Dinler Tarihi – ömer faruk harman - Tİ...

Dinler Tarihi – ömer faruk harman Vize ders notları

Yahudilik

Tevrat’ta Hz. Musa’nın 120 yıl yaşadığından bahsedilir:

I. 40 yıl Mısır’da- Firavun’Un sarayındaII. 40 yıl Medyende (Vahiy de bu arada 80 yaşında inmiştir- Sina dağında)

III. 40 yıl Çölde

Mısır’dan çıkıştan önce tanrı 10 musibet yağdırmıştır, Firavun’Un halkına (her defasında onları serbest bırakacağını söylemiştir)

ON BELA:Mısır'dan çıkışın kutlandığı Pesah bayramının bir parçası olan on bela Tevrat'ta şöyle sıralanmıştır:

1. Su kana dönüşüp bütün balıkları ve diğer su altı yaşamını öldürdü. (Dam) Çıkış 7:14-25 –

2. Kurbağa (Tsifardeah)- Çıkış 8:1-15 3. Bit (Kinim) Çıkış 8:16-19 4. Sinek (Arov) Çıkış 8:20-30 5. Hayvanlarda hastalık (Dever) Çıkış 9:1-7 6. İyileşmeyen çıbanlar (Şhin) Çıkış 9:8-12 – 7. Dolu ve fırtına (Barad)- Çıkış 9:13-35 8. Çekirgeler (Arbeh-)- Çıkış 10:1-20 9. Karanlık (Hoşeh) Tekvin 1 10. Kapı eşiğinde işaret bulunmayan yerlerdeki ilk doğan insan ve hayvanların

ölümü (Makat behorot) Çıkış 11, Çıkış 12 - www.ti-entertainment.com 1


“Ayın on dördüne kadar ona bakacaksınız. O akşamüstü bütün İsrail topluluğu hayvanları boğazlayacak. 7Hayvanın kanını alıp, etin yeneceği evin yan ve üst kapı sövelerine sürecekler “(Mısır’dan Çıkış 12:6-7)

Kur’an’da Musa’ya verilen şey hakkında farklı ifadelerde bulunulmakta: Suhuf, Elvah, kitab

……………………………………………………..

Yahudi Kutsal Kitabı:

Ahd-i Atik, Eski Ahit, القديم Old Testament, Ancient Testament, Altes Testament – Bunlar ,العهدHıristiyanlara göre adlandırmadır. Neden Ahit denir? Tanrı ile insanlar arasında ahitlerden bahseder Kutsal Kitap. Hristiyanların Eski Ahit demesinin sebebi, daha sonra İsa Mesih ile antlaşma yapıldığından önceki ahit neshedilmiş sayılır.

Tanrının insanlarla antlaşmasına örnekler: mesela:

- Âdem’e ağaçtan yeme yasağı (Burada önemli bir bilgi: Kutsal Kitapta 2 tür ağaçtan bahsedilir: 1. Ölümsüzlük, 2. İse Bilgelik ağacıdır. Tevrat’a göre Âdem bilgelik ağacından yemiştir- bilgelik ağacından yediği için artık cennette saklı olan ölümsüzlük ağacına görebilme ve bulabilme imkânına sahip olmuştur- ve bunun üzerine menedilmiştir)

- Nuh ile antlaşma. 7 kanun verilmiştir ona, akdin sembolü ise GOKKUŞAĞIDIRNuh’un 7 kanununa Müslümanların da uyması gerekiyor, zira bunlar ahlakî ilkeler bütünüdür ve Allah-u Teâlâ Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurur: ŞURA 13:

ن الدين ما وصى به نوحا 1 شرع لكم م

- İbrahim’le yapılan akit (Akdin sembolü sünnet)- Musa ile yapılan akit (Akdin sembolü şabat)

Eski ahit denmesinin bir diğer sebebi de kronolojidir

Yahudiler kendi kutsal kitaplarına TANAKH derler: Tevrat (T), Neviim (N) ve Ketuviim (K) TNK

على 1 كبر فيه قوا تتفر وال الدين أقيموا أن وعيسى وموسى إبراهيم به وصينا وما إليك أوحينا ذي والينيب من إليه ويهدي يشاء من إليه يجتبي ه الل إليه تدعوهم ما المشركين

www.ti-entertainment.com 2

Tora

Tekvin- Yaratılış- GENESİS

HURUÇ- Mısırdan Çıkış-EXODUS

Levililer-LEVİTİCUS

Sayılar-NUMERİ

Tesniye- Yasa'nın Tekrarı-DEUTORONOMİUM

Pentateuch

Bereshit (ית ראש( literally "In the ,ב.beginning")

Shemot (מות ("literally "Names ,ש(

Vayikra (ויקרא, literally "And He called")

Bəmidbar (במדבר, literally "In the desert [of]")

Devarim (דברים, literally "Things" or "Words")


Not: Yahudiler Kutsal Kitabın başlıklarına bapta geçen ilk kelime veya harften yola çıkarak isimlendirmede bulunurlar

Yahudi Kutsal Kitabı 3 kısımdan oluşur

1. Tevrat - M:Ö 400 yılına kadar tamamlanmıştır- YARATILIŞ’dan bahseder- Tanrı ile İsrail Oğullarının akitleşmesinden bahseder- Musa şeriatın hukukî ve ahlakî ilkelerini içerir (10 emir)

2. Nevi’im (Peygamberler) - İsa As. zamanında Tevrat ve Neviim vardı- VAHİY- UMUTSUZLUK ile UMUT bir aradadır- Acıklı ve hüzün dolu ahidin bozulmasından bahseder. Şiirsel üslup ile ahde sadakatsizliği

anlatır- 2 Yahudi krallığın yıkılışı, devlet idaresi

3. Ketuvim (Kutsal Kitaplar) - Kurtuluş- Bu genel olay örgüsünde İsraillilerin vatanlarına tekrar dönüp düzen kurmalarının

getirdiği iyimserliği ve umudu anlatır- Mezmurlar gibi Dua ve ibadet kitapları da vardır- Mutluluk ve acı 4 felsefi kitaplarda vardır- Daniel, Rut ve Ester dindar ve cesur kadınların hikâyelerini anlatır

- Bu bölümlerin İbranice akronimleri T-N-K dir, yani TaNaKh!- Hıristiyanlar buna Eski Ahit (Ahd-i Atik/ Old Testament/ Altes Testament/ Hebrew Bible)

derler- 90 yılında YAVNE’de Rabbî âlimler, bir faaliyette bulunurlar (liste oluşturdular)

kanonizasyonda bulunurlar! Yani yüzyıllar boyunca oluşan yazıların hangileri resmî olarak Kutsal Kitap kategorisine girer onu belirlerler

- Yahudi Kutsal kitabı sayılabilmesini şartı: İbranice olmalı ve sürgünden önce yazılmış olması lazım

- Yahudi Kutsal Kitabı 39 kitaptan oluşur

1. Tevrat: a) Genesis (Tekvin/Yaratılış)

i. Evrenin ve insanın yaratılışı (1:1- 2:25


Tora Neviim KetuvimYahudi Kutsal Kitabı


ii. Günahın ve acı çekmenin başlangıcı (3: 1-24)iii. Âdem’den Nuh’a (4: 1- 5:32)iv. Nuh ve Tufan (6:1 – 10:32)v. Babil Kulesi (11: 1-9)

vi. Şam’dan İbrahim’e (11:10-32)vii. İlk Atalar: İbrahim, İshak, Yakup (12:1- 35:29)

viii. Esav’ın soyu (36:1-43)ix. Yusuf’la kardeşleri (37: 1 – 45:28)x. İsrailliler Mısır’da (46:1 – 50:26)

b) Exodus (Çıkış/ Mısırdan Çıkış)i. İsrailliler’in Mısır’dan kurtulması (1:1 - 15:21)- Mısırda kölelik, Musa’nın doğumu,

Musa’yla Harun’un firavuna meydan okuması, Fısıh kurbanı ve Mısır’dan çıkışii. Kamış Deniz’inden Sina Dağ’ına göç (15:22 – 18:27)

iii. Sina Dağ’ında yapılan antlaşma (19:1 – 40:38)iv. Buluşma Çadırıyla tapınma kuralları (25:1 – 40:38)

c) Leviticus (Levililer)i. Sunu ve Kurbanlarla ilgili yasalar (1:1 – 7:38)

ii. Harun’la oğullarının kâhin olarak atanması (8:1 – 10:20)iii. Dinsel açıdan kirli ve temiz sayılmayla ilgili yasalar ( 11:1 – 15:33)iv. Günahları Bağışlama Günü (16:1 – 34)v. Kutsallık ve Tapınmayla ilgili yasalar (17:1 – 27:34)

d) Numeri (Çölde sayım)i. İsrailliler Sina Dağ’ından göç etmeye hazırlanıyor (1:1 – 9:14)- birinci sayım, çeşitli

yasalar-kurallar, İkinci Fısıh Bayramıii. Sina Dağ’ından Moav’a (9:15 – 21:35)

iii. Moav’da geçen olaylar (22:” – 32:42)iv. Mısır’dan Moav’a yolculuğun özeti (33:1 – 49)v. Şeria Irmağı’nın karşı yakasına geçmeden verilen kurallar (33:50 -36:13)

e) Deutoronomium (Yasanın tekrarı)i. Musa’nın halka seslenişi (1:1 – 4:49)

ii. Musa yasaları, buyrukları tekrarlıyor (5:1 – 26:19)iii. Bereket ve lanet (27:1 – 28:68)iv. Antlaşma yeniden yapılıyor (29:1 – 30:20)v. Musa’nın son sözleri (31:1 – 33:29)

vi. Musa’nın ölümü (34:1 – 12)

2. Neviim:

- Neviim (peygamberler) bölümü vardır: Hıristiyanlara göre 21kitaptan oluşur-(Yahudilere göre 10 kitap, zira Hoşea, Yoel, Amos, Obadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Tsefanya,



Haggay, Zekerya ve Malaki= 1KİTAP). Burada ikiye ayrım vardır: Neviim rişanim ve ahoranim diye:

3. Ketuviim:

- Hıristiyanlara göre 13, Yahudilere göre 9 kitaptan oluşur- Yahudilere göre, (Neşideler, Vaiz, Rut, Eşref ve Yeremyanin mersiyeleri ne kadar bir

Kitaptır= MEGİLLOT


NEV

İİM A

HO

RAN

İM (s

onra

ki)

NEV

İİM R

İŞAN

İM (ö

ncek

i): 6

kita

p

a.) Yeşub.)Hakimlerc.) 1.samueld.) 2.samuele.) 1.Krallarf.) 2. Krallar

a) İşayab) Yeremyac) Hezekield) Hoşeae) Yoelf) Amosg) Obadyah) Yunus i) Mikaı) Nahumj) Habakkukk) Tsefanyal) Haggaym) Zekeryan) Malaki

Mezmurlar (zebur),

Süleyman'ın meselleri

Eyüp

Neşideler Neşidesi

Vaiz

Rut

Ester

Yeremya

Daniel

Ezra

Mehenya

1. tarihler

2. tarihler


Tanak aslında bir antlaşmanın tarihini anlatmakta: ANTLAŞMA (Tora), İHLAL (Neviim)- TEKRAR YÜRÜLÜĞE SOKULMASI (Ketuviim)

Edebi olarak denilebilir ki: TANAH ASLINDA 3 PERDELİ BİR DRAMDIR! Drama iyi başlar, kötüye doğru gider, sonra tekrar döner ve iyi biter (Komedya kötü başlar iyi biter, Trajedi= iyi başlar kötü biter)

Babil sürgününden Kutsal Topraklara geri dönen, hikâyenin sonunu bilenler tarafından yazıldığı ayandır!. Biblical Kritisizm metoduyla bu kanıya varabilmekteyiz (yani avantajlı konumda olanlar yazmıştır kutsal kitabı

- Eski Ahdin olay örgüsü hayatî ortak sorulara cevap arama! İbrahim’i anlatırken Yahudilerin o dönemdeki sorunlarına cevaplar

M.Ö 250 YILINDA TEVRATI YUNANCAYA ÇEVİREN MÜTERCİMLER TEVRATI TEŞKİL EDEN BU BÖLÜMLERE (Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri ve Deutoronomium) isimlerini vermiştir

Tevrat evrenin yaratılışı ile başlar ve Hz. Musa’nın vefatına kadar devam eder (EX NİHİLO-yoktan var ediliş ile başlar)

Âdem’den Nuh’a 10 nesil, Nuh’tan İbrahim’e 10 nesil…) Yaratılış kitabı: Hz. Yaratılıştan Hz. Yusuf’un vefatına kadar anlatır; Huruç ise: (2. Baptan

itibaren Hz. Musa’nın hayatını anlatır. Bu Tensiye 34 ‘e kadar devam eder (İlk beş kitabın sonuna kadar)

Çıkış 20’den itibaren 10 emir zikredilir. Bu 10 emre Dekalog denir:


1.Tevrat 3.Ketuvim

2.Neviim


Musa’nın 10 emri


Mus

a'nı

n 10

em

ri 1.Karşımda başka ilahların olmayacak.2.Kendin için oyma put, yukarda göklerde olanın, yahut aşağıda yerde olanın, yahut yerin altında sularda olanın hiç suretini yapmayacaksın, onlara eğilmeyeceksin ve onlara ibadet etmeyeceksin.3.Yehova'nın, Rab'ın ismini boş yere ağıza almayacaksın4.Sebt gününü takdis etmek için onu hatırında tutacaksın. Altı gün işleyeceksin ve bütün işini yapacaksın, fakat yedinci gün efendin Rab'e Sebttir. Sen ve oğlun ve kızın, kölen ve cariyen ve hayvanların ve kapılarında olan garibin hiçbir iş yapmayacaksınız. Çünkü Rab gökleri, yeri ve denizi ve onlarda olan bütün şeyleri altı günde yarattı.5.Babana ve anana hürmet edeceksin6.Öldürmeyeceksin.7.Zina etmeyeceksin.8.Çalmayacaksın.9.Komşuna karşı yalan şahitlik yapmayacaksın.10.Komşunun evine tamah etmeyeceksin, komşunun karısına, yahut kölesine, yahut cariyesine, yahut öküzüne, yahut eşeğine, yahut komşunun hiçbir şeyine tamah etmeyeceksin

Ten

Com

man

dmen

ts 1.You shall have no other Gods but me.

2.You shall not make for yourself any idol, nor bow down to it or worship it.

3.You shall not misuse the name of the Lord your God.

4.You shall remember and keep the Sabbath day holy.

5.Respect your father and mother.

6.You must not kill.

7.You must not commit adultery.

8.You must not steal.

9.You must not give false evidence against your neighbour.

10.You must not be envious of your neighbour's goods. You shall not be envious of his house nor his wife, nor anything that belongs to your neighbour.


Hz. İsa Yahudi idi, Yahudi doğdu, Yahudi yaşadı. Eski Ahit Hıristiyanlar için mutebederdir, ama dinî hükümler açısından değil

Pavlus, kilisenin, Hıristiyanlığın asıl mimarıdır: Mesela:- Hz. İsa her Yahudi gibi doğumunun 8. Günü sünnet olmuştur, Pavlus ise “asıl sünnet,

kalbin sünneti- temizlenmesidir demiş ve sünnet hükmünü geçersiz kılmıştır- yorumlamıştır

- Hz. İsa Yahudi olduğundan Eski Ahitteki koşer kurallarına göre yeme içmesine dikkat etmiştir- domuz eti yememiştir, ancak Pavlus “asıl pis olan ağıza giren değil, ağızdan çıkandır” diyerek koşer kurallarını ortadan kaldırmış, “Çarşıda satılan her şey temiz”-helal hükmüne varılmıştır

- Matta 5: 17: “Kutsal Yasa'yı ya da peygamberlerin sözlerini geçersiz kılmak için geldiğimi sanmayın. Ben geçersiz kılmaya değil, tamamlamaya geldim.”2

Pavlus ”İsa Gelişiyle İsa’nın çarmıha gerilmesiyle şeriatı tamamlamıştır, artık kurtuluş şeriatta değil, artık herkes İsa-Mesih sevgisi ve onun yolundan yürümeye çalışacaktır ki gerçek kurtuluş budur” demiştir

…

Bilimsel Olarak İncil- İncil Bilimi:

1492’de Gutenberg’in ilk bastığı kitap Kitab-ı Mukaddes’tir. Kitab-ı Mukaddes 16yy’da konuşulan halk dillerine çevrilmeye başlanıyor- Luther Almancaya

tercüme. Artık herkes Kitab-ı Mukaddes’i okumaya başlıyor ve fark ediyor ki “Kilise de papanın anlattığıyla KM’de yazanlar farklı”. Ayrıca biraz daha derinlemesine okuyanalar KM’de çelişkileri görüyor ve bunun doğru olamayacağına, Tanrı kelamı nasıl olur da çelişkili

2 Devamında şöyle söylenir: Size doğrusunu söyleyeyim, yer ve gök ortadan kalkmadan, her şey gerçekleşmeden, Kutsal Yasa'dan ufacık bir harf ya da bir nokta bile yok olmayacak. Bu nedenle, bu buyrukların en küçüğünden birini kim çiğner ve başkalarına öyle öğretirse, Göklerin Egemenliği'nde en küçük sayılacak. Ama bu buyrukları kim yerine getirir ve başkalarına öğretirse, Göklerin Egemenliği'nde büyük sayılacak. Size şunu söyleyeyim: Doğruluğunuz din bilginleriyle Ferisiler'inkini aşmadıkça, Göklerin Egemenliği'ne asla giremezsiniz!››



olur diyerek eleştiri- kuşku taşımaya başlıyorlar: Çelişki: Mesela Genesis-Tekvin’deki anlatım: 2 farklı anlatım mevcut: Tekvin 1 / 11,27: «Tanrı dedi: Yer, ot, tohum veren sebze ve yer üzerinde tohumu kendisinde olup cinslerine göre meyva veren ağaçlar hâsıl etsin ve böyle oldu…Ve Tanrı insanı kendi suretinde erkek ve dişi olarak yarattı. »Tekvin 2 / 5,8: «Henüz yerde bir kır fidanı yoktu, bir kır otu henüz bitmemişti. Çünkü RAB yerin üzerine yağmur yağdırmamıştı. Toprağı işlemek için adam yoktu…RAB Tanrı yerin toprağından adamı yaptı ve onun burnuna hayat nefesi üfledi, adam yaşayan canlı oldu.»Birinci alıntıda bitkilerin insandan önce yaratıldığı bildirilmekte, ikinci de ise insanın bitkilerden önce yaratıldığını yazmaktadır.

Nuh tufanın 40 gün sürdüğünü söyleyen pasaj ile, 150 gün sürdüğünü söyleyen pasaj çelişkilidir

Ayrıca Tesnie 34’de Musa’nın ölümünden vs bahsediliyor. Musa yazdıysa nasıl olurda ölümünüyle ilgili bilgi verebiliyor?

İnsanlar artık işkillenmeye başlar:

i. Spinoza, KM’de kral’dan bahsedilince “Bunu Musa yazmış olamaz” demiştir. Neden? Zira Musa zamanında kral yoktu. İlk kral Saul’dur- yani TALUT. SPİNOZA’Nın “TRACTUS THEOLOGİCA POLİTİCUS” (1670) adlı eseri var

ii. Richard Simon, “Eski Ahit’in tenkidî tarihi” 1678 (Histoire critique du vieux testament) adlı eser kaleme alır: Tevrat’ın Tekvin kitabını inceler ve 2 ayrı üslubun ve kalemin var olduğunu söyler. 2 metin: yahwe (tanrı antropomorfik) ve elohist (tanrı müteal-aşkın)

iii. Jean Astrue, 1753: Simon’un 2 dediğine o 3 der

iv. Bu biblical critisicm adı altında devam etmiştir. JULİUS WELLHAUSEN Kutsal Metnin belir BİR zamanda değil, farklı zamanlarda farklı kişiler tarafından kaleme alındığını söyler



Tevrat bugünkü halini M.Ö 3.’yyda almıştır. Ama elde bir tek Tevrat nüshası yok. Birbirinden farklı 3 nüsha var:a. İbranice Tevrat b. Yunanca Tevratc. Samirice Tevrat

Biz Müslümanların tutumu: Tevrat Musa’ya Allah’tan indirilen bir kitaptır. Ancak tahrif edilmiştir ve şuan elimizde yoktur: Bu tahrif hem metinde, hem de fiilde olmuştur

Yahudilikte İman Esasları: Bizim amentümüz Kur’an’da, Yahudilerin amentüsü Kutsal Kitaplarında değil, buna ilk başta

ihtiyaçta duymuyorlar zira seçilmiştik inancı gereği, zaten tanrının seçtiği ve akitleştiği kullar, daha iman ispatına gerek yoktu, ancak daha sonra diğer toplumlarla mecz olunmaları hasebiyle buna ihtiyaç duyulmuştur.

Amentüyü ilk defa tespit eden Yahudi filozofu PHİLO’dur (1.yy). 5 madde olarak tespit eder, fakat rağbet görmez- Filistin’deki Yahudiler onun gerçek Yahudi olmadığını, Helen kültürünün etkisi altında kaldığını söylerler

2. Saadia GAON (Said b. Yusuf el Feyyumî) 882-962)- 8 madde olarak tespit ediyor


1. Jahwist

tanrının adı jahwe olarak kullanılır- "J"M.Ö 10yyTanrı antropomorfikırk faktörü üzerine durur- İsrail'İn seçkinliğiTanrının adı JAHWE

2. Elohist

tanrının adı elohim olarak kullanılır "E"M.Ö 8yy'da yazılmıştırmüteal ve aşkın bir tanrı tasavvuruırk yerine mabet ve ibadettanrının adı ELOHİM

ara metin: JEHOWİST M.Ö 7.yy'da

3.Deutornomium

M.Ö 622Mabed'in bir köşesinde bulunduğu iddia edilir. Kral Yeşua Başkohenden KM ister, bulamaz, sadece bunu bir köşede bulur ve takdim eder

4. Priest (Ruhban)

Ezranın riyasetinde yazılırredaksiyonlu yazıM.Ö 4.'yy


4. Musa bin Meymûn (Maimonides) 1135- 1204:13 maddelik inanç esası

1. Bütün imanımızla inanırız ki adı kutsal olan Yaradanımız’ın yarattıkları onun eseridir. O yaratır ve yaratacaktır.

2. Bütün imanımızla inanırız ki adı kutsal olan Yaradanımız tektir, ondan başkası yoktur O bizim tanrımız olmuş ve olacaktır.

3. Bütün imanımızla inanırız ki adı kutsal olan Yaradanımız bir beden değildir ve bedene benzerliği yoktur hiçbir şekilde tasvir edilemez.

4. Bütün imanımızla inanırız ki adı kutsal olan Yaradanımız ezeli ve ebedidir O’nun dışında başka tanrı yoktur.

5. Bütün imanımızla inanırız ki adı kutsal olan Yaradanımız’a sadece ona dua etmeli başkasına etmemeliyiz.

6. Bütün imanımızla inanırız ki peygamberlerin bütün sözleri doğrudur Tanrı tarafından kabul edilmiştir.

7. Bütün imanımızla inanırız ki rahmetle andığımız Musa hakikatlerin peygamberi ve peygamberlerin en büyüğüdür.

8. Bütün imanımızla inanırız ki ezelden beli elimizde olan Tevrat, Sina dağında rahmetle andığımız Musa’ya verilenin aynısıdır.

9. Bütün imanımızla inanırız ki elimizde olan Tevrat değiştirilmemiştir ve asla değiştirilemez.10. Bütün imanımızla inanırız ki adı kutsal olan Yaradanımız insanların bütün hareket ve

düşüncelerini bilir. Kutsal Kitapta da yazdığı üzere : “Her birinin yüreğini yaratan, bütün onların işlerini anlayan O’dur”

11. Bütün imanımızla inanırız ki Davud soyundan Mesih gelecektir. Gecikmesine rağmen geleceği günü bekleriz.

12. Bütün imanımızla inanırız ki adı kutsal olan Yaradanımız, emirlerini yerine getirenleri ödüllendirir, emirlerini ihlal edenleri tövbe etmezlerse cezalandırır.

13. Bütün imanımızla inanırız ki ruhumuz ölümsüzdür ve kutsal yaratıcımızın dilediği zaman ölüler hayata kavuşacaktır.

Yahduiler tek tanrıcılığa sahiptirler. 2 temelleri vardır Yahudilerin: 1. TANRININ BİRLİĞİ, 2. İSRAİL’İN SEÇİLMİŞLİĞİ

Tanrı:a. BİRb. Milli tanrıc. Savaşçı tanrıd. Antropomorfike. Natürist


http://tr.wikipedia.org/wiki/Mesih

http://tr.wikipedia.org/wiki/Tevrat

http://tr.wikipedia.org/wiki/Musa

Dinler Tarihi – ömer faruk harman - Tİ...

Documents

Transcript of Dinler Tarihi – ömer faruk harman - Tİ...