Planifikimit Strategjik dhe Modernizimit të Qeverisë në përputhje me kalendarin vjetor të SPI-së. Departamenti punon me Ministrinë e Financave për të siguruar që Programi Buxhetor Afatmesëm dhe buxheti vjetor të pasqyrojnë përparësitë strategjike të Qeverisë, dhe me Ministrinë e Integrimit Evropian për të garantuar që përparësitë për Integrimin Evropian të jenë pjesë përbërëse e të gjitha proceseve qeveritare. DEBASKON-i udhëhoqi përgatitjen e Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) 2007-2013.

7. Njësitë e Integrimit Evropian të Ministrive të linjësAto u ngritën pranë çdo ministrie me Vendim të Këshillit të Ministrave, në vitin

2006. Në vitin 2009, me vendim të Këshillit të Ministrave, këto njësi u përcaktuan nënivel drejtorie, pranë çdo ministrie. Ato bashkërendojnë dhe mbështesin punën e inititucioneve respektive, për fushat e përqendruara në elementet kryesore të acquis communitaire, në zbatimin e marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit. Këto njësi janëpërgjegjëse për:

- bashkërendimin e brendshëm institucional, sigurimin e lidhjes së drejtpërdrejtëdhe bashkërendimin e punës me Ministrinë e Integrimit dhe me ministritë e tjera të linjës, për angazhimet e marra nga Republika e Shqipërisë, në kuadër të procesit të Stabilizim-Asociimit;

- bashkërendimin e brendshëm institucional dhe bashkërendimin e punës me Ministrinë e Integrimit dhe me ministritë e tjera të linjës, për procesin e përafrimit të

565 Struktura e Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme, faqja zyrtare [online] I disponueshëm në: http://punetejashtme.gov.al/wp-content/uploads/2018/06/struktura_mepj_2018-1.pdf, tërhequr më 10.05. 2018


184

legjislacionit vendas me acquis communautaire dhe për raportimin e akteve normative, që adaptojnë acquis communautaire, në kuadër të programit TAIEX;

- bashkërendimin e brendshëm institucional për përgatitjen e raporteve për procesin e integrimit Evropian;

- monitorimin dhe raportimin brenda ministrisë për çështje të integrimit Evropian;

- shpërndarjen e të dhënave për procesin e integrimit Evropian ndërmjet ministrisë ku bën pjesë, Ministrisë së Integrimit dhe njësive të integrimit Evropian në ministritë e tjera të linjës;

- vlerësimin e veprimtarisë së institucionit në raport me ecurinë e procesit të integrimit Evropian, propozimin e mekanizmave funksionalë për lehtësimin e zbatimit të reformave sektoriale, nga zbatimi i marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit, përmes procesit të përafrimit të legjislacionit vendas me acquis communautaire, dhe ngritjes së kapaciteteve administrative;

- rekomandimin e përparësive, shpërndarjen e burimeve njerëzore dhe planifikimin e veprimtarive për mbështetjen institucionale të procesit të integrimit Evropian.566

8. Parlamenti Si përfaqësues i drejtpërdrejtë i vullnetit të popullit Kuvendi luan një rol të

rëndësishëm në materializimin e të gjithë atyre nismave të cilat lidhen drejtpërdrejtë me prosperitetin dhe zhvillimin e shtetit dhe shoqërisë shqiptare. Në këtë kuadër,është shumë i rëndësishëm roli i Kuvendit në procesin e integrimit evropian tëShqipërisë.

Sipas Ligjit nr. 9252, datë 8 korrik 2004 “Për punën e Kuvendit në procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian Kuvendi duhet të “ndjek dhe mbikqyr Procesin e Stabilizimit dhe Asociimit, i cili realizohet nëpërmjet dialogut politik, negocimeve dhe zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizimit dhe Asociimit, ProgramitCARDS dhe instrumenteve të tjera për koordinimin e përpjekjeve dhe vlerësimin e arritjeve në drejtim të qëllimit të përbashkët” (Neni 2). Ligji ngarkon gjithashtu Këshillin e Ministrave me një sërë përgjegjësish që kanë të bëjnë me informimin e Kuvendit në lidhje me punën e bërë pranë institucioneve të ndryshme të BE-së. Gjithashtu në këtë ligj trajtohet dhe roli i Kuvendit në funksionin e tij mbikëqyrës dhe kontributin e tij në procesin e integrimit si edhe nxitjes së bashkëpunimit me ekzekutivin për këto çështje. Ligji kërkon opinionin e detyrueshëm të Komisionit tëIntegrimit Evropian (KIE) “në çdo rast”, ndërsa komisionet e tjera konsultohen “sipas fushës së veprimtarisë së tyre”. Ligji kërkon edhe që raportet e paraqitura pranë KIE-stë shërbejnë si bazë për shqyrtimet që do të bëhen nga të gjitha komisionet e Kuvendit sipas fushave të veprimtarisë së tyre dhe që Kuvendi të kryejë një vlerësim vjetor gjithëpërfshirës të ecurisë së Shqipërisë në procesin e përafrimit me BE-në, duke zhvilluar edhe një debat në seancë plenare. Neni 7 kërkon që Kuvendi të ketë arkivin e tij me “një dokumentacion të plotë dhe të detajuar për Procesin e Stabilizimit dhe Asociimit dhe anëtarësimin në Bashkimin Evropian”, në dispozicion të të gjithë deputetëve, duke parashikuar, gjithashtu, që edhe Ministria e Punëve të Jashtme t’ivërë në dispozicion Kuvendit informacionin e marrë në Bruksel dhe atë që ka të bëjë me progresin e Shqipërisë, duke përcaktuar më tej se deputetët e KIE-s dhe ata të Komisionit të Politikave të Jashtme kanë të drejtë të marrin publikimet zyrtare të BE-

566 VKM Nr. 179, date 22.2.2006, “Për krijimin e Njësive të Integrimit Evropian në ministritë e linjës”


184

legjislacionit vendas me acquis communautaire dhe për raportimin e akteve normative, që adaptojnë acquis communautaire, në kuadër të programit TAIEX;

- bashkërendimin e brendshëm institucional për përgatitjen e raporteve për procesin e integrimit Evropian;

- monitorimin dhe raportimin brenda ministrisë për çështje të integrimit Evropian;

- shpërndarjen e të dhënave për procesin e integrimit Evropian ndërmjet ministrisë ku bën pjesë, Ministrisë së Integrimit dhe njësive të integrimit Evropian në ministritë e tjera të linjës;

- vlerësimin e veprimtarisë së institucionit në raport me ecurinë e procesit të integrimit Evropian, propozimin e mekanizmave funksionalë për lehtësimin e zbatimit të reformave sektoriale, nga zbatimi i marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit, përmes procesit të përafrimit të legjislacionit vendas me acquis communautaire, dhe ngritjes së kapaciteteve administrative;

- rekomandimin e përparësive, shpërndarjen e burimeve njerëzore dhe planifikimin e veprimtarive për mbështetjen institucionale të procesit të integrimit Evropian.566

8. Parlamenti Si përfaqësues i drejtpërdrejtë i vullnetit të popullit Kuvendi luan një rol të

rëndësishëm në materializimin e të gjithë atyre nismave të cilat lidhen drejtpërdrejtë me prosperitetin dhe zhvillimin e shtetit dhe shoqërisë shqiptare. Në këtë kuadër,është shumë i rëndësishëm roli i Kuvendit në procesin e integrimit evropian tëShqipërisë.

Sipas Ligjit nr. 9252, datë 8 korrik 2004 “Për punën e Kuvendit në procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian Kuvendi duhet të “ndjek dhe mbikqyr Procesin e Stabilizimit dhe Asociimit, i cili realizohet nëpërmjet dialogut politik, negocimeve dhe zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizimit dhe Asociimit, ProgramitCARDS dhe instrumenteve të tjera për koordinimin e përpjekjeve dhe vlerësimin e arritjeve në drejtim të qëllimit të përbashkët” (Neni 2). Ligji ngarkon gjithashtu Këshillin e Ministrave me një sërë përgjegjësish që kanë të bëjnë me informimin e Kuvendit në lidhje me punën e bërë pranë institucioneve të ndryshme të BE-së. Gjithashtu në këtë ligj trajtohet dhe roli i Kuvendit në funksionin e tij mbikëqyrës dhe kontributin e tij në procesin e integrimit si edhe nxitjes së bashkëpunimit me ekzekutivin për këto çështje. Ligji kërkon opinionin e detyrueshëm të Komisionit tëIntegrimit Evropian (KIE) “në çdo rast”, ndërsa komisionet e tjera konsultohen “sipas fushës së veprimtarisë së tyre”. Ligji kërkon edhe që raportet e paraqitura pranë KIE-stë shërbejnë si bazë për shqyrtimet që do të bëhen nga të gjitha komisionet e Kuvendit sipas fushave të veprimtarisë së tyre dhe që Kuvendi të kryejë një vlerësim vjetor gjithëpërfshirës të ecurisë së Shqipërisë në procesin e përafrimit me BE-në, duke zhvilluar edhe një debat në seancë plenare. Neni 7 kërkon që Kuvendi të ketë arkivin e tij me “një dokumentacion të plotë dhe të detajuar për Procesin e Stabilizimit dhe Asociimit dhe anëtarësimin në Bashkimin Evropian”, në dispozicion të të gjithë deputetëve, duke parashikuar, gjithashtu, që edhe Ministria e Punëve të Jashtme t’ivërë në dispozicion Kuvendit informacionin e marrë në Bruksel dhe atë që ka të bëjë me progresin e Shqipërisë, duke përcaktuar më tej se deputetët e KIE-s dhe ata të Komisionit të Politikave të Jashtme kanë të drejtë të marrin publikimet zyrtare të BE-

566 VKM Nr. 179, date 22.2.2006, “Për krijimin e Njësive të Integrimit Evropian në ministritë e linjës”


185

së që u nevojiten për të ushtruar mandatin e tyre. Ndërkohë që ligji gjithashtu kërkonqë Këshilli i Ministrave t’i paraqesë një raport të përvitshëm Kuvendit gjatë dy muajve të parë të vitit në vijim mbi ecurinë e marrëdhënieve BE - Shqipëri gjatë vitit paraardhës.567

Baza ligjore, në këtë aspekt, u plotësua me Ligjin Nr. 15/2015, “Për rolin e Kuvendit në procesin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Europian”, sipas të cilit, kompetencat e Kuvendit në lidhje me çështjet europiane (tëpërcaktuara në Nenin 11) përfshijnë:

- monitorimin dhe kontrollin e zbatueshmërisë se kuadrit ligjor në fushën e integrimit europian dhe të institucioneve të ngarkuara për zbatimin e tij;

- monitorimin e punës së Këshillit të Ministrave në lidhje me zbatimin e detyrimeve për procesin e integrimit në Bashkimin Europian;

- sigurimin e përafrimit të legjislacionit shqiptar me legjislacionin e Bashkimit Europian;

- shqyrtimin e raporteve/konkluzioneve të Bashkimit Europian dhe qëndrimet e Republikës së Shqipërisë dhe mund të japë rekomandime mbi to;

- bashkëpunimin me Parlamentin Europian dhe me parlamentet e vendeve anëtare të BE-së;

- monitorimin e punës së institucioneve të pavarura kushtetuese dhe të krijuara me ligj, për çështjet e integrimit europian;

- bashkëpunimin me shoqërinë civile dhe grupet e interesit.

Kuvendi ka përgjegjësi për vendosjen e dialogut të përshtatshëm politik ndërmjet palëve në proces dhe forcimin e bashkëpunimit rajonal për çështjet e integrimit europian.568

Në bazë të këtyre ligjeve janë ngritur dhe funksionojnë, pranë Kuvendit tëShqipërisë, Këshilli Kombëtar i Integrimit Europian, Komiteti Parlamentar iStabilizim-Asocimit BE–Shqipëri dhe Komisioni parlamentar për Integrimin Europian.

1. Këshilli Kombëtar i Integrimit EuropianKëshilli Kombëtar i Integrimit Europian është struktura më e lartë këshillimore

kombëtare për integrimin europian, që ngrihet pranë Kuvendit, i cili nxit dhe garanton bashkëpunimin gjithëpërfshirës ndërmjet forcave politike, institucioneve publike dhe shoqërisë civile, si dhe siguron rritjen e transparencës në vendimmarrjen për çështjet e integrimit.

Këshilli Kombëtar i Integrimit drejtohet nga Kryetari i Komisionit Parlamentar të Integrimit. Zëvendëskryetar është kryesuesi i delegacionit shqiptar në Komitetin Parlamentar për Stabilizim-Asociimin. Këshilli përbëhet nga:

- kryetarët dhe nënkryetarët e komisioneve të përhershme parlamentare; - përfaqësues të grupeve parlamentare të Kuvendit; - kryesuesi i delegacionit shqiptar në Komitetin Parlamentar për Stabilizim-

Asociimin; - ministri përgjegjës për integrimin;

567 Ligji Nr. 9252 / 2004 “Për punën e Kuvendit në procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian”.568 Ligji Nr. 15/2015, datë 17. 03. 2015 “Për rolin e Kuvendit në procesin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Europian”, Fletorja Zyrtare mars – prill 2015


186

- përfaqësues nga Kabineti i Presidentit, nga Kabineti i Kryeministrit dhe nga Ministria e Jashtme

- Prokurori i Përgjithshëm; - Zëvendëskryetari i Këshillit të Lartë të Drejtësisë; - Avokati i Popullit; - tre përfaqësues nga organizata të shoqërisë civile, të përfshira në çështje të

integrimit europian.569

Kompetencat dhe përgjegjësitë e Këshillit Kombëtar të Integrimit (të përcaktuara në Nenin 7 të ligjit) janë:

- nxit bashkëpunimin midis forcave politike, institucioneve shtetërore dhe të pavarura dhe shoqërisë civile, në procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Europian;

- siguron diskutim të vazhdueshëm për politikat e integrimit europian, të zbatuara nga institucionet shtetërore, me shoqërinë civile dhe me aktorë të tjerë të interesuar;

- monitoron zbatimin e detyrimeve për hapjen e negociatave me Bashkimin Europian;

- analizon kuadrin ekzistues normativ dhe praktikat, në lidhje me procesin eintegrimit europian, për çështjet që merr në shqyrtim;

- siguron bashkëpunim të vazhdueshëm për procesin e integrimit me komisionet e përhershme parlamentare dhe me strukturat e tjera përgjegjëse për integrimin europian;

- monitoron ecurinë e procesit të negociatave/bisedimeve për anëtarësim; - këshillon ose jep opinione lidhur me procesin e negociatave; - mban kontakte dhe shkëmben informacion me Presidentin e Republikës së

Shqipërisë, Kryetarin e Kuvendit dhe Kryeministrin, nëpërmjet Kryetarit të Këshillit Kombëtar për Integrim Europian;

- zhvillon takime me drejtuesit e grupit negociator dhe drejtuesin e delegacionit shqiptar në negociatat/bisedimet për anëtarësim;

- raporton të paktën një herë në vit në Kuvend mbi punën e Këshillit.570

2. Komisioni parlamentar për Integrimin EuropianKomisioni për Integrimin Europian është krijuar në vitin 2002 si një komision ad

hoc me Vendimin nr.37, datë 16.05.2002 të Kuvendit dhe në vitin 2004, me miratimin e Rregullores së re të Kuvendit (vendimi i Kuvendit, nr. 117, datë 26.01.2004), mori statusin e komisionit të përhershëm parlamentar.

Komisioni për Integrimin Europian, brenda fushës së tij të përgjegjësisë, ushtron tri funksione kryesore: (i) funksionin ligjvënës, (ii) funksionin kontrollues dhe (iii)funksionin zgjedhor. Ky Komision ushtron gjithashtu edhe funksione dhe veprimtari të tjera, të cilat burojnë nga tri funksionet e tij kryesore, përfshirë veprimtarinë informuese për çështjet e integrimit europian dhe bashkëpunimin ndërparlamentar me parlamentet kombëtare të shteteve anëtare të BE-së dhe të shteteve që janë në proces anëtarësimi në BE.

Komisioni për Integrimin Europian ka në fushën e tij të përgjegjësisë çështjet e integrimit europian, përafrimin e legjislacionit shqiptar me legjislacionin e BE-së,

569 Nr. 15/2015, datë 17. 03. 2015 “Për rolin e Kuvendit në procesin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Europian”, Fletorja Zyrtare mars – prill 2015570 Po aty


186

- përfaqësues nga Kabineti i Presidentit, nga Kabineti i Kryeministrit dhe nga Ministria e Jashtme

- Prokurori i Përgjithshëm; - Zëvendëskryetari i Këshillit të Lartë të Drejtësisë; - Avokati i Popullit; - tre përfaqësues nga organizata të shoqërisë civile, të përfshira në çështje të

integrimit europian.569

Kompetencat dhe përgjegjësitë e Këshillit Kombëtar të Integrimit (të përcaktuara në Nenin 7 të ligjit) janë:

- nxit bashkëpunimin midis forcave politike, institucioneve shtetërore dhe të pavarura dhe shoqërisë civile, në procesin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Europian;

- siguron diskutim të vazhdueshëm për politikat e integrimit europian, të zbatuara nga institucionet shtetërore, me shoqërinë civile dhe me aktorë të tjerë të interesuar;

- monitoron zbatimin e detyrimeve për hapjen e negociatave me Bashkimin Europian;

- analizon kuadrin ekzistues normativ dhe praktikat, në lidhje me procesin eintegrimit europian, për çështjet që merr në shqyrtim;

- siguron bashkëpunim të vazhdueshëm për procesin e integrimit me komisionet e përhershme parlamentare dhe me strukturat e tjera përgjegjëse për integrimin europian;

- monitoron ecurinë e procesit të negociatave/bisedimeve për anëtarësim; - këshillon ose jep opinione lidhur me procesin e negociatave; - mban kontakte dhe shkëmben informacion me Presidentin e Republikës së

Shqipërisë, Kryetarin e Kuvendit dhe Kryeministrin, nëpërmjet Kryetarit të Këshillit Kombëtar për Integrim Europian;

- zhvillon takime me drejtuesit e grupit negociator dhe drejtuesin e delegacionit shqiptar në negociatat/bisedimet për anëtarësim;

- raporton të paktën një herë në vit në Kuvend mbi punën e Këshillit.570

2. Komisioni parlamentar për Integrimin EuropianKomisioni për Integrimin Europian është krijuar në vitin 2002 si një komision ad

hoc me Vendimin nr.37, datë 16.05.2002 të Kuvendit dhe në vitin 2004, me miratimin e Rregullores së re të Kuvendit (vendimi i Kuvendit, nr. 117, datë 26.01.2004), mori statusin e komisionit të përhershëm parlamentar.

Komisioni për Integrimin Europian, brenda fushës së tij të përgjegjësisë, ushtron tri funksione kryesore: (i) funksionin ligjvënës, (ii) funksionin kontrollues dhe (iii)funksionin zgjedhor. Ky Komision ushtron gjithashtu edhe funksione dhe veprimtari të tjera, të cilat burojnë nga tri funksionet e tij kryesore, përfshirë veprimtarinë informuese për çështjet e integrimit europian dhe bashkëpunimin ndërparlamentar me parlamentet kombëtare të shteteve anëtare të BE-së dhe të shteteve që janë në proces anëtarësimi në BE.

Komisioni për Integrimin Europian ka në fushën e tij të përgjegjësisë çështjet e integrimit europian, përafrimin e legjislacionit shqiptar me legjislacionin e BE-së,

569 Nr. 15/2015, datë 17. 03. 2015 “Për rolin e Kuvendit në procesin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Europian”, Fletorja Zyrtare mars – prill 2015570 Po aty


187

monitorimin e zbatimit të angazhimeve që rrjedhin nga Marrëveshja e Stabilizim-Asocimit, si dhe të asistencës financiare të Bashkimit Europian për Shqipërinë. Sipas Rregullores së Kuvendit dhe nenit 14 të ligjit nr.15/2015, Komisioni për Integrimin Europian në përmbushje të funksioneve të tij ushtron këto kompetenca:

- Shqyrton, së bashku me komisionet e tjera parlamentare, projektligjet që kanë lidhje me përafrimin e legjislacionit shqiptar me legjislacionin e BE-së (funksioni ligjvënës).

- Monitoron Këshillin e Ministrave (ministrinë përgjegjëse) për çështjet e integrimit dhe zbatimin e detyrimeve që rrjedhin nga procesi i anëtarësimit në BE; nxit ministrinë përgjegjëse për çështjet e integrimit europian që të hartojë dhe të përditësojë planin kombëtar për integrimin europian, si dhe monitoron zbatimin e tij; harton dhe shqyrton projektrezoluta lidhur me Planin Kombëtar për Integrimin Europian; monitoron kuadrin e përgjithshëm të bisedimeve për anëtarësim; së bashku me komisionet e tjera të përhershme parlamentare monitoron zbatimin e legjislacionit shqiptar të përafruar me legjislacionin e BE-së; mbikëqyr asistencën financiare të Bashkimit Europian për Shqipërinë (funksioni kontrollues).

- Bashkërendon punën me Komitetin Parlamentar për Stabilizim-Asociimin për të mbajtur marrëdhënie bashkëpunimi me strukturat e Parlamentit Europian dhe me parlamentet e vendeve anëtare të BE-së (bashkëpunimi ndërparlamentar).

- Bashkëpunon me organizatat e shoqërisë civile për të siguruar informimin dhe pjesëmarrjen e tyre në procesin e integrimit europian (veprimtaria informuese).Kuadri rregullator i lartpërmendur sanksionon një model të centralizuar të shqyrtimit të çështjeve të BE-së në Kuvendin e Shqipërisë, në të cilin Komisioni për Integrimin Europian luan rol thelbësor në procesin e përafrimit të legjislacionit shqiptar me acquis të BE-së në nivel parlamentar dhe në kontrollin e veprimtarisë së qeverisë në çështjet e integrimit europian.571

Aktualisht Komisioni për Integrimin Europian përbëhet nga 10 anëtarë të përhershëm dhe 7 anëtarë zëvendësues. Kryetari i Komisionit për Integrimin Europiani përket opozitës parlamentare. Kjo është një praktikë e mirë, po të kemi parasysh rolin e tij kontrollues ndaj qeverisë.

3. Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asociimit BE–ShqipëriKomiteti Parlamentar i Stabilizim-Asociimit është forumi i anëtarëve të Kuvendit

të Shqipërisë dhe të Parlamentit Europian, në të cilin diskutohen të gjitha aspektet e marrëdhënieve politike dhe ekonomike BE–Shqipëri, me fokus të veçantë në zbatimin e MSA-së.

Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asociimit është ngritur me vendim të Konferencës së Presidentëve të Parlamentit Europian, datë 21 janar 2010, dhe vendim të Kuvendit të Shqipërisë, datë 26 mars 2010. Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asociimit përbëhet nga një numër i barabartë anëtarësh të caktuar nga Parlamenti Europian dhe nga Kuvendi i Shqipërisë dhe mblidhet në intervale kohore që vendosen nga ai vetë (zakonisht 2 herë në vit). Koha e qëndrimit në detyrë e anëtarëve të delegacioneve vendoset në përputhje me rregullat, praktikat dhe vendimet e strukturave kompetente të Parlamentit Europian dhe të Kuvendit të Shqipërisë. Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asocimit kryesohet me rotacion nga Parlamenti Europian dhe Kuvendi i Shqipërisë. Funksioni i kryetarit mbahet sipas radhës nga

571 Ligji Nr. 15/2015, datë 17. 03. 2015 “Për rolin e Kuvendit në procesin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Europian”, Fletorja Zyrtare mars – prill 2015


188

kryetari i delegacionit të Parlamentit Europian ose nga kryetari i delegacionit të Kuvendit të Shqipërisë dhe, nëse është e nevojshme, zëvendësohet nga zëvendëskryetari respektiv i delegacionit. Byroja e Komitetit Parlamentar të Stabilizim-Asocimit përbëhet nga kryetarët dhe zëvendëskryetarët e delegacioneve të Parlamentit Europian dhe të Kuvendit të Shqipërisë

Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asocimit funksionon sipas rregullores së miratuar nga anëtarët e delegacionit shqiptar në këtë Komitet, më 3 maj 2010, dhe nga Byroja e Parlamentit Europian, më datën 6 tetor 2010. Takimet e komitetit janë publike, me përjashtim të rasteve kur Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asocimit vendos ndryshe. Në përfundim të çdo takimi, pasi diskutohen të gjitha pikat e rendit të ditës të takimit, Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asocimit, si rregull, miraton deklaratën dhe rekomandimet e përbashkëta, të cilat u dërgohen institucioneve shqiptare (Kuvendit dhe qeverisë shqiptare) dhe atyre të Bashkimit Europian(Parlamentit Europian, Këshillit të Ministrave dhe Komisionit Europian). Rekomandimet konsiderohen të miratuara nëse marrin mbështetjen e shumicës së anëtarëve të delegacionit të Parlamentit Europian dhe të delegacionit të Kuvendit të Shqipërisë.572

4. Komiteti i Përbashkët BE-ShqipëriËshtë struktura më e rëndësishme e përbashkët ndërmjet Qeverisë Shqiptare

dhe institucioneve të BE-së. Ky Komitet është institucionalizuar në vitin 2001, sinjë kusht për Shqipërinë që krahas negociatave për MSA-në duhet të demostrontese mund të zbatonte detyrimet që rridhnin nga kjo Marrëveshje. Ky Komitetmonitoron ecurinë e reformave për zbatimin e MSA-së, gjatë një periudhe njëvjecare. Komiteti përbëhet nga përfaqësues të Komisionit Europian, në varësi tëçështjeve që diskutohen. Nga ana e saj pala shqiptare përgatit një materialkontribues dhe ia dërgon atë Komisionit Europian, përpara zhvillimit të takimit, nëbazë të një axhende paraprake. Në përfundim, gjatë zhvillimit të Takimit, palëtdiskutojnë mbi reformat e ndërmarra dhe ato që duhet të ndërmerren në vijim ngaQeveria Shqiptare. Fokusi kryesor i cështjeve që trajtohen është zbatimi ikritereve të Kopenhagenit sikurse janë:

- Stabiliteti i institucioneve që garantojnë demokracinë, shtetin ligjor, tëdrejtat e njeriut, respektin dhe mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve,marrëdhënieve të mira me fqinjët dhe politikën konsultative në rajon,

- Funksionimi i plotë i ekonomisë së tregut, privatizimi i sektorëvestrategjikë, përmirësimin e sistemit të taksave dhe aftësisë për të përballuarpresionin e konkurencës të forcave të tregut brenda BE-së

- Aftësia për të marrë përsipër zbatimin e detyrimeve të anëtarësisë së plotë,përfshirë synimin për arritjen e bashkimit politik, ekonomik e monetar.

5. Grupet e Punës BE-ShqipëriKëto Grupe Pune, monitorojnë reformat e ndërmarra në çështje specifike. Ato

mbidhen një herë në vit dhe trajtojnë progresin e bërë që nga viti i kaluar. Pashyrjes në fuqi të Marrëveshjes së Ndërmjetme Tregtare (Interim Agrement), më 2006, këto Grupe Pune janë riformatuar dhe funksionojnë gjashtë të tillë. Ato janë:

- Grupi i Punës për Politikat Ekonomike, Financiare dhe Statistikat,



188

kryetari i delegacionit të Parlamentit Europian ose nga kryetari i delegacionit të Kuvendit të Shqipërisë dhe, nëse është e nevojshme, zëvendësohet nga zëvendëskryetari respektiv i delegacionit. Byroja e Komitetit Parlamentar të Stabilizim-Asocimit përbëhet nga kryetarët dhe zëvendëskryetarët e delegacioneve të Parlamentit Europian dhe të Kuvendit të Shqipërisë

Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asocimit funksionon sipas rregullores së miratuar nga anëtarët e delegacionit shqiptar në këtë Komitet, më 3 maj 2010, dhe nga Byroja e Parlamentit Europian, më datën 6 tetor 2010. Takimet e komitetit janë publike, me përjashtim të rasteve kur Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asocimit vendos ndryshe. Në përfundim të çdo takimi, pasi diskutohen të gjitha pikat e rendit të ditës të takimit, Komiteti Parlamentar i Stabilizim-Asocimit, si rregull, miraton deklaratën dhe rekomandimet e përbashkëta, të cilat u dërgohen institucioneve shqiptare (Kuvendit dhe qeverisë shqiptare) dhe atyre të Bashkimit Europian(Parlamentit Europian, Këshillit të Ministrave dhe Komisionit Europian). Rekomandimet konsiderohen të miratuara nëse marrin mbështetjen e shumicës së anëtarëve të delegacionit të Parlamentit Europian dhe të delegacionit të Kuvendit të Shqipërisë.572

4. Komiteti i Përbashkët BE-ShqipëriËshtë struktura më e rëndësishme e përbashkët ndërmjet Qeverisë Shqiptare

dhe institucioneve të BE-së. Ky Komitet është institucionalizuar në vitin 2001, sinjë kusht për Shqipërinë që krahas negociatave për MSA-në duhet të demostrontese mund të zbatonte detyrimet që rridhnin nga kjo Marrëveshje. Ky Komitetmonitoron ecurinë e reformave për zbatimin e MSA-së, gjatë një periudhe njëvjecare. Komiteti përbëhet nga përfaqësues të Komisionit Europian, në varësi tëçështjeve që diskutohen. Nga ana e saj pala shqiptare përgatit një materialkontribues dhe ia dërgon atë Komisionit Europian, përpara zhvillimit të takimit, nëbazë të një axhende paraprake. Në përfundim, gjatë zhvillimit të Takimit, palëtdiskutojnë mbi reformat e ndërmarra dhe ato që duhet të ndërmerren në vijim ngaQeveria Shqiptare. Fokusi kryesor i cështjeve që trajtohen është zbatimi ikritereve të Kopenhagenit sikurse janë:

- Stabiliteti i institucioneve që garantojnë demokracinë, shtetin ligjor, tëdrejtat e njeriut, respektin dhe mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve,marrëdhënieve të mira me fqinjët dhe politikën konsultative në rajon,

- Funksionimi i plotë i ekonomisë së tregut, privatizimi i sektorëvestrategjikë, përmirësimin e sistemit të taksave dhe aftësisë për të përballuarpresionin e konkurencës të forcave të tregut brenda BE-së

- Aftësia për të marrë përsipër zbatimin e detyrimeve të anëtarësisë së plotë,përfshirë synimin për arritjen e bashkimit politik, ekonomik e monetar.

5. Grupet e Punës BE-ShqipëriKëto Grupe Pune, monitorojnë reformat e ndërmarra në çështje specifike. Ato

mbidhen një herë në vit dhe trajtojnë progresin e bërë që nga viti i kaluar. Pashyrjes në fuqi të Marrëveshjes së Ndërmjetme Tregtare (Interim Agrement), më 2006, këto Grupe Pune janë riformatuar dhe funksionojnë gjashtë të tillë. Ato janë:

- Grupi i Punës për Politikat Ekonomike, Financiare dhe Statistikat,



189

- Grupi i Punës për Politikat Sociale,- Grupi i Punës për Tregun e Brendshëm, Konkurencën dhe Ndihmën

Shtetërore,- Grupi i Punës për Transportin, Industrinë dhe Energjinë,- Grupi iPunës për Bujqësinë, Mjedisin dhe Peshkimin- Grupi i Punës për Doganat dhe Tregjet.

Një rol të rëndësishëm në bashkëpunimin midis Shqipërisë dhe institucioneve tëBE – së luan dhe Misioni i përhershëm i Shqipërisë në Bruksel, i cili mbulon marrëdhëniet dypalëshe Shqipëri - Bashkim Evropian.


190

PËRFUNDIMETranzicioni përcaktohet si periudhë e ndryshimit të regjimit, kalimi nga diktatura në

demokraci; një periudhë ndryshimesh politike, institucionale në të cilën normat demokratike imponohen si kriter legjitimues i sjelljes së aktorëve kryesorë të shoqërisë.

Tranzicioni shqiptar drejt demokracisë ka qënë i shumëfishtë; tranzicion politik -nga parti shtet në pluralizëm partiak, tranzicion ekonomik - nga ekonomi e centralizuar në ekonomi të tregut, tranzicion social - nga një shoqëri e mbyllur, e kontrolluar në një shoqëri të lirë, tranzicion i sigurimit kombëtar - nga një vend i izoluar në një vend që punon për integrimin europian.

Përmbysja e diktaturës komuniste në vitin 1990 u bë në mënyrë paqësore. Ajo ishte produkt i veprimeve të kombinuara të qeverisë dhe opozitës. Shkaqet e përmbysjes së diktaturës komuniste ishin të shumta; kriza e thellë ekonomike që po kalonte vendi; pakënaqësia popullore; dobësimi, plakja dhe humbja e vetebesimit në elitën komuniste; ndikimi i lëvizjeve në Evropën Qendrore dhe Lindore dhe presioni i jashtëm.

Reformat e ndërmarra për demokratizimin e vendit ishin reforma ekonomike,institucionale, konstitucionale, dhe integruese. Pati debat për shpejtësinë dhe rradhën në të cilën do të ndërmerreshin reformat.

Si në shumë vende të Evropës Qendrore dhe Lindore, në aspektin ekonomik u ndoq programi i “terapisë së shock-ut”, i cili nënkuptonte reforma të thella, braktisje të menjëhershme të sistemit të vjetër socialist dhe fillim sa më e shpejtë të periudhës së re të ekonomisë së tregut. Menjëherë filloi zbatimi i programit të stabilizimit, liberalizimi i çmimeve, balancimi i defiçitit buxhetor, politika shtrënguese monetare, liberalizimi i tregëtisë së jashtme, reforma strukturore për privatizimin dhe rrjetin e mbrojtjes sociale, krijimi i sistemit të taksave, krijimi i kuadrit ligjor për një ekonomi tregu. U morën masa të shpejta si heqja dorë nga subvencionimi i produkteve bujqësore dhe mallrave industriale, u vendos kufi minimal për pagat nominale, u krijua sistemi i ri doganor, u mbyllën ndërmarrjet jorentabël. Iu kushtua vëmendje e veçantë tërheqjes së investimeve të huaja në vend, procesit të privatizimit dhe dekolektivizimit në fshat.

Në vitin 1994 filluan të ndihen efektet pozitive të reformave; u ndalua rënia e GDP-së, tregu ofronte produkte të larmishme, vlera e monedhës u stabilizua, defiçiti u ul, inflacioni gjithashtu, u rrit tregtia, sidomos ajo me pakicë, u ul papunësia. Degët kryesore të ekonomisë ishin tregtia, ndërtimi, transporti dhe industria minerare. Në këtë përmirësim patën, pa diskutim, rolin e vet dhe remitancat që vinin nga emigracioni si dhe efekti i parë i përfitimeve që vinin nga firmat piramidale.

Që prej vitit 1991 në Shqipëri lindën firmat piramidale. Në vitet në vazhdim (dukearritur kulmin në vitin 1996) zhvilluan veprimtarinë e tyre një numër i madh firmashpiramidale. I pari që filloi veprimtarinë mashtruese huamarrëse në Shqipëri ishte Hajdin Sejdia, në vitin 1991. Rasti i tij u pa si i izoluar, por në vitet 1992 – 1997 lindën dhe zhvilluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri 24 kompani huamarrëse, më të mëdhat ndër to ishin; Gjallica, VEFA, Populli, Demokracia Popullore-Xhaferri, Kamberi, Cenaj, Silva, Kambo, etj Një pjesë e tyre (VEFA, Gjallica) filluan veprimtarinë si kompani investuese, të tjerë (Xhaferi, Populli) zhvilluan veprimtarinë


190

PËRFUNDIMETranzicioni përcaktohet si periudhë e ndryshimit të regjimit, kalimi nga diktatura në

demokraci; një periudhë ndryshimesh politike, institucionale në të cilën normat demokratike imponohen si kriter legjitimues i sjelljes së aktorëve kryesorë të shoqërisë.

Tranzicioni shqiptar drejt demokracisë ka qënë i shumëfishtë; tranzicion politik -nga parti shtet në pluralizëm partiak, tranzicion ekonomik - nga ekonomi e centralizuar në ekonomi të tregut, tranzicion social - nga një shoqëri e mbyllur, e kontrolluar në një shoqëri të lirë, tranzicion i sigurimit kombëtar - nga një vend i izoluar në një vend që punon për integrimin europian.

Përmbysja e diktaturës komuniste në vitin 1990 u bë në mënyrë paqësore. Ajo ishte produkt i veprimeve të kombinuara të qeverisë dhe opozitës. Shkaqet e përmbysjes së diktaturës komuniste ishin të shumta; kriza e thellë ekonomike që po kalonte vendi; pakënaqësia popullore; dobësimi, plakja dhe humbja e vetebesimit në elitën komuniste; ndikimi i lëvizjeve në Evropën Qendrore dhe Lindore dhe presioni i jashtëm.

Reformat e ndërmarra për demokratizimin e vendit ishin reforma ekonomike,institucionale, konstitucionale, dhe integruese. Pati debat për shpejtësinë dhe rradhën në të cilën do të ndërmerreshin reformat.

Si në shumë vende të Evropës Qendrore dhe Lindore, në aspektin ekonomik u ndoq programi i “terapisë së shock-ut”, i cili nënkuptonte reforma të thella, braktisje të menjëhershme të sistemit të vjetër socialist dhe fillim sa më e shpejtë të periudhës së re të ekonomisë së tregut. Menjëherë filloi zbatimi i programit të stabilizimit, liberalizimi i çmimeve, balancimi i defiçitit buxhetor, politika shtrënguese monetare, liberalizimi i tregëtisë së jashtme, reforma strukturore për privatizimin dhe rrjetin e mbrojtjes sociale, krijimi i sistemit të taksave, krijimi i kuadrit ligjor për një ekonomi tregu. U morën masa të shpejta si heqja dorë nga subvencionimi i produkteve bujqësore dhe mallrave industriale, u vendos kufi minimal për pagat nominale, u krijua sistemi i ri doganor, u mbyllën ndërmarrjet jorentabël. Iu kushtua vëmendje e veçantë tërheqjes së investimeve të huaja në vend, procesit të privatizimit dhe dekolektivizimit në fshat.

Në vitin 1994 filluan të ndihen efektet pozitive të reformave; u ndalua rënia e GDP-së, tregu ofronte produkte të larmishme, vlera e monedhës u stabilizua, defiçiti u ul, inflacioni gjithashtu, u rrit tregtia, sidomos ajo me pakicë, u ul papunësia. Degët kryesore të ekonomisë ishin tregtia, ndërtimi, transporti dhe industria minerare. Në këtë përmirësim patën, pa diskutim, rolin e vet dhe remitancat që vinin nga emigracioni si dhe efekti i parë i përfitimeve që vinin nga firmat piramidale.

Që prej vitit 1991 në Shqipëri lindën firmat piramidale. Në vitet në vazhdim (dukearritur kulmin në vitin 1996) zhvilluan veprimtarinë e tyre një numër i madh firmashpiramidale. I pari që filloi veprimtarinë mashtruese huamarrëse në Shqipëri ishte Hajdin Sejdia, në vitin 1991. Rasti i tij u pa si i izoluar, por në vitet 1992 – 1997 lindën dhe zhvilluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri 24 kompani huamarrëse, më të mëdhat ndër to ishin; Gjallica, VEFA, Populli, Demokracia Popullore-Xhaferri, Kamberi, Cenaj, Silva, Kambo, etj Një pjesë e tyre (VEFA, Gjallica) filluan veprimtarinë si kompani investuese, të tjerë (Xhaferi, Populli) zhvilluan veprimtarinë


191

si fondacione bamirëse. Ato ofronin interesa marramendëse për depozitat, interesa që, në pikun e përhapjes shkonin 30 deri në 50%. Në kohën e rënies së tyre, firmat piramidale kishin mbi 2 milion depozitues / huadhënës, në një popullsi prej 3,5milion. Shuma e depozitave të firmave piramidale ishte 1.2 billion dollarë amerikan, sa gjysma e GDP së vendit.

Kategori të ndryshme të popullsisë investuan të ardhurat e tyre në firmat piramidale. Shqiptarët të varfër, me paga të ulta, me një papunësi të lartë, pa burime tëardhurash dhe të painformuar për zhvillimin e institucioneve financiare private, ujoshën nga interesat e larta të fitimit dhe nga pasurimi i shpejtë. Besimi i popullsisëushqehej dhe nga sloganet dhe reklamat e shumta të këtyre firmave piramidale nështypin e shkruar dhe audioviziv të kohës. Veç kësaj as institucionet shtetërore nuk udistancuan nga këto firma, madje as opozita nuk mbajti qëndrim kundër tyre edhe pseato mund t’i përdorte për të goditur qeverinë.

Faktorët që ndihmuan lindjen dhe përhapjen e madhe të firmave piramidale në Shqipëri ishin; (i) mungesa e reformave strukturore në sektorin bankar, (ii)pamjaftueshmëria e sistemit formal financiar; (iii) sasia e madhe valutore që qarkullonte në vend (para të siguruara kryesisht nga dërgesat e emigrantëve, trafiqet e paligjshme, kursimet nga të ardhurat fikse), u investua nëpër kompanitë huamarrëse, si alternativa më fitimprurëse (iv) sistemet e dobëta ligjore, (v) ndërhyrjet politike në mbikëqyrjen e sektorit financiar dhe (vi) koordinimi i pamjaftueshëm ndërmjet institucioneve mbikëqyrëse dhe qeverisë.

Tregu informal i shkëmbimit monetar dhe i depozitimit e huadhënies së parave, përgjithësisht u tolerua nga autoritetet shtetërore, sepse veprimtaria e këtyre kompanive u konsiderua si një mundësi për rritjen ekonomike të vendit, duke plotësuar mangësitë e sistemit bankar.Veç kësaj baza ligjore ekzistuese ishte shumë e dobët për të luftuar firmat piramidale, sidomos në aspektin zbatues, kompanitë në fjalë ishin biznese të liçencuar dhe zhvillonin veprimtarinë mbështetur mbi Kodin civil, që lejonte huamarrjen nga publiku i gjerë. Në kompanitë huamarrëse nuk u bë ndonjëherë auditim. Shteti reagoi vonë, vetëm në shkurt 1996, Kuvendi miratoi Ligjin "Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë" i cili përcaktonte se të drejtën për të pranuar depozita familjare, e kishte vetëm banka. Nëpërmjet këtij ligji, guvernatori i Bankës së Shqipërisë shpalli të paligjshëm veprimtarinë e kompanive huamarrëse, por Prokurori i Përgjithshëm deklaroi se ligji nuk aplikohej mbi këto kompani. Përsëri kompanitë nuk u prekën. Ato vazhduan veprimtarinë e tyre duke u zgjeruar dhe duke rritur përqindjet e interesit.

Institucionet shtetërore, mbajnë përgjegjësi, nga njëra anë, për faktin që shmangën informimin e popullit shqiptar për pasojat e mundshme të aktivitetit të tij "investues" dhe nga ana tjetër, lejuan "kompanitë" të vazhdojnë të veprojnë. Edhe partitë opozitare të kohës mbajnë përgjegjësi për mosinformimin e popullit.

Shteti nuk mori masa dhe as lajmëroi popullin për rrezikun, as pas paralajmërimeve të FMN-së dhe Bankës Botërore. Njoftimi i Ministrit të Financave, për rrezikun e investimeve në kompanitë huamarrëse, u kalua pa vëmendje për shkak të deklaratës së presidentit, i cili garantonte se paratë e shqiptarëve janë “para të pastra”. Gjatë vitit 1996 nuk u morr asnjë masë kundër kompanive huamarrëse. Pse shteti nuk reagoi?! Studiues dhe ekspertë financiarë, vendas dhe të huaj përfshirë dhe ekspertë të FMN-së, renditin disa arsye për mos reagimin shtetëror; (i) kuadri jo i plotë ligjor ia “lidhte duart” qeverisë; (ii) presidenti Berisha nuk donte të krijonte pakënaqësi në popull, përpara zgjedhjeve lokale të tetorit 1996, (iii) në mënyrë


192

indirekte veprimtaria e firmave piramidale ishte aleate e qeverisë, e cila në pamundësi për të plotësuar kërkesat e njerëzve për vende pune e rrogë minimale, ishte e kënaqur që një pjesë e tyre po e gjenin vetë zgjidhjen, (iii) Partia Demokratike kishte përfitime nga firmat piramidale - provat tregojnë qartë përfshirjen e qeverisë dhe përfitimet e zyrtarëve nga rritja e firmave piramidale. Pavarësisht këtyre opinioneve/vlerësimeve të studiuesve, apo akuzave të ndërsjellta të klasës politike shqiptare, sot në mungesë të dokumentave arkivore, e kemi të vështirë të flasim për përfshirje të shtetit në veprimtarinë e firmave piramidale.

Gjatë vitit 1996 Banka Botërore dhe FMN në mënyrë të vazhdueshme paralajmëruan rrezikun që i kanosej vendit nga firmat piramidale. Në gusht iu dha një paralajmërim i fortë qeverisë, në shtator një mision i FMN-së vizitoi Shqipërinë, për çështjen e firmave piramidale, në tetor Ministri shqiptar i Financave, gjatë takimit vjetor të Bankës Botërore dhe FMN-së, në Washington, u paralajmërua përsëri për rrezikun dhe në nëntor, një tjetër mision i FMN në Shqipëri, nëpërmjet një konference shtypi, paralajmëroi opinionin publik për firmat piramidale dhe i kërkoi qeverisë që të hetojë të gjitha kompanitë.

Edhe njoftimet e FMN- së në lidhje me rrezikun e veprimtarisë se kompanive huamarrëse, edhe pse ajo kishte asistuar në vazhdimësi institucionet shqiptare, erdhën me vonesë për Shqipërinë.

Veprimtaria e firmave piramidale pati pasoja në aspektin social, ekonomik efinanciar. Ato (i) frenuan investimet ne ekonomi, interesat e larta të kompanive rentiere i nxisnin njerëzit t’i depozitonin kursimet e tyre dhe jo të investonin; (ii) ne sistemin bankar, u shkaterruan kursimet financiare, u rendua me tej gjendja e bankave si rezultat i renies së depozitave; (iii) veshtiresoi shume kontrollin nga ana e Bankes se Shqipërise te situates monetare, duke lejuar kalim dhe levizje te medha te parase jashte kanaleve bankare; (iv) Për shkak të sasisë së madhe të parasë në qarkullim pati një rritje e çmimeve të mallrave të konsumit edhe pse realisht nuk pati rritje të treguesve makroekonomikë dhe (v) ushqyen pasivitetin, pati një rënie të deshirës për punë, zvogëlim të forcës punëtore.

Në nëntor 1996 kompania huamarrëse, “Sudja” ndërpreu dhënien e kësteve përdepozituesit, në 15 janar deklaroi se kishte falimentuar dhe pranoi se ishte firmëpiramidale. Fatin e saj patën dhe firmat e tjera, që falimentuan njëra pas tjetrës. Rëniaedhe e “Gjallicë, ndërgjegjësoi popullatën se gjithë kompanitë huamarrëse ishinskema piramidale. Dinamika normale e skemave piramidale është që ato gjithmonë bien, herët a vonë, po çfarë faktorësh sollën rënien e piramidave në fund të vitit 1996 dhe fillimi i vitit 1997? Sipas studiuesve ishin; (i) heqja e sanksioneve për Jugosllavinë në fund të vitit 1995 - aktivitetet fitimprurëse të kontrabandës të financuara nga paratë e skemave piramidale filluan të thahen dhe (ii) rritja e konkurrencës (hyrjet e reja) që çoi në rritjen e normave mujore të interesit dhe e bëri të pamundur shlyerjen e interesave dhe kthimin e depozitave.

Vetëm pas shënjave të para të falimentimit të firmave piramidale pati reagim konkret të institucioneve shtetërore: me inisiativën e saj, Banka e Shqipërisë, mori vendimin për të vendosur limitin prej 30 milion lekë për tërheqjet ditore; u ngrinë llogaritë bankare të fondacioneve “Xhaferri” dhe “Populli”; u nxorr ligji për kontrollin e tyre financiar; drejtuesit e fondacionit u arrestuan dhe burgosën; u miratua ligji për shpërdarjen e fondeve qytetarëve etj


192

indirekte veprimtaria e firmave piramidale ishte aleate e qeverisë, e cila në pamundësi për të plotësuar kërkesat e njerëzve për vende pune e rrogë minimale, ishte e kënaqur që një pjesë e tyre po e gjenin vetë zgjidhjen, (iii) Partia Demokratike kishte përfitime nga firmat piramidale - provat tregojnë qartë përfshirjen e qeverisë dhe përfitimet e zyrtarëve nga rritja e firmave piramidale. Pavarësisht këtyre opinioneve/vlerësimeve të studiuesve, apo akuzave të ndërsjellta të klasës politike shqiptare, sot në mungesë të dokumentave arkivore, e kemi të vështirë të flasim për përfshirje të shtetit në veprimtarinë e firmave piramidale.

Gjatë vitit 1996 Banka Botërore dhe FMN në mënyrë të vazhdueshme paralajmëruan rrezikun që i kanosej vendit nga firmat piramidale. Në gusht iu dha një paralajmërim i fortë qeverisë, në shtator një mision i FMN-së vizitoi Shqipërinë, për çështjen e firmave piramidale, në tetor Ministri shqiptar i Financave, gjatë takimit vjetor të Bankës Botërore dhe FMN-së, në Washington, u paralajmërua përsëri për rrezikun dhe në nëntor, një tjetër mision i FMN në Shqipëri, nëpërmjet një konference shtypi, paralajmëroi opinionin publik për firmat piramidale dhe i kërkoi qeverisë që të hetojë të gjitha kompanitë.

Edhe njoftimet e FMN- së në lidhje me rrezikun e veprimtarisë se kompanive huamarrëse, edhe pse ajo kishte asistuar në vazhdimësi institucionet shqiptare, erdhën me vonesë për Shqipërinë.

Veprimtaria e firmave piramidale pati pasoja në aspektin social, ekonomik efinanciar. Ato (i) frenuan investimet ne ekonomi, interesat e larta të kompanive rentiere i nxisnin njerëzit t’i depozitonin kursimet e tyre dhe jo të investonin; (ii) ne sistemin bankar, u shkaterruan kursimet financiare, u rendua me tej gjendja e bankave si rezultat i renies së depozitave; (iii) veshtiresoi shume kontrollin nga ana e Bankes se Shqipërise te situates monetare, duke lejuar kalim dhe levizje te medha te parase jashte kanaleve bankare; (iv) Për shkak të sasisë së madhe të parasë në qarkullim pati një rritje e çmimeve të mallrave të konsumit edhe pse realisht nuk pati rritje të treguesve makroekonomikë dhe (v) ushqyen pasivitetin, pati një rënie të deshirës për punë, zvogëlim të forcës punëtore.

Në nëntor 1996 kompania huamarrëse, “Sudja” ndërpreu dhënien e kësteve përdepozituesit, në 15 janar deklaroi se kishte falimentuar dhe pranoi se ishte firmëpiramidale. Fatin e saj patën dhe firmat e tjera, që falimentuan njëra pas tjetrës. Rëniaedhe e “Gjallicë, ndërgjegjësoi popullatën se gjithë kompanitë huamarrëse ishinskema piramidale. Dinamika normale e skemave piramidale është që ato gjithmonë bien, herët a vonë, po çfarë faktorësh sollën rënien e piramidave në fund të vitit 1996 dhe fillimi i vitit 1997? Sipas studiuesve ishin; (i) heqja e sanksioneve për Jugosllavinë në fund të vitit 1995 - aktivitetet fitimprurëse të kontrabandës të financuara nga paratë e skemave piramidale filluan të thahen dhe (ii) rritja e konkurrencës (hyrjet e reja) që çoi në rritjen e normave mujore të interesit dhe e bëri të pamundur shlyerjen e interesave dhe kthimin e depozitave.

Vetëm pas shënjave të para të falimentimit të firmave piramidale pati reagim konkret të institucioneve shtetërore: me inisiativën e saj, Banka e Shqipërisë, mori vendimin për të vendosur limitin prej 30 milion lekë për tërheqjet ditore; u ngrinë llogaritë bankare të fondacioneve “Xhaferri” dhe “Populli”; u nxorr ligji për kontrollin e tyre financiar; drejtuesit e fondacionit u arrestuan dhe burgosën; u miratua ligji për shpërdarjen e fondeve qytetarëve etj


193

Rënia e firmave piramidale pati pasoja dhe më të rënda për ekonominë dhe shoqërinë shqiptare; (i) frenim i aktivitetit prodhues në fillim të vitit dhe rënie të tij gjatë vitit 1997, (ii) ngritje e konsiderueshme e nivelit të çmimeve, (iii) rritje e deficit buxhetor, (iv) thellimi deficitit tregtar dhe te atij korrent, (v) rënie e besimit të publikut në tregun formal financiar, në sigurinë për të investuar paratë e tyre në këtë treg dhe (vi) krizë politike dhe anarki sociale gjatë vitit 1997.

Pikërisht për shkak të qendrimit indiferent të institucioneve qeverisëse, pas rënies së firmave piramidale, populli ia drejtoi gishtin si fajtore qeverisë. Ajo u akuzua për përfshirje në veprimtarinë e firmave piramidale. Opozita u përpoq ta shfrytëzojëzemërimin popullor për qëllimet e saj politike, ose siç shpreheshin drejtues të saj “takanalizojë atë në rrugë institucionale”.

Në 30 janar, partitë opozitare së bashku me shoqatën e ish të Burgosurve Politikeformuan Forumin për Demokraci, një aleancë antiqeveritare. Përfaqësues të partiveopozitare morën pjesë në protestat qytetare në Jug të vendit. Të revoltuarit në jug tëvendit u armatosën, hapën depot e armatimeve dhe burgjet, dhuna u bë epakontrolluar. Me 2 mars u shpall gjendja e jashtëzakonshme. Rikonfirmimi iBerishës president nga kuvendi, më 3 mars, shtoi dhe më shumë zemërimin popullor,që kërkonte largimin e Berishës nga pushteti. Me ndërhyrjen dhe ndërmjetësimin efaktorit ndërkombëtar, më 9 mars forcat politike shqiptare arritën të nënshkruanin njëmarrëveshje. Në bazë të marrëveshjes së arritur, qeveria Meksi dha dorëheqjen dhe ukrijua një qeveri koalicioni me një spektër të gjerë politik, që qeverisi vendin deri nëzgjedhjet e parakohshme parlamentare, që u zhvilluan më 29 qershor të atij viti.Kryeministër i Qeverisë së Pajtimit Kombëtar u zgjodh Bashkim Fino. Pas formimittë qeverisë së re filluan të vihen re disa përmirësime, filloi një fushatë për të hyrë nëbisedime me popullsinë. Shqipëria kërkoi ndihmë nga bashkësia ndërkombëtare. NëShqipëri mbërriti Operacioni Alba, që ndihmoi në vendosjen e rendit dhe shpërndaundihma humanitare për popullsinë. OSBE dha një ndihmesë të çmuar në vendosjen edialogut politik në vend dhe në përgatitjen dhe monitorimin e zgjedhjeve të 29qershorit. FMN dhe Botërore ndihmuan Shqipërine me fonde për përballimin e njëprogrami rindërtimi. Bilanci i kaosit social të gjysmës së parë të vitit 1997 ishte ifrikshëm. Veç dëmeve materiale dhe financiare përllogariteshin rreth 2000 të vrarë nëtë gjithë vendin.

Zgjedhjet parlamentare të 29 qershorit sollën në pushtet PS-në dhe aleatët e saj.Detyrat kryesore të qeverisë së re ishin; të restauronte shtetin, të rikthente besimin nëpopull, të vendoste rendin dhe qetësinë, të çarmatoste popullsinë, të bëntetransparencën e firmave piramidale.

Reforma konstitucionale është një nga reformat më të debatueshme dhe të zgjatura të viteve të tranzicionit. Në fund të vitit 1990, ndryshimet kushtetuese ishin një domosdoshmëri. Ndryshimet politike, social-ekonomike kërkonin hartimin e një kushtetute demokratike që t’i përgjigjej zhvillimeve të reja në vend dhe t’i hapte rrugën proceseve demokratizuese.

Në fakt reforma kushtetuese kishte filluar, me propozim të Ramiz Alisë, që në tetor 1990, kur kuvendi kishte marrë vendimin për ngritjen e një Komisioni të Posaçëm për rishikimin e kushtetutës të vitit 1976, për ta përshtatur me stadin e ri të zhvillimit. Komisioni i Posaçëm përfundoi punën dhe më 30 dhjetor 1990 projektkushtetuta u publikua në gazetën “Zëri i Popullit”. Projektkushtetuta sanksiononte disa parime demokratike, por ajo ruante gjurmë të dukshme të rrënjëve staliniste të regjimit, ishte vazhdim i rendit të vjetër ligjor. Projekti krijoi debat mes


194

PPSH-së dhe partive të reja jokomuniste që u krijuan në vend, të cilët e konsideruan një punë të përshpejtuar. Partia Demokratike kërkonte depolitizimin e institucioneve shtetërore, kritikonte ruajtjen e simboleve dhe frymës komuniste, mënyrën sesi trajtoheshin të drejtat dhe liritë e njeriut, kontrollin e shtetit mbi ekonominë, kompetencat e gjera të presidentit që rrezikonin të rivendosnin në Shqipëri pushtetin e një njeriu të vetëm.

Debatet kushtetuese vazhdonin, ndërkohë që zhvillimet politike në vend ecnin me ritme të shpejta. Më 31 mars 1991 u zhvilluan zgjedhjet e para pluraliste në vend. Zgjedhjet u fituan nga PPSH, por dhe PD, si një parti e sapo krijuar, pati rezultate shumë të mira në qytetet më të mëdha në vend. Parlamenti i ri, më 18 prill, mori në shqyrtim projektinkushtetues, të cilit i ishin bërë disa ndryshime pozitive nga varianti i 30 dhjetorit. PD propozoi hartimin dhe miratimin e një ligji bazë të përgjithshëm, i cili të përmbante parimet më esenciale të organizimit të shtetit demokratik, të rendit politik, ekonomik e social. Ky ligj të shfuqizonte Kushtetutën komuniste dhe parlamenti të merrte kohën e nevojshme për të hartuar një kushtetutë më të mirë, më demokratike, që të siguronte stabilitet e jetëgjatësi. Partia e Punës, edhe pse kishte numrin e nevojshëm të votave për ta miratuar projektin e Kushtetutës, miratoi kërkesën e opozitës. Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese u miratua me konsensus të plotë të të gjithë deputetëve më 29 prill 1991. Dispozitat Kushtetuese sanksiononin parimet demokratike të funksionimit të shtetit, sipas tyre Shqipëria ishte republikë parlamentare. U zgjeruan kompetencat e parlamentit, kompetencat e presidentit u zvogëluan, të drejtën për të bërë ndryshimin e DKK e kishte vetëm kuvendi popullor me 2/3 e votave. Ligji mbi Dispozitat Kryesore Kushtetuese ishte një shkëputje përfundimtare nga diktatura komuniste.

Zgjedhjet e parakohshme të 22 marsit 1992 ndryshuan raportet në parlament. Zgjedhjet u fituan nga PD dhe aleatët e saj PSD e PR. Që në seancën e parë të parlamentit të ri, me votat e mazhorancës, u miratuan amendamente të Dispozitave Kushtetuese, që zgjeronin kompetencat e presidenit. Në prill 1992 parlamenti ngriti një komision të ri parlamentar për hartimin e projektkushtetutës. Komisioni Kushtetues drejtohej nga Aleksandër Meksi dhe përbëhej nga 40 anëtarë; deputetë të partive parlamentare, juristë dhe specialistë të shquar në fusha të ndryshme. Përfaqësimi i secilës parti në komision u përcaktua në proporcion me përfaqësimin e tyre në parlament. Komisionit iu caktua si afat për dorëzimin e projektkushtetutës, muaji dhjetor 1992.

Viti 1992 u shoqërua me debate të shumta politike. Në PD ndodhi çarja e parë. U përjashtuan nga partia, me motiv “nismë kritike ndaj partisë” një grup anëtarësh. Nga kjo krizë e brendshme PD humbi 6 deputetë. Të larguarit krijuan një parti të re PAD-në. Marrëdhëniet midis pozitës dhe opozitës ishin gjithashtu shumë të ndera. Socialistët akuzonin qeverinë dhe organizmat e tjera qeverisëse për mosmbajtje të premtimeve ekonomike, dhunë dhe presion ndaj opozitës, mungesë të konsensusit dhebashkëpunimit, mungesë të transparencës, censurim dhe deformim të informacionit, pushime nga puna me karakter politik, qëndrim jokonstruktiv të presidentit etj.

Në janar 1993, në bazë të vendimit të parlamentit, Komisioni Kushtetues duhet të kishte përfunduar projektin e kushtetutës, por u kërkua më shumë kohë. Afati i ri u përcaktua 16 marsi. Në 22 mars, kuvendi miratoi Ligjin mbi të Drejtat dhe liritë e njëriut, që iu amendua DKK-së. Opozita abstenoi, me argumentin se duheshin garanci më të plota se kuadri ligjor për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe harmonizim më i mirë i të drejtave themelore me të drejtat sociale.


194

PPSH-së dhe partive të reja jokomuniste që u krijuan në vend, të cilët e konsideruan një punë të përshpejtuar. Partia Demokratike kërkonte depolitizimin e institucioneve shtetërore, kritikonte ruajtjen e simboleve dhe frymës komuniste, mënyrën sesi trajtoheshin të drejtat dhe liritë e njeriut, kontrollin e shtetit mbi ekonominë, kompetencat e gjera të presidentit që rrezikonin të rivendosnin në Shqipëri pushtetin e një njeriu të vetëm.

Debatet kushtetuese vazhdonin, ndërkohë që zhvillimet politike në vend ecnin me ritme të shpejta. Më 31 mars 1991 u zhvilluan zgjedhjet e para pluraliste në vend. Zgjedhjet u fituan nga PPSH, por dhe PD, si një parti e sapo krijuar, pati rezultate shumë të mira në qytetet më të mëdha në vend. Parlamenti i ri, më 18 prill, mori në shqyrtim projektinkushtetues, të cilit i ishin bërë disa ndryshime pozitive nga varianti i 30 dhjetorit. PD propozoi hartimin dhe miratimin e një ligji bazë të përgjithshëm, i cili të përmbante parimet më esenciale të organizimit të shtetit demokratik, të rendit politik, ekonomik e social. Ky ligj të shfuqizonte Kushtetutën komuniste dhe parlamenti të merrte kohën e nevojshme për të hartuar një kushtetutë më të mirë, më demokratike, që të siguronte stabilitet e jetëgjatësi. Partia e Punës, edhe pse kishte numrin e nevojshëm të votave për ta miratuar projektin e Kushtetutës, miratoi kërkesën e opozitës. Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese u miratua me konsensus të plotë të të gjithë deputetëve më 29 prill 1991. Dispozitat Kushtetuese sanksiononin parimet demokratike të funksionimit të shtetit, sipas tyre Shqipëria ishte republikë parlamentare. U zgjeruan kompetencat e parlamentit, kompetencat e presidentit u zvogëluan, të drejtën për të bërë ndryshimin e DKK e kishte vetëm kuvendi popullor me 2/3 e votave. Ligji mbi Dispozitat Kryesore Kushtetuese ishte një shkëputje përfundimtare nga diktatura komuniste.

Zgjedhjet e parakohshme të 22 marsit 1992 ndryshuan raportet në parlament. Zgjedhjet u fituan nga PD dhe aleatët e saj PSD e PR. Që në seancën e parë të parlamentit të ri, me votat e mazhorancës, u miratuan amendamente të Dispozitave Kushtetuese, që zgjeronin kompetencat e presidenit. Në prill 1992 parlamenti ngriti një komision të ri parlamentar për hartimin e projektkushtetutës. Komisioni Kushtetues drejtohej nga Aleksandër Meksi dhe përbëhej nga 40 anëtarë; deputetë të partive parlamentare, juristë dhe specialistë të shquar në fusha të ndryshme. Përfaqësimi i secilës parti në komision u përcaktua në proporcion me përfaqësimin e tyre në parlament. Komisionit iu caktua si afat për dorëzimin e projektkushtetutës, muaji dhjetor 1992.

Viti 1992 u shoqërua me debate të shumta politike. Në PD ndodhi çarja e parë. U përjashtuan nga partia, me motiv “nismë kritike ndaj partisë” një grup anëtarësh. Nga kjo krizë e brendshme PD humbi 6 deputetë. Të larguarit krijuan një parti të re PAD-në. Marrëdhëniet midis pozitës dhe opozitës ishin gjithashtu shumë të ndera. Socialistët akuzonin qeverinë dhe organizmat e tjera qeverisëse për mosmbajtje të premtimeve ekonomike, dhunë dhe presion ndaj opozitës, mungesë të konsensusit dhebashkëpunimit, mungesë të transparencës, censurim dhe deformim të informacionit, pushime nga puna me karakter politik, qëndrim jokonstruktiv të presidentit etj.

Në janar 1993, në bazë të vendimit të parlamentit, Komisioni Kushtetues duhet të kishte përfunduar projektin e kushtetutës, por u kërkua më shumë kohë. Afati i ri u përcaktua 16 marsi. Në 22 mars, kuvendi miratoi Ligjin mbi të Drejtat dhe liritë e njëriut, që iu amendua DKK-së. Opozita abstenoi, me argumentin se duheshin garanci më të plota se kuadri ligjor për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe harmonizim më i mirë i të drejtave themelore me të drejtat sociale.


195

Puna e Komisionit kushtetues vazhdonte me ritme të ngadalta dhe vetëm në qershor Komisioni dorëzoi në parlament një projekt të hartuar nga një grup pune i përbërë nga specialistë të së drejtës kushtetuese. PS, PSD, PAD dhe PBDNJ e quajtën antikushtetuese dhe në kundërshtim me vendimin e këtij kuvendi hartimin e projektkushtetutës nga një grup specialistësh dhe jo nga komisioni i posaçëm parlamentar i ngritur nga kuvendi. Ata vendosën të bojkotojnë parlamentin deri në paraqitjen në kuvend të projektkushtetutës. Bojkotimi u cilësua nga Partia Demokratike si papërgjegjshmëri, qëndrim antikombëtar dhe antidemokratik, dëshirë për të futur vendin në krizë parlamentare, për të penguar miratimin e kushtetutës, përpjekje për të marrë pushtetin dhe për të penguar reformat e mëtejshme në vend.

Gjatë gjysmës së parë të vitit 1993 Partia Socialiste luftën e saj politike e kishte mbështetur mbi argumentat për korrupsion dhe arrogancë në qeverisje, pas bojkotit ajo kërkonte dorëheqjen e qeverisë dhe zgjedhje të parakohshme. Tensioni politik mes mazhorancës dhe opozitës u rrit pas arrestimit të Fatos Nanos, kryetarit të PS-së, me akuzat “përvetesim të pasurisë shtetërore me anë te shpërdorimit të detyrës” dhe “falsifikim të dokumentave zyrtare”. Viti 1993 u mbyll me një krizë tjetër të brendshme në PD - fraksioni i djathtë radikal u bë kritik i Berishës. Petrit Kalakula, dhe Abdi Baleta, u përjashtuan nga partia me motivin “deklarime ekstremiste”.

Në fillim të vitit 1994 kryeministri Meksi dhe presidenti Berisha premtonin se viti 1994 do të ishte viti i miratimit të kushtetutës demokratike shqiptare. Përfaqësues të opozitës i mëshonin idesë se kushtetuta duhej miratuar sa më parë, por ishin skeptikë në lidhje me këto premtime. Edhe nga institucionet ndërkombëtare presioni për miratimin e kushtetutës ishte i madh. Këshilli i Evropës kushtëzonte anëtarësimin e Shqipërisë, në të, me miratimin e kushtetutës.

Debati politik vazhdoi i ashpër mes PS dhe PD gjatë gjithë vitit 1994, brenda koalicionit qeverisës pati gjithashtu debate. Këto debate patën ndikimet e veta në punën e Komisionit Kushtetues. Të dyja palët akuzonin njëra tjetrën për vonesat në procesin e hartimit të kushtetutës. Debate pati dhe mes anëtarëve të Komisionit Kushtetues. Debati u zhvillua sidomos për kompetencat e presidentit të republikës dhe për pushtetin gjyqësor.

Përfundimi i punës dhe dorëzimi i projektkushtetutës në parlament kërkonte arritjen e konsensusit mes partive politike parlamentare për miratimin e saj. Mungesa e konsensusit e bënte të vështirë miratimin e kushtetutës, që kërkonte 2/3 e votave të të gjithë deputetëve. Partia Demokratike kishte fituar 92 deputetë në zgjedhjet e vitit 1992, por deri në 1994 ajo kishte humbur 8 deputetë. Prandaj sigurimi i votave të nevojshme bëhej i vështirë duke marrë parasysh situatën politike në vend. Për të shmangur mosmiratimin e projektitkushtetues në parlament, Presidenti i republikës propozoi miratimin e kushtetutës nga një Asamble Kushtetuese, në të cilën përveç deputetëve të parlamentit aktual të përfshiheshin dhe përfaqësues të pushtetit lokal, drejtues të institucioneve të rëndësishme shtetërore, juristë e personalitete të shquara shqiptare.

Propozimi i presidentit shtoi përplasjet mes kaheve politike. PS, PSD, PAD, PDD dhe PBDNJ kundërshtuan këtë propozim të presidentit si antikushtetues. Argumentat e tyre ishin se në bazë të Dispozitave Kushtetuese i vetmi institucion që kishte të drejtë të miratonte kushtetutën ishte parlamenti, vendimin për ta miratuar projektkushtetutën nëpërmjet një Asambleje Kushtetuese mund ta merrte vetëm parlamenti duke ndryshuar DKK, të cilat mund të ndryshoheshin vetëm me votat e 2/3


196

të deputetëve të paralmentit, Asambleja mund të pranohej vetëm në rrugë kushtetuese dhe në rast se zgjidhej nga populli e jo të emërohej nga Presidenti.

Më 29 shtator Komisioni Kushtetues miratoi projektkushtetutën dhe më 3 tetor, kryeministri Meksi ia dorëzoi Kryetarit të Kuvendit Popullor dhe Presidentit të Republikës. Përfaqësuesit e PS-së në Komisionin Kushtetues akuzuan se miratimi u bë me nxitim pa u marrë parasysh vërejtjet dhe sugjerimet e përfaqësuesve të saj në Komision.

Presidenti duke e vlerësuar hartimin e projektkushtetutës një arritje historike, deklaroi se miratimi i saj do të bëhej me referendum popullor. Me të njëjtat argumenta si për Asamblenë Kushtetuese, opozita e quajti antikushtetues edhe referendumin. Partitë opozitare deklaronin se nuk ishin kundër institucionit të referendumit, por projektkushtetuta mund të hidhej në referendum, vetëm pasi të ishte diskutuar dhe miratuar në parlament. Me votat e mazhorancës, u miratua në Kuvend Ligji për referendumet dhe Vendimi për miratimin e Kushtetutës me referendum. Të gjitha këto veprime u quajtën antikushtetuese nga opozita dhe ajo i drejtoi Gjykatës Kushtetuese kërkesën për shqyrtimin e kushtetueshmërisë së nenit 2 të ligjit “Për referendumin” dhe vendimit të Kuvendit Popullor “Për miratimin e Kushtetutës së Shqipërisë me referendum”. Gjykata nuk e mori në shqyrtim kërkesën, para datës së referendumit.Ky veprim, qartas i ndikuar politikisht, bëri që 3 anëtarë të saj të japin dorëheqjen.

Në fushatën referendare partitë opozitare u bashkuan në qendrimin për t’i thënë JO kushtetutës. Fushata e PS-së dhe partive të tjera opozitare u përqëndrua në paraqitjen e defekteve të projektkushtetutës.Vërejtjet që i bëheshin projektkushtetutës lidheshin me balancimin e pushteteve, pavarësinë e pushtetit gjyqësor, kompetencat e presidentit dhe formën e qeverisjes. Liderët politikë fushatën për kushtetutën e shndërruan në një luftë politike me tone të ashpra. Kushtetuta u politizua dhe përballja mes opozitës dhe pozitës nuk ishte thjesht për qëndrimin pro (PO) dhe kundër (JO) kushtetutës, por një përballje për politikat, qendrimet, arritjet, dështimet, gabimet e bëra nga secila palë.

Referendumi u mbajt më 6 Nëntor 1994, pjesëmarrja në votim ishte 84.43% e zgjedhësve; 41.7% votuan pro kushtetutës; 53.9% votuan kundër. Kushtetuta për të cilën votuan shqiptarët quhej e papranuar.

Sipas PD-së arsyet pse shqiptarët i thanë jo projektkushtetutës ishin: koha e pamjaftueshme për njerëzit që ta njihnin projektin, në përmbajtjen e projektkushtetutës kishte disa artikuj që duheshin riparë sipas sugjerimeve të Këshillit të Evropës, politizimi tej mase nga të dyja palët e çështjes së kushtetutës, të metat dhe korrupsioni në qeverisjen lokale dhe qendrore, dobësitë organizative të PD- së në fushatë dhe në ditën e referendumit. Sipas opozitës, populli i tha JO projektkushtetutës sepse ishte kundër sundimit arbitrar, nuk ishte dakort me shkeljet kushtetuese dhe me qeverisjen e Berishës e të PD - së, nuk pajtohej me korrupsionin alarmant qeveritar dhe sepse projektkushtetuta përqëndronte pushtetin në duart e presidentit duke i dhënë atij kompetenca të gjera dhe duke vendosur pushtetin gjyqësor dhe ekzekutiv nën varësinë e presidentit.

Rezultati i referendumit ndikoi në jetën politike të vendit duke shtuar përplasjet dhe intolerancën politike mes partive. Partia Socialiste këmbëngulte në kërkesën e saj për zgjedhje të parakohshme, kërkesë që u hodh poshtë nga mazhoranca. Probleme pati dhe brenda PD-së dhe qeverisë.


196

të deputetëve të paralmentit, Asambleja mund të pranohej vetëm në rrugë kushtetuese dhe në rast se zgjidhej nga populli e jo të emërohej nga Presidenti.

Më 29 shtator Komisioni Kushtetues miratoi projektkushtetutën dhe më 3 tetor, kryeministri Meksi ia dorëzoi Kryetarit të Kuvendit Popullor dhe Presidentit të Republikës. Përfaqësuesit e PS-së në Komisionin Kushtetues akuzuan se miratimi u bë me nxitim pa u marrë parasysh vërejtjet dhe sugjerimet e përfaqësuesve të saj në Komision.

Presidenti duke e vlerësuar hartimin e projektkushtetutës një arritje historike, deklaroi se miratimi i saj do të bëhej me referendum popullor. Me të njëjtat argumenta si për Asamblenë Kushtetuese, opozita e quajti antikushtetues edhe referendumin. Partitë opozitare deklaronin se nuk ishin kundër institucionit të referendumit, por projektkushtetuta mund të hidhej në referendum, vetëm pasi të ishte diskutuar dhe miratuar në parlament. Me votat e mazhorancës, u miratua në Kuvend Ligji për referendumet dhe Vendimi për miratimin e Kushtetutës me referendum. Të gjitha këto veprime u quajtën antikushtetuese nga opozita dhe ajo i drejtoi Gjykatës Kushtetuese kërkesën për shqyrtimin e kushtetueshmërisë së nenit 2 të ligjit “Për referendumin” dhe vendimit të Kuvendit Popullor “Për miratimin e Kushtetutës së Shqipërisë me referendum”. Gjykata nuk e mori në shqyrtim kërkesën, para datës së referendumit.Ky veprim, qartas i ndikuar politikisht, bëri që 3 anëtarë të saj të japin dorëheqjen.

Në fushatën referendare partitë opozitare u bashkuan në qendrimin për t’i thënë JO kushtetutës. Fushata e PS-së dhe partive të tjera opozitare u përqëndrua në paraqitjen e defekteve të projektkushtetutës.Vërejtjet që i bëheshin projektkushtetutës lidheshin me balancimin e pushteteve, pavarësinë e pushtetit gjyqësor, kompetencat e presidentit dhe formën e qeverisjes. Liderët politikë fushatën për kushtetutën e shndërruan në një luftë politike me tone të ashpra. Kushtetuta u politizua dhe përballja mes opozitës dhe pozitës nuk ishte thjesht për qëndrimin pro (PO) dhe kundër (JO) kushtetutës, por një përballje për politikat, qendrimet, arritjet, dështimet, gabimet e bëra nga secila palë.

Referendumi u mbajt më 6 Nëntor 1994, pjesëmarrja në votim ishte 84.43% e zgjedhësve; 41.7% votuan pro kushtetutës; 53.9% votuan kundër. Kushtetuta për të cilën votuan shqiptarët quhej e papranuar.

Sipas PD-së arsyet pse shqiptarët i thanë jo projektkushtetutës ishin: koha e pamjaftueshme për njerëzit që ta njihnin projektin, në përmbajtjen e projektkushtetutës kishte disa artikuj që duheshin riparë sipas sugjerimeve të Këshillit të Evropës, politizimi tej mase nga të dyja palët e çështjes së kushtetutës, të metat dhe korrupsioni në qeverisjen lokale dhe qendrore, dobësitë organizative të PD- së në fushatë dhe në ditën e referendumit. Sipas opozitës, populli i tha JO projektkushtetutës sepse ishte kundër sundimit arbitrar, nuk ishte dakort me shkeljet kushtetuese dhe me qeverisjen e Berishës e të PD - së, nuk pajtohej me korrupsionin alarmant qeveritar dhe sepse projektkushtetuta përqëndronte pushtetin në duart e presidentit duke i dhënë atij kompetenca të gjera dhe duke vendosur pushtetin gjyqësor dhe ekzekutiv nën varësinë e presidentit.

Rezultati i referendumit ndikoi në jetën politike të vendit duke shtuar përplasjet dhe intolerancën politike mes partive. Partia Socialiste këmbëngulte në kërkesën e saj për zgjedhje të parakohshme, kërkesë që u hodh poshtë nga mazhoranca. Probleme pati dhe brenda PD-së dhe qeverisë.


197

Mungesa e konsensusit dhe gadishmërisë për t’u marrë vesh me njëra tjetrën, bëri që të dështojë përpjekja për ta bërë vendin me kushtetutë. Mazhoranca në mungesë të “numrave” në parlament zgjodhi rrugën antikushtetuese për miratimin e kushtetutës dhe jo rrugën e bisedimeve me opozitën. Opozita nga ana e saj, edhe pse e përfshirë në të gjithë procesin kushtetues, shfrytëzoi mungesën e 2/3 së votave në parlament nga mazhoranca dhe mbajti qendrim bllokues ndaj çdo propozimi.

Partitë politike nuk arritën në një marrëveshje për çështjen e kushtetutës as gjatë vitit 1995. Tensioni politik që u krijua pas zgjedhjeve të majit 1996 dhe kriza politike e kaosi social i gjysmës së parë të vitit 1997 e bënë të pamundur gjetjen e një zgjidhje konkrete për çështjen e kushtetutës.

Parlamenti i dalë nga zgjedhjet e 29 qershorit 1997, u mor me çështjen e kushtetutës, që në ditët e para të tij. U ngrit një komision parlamentar për hartimin e kushtetutës. Komisioni kishte 11 anëtarë nga mazhoranca dhe 9 nga opozita, drejtohej nga 2 bashkëkryetarë, Sabri Godo (përfaqësues i opozitës - Partia Republikane) dhe Arben Imami (përfaqësues i mazhorancës - PAD). Partitë e djathta të grupuara në aleancën “Bashkimi për Demokraci” deklaruan se kuvendi nuk kishte legjitimitetin të hartonte dhe miratonte kushtetutën, ndaj ata nuk morrën pjesë në asnjë seancë parlamentare ku diskutohej çështja e kushtetutës. Ata nuk morrën pjesë as në komisionin parlamentar për hartimin e projektkushtetutës. Gjatë vitit 1998, PD-së iu bë disa herë thirrje për t’u përfshirë në hartimin e kushtetutës. PD-ja, e ndjerë e përjashtuar, kritikoi mënyrën e krijimit të komisionit kushtetues, zgjedhjes së kryetarit që përfaqësonte partitë opozitare dhe kërkoi që në komision ajo të kishte pakicën bllokuese.

Ftesave të përsëritura për të marrë pjesë në procesin e hartimit dhe më pas të miratimit të kushtetutës në kuvend PD-ja iu përgjigj negativisht. Ajo e bojkotoi procesin gjatë gjithë vazhdimësisë së tij.

Projekti i ri i kushtetutës u diskutua pa shumë debat në parlament. Më 21 tetor kushtetuta u miratua nga kuvendi. Kuvendi miratoi vendimin për miratimin e kushtetutës edhe me referendum popullor, i cili u caktua të mbahej më 22 nëntor. PD vendosi të bojkotojë referendumin dhe i bëri thirrje elektoratit të saj të mos marrë pjesë në referendum.

Fushata elektorale u karakterizua nga polarizimi politik. Pavarësisht vendimit për të bojkotuar referendumin, PD-ja mori pjesë në procesin zgjedhor për të mund ta monitoruar atë. Dita e referendumit ishte përgjithësisht e qetë, por bojkoti i Partisë Demokratike çoi në një shkelje de fakto të fshehtësisë së votës. Në referendum morrën pjesë 50.57% e votuesve në listat e votimit dhe 91.1% e tyre votuan pro kushtetutës. Pasi mori aprovimin edhe nga referendumi popullor, Kushtetuta u miratua Presidenti i Republikës dhe hyri në fuqi më 28 nëntor 1998.

Pas një punë disa vjeçare, debateve e përplasjeve të shumta politike, dështimeve dhe kundërshtimeve, Shqipëria miratoi kushtetutën e vet, por përsëri për këtë nuk u arrit konsensusi i të gjitha partive politike.

Pjesë e rëndësishme e politikave, të të gjitha qeverive shqiptare të pas 1990-ës, ka qënë integrimi i Shqipërisë në BE. Ky process është parë jo vetëm si një mënyrë për t’u bërë pjesë e Evropës së bashkuar, por edhe si faktor për të arritur stabilitetin e vendit, zhvillimin ekonomik, forcimin e demokracisë.

Marrëdhëniet diplomatike të Shqipërisë me Bashkimin Evropian u vendosën që në vitin 1991, në 11 maj 1992 u nënshkrua Marrëveshja e Tregtisë dhe Bashkëpunimit


198

përfshirë dhe deklaratën e përbashkët mbi dialogun politik. Në bazë të marrëveshjes, Shqipëria u përfshi në Sistemin e Përgjithshëm të Preferencave, një rregjim që BE-jau ofronte një numri vendesh me të cilat kishte marrëdhënie kontraktuale. Më 1995 autoritetet e shtetit shqiptar bën hapat e parë për nisjen e negociatave për marrëveshjen e asocimit pranë BE-së, por progresi i vendit nuk ishte në nivelin e duhur, dhe si e tillë kërkesa u quajt si “hap i parakohshëm”.

Në maj të vitit 1999, Bashkimi Evropian miratoi një iniciativë të re për 5 vende të Ballkanit: Shqipëria, ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Kroacia, Bosnjë-Hercegovina dhe Republika Federale Jugosllave, të quajtur Procesi i Stabilizim-Asociimit. Pakti fillimisht u konceptua si një Plan Marshall për rajonin e Ballkanit, si një instrument, i cili do të bashkonte të gjithë aktorët e komunitetit ndërkombëtar dhe vendet e rajonit për stabilizimin dhe zhvillimin ekonomik të rajonit. PSA kishte për qëllim vendosjen e marrëdhënieve më të ngushta ndërmjet BE-së dhe vendeve të lartpërmendura, nëpërmjet nënshkrimit të Marrëveshjeve të Stabilizim-Asociimit, që nënkuptonte prespektivën e sigurt evropiane të vendeve të rajonit. Perspektiva e vendeve të Ballkanit Perëndimor për integrim në Bashkimin Evropian, u përforcua pas Këshillit Evropian të Feiras (qershor 2000) dhe takimit të Zagrebit (nëntorit 2000).

Në fillim të vitit 2001, Komisioni vlerësoi se, ndonëse mbetej ende për të bërë në drejtim të plotësimit të detyrimeve që rridhnin nga një marrëveshje stabilizim-asociimi, ishte çasti për të proçeduar me një Marrëveshje Stabilizim-Asociimi me Shqipërinë. Negociatat u hapën zyrtarisht nga Presidenti i Komisionit Evropian, zoti Romano Prodi, më 31 janar 2003. U zhvilluan disa raunde bisedimesh, në Shqipëri u krijuan institucionet përgjegjëse për bisedimet dhe përmbushjen e detyrimeve të MSA-së.

Më 30 mars 2004, Komisioni Evropian paraqiti Partneritetin Evropian për Shqipërinë, i cili përcaktonte prioritetet afatshkurtra dhe afatmesme të vendit në rrugën drejt integrimit evropian.

Negociatat Shqipëri-BE, për MSA-në zgjatën 3 herë më shumë se negociatat e BE-së me Kroacinë dhe Maqedoninë. Shqipërisë iu deshën tre vjet negociata derisa, në shkurt të vitit 2006, në Tiranë të siglohej Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit dhe më 16 qershor 2006, në Luksemburg. Qëllimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ishte të afronte Shqipërinë me Bashkimin Evropian duke krijuar mekanizma që lejonin bashkëpunimin për interesat e përbashkëta të palëve dhe përmbante detyrime asimetrike në favor të shtetit kandidat. MSA-ja shtronte një kuadër angazhimesh të ndërsjella për një rang të gjerë çështjesh politike, tregtare dhe ekonomike.

Pas nënshkrimit të MSA-së, një seri planesh dhe strategjish detajuan programin e përafrimit të legjislacionit shqiptar me acquis. Përpjekje serioze në këtë drejtim pati në vitin 2007 me miratimin e Planit Kombëtar për Përafrimin e Legjislacionit e sidomos me miratimin e Planit Kombëtar për Zbatimin e MSA-së 2007-2012. Këto plane u pasuan nga Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013.

Nga nënshkrimi i MSA-së deri në hyrjen e saj në fuqi, u nënshkrua një tjetër marrëveshje, e cila do të rregullonte marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe BE-së,“Marrëveshja e Përkohshme ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komunitetit Evropian për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar”, e cila vendosi baza të qëndrueshme të reciprocitetit në lidhje me detyrimet dhe të drejtat në fushën e tregtisë.


198

përfshirë dhe deklaratën e përbashkët mbi dialogun politik. Në bazë të marrëveshjes, Shqipëria u përfshi në Sistemin e Përgjithshëm të Preferencave, një rregjim që BE-jau ofronte një numri vendesh me të cilat kishte marrëdhënie kontraktuale. Më 1995 autoritetet e shtetit shqiptar bën hapat e parë për nisjen e negociatave për marrëveshjen e asocimit pranë BE-së, por progresi i vendit nuk ishte në nivelin e duhur, dhe si e tillë kërkesa u quajt si “hap i parakohshëm”.

Në maj të vitit 1999, Bashkimi Evropian miratoi një iniciativë të re për 5 vende të Ballkanit: Shqipëria, ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Kroacia, Bosnjë-Hercegovina dhe Republika Federale Jugosllave, të quajtur Procesi i Stabilizim-Asociimit. Pakti fillimisht u konceptua si një Plan Marshall për rajonin e Ballkanit, si një instrument, i cili do të bashkonte të gjithë aktorët e komunitetit ndërkombëtar dhe vendet e rajonit për stabilizimin dhe zhvillimin ekonomik të rajonit. PSA kishte për qëllim vendosjen e marrëdhënieve më të ngushta ndërmjet BE-së dhe vendeve të lartpërmendura, nëpërmjet nënshkrimit të Marrëveshjeve të Stabilizim-Asociimit, që nënkuptonte prespektivën e sigurt evropiane të vendeve të rajonit. Perspektiva e vendeve të Ballkanit Perëndimor për integrim në Bashkimin Evropian, u përforcua pas Këshillit Evropian të Feiras (qershor 2000) dhe takimit të Zagrebit (nëntorit 2000).

Në fillim të vitit 2001, Komisioni vlerësoi se, ndonëse mbetej ende për të bërë në drejtim të plotësimit të detyrimeve që rridhnin nga një marrëveshje stabilizim-asociimi, ishte çasti për të proçeduar me një Marrëveshje Stabilizim-Asociimi me Shqipërinë. Negociatat u hapën zyrtarisht nga Presidenti i Komisionit Evropian, zoti Romano Prodi, më 31 janar 2003. U zhvilluan disa raunde bisedimesh, në Shqipëri u krijuan institucionet përgjegjëse për bisedimet dhe përmbushjen e detyrimeve të MSA-së.

Më 30 mars 2004, Komisioni Evropian paraqiti Partneritetin Evropian për Shqipërinë, i cili përcaktonte prioritetet afatshkurtra dhe afatmesme të vendit në rrugën drejt integrimit evropian.

Negociatat Shqipëri-BE, për MSA-në zgjatën 3 herë më shumë se negociatat e BE-së me Kroacinë dhe Maqedoninë. Shqipërisë iu deshën tre vjet negociata derisa, në shkurt të vitit 2006, në Tiranë të siglohej Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit dhe më 16 qershor 2006, në Luksemburg. Qëllimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ishte të afronte Shqipërinë me Bashkimin Evropian duke krijuar mekanizma që lejonin bashkëpunimin për interesat e përbashkëta të palëve dhe përmbante detyrime asimetrike në favor të shtetit kandidat. MSA-ja shtronte një kuadër angazhimesh të ndërsjella për një rang të gjerë çështjesh politike, tregtare dhe ekonomike.

Pas nënshkrimit të MSA-së, një seri planesh dhe strategjish detajuan programin e përafrimit të legjislacionit shqiptar me acquis. Përpjekje serioze në këtë drejtim pati në vitin 2007 me miratimin e Planit Kombëtar për Përafrimin e Legjislacionit e sidomos me miratimin e Planit Kombëtar për Zbatimin e MSA-së 2007-2012. Këto plane u pasuan nga Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013.

Nga nënshkrimi i MSA-së deri në hyrjen e saj në fuqi, u nënshkrua një tjetër marrëveshje, e cila do të rregullonte marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe BE-së,“Marrëveshja e Përkohshme ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komunitetit Evropian për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar”, e cila vendosi baza të qëndrueshme të reciprocitetit në lidhje me detyrimet dhe të drejtat në fushën e tregtisë.


199

MSA u ratifikua nga të gjitha shtetet anëtare të BE-së dhe më 1 prill 2009 ajo hyri në fuqi. Pak ditë më vonë, më 28 prill 2009, Shqipëria paraqiti aplikimin e saj për anëtarësimin në BE. Me datë 16 dhjetor 2009, Komisioni Evropian i paraqiti Shqipërisë Pyetësorin për përgatitjen e Opinionit të tij për marrjen e statusit të vendit kandidat. Përgjigjet e Pyetësorit u dorëzuan zyrtarisht në Bruksel me datë 14 prill 2010. Në nëntor 2010 u morr vendimi për heqjen e vizave për Shqipërinë, i cili hyri në fuqi me 15 dhjetor.

Në vitin 2010 Komisioni Evropian i ktheu përgjigje negative kërkesës së Shqipërisë për marrjen e statusit të shtetit kandidat, sepse vendi nuk kishte arritur shkallën e duhur të përmbushjes së kritereve të anëtarësimit dhe në veçanti kriteret politike të Kopenhagës që kërkojnë stabilitetin e institucioneve dhe garantojnë demokracinë dhe sundimin e ligjit. Komisioni Evropian i paraqiti shtetit shqiptar 12 rekomandime (prioritete kyçe) për të plotësuar, me qëllim marrjen e statusit të shtetit kandidat. Ato kishin të bënin me: mirëfunksionimin e parlamentit; përmirësimin e kuadrit ligjor zgjedhor; mbajtjen e zgjedhjeve të lira e demokratike, sipas standarteve evropiane; reformën në administratën publike; luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar; mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe zbatimin e politikave anti diskriminim; përmirësimin e trajtimit të të ndaluarve në stacionet e policise; planin e veprimit për të drejtat e pronësisë.

Në vitin 2011 vlerësimi i Komisionit ishte se Shqipëria kishte bërë pak ose aspak përparim (në fusha të ndryshme) në lidhje me përmbushjen e 12 prioriteteve, për rrjedhojë Komisioni Evropian jepte, për herë të dytë, një opinion negativ në lidhje me progresin e bërë nga Shqipëria dhe kërkesën e saj për marrjen e statusit të shtetit kandidat.

Në vitin 2012 KE vlerësonte se Shqipëria kishte bërë progres në plotësimin e kriterit politik për anëtarësim në BE, duke ndërmarrë një sërë reformash në kuadër të 12 prioriteteve kyçe. Komisioni do t’i raportonte Këshillit, që t’i jepte Shqipërisë statusin e shtetit kandidat, sapo të shihte rezultate në zbatimin e reformës në administratën publike dhe gjyqësore dhe në rregulloren parlamentare. Parakusht për dhënien e rekomandimit për hapjen e bisedimeve ishte zhvillimi i zgjedhjeve parlamentare të vitit 2013 sipas standarteve evropiane.

Komisioni Evropian, duke analizuar progresin e Shqipërisë gjatë vitit 2013, i rekomandonte Këshillit Evropian që Shqipërisë t’i jepej statusi i shtetit kandidat, sepse vendi kishte arritur progresin e nevojshëm. Komisioni vendosi përmbushjen e 5 prioriteteve për hapjen e negociatave për anëtarësim në Bashkimin Evropian. 5 prioritetet kërkonin vazhdimin e reformës në administratën publike, në sistemin gjyqësor, në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, politika anti-diskriminim dhe mbrojtjen e te drejtave të njeriut.

Më 24 qershor 2014, 4 vjet pas aplikimit, Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme të Bashkimit Europian vendosi që Shqipërisë t’i jepet statusi i shtetit kandidat për në BE, si vlerësim për reformat e ndërmarra, por dhe një një inkurajim për të rritur ritmin e reformave.

Zhvillimet politike në vend: paqëndrueshmëria politike, polarizimi politik, demokracia e brishtë; mugesa e kulturës demokratike; korrupsioni dhe krimi organizuar kanë qënë pengesë në proçesin e integrimit të Shqipërisë në BE. Pengesat kryesore kanë qënë:


200

- Mbajtja e zgjedhjeve të lira e demokratike. Nëse i referohemi raporteve të progresit të lëshuara nga KE-ja për Shqipërinë, që nga viti 2002 e këtej gjejmë diku më shumë e diku më pak fraza të tilla:

“Raporti doli në përfundimin që, pavarësisht nga përmirësimi i kodit zgjedhor, në zgjedhje ... u shfaqën të meta serioze.” ose

“... mangësi serioze u vunë re gjatë këtyre zgjedhjeve dhe nuk u arritën standardet e kërkuara ndërkombëtare...”

“zgjedhjet ishin konkurruese, por ishin një mundësi e humbur për mbajtjen e zgjedhjeve në përputhje të plotë me angazhimet dhe standardet ndërkombëtare.”

Sipas raporteve të OSBE/ODIHR-it që vëzhgojnë proceset zgjedhore në Shqipëri,nga 1991 deri sot, në Shqipëri nuk janë mbajtur zgjedhje plotësisht demokratike, sipasstandarteve evropiane. Nga njëri proces zgjedhor në tjetrin janë bërë progrese, por jomjaftueshëm për t’i cilësuar ato të lira dhe demokratike. Pra pas gati 3 dekadash pluralizëm politik dhe zhvillim të zgjedhjeve pluraliste në Shqipëri, vendi akoma vazhdon të vuajë nga “makthi i zgjedhjeve”.

Pikërisht për shkak të problematikave të përseritura dhe mungesës së vullnetitpolitik për t’ju dhënë atyre zgjidhje përfundimtare, Komisioni Evropian i ka parë zgjedhjet në Shqipëri si një problematikë që pengon demokratizimin e vendit dhe për rrjedhojë procesin e integrimit të Shqipërisë.

Në vitin 2010, 2 nga 12 prioritetet e vendosura nga Komisioni Evropian për marrjen e statusit të shtetit kandidat kishin lidhje me zgjedhjet; përmirësimi i Kodit Zgjedhor dhe zhvillimi i zgjedhjeve në përputhje me standardet evropiane dhe ndërkombëtare. Në vitin 2012, në opinionin e vet, pavarësisht vlerësimit se vendi kishte bërë progress të kënaqshëm, Komisioni Evropian vinte si kusht për dhënien e rekomandimit për dhënien e statusit, realizimin e zgjedhjeve të 23 qershorit 2013 në përputhje me rekomandimet e OSBE / ODIHR – it.

- Reforma në administratën publike.Aftësia e administratës publike për të vënë në zbatim Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit, në rastin e Shqipërisë ka qenë një ndër pikat e dobëta në procesin e integrimit dhe përbën një problem shqetësues për vendet anëtare të BE-së. Administrata publike ka rol thelbësor në procesin e Integrimit Evropian të vendit. Është administrata publike që ka për detyrë të vërë në zbatim angazhimet që ndërmarrin qeveritë në kuadër të këtij procesi.

Problemet me të cilat është ndeshur administrata publike gjatë viteve të tranzicionit kanë qenë të shumta: ato kanë variuar nga rekrutimi i nëpunësve të administratës mbi baza lidhjesh nepotike e politike, arbitrariteti i lëvizjeve dhe pushimeve nga vendi i punës, mungesa e praktikave të punës dhe logjistikës së nevojshme, tek trajnimet e pamjaftueshme, puna e dobët që kryhet nga strukturat monitoruese të punonjësve të administratës, pagat e ulëta dhe mungesa në përgjithësi e motivimit të nëpunësve civilë.

Komisioni Evropian është treguar mjaft skeptik në lidhje me aftësitë e administratës publike të Shqipërisë për të zbatuar Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit. Kjo ka qenë njëra prej arsyeve kryesore për shtyrjen e gjatë të nënshkrimit të MSA-së. Kështu, raporti i KE-së për Shqipërinë, i vitit 2003, theksonte se edhe pse ishin bërë përpjekje nga Shqipëria për të forcuar administratën publike, ajo mbetej e dobët, pjesërisht nga zbatimi i pamjaftueshëm i kuadrit ligjor, rasteve të korrupsionit, ndërhyrjeve politike dhe vështirësive nga institucionet e administratës publike qendrore për të mbrojtur pozicionin e tyre ndaj Qeverisë.


200

- Mbajtja e zgjedhjeve të lira e demokratike. Nëse i referohemi raporteve të progresit të lëshuara nga KE-ja për Shqipërinë, që nga viti 2002 e këtej gjejmë diku më shumë e diku më pak fraza të tilla:

“Raporti doli në përfundimin që, pavarësisht nga përmirësimi i kodit zgjedhor, në zgjedhje ... u shfaqën të meta serioze.” ose

“... mangësi serioze u vunë re gjatë këtyre zgjedhjeve dhe nuk u arritën standardet e kërkuara ndërkombëtare...”

“zgjedhjet ishin konkurruese, por ishin një mundësi e humbur për mbajtjen e zgjedhjeve në përputhje të plotë me angazhimet dhe standardet ndërkombëtare.”

Sipas raporteve të OSBE/ODIHR-it që vëzhgojnë proceset zgjedhore në Shqipëri,nga 1991 deri sot, në Shqipëri nuk janë mbajtur zgjedhje plotësisht demokratike, sipasstandarteve evropiane. Nga njëri proces zgjedhor në tjetrin janë bërë progrese, por jomjaftueshëm për t’i cilësuar ato të lira dhe demokratike. Pra pas gati 3 dekadash pluralizëm politik dhe zhvillim të zgjedhjeve pluraliste në Shqipëri, vendi akoma vazhdon të vuajë nga “makthi i zgjedhjeve”.

Pikërisht për shkak të problematikave të përseritura dhe mungesës së vullnetitpolitik për t’ju dhënë atyre zgjidhje përfundimtare, Komisioni Evropian i ka parë zgjedhjet në Shqipëri si një problematikë që pengon demokratizimin e vendit dhe për rrjedhojë procesin e integrimit të Shqipërisë.

Në vitin 2010, 2 nga 12 prioritetet e vendosura nga Komisioni Evropian për marrjen e statusit të shtetit kandidat kishin lidhje me zgjedhjet; përmirësimi i Kodit Zgjedhor dhe zhvillimi i zgjedhjeve në përputhje me standardet evropiane dhe ndërkombëtare. Në vitin 2012, në opinionin e vet, pavarësisht vlerësimit se vendi kishte bërë progress të kënaqshëm, Komisioni Evropian vinte si kusht për dhënien e rekomandimit për dhënien e statusit, realizimin e zgjedhjeve të 23 qershorit 2013 në përputhje me rekomandimet e OSBE / ODIHR – it.

- Reforma në administratën publike.Aftësia e administratës publike për të vënë në zbatim Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit, në rastin e Shqipërisë ka qenë një ndër pikat e dobëta në procesin e integrimit dhe përbën një problem shqetësues për vendet anëtare të BE-së. Administrata publike ka rol thelbësor në procesin e Integrimit Evropian të vendit. Është administrata publike që ka për detyrë të vërë në zbatim angazhimet që ndërmarrin qeveritë në kuadër të këtij procesi.

Problemet me të cilat është ndeshur administrata publike gjatë viteve të tranzicionit kanë qenë të shumta: ato kanë variuar nga rekrutimi i nëpunësve të administratës mbi baza lidhjesh nepotike e politike, arbitrariteti i lëvizjeve dhe pushimeve nga vendi i punës, mungesa e praktikave të punës dhe logjistikës së nevojshme, tek trajnimet e pamjaftueshme, puna e dobët që kryhet nga strukturat monitoruese të punonjësve të administratës, pagat e ulëta dhe mungesa në përgjithësi e motivimit të nëpunësve civilë.

Komisioni Evropian është treguar mjaft skeptik në lidhje me aftësitë e administratës publike të Shqipërisë për të zbatuar Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit. Kjo ka qenë njëra prej arsyeve kryesore për shtyrjen e gjatë të nënshkrimit të MSA-së. Kështu, raporti i KE-së për Shqipërinë, i vitit 2003, theksonte se edhe pse ishin bërë përpjekje nga Shqipëria për të forcuar administratën publike, ajo mbetej e dobët, pjesërisht nga zbatimi i pamjaftueshëm i kuadrit ligjor, rasteve të korrupsionit, ndërhyrjeve politike dhe vështirësive nga institucionet e administratës publike qendrore për të mbrojtur pozicionin e tyre ndaj Qeverisë.


201

Detyrimet e Shqipërisë të parashikuara në MSA shoqërohen me fonde të mëdha në kuadër të programeve të asistencës komunitare. Sa më shumë të përparojë Shqipëria në procesin e Integrimit, aq më e madhe do të jetë ndihma financiare e Komunitetit Evropian. Nga ana tjetër, duke qenë se fenomeni i korrupsionit nuk është një rast i veçuar në administratën publike shqiptare, por, përkundrazi, ndeshet shpesh dhe në përmasa të gjera, është e natyrshme që Brukseli nuk dëshiron që paratë e ardhura prej taksave të qytetarëve evropianë të pasurojnë në mënyrë të paligjshme disa njerëz në Shqipëri. Pa një administratë publike të aftë për të kuptuar proceset integruese dhe me vullnetin e ndërgjegjen e duhur profesionale, procesi i Integrimit të Shqipërisë në BE nuk mund të përparojë.

Një nga 12 prioritetet kyçe për t’u përmbushur në vitin 2010 ishte reforma në administratën publike: “Hapa të plotë thelbësorë në reformën e administratës publike duke përfshirë ndryshimet në Ligjin e Shërbimit Civil dhe forcimin e Departamentit të Administratës Publike, me qëllim të rritjes së profesionalizmit dhe depolitizimit të administratës publike dhe forcimit të një qasjeje transparente, të bazuar në meritë për emërimet dhe promovimet.” Problemi vazhdoi të mos gjejë zgjidhje dhe reforma nëadministratën civile ishte dhe një nga 5 prioritetet kyçe për hapjen e negociatave për anëtarësim: “të vazhdojë zbatimi i reformës në administratën publike me qëllim rritjen e profesionalizmit dhe depolitizimin e administratës publike.”

- Sundimi i ligjit - lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar.Sundimi i ligjit është një vlerë themelore në të cilën është themeluar BE dhe është në zemër të procesit të pranimit të shteteve të reja. Vendet që synojnë të anëtarësohen në BE, duhet të krijojnë dhe forcojnë parimet që rregullojnë funksionimin e duhur të institucioneve të nevojshme për sigurimin e sundimit të ligjit. Sundimi i ligjit është vendimtar për një mjedis të qëndrueshëm biznesi, pasi ofron siguri ligjore për operatorët ekonomikë, mbështet konsumatorët, duke stimuluar investimet shton vendet e punës dhe sjell rritjen ekonomike të vendit

Forcimi i sundimit të ligjit është një sfidë kryesore për shumicën e vendeve në procesin e zgjerimit, veçanërisht në drejtim të përmirësimit të funksionimit dhe pavarësisë së gjyqësorit, luftës kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar.

Çështjet e sundimit të ligjit dhe drejtësia kanë qenë kryefjala e pothuajse të gjitha raporteve që Komisioni Evropian ka nxjerrë, për sa i përket ecurisë së reformave integruese në Shqipëri. Fjalinë “vendi përballet me sfida të mëdha në zbatimin dhe sigurimin e respektimit të legjislacionit”e gjejmë pothuajse në çdo progress – raport nga viti 2002 – 2014.

Për Shqipërinë, gjithnjë e më shumë, në raportet e KE-së është vënë theksi mbi përpjekjet që duhet të bëjë dhe sfidat që duhet të përballohen në drejtim të forcimit të drejtësisë, përmirësimit të sistemit gjyqësor dhe luftës kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit. Pasi paanshmëria, integriteti dhe standardet e larta të gjykimit nga gjykatat janë thelbësore për ruajtjen e shtetit ligjor.

Korrupsioni mbetet një problem endemik në të gjithë strukturat e shtetit shqiptar.Pavarësisht se kuadri ligjor dhe institucional është përmirësuar,sipas raporteve të KE-së, korrupsioni mbetet i lartë në shumë sektorë dhe institucione, sidomos në sistemin gjyqësor, sektorin e shëndetësisë dhe të drejtat e pronësisë, por edhe në prokuriminpublik dhe financimin e partive.Imuniteti i dhënë një grupi të madh zyrtarësh publikë (deputetë, ministra dhe gjyqtarë) ka treguar se është pengesë serioze në hetimin e korrupsionit, gjë që rrit rrezikun e këtij fenomeni. Struktura institucionale ka


202

boshllëqe për sa i takon luftës kundër korrupsionit. Kapacitetet për luftën kundër korrupsionit mbeten në kufizuara. Shqipëria vazhdon të cilësohet nga raportet ndërkombëtare si një vend me rrezik të lartë korrupsioni.

Shqetësim mbetet dhe lidhja e përgjithshme që ka Shqipëria me trafikimin e qenieve njerëzore, lëndëve narkotike, armëve, makinat e vjedhura dhe pastrimin e parave. Shqipëria vazhdon të mbetet një nga rrugët kryesore të trafikimit të lëndëve narkotike në Ballkan. Kanabisi prodhohet ende në Shqipëri.

Në vitin 2010, 4 nga 12 prioritetet e vendosura Shqipërisë, për të hedhur hapat e mëtejshëm në rrugën e integrimit, kishin të bënin me sundimin e ligjit dhe luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar:

1. Emërimi Avokatit të Popullit dhe sigurimi i një procesi të rregullt dëgjimi dhe votimi në Parlament për emërimet në Gjykatën Kushtetuese dhe në Gjykatën e Lartë.


3. Të zbatojë në mënyrë efektive strategjinë dhe planin e veprimit të qeverisë kundër korrupsionit, të heqë pengesat për hetimet, në veçanti të gjyqtarëve, ministrave dhe deputetëve; të zhvillojë një regjistër të ngulitur të hetimeve proaktive, ndjekjeve penale dhe dënimeve në rastet e korrupsionit në të gjitha nivelet.


Nga viti 2010 deri në 2014, përpjekje u bënë dhe rezultate pati, por jo mjaftueshëm, “përpjekje të mëtejshme” janë të domosdoshme dhe duhen ndërmarrë nga shteti shqiptar, ndaj 3 nga 5 prioritetet kyçe për hapjen e negociatave për anëtarësim në BE ishin prapë të lidhura me këtë aspekt:

1. të ndërmerren veprime të mëtejshme për të përforcuar pavarësinë, efikasitetin dhe llogaridhënien e institucioneve gjyqësore;

2. Të bëhen përpjekje të mëtejshme në luftën kundër korrupsionit, duke arritur drejt krijimit të një regjistri të ngulitur të hetimeve proaktive, ndjekjet penale dhe dënimet;

3. Të bëjnë përpjekje të mëtejshme të përcaktuara në luftën kundër krimit të organizuar, duke përfshirë drejt krijimit të një regjistri të dhënash për hetimet proaktive, ndjekjet penale dhe dënimet.

- Polarizimi politik. Politika shqiptare nuk i ka shpëtuar ngërçit në të cilin futet herë pas here, për hir të mosmarrëveshjeve dhe debateve që përfshijnë forcat kryesore politike në vend. Debatit politik i mungon mirekuptimi, toleranca, konsensusi mes palëve. Gjendja politike në Shqipëri ka qënë vazhdimisht shqetësuese dhe polarizimi partiak i lartë. Retorika konfrontuese dhe mungesa e dialogut dhe konsensusit mbajnë të lartë tensionin politik.

Ngërçet politike dhe bojkotet parlamentare të përsëritura thuajse çdo vit, i kanë shkaktuar shumë kokëçarje institucioneve të BE-së dhe zgjidhja e tyre i ka kushtuar atyre kohë, energji dhe potenciale njerëzore.

Në momentet e ashpra të debatit politik, tundimi për të përdorur bojkotin parlamentar ka qënë i vazhdueshem. Bojkoti është përdorur nga të dy krahët politikësi formë e mos pajtimit me situatën politike në vend, si kundërshtim ndaj veprimeve


202

boshllëqe për sa i takon luftës kundër korrupsionit. Kapacitetet për luftën kundër korrupsionit mbeten në kufizuara. Shqipëria vazhdon të cilësohet nga raportet ndërkombëtare si një vend me rrezik të lartë korrupsioni.

Shqetësim mbetet dhe lidhja e përgjithshme që ka Shqipëria me trafikimin e qenieve njerëzore, lëndëve narkotike, armëve, makinat e vjedhura dhe pastrimin e parave. Shqipëria vazhdon të mbetet një nga rrugët kryesore të trafikimit të lëndëve narkotike në Ballkan. Kanabisi prodhohet ende në Shqipëri.

Në vitin 2010, 4 nga 12 prioritetet e vendosura Shqipërisë, për të hedhur hapat e mëtejshëm në rrugën e integrimit, kishin të bënin me sundimin e ligjit dhe luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar:

1. Emërimi Avokatit të Popullit dhe sigurimi i një procesi të rregullt dëgjimi dhe votimi në Parlament për emërimet në Gjykatën Kushtetuese dhe në Gjykatën e Lartë.


3. Të zbatojë në mënyrë efektive strategjinë dhe planin e veprimit të qeverisë kundër korrupsionit, të heqë pengesat për hetimet, në veçanti të gjyqtarëve, ministrave dhe deputetëve; të zhvillojë një regjistër të ngulitur të hetimeve proaktive, ndjekjeve penale dhe dënimeve në rastet e korrupsionit në të gjitha nivelet.


Nga viti 2010 deri në 2014, përpjekje u bënë dhe rezultate pati, por jo mjaftueshëm, “përpjekje të mëtejshme” janë të domosdoshme dhe duhen ndërmarrë nga shteti shqiptar, ndaj 3 nga 5 prioritetet kyçe për hapjen e negociatave për anëtarësim në BE ishin prapë të lidhura me këtë aspekt:

1. të ndërmerren veprime të mëtejshme për të përforcuar pavarësinë, efikasitetin dhe llogaridhënien e institucioneve gjyqësore;

2. Të bëhen përpjekje të mëtejshme në luftën kundër korrupsionit, duke arritur drejt krijimit të një regjistri të ngulitur të hetimeve proaktive, ndjekjet penale dhe dënimet;

3. Të bëjnë përpjekje të mëtejshme të përcaktuara në luftën kundër krimit të organizuar, duke përfshirë drejt krijimit të një regjistri të dhënash për hetimet proaktive, ndjekjet penale dhe dënimet.

- Polarizimi politik. Politika shqiptare nuk i ka shpëtuar ngërçit në të cilin futet herë pas here, për hir të mosmarrëveshjeve dhe debateve që përfshijnë forcat kryesore politike në vend. Debatit politik i mungon mirekuptimi, toleranca, konsensusi mes palëve. Gjendja politike në Shqipëri ka qënë vazhdimisht shqetësuese dhe polarizimi partiak i lartë. Retorika konfrontuese dhe mungesa e dialogut dhe konsensusit mbajnë të lartë tensionin politik.

Ngërçet politike dhe bojkotet parlamentare të përsëritura thuajse çdo vit, i kanë shkaktuar shumë kokëçarje institucioneve të BE-së dhe zgjidhja e tyre i ka kushtuar atyre kohë, energji dhe potenciale njerëzore.

Në momentet e ashpra të debatit politik, tundimi për të përdorur bojkotin parlamentar ka qënë i vazhdueshem. Bojkoti është përdorur nga të dy krahët politikësi formë e mos pajtimit me situatën politike në vend, si kundërshtim ndaj veprimeve


203

apo vendimeve të palës tjetër, si refuzim për të mbeshtetur nismat e palëskundërshtare etj.

Polarizimi politik vazhdimisht ka penguar ndërmarrjen e reformave / miratimin e ligjeve të nevojshme për zhvillimin normal të jetës në vend, dhe për rrugëtimin e Shqipërisë në procesin e integrimit. Kështu, situata e nderë politike e pas zgjedhjeve parlamentare të vitit 2009 dhe ngërçi politik që vazhdoi deri në fund të vitit 2011, pengoi punën për përbushjen e 12 prioriteteve kyce të vendosura nga Komisioni Evropian, madje një nga këto prioritete ishte pikërisht sigurimi i mirëfunksionimit të Parlamentit në bazë të dialogut konstruktiv dhe të qëndrueshëm politik midis të gjitha partive politike. Një nga problemet, për refuzimin e përsëritur të statusit të shtetit kandidat ishte dhe mungesa e dialogut politik.


204

SHTOJCË 1

Projekti i kushtetutës të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë573

HYRJE

Populli shqiptar e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë. Ai ka luftuar për qënien e tij si popull dhe si komb, për lirinë dhe pavarësinë kombëtare, për tokën dhe gjuhën amtare, për bukën dhe drejtësinë shoqërore. Pas shekujsh robërie ai arriti një fitore të madhe me krijimin e shtetit të pavarur kombëtar shqiptar më 28 Nëntor 1912.

Me Luftën Nacionalclirimtare, nën udhëheqjen e Partisë Komuniste të Shqipërisë, më 29 Nëntor 1944 Shqipëria fitoi pavarësinë e vërtetë dhe populli shqiptar mori në dorë fatet e tij. Shqipëria u shpall republikë. Triumfi i revolucionit popullor hapi një epokë të re zhvillimi.

Në kushtet e pushtetit popullor, sipas vijës së Partisë së Punës, u realizuan shndërrime të mëdha ekonomiko – shoqërore. Brenda një kohe të shkurtër vendi hyri në rrugën e industrializimit, ndërsa kolektivizimi i bujqësisë ia ndërroi pamjen fshatit shqiptar. Arsimi dhe kultura u shndërruan në pronë të masave të gjera të popullit. U ndërtua një shoqëri e re pa shfrytëzues e të shfrytëzuar, ku çdo njeri vlerësohet dhe shpërblehet sipas punës që bën dhe ndihmesës që jep për përparimin e vendit. Puna e lirë e njerëzve të lire është bërë faktori vendimtar i lulëzimit të atdheut socialist, i ngritjes së mirëqënies së përgjithshme dhe të gjithsecilit.

Fitoret historike kanë krijuar kushte dhe mundësi të reja për zhvillimin e mëtejshëm të ekonomisë dhe të kulturës, për përsosjen e sistemit politik e ngritjes së mirëqënies së popullit, për thellimin e demokracisë dhe zgjerimin e lirive dhe të drejtave të njeriut.

Populli ruan si gjënë më të shtrenjtë idealet e larta të atdhedashurisë, të barazisë dhe të drejtësisë. Ai duke mbrojtur me vendosmëri lirinë, pavarësinë dhe sovranitetin kombëtar, ecën me guxim në rrugën që hapi fitorja e revolucionit popullor, drejt zhvillimeve të reja bashkëkohore, për ta bërë Shqipërinë një vend të begatë e të nderuar.

Pjesa e Parë

Kreu IPARIMET THEMELORE

Neni 1Shqipëria është Republikë Popullore Socialiste, që shpreh e mbron interesat e popullit dhe mbështetet në unitetin e tij.

Neni 2Gjithë pushteti shtetëror në RPSSH buron nga populli dhe I përket atij.Populli e ushtron pushtetin nëpërmjet organeve përfaqësuese si dhe drejtëpërsëdrejti, në format dhe caqet e parashikuara në kushtetutë.

573 Zëri i popullit, 312, 30 Dhjetor 1990, 3 – 6


204

SHTOJCË 1

Projekti i kushtetutës të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë573

HYRJE

Populli shqiptar e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë. Ai ka luftuar për qënien e tij si popull dhe si komb, për lirinë dhe pavarësinë kombëtare, për tokën dhe gjuhën amtare, për bukën dhe drejtësinë shoqërore. Pas shekujsh robërie ai arriti një fitore të madhe me krijimin e shtetit të pavarur kombëtar shqiptar më 28 Nëntor 1912.

Me Luftën Nacionalclirimtare, nën udhëheqjen e Partisë Komuniste të Shqipërisë, më 29 Nëntor 1944 Shqipëria fitoi pavarësinë e vërtetë dhe populli shqiptar mori në dorë fatet e tij. Shqipëria u shpall republikë. Triumfi i revolucionit popullor hapi një epokë të re zhvillimi.

Në kushtet e pushtetit popullor, sipas vijës së Partisë së Punës, u realizuan shndërrime të mëdha ekonomiko – shoqërore. Brenda një kohe të shkurtër vendi hyri në rrugën e industrializimit, ndërsa kolektivizimi i bujqësisë ia ndërroi pamjen fshatit shqiptar. Arsimi dhe kultura u shndërruan në pronë të masave të gjera të popullit. U ndërtua një shoqëri e re pa shfrytëzues e të shfrytëzuar, ku çdo njeri vlerësohet dhe shpërblehet sipas punës që bën dhe ndihmesës që jep për përparimin e vendit. Puna e lirë e njerëzve të lire është bërë faktori vendimtar i lulëzimit të atdheut socialist, i ngritjes së mirëqënies së përgjithshme dhe të gjithsecilit.

Fitoret historike kanë krijuar kushte dhe mundësi të reja për zhvillimin e mëtejshëm të ekonomisë dhe të kulturës, për përsosjen e sistemit politik e ngritjes së mirëqënies së popullit, për thellimin e demokracisë dhe zgjerimin e lirive dhe të drejtave të njeriut.

Populli ruan si gjënë më të shtrenjtë idealet e larta të atdhedashurisë, të barazisë dhe të drejtësisë. Ai duke mbrojtur me vendosmëri lirinë, pavarësinë dhe sovranitetin kombëtar, ecën me guxim në rrugën që hapi fitorja e revolucionit popullor, drejt zhvillimeve të reja bashkëkohore, për ta bërë Shqipërinë një vend të begatë e të nderuar.

Pjesa e Parë

Kreu IPARIMET THEMELORE

Neni 1Shqipëria është Republikë Popullore Socialiste, që shpreh e mbron interesat e popullit dhe mbështetet në unitetin e tij.

Neni 2Gjithë pushteti shtetëror në RPSSH buron nga populli dhe I përket atij.Populli e ushtron pushtetin nëpërmjet organeve përfaqësuese si dhe drejtëpërsëdrejti, në format dhe caqet e parashikuara në kushtetutë.

573 Zëri i popullit, 312, 30 Dhjetor 1990, 3 – 6


205

Organet përfaqësuese janë Kuvendi popullor dhe këshillat popullorë.Askush tjetër, vec organeve të përcaktuara shprehimisht në këtë kushtetutë, nuk mund të ushtrojë në emër të RPSSH sovranitetin e popullit dhe cdo atribut të tij.

Neni 3Organet përfaqësuese drejtojnë dhe kontrollojnë veprimtarinë e të gjitha organeve të tjera shtetërore, të cilat përgjigjen dhe japin llogari përpara tyre.

Neni 4Organet përfaqësuese dhe organet e tjera të shtetit në gjithë punën e tyre mbështeten te populli, e terheqin atë në qeverisjen e vendit dhe japin llogari përpara tij.

Neni 5Organet përfaqësuese zgjidhen nga populli me votim të përgjithshëm, të barabartë, të drejtëpërdrejtë dhe të fshehtë.Zgjedhësit kanë të drejtë të heqin në çdo kohë përfaqësuesin e tyre, kur ky ka humbur besimin e zgjedhësve, nuk plotëson detyrat e ngarkuara ose kur vepron në kundërshtim me ligjet. Organizimi, mënyra e zhvillimit të zgjedhjeve si dhe heqja e përfaqësuesve të zgjedhur, rregullohen me ligj.

Neni 6Organizimi i shtetit si dhe veprimtaria shtetërore bazohen në kombinimin e drejtimit të centralizuar me autonominë e organeve lokale, sipas parimeve të përcaktuara në kushtetutë dhe në ligje të vecanta.

Neni 7Veprimtaria shtetërore zhvillohet në bazë të Kushtetutës dhe të ligjeve.Zbatimi i përpiktë dhe i njëllojtë i normave juridike është i detyrueshëm për të gjitha organet shtetërore, organizatat politike e shoqërore dhe ekonomike si dhe për nënpunësit. Legjislacioni i RPSSH merr parasysh normat e së drejtës ndërkombëtare të njohura përgjithësisht.

Neni 8Të gjithë shtetasit janë të barabartë përpara ligjit.

Neni 9Veprimtaria shtetërore është atribut vetëm i organeve shtetërore të njohura me ligj.

Neni 10Organizatat politike e shoqërore janë të ndara nga shteti. Shteti i përkrah e bashkëpunon me to dhe krijon kushtet për zhvillimin e veprimtarisë së tyre, që ato, me metoda demokratike, të ndikojnë në politikën shtetërore.Në RPSSH, ndalohen organizata me karakter fashist, racist, luftënxitës, si dhe ato që synojnë përmbysjen me dhunë të rendit të vendosur me kushtetutë.

Neni 11RPSSH në marrëdhëniet e jashtme mbron interesat kombëtare, ndjek politikën e miqësisë, të bashkëpunimit dhe të sigurimit ndërkombëtar.RPSSH është për fqinjësinë e mirë, për marrëdhenie me të gjitha shtetet mbi bazën e barazisë, të respektimit të sovranitetit, të mosndërhyrjes në punët e brendshme dhe të dobisë së ndërsjelltë.RPSSH kundërshton cdo formë të agresionit, të shfrytëzimit kolonial, të diktatit dhe të hegjemonisë, të shtypjes kombëtare, të dallimit racor dhe të terrorizmit. Ajo i përmbahet parimit të vetvendosjes së popujve, të ushtrimit të sovranitetit të plotë kombëtar dhe të barazisë së të gjitha vendeve në marrëdhëniet ndërkombëtare.RPSSH përkrah luften e popujve për liri, pavarësi e përparim shoqëror dhe mbështetet në solidaritetin e tyre.


206

RPSSH bashkëpunon me organizatat dhe organizmat ndërkombëtar që veprojnë mbi bazën e parimeve demokratike dhe paqedashëse.

Neni 12Në RPSSH ekzistojnë këto forma të pronësisë:Prona shtetërore, prona e kooperativave dhe e organizatave të tjera dhe prona private.Këto forma pronësie bashkëjetojnë dhe zhvillohen në kuadrin e sistemit socialist të ekonomisë.Të gjitha format e pronësise mbrohen me ligj.

Neni 13Prona shoqërore, që përbëhet nga prona e shtetit, e kooperativave dhe e organizatavetë tjera, është burimi kryesor i mirëqënies së popullit dhe i fuqisë së atdheut.

Neni 14Prona shtetërore i përket gjithë popullit.Janë pronë e shtetit: toka dhe pasuritë e nëntokës, minierat, pyjet, kullotat, ujërat, burimet natyrore të energjisë, uzinat, fabrikat, stacionet e makinave dhe të traktorëve, bankat, rrugët e komunikacionit dhe mjetet e transportit hekurudhor, ujor dhe ajror, postë–telegraf-telefonat, stacionet e radios dhe të televizionit, kinematografia. Pronë e shtetit është çdo pasuri tjetër që krijohet në sektorin shtetëror ose që shteti fiton sipas ligjit.

Neni 15Tjetërsimi ose bashkëpronësia për objekte të vecanta të mësipërme, me përjashtim të tokës, lejohet vetëm me ligj.

Neni 16Toka është pronë vetëm e shtetit. Ajo nuk mund të jetë objekt tjetërsimi. Toka u jepet në përdorim personave juridikë dhe fizikë. Mënyra e dhënies së tokës në përdorim, me ose pa shpërblim, caktohet me ligj.Toka bujqësore mund të përdoret për qëllime të tjera vetëm me pëlqimin e organeve shtetërore përkatëse.

Neni 17Prona kooperativiste i përket një grupi punonjësish që bashkohen vullnetarisht për të kryer veprimtari prodhuese, tregtare, shërbimi ose veprimtari të tjera shoqërisht të dobishme.Pronësia kooperativiste mund të kalojë në një formë tjetër pronësie sipas rregullave të rregulluara me ligj.

Neni 18Mënyra e krijimit dhe e përdorimit të pronës private si dhe sferat dhe caqet e veprimtarisë së saj përcaktohen me ligj.Inisiativa private lejohet me kusht që të mos dëmtojë interesat shoqërore. Shteti ushtron kontroll mbi inisiativën private.

Neni 19Personi juridik a fizik i huaj mund të fitojë të drejtën e pronësisë në kushtet e përcaktuara me ligj.Personi i huaj ka të drejtë të organizojë veprimtari të pavarur, të investojë në ndërmarrjet e vendit ose të formojë ndërmarrje të përzier në kushtet e përcaktuara me ligj.

Neni 20E drejta e trashëgimisë së pronës private njihet e garantohet me ligj.


206

RPSSH bashkëpunon me organizatat dhe organizmat ndërkombëtar që veprojnë mbi bazën e parimeve demokratike dhe paqedashëse.

Neni 12Në RPSSH ekzistojnë këto forma të pronësisë:Prona shtetërore, prona e kooperativave dhe e organizatave të tjera dhe prona private.Këto forma pronësie bashkëjetojnë dhe zhvillohen në kuadrin e sistemit socialist të ekonomisë.Të gjitha format e pronësise mbrohen me ligj.

Neni 13Prona shoqërore, që përbëhet nga prona e shtetit, e kooperativave dhe e organizatavetë tjera, është burimi kryesor i mirëqënies së popullit dhe i fuqisë së atdheut.

Neni 14Prona shtetërore i përket gjithë popullit.Janë pronë e shtetit: toka dhe pasuritë e nëntokës, minierat, pyjet, kullotat, ujërat, burimet natyrore të energjisë, uzinat, fabrikat, stacionet e makinave dhe të traktorëve, bankat, rrugët e komunikacionit dhe mjetet e transportit hekurudhor, ujor dhe ajror, postë–telegraf-telefonat, stacionet e radios dhe të televizionit, kinematografia. Pronë e shtetit është çdo pasuri tjetër që krijohet në sektorin shtetëror ose që shteti fiton sipas ligjit.

Neni 15Tjetërsimi ose bashkëpronësia për objekte të vecanta të mësipërme, me përjashtim të tokës, lejohet vetëm me ligj.

Neni 16Toka është pronë vetëm e shtetit. Ajo nuk mund të jetë objekt tjetërsimi. Toka u jepet në përdorim personave juridikë dhe fizikë. Mënyra e dhënies së tokës në përdorim, me ose pa shpërblim, caktohet me ligj.Toka bujqësore mund të përdoret për qëllime të tjera vetëm me pëlqimin e organeve shtetërore përkatëse.

Neni 17Prona kooperativiste i përket një grupi punonjësish që bashkohen vullnetarisht për të kryer veprimtari prodhuese, tregtare, shërbimi ose veprimtari të tjera shoqërisht të dobishme.Pronësia kooperativiste mund të kalojë në një formë tjetër pronësie sipas rregullave të rregulluara me ligj.

Neni 18Mënyra e krijimit dhe e përdorimit të pronës private si dhe sferat dhe caqet e veprimtarisë së saj përcaktohen me ligj.Inisiativa private lejohet me kusht që të mos dëmtojë interesat shoqërore. Shteti ushtron kontroll mbi inisiativën private.

Neni 19Personi juridik a fizik i huaj mund të fitojë të drejtën e pronësisë në kushtet e përcaktuara me ligj.Personi i huaj ka të drejtë të organizojë veprimtari të pavarur, të investojë në ndërmarrjet e vendit ose të formojë ndërmarrje të përzier në kushtet e përcaktuara me ligj.

Neni 20E drejta e trashëgimisë së pronës private njihet e garantohet me ligj.


207

Neni 21Shpronësimi i pronës private mund të bëhet në raste të jashtëzakonshme dhe kur interesi i përgjithshëm nuk mund të realizohet në rrugë tjetër. Shpronësimi bëhet kurdoherë me shpërblim a vlera e objektit të shpronësuar.Mosmarrëveshjet që lindin për shkak të shpronësimit, zgjidhen në rrugë gjyqësore.

Neni 22Mbrojtja e tokës, e pasurive të natyrës, e ujërave dhe e ajrit nga prishja dhe ndotja është detyrë e shtetit, e organizatave ekonomike e shoqërore dhe e gjithë shtetasve.

Neni 23Shteti organizon, drejton dhe planifikon veprimtarinë e përgjithshme ekonomike e shoqërore, duke harmonizuar interesat kombëtare e lokale, me qëllim që të plotësohen nevojat materiale e kulturore të shoqërisë e të forcohen pavarësia dhe mbrojtja e vendit.Pjesëmarrja dhe inisiativa e subjekteve të tjera në jetën ekonomike e shoqërore të vendit realizohen në përputhje me objektivat e përgjithshëm të caktuar nga shteti.

Neni 24Për administrimin e mjeteve që janë pronë e gjithë popullit shteti krijon ndërmarrje. Këto kanë pavarësi ekonomike dhe ushtrojnë veprimtarinë e tyre në përputhje me interesat e përgjithshme të shoqërisë dhe me ato të kolektivit dhe të individit.Mënyra e krijimit të ndërmarrjeve dhe parimet e veprimtarisë së tyre caktohen me ligj.

Neni 25Tregtia e brendshme dhe e jashtme ushtrohen nën kontrollin e shtetit. Mënyra e caktimit të çmimeve të shitjes dhe të blerjes së produkteve të ndryshme vendoset me ligj.

Neni 26Gjithë jeta ekonomiko – shoqërore e vendit ka në themel punën. Puna është burimi kryesor i sigurimit të mjeteve të jetesës për cdo shtetas.Shteti kujdeset dhe merr masa për mbrojtjen në punë dhe për kualifikimin e punonjësve

Neni 27Në RPSSH çdo punonjës gëzon të drejtën e shpërblimit sipas sasisë dhe cilësisë së punës dhe rezultateve të saj.Në nxitjen e punës për rezultate sa me të larta kombinohet përdorimi i stimujve material me ata moralë.Fondi shoqëror i konsumit për plotësimin e nevojave të përbashkëta të shtetasve krijohet në përputhje me mundësitë e ekonomisë së vendit.Shteti ushtron kontroll mbi masën e punës dhe të konsumit.

Neni 28Personat juridikë a fizikë kanë për detyrë të kontribuojnë në përballimin e shpenzimeve të shoqërisë në raport me të ardhurat e tyre.Sistemi fiskal caktohet me ligj.

Neni 29Arsimi në RPSSH organizohet dhe drejtohet nga shteti, është i hapur për të gjithë dhe jepet falas. Arsimi dhjetëvjecar është i detyrueshëm.Arsimi ndjek traditat më të mira të shkollës shqipe kombëtare dhe laike dhe synon formimin e gjithanshëm të personalitetit të njeriut në përputhje me botëkuptimin materialist dhe me parimet e demokracisë dhe të socializmit.


208

Neni 30Shteti organizon dhe drejton zhvillimin e shkencës dhe të teknikës në lidhje të ngushtë me jetën e me prodhimin, në shërbim të përparimit të shoqërisë dhe të mbrojtjes së atdheut.Shteti përkrah përhapjen e dijeve shkencore në masa dhe terheqjen e gjerë të tyre në veprimtarinë kërkimore - shkencore.

Neni 31Shteti mbron vlerat kulturore dhe trashëgimin kulturore të popullit dhe kujdeset për zhvillimin e gjithanshëm të kulturës kombëtare, të letërsisë dhe të arteve.

Neni 32Shteti punon për zhvillimin e kulturës fizike dhe të sporteve mbi bazën e lëvizjes massive për zhvillimin e shëndetit të popullit, sidomos të brezit të ri.

Neni 33RPSSH është shtet laik. Shteti respekton lirinë e besimit fetar.Kultet fetare janë të barabarta përpara ligjit. Ndalohet shpërdorimi i tyre për qëllime politike dhe përçarje kombëtare.Marrëdhëniet midis shtetit dhe institucioneve fetare rregullohen me ligj.

Kreu IITË DREJTAT DHE DETYRAT THEMELORE TË SHTETASVE

Neni 34Shtetas të RPSSH janë ata që kanë shtetësinë shqiptare në bazë të ligjit.Askujt nuk mund t’i hiqet shtetësia pa kërkesën e tij.

Neni 35Të drejtat dhe detyrat e shtetasve ndërtohen mbi bazën e pajtimit të interesave të individit dhe të shoqërisë.

Neni 36Nuk njihet asnjë kufizim ose privilegj në të drejtat dhe detyrat e shtetasve për arsye seksi, race, ngjyre, kombësie, gjuhe, bindjeje politike, besimi fetar, arsimi, pozite shoqërore apo gjendjeje materiale.

Neni 37Gruaja gëzon të drejta të barabarta me burrin në punë, në shpërblim, në pushim, në sigurimin shoqëror, në arsim, në tërë veprimtarinë shoqërore – politike dhe në familje.

Neni 38RPSSH i siguron pakicave kombëtare të drejtën që të shprehin, të ruajnë dhe të zhvillojnë lirisht identitetin e tyre etnik, kulturor ose fetar, të përdorin gjuhën amtare e ta mësojnë atë në shkollë dhe të zhvillojnë kulturën e vet në të gjitha aspektet e saj.Çdo privilegj a pabarazi kombëtare dhe çdo veprim që shkel të drejtat e pakicave kombëtare është antikushtetues dhe dënohet sipas ligjit.

Neni 39Shtetasit që mbushin moshën 18 vjec, kanë të drejtë të zgjedhin dhe të zgjidhen në të gjitha organet e pushtetit shtetëror.Nuk kanë të drejtën e zgjedhjes vetëm shtetasit që përjashtohen në bazë të ligjit.

Neni 40Shtetasit kanë të drejtë për punë. Shteti kujdeset për punësimin e tyre. Shtetasit kanë të drejtë të zgjedhin dhe të ushtrojnë profesionin e tyre sipas sipas aftësisë dhe prirjeve vetjake dhe në pajtim me nevojat e shoqërisë.


208

Neni 30Shteti organizon dhe drejton zhvillimin e shkencës dhe të teknikës në lidhje të ngushtë me jetën e me prodhimin, në shërbim të përparimit të shoqërisë dhe të mbrojtjes së atdheut.Shteti përkrah përhapjen e dijeve shkencore në masa dhe terheqjen e gjerë të tyre në veprimtarinë kërkimore - shkencore.

Neni 31Shteti mbron vlerat kulturore dhe trashëgimin kulturore të popullit dhe kujdeset për zhvillimin e gjithanshëm të kulturës kombëtare, të letërsisë dhe të arteve.

Neni 32Shteti punon për zhvillimin e kulturës fizike dhe të sporteve mbi bazën e lëvizjes massive për zhvillimin e shëndetit të popullit, sidomos të brezit të ri.

Neni 33RPSSH është shtet laik. Shteti respekton lirinë e besimit fetar.Kultet fetare janë të barabarta përpara ligjit. Ndalohet shpërdorimi i tyre për qëllime politike dhe përçarje kombëtare.Marrëdhëniet midis shtetit dhe institucioneve fetare rregullohen me ligj.

Kreu IITË DREJTAT DHE DETYRAT THEMELORE TË SHTETASVE

Neni 34Shtetas të RPSSH janë ata që kanë shtetësinë shqiptare në bazë të ligjit.Askujt nuk mund t’i hiqet shtetësia pa kërkesën e tij.

Neni 35Të drejtat dhe detyrat e shtetasve ndërtohen mbi bazën e pajtimit të interesave të individit dhe të shoqërisë.

Neni 36Nuk njihet asnjë kufizim ose privilegj në të drejtat dhe detyrat e shtetasve për arsye seksi, race, ngjyre, kombësie, gjuhe, bindjeje politike, besimi fetar, arsimi, pozite shoqërore apo gjendjeje materiale.

Neni 37Gruaja gëzon të drejta të barabarta me burrin në punë, në shpërblim, në pushim, në sigurimin shoqëror, në arsim, në tërë veprimtarinë shoqërore – politike dhe në familje.

Neni 38RPSSH i siguron pakicave kombëtare të drejtën që të shprehin, të ruajnë dhe të zhvillojnë lirisht identitetin e tyre etnik, kulturor ose fetar, të përdorin gjuhën amtare e ta mësojnë atë në shkollë dhe të zhvillojnë kulturën e vet në të gjitha aspektet e saj.Çdo privilegj a pabarazi kombëtare dhe çdo veprim që shkel të drejtat e pakicave kombëtare është antikushtetues dhe dënohet sipas ligjit.

Neni 39Shtetasit që mbushin moshën 18 vjec, kanë të drejtë të zgjedhin dhe të zgjidhen në të gjitha organet e pushtetit shtetëror.Nuk kanë të drejtën e zgjedhjes vetëm shtetasit që përjashtohen në bazë të ligjit.

Neni 40Shtetasit kanë të drejtë për punë. Shteti kujdeset për punësimin e tyre. Shtetasit kanë të drejtë të zgjedhin dhe të ushtrojnë profesionin e tyre sipas sipas aftësisë dhe prirjeve vetjake dhe në pajtim me nevojat e shoqërisë.


209

Shtetasit që janë në marrëdhënnie pune, në rast ndërprerjeje të punës për shkaqe të pavarura nga vullneti i tyre, kanë të drejtën e një shpërblimi në masën e përcaktuar me ligj.Shtetasve u njihet e drejta për të punuar jashtë kufijve të shtetit. Shteti kujdeset për mbrojtjen e të drejtave të tyre.

Neni 41Organizatat profesionale si dhe vetë punonjësit, në bazë të rregullave të përcaktuara me ligj, kanë të drejtë të vendosin lënien e përkoshme të punës kur nuk plotësohen të drejtat e tyre të njohura me ligj.

Neni 42Shtetasit gëzojnë të drejtën e pushimit pas punës. Koha e punës ditore dhe javore si dhe pushimi vjetor i paguar rregullohen me ligj.Në shërbim të punonjësve krijohen shtëpi pushimi, shtëpi kulture dhe qendra të tjera të këtij lloji.

Neni 43Punonjësve të qytetit dhe të fshatit u sigurohen mjetet e nevojshme materiale për jetesë në pleqëri, në rast sëmundjeje apo humbjeje të aftësisë për punë. Shteti merr nën kujdes të vecantë veteranët e Luftës Nacionalclirimtare, ata të luftës për mbrojtjen e atdheut, invalidët e punës dhe krijon kushtet për riaftësimin e tyre.Fëmijët e mitur të të rënëve për mbrojtjen e vendit dhe për ndërtimin socialist janë nën kujdesin e shtetit.

Neni 44Shteti u siguron shtetasve falas shërbimin e nevojshën mjekësor dhe mjekimin në qendrat e tij shëndetësore.

Neni 45Martesa dhe familja janë nën kujdesin e mbrojtjen e shtetit dhe të shoqërisë.Martesa lidhet përpara organeve shtetërore kompetente. Prindërit përgjigjen për mirërritjen dhe për edukimin e fëmijëve.Fëmijët kanë për detyrë të kujdesen për prindërit e paaftë dhe pa mjete të mjaftueshme jetese.Fëmijët e lindur jashtë martese kanë po ato të drejta e detyra si edhe fëmijët e lindur me martesë.Fëmijët e mbetur pa prindër dhe pa përkrahje rriten dhe edukohen nga shteti.

Neni 46Nëna dhe fëmija gëzojnë kujdes dhe mbrojtje të veçantë sipas ligjit. Nëna ka të drejtën e pushimit të paguar para dhe pas lindjes.Shteti hap shtëpi lindjeje dhe çerdhe e kopshte për fëmijë.

Neni 47Shtetasit kanë të drejtën e pronës private. E drejta e trashëgimisë rregullohet me ligj.

Neni 48Shteti garanton lirinë e punës shkencore dhe të krijimtarisë letrare dhe artistike.Të drejtat e autorit mbrohen me ligj.

Neni 49Shtetasit kanë të drejtë për arsim.

Neni 50Shtetasit kanë të drejtë të lëvizin lirisht brenda territorit te RPSSH. Ata kanë të drejtë të zgjedhin ose të ndryshojnë vendbanimin, me kusht që të mos dëmtohen interesat shoqërore të përcaktuara me ligj.


210

Shtetasit kanë të drejtë të dalin dhe të hyjnë lirisht në territorin e RPSSH. Kufizimi i kësaj të drejte bëhet vetëm me ligj, në raste të vecanta, për të mbrojtur sigurimin kombëtar, rendin, shëndetin, moralin publik ose të drejtat dhe liritë e shtetasve të tjerë.

Neni 51Shtetasit nuk mund të dëbohen nga territori i RPSSH, me përjashtim të rasteve të ekstradimit të parashikuara shprehimisht në marrëveshjet ndërkombëtare, në të cilat është palë RPSSH.

Neni 52Shtetasit gëzojnë lirinë e mendimit dhe të fjalës si dhe të shprehjes dhe të përhapjes së tyre. Shtetasve u garantohet liria e shtypit dhe e formave të tjera të informimit publik.

Neni 53Shtetasve u garantohet liria e ndërgjegjes. Ata kanë të drejtë të besojnë në një fe ose të mos besojnë, të predikojnë fenë e tyre ose të bëjnë propagandë ateiste.

Neni 54Shtetasit gëzojnë lirinë e grumbullimit, të mbledhjes dhe të manifestimit public në mënyrë paqësore dhe pa armë, sipas kushteve të përcaktuara me ligj.

Neni 55Shtetasve u sigurohet mundësia e bashkimit në organizata të ndryshme që veprojnë në fushën politike, ekonomike, kulturore, si dhe në çdo fushë tjetër të jetës së vendit.Organizatat e ndryshme mund të shpërndahen në rastet e parashikuara me ligj.

Neni 56Shtetasit kanë të drejtë të marrin pjesë në drejtimin e veprimtarisë shtetërore dhe shoqërore, në diskutimin e ligjeve dhe në referendum. Ata kanë të drejtë të punojnë në çdo detyrë shtetërore mbi bazën e aftësive profesionale, me përjashtim të rasteve të parashikuara me ligj.

Neni 57Shtetasit kanë të drejtë të informohen për çështje shtetërore, ekonomike, shoqërore, e ndërkombëtare, si dhe me ato që kanë të bëjnë me të drejtat dhe detyrat e tyre, me përjashtim të rasteve të parashikuara me ligj.

Neni 58Të drejtat e shtetasve nuk mund të ushtrohen në kundërshtim me rendin e vendosur në Kushtetutë. Realizimi i tyre nuk duhet të cënojë të drejtat e shtetasve të tjerë. Ndalohet veprimi i çdo veprimtarie politike që drejtohet kundër lirisë, sovranitetit dhe tërësisë territoriale të RPSSH ose që synon drejtëpërsëdrejti ose tërthorazi përdorimin e dhunës.

Neni 59Shtetasi ka të drejtën të jetë i lirë dhe të ketë sigurinë personale. E drejta e jetës mbrohet me ligj. Askujt nuk mund t’i hiqet jeta në mënyrë arbitrare.

Neni 60Shteti garanton paprekshmërinë e personit. Asnjeri nuk mund të arrestohet pa vendim të organit kompetent. Shtetasi i arrestuar ka të drejtë të ankohet drejtëpërsëdrejti në gjykatë kundër vendimit të arrestimit.Në raste të vecanta, të parashikuara me ligj, organet kompetente mund të ndalojnë një person jo më shumë se tri ditë.

Neni 61Asnjeri nuk mund të akuzohet dhe të dënohet për një vepër penale, e cila, në kohën e kryerjes së saj, nuk ka qënë e parashikuar me ligj.


210

Shtetasit kanë të drejtë të dalin dhe të hyjnë lirisht në territorin e RPSSH. Kufizimi i kësaj të drejte bëhet vetëm me ligj, në raste të vecanta, për të mbrojtur sigurimin kombëtar, rendin, shëndetin, moralin publik ose të drejtat dhe liritë e shtetasve të tjerë.

Neni 51Shtetasit nuk mund të dëbohen nga territori i RPSSH, me përjashtim të rasteve të ekstradimit të parashikuara shprehimisht në marrëveshjet ndërkombëtare, në të cilat është palë RPSSH.

Neni 52Shtetasit gëzojnë lirinë e mendimit dhe të fjalës si dhe të shprehjes dhe të përhapjes së tyre. Shtetasve u garantohet liria e shtypit dhe e formave të tjera të informimit publik.

Neni 53Shtetasve u garantohet liria e ndërgjegjes. Ata kanë të drejtë të besojnë në një fe ose të mos besojnë, të predikojnë fenë e tyre ose të bëjnë propagandë ateiste.

Neni 54Shtetasit gëzojnë lirinë e grumbullimit, të mbledhjes dhe të manifestimit public në mënyrë paqësore dhe pa armë, sipas kushteve të përcaktuara me ligj.

Neni 55Shtetasve u sigurohet mundësia e bashkimit në organizata të ndryshme që veprojnë në fushën politike, ekonomike, kulturore, si dhe në çdo fushë tjetër të jetës së vendit.Organizatat e ndryshme mund të shpërndahen në rastet e parashikuara me ligj.

Neni 56Shtetasit kanë të drejtë të marrin pjesë në drejtimin e veprimtarisë shtetërore dhe shoqërore, në diskutimin e ligjeve dhe në referendum. Ata kanë të drejtë të punojnë në çdo detyrë shtetërore mbi bazën e aftësive profesionale, me përjashtim të rasteve të parashikuara me ligj.

Neni 57Shtetasit kanë të drejtë të informohen për çështje shtetërore, ekonomike, shoqërore, e ndërkombëtare, si dhe me ato që kanë të bëjnë me të drejtat dhe detyrat e tyre, me përjashtim të rasteve të parashikuara me ligj.

Neni 58Të drejtat e shtetasve nuk mund të ushtrohen në kundërshtim me rendin e vendosur në Kushtetutë. Realizimi i tyre nuk duhet të cënojë të drejtat e shtetasve të tjerë. Ndalohet veprimi i çdo veprimtarie politike që drejtohet kundër lirisë, sovranitetit dhe tërësisë territoriale të RPSSH ose që synon drejtëpërsëdrejti ose tërthorazi përdorimin e dhunës.

Neni 59Shtetasi ka të drejtën të jetë i lirë dhe të ketë sigurinë personale. E drejta e jetës mbrohet me ligj. Askujt nuk mund t’i hiqet jeta në mënyrë arbitrare.

Neni 60Shteti garanton paprekshmërinë e personit. Asnjeri nuk mund të arrestohet pa vendim të organit kompetent. Shtetasi i arrestuar ka të drejtë të ankohet drejtëpërsëdrejti në gjykatë kundër vendimit të arrestimit.Në raste të vecanta, të parashikuara me ligj, organet kompetente mund të ndalojnë një person jo më shumë se tri ditë.

Neni 61Asnjeri nuk mund të akuzohet dhe të dënohet për një vepër penale, e cila, në kohën e kryerjes së saj, nuk ka qënë e parashikuar me ligj.


211

Asnjeri nuk mund të dënohet për një vepër penale pa vendim të gjykatës. Shtetasi I marrë si i pandehur konsiderohet i pafajshëm derisa vërtetohet fajësia e tij me vendim gjyqësor të formës së prerë. Asnjeri nuk mund të dënohet pa qënë i pranishëm në gjyq përveçse kur vërtetohet ligjërisht mungesa e tij.

Neni 62Shtetasit i njihet e drejta e mbrojtjes vetjake ose me avokat në të gjitha fazat e procesit penal. Mbrojtja mund të realizohet dhe me forma të tjera të parashikuara me ligj.

Neni 63Ndalohet përdorimi i torturës si dhe çdo trajtim ose dënim cnjerëzor.

Neni 64Shtetasi që deklarohet i pafajshëm ose të cilit i është hequr liria padrejtësisht, ka të drejtë për rehabilitim, për rivendosjen e të drejtave të cënuara dhe për shpërblimin e dëmit.

Neni 65Asnjeri nuk mund të dënohet ose të dëbohet, vetëm në raste të parashikuara me ligj dhe vetëm në bazë të një vendimi gjyqësor.

Neni 66Banesa nuk mund të dhunohet. Pa pëlqimin e personit përkatës nuk lejohet të hyjë në banesën e tij asnjënjeri tjetër veç përfaqësuesve të organeve shtetërore kompetente dhe në kushtet e përcaktuara me ligj.

Neni 67Fshehtësia e korrespondencës dhe mjeteve të tjera të komunikimit nuk mund të cënohet, veçse në rastet e kryerjes së një vepre penale, të gjendjes së jashtëzakonshme ose të luftës.

Neni 68Shtetasit kanë të drejtë të bëjnë kërkesa, ankesa, vërejtje dhe propozime në organet kompetente për çështje personale, shoqërore dhe shtetërore.Shtetasit, sipas kushteve të përcaktuara me ligj, kanë të drejtë t’i drejtohen gjykatës kompetente për t’i kërkuar zhdëmtim nga shteti ose nga nënpunësit e tij për dëmet që u shkaktohen nga veprimet e paligjshme të organeve shtetërore dhe të nënpunësve gjatë ushtrimit të detyrës.Shtetasit, sipas kushteve të caktuara me ligj, kanë të drejtë të ankohen në gjykatën kompetente kundër nëpunësve për padrejtësi të bëra në ushtrimin e detyrës.

Neni 69Shtetasit janë të detyruar të respektojnë dhe të zbatojnë Kushtetutën dhe ligjet e tjera.Ruajtja dhe forcimi i rendit juridik, si dhe zbatimi i rregullave të bashkëjetesës, janë detyrë e të gjithë shtetasve.

Neni 70Shtetasit kanë për detyrë të respektojnë disiplinën në punë dhe të ruajnë dhe të forcojnë pronën shoqërore.

Neni 71Mbrojtja e atdheut është detyra më e lartë dhe nderi më i madh për të gjithë shtetasit. Tradhëtia ndaj atdheut është krimi më i rëndë.

Neni 72Shërbimi ushtarak dhe përgatitja e vazhdueshme për mbrojtjen e atdheut janë detyrë e të gjithë shtetasve.

Neni 73Shtetasit shqiptarë jashtë vendit gëzojnë kujdesin dhe mbrojtjen e shtetit.


212

Neni 74Në RPSSH u jepet e drejta e strehimit shtetasve të huaj dhe personave pa shtetësi që ndiqen për shkak të veprimtarisë së tyre në dobi të demokracisë dhe të clirimit kombëtar a shoqëror, si dhe të përparimit të shkencës dhe të kulturës.

Neni 75Shtetasve të huaj dhe personave pa shtetësi u garantohen të drejtat dhe liritë e parashikuara me ligj.Përjashtime nga këto të drejta ose kufizimi i tyre bëhen më ligj.

Neni 76Të drejta dhe liri të vecanta të parashikuara në Kushtetutë mund të kufizohen ose të pezullohen vetëm në rastet e gjendjes së jashtëzakonshme ose të luftës, në masën dhe sipas kritereve të përcaktuara me ligj të posacëm.

Pjesa e dyte

Kreu IORGANET E LARTA TË PUSHTETIT SHTETËROR

A. KUVENDI POPULLOR

Neni 77Kuvendi Popullor është organi më i lartë i pushtetit shtetëror dhe i vetmi organ ligjvenës.Kuvendi Popullor ushtron sovranitetin në emër të popullit e të shtetit, në format dhe caqet e parashikuara në kushtetutë.

Neni 78Kuvendi Popullor ka këto kompetenca kryesore:

1. Përcakton drejtimet kryesore të politikës së jashtme dhe të brendshme të shtetit.

2. Miraton dhe ndryshon Kushtetutën dhe ligjet, vendos përfundimisht për pajtueshmërinë e ligjeve me Kushtetutën dhe bën interpretimin e tyre.

3. Miraton treguesit kryesor të planeve për zhvillimin ekonomik dhe kulturor të vendit dhe buxhetin e shtetit

4. Shpall mobilizimin e pjesshëm dhe të përgjithshëm, gjendjen e jashtëzakonshme si dhe gjendjen e luftës në rast agresioni të armatosur kundër RPSSH ose kur kjo është e nevojshme për të përmbushur detyrime që rrjedhin nga traktatet ndërkombëtare;

5. Ratifikon dhe denoncon:Traktatet me karakter politik;Traktatet ose marrëveshjet me karakter ushtarak;Traktatet ose marrëveshjet që kanë të bëjnë me kufijtë e RPSSH;Traktatet ose marrëveshjet që kanë të bëjnë me të drejtat dhe detyrat themelore të

shtetasve ;Traktatet që kanë si rrjedhim detyrime financiare për shtetin;Traktatet ose marrëveshjet që kanë si rrjedhim ndryshime në legjislacion;Traktatet ose marrëveshjet e tjera në të cilat parashikohet që ratifikimi ose

denoncimi i tyre të bëhet nga Kuvendi Popullor.6. Jep amnistinë.7. Vendos për referendumet popullore.8. Zgjedh presidentin e RPSSH.


212

Neni 74Në RPSSH u jepet e drejta e strehimit shtetasve të huaj dhe personave pa shtetësi që ndiqen për shkak të veprimtarisë së tyre në dobi të demokracisë dhe të clirimit kombëtar a shoqëror, si dhe të përparimit të shkencës dhe të kulturës.

Neni 75Shtetasve të huaj dhe personave pa shtetësi u garantohen të drejtat dhe liritë e parashikuara me ligj.Përjashtime nga këto të drejta ose kufizimi i tyre bëhen më ligj.

Neni 76Të drejta dhe liri të vecanta të parashikuara në Kushtetutë mund të kufizohen ose të pezullohen vetëm në rastet e gjendjes së jashtëzakonshme ose të luftës, në masën dhe sipas kritereve të përcaktuara me ligj të posacëm.

Pjesa e dyte

Kreu IORGANET E LARTA TË PUSHTETIT SHTETËROR

A. KUVENDI POPULLOR

Neni 77Kuvendi Popullor është organi më i lartë i pushtetit shtetëror dhe i vetmi organ ligjvenës.Kuvendi Popullor ushtron sovranitetin në emër të popullit e të shtetit, në format dhe caqet e parashikuara në kushtetutë.

Neni 78Kuvendi Popullor ka këto kompetenca kryesore:

1. Përcakton drejtimet kryesore të politikës së jashtme dhe të brendshme të shtetit.

2. Miraton dhe ndryshon Kushtetutën dhe ligjet, vendos përfundimisht për pajtueshmërinë e ligjeve me Kushtetutën dhe bën interpretimin e tyre.

3. Miraton treguesit kryesor të planeve për zhvillimin ekonomik dhe kulturor të vendit dhe buxhetin e shtetit

4. Shpall mobilizimin e pjesshëm dhe të përgjithshëm, gjendjen e jashtëzakonshme si dhe gjendjen e luftës në rast agresioni të armatosur kundër RPSSH ose kur kjo është e nevojshme për të përmbushur detyrime që rrjedhin nga traktatet ndërkombëtare;

5. Ratifikon dhe denoncon:Traktatet me karakter politik;Traktatet ose marrëveshjet me karakter ushtarak;Traktatet ose marrëveshjet që kanë të bëjnë me kufijtë e RPSSH;Traktatet ose marrëveshjet që kanë të bëjnë me të drejtat dhe detyrat themelore të

shtetasve ;Traktatet që kanë si rrjedhim detyrime financiare për shtetin;Traktatet ose marrëveshjet që kanë si rrjedhim ndryshime në legjislacion;Traktatet ose marrëveshjet e tjera në të cilat parashikohet që ratifikimi ose

denoncimi i tyre të bëhet nga Kuvendi Popullor.6. Jep amnistinë.7. Vendos për referendumet popullore.8. Zgjedh presidentin e RPSSH.


213

9. Zgjedh, emëron dhe shkarkon Këshillin e Ministrave, Gjykatën e Lartë, Prokurorin e Përgjithshëm dhe zëvendësit e tij.

10. Kontrollon veprimtarinë e Këshillit të Ministrave dhe të Prokurorisë së Përgjithshme.

11. Cakton strukturën administrativo-tokësore të vendit.12. Vendos krijimin ose prishjen e ministrive.

Neni 79Kuvendi Popullor përbëhet nga 250 deputetë, që zgjidhen në zona zgjedhjeje me numër afërsisht të barabartë zgjedhësish. Kuvendi Popullor zgjidhet për një kohë prej katër vjetësh.Kuvendi Popullor zgjidhet në sesionin e parë jo më vonë se dy muaj nga dita e zgjedhjeve.Zgjedhjet e Kuvendit Popullor bëhen jo më vonë se tre muaj nga dita e mbarimit të mandatit të tij.Në raste lufte ose në raste të jashtëzakonshme Kuvendi Popullor mund ta zgjasë veprimtarine e vet përtej afatit të caktuar, derisa të vazhdojë gjendja e jashtëzakonshme.Në raste të veçanta Kuvendi Popullor mund të vendos shpërndarjen e vet përpara mbarimit të afatit për të cilin është zgjedhur.

Neni 80Kuvendi Popullor zgjedh kryesinë e vet.Veprimtaria e Kuvendit Popullor zhvillohet sipas rregullores së miratuar prej tij.

Neni 81Kuvendi Popullor mblidhet në sesione jo më pak se katër herë në vit.Sesionet e Kuvendit Popullor thirren me dekret të presidentit të RPSSH ose me kërkesën e një të tretës së deputetëve.Mbledhjet e Kuvendit Popullor hapen kur është e pranishme shumica e deputetëve.Mbledhjet e Kuvendit Popullor bëhen të hapura, me përjashtim të rasteve të veçanta kur Kuvendi Popullor vendos ndryshe.

Neni 82Kuvendi Popullor zgjedh nga gjiri i tij komisione të përhershme dhe të përkohshme.Kuvendi Popullor në sesionin e tij të parë zgjedh një komision për shqyrtimin e mandateve të deputetëve. Me propozimin e këtij komisioni Kuvendi Popullor vërteton ose anulon mandatet e deputetëve.Komisionet e përhershme kanë për detyrë të shqyrtojnë projektligjet si dhe dekretet me karakter normativ të presidentit te RPSSH, të ndjekin dhe të kontrollojnë veprimtarinë e organeve shtetërore sipas sektorëve përkatës dhe t’i parashtrojnë probleme Kuvendit Popullor ose presidentit të RPSSH. Komisionet e përkohshme krijohen për çështje të caktuara.

Neni 83Deputeti i Kuvendit Popullor në veprimtarinë e tij ka për detyrë t’u shërbejë me ndërgjegje popullit dhe atdheut. Të drejtat dhe detyrat e deputetit caktohen me ligj.

Neni 84Deputeti i Kuvendit popullor gëzon imunitet.Deputeti nuk mund të ndalohet, të arrestohet ose të ndiqet penalisht pa pëlqimmin e Kuvendit Popullor ose të presidentit të RPSSH, me përjashtim të rasteve kur kryen një krim të dukshëm dhe të rëndë.Deputeti nuk ka përgjegjësi ligjore për shfaqen e mendimeve të tij ose për votën e dhënë.

Neni 85


214

Inisiativa ligjvënëse u përket Presidentit të RPSSH, Këshillit të Ministrave dhe deputetëve.Ligjet dhe aktet e tjera të Kuvendit Popullor quhen të miratuara, kur ka votuar për to shumica e deputetëve të pranishëm.Ligjet shpallen jo më vonë se 15 ditë pas miratimit dhe hyjnë në fuqi 15 ditë pas botimit të tyre në Gazetën Zyrtare, përveç rasteve kur parashikohet ndryshe nga ato vetë.

B. PRESIDENTI I RPSSH

Neni 86Presidenti i RPSSH është kryetari i shtetit dhe përfaqëson unitetin e popullit.

Neni 87Presidenti i RPSSH zgjidhet nga Kuvendi Popullor për pesë vjet me votim të fshehtë dhe me një shumicë prej dy të tretash të votave të të gjithë deputetëve. Në rast se në votimin e parë nuk sigurohet shumica e kërkuar, bëhet një votim i dytë në të cilin Presidenti i Republikës zgjidhet me shumicen absolute të votave të të gjithë deputetëve.Kandidati për President i propozohet Kuvendit Popullor nga një grup deputetësh prej jo më pak se 30 vetash.Në rast se për funksionin e Presidentit të Republikës janë me shumë se dy kandidatë, në votimin e dytë kanë të drejtë të paraqiten dy kandidatët që kanë fituar numrin më të madh të votave në votimin e parë, quhet i zgjedhur kandidati që fiton shumicën absolute të votave të të gjithë deputetëve.

Neni 88President i RPSSH mund të zgjidhet çdo shtetas shqiptar që ka mbushur moshën 40 vjec dhe që u përgjigjet kushteve që kërkohen për zgjedhjen e deputetit.I njëjti person nuk mund të zgjidhet President i Republikës më shumë se dy legjislatura rradhazi.Presidenti i Republikës nuk mund të hiqet përpara mbarimit të mandatit të tij, me përjashtim të rastit kur kryen krimin e tradhëtisë ndaj Atdheut.Në rast se Presidenti i Republikës zgjidhet nga rradhët e deputetëve, ai heq dorë nga funksioni i deputetit.

Neni 89Presidenti i RPSSH ka këto kompetenca:

1. Siguron respektimin e Kushtetutës, të ligjeve dhe të të drejtave dhe lirive të shtetasve.

2. Thërret sesionet e Kuvendit Popullor.3. Cakton datën e zgjedhjeve të Kuvendit Popullor dhe të këshillave popullorë.4. Shpall ligjet dhe referendumet e vendosura nga Kuvendi Popullor.5. Ka të drejtë, brenda 15 ditëve nga miratimi i ligjit prej Kuvendit Popullor, t’ia

kthejë këtij për shqyrtim vetëm një herë. Pas rishqyrtimit ligji duhet të miratohet me një shumicë prej dy të tretash të deputetëve të pranishëm.

6. I propozon Kuvendit Popullor caktimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave dhe pranon dorëheqjen e tij.

7. Emëron dhe shkarkon, midis dy sesioneve të Kuvendit Popullor dhe me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave, anëtarë të vecantë të qeverisë.

8. Emëron dhe shkarkon, me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave, drejtuesit e institucioneve të tjera qendrore.


214

Inisiativa ligjvënëse u përket Presidentit të RPSSH, Këshillit të Ministrave dhe deputetëve.Ligjet dhe aktet e tjera të Kuvendit Popullor quhen të miratuara, kur ka votuar për to shumica e deputetëve të pranishëm.Ligjet shpallen jo më vonë se 15 ditë pas miratimit dhe hyjnë në fuqi 15 ditë pas botimit të tyre në Gazetën Zyrtare, përveç rasteve kur parashikohet ndryshe nga ato vetë.

B. PRESIDENTI I RPSSH

Neni 86Presidenti i RPSSH është kryetari i shtetit dhe përfaqëson unitetin e popullit.

Neni 87Presidenti i RPSSH zgjidhet nga Kuvendi Popullor për pesë vjet me votim të fshehtë dhe me një shumicë prej dy të tretash të votave të të gjithë deputetëve. Në rast se në votimin e parë nuk sigurohet shumica e kërkuar, bëhet një votim i dytë në të cilin Presidenti i Republikës zgjidhet me shumicen absolute të votave të të gjithë deputetëve.Kandidati për President i propozohet Kuvendit Popullor nga një grup deputetësh prej jo më pak se 30 vetash.Në rast se për funksionin e Presidentit të Republikës janë me shumë se dy kandidatë, në votimin e dytë kanë të drejtë të paraqiten dy kandidatët që kanë fituar numrin më të madh të votave në votimin e parë, quhet i zgjedhur kandidati që fiton shumicën absolute të votave të të gjithë deputetëve.

Neni 88President i RPSSH mund të zgjidhet çdo shtetas shqiptar që ka mbushur moshën 40 vjec dhe që u përgjigjet kushteve që kërkohen për zgjedhjen e deputetit.I njëjti person nuk mund të zgjidhet President i Republikës më shumë se dy legjislatura rradhazi.Presidenti i Republikës nuk mund të hiqet përpara mbarimit të mandatit të tij, me përjashtim të rastit kur kryen krimin e tradhëtisë ndaj Atdheut.Në rast se Presidenti i Republikës zgjidhet nga rradhët e deputetëve, ai heq dorë nga funksioni i deputetit.

Neni 89Presidenti i RPSSH ka këto kompetenca:

1. Siguron respektimin e Kushtetutës, të ligjeve dhe të të drejtave dhe lirive të shtetasve.

2. Thërret sesionet e Kuvendit Popullor.3. Cakton datën e zgjedhjeve të Kuvendit Popullor dhe të këshillave popullorë.4. Shpall ligjet dhe referendumet e vendosura nga Kuvendi Popullor.5. Ka të drejtë, brenda 15 ditëve nga miratimi i ligjit prej Kuvendit Popullor, t’ia

kthejë këtij për shqyrtim vetëm një herë. Pas rishqyrtimit ligji duhet të miratohet me një shumicë prej dy të tretash të deputetëve të pranishëm.

6. I propozon Kuvendit Popullor caktimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave dhe pranon dorëheqjen e tij.

7. Emëron dhe shkarkon, midis dy sesioneve të Kuvendit Popullor dhe me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave, anëtarë të vecantë të qeverisë.

8. Emëron dhe shkarkon, me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave, drejtuesit e institucioneve të tjera qendrore.


215

9. Ka të drejtë, kur e çmon të nevojshme, të kryesojë mbledhjet e Këshillit të Ministrave.

10. Kryeson Këshillin e Mbrojtjes.11. Kryeson Këshillin e Lartë të Drejtësisë.12. Shfuqizon aktet e kundërligjshme ose të përregullta të Këshillit të Ministrave,

të ministrive, të këshillave popullorë dhe të komiteteve ekzekutive të tyre.13. Mund të shpërndajë Kuvendin Popullor përpara mbarimit të afatit të

legjislaturës, pasi merr mendimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave dhe të Kryetarit të Kryesisë së Kuvendit Popullor. Në këtë rast, zgjedhjet për Kuvendin Popullor ribëhen jo më vonë se 45 ditë nga dita e shpërndarjes.

14. Mund të shpërndajë këshilla popullorë, të caktojë komitetet ekzekutive përkatëse të përkohshme dhe të vendosë për zgjedhjen e një këshilli popullor të ri.

15. Lidh traktate ndërkombëtare, ratifikon dhe denoncon ato që nuk i shqyrton vetë Kuvendi Popullor.

16. Emëron dhe shkarkon përfaqësuesit diplomatikë, me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Ministrave.

17. Pranon letrat kredenciale dhe letrat e thirrjes së përfaqësuesve diplomatikë të shteteve të huaja.

18. Jep shtetësinë shqiptare dhe pranon lënien e saj.19. Ushtron të drejtën e faljes.20. Jep dekorata dhe tituj nderi.21. Jep të drejtën e strehimit politik.22. Shpall, kur është e pamundur të mblidhet Kuvendi Popullor, mobilizimin e

pjesshëm dhe të përgjithshëm, gjendjen e jashtëzakonshme si edhe gjendjen e luftës në rast agresioni të armatosur kundër RPSSH ose kur kjo është e nevojshme për të përmbushur detyrimet që rrjedhin nga traktatet ndërkombëtare.

23. Nxjerr dekrete me karakter individual dhe vendime; në raste të ngutshme nxjerr dhe dekrete me karakter normative, të cilat i paraqiten për miratim Kuvendit Popullor në sesionin e tij të ardhshëm.

Neni 90Kur vendi i Presidentit të RPSSH mbetet vakant për çfarëdo arsye, kompetencat e tij iushtron përkohësisht Kryetari i Kryesisë së Kuvendit Popullor, me përjashtim të atyre të parashikuara në pikat 5 dhe 13 të nenit 89 të kësaj Kushtetute.

Neni 91Presidenti i RPSSH nuk përgjigjet për aktet e kryera gjatë ushtrimit të funksioneve të tij, me përjashtim të rastit të trdhëtisë ndaj atdheut. Në raste të tillë, çështja e përgjegjësisë mund të shtrohet në Kuvendin Popullor me kërkesën e jo më pak se një të katertës së deputetëve. Vendimi përkatës merret me një shumicë prej dy të tretash të deputetëve.

Kreu IIORGANET E LARTA TË ADMINISTRATËS SHTETËRORE

Neni 92Këshilli i Ministrave (Qeveria) është organi më i lartë ekzekutiv dhe urdhërdhënës.Këshilli i Ministrave emërohet në sesionin e parë të Kuvendit Popullor.Në përbërjen e Këshillit të Ministrave hyjnë: kryetari, zëvendëskryetarët, ministrat dhe personat e barazuar me ta. Në përbërjen e Këshillit të Ministrave mund të ketë dhe ministra pa portofol.Anëtarët e Këshillit të Ministrave caktohen, si rregull, nga rradhët e deputetëve.


216

Këshilli i Ministrave vendos me shumicë vote, kur është e pranishme shumica e anëtarëve të tij.

Neni 93Këshilli i Ministrave ka këto kompetenca:

1. Drejton veprimtarinë për realizimin e politikës së brendshme dhe të jashtme të shtetit.

2. Nxjerr vendime, urdhëresa dhe udhëzime në bazë të Kushtetutës dhe të ligjeve dhe për zbatimin e tyre; ato nënshkruhen nga kryetari i Këshillit të Ministrave dhe, kur kanë karakter normativ, botohen në Gazetën Zyrtare, me përjashtim të rasteve të vecanta të parashikuara me ligj.

3. Drejton dhe kontrollon veprimtarinë e ministrive, të organeve të tjera qendrore të administratës shteterore, të komiteteve ekzekutive të këshillave popullorë dhe cakton struktutën e tyre.

4. Drejton veprimtarinë për plotësimin e detyrave në fushën e mbrojtjes së vendit, në përputhje me vendimet e Këshillit të Mbrojtjes.

5. Merr masat për sigurimin, ruajtjen dhe forcimin e rendit juridik socialist dhe të të drejtave të shtetasve.

6. Lidh marrëveshje ndërkombëtare, miraton dhe denoncon ato që nuk i nënshtrohen ratifikimit.

7. Harton projektin e treguesve kryesorë të planeve për zhvillimin ekonomik e kulturor të vendit, projektbuxhetin e shtetit, organizon dhe kontrollon zbatimin e planeve dhe të buxhetit, drejton dhe organizon financat e shtetit dhe sistemin monetar dhe të kreditit.

Neni 94Këshilli i Ministrave shfuqizon aktet e paligjshme ose të parregullta të ministrave dhe të organeve të tjera qendrore të administratës shtetërore, si dhe komiteteve ekzekutive të këshillave popullorë.Këshilli i Ministrave pezullon zbatimin e vendimeve të paligjshme ose të parregullta të këshillave popullorë dhe ia parashtron cështjen e shfuqizimit të tyre këshillit popullor më të lartë ose Presidentit të RPSSH.

Neni 95Kryetari dhe zëvendëskryetarët e Këshillit të Ministrave përbëjnë Kryesinë e Këshillit të Ministrave.Kryesia e këshillit të Ministrave ndjek, kontrollon dhe mërr vendim për zbatimin e detyrave të caktuara nga Këshilli i Ministrave. Me vendim të Këshillit të Ministrave Kryesia mund të ngarkohet me shqyrtimin e disa cështjeve në lidhje me ekonominë dhe kulturën.Kryetari i Këshillit të Ministrave përfaqëson Këshillin e Ministrave, kryeson mbledhjet e tij, drejton veprimtarinë e tij të përgjithshme dhe përgjigjet për të, siguron unitetin e drejtimit politik dhe administrative të Qeverisë, duke bashkërenduar punët e ministrave dhe të institucioneve të tjera vendore.

Neni 96Ministrat drejtojnë ministrite në degë të caktuara veprimtarie.Ministrat përgjigjen për veprimtarinë e ministrive përkatëse dhe për atë të Këshillit të Ministrave.Ministrat, për çështjet që janë në kompetencën e tyre, nxjerrin urdhëra, udhëzime e rregullore në bazë të ligjeve e të urdhëresave e të vendimeve të Këshillit të Ministrave dhe për zbatimin e tyre. Aktet e ministrave me karakter normativ botohen në Gazetën Zyrtare, me përjashtim të rasteve të parashikuara me ligj.

Neni 97


216

Këshilli i Ministrave vendos me shumicë vote, kur është e pranishme shumica e anëtarëve të tij.

Neni 93Këshilli i Ministrave ka këto kompetenca:

1. Drejton veprimtarinë për realizimin e politikës së brendshme dhe të jashtme të shtetit.

2. Nxjerr vendime, urdhëresa dhe udhëzime në bazë të Kushtetutës dhe të ligjeve dhe për zbatimin e tyre; ato nënshkruhen nga kryetari i Këshillit të Ministrave dhe, kur kanë karakter normativ, botohen në Gazetën Zyrtare, me përjashtim të rasteve të vecanta të parashikuara me ligj.

3. Drejton dhe kontrollon veprimtarinë e ministrive, të organeve të tjera qendrore të administratës shteterore, të komiteteve ekzekutive të këshillave popullorë dhe cakton struktutën e tyre.

4. Drejton veprimtarinë për plotësimin e detyrave në fushën e mbrojtjes së vendit, në përputhje me vendimet e Këshillit të Mbrojtjes.

5. Merr masat për sigurimin, ruajtjen dhe forcimin e rendit juridik socialist dhe të të drejtave të shtetasve.

6. Lidh marrëveshje ndërkombëtare, miraton dhe denoncon ato që nuk i nënshtrohen ratifikimit.

7. Harton projektin e treguesve kryesorë të planeve për zhvillimin ekonomik e kulturor të vendit, projektbuxhetin e shtetit, organizon dhe kontrollon zbatimin e planeve dhe të buxhetit, drejton dhe organizon financat e shtetit dhe sistemin monetar dhe të kreditit.

Neni 94Këshilli i Ministrave shfuqizon aktet e paligjshme ose të parregullta të ministrave dhe të organeve të tjera qendrore të administratës shtetërore, si dhe komiteteve ekzekutive të këshillave popullorë.Këshilli i Ministrave pezullon zbatimin e vendimeve të paligjshme ose të parregullta të këshillave popullorë dhe ia parashtron cështjen e shfuqizimit të tyre këshillit popullor më të lartë ose Presidentit të RPSSH.

Neni 95Kryetari dhe zëvendëskryetarët e Këshillit të Ministrave përbëjnë Kryesinë e Këshillit të Ministrave.Kryesia e këshillit të Ministrave ndjek, kontrollon dhe mërr vendim për zbatimin e detyrave të caktuara nga Këshilli i Ministrave. Me vendim të Këshillit të Ministrave Kryesia mund të ngarkohet me shqyrtimin e disa cështjeve në lidhje me ekonominë dhe kulturën.Kryetari i Këshillit të Ministrave përfaqëson Këshillin e Ministrave, kryeson mbledhjet e tij, drejton veprimtarinë e tij të përgjithshme dhe përgjigjet për të, siguron unitetin e drejtimit politik dhe administrative të Qeverisë, duke bashkërenduar punët e ministrave dhe të institucioneve të tjera vendore.

Neni 96Ministrat drejtojnë ministrite në degë të caktuara veprimtarie.Ministrat përgjigjen për veprimtarinë e ministrive përkatëse dhe për atë të Këshillit të Ministrave.Ministrat, për çështjet që janë në kompetencën e tyre, nxjerrin urdhëra, udhëzime e rregullore në bazë të ligjeve e të urdhëresave e të vendimeve të Këshillit të Ministrave dhe për zbatimin e tyre. Aktet e ministrave me karakter normativ botohen në Gazetën Zyrtare, me përjashtim të rasteve të parashikuara me ligj.

Neni 97


217

Ministrat shfuqizojnë urdhërat dhe udhëzimet e parregullta të organeve, ndërmarrjeve e të institucioneve që varen prej tyre dhe pezullojnë zbatimin e vendimeve të paligjshme ose të parregullta të komiteteve ekzekutive të këshillave popullorë, që kanë të bëjnë me sferën përkatëse të veprimtarisë, duke ia shtruar cështjen e shfuqizimit të tyre këshillit të Ministrave.

Neni 98Anëtarët e këshillit të Ministrave janë përgjegjës penalisht për shkeljen e Kushtetutës dhe të ligjeve në lidhje me ushtrimin e funksioneve të tyre. Ndjekja penale bëhet me miratim të Kuvendit Popullor ose të Presidentit të RPSSH.

Kreu IIIMBROJTJA E VENDIT DHE FORCAT E ARMATOSURA

Neni 99Shteti ruan fitoret e revoluconit popullor, mbron lirinë, pavarësinë kombëtare dhe tërësinë territoriale të vendit.Territori i RPSSH është i patjetërsueshëm dhe kufijtë e saj janë të paprekshëm.

Neni 100Mbrojtja e atdheut sigurohet nga populli i organizuar në Forcat e Armatosura, qëpërbëhen nga Ushtria Popullore, nga forcat e Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe nga forcat vullnetare të vetmbrojtjes popullore.Ushtria Popullore, si forca kryesore për mbrojtjen e atdheut, është ushtri e popullit dhe i shërben popullit.

Neni 101Për drejtimin, organizimin dhe mobilizimin e të gjitha forcave dhe të burimeve të vendit për mbrojtjen e atdheut krijohet Këshilli i Mbrojtjes.Presidenti i RPSSH është Komandant i Përgjithshm i Forcave të Armatosura dhe Kryetar i Këshillit të Mbrojtjes.Përberja e Këshillit të Mbrojtjes caktohet nga Kuvendi Popullor me propozimin e Kryetarit të Këshillit të Mbrojtjes.

Neni 102Askujt nuk I njihet e drejta të nënshkruajë ose të pranojë në emër të RPSSH kapitullimin ose pushtimin e vendit. Cdo akt I tillë është tradhëti ndaj atdheut.

Neni 103Në territorin e RPSSH nuk lejohet vendosja e bazave dhe e forcave ushtarake të huaja.

Kreu IVORGANET LOKALE TË PUSHTETIT DHE TË ADMINISTRATËS

STETËRORE

Neni 104Këshillat popullorë janë organe të pushtetit shtetëror, që realizojnë qeverisjen në njësitë administrative – tokësore përkatëse me pjesëmarrjen e gjerë të masave punonjëse.Këshillat popullorë drejtojnë gjithë jetën shoqërore në fushën politike, ekonomike, social – kulturore, të mbrojtjes së vendit dhe të ruajtjes së rendit juridik, duke pajtuar interesat lokale me interesat e përgjithshme shtetërore.Këshillat popullorë zgjidhen për një kohë prej tre vjetësh.

Neni 105


218

Këshilli popullor miraton treguesit kryesor të planit dhe buxhetin në njësinë administrative – tokësore përkatëse, zgjedh nga gjiri i tij e shkarkon komitetin ekzekutiv dhe komisionet e këshillit, emëron dhe shkarkon përgjegjësit e seksioneve dhe të zyrave të komitetit ekzekutiv; drejton dhe kontrollon veprimtarine e këshillave popullorë më të ulët; nxjerr urdhëresa dhe vendime brenda kompetencave të tij.

Neni 106Mbledhjet e këshillit popullor hapen kur është e pranishme shumica e anëtarëve.Këshilli popullor vendos me shumicën e votave të anëtarëve të pranishëm.

Neni 107Këshilli popullor më i lartë mund të shpërndajë këshillin popullor më të ulët, cakton komitetin ekzekutiv të përkohshëm dhe vendos zgjedhjet për këshillin e ri popullor.Këshilli popullor më i larte mund të shkarkojë komitetitn ekzekutiv të këshillit popullor më të ulët dhe të urdhërojë zgjedhjen e re të tij.Këshilli popullor shfuqizon aktet e paligjshme dhe të parregullta të komitetit ekzekutiv të vet, të këshillit popullor më të ulët dhe të komitetit ekzekutiv përkatës.

Neni 108Anëtarët e këshillit popullor kanë për detyrë t’i shërbejnë popullit me ndërgjegje e besnikëri, të mbajnë lidhje të ngushta me zgjedhësit dhe të japin llogari përpara tyre; ata kanë të drejtë të kontrollojnë organet shtetërore, ndërmarrjet, institucionet dhe kooperativat bujqësore dhe të kërkojnë prej tyre zbatimin e përpiktë të ligjshmërisë socialiste.Organet përkatëse shtetërore janë të detyruara t’i shqyrtojnë vërejtjet e anëtarëve të këshillave popullorë dhe të marrin masat e nevojshme.Anëtarët e këshillave popullorë gëzojnë imunitet brenda njësisë administrative –tokësore të këshillit popullor. Ata nuk mund të ndalohen, të arrestohen ose të ndiqen penalisht pa pëlqimin e këshillit popullor ose të komitetit ekzekutiv, me përjashtim të rasteve kur kryejnë një krim të dukshëm e të rëndë.

Neni 109Komiteti ekzekutiv është organ ekzekutiv dhe urdhërdhënës i këshillit popullor.Komiteti ekzekutiv vazhdon veprimtarinë e vet edhe pas mbarimit të mandatit të këshillit popullor që e ka zgjedhur, deri në mbledhjen e parë të këshillit popullor te ri.

Neni 110Komiteti ekzekutiv, midis sesioneve të kuvendit popullor, ushtron të drejtat dhe detyrat e këshillit popullor, me përjashtim të atyre që me ligj i janë lënë në kompetencë vetëm këshillit popullor.Komiteti ekzekutiv i jep llogari këshillit popullor për veprimtarinë e tij, i paraqet për miratim vendimet e tij më të rëndësishme dhe i raporton për zbatimin e vendimeve të këshillit popullor.

Neni 111Komiteti ekzekutiv është në varësi të këshillit popullor që e ka zgjedhur dhe të organit ekzekutiv urdhërdhënës më të lartë.Komiteti ekzekutiv i këshillit popullor më të lartë shfuqizon aktet e paligjshme ose të parregullta të komitetit ekzekutiv më të ulët dhe pezullon ato të këshillit popullor më të ulët, duke ia parashtruar cështjen e shfuqizimit të tyre këshillit popullor kompetent.

Neni 112Seksionet dhe zyrat që krijohen pranë komiteteve ekzekutive, janë në varësi të këshillit popullor, të komitetit ekzekutiv të tij dhe të organeve më të larta të administratës shtetërore, japin llogari para tyre si dhe para masave punonjëse.


218

Këshilli popullor miraton treguesit kryesor të planit dhe buxhetin në njësinë administrative – tokësore përkatëse, zgjedh nga gjiri i tij e shkarkon komitetin ekzekutiv dhe komisionet e këshillit, emëron dhe shkarkon përgjegjësit e seksioneve dhe të zyrave të komitetit ekzekutiv; drejton dhe kontrollon veprimtarine e këshillave popullorë më të ulët; nxjerr urdhëresa dhe vendime brenda kompetencave të tij.

Neni 106Mbledhjet e këshillit popullor hapen kur është e pranishme shumica e anëtarëve.Këshilli popullor vendos me shumicën e votave të anëtarëve të pranishëm.

Neni 107Këshilli popullor më i lartë mund të shpërndajë këshillin popullor më të ulët, cakton komitetin ekzekutiv të përkohshëm dhe vendos zgjedhjet për këshillin e ri popullor.Këshilli popullor më i larte mund të shkarkojë komitetitn ekzekutiv të këshillit popullor më të ulët dhe të urdhërojë zgjedhjen e re të tij.Këshilli popullor shfuqizon aktet e paligjshme dhe të parregullta të komitetit ekzekutiv të vet, të këshillit popullor më të ulët dhe të komitetit ekzekutiv përkatës.

Neni 108Anëtarët e këshillit popullor kanë për detyrë t’i shërbejnë popullit me ndërgjegje e besnikëri, të mbajnë lidhje të ngushta me zgjedhësit dhe të japin llogari përpara tyre; ata kanë të drejtë të kontrollojnë organet shtetërore, ndërmarrjet, institucionet dhe kooperativat bujqësore dhe të kërkojnë prej tyre zbatimin e përpiktë të ligjshmërisë socialiste.Organet përkatëse shtetërore janë të detyruara t’i shqyrtojnë vërejtjet e anëtarëve të këshillave popullorë dhe të marrin masat e nevojshme.Anëtarët e këshillave popullorë gëzojnë imunitet brenda njësisë administrative –tokësore të këshillit popullor. Ata nuk mund të ndalohen, të arrestohen ose të ndiqen penalisht pa pëlqimin e këshillit popullor ose të komitetit ekzekutiv, me përjashtim të rasteve kur kryejnë një krim të dukshëm e të rëndë.

Neni 109Komiteti ekzekutiv është organ ekzekutiv dhe urdhërdhënës i këshillit popullor.Komiteti ekzekutiv vazhdon veprimtarinë e vet edhe pas mbarimit të mandatit të këshillit popullor që e ka zgjedhur, deri në mbledhjen e parë të këshillit popullor te ri.

Neni 110Komiteti ekzekutiv, midis sesioneve të kuvendit popullor, ushtron të drejtat dhe detyrat e këshillit popullor, me përjashtim të atyre që me ligj i janë lënë në kompetencë vetëm këshillit popullor.Komiteti ekzekutiv i jep llogari këshillit popullor për veprimtarinë e tij, i paraqet për miratim vendimet e tij më të rëndësishme dhe i raporton për zbatimin e vendimeve të këshillit popullor.

Neni 111Komiteti ekzekutiv është në varësi të këshillit popullor që e ka zgjedhur dhe të organit ekzekutiv urdhërdhënës më të lartë.Komiteti ekzekutiv i këshillit popullor më të lartë shfuqizon aktet e paligjshme ose të parregullta të komitetit ekzekutiv më të ulët dhe pezullon ato të këshillit popullor më të ulët, duke ia parashtruar cështjen e shfuqizimit të tyre këshillit popullor kompetent.

Neni 112Seksionet dhe zyrat që krijohen pranë komiteteve ekzekutive, janë në varësi të këshillit popullor, të komitetit ekzekutiv të tij dhe të organeve më të larta të administratës shtetërore, japin llogari para tyre si dhe para masave punonjëse.


219

Urdhërat dhe udhëzimet e tyre mund të shfuqizohen nga këshilli popullor, nga komiteti ekzekutiv, nga organi i specializuar pranë komitetit ekzekutiv të këshillit popullor më të lartë dhe nga ministri përkatës.

Neni 113Strukturat dhe kompetencat e organeve lokale të pushtetit dhe të administratës shtetërore caktohen me ligj.

Kreu VORGANET E DREJTËSISË

Neni 114Në RPSSH ndjekja penale, hetimi dhe gjykimi janë të ndara dhe ushtrohen nga organe të veçanta.

Neni 115Gjykatat popullore janë organe që realizojnë dhënien e drejtësisë.Gjykatat popullore mbrojnë rendin juridik, luftojnë për parandalimin e veprave penale, edukojnë masat popullore me frymën e respektimit dhe të zbatimit të ligjshmërisë, duke u mbështetur në pjesëmarrjen aktive të tyre.Organizimi gjyqësor dhe proçedura e gjykimit caktohen me ligj. Ndalohet krijimi i gjykatave të jashtëzakonshme.

Neni 116Gjykata e Lartë është organi më i lartë i drejtësisë.Gjykata e Lartë kontrollon veprimtarinë gjyqësore të gjykatave popullore.Gjykata e lartë gjykon në shkallë të parë a të dytë në rastet e caktuara me ligj.Gjykata e Lartë në mbledhjen e saj plenare:

1. Shqyrton, me propozimin e të paktën një të pestës së deputetëve të Kuvendit Popullor ose të Prokurorit të Përgjithshëm, pajtueshmërinë e ligjeve me kushtetutën, duke i parashtruar Kuvendit Popullor propozimin përkatës. Në rast së Gjykata e Lartë propozon shfuqizimin e ligjit ose të dispozitave të veçanta të tij, Kuvendi Popullor, brenda 2 muajve, duhet të shprehet lidhur me vendimin e Gjykatës së Lartë, përndryshe, ligji ose dispozita e tij e vecantë mbeten pa fuqi;

2. Vendos me propozimin e Prokurorit të Përgjithshëm dhe sipas rregullave të përcaktuara me ligj mbi pajtueshmërinë e akteve nënligjore me Kushtetutën dhe me ligjin. Vendimi është i formës së prerë;

3. Shqyrton ankesat e organizatave politike e shoqërore për mosregjistrimin ose për ndalimin e veprimtarisë së tyre nga organi përkatës shtetëror;

4. Shqyrton ankimet kundër vendimeve të Komisionit Qendror të zgjedhjeve për rezultatet e zgjedhjeve. Vendimi është i formës së prerë.

Neni 117Gjykatat gjykojnë çështjet penale e civile si dhe cështjet administrative dhe të tjera që me ligj janë lënë kompetencë e tyre.

Neni 118Hetusia është organi që zhvillon hetime për vepra penale.

Neni 119Ministri i drejtësisë drejton, kontrollon dhe kujdeset për veprimtarinë e administratës gjyqësore, për organizimin dhe funksionimin e gjykatave që veprojnë në njësitë administrative –tokësore të vendit, si dhe të hetusisë.

Neni 120Prokuroria është organi që bën ndjekje penale.


220

Prokuroria kontrollon zbatimin e përpiktë dhe të njëllojtë të kushtetutës e të ligjeve nga organet qendrore të administratës shtetërore, nga organet lokale të pushtetit dhe të administratës shtetërore, nga ndërmarrjet institucionet, organizatat, nepunësit dhe shtetasit.Organizimi i Prokurorisë dhe kompetencat e saj caktohen me ligj.

Neni 121Organet e drejtësisë janë të ndara nga organet e tjera shtetërore dhe në veprimtarinë e tyre u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve.Gjykata dhe hetusia janë të pavarura në ushtrimin e funksioneve të tyre.Prokuroret janë të pavarur nga të gjitha organet lokale dhe varen vetëm nga Prokurori i Përgjithshëm, nga i cili marrin urdhëra dhe udhëzime.Vendimet gjyqësore mund të ndryshohen vetëm nga gjykata kompetente më e lartë.

Neni 122Gjykimi bëhet me pjesëmarrjen e ndihmësgjyqtarëve dhe me dyer të hapura, me përjashtim të rasteve kur me ligj është përcaktuar ndryshe.Gjatë gjykimit përdoret gjuha shqipe. Personat që nuk dinë shqip, mund të përdorin gjuhën e tyre dhe të flsin me ndihmën e një përkthyesi.Gjykata e jep vendimin në emër të popullit.

Neni 123Këshilli i Lartë i Drejtësisë kryesohet nga Presidenti i RPSSH dhe përbëhet nga Ministri i Drejtësisë, Kryetari i Gjykatës së Lartë, Prokurori i Përgjithshëm dhe shtatë juristë të tjerë të zgjedhur nga Kuvendi Popullor në sesionin e parë të çdo legjislature me propozimin e Presidentit të RPSSHMinistri i Drejtësisë është zëvendëskryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë.Këshilli i Lartë i Drejtësisë ushtron veprimtarinë në bazë të rregullores së miratuar prej tij

Pjesa e tretë

Kreu 1STEMA, FLAMURI, KRYEQYTETI

Neni 124Stema e RPSSH paraqet një shqiponë të zezë dykrenore, të rrethuar nga dy tufa kallinjsh gruri që kanë në majë një yll të kuq me pesë cepa dhe që janë të lidhur në fund me kordele të kuqe, ku shkruhet data 24 Maj 1944.

Neni 125Flamuri shtetëror i RPSSH paraqet një fushë të kuqe me një shqiponjë të zezë dykrenore në mes, mbi të cilën është një yll i kuq me pesë cepa, qëndisur rreth e rrotull me ngjyrë ari. Raporti në mes gjerësisë dhe gjatësisë së flamurit është një me një presje katër.

Neni 126Kryeqyteti i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë është Tirana.

Kreu IIDISPOZITAT E FUNDIT

Neni 127Kushtetuta është ligji themelor i shtetit.


220

Prokuroria kontrollon zbatimin e përpiktë dhe të njëllojtë të kushtetutës e të ligjeve nga organet qendrore të administratës shtetërore, nga organet lokale të pushtetit dhe të administratës shtetërore, nga ndërmarrjet institucionet, organizatat, nepunësit dhe shtetasit.Organizimi i Prokurorisë dhe kompetencat e saj caktohen me ligj.

Neni 121Organet e drejtësisë janë të ndara nga organet e tjera shtetërore dhe në veprimtarinë e tyre u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve.Gjykata dhe hetusia janë të pavarura në ushtrimin e funksioneve të tyre.Prokuroret janë të pavarur nga të gjitha organet lokale dhe varen vetëm nga Prokurori i Përgjithshëm, nga i cili marrin urdhëra dhe udhëzime.Vendimet gjyqësore mund të ndryshohen vetëm nga gjykata kompetente më e lartë.

Neni 122Gjykimi bëhet me pjesëmarrjen e ndihmësgjyqtarëve dhe me dyer të hapura, me përjashtim të rasteve kur me ligj është përcaktuar ndryshe.Gjatë gjykimit përdoret gjuha shqipe. Personat që nuk dinë shqip, mund të përdorin gjuhën e tyre dhe të flsin me ndihmën e një përkthyesi.Gjykata e jep vendimin në emër të popullit.

Neni 123Këshilli i Lartë i Drejtësisë kryesohet nga Presidenti i RPSSH dhe përbëhet nga Ministri i Drejtësisë, Kryetari i Gjykatës së Lartë, Prokurori i Përgjithshëm dhe shtatë juristë të tjerë të zgjedhur nga Kuvendi Popullor në sesionin e parë të çdo legjislature me propozimin e Presidentit të RPSSHMinistri i Drejtësisë është zëvendëskryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë.Këshilli i Lartë i Drejtësisë ushtron veprimtarinë në bazë të rregullores së miratuar prej tij

Pjesa e tretë

Kreu 1STEMA, FLAMURI, KRYEQYTETI

Neni 124Stema e RPSSH paraqet një shqiponë të zezë dykrenore, të rrethuar nga dy tufa kallinjsh gruri që kanë në majë një yll të kuq me pesë cepa dhe që janë të lidhur në fund me kordele të kuqe, ku shkruhet data 24 Maj 1944.

Neni 125Flamuri shtetëror i RPSSH paraqet një fushë të kuqe me një shqiponjë të zezë dykrenore në mes, mbi të cilën është një yll i kuq me pesë cepa, qëndisur rreth e rrotull me ngjyrë ari. Raporti në mes gjerësisë dhe gjatësisë së flamurit është një me një presje katër.

Neni 126Kryeqyteti i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë është Tirana.

Kreu IIDISPOZITAT E FUNDIT

Neni 127Kushtetuta është ligji themelor i shtetit.


221

Gjithë veprimtaria për krijimin e normave juridike zhvillohet duke u mbështetur te Kushtetuta dhe në pajtim të plotë me të.

Neni 128Projektet për ndryshime në Kushtetutë mund të paraqiten prej Presidentit të RPSSH, prej Këshillit të Ministrave ose prej dy të pestave të deputetëve.Miratimi i Kushtetutës dhe ndryshimet në të bëhen nga Kuvendi Popullor me një shumicë prej dy të tretave të të gjithë deputetëve.

Neni 129Kjo Kushtetutë hyn në fuqi menjëhere.

SHTOJCË 2

PROJEKTKUSHTETUTA E VITIT 1994574

574 Bujku, 26 tetor 1994, 5 - 8


226

BIBLIOGRAFIA

Dokumenta

1. Assembly of European Regions Study on Regionalism, “Regionalism in Albania”(September, 2016) [online] i disponueshëm në: https://aer.eu/aer-observatory-regionalisation/albania, tërhequr më 10. 05. 2018

2. Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1996 (Tiranë: qershor 1997)3. Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997 (Tiranë: 1998)4. BTI, Albania Country Report (2014) [online] i disponueshëm në: http://www.bti-

project.org5. Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes[online] i

disponueshëm në: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf, tërhequr më 12. 07. 2017

6. Council of the European Union, Interim Agreement on Trade and Trade-Related Matters between the European Community and the Republic Of Albania,(Brussels: 22 May 2006) 8154/06 COWEB 73

7. Departamenti i Administratës Publike, Raporti vjetor (2010) [online] i disponueshem në: http://www.pad.gov.al/botime/raportvjetor2010.pdf, terhequr më 15. 02. 2012

8. Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1991, (Tiranë: 2009)

9. Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1992, Legjislatura 13, Nr. 1 (Tiranë: 2009)






15. Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1996, Legjislatura 13 & 14 (Tiranë: 2009)







226

BIBLIOGRAFIA

Dokumenta

1. Assembly of European Regions Study on Regionalism, “Regionalism in Albania”(September, 2016) [online] i disponueshëm në: https://aer.eu/aer-observatory-regionalisation/albania, tërhequr më 10. 05. 2018

2. Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1996 (Tiranë: qershor 1997)3. Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor 1997 (Tiranë: 1998)4. BTI, Albania Country Report (2014) [online] i disponueshëm në: http://www.bti-

project.org5. Chris Jarvis, The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes[online] i

disponueshëm në: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf, tërhequr më 12. 07. 2017

6. Council of the European Union, Interim Agreement on Trade and Trade-Related Matters between the European Community and the Republic Of Albania,(Brussels: 22 May 2006) 8154/06 COWEB 73

7. Departamenti i Administratës Publike, Raporti vjetor (2010) [online] i disponueshem në: http://www.pad.gov.al/botime/raportvjetor2010.pdf, terhequr më 15. 02. 2012

8. Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1991, (Tiranë: 2009)







15. Drejtoria e Shërbimit te Botimeve Parlamentare, Punime te Kuvendit, Seanca plenare, 1996, Legjislatura 13 & 14 (Tiranë: 2009)







227




24. European Commission for Democracy through Law, Commentary on the draft albanian constitution as submitted for popular approval on 6 november 1994(Strasbourg: 16 January 1995)

25. European Commission for Democracy through Law, Draft Constitution of the Republic of Albania Parts I & II (Strasbourg: 18 May 1998)

26. European Commission, Staff Working Paper, Albania, Stabilisation and Association Report 2003 (Bruksel: 26.3.2003), COM (2003) 139

27. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2004 Progress Report(Brussels: April 2004), Com (2004) 203 final

28. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2005 Progress Report(Bruksel: 9 nëntor 2005), COM (2005) 561 final

29. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2006 Progress Report(Bruksel: 8.11.2006), COM (2006) 694 final

30. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2007 Progress Report(Brussels: 6.11.2007), COM (2007) 663 final

31. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2008 Progress Report(Brussels: 5.11.2008), COM (2008) 674 final

32. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2009 Progress Report,(Bruksel: 14.10.2009), COM (2009) 533 final

33. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2010 Progress Report(Bruksel: 9 nëntor 2010), COM (2010) 680 final

34. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2011 Progress Report(Bruksel: 12.10.2011), COM (2011) 666 final

35. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2012 Progress Report(Bruksel: më 10.10.2012), COM (2012) 600 final

36. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2013 Progress Report (Bruksel: më 16.10.2013), COM (2013) 700 final

37. European Commission, Staff Working Paper, Albania 2014 Progress Report(Brussels: 8. 10. 2014), COM (2014) 700 final

38. European Commission, Commission Opinion on Albania's application for membership of the European Union (Brussels: 9.11. 2010), COM (2010) 680 final

39. European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2012-2013(Brussels: 10.10.2012), COM (2012) 600 final

40. European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2013 - 2014(Brussels: 16.10.2013), COM (2013) 700 final

41. European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2014-15(Brussels: 8.10.2014), COM (2014) 700 final

42. European Commission, Albania’s Progress in the Fight Against Corruption and Organised Crime and in the Judicial Reform (Brussels: 4.6.2014), COM (2014) 331 final

43. European Commission, Country Report: Albania, Annex 1: Donor assistance (December 2006)


228

44. European Commission, Instrument for pre-accession assistance (IPA) Revisedmulti-annual indicative financial framework for 2011- 2013,COM(2010) 640 final (Brussels: 10.11.2010)

45. European Commission, 2009 Annual report on the implementation of the Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA) (Brussels: 1.12.2010), Com (2010) 687

46. European Commission, Commission adopts multiannual planning of financial assistance to Western Balkans, [online] i disponueshëm në: http://www.delalb.ec.evropa.eu/en/press_releases/ tërhequr më 12. 08. 2010

47. European Commission, Albania - financial assistance under IPA II, [online] i disponueshëm në: https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/instruments/funding-by-country/albania_en, tërhequr më: 10.01.2018

48. Fondacioni Shqiptar i Shoqërisë Civile, Plan Strategjik Tre-Vjeçar (Shtator 2005)49. Freedom House, Report Albania (2002) [online] i disponueshëm në:

http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2002/albania, tërhequr më 13. 04. 2014

50. IMF Survey: IMF Advice Helps Fight Financial Fraud as Schemes Multiply[online] disponueshëm në:http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/28/04/53/sopol021209a, terhequr më 11. 08. 2017

51. IMF Survey, Volume 28, Nr. 21, 8 Nëntor 199952. INSTAT, Burrat dhe gratë në Shqipëri (2017) [online] i disponueshëm

në: http://www.instat.al, terhequr më 20.02. 201853. Këshilli Evropian, Rregullore nr. 2666/2000, 5 dhjetor 200054. Këshilli i Ministrave, Strategjia kombëtare për zhvillim dhe integrim 2007 – 2013

(Mars 2008)55. Këshilli i Ministrave, Plani kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-

Asociimit 2012-2015 (Korrik 2012)56. Këshilli i Ministrave, Plani Kombëtar për Zhvillim dhe Integrim 2014 – 2020,

Draft (qershor 2013)57. Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, Ligj Nr.8609, datë 08.05.2000, Fletore

Zyrtare, Maj-Qershor, Tiranë, 200058. Komisioni i Shërbimit Civil, Raporti vjetor (2011) [online] i disponueshem në:

http://www.kshc.gov.al/siti/sito_website.1089_alb/, tërhequr më: 15. 03. 201459. Komisioni i Venecias, Raporti rreth vizites se prof. La Pergola ne Shqipëri,

[online] i disponueshëm në: http://www.venice.coe.int/docs/1998/CDL(1998)053-e.asp, terhequr më 20. 2. 2013

60. KQZ, Rezultati përfundimtar i zgjedhjeve lokale 2011, [online] i disponueshëm në: http://www.cec.org.al/index/rezultatet, terhequr më 12. 4. 2012

61. Ligji Nr. 7491, datë 29.4.1991, Dispozitat Kryesore Kushtetuese62. Ligji nr. 8417, datë 21.10.1998, Kushtetuta e Shqipërisë, Fletorja Zyrtare nr.

28/1998.63. Ligji Nr. 9252 / 2004 “Për punën e Kuvendit në procesin e integrimit të

Shqipërisë në Bashkimin Evropian”64. Ligji Nr. 15/2015, “Për rolin e Kuvendit në procesin e integrimit të Republikës së

Shqipërisë në Bashkimin Europian”65. Ligji Nr. 7559, datë 22.04.1992, “Për Bankën e Shqipërisë”66. Ligji Nr. 8033, date 16.11.1995, për “Transformimin e bankave tregtare ne

shoqeri tregtare dhe lejimi i privatizimit te tyre”67. Ligji nr. 8075, date 22.02.1996 “Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë”


228

44. European Commission, Instrument for pre-accession assistance (IPA) Revisedmulti-annual indicative financial framework for 2011- 2013,COM(2010) 640 final (Brussels: 10.11.2010)

45. European Commission, 2009 Annual report on the implementation of the Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA) (Brussels: 1.12.2010), Com (2010) 687

46. European Commission, Commission adopts multiannual planning of financial assistance to Western Balkans, [online] i disponueshëm në: http://www.delalb.ec.evropa.eu/en/press_releases/ tërhequr më 12. 08. 2010

47. European Commission, Albania - financial assistance under IPA II, [online] i disponueshëm në: https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/instruments/funding-by-country/albania_en, tërhequr më: 10.01.2018

48. Fondacioni Shqiptar i Shoqërisë Civile, Plan Strategjik Tre-Vjeçar (Shtator 2005)49. Freedom House, Report Albania (2002) [online] i disponueshëm në:

http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2002/albania, tërhequr më 13. 04. 2014

50. IMF Survey: IMF Advice Helps Fight Financial Fraud as Schemes Multiply[online] disponueshëm në:http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/28/04/53/sopol021209a, terhequr më 11. 08. 2017

51. IMF Survey, Volume 28, Nr. 21, 8 Nëntor 199952. INSTAT, Burrat dhe gratë në Shqipëri (2017) [online] i disponueshëm

në: http://www.instat.al, terhequr më 20.02. 201853. Këshilli Evropian, Rregullore nr. 2666/2000, 5 dhjetor 200054. Këshilli i Ministrave, Strategjia kombëtare për zhvillim dhe integrim 2007 – 2013

(Mars 2008)55. Këshilli i Ministrave, Plani kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-

Asociimit 2012-2015 (Korrik 2012)56. Këshilli i Ministrave, Plani Kombëtar për Zhvillim dhe Integrim 2014 – 2020,

Draft (qershor 2013)57. Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, Ligj Nr.8609, datë 08.05.2000, Fletore

Zyrtare, Maj-Qershor, Tiranë, 200058. Komisioni i Shërbimit Civil, Raporti vjetor (2011) [online] i disponueshem në:

http://www.kshc.gov.al/siti/sito_website.1089_alb/, tërhequr më: 15. 03. 201459. Komisioni i Venecias, Raporti rreth vizites se prof. La Pergola ne Shqipëri,

[online] i disponueshëm në: http://www.venice.coe.int/docs/1998/CDL(1998)053-e.asp, terhequr më 20. 2. 2013

60. KQZ, Rezultati përfundimtar i zgjedhjeve lokale 2011, [online] i disponueshëm në: http://www.cec.org.al/index/rezultatet, terhequr më 12. 4. 2012

61. Ligji Nr. 7491, datë 29.4.1991, Dispozitat Kryesore Kushtetuese62. Ligji nr. 8417, datë 21.10.1998, Kushtetuta e Shqipërisë, Fletorja Zyrtare nr.

28/1998.63. Ligji Nr. 9252 / 2004 “Për punën e Kuvendit në procesin e integrimit të

Shqipërisë në Bashkimin Evropian”64. Ligji Nr. 15/2015, “Për rolin e Kuvendit në procesin e integrimit të Republikës së

Shqipërisë në Bashkimin Europian”65. Ligji Nr. 7559, datë 22.04.1992, “Për Bankën e Shqipërisë”66. Ligji Nr. 8033, date 16.11.1995, për “Transformimin e bankave tregtare ne

shoqeri tregtare dhe lejimi i privatizimit te tyre”67. Ligji nr. 8075, date 22.02.1996 “Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë”


229

68. Ligji nr. 8076, date 22.02.1996, “Për Bankën e Shqipërisë”.69. OSCE, The Republic of Albania referendum on the Constitution 22 November

1998 (1 shkurt 1999)70. OSCE / ODIHR, Local Elections, 12 October 2003 and 25 January 2004 [online]

i disponueshëm në: http://www.osce.org.albania.election, tërhequr më 11. 04. 2014

71. OSCE / ODIHR, Parliamentary election, 28 June 2009 [online] i disponueshëm në: http://www.osce.org.albania.election, tërhequr më 11. 04. 2014

72. OSCE / ODIHR, “Joint opinion on the Electoral Law and the electoral practice of Albania” (Strasbourg: 19 December 2011) [online] i disponueshëm në: http://www.aceproject.org/ero-en/regions/europe/AL/albania-joint, tërhequr më 11. 04. 2014

73. OSCE, 105th Congress, 1st Session, “The present situation in Albania,” May 23, 1997

74. Press Release: IMF approves emergency post conflict assistance for Albania,November 7, 1997 [online] i disponueshëm në: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/14/01/49/pr9751

75. Resolution of the Congress of Montreux of the Union Evropeenne des Federalistes(UEF), August 1947

76. Stabilization and Association Agreement between EU and Albania, Official Journal of the European Union, L 107/166 (28.4.2009)

77. Soonthornsima W. Bartholomew P. Zephirin M. IMF Survey: IMF advice helps fight financial fraud as schemes multiply, February 12, 2009, [online] i disponueshëm më: http://www.imf.org/en/news/articles/2015/09/28/04/53/sopol021209a

78. Transparency International, Albania: overview of political corruption, pergatitur nga Matthew Jenkins (2014)

79. The World Bank, Europe and Central Asia Region, “Stabilization and Association Process in the Balkans,” Policy Research Working Paper 3108 (August 2003)

80. United Nation, Women in Albania (2012) [online] i disponueshëm në: http://www.un.org.al, tërhequr më: 12. 4. 2012

81. Urdhër i KM, Nr. 46, 1.4.2009, “Për ngritjen, përbërjen dhe funksionimin e strukturave të bashkërendimit ndërministror, për realizimin e angazhimeve, të ndërmarra në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit”

82. Vendimi Nr. 339, dt. 3.9.1997, “Për përcaktimin e komisionit për hartimin e projektkushtetutës”

83. VKM Nr. 179, 22.2.2006, “Për krijimin e Njësive të Integrimit Evropian në ministritë e linjës”

84. VKM, Nr. 946, 9.10.2013, “Për përcaktimin e fushës së përgjegjësisë shtetërore të Ministrisë së Integrimit Evropian”

85. World Bank, Between state and market (mass privatization in transition economies) (September 1, 1997)

86. World Bank, Albania: Country Assistance Evaluation, Report No. 21390,(November 16, 2000)

Shtypi

87. Koha Jonë, 1 janar – 31 dhjetor 199488. Koha Jonë, 1 janar – 31 dhjetor 1996


230

89. Rilindja Demokratike, 4 janar –31 dhjetor 199190. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199291. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199392. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199493. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199694. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199795. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199896. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1990 97. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1991 98. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1992 99. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1993 100. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1994 101. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1996 102. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1997, 103. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1998104. Gazeta Telegraf, 25. 08. 2011105. Gazeta Shqiptare, 14. 08. 2010106. Daily Finance, 18. 04. 2014107. New York Times, 13.03. 1997

Periodikë

108. Buletini Ekonomik ( botues Banka e Shqipërisë)109. Buletini Vjetor (botues Departamenti i Zhvillimit dhe Koordinimit të Ndihmës

së Huaj)110. Ekonomia dhe tranzicioni (revistë shkencore, botues Instituti i Studimeve

Ekonomike)111. Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997)112. Polis, (revistë shkencore, botues UET)

Libra dhe monografi

113. Abrahams C. Fred, Human rights in post-communist Albania, web edition,(1996),

114. Abrahams C. Fred, Shqiperia e re, Nga diktatura në demokraci në Evropë(Tiranë: Dudaj, 2015)

115. Alia Ramiz, Jeta ime (Tiranë: Toena, 2010)116. Akademia e Shkencave, Instituti i Historise, Histori e popullit shqiptar,

Vellimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009)117. Anastasi Aurela, Cani Eralda, Njohuri bazë për të drejtën kushtetuese dhe

administrative (Tiranë: Mediaprint, 2011),118. Baze Mero, Viti ’97 (Tiranë: Botimet Toena , 2010)119. Biberaj Elez, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011)120. Bufi Ylli, Ne fillimet e tranzicionit (Tiranë: UET Press, 2016)121. Buxhovi Jusuf, Kthesa historike 3 (Prishtine: Faik Konica, 2009) 122. Civici Adrian, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UET

Press, 2014)123. Debati Kushtetues (Tiranë: OSBE, Prezenca në Shqipëri, 2006)124. De Waal Clarissa, Shqipëria pas rënies së komunizmit (Tiranë: AIIS, 2009)125. Dervishi Zyhdi, Gratë në turbulencat e mëndësive shoqërore dhe realiteti


230

89. Rilindja Demokratike, 4 janar –31 dhjetor 199190. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199291. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199392. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199493. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199694. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199795. Rilindja Demokratike, 1 janar – 31 dhjetor 199896. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1990 97. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1991 98. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1992 99. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1993 100. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1994 101. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1996 102. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1997, 103. Zëri i Popullit, 1 janar – 31 dhjetor 1998104. Gazeta Telegraf, 25. 08. 2011105. Gazeta Shqiptare, 14. 08. 2010106. Daily Finance, 18. 04. 2014107. New York Times, 13.03. 1997

Periodikë

108. Buletini Ekonomik ( botues Banka e Shqipërisë)109. Buletini Vjetor (botues Departamenti i Zhvillimit dhe Koordinimit të Ndihmës

së Huaj)110. Ekonomia dhe tranzicioni (revistë shkencore, botues Instituti i Studimeve

Ekonomike)111. Përpjekja, Viti IV, nr 11-12 (Tiranë: shtator – dhjetor 1997)112. Polis, (revistë shkencore, botues UET)

Libra dhe monografi

113. Abrahams C. Fred, Human rights in post-communist Albania, web edition,(1996),

114. Abrahams C. Fred, Shqiperia e re, Nga diktatura në demokraci në Evropë(Tiranë: Dudaj, 2015)

115. Alia Ramiz, Jeta ime (Tiranë: Toena, 2010)116. Akademia e Shkencave, Instituti i Historise, Histori e popullit shqiptar,

Vellimi IV, botimi II (Tiranë: Toena, 2009)117. Anastasi Aurela, Cani Eralda, Njohuri bazë për të drejtën kushtetuese dhe

administrative (Tiranë: Mediaprint, 2011),118. Baze Mero, Viti ’97 (Tiranë: Botimet Toena , 2010)119. Biberaj Elez, Shqipëria në tranzicion (Tiranë: AIIS, 2011)120. Bufi Ylli, Ne fillimet e tranzicionit (Tiranë: UET Press, 2016)121. Buxhovi Jusuf, Kthesa historike 3 (Prishtine: Faik Konica, 2009) 122. Civici Adrian, Transformimi i madh. Nga plani drejt tregut (Tiranë: UET

Press, 2014)123. Debati Kushtetues (Tiranë: OSBE, Prezenca në Shqipëri, 2006)124. De Waal Clarissa, Shqipëria pas rënies së komunizmit (Tiranë: AIIS, 2009)125. Dervishi Zyhdi, Gratë në turbulencat e mëndësive shoqërore dhe realiteti


231

politik (Tiranë: Emal, 2011)126. Duka Valentina, Histori e Shqipërisë 1912-2000 (Tiranë: Kristalina-KH,

2007)127. Filo Llambro, Sistemi politik bashkëkohor-Evropa, (Tiranë: Ideart)128. Fino Bashkim, Humnerë ’97 (Tiranë: Edison, 2007)129. Gajo Albert, Shqipëria demokraci në deficit (Tiranë: Qendra Evropiane për

Kërkim dhe Zhvillim, 2001)130. Gani Agron, Burbonet e rinj (Tiranë: Dielli, 2000)131. Glenny Misha, Historia e Ballkanit 1804 – 1999, (Tiranë: Toena, 2007)132. Gumeni Daut, Tranzicion apo trashegimi (Tiranë: Toena, 2011)133. Hobsbawm Eric, Epoka e ekstremeve. I rrëmbyeri shekulli i njëzet (Tiranë:

Çabej, 1997134. Hoxha Bujar, Krimi dhe antikrimi, historia e bandave kriminale (Tiranë:

Ombra GVG, 2008) 135. Hysa Hekuran, Nje tranzicion i rrrezikshem (Tiranë: 2009)136. Hyskaj Tafili Eva, Tranzicioni politik ne Evropen Qendrore dhe Lindore

(Tiranë: SHBLU, 2008)137. Jacques Edwin, Shqiptarët (Tiranë: Kartë e Pendë, 1995)138. Jandot Gabriel, L’Albanie d’Enver Hoxha 1944-1985 (Paris:L’Harmattan,

1995)139. Kadare Ismail, Identiteti evropian i shqiptareve (Tiranë: Onufri, 2006)140. Kissinger Henry, Diplomacia (Tiranë: CEU, 1999)141. Kissinger Henry, Vala e tretë (Tiranë: AIIS, 2011)142. Krasniqi Afrim, Zgjedhjet në Shqipëri 1991 – 2008 (Tiranë: Konica, 2009)143. Krasniqi Afrim, Hackaj Adrian, Albanians and the European social model.

Internal democracy in albanian political parties (Tiranë: Friedrich-Ebert-Stiftung, 2015)

144. Kuvendi i Shqipërisë, Gratë në kuvend (Tiranë: 2003)145. Laker Walter, Evropa në kohën tonë 1945 – 1992 (Tiranë: Dituria, 2003)146. Lory Bernard, Evropa ballkanike nga 1945 deri në ditët tona (Tiranë: Dituria,

2007)147. Meksi Aleksander, Dhjetor ’90 (Tiranë: UET Press, 2010)148. Meckfessel Shon, Albania: laboratory of subversion (London: Elephant

Editions, 2000),149. Mezini Adem, Refleksione për kohet moderne, botimi II (Tiranë: Panteon,

2012)150. Misha Piro, Arratisje nga burgjet e Historisë (Tiranë: Toena, 2009)151. Nano Rexhina, Të jetosh kohën (Tiranë: Botimet Dudaj, 2008)152. Ngjela Spartak, Përkulja dhe renia e tiranise shqiptare 1991 – 1996 (Tiranë:

UET Press, 2013)153. Pettifer James, Vickers Miranda, Çështja shqiptare, riformëzimi i Ballkanit

(Tiranë: Bota Shqiptare, 2007)154. Pëllumbi Servet, Filozofia e aktualitetit (Tiranë: Dudaj, 2010)155. Progni Luljeta, Pardesytë e bardha, (Tiranë: Gent Grafik, 2013)156. Qosja Rexhep, Shqiperia dhe Kosova, si jane dhe si duhej te jenë (Tiranë:

Toena, 2013)157. Rama Shinasi, Përrallat e tranzicionit shqiptar (Tiranë: Princi, 2012)158. Schimmelfenning Frank, The EU, NATO and the Integration of Europe: Rules

and Rhetoric (Cambridge University Press: web edition)159. Shoqata Shqiptare e Bankave, Historiku i Bankave në Shqipëri (Tiranë: Gent


232

Grafik, 2012)160. Tarifa F. Krisafi K. Tarifa E. Paradigma e tranzicionit demokratik (Tiranë:

Ombra GVG, 2009)161. Tarifa Fatos, Dinamika e modernitetit pluralizues (Tiranë: Ombra GVG, 2012)162. Tomash G. M, Feher F, Heler A, Filozofia dhe tranzicioni (Tiranë: Arbri, 1998)163. Van Ham Peter, The EC, Eastern Evrope and Evropean Unity. Discord,

Collaboration and Integration since 1947 (London: Pinter, 1993)164. Vickers Miranda, Shqiptarët (Tiranë: Bota Shqiptare, 2008)165. Xhunga Rudina, 12 porosite e Arben Xhaferit (Tiranë: Botimet Dudaj, 2012)166. Zogaj Preç, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009)167. Zogaj Preç, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014)

Artikuj shkencorë

168. Avdyli Drita, Bektashi Gentiana, “Shqiperia në procesin e liberalizimit e regjimit të vizave të BE—Hapat dhe reformat e ndërrmara,” në, Third International Conference on Business, Law, Administration and Social Sciences(Tiranë: TBU, 2015)

169. Bezemer Dirk, “Post – socialist financial fragility: the case of Albania”[online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271,tërhequr më 11. 07. 2017

170. Comelli Michele, “Le relazioni tra l’Ue e l’Albania,” në L’Albania verso l’Unione europea: il ruolo dell’Italia (Romë: Istituto Affari Internazionali, 2009)

171. Çullhaj Florian, “Political culture and democratic consolidation in post-communist Albania: Reassessment of authentic domestic values,” në Polis, Nr. 16(Tiranë: UET, 2017)

172. Elbirt Carlos, “Albania under the shadow of the pyramids,” [online] i disponueshëm në: http://www.transgallaxys.com/wbeo/mlm/albania_org.htm,tërhequr më 12. 07. 2017

173. Elsie Robert, “Albanian print free, not tv or radio,” Nieman Reports, the Nieman Foundation at Harvard University, Vol. L, 2 (summer 1996)

174. Fuga Artan, “Norma evropiane dhe opinion lokal: mangesite e perqasjes institucionaliste,” Polis, Nr. 2 (Tiranë: UET, 2007)

175. Gaidar Yegor T. “Recovery Growth as a Stage of Post –Socialist Transition,”në Evrope after Enlargement (Cambridge Univeristy press, 2007)

176. Gérard Roland, “The Political Economy of Transition” [online] i disponueshëm në: https://eml.berkeley.edu/wgroland/pubs/polectrans_jpe.pdf,tërhequr më 11. 03. 2018

177. Gërxhani K. Sehram A. Clan-based polarized voting: empirical evidence[online] i disponueshëm në: http://www.1.feb.uva.nl, terhequr më 22. 02. 2014

178. Guo Sujian, “Democratic transition: a critical overview”, Issues & Studies 35,No. 4 (July/ August 1999)

179. ITAP, “Çështje të eksperiences lidhur me PSA dhe MSA,” pjesa I180. Kajsiu Blendi, “Demokratizim pa politikë: baza konceptuale e qasjes

ndërkombëtare në Shqipëri”, Polis, Nr. 4, (2007)181. Katzenstein Peter J. Keohane Robert O. Kranser Stephan D. “International

Organisations and the Study of World Politics,” International Organization atFifty: Exploration and Contestation in the Study of World Politics, Volume 52, Issue 4 (Autumn 1998)


232

Grafik, 2012)160. Tarifa F. Krisafi K. Tarifa E. Paradigma e tranzicionit demokratik (Tiranë:

Ombra GVG, 2009)161. Tarifa Fatos, Dinamika e modernitetit pluralizues (Tiranë: Ombra GVG, 2012)162. Tomash G. M, Feher F, Heler A, Filozofia dhe tranzicioni (Tiranë: Arbri, 1998)163. Van Ham Peter, The EC, Eastern Evrope and Evropean Unity. Discord,

Collaboration and Integration since 1947 (London: Pinter, 1993)164. Vickers Miranda, Shqiptarët (Tiranë: Bota Shqiptare, 2008)165. Xhunga Rudina, 12 porosite e Arben Xhaferit (Tiranë: Botimet Dudaj, 2012)166. Zogaj Preç, Intuicionet e tranzicionit 1 (Tiranë: UET Press, 2009)167. Zogaj Preç, Fillimet, botimi II (Tiranë: UET Press, 2014)

Artikuj shkencorë

168. Avdyli Drita, Bektashi Gentiana, “Shqiperia në procesin e liberalizimit e regjimit të vizave të BE—Hapat dhe reformat e ndërrmara,” në, Third International Conference on Business, Law, Administration and Social Sciences(Tiranë: TBU, 2015)

169. Bezemer Dirk, “Post – socialist financial fragility: the case of Albania”[online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/5208271,tërhequr më 11. 07. 2017

170. Comelli Michele, “Le relazioni tra l’Ue e l’Albania,” në L’Albania verso l’Unione europea: il ruolo dell’Italia (Romë: Istituto Affari Internazionali, 2009)

171. Çullhaj Florian, “Political culture and democratic consolidation in post-communist Albania: Reassessment of authentic domestic values,” në Polis, Nr. 16(Tiranë: UET, 2017)

172. Elbirt Carlos, “Albania under the shadow of the pyramids,” [online] i disponueshëm në: http://www.transgallaxys.com/wbeo/mlm/albania_org.htm,tërhequr më 12. 07. 2017

173. Elsie Robert, “Albanian print free, not tv or radio,” Nieman Reports, the Nieman Foundation at Harvard University, Vol. L, 2 (summer 1996)

174. Fuga Artan, “Norma evropiane dhe opinion lokal: mangesite e perqasjes institucionaliste,” Polis, Nr. 2 (Tiranë: UET, 2007)

175. Gaidar Yegor T. “Recovery Growth as a Stage of Post –Socialist Transition,”në Evrope after Enlargement (Cambridge Univeristy press, 2007)

176. Gérard Roland, “The Political Economy of Transition” [online] i disponueshëm në: https://eml.berkeley.edu/wgroland/pubs/polectrans_jpe.pdf,tërhequr më 11. 03. 2018

177. Gërxhani K. Sehram A. Clan-based polarized voting: empirical evidence[online] i disponueshëm në: http://www.1.feb.uva.nl, terhequr më 22. 02. 2014

178. Guo Sujian, “Democratic transition: a critical overview”, Issues & Studies 35,No. 4 (July/ August 1999)

179. ITAP, “Çështje të eksperiences lidhur me PSA dhe MSA,” pjesa I180. Kajsiu Blendi, “Demokratizim pa politikë: baza konceptuale e qasjes

ndërkombëtare në Shqipëri”, Polis, Nr. 4, (2007)181. Katzenstein Peter J. Keohane Robert O. Kranser Stephan D. “International

Organisations and the Study of World Politics,” International Organization atFifty: Exploration and Contestation in the Study of World Politics, Volume 52, Issue 4 (Autumn 1998)


233

182. Kule Dhori, “Konsolidimi makroekonomik arritje dhe sfida” (2001) [Online] i disponueshëm në: http://www. bankofalbania. org/, tërhequr më 18. 03. 2012

183. Lane David, “Post-Communist States and the European Union,” në Journal of Communist Studies and Transition Politics (Volume 23, Issue 4, 2007)

184. Lani Remzi, “ALBANIA: IMF Warnings Of ‘Pyramid’ Fraud Fall On Poverty Dulled Ears” [online] i disponueshëm në: http://www.ipsnews.net/1996/11,tërhequr më 11. 07. 2017

185. Lea Ruth, “Time to seize the moment” në ‘A la carte Evrope’ is the future for the EU (CPS, June 2005)

186. Loth Wilfried, “De Gaulle, Deutschland und Evropa”, Opladen: Leske+Burrich. (1991)

187. Llaci Shyqyri, “Bankat dhe financimi i biznesit”, në Ekonomia dhe tranzicioni, Viti V, Nr. 1 (15), janar – mars 1998

188. Malaj Arben, Mema Fatmir, “Tipare dhe pasoja të tregut joformal financiar,”në Ekonomia dhe tranzicioni, Viti V, Nr. 1 (15), janar – mars 1998

189. Marchio Riccardo, “Operation Alba": A European approach to the peace support operations in the Balkans (U.S. Army War College, 10 April 2000)

190. Meksi Ermelinda, Pasha Auron, “Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri” [online] i disponueshëm në: https://www.bankofalbania.org/rc/doc/c_25_Fjalimi_Meksit_Pashes_790_1_10858.pdf, tërhequr më 26. 03. 2018

191. Menil de Georges, “Economic Complications of the EU Consitution” në Evrope after Enlargement, (Cambridge Univeristy press, 2007)

192. Nifosi Ingrid, “A new conceptual framework for political transition”,L’Afrique des Grands Lacs (Annuaire 2004-2005)

193. Perlmutter Ted, “The Politics of Proximity: The Italian Response to the Albanian Crisis,” në International Migration Review, Volume 32, Number 1 (Spring 1998)

194. Pickel Andreas, “Transformation theory: Scientific or political?”, TIPECWorking paper (2001 / 3)

195. Powell Walter W. Di Maggio Paul J. “The New Institutionalism in Organisational Analysis” (Chicago: University of Chicago Press, 1991)

196. Preçi Zef, “Fillimet e vendosjes së ekonomisë së tregut në Shqipëri – një vështrim retrospektiv,” në Ekonomia dhe Tranzicioni, Viti IV, Nr. 2 (12), Prill –Qershor 1997

197. Schimmelfenning Frank, “The double puzzle of EU Enlargement – Liberal Norma, Rhetorical Action and Decision Expand to the East,” ARENA WP99/15(1999)

198. Schneider Heinrich, “Leitbilder der Evropa Politik” në Der Zug zur Integration, Bonn: Evropa Union Verlag (1977)

199. Skreb Marko, Kraft Evan, “Financial crises in South East Europe causes, features and lessons learned” [online] i disponueshëm në: https://www.researchgate.net/publication/254955151, tërhequr më 12. 07. 2017

200. Stern U. Wohlfeld S. “Albania’s long road into the European Union”, DGAPanalyse, No. 11 (2011)

201. Tafili Najada, “Consolidation of Democracy: Albania” [online] i disponueshëm në: http://www.jpinyu.com/wp-content/uploads/2015/01/consolidation-of-democracy-albania...najada-tafili1.pdf, tërhequr më 11. 03. 2018


234

202. Thiel Elke, “European Integration of Albania: Economic Aspects,” BERG, Working Paper No. 49 (Nentor 2004)

203. Vurmo Gjergji, “Relations of Albania with the EU” (Tiranë: Institute for Democracy and Mediation, 2008)

204. Zahariadis Yiannis, “The Effects of the Albania-EU Stabilization and Association Agreement: Economic Impact and Social Implications,” ESAU Working Paper 17 (London: ODI, 2017)

205. Wyplosz Charles, “Has Evrope lost its heart?” në Evrope after Enlargement(Cambridge Univeristy press, 2007)

Intervista

206. Interview with Olli Rehn, EU Commissioner for Enlargment, (Brussels on 13.2.2006) [online] i disponueshëm në: http://www.seetv-exchanges.com/,tërhequr më 15. 12. 2012

207. Intervistë me Janush Bugajskin [online] i disponueshëm në: http://www pressonline.com.mk/default-al, terhequr më 21. 04. 2013

208. Janusz Bugajski, Albania challenges [online] i disponueshëm në: http://www.csis.org, tërhequr më 22. 04. 2013

209. Lytfi Dervishi, Intervistë me Bernd Fischer, [online] i disponueshëm në: http://www.javanews.al/bernd-fisher-tranzicioni-shqiperise-nuk-mbaron-anetaresimin-ne/BE, tërhequr më 26. 03. 2018

210. Nikos Ziogas, Albanian Crisis [online] i disponueshëm në:http://www.hri.org/MFA/thesis/spring97/albanian_crisis.html, tërhequrmë 12.07. 2017

Faqe Zyrtare të Institucioneve dhe Organizatave

211. Komisioni Evropian, http://ec.evropa.eu/enlargement/212. Parlamenti Evropian,

http://www.evroparl.evropa.eu/summits/fei1_en.htm213. Këshilli Evropian,

https://europa.eu/european-union/about-eu/institutions-bodies/council214. Komisioni i Venecias, http://www.venice.coe.int/docs215. Komisionii Shërbimit Civil, http://www.kshc.gov.al/216. Departamenti i Administratës Publike,

http://www.pad.gov.al/botime/raportvjetor217. Banka e Shqipërisë, http://www.bankofalbania.org/ 218. Banka Botërore, http://dataworldbank.org/indicator/219. Komisioni Qendror i Zgjedhjeve, http://www.cec.org.al/220. Freedom House, http://www.freedomhouse.org/221. Transparency International, https://www.transparency.org/222. Ministria e Jashtme e Shqipërisë, http://www.mfa.gov.al223. Ministria e Integrimit Evropian, http://www.mie.gov.al224. Bertelsmann Stiftung’s Transformation, http://www.bti-project.org225. Kuvendi i Shqipërisë, https://www.parlament.al/226. Këshilli i Ministrave, https://kryeministria.al/227. Ambasada Amerikane në Tiranë, http://www.tirana.usembassy.gov228. Instituti i Statistikave, http://www.instat.al229. United Nation, http://www.un.org.al


234

202. Thiel Elke, “European Integration of Albania: Economic Aspects,” BERG, Working Paper No. 49 (Nentor 2004)

203. Vurmo Gjergji, “Relations of Albania with the EU” (Tiranë: Institute for Democracy and Mediation, 2008)

204. Zahariadis Yiannis, “The Effects of the Albania-EU Stabilization and Association Agreement: Economic Impact and Social Implications,” ESAU Working Paper 17 (London: ODI, 2017)

205. Wyplosz Charles, “Has Evrope lost its heart?” në Evrope after Enlargement(Cambridge Univeristy press, 2007)

Intervista

206. Interview with Olli Rehn, EU Commissioner for Enlargment, (Brussels on 13.2.2006) [online] i disponueshëm në: http://www.seetv-exchanges.com/,tërhequr më 15. 12. 2012

207. Intervistë me Janush Bugajskin [online] i disponueshëm në: http://www pressonline.com.mk/default-al, terhequr më 21. 04. 2013

208. Janusz Bugajski, Albania challenges [online] i disponueshëm në: http://www.csis.org, tërhequr më 22. 04. 2013

209. Lytfi Dervishi, Intervistë me Bernd Fischer, [online] i disponueshëm në: http://www.javanews.al/bernd-fisher-tranzicioni-shqiperise-nuk-mbaron-anetaresimin-ne/BE, tërhequr më 26. 03. 2018

210. Nikos Ziogas, Albanian Crisis [online] i disponueshëm në:http://www.hri.org/MFA/thesis/spring97/albanian_crisis.html, tërhequrmë 12.07. 2017

Faqe Zyrtare të Institucioneve dhe Organizatave

211. Komisioni Evropian, http://ec.evropa.eu/enlargement/212. Parlamenti Evropian,

http://www.evroparl.evropa.eu/summits/fei1_en.htm213. Këshilli Evropian,

https://europa.eu/european-union/about-eu/institutions-bodies/council214. Komisioni i Venecias, http://www.venice.coe.int/docs215. Komisionii Shërbimit Civil, http://www.kshc.gov.al/216. Departamenti i Administratës Publike,

http://www.pad.gov.al/botime/raportvjetor217. Banka e Shqipërisë, http://www.bankofalbania.org/ 218. Banka Botërore, http://dataworldbank.org/indicator/219. Komisioni Qendror i Zgjedhjeve, http://www.cec.org.al/220. Freedom House, http://www.freedomhouse.org/221. Transparency International, https://www.transparency.org/222. Ministria e Jashtme e Shqipërisë, http://www.mfa.gov.al223. Ministria e Integrimit Evropian, http://www.mie.gov.al224. Bertelsmann Stiftung’s Transformation, http://www.bti-project.org225. Kuvendi i Shqipërisë, https://www.parlament.al/226. Këshilli i Ministrave, https://kryeministria.al/227. Ambasada Amerikane në Tiranë, http://www.tirana.usembassy.gov228. Instituti i Statistikave, http://www.instat.al229. United Nation, http://www.un.org.al


235



Aspekte të tranzicionit politik në Shqipëri

Tranzicioni përcaktohet si periudhë e ndryshimit të regjimit, kalimi nga diktatura në demokraci; një periudhë ndryshimesh politike, institucionale në të cilën normat demokratike imponohen si kriter legjitimues i sjelljes së aktorëve kryesorë të shoqërisë. Tranzicioni shqiptar drejt demokracisë ka qënë i shumëfishtë; tranzicion politik - nga parti shtet në pluralizëm partiak, tranzicion ekonomik - nga ekonomi e centralizuar në ekonomi të tregut, tranzicion social - nga një shoqëri e mbyllur, e kontrolluar në një shoqëri të lirë, tranzicion i sigurimit kombëtar - nga një vend i izoluar në një vend që punon për integrimin europian.

Puna e kësaj teze studimi synon të përshkruajë dhe analizojë nga pikëpamja historike, në këndvështrimin teorik dhe praktik proceset demokratizuese, duke u ndalur në veçori të rëndësishme të viteve të para të periudhës së tranzicionit. Trajtohen gjerësisht tre aspekte të rëndësishme të kësaj periudhe: reforma kushtetuese, procesi i integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian si dhe problematikat e tranzicionit ekonomik.

Studimi mbështetet mbi burime arkivore të institucioneve shqiptare dhe evropiane, shtypin e kohës, studime dhe monografi shkencore të studiuesve vendas dhe të huaj, kujtime dhe intervista të pjesëmarrësve në ngjarjet e trajtuara.

Metodologjia e studimit bazohet në metodën e përshkrimit, analizës dhe krahasimit të proceseve demokratizuese në Shqipëri me proceset demokratizuese në Ballkan dhe në Evropën Qendrore dhe Lindore.

Fusha e studimit: historiFjalët kyçe: Shqipëri, tranzicion, integrim evropian, reforma kushtetuese, firmat piramidale

Aspects of the political transition in Albania

Transition is defined as being a period of regime change, a passage from dictatorship to democracy; a period of political, institutional changes where democratic standards are imposed as a legitimate criterion of main society actors’ attitude. The Albanian transition towards democracy was a multiple one; political transition – from an one-party state to pluralism; economic transition – from centralized economy to market economy; social transition –from a closed and controlled society to a free society; national security transition – from an isolated country to a country that works toward the European integration.

This paper aims to describe and analyze the democratic processes from an historical viewpoint and theoretical and practical angle, pointing out important features of the first years of the transition period. Mainly we will be discussing three important aspects for the period: constitutional reform, Albania’s European Integration process and problems related to economic transition.

This study relies upon archive records from Albanian and European institutions, press materials, scientific studies and monographs from Albanian and foreign scholars, memoires and interviews with participants in events from that period.

The methodology of the study is based on descriptive method, analysis and comparison of democratic processes in Albania to democratic processes in the Balkans and Central and Eastern Europe.

Area of study: HistoryKey words: Albania, transition, European integration, constitutional reform, pyramid schemes.

ASPEKTE TË TRANZICIONIT POLITIK NË SHQIPËRI · 2019-12-03 · tranzicioni shqiptar, ky kapitull...

Documents

Transcript of ASPEKTE TË TRANZICIONIT POLITIK NË SHQIPËRI · 2019-12-03 · tranzicioni shqiptar, ky kapitull...