Kitab-ı Mukaddes tercümeleri - Tİ...

Kitab-ı Mukaddes

tercümeleri

T.C

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dinler Tarihi Yüksek Lisans

ÖDEV

HAZIRLAYAN: TUĞRUL KURT

TUĞRUL KURT

DERSİN ADI: ESKİ AHİT TETKİKLERİ | DERSİN HOCASI: PROF. DR. ÖMER FARUK HARMAN

Prof.Dr. Ömer Faruk Harman, Eski Ahit Tetkikleri Dersi “Kitab-ı Mukaddes Tercümeleri” Ödevi

1

KİTAB-I MUKADDES TERCÜMELERİ|Hazırlayan: Tuğrul Kurt

Önsöz:

Bu çalışmada Kitab-ı Mukaddes’in hangi dillere, ne zaman, kimler tarafından tercüme edildiği ve bu

tercümelerin kısaca özellikleri hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın kapsamını çok fazla

genişletip hacmi aşmamak için konulara ana hatlarıyla değinilmiş ve tercümelerle ilgili sadece en

önemli ve mutlaka bilinmesi gerekir dediğimiz örnekler çerçevesinde konuyu aydınlatmaya çalıştık.

Bu çalışmada Türkçe’nin yanında ayrıca Yabancı dillerden de faydalanılmıştır. Bu çalışmayı hazırlarken

büyük çoğunlukla, Prof. Dr. Ömer Faruk Harman’ın “Metin, Muhteva ve Kaynak Açısından Yahudi

Kutsal Kitapları” isimli çalışmasından faydalanılmıştır. Ayrıca çalışmamızda zikredilen ve Latince oriji-

nal metinlerden alınan bir takım pasajların tercümesi tarafımızca yapılmıştır. Kitab-ı Mukaddes ter-

cümeleri ile ilgili (ne zaman, kim tarafından hangi amaçlı yapıldığına dair) bilgi sahibi olabilmek için

öncelikle Kitab-ı Mukaddes’in ne olduğu, hangi unsurlardan oluştuğu ve muhtevasının ne olduğu ile

ilgili bilgi verdik. Zira bu, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için gereklidir.


2


İçindekiler:

Önsöz…………………………………………………………………………………………………………………………………………….1

İçindekiler………………………………………………………………………………………………………………………………………2

I. .Giriş:…………………………………………………………………………………………………………………………………4

II. Ana Hatlarıyla Kitab-ı Mukaddes:……………………………………………………………………………………….6

A. Kitab-ı Mukaddes’in Önemi……………………………………………………………………………………6

B. Kitab-ı Mukaddes’in İsimlendirilmesi ve Tasnifi……………………………………………………..6

1) Ahd-i Atik……………………………………………………………………………………………………..7

2) Ahd-i Cedid…………………………………………………………………………………………………..9

- Ahd-i Cedid’de yer alan kitapların muhtevası………………………………………..11

C. Kitab-ı Mukaddes’in Dili………………………………………………………………………………………13

1) Ahd-i Atik’in Dili…………………………………………………………………………………………13

2) Ahd-i Cedid’in Dili………………………………………………………………………………………14

III. Kitab-ı Mukaddes Günümüze Nasıl Ulaştı?.........................................................................14

A. Ahd-i Atik…………………………………………………………………………………………………………….15

B. Ahd-i Cedid………………………………………………………………………………………………………….16

IV. Kitab-ı Mukaddes Tercümeleri:………………………………………………………………………………………..16

1) Grekçe Tercümeleri……………………………………………………………………………………………..17

A. Yahudi Alimlerin Septuaguinta Tercümeler-Tahkikleri……………………………..18

i. Kaige-tahkiki…………………………………………………………………………………..19

ii. Aquila’nın tahkiki……………………………………………………………………………20

iii. Diğer tahkikler……………………………………………………………………………….21

B. Hıristiyanların Septuaguinta ile ilgili Tercümeleri-Tahkikleri…………………...21


3


a. Origen’in Hexapla tahkiki………………………………………………………………21

b. Lukian tahkiki…………………………………………………………………………………22

- Septuaguinta’nın tercüme yazmaları…………………………………………………….22

2) Aramice Tercümeleri: Targum………………………………………………………………………………22

3) Süryanice Tercümeleri…………………………………………………………………………………………24

4) Latince Tercümeleri……………………………………..………………………………………………………25

a) Eski Latince (Vetus Latina, Vetus İtala) …..…………………………………………………………26

b) Vulgata………………..…………………………………………………………………………………………...27

5) Habeşçe Tercümeleri……………………………………………………………………………………………28

6) Arapça Tercümeleri……………………………………………………………………………………………..29

7) Ermenice Tercümeleri………………………………………………………………………………………….29

8) Koptça Tercümeleri……………………………………………………………………………………………..29

9) Slavca Tercümeleri……………………………………………………………………………………………30

10) Eski ve Modern Almanca Tercümeleri………………………………………………………………….30

a) Eski Almanca…………………………………………………………………………………………………….30

b) Modern Almanca………………………………………………………………………………………………30

11) Türkçe Tercümeleri………………………………………………………………………………………………31

12) Diğer Tercümeleri………………………………………………………………………………………………..32

V. Tercüme Yasakları……………………………………………………………………………………………………………32

VI. Sonuç……………………………………………………………………………………………………………………………….34

Kaynakça: ……………………………………………………………………………………………………………………………..35


4


I. Giriş:

Dil, insan iletişimi ve düşünce aktarımı için son derece önemli bir vasıtadır. İnsan, İbn Haldun’un

ifadesi ile “tab’an medenidir”. Onun bu medenî oluşunun tezahürü ise akletmesinin sonucunda bu

düşünce ve fikirlerini ya yazılı ya da konuşma dili vasıtasıyla ifade etmesidir. İletişim sözlü olacağı gibi

yazılı veya rumuzlarla da olur. İnananlara göre inandıkları Mutlak Gerçeklik bir şekilde insanlarla irti-

bata geçer ve kendi buyruklarını iletir. Dolayısıyla belirli bir zamandan sonra ya doğrudan Mutlak

Gerçeklik tarafından olsun (Eski Ahit, Kur’an’da olduğu gibi) veya daha sonra ilham yoluyla (Yeni Ahit)

veya çeşitli yorumlarla bir din kültürü ve yazılı mecmua oluşur. Bu mecmualar o din ve inanç havrası-

nın literatürü olur. Daha yazının Fenikelilerce icadından sonra insanlar yaşantılarını, inanç ve ritüelle-

rini bir şekilde yazıya dökmüşlerdir. İlkel insanlardan beri süregelen inanışlar daha sonra semavî din-

lerce farklı bir hüviyete bürünmüş ve ayrıca yazılı bir kültür oluşmuştur. Biz burada semavî dinlerin en

kadimi olan Yahudiliğin Kutsal Kitabı ile ilgili bilgiler verip, önce önemini, muhtevasını, tasnifini, daha

sonra tercümelerini zikredeceğiz. Zira tercümeler toplumların terakkilerini ve değişimlerini izhar et-

mektedirler.

Toplumlar tarihten beri daima değişim göstermiştir. Zamanın ilerlemesiyle olumlu olsun, olumsuz

olsun, bir şekilde değişim de söz konusudur. Dolayısıyla değişim hayatın, tarihin vazgeçilmezidir. “De-

ğişim kâinatın yaratılışı ile var olan bir ilkedir. İnsanların farklı zekâ ve kanaatleri, gösterilen hedefler

değişimİ zorlar. İnsan ve toplum değişmektedir. Hatta değerler bile nesilden nesile aktarılırken de-

ğişmektedir. Toplumlar statik değil, dinamik bir yapıya sahiptir.”1 Bu durum özellikle bir topumun dinî

inanış ve yapısı için geçerlidir. Zira insan içinde bulunduğu toplumun ürünüdür ve muhakkak etkilenir.

İlkel insanlar daha çok yatay düşünceye sahiptiler, yani daha çok metamorfik bir düşünce ve inanış

yapısına sahiptiler. Dolayısıyla doğadaki olayları yine doğa ile irtibatlandırır ve doğaya güçler atfeder

bazen korkarlardı. Bununla ilgili çeşitli görüşler ve teoriler mevcuttur. Animiz, Natürizm, Fetişizm gibi

1 Aynur Uraler, Sünnete Uymanın Engelleri”, Yeni Akademi Yayınları, İstanbul 2007, s.14.


5


inanışlara sahip oldukları kimi batılı dinler tarihçilerince iddia edilir.2 Daha sonra bu inanışlarda da

farklılıklar zuhur etmiş ve dikey düşünce tarzı metafiziğe ağırlıklı olmuştur. Artık tanrı doğada değil,

metafizik bir âlemde aranmış, fizik ötesi bir hüviyete bürünmüştür. İnançtaki bu değişim şüphesiz din

dili dediğimiz, dini ibadet ve ritüellerde kullanılan dili de etkilemiştir. Dolayısıyla yazılı literatürde de

birtakım farklılıklar arz etmiştir. Değişimle beraber artık kronolojik olarak geride kalan, eskiye ait me-

tinler, buna klasik metinler de denir, anlaşılmaz hale gelmiştir. Örneğin günümüz İbranice ile klasik

İbranice, günümüz Arapça ile klasik Arapça farklıdır. Dolayısıyla belirli bir zamandan sonra Kutsal Me-

tinler’ in halk tarafından anlaşılabilmesi için halkın diline tercüme edilmiştir. Yahudilikte de, Hristiyan-

lıkta ve İslam’da da bu böyle olmuştur. Bu çalışmamızın çerçevesini belirleyecek olan Kitab-ı Mukad-

des3, ve özellikle de Yahudi Kutsal kitabı tercümeleri çok erken dönemde başlamış ve kendi içerisinde

birçok farklılık arz etmiş olmaktadır. Kitab-ı Mukaddes’in ilk Grekçeye çevirisi Septuaguinta’dan, La-

tinceye çevirisi Vulgata üzerinden modern dönemde Türkçeye çevrilmesine kadarki süreci ana hatla-

rıyla ele alıp tercümelerin kendi içerisindeki özellikleri ve muhtevaları hakkında kısaca bilgi vermeyi

hedefledik.

II. Ana Hatlarıyla Kitab-ı Mukaddes:

Kitab-ı Mukaddes ile ilgili yapılan tercümeleri daha net anlayabilmek için öncelikle Kitab-ı Mukad-

des’İn önemi, tasnifi, dili ve kısaca muhtevası hakkında bilgi sahip olup, Yahudi ve Hıristiyanlar için ne

anlama geldiğini bilmek gerekir. Bundan dolayı asıl konumuz olan Kitab-ı Mukaddes tercümeleri ko-

nusuna girmeden önce kısaca ön bilgi vermekte fayda görüyoruz.

2 Daha fazla bilgi için bk. Kürşat Demirci, “Dinler tarihinin meseleleri” , İstanbul : İnsan Yayınları, 1997 ve

Mustafa Alıcı, “Dinler tarihinin batılı öncüleri”, İstanbul : İz Yayıncılık, 2007 3 İsimlendirme ile ilgili daha geniş bilgi aşağı verilecektir.


6


A. Kitabı- Mukaddes’in önemi

Kitab-ı Mukaddes tarihe damga vuran, insanları ve milletleri etkileyip onlara yön veren, farklı şe-

killerde algılanan, tahrif edilen, çokça farklı dillere tercüme edilen ve Yahudilik başta olmak üzere,

ufak nüans farklılıkları olmakla beraber Hıristiyanlığı ve değiştirilmemiş hali ile Tora ve Zebur olmak

üzere (ayrıca Hz. İsa’ya verilen mesajlar= İncil) Müslümanları da alakadar eden bir metin-mecmuadır.

Hala dünyada en çok okunan kitapların arasında yer alan Kutsal Kitap kısmî ve tam olmak üzere top-

lam 2551 dile çevrilmiştir (lehçelerle birlikte).4 Üzerine birçok çalışmalar yapılmış, günümüzde özellik-

le Batı’da “İncil-bilimi” adı altında Üniversiteler ayrı bir bölüm teşkil etmektedir. Gümümüzde hala

araştırmalara konu olan ve üzerinde çokça tartışma yapılan Kitab-ı Mukaddes’in önemi tartışılmazdır.

İlahî mesajın tahrif edilip edilmemesi konusunda bazı tutucu Hıristiyan ve Yahudiler hariç, kuşku bu-

lunmamaktadır.

B. Kitab-ı Mukaddes’in İsimlendirilmesi ve tasnifi:

Kitab-ı Mukaddes/Kutsal Kitap5 Hıristiyan tasnifi ve inanışına göre iki ana bölüm, ahitlerden olu-

şur. Ahd-i Atik/Eski Ahit ve Ahd-i Cedîd/Yeni Ahit Hıristiyan kutsal kitap mecmuasına verilen isimdir.

Yahudilerle Hıristiyanların ortak olarak kabul ettikleri Ahd-i Atik, Yahudiler tarafından İngilizce “Heb-

rew/Jewish Bible” olarak kullanılır. Hemen şunu belirtelim ki, Yahudilerin “Ahd-i Atik” isimlendirmesi-

ni kabul etmemeleri inançları itibariyle doğaldır, zira Eski-Yeni terimleri Tanrı ile İsrailoğullarının yap-

tıkları antlaşmanın artık nesh edildiğini6 ve yerine İsa ile evrensel antlaşmanın geldiğini ifade eder.

Binaenaleyh Kitab-ı Mukaddes’ten bahsettiğimizde Hıristiyan algısını ve tasnifini esas aldığımızı göz

4 “Kutsal Kitap’a Giriş”, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, Ekim 2013, s.21 5 Kitab-ı Mukaddes Şirketi’nin tercümesini esas aldığımızda 6 Geçersiz kılındığını


7


önünde bulundurmamız gerekir. Kitab-ı Mukaddes,” İsa’dan önce yaklaşık 14. Yüzyıldan başlayarak

İsa’dan sonraki yüzyıl sonuna kadar olan bir süre içerisinde yazıya geçirilmiştir.”7

1. Ahd-i Atik:

Yahudi ve Hıristiyanlara göre özellikle Ahd-i Atik’in ilk beş kitabı ki buna Pentatök veya Tora denir,

Hz. Musa tarafından yazılmıştır.8 Bu beş kitaba aynı zamanda Yasa kitapları ismi de verilir. Tora, İbra-

nice “kanun”, “yasa” anlamına gelmektedir.9 Tekvin10, Hurûc11, Levililer12, Sayılar13 ve Tesniye14 bö-

lümlerinden oluşan Tora, genel olarak Yaratılış ’tan Hz. Musa’nın ölümüne kadarki zamanda tanrı

halkının tarihini anlatır. Daha sonra “Tarihsel kitaplar” gelir. Bunlar Yeşu, Hâkimler,Rut, I. Ve II. Sa-

muel, I. Ve II. Krallar, I. Ve II. Tarihler, Ezra, Nehemya ve Ester olmak üzere 12 tanedir. Eyüp, Zebur

(Mezmurlar), Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz ve Ezgiler Ezgisi kitapları da “Özdeyiş ve şiir kitapları” baş-

lığı altında toparlanabilir. Ahd-i Atik’i oluşturan ayrıca “Peygamberler kitabı” vardır. Yeşaya, Yeremya,

Ağıtlar, Hezekiel, Daniel, Hoşea, Yoel, Amos, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Sefanya, Hagay, Zekeri-

7 “Kutsal Kitap’a Giriş”, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, Ekim 2013, s.6 8 Kutsal Kitap Tetkikleri çerçevesinde Batı’da özellikle 19.yy’dan sonra, Julius Wellhausen’un 4 Kaynak teo-

risinden sonra Tora’nın Musa tarafından yazılmadığı, bilakis 4 kaynak tarafından kaleme alındığı tespit edilmiş-tir. Daha fazla bilgi için bkn. Ricahrd Elliott Friedman, “Kitabı Mukaddes’i Kim Yazdı?”, Kabalcı Yayınları İstanbul, 2005.

9 Encyclopedia Judaica, “Torah” 10 Yaratılış, Bereşit (İbranice), Genesis (Latince): Muhtevası: Evrenin ve insanın yaratılışı (1:1- 2:25); Günahın

ve acı çekmenin başlangıcı (3: 1-24); Âdem’den Nuh’a (4: 1- 5:32); Nuh ve Tufan (6:1 – 10:32); Babil Kulesi (11: 1-9)

; Şam’dan İbrahim’e (11:10-32); İlk Atalar: İbrahim, İshak, Yakup (12:1- 35:29); Esav’ın soyu (36:1-

43); Yusuf’la kardeşleri (37: 1 – 45:28); İsrailliler Mısır’da (46:1 – 50:26)

11 Çıkış, Şemot (İbranice), Exodus (Latince). Muhtevası: İsrailliler’in Mısır’dan kurtulması (1:1 - 15:21)- Mı-sırda kölelik, Musa’nın doğumu, Musa’yla Harun’un firavuna meydan okuması, Fısıh kurbanı ve Mısır’dan çıkış; Kamış Deniz’inden Sina Dağ’ına göç (15:22 – 18:27); Sina Dağ’ında yapılan antlaşma (19:1 – 40:38); Buluşma Çadırıyla tapınma kuralları (25:1 – 40:38)

12 Vayiqra (İbranice), Leviticus (Latince). Muhtevası: Sunu ve Kurbanlarla ilgili yasalar (1:1 – 7:38); Harun’la oğullarının kâhin olarak atanması (8:1 – 10:20); Dinsel açıdan kirli ve temiz sayılmayla ilgili yasalar ( 11:1 – 15:33; Günahları Bağışlama Günü (16:1 – 34; Kutsallık ve Tapınmayla ilgili yasalar (17:1 – 27:34)

13 Çölde Sayım, Bamidbar (İbranice), Numeri (Latince). Muhtevası: İsrailliler Sina Dağ’ından göç etmeye ha-zırlanıyor (1:1 – 9:14)- birinci sayım, çeşitli yasalar-kurallar, İkinci Fısıh Bayramı; Sina Dağ’ından Moav’a (9:15 – 21:35); Moav’da geçen olaylar (22:” – 32:42); Mısır’dan Moav’a yolculuğun özeti (33:1 – 49); Şeria Irmağı’nın karşı yakasına geçmeden verilen kurallar (33:50 -36:13)


8


ya ve Malaki olmak üzere 17 kitaptan oluşur. Genel olarak Ahd-i Atik’i tasnifte Yahudiler ve Katolikler

arasında fark vardır. Yahudiler kendi Kutsal Kitaplarını ifade etmek için kitaplarının üç ayrı bölüme

ayırır ve bu bölümlerin baş harflerini İbranice seslendirerek yeni bir kavram ihdas ederler. Böylece

Yahudi Kutsal kitabına Tanah denir. Tanah Tora, Neviim ve Ketuviim olmak üzere üç bölüme ayrılır.

Tora, Musa’ya verilen beş kitap, Neviim 6’sı ilk Peygamberler, 15’ı sonraki Peygamberler olmak üzere

21 kitaptan oluşmaktadır. Son bölüm olan Ketuviim kitapları ise toplamda 13 tanedir.

Katolikler “Yahudi ve Protestanların aksine ‘Deutérocanonique’ dedikleri kitapları da Ahd-i Atik lis-

tesine ilave etmektedirler. Bu sebeple Katoliklere göre, Ahd-i Atik’i teşkil eden kitapların sayısı

46’dır.”15Yahudi ve Protestanlarca apokrif, Katoliklere göre ise Deutérocanonique sayılan kitaplar

şunlardır:

a) Judith

b) Tobit

c) I. Makkabiler

d) II. Makkabiler

e) Hikmet

f) Siracide

g) Baruch

h) Ester Kitabına İlaveler

i) Daniel Kitabına İlaveler

14 Yasanın Tekrarı, Debarim (İbranice), Deutoronomium (Latince). Muhtevası:Musa’nın halka seslenişi (1:1 –

4:49); Musa yasaları, buyrukları tekrarlıyor (5:1 – 26:19); Bereket ve lanet (27:1 – 28:68); Antlaşma yeniden yapılıyor (29:1 – 30:20); Musa’nın son sözleri (31:1 – 33:29); Musa’nın ölümü (34:1 – 12)

15 Ömer Faruk Harman, “Metin, Muhteva ve Kaynak Açısından Yahudi Kutsal Kitapları”, İstanbul 1988


9


“…bu kitapların, Kutsal Kitaplar listesine alınışı, uzun tartışmalar neticesinde olmuştur. Bu kitap-

lar, Trente konsili’nden itibaren, Katolik kilisesince resmen tespit edilmiş olan Kutsal Kitaplar listesine

dâhildirler.”16

Genel olarak Protestanlarca Ahd-i Atik 39 kitaptan oluşur. Yahudilere göre ise 22 veya 24 kitaptan

oluşur. Bunun sebebi farklı kitapların dâhil edilmesi veya çıkarılması değil, bazı kitapların ayrı ayrı

sayılmasından dolayıdır. Yahudilere göre Hıristiyan tasnifinde Neviim ’de zikredilen 10 kitap, Hoşea,

Yoel, Amos, Obadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Tsefanya, Haggay, Zekerya ve Malaki tek bir

kitaptır. Ayrıca Yahudilere göre, Ketuviim kitapları arasında zikredilen Neşideler, Vaiz, Rut, Ester ve

Yeremya’ya kadar MEGİLLOT adı verilen bir kitaptır.

2. Ahd-i Cedîd:

Ahd-i Cedîd/Yeni Ahit, bazen yanlışlıkla “İncil” olarak adlandırılır. İncil, Ahd-i Cedidin sadece bir

bölümüdür. Toplamda 27 kitaptan oluşan Ahd-i Cedidin sadece 4 kitabı İncil’dir: Matta, Markos, Luka

ve Yuhanna İncilleri. Hıristiyan İnancına göre bu İnciller Tanrı’nın ilhamı vasıtasıyla kaleme alınmıştır

ve İsa-Mesih’in hayatını anlatmaktadır. Ancak şunu belirtmek gerekir ki, 4 İncil’de İsa’nın hayatı hak-

kında farklı rivayetlerde bulunur. Yine de Matta, Markos ve Luka rivayet edilen hikâyeler birbirine

yakın göründüğünden bunlara sinoptik İnciller denir. Bazı Hıristiyan kaynaklarında “Yazarların adıyla

anılır”17 denilse de bunların “pseudo-epigraphic”- “başkalarının adına”- yazılmış oldukları bili-

nir.18Ahd-i Cedidin muhtevası İsa-Mesih’in hayatı ve onun çizmiş olduğu yol üzerinedir. Ancak Hıristi-

yanlık İsa’nın dini değil, İsa hakkında dindir19. Zira Hz. İsa bir Yahudi olarak doğmuş, Yahudi olarak

yaşamıştır. Yahudi şeriatına göre sünnet edilmiş, Tora’daki bildirilen şeriata uygun yaşamıştır. Matta

5:17’de şu ifadede bulunur: “Kutsal Yasayı ya da peygamberlerin sözlerini geçersiz kılmak için geldi-

16 A.g.e, s.38 17 Kitab-ı Mukaddes Şirketi, a.g.e, s.7 18 Reza Aslan, “Zealot” 19 The Great Courses 8Narrated by Professor Mark W. Muesse, “Confucius, Buddha, Jesus and Moham-

med”


10


ğimi sanmayın. Ben geçersiz kılmaya değil, tamamlamaya geldim.” İsa-Mesih’ten sonra gelen havari-

leri ve özellikle Pavlus, Hıristiyanlığın gerçek kurucusu, Hıristiyanlık dinini inşa etmiştir.20 Ahd-i Ce-

did’de verilen mesajın özeti şudur: “İşte, dünyanın günahını ortadan kaldıran Tanrı kuzusu”21 olarak

takdim edilen İsa-Mesih, Tanrı’nın oğlu olarak dünyada insanların günahlarının kefareti için haçta can

vermiştir.

“İncîl kelimesinin aslı “iyi haber, müjde” anlamında Yunanca euaggelion (euangelion) olup Latince

’ye evangelium, Fransızca ’ya évangile olarak geçmiştir. İngilizce ’deki karşılığı ise eski İngilizce

godspel kelimesinden gelen gospeldir. Euaggelion kelimesinin ya doğrudan veya Habeş’çe şekli olan

wangel kanalıyla Arapça ’ya İncil olarak geçtiği ileri sürülmektedir (Jeffery, s. 71-72; EI² [Fr.], III,

1235)(…) “Mesîh tarafından insanlığa getirilen ve havârilerce vaaz edilen kurtuluş müjdesi, Îsâ

Mesîh’in doktrini” mânasını yüklemişlerdir (Matta, 26/13; Romalılara Mektup, 1/1;10/16). Bu anla-

mıyla Hristiyan vahyini ve Îsâ Mesîh vasıtasıyla Tanrı ile insanlar arasında yapılan “Yeni Ahid”i ifade

etmektedir. Daha sonra kelime, Îsâ Mesîh’in şahsını ve faaliyetlerini anlatan ilk Hristiyan yazıları için

kullanılmıştır (The New International Dictionary, s. 424).”22

Matta 26/13’deki ifadeyi ve daha net anlayabilmek için hem Latincesini hem, hem İngilizcesinin

hem de Türkçesini sırasıyla vermekte fayda görüyoruz. Kitab-ı Mukaddes tercümeleri konumuzu daha

net anlayabilme açısından önemlidir, zira bir tercüme asla orijinali gibi değildir ayrıca anlam kayması

ve farklı anlaşılmalara yol açabilmektedir.

Latince (Vulgata) tercümesi:

“Amen dico vobis, ubicumque prædicatum fuerit hoc Evangelium in toto mundo, dicetur et quod

hæc fecit in memoriam ejus”

İngilizce (King James tercümesine göre):

20 A.g.e 21 Yuhanna 1:29 22 Ömer Faruk Harman, “İncil”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 22, sayfa 270.


11


“Verily I say unto you, Wheresoever this gospel shall be preached in the whole world, there shall

also this, that this woman hath done, be told for a memorial of her.”

“Size doğrusunu söyleyeyim, bu Müjde dünyanın neresinde duyurulursa, bu kadının yaptığı da

onun anılması için anlatılacak”23

Dolayısıyla müjdenin anlamı daha kapsamlı ve Hıristiyan inancını daha net ifade etmektedir. İn-

cil’in dört kitabın yanında Elçilerin İşleri, 1 kitap, Pavlus’un 13 Mektupları, İbraniler’e, Yakup’un, Pet-

rus’un Mektupları, Yuhanna’nın Mektupları ve Yahuda’nın Mektupları olmak üzere 8 ve son kısım

olan Vahiy kısmıyla birlikte toplam 27 kitaptan oluşmaktadır.

Ahd-i Cedid’de yer alan kitapların muhtevası:

Matta İncili: Matta aktarılan rivayetlere göre İsa’nın on iki havarisinden birisidir. O, İsa’nın

soyağacına ait bilgiler vererek başlar. Böyle yapmakla aslında Ahd-i Atik ile Ahd-i Cedîd ara-

sında bir bağ kurar ve İsa-Mesih’in önemine daha da vurgu yapmış olunur. “Bu soyağacı Eski

ve Yeni Antlaşma arasında bir anahtar işlevi görür. Kitabın bu kısmı Yeni Antlaşma’nın, Eski

Antlaşma’nın ve Tanrı’nın değişmez amacının bir devamı olduğunu açıkça gösterir”.24

Markos İncili: M.S 60-70’lı yıllar arasında kaleme alınan bu İncil İsa-Mesih farklı anlatılır.

Onun Tanrı’nın Hizmetkârı25 olarak tanıtır. Markos, İsa’nın havarisi olan Petrus’ın talebesidir.

Bundan dolayı Markos’un bu İncili Petrus’a dayanarak yazdığı söylenir. İsa-Mesih’in burada

mucizeleri, körleri, kötürümleri, cüzzamlıları, sağırları iyileştirip ölüleri diriltmesi anlatılır.

23 Ayrıca bkn. Matta 24:14; 28:19; Zebur 98:2,3; İşaya 52:9; Markos 13:10; 16:15; Luke 24:47; Romalılar

10:18; 15:19; Koloseliler 1:6,23; 1 Timoteosa 2:6; Vahiy 14:6; 1 Samuel 2:30; Zebur 112:6; Markos 14:9; 2 Korin-toslulara 10:18; İbraniler 6:10

24 Kitab-ı Mukaddes Şirketi, a.g.e, s.36 25 A.g.e, s.37


12


Luka İncili: “Luka, İsa’yı insanların dostu olan Âdemoğlu İsa Mesih olarak tanıtıyor”.26Yani bu-

rada İsa-Mesih’in İnsan olması vurgulanır. Luka kendi ifadesiyle de en ince titizlikle İsa-

Mesih’in hayatını aktarmaya gayret etmiştir: “Sayın Teofilos, Birçok kişi aramızda olup biten-

lerin tarihçesini yazmaya girişti. Nitekim başlangıçtan beri bu olayların görgü tanığı ve Tanrı

sözünün hizmetkârı olanlar bunları bize ilettiler. Ben de bütün bu olayları ta başından özenle

araştırmış biri olarak bunları sana sırasıyla yazmayı uygun gördüm. Öyle ki, sana verilen bilgi-

lerin doğruluğunu bilesin.”27 Luka 2:10-11’de rivayet ettiği cümle, hem onun İncilindeki muh-

tevayı hem de Luka’nın gözünde İsa-Mesih’i net bir şekilde özetlemektedir: “Melek onlara,

“Korkmayın!” dedi. “Size, bütün halkı çok sevindirecek bir haber müjdeliyorum: Bugün size,

Davut’un kentinde bir Kurtarıcı doğdu. Bu, Rab olan Mesih’tir.”

Yuhanna İncili: Yuhanna İncili diğer sinoptik İncillerden farklı olarak kendine özgün bir üslup

sergiler. İsa’nın doğumu, vaftizi veya göğe yükselişi ile değil, farklı şekilde, bir prolog ile baş-

lar. Yuhanna incili, 27 kitaptan oluşan İncil’in en felsefi, mistik ve sembolik bölümüdür, bazı

araştırmacılarca Hint ve Yunan gizem kültlerinden etkilendiği iddia edilir. İsa'nın Tanrısallığına

ve özüne vurgu yapar, İsa'nın başlangıçtaki "logos" olduğu söylenir. Yuhanna İncilinin muhte-

vasını en iyi Yuhanna 10:30’ daki şu ifade özetlemektedir:” Ben ve Baba biriz”. “Burada Me-

sih’i Tanrı’nın ezeli Oğlu ve Sözü, Tanrı’nın özünden doğan Tanrı, babayla ve Kutsal Ruh’la yü-

celik ve gerçek dolu olan olarak tanırız.”28

Elçilerin İşleri: Luka İncili’nin devamıdır aslında. Burada belki de en önemli unsur, Saul adıyla

anılan Pavlus’un İsa’ya tabi olanlara düşman iken, bir vizyonla İsa’nın davasını benimsemesi

ve İsa’nın ona şu sözüdür: “Seni, ulusların gözlerini açmak ve onları karanlıktan ışığa, Şey-

26 A.g.e., s.37 27 Luka, 1:1-4 28 A.g.e, s.38


13


tan’ın hükümranlığından Tanrı’ya döndürmek için gönderiyorum. Öyle ki, bana iman ederek

günahlarının affına kavuşsunlar ve kutsal kılınanların arasında yer alsınlar.”29

Pavlus’un Mektupları: Romalılar, I. Ve II.Korintliler, Galatalılar, Efesliler, Filipililer, Koloseliler,

I. Ve II. Selanikliler, I. Ve II. Timoteos, Titus, Filimon olmak üzere toplam 13 mektubu vardır

Pavlus’un. Gittikçe büyüyen Hıristiyan toplumuna ışık olacak temel inanç esasları zikredilir.

Diğer Mektuplar:30İbraniler, Yakup, Petrus’un Mektupları, Yuhanna’nın Mektupları, Yahuda.

Bu mektuplar genel olarak imanlıları iman konusunda bilgilendirir ve yönlendirir. “Sıkıntılara

göğüs germek, denenmelerin üstesinden gelmek, yetkililere boyun eğmek ve her yönden

imana yaraşır bir yaşam sürdürmek için Tanrı’nın vaatlerini gözler önüne serer.”31

C. Kitab-ı Mukaddes’in Dili:

Kutsal kitabın tercümelerini daha net anlayabilmek için öncelikle onun, Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedi-

din hangi dillerde yazıldığını bilmek gerekir. Zira ilk yazılan dilini bilmek ve asıl kelimeler hangileridir

bilmek, anlam bütünlüğünü sağlayabilmek için kaçınılmazdır.

1) Ahd-i Atik’in Dili

Ahd-i Atik Aramice yazılan Ezra 4/8-6(18; 7/12-26; Daniel 2/4-7/28; Yeremya, 10/11 ve Tekvin

31/47’de iki kelime32 hariç İbranice yazılmıştır. Aramice yazılmasının sebebi, Yahudilerim M.Ö 587-

539’da Babil’e sürgüne gönderilmelerinden kaynaklanmaktadır. Zira Babil’de konuşulan dil Aramice

idi.33 İsrailoğulları Kenan diyarına gelmeden önce, İbranice Kenan halkının kullandığı ağzın gelişmiş

29 Elçilerin İşleri 26:17-18 30 Kitab-ı Mukaddes Şirketinin tasnifine göre diğer Mektuplar bu başlık altında zikredilir. 31 A.g.e., s.42 32 Harman, a.g.e., s.5 33 Kitab-i Mukaddes Şirketi, a.g.e., s.15


14


biçimiydi.34 İbranice aslında gerçek manada bir dil değilken, Aramice’nin lehçesi olarak şekillenmiş ve

daha sonraları, Hahamlarca Aramice ’den ayırmak ve Kutsal ile ilgili bir dil olduğunu ortaya çıkarmak

ve ayırabilmek için “İbranice” tabiriyle anılmıştır.35

2) Ahd-i Cedidin Dili:

İsa-Mesih hayattayken onun öğretileri yazılmış bir metinde mevcut değildi. Zaten Yahudi olarak

yaşıyor ve gezgin Rabi gibi Yahudi öğretilerini tebliğ ediyordu. Onun çarmıha gerilmesinden sonra

Ahd-i Cedid’in ilk dört kitabı olan Matta, Markos, Luka ve Yuhanna İncili kaleme alınmıştır. Bu dört

İncil ve Pavlus ve arkadaşlarının doğu Akdeniz yöresindeki kiliselere yazdıkları mektuplarda Grekçe idi,

zira o çağda o bölgede en yaygın kullanılan dil Grekçeydi.36 Bunun belki de en büyük delili, M.Ö

3.yy’da Ahd-i Cedîd Filistin dışındaki Yahudiler için Grekçeye çevrilmesidir.37 Bu çeviriye, 70 kişi tara-

fından çevrildiği için “Septuaguinta”38 denilmektedir.

III. Kitab-ı Mukaddes günümüze nasıl ulaştı?

Kitab-ı Mukaddes’in önemi, tasnifi ve muhtevası hakkında bilgi verdikten sonra bu kutsal yazıların

nasıl günümüze ulaştığı konusu hakkında bilgi sahibi olmak, Kitab-ı Mukaddes hakkında yapılan araş-

tırmalar, bu araştırmalar sonucunda tespit edilen bilgileri anlayabilmek ve günümüz yorumlarına ışık

tutabilmek için son derece önemlidir. Bununla ilgili bu bahsi Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedîd olmak üzere

her iki Ahit’in günümüze nasıl ulaştığı ile ilgili ayrı ayrı ele alacağız.

34 A.g.e 35 Harman, a.g.e. 36 Kitab-ı Muhakkdes Şirtketi, a.g.e, s.16 37 A.g.e 38


15


a. Ahd-i Atik:

Yahudi inancına göre Musa’ya Sina dağında hem yazılı hem de şifahî Tora verilmiştir. Bu daha

sonraları, farklı şekillerde muhafaza edilmiştir. Nitekim M.S 200’lı yıllarda Yehuda Ha Nasi, Mişna

denilen Musa’ya Sina dağında verilen sözlü Tora’nın yazıya dökülmüş haline denir.39 Genel olarak

Ahd-i Atik’in ilk kopyaları tomarlar üzerine yazılırdı. Bu tomarlar 1 metre eninde ve 10 metre

uzunluğundaydı. Tora’yı kaleme alan Yahudi âlimleri bunu öyle büyük bir itina ile yaparlardı tüm

harfleri tek tek saymadan işlerini bitirmezlerdi.40

1947’da Ölü denizin’ de bulunan ve Ferisilere ait olduğu tespit edilen el yazma tomarları, günü-

müze ulaşan en eski tomarlardır. Bu tomarların Ferisiler tarafından M.Ö 68 yılında mağaraya ko-

nulduğu tespit edilmiştir. Ancak bunlar Kitab-ı Mukaddes’in sadece bir kısmını ihtiva eder, tümü-

nü değil. Bunun haricinde Kitab-ı Mukaddes’in tamamını içeren ve günümüze ulaşan en eski nüs-

haları şunlardır:

a. Codex Vaticanus:

İ.S 340 ait olup Roma’da, Vatikan Kütüphanesinde bulunmaktadır.

b. Codex Sinaticus:

İ.S 400 yıllarına ait olduğu tespit edilen bu Codex, 1993 yılında İngiltere tarafından Rusya’dan sa-

tın alınarak British Museum’a getirilmiştir.

39 Mişna, kendi görüşlerne bağlı kalan Ferisilier hareketinin zuhurundan itibaren, hahamların naklettikleri,

s”sözlü kanunun” (Oral LAw) bir hülasasıdır. Mişna’nın kelime anlamı “ikinci kanun”, “bilgi”dir. "Mişna'nın şerhi" adlı kitabının mukaddimesinde Yahudi filozofu Musa b. Meymun (M;S.1l35-1204) (Maimonides), Mişna'yı ta-nıtma sadedinde şöyle yazar: "Muallimimiz Musa'dan Mukaddes hahamimız Judah Hanasi'ye' kadar, sözlü ka-nun adı ile tedris edilen herhangi bir akide üzerinde Yahudi alimlerinden hiç biri açıkça ittifak etmedi. Her top-lumun bir baş- kanı ve kendisine itimat ettiği bir kişisi vardı ki o, geçmiş bilginIerden ve hocasından duydukları-nın şifahi olarak toplumuna nakledilmesi için notlar koyardı. Böylece, her bilgin yüksek mahkemenin (Sanhed-rin) kararlarına ve muhtelif nesillerde ilan edilen kararlardan ve Tevrat tefsi- cinden "geçmişlerin" vasıl olduğu şeylere ve sözlü kanunlara sahib olduğu zaman, kifayeti nisbetinde istifade olunması için "sözlü kanunlara" benzer bir kitap telif etmiştir. İşte zaman böylece mukaddes hahamımıza gelinceye kadar geçmiştir. 0, mukad-des sünnetle, ahkamla, kararlarla ilgili bütün şeyleri ve her nesil için uyulması gereken Hz. Musa'dan mervi Ka-nun'un şerhini ilk defa., bir araya getirdi. (Zafer İslam Han, (Mehmet Aydın tercümesi), “Talmud’un Doğuşu ve Yahudiler Üzerindeki Te’siri”, s.140-141

40 Kitab-ı Mukaddes Şirketi, a.g.e. s.10-11


16


c. Codex Alexsandrinus:

İ.S 400 yılına aittir Kayıp 40 sayfa dışında tüm Kutsal Kitap burada yer alır. Bu nüshada aynı Codex

Sinaiticus gibi British Museum’dadır.41

b. Ahd-i Cedîd:

İsa Mesih’in talebeleri ve ilk Hıristiyan cemaati tebliğlerini yazıya geçirmişlerdir. Mesela Pavlus’un

Romalılar Mektubu’nda şöyle bir ifade geçer: “Mektubu yazıya geçiren ben Tertius, Rabb’e ait biri

olarak size selamlarımı gönderirim.” Ancak İsa- Mesih’e ait herhangi bir yazı veya doğrudan o za-

mana ait yazılı bir nüsha veya evrak bulunmamaktadır. Ahd-i Cedidin ilk nüshaları önemli ölçüde,

yıpranmış da olsa, günümüzde mevcuttur. Papirüslere yazılan ve uzun zamandan sonra kazılarla

elde edilen en eski Ahd- i Cedit nüshası Mısır çöllerinde bulunmuştur. 2. yy’ın ilk yarısına ait olup

Manchester Üniversitesi’nin John Rylands Kütüphanesi’nde koruma altında olan bir nüsha var-

dır.42

IV. Kitab-ı Mukaddes Tercümeleri:

Günümüzde Kitab-ı Mukaddes (Bible) en çok dile tercüme edilen ve satılan kitaplar listesinde en

önlerdeki sırasını yüzyıllardır korumaktadır. Yahudi din adamları tarafından ilk başta İbranice (Arami-

ce olarak yazılan Ezra 4/8-6(18; 7/12-26; Daniel 2/4-7/28; Yeremya, 10/11 hariç)olarak kaleme alınan

Yahudi Kutsal Kitabı M.Ö 250 yılında “Septuaguinta” adıyla Grekçeye çevrilmesiyle başlayan bu ter-

cüme seyri günümüzde (2914) 2817 dile tercüme edilmiş durumdadır. Bu çalışmamızda tercüme edi-

len dillerden sadece birkaç tanesini ele alacağız: Yunanca, Aramice, Süryanice, Latince, Ermenice,

Etiyopya’ca, Gürcüce, Eski Almanca, Arapça, modern Almanca, İngilizce, Fransızca ve Türkçe tercüme-

leri.

41 A.g.e. s.11 42 A.g.e. s.14


17


1) Grekçe tercüme: Septuaguinta

M.Ö 250 yılında dünya dili Grekçeydi. Yahudilerin dili (özellikle ibadet dili) İbraniceydi. Ancak bazı

bölgelerdeki Yahudiler, İbranice’yi günlük dilleri olarak kullanmadıklarından, M.S 4.yy’dan sonra Ak-

deniz bölgesi olmak üzere Büyük İskender vasıtasıyla Helen kültürün yayılmasıyla, oradaki Yahudilerin

bir kısmı Yahudi Kutsal Kitabını anlamaz hale gelmiştir. Dolayısıyla Yahudi din âlimleri kendi kutsal

kitaplarını Grekçeye çevirmeye karar verdiler. Aristeas’ın mektubu (Letter of Aristeas/Lettre

d’Aristée) Yahudi Kutsal kitabın Grekçeye çevrilmesini efsanevî şekilde anlatmaktadır. Rivayetlere

göre 12 Yahudi kabilesinin her birinden altışar âlim olmak üzere toplamda 72 âlimin birbirinden ayrı

olarak tercümeye giriştiklerini ve bunun sonucunda mucizevî şekilde tercümelerin aynı olduğu ortaya

çıkmıştı. Septuaguinta ismi de bu kaynaktan gelmektedir.43M.S 100 yılında tamamlandırılan Septua-

guinta tercümesi Tanah ve bir takım “apokrif” kitaplar ihtiva etmektedir.

“Aristée’nin, Philocrate’a gönderdiği mektupta anlattığına göre, kral Ptoléméw II Philadelphe’nin (285-146/7)

arzusu üzerine, baş kâhin Eléazar, Kudüs’ten İskenderiye’ye, her kabileden altı kişi olmak üzere, toplam 72 kişi

göndermiştir. Bunlar, beraberinde altın harflerle yazılmış bir nüsha götürmüşler ve Pharos adasında, 72 günde

Ahd-i Atik’i (veya Tevratı)44 tercüme etmişlerdir. Ahd-i Atik’in tercüme ediliş sebebi ise, Falen’l, Démétrius adlı

Atina’lı bir sürgün’ün İskenderiye’de kurduğu kütüphaneye bu kitabın kazandırılmasıdır.45(…) Diğer taraftan,

tercümenin sebebi, Aristée’nin mektubunda belirtildiği şekliyle, İskenderiye kütüphanesini süslemek değil, Filistin

dışında yaşayan ve İbranice bilmeyen Yahudilerin, Kutsal kitapları okuyabilmelerini sağlamaktır. İbraniceden

Yunancaya tercüme edenler de, Filistin’den gelen mütercimler olmayıp, İskenderiye’de yaşayan Yahudilerdir…”46

Sadece Ahd-i Atik ve Deutorocanonique eserler (Siracide gibi) tercüme edilmemiş, bunun yanında

Ahd-i Cedid de doğrudan İbranice ’den çevrilen Matta hariç Septuaguinta’dan (Septante) tercüme

43 Aristeas’in Mektubu: 44 E. Jacob, l’Ancient Testament, Puf, Paris, 1983, s.13 45 E. Jacob, a.g.e. s.13 46 Harman, a.g.e. s.15


18


edilmiştir.47 Yahudiler İbranice’yi asıl kabul ettiklerinden Septante onlar için birincil kaynak konumun-

da değildir. Ancak Hıristiyanlar içinse Septante temel kaynak sayılır. Tıpkı Ahd-i Cedidin ilhamlarla

yazıldığına inandıkları gibi Septante’nin de ilhamla yazıldığına inanırlar. Dolayısıyla Yahudi ve Hıristi-

yan tercüme ve tahkiklerini ayrı zikretmekte fayda vardır. Zira bazı rivayetlere göre Tevrat’ın Yunan-

caya çevrilmesi Yahudilerce uğursuz gün olarak görülüp Hıristiyanların hile yaparak tercümede bulun-

duklarını iddia ederler.48

Bir diğer husus şudur ki, Septante tercümelerin bütünü değer yönünden aynı değildir ve ayrıca İbrani-

ce metni ile Septante arasında farklılıklar vardır.49 Buna Meseller kitabını, Eyüp kitabı, Ester ve Ye-

remya kitabı örnek getirilebilir.50Mesela “Yunanca Ester kitabı 270 cümledir ki bunun 107’si İbranice

metinde yoktur.”51

A. Yahudi Âlimlerin Septuaguinta Tercümeleri- Tahkikleri:

Daha sonra Hıristiyanlığın teşekkülünden ve Yahudi Kutsal Kitabını Eski Ahit diye isimlendirdikten

sonra ve bununla birlikte kendi anlayışlarına göre bir takım yorumlarda bulunduktan sonra, Septuagu-

inta (Kaynaklarda kısaltması LXX veya G şeklindedir) Yahudi âlimlerce tercüme ve tahkik edip üzerinde

bir takım değişiklikler yapılmıştır.

Genel olarak Hıristiyan ve Yahudi tahkikleri olmak üzere Septuaguinta ’ya yapılan tahkiklerin farklı

algılayışı ve bununla birlikte tercüme usulü olduğu tespit edilmiştir. Önemli tahkik ve tercümeler şun-

lardır:

47 Harman, a.g.e. s.16 48 Harman, a.g.e. s.16 49 Harman, a.g.e. s.17 50 Bunlar sadece birkaç örnek (Ömer F. Harman’ın eserinde seçtiği örnekler) 51 Harman a.g.e. s.17


19


i. Kaige-Tahkiki52

Ölü denizin batısında ki Nahal Hever günümüze ulaşan en kadim Kutsal Kitap yazmaların bulun-

masından sonra Demonique Barthélemy özellikle „Dodekapropheton“ (12 küçük Peygamberler) ki-

taplarından yola çıkarak Kitab-ı Mukaddes’in Grekçeye tercümesinde, Septuaguinta ile ilgili farklı tah-

kiklerin bulunduğunu ortaya koymuş ve „kaige“ adını verdiği bir nüshadan bahsetmiştir.53

Bu tahkikte göze çarpan husus, tercümenin İbranice asıl metne şeklî olarak, kelimelerin dizilişi,

harf edatları ve kelime dağarcığına varıncaya kadar tamamen uyarlanmış olduğu görülmektedir.

Örnek: İbranice hem „erkek“ hem de „herkes“ anlamına gelen איׁש kelimesi bu tahkikte erkek an-

lamına gelen ἀνήρ kelimesi ile ifade edilir. Bu aynı zamanda „herkes“ anlamında kullanıldığında da bu

şekilde kullanılır. Hâlbuki Septuaguinta da bu ἕκαστος „herkes“ olarak ifade edilir.

-boynuz“ kelimesi bağlama uygun olarak σάλπιγξ „trompet/borazan“ diye tercüme edilme„ ׁשופר

mektedir.54

Özellikle İbranice גם „o da/ da“ kelimesi Grekçe καί “ve” olarak değil, καίγε kaige „ve o da“ olarak

tercüme eder. Bunu Barthelemy daha sonra tahkike isim olarak vermektedir.55

Burada görüldüğü gibi, sırf kelimelerin tamamen uyumlu olabilmesi ve aslî metine mümkün mer-

tebe en yakın şekilde, motamot tercüme edebilmek için itina gösterilmiştir. Barthelemy’ye göre bu

çalışma M.S 1.yy’a tekabül eder.

52 Bu konuyla ilgili farklı kullanımlar söz konusudur. Bazıları bunlara “tercüme” derken biz tahkik demeyi

tercih ettik. Zira salt bir tercümeden ibaret değildir. 53 Ölü deniz yazmaları ile ilgili genişçe bilgi için bk. http://www.deadseascrolls.org.il/featured-scrolls 54 Carsten Ziegert & Siegfried Kreuzer, „Septuaginta“ yazısı, WiBiLEx 2012, online link:

http://www.bibelwissenschaft.de/stichwort/28417/ 55 Ziegert & Kreuzer, a.g.e

http://www.deadseascrolls.org.il/featured-scrolls


20


ii. Aquila’nın tahkiki56

Kaige-Tahkiki ile başlayan bu tahkik ve revizyon girişimi Aquila ile tekâmüle erdirilmiştir. Aqui-

la’nın revizyonu M.S 128 yılına ait olduğu rivayet edilir. Bu revizyon özellikle konkordant, yani İbrani-

ce ‘ye fazlasıyla bağlı kalarak ele alınmıştır. Bunun sebebi bazı tarihçilere göre ta M.S 2.yy’dan beri

hissedilen ve var olan Yahudi- Hıristiyan çekişmesi ve rekabetidir. Aquilanın „İbraniceyi“-„İbraniliği“

öne çıkarmak için böyle bir yöntem izlediği belirtiliyor. Örneğin Mezmurlar 2:2’de geçen, İbranice

kutsanmış olan“ kelimesi Septuaguint’te (LXX) Grekçe χριστός „kutsanmış olan“ olarak ifade„ מׁשיח

edilen kelimeyi Hıristiyanlar İsa-Mesih’e işaret olarak algılayabilecekleri ve Yahudilerle tartışma-

münakaşalarda kullanılabileceğinden Aquila tarafından biraz daha olumsuz manada kullanılan

ἠλειμμένος, „kutsanmış olan“ olarak değiştirilmiştir.57

Dolayısıyla burada görüldüğü gibi Kitab-ı Mukaddes tercümeleri, içeriğini değiştirme pahasına da-

hi olsa siyasî nedenlerden dolayı tahrifata uğramış ve bundan mütevellit bir takım farklı tercüme ve

tahkikler oluşmuştur.

iii. Diğer tahkikler

Bu zikredilen tahkiklerden başta farklı farklı tahkiklerde bulunmaktadır. Ancak çalışmanın hacmini

daha da genişletip konuyu daha fazla dağıtmamak amacıyla burada diğer tahkik çalışmalarına sadece

değinilecektir. Symmachus, Theodotion tahkikleri. 58

56 Barthélemy, D., 1963, Les devanciers d’Aquila (VT.S 10), Leiden 57 Ziegert & Kreuzer, a.g.e 58 Daha fazla bilgi için bk. Kreuzer, S., 2008, Towards the Old Greek. New Criteria for the Evaluation of the

Recensions of the Septuagint (especially the Antiochene / Lucianic Text and the Kaige-Recension), in: M.K.H. Peters (Hg.), XIII Congress of the International Organization for Septuagint and Cognate Studies, Lubljana 2007, Atlanta, 239-253


21


B. Hıristiyanların Septuaguinta ile ilgili Tercümeleri- Tahkikleri

Hieronymus „Prologus in Libros Paralipomenon“ isimli kitabında Hıristiyanlarca kullanılan 3 tür

Eski Ahit metni hakkında bilgi vermektedir. Ona göre Mısır’da Hesychius, İstanbul’dan (Konstaniapo-

lis) Antakya’ya Lukian’ın ve Filistin’de Origenes’in metninin benimsendiğini söylemektedir. Bu üç farklı

metin çeşidine trifaria varietas denir.

a. Origenes’in Hexapla tahkiki59:

Origenes (M.S 185-254) Yahudilerin çokça tahkiklerinden dolayı karışık bir vaziyete bürünen Ki-

tab-ı Mukaddes’in Grekçe tercümesi Septuaguinta ve özellikle Yahudilerle münazara ve münakaşalar-

da Kitab-ı Mukaddes’in asıl demek istediğini, izahatlarını yapabilmek ve üstünlük sağlayabilmek için

ayrıca bir tahkik ve tasnifte bulunmuştur. Yani Origenes’in birincil amacı apoloji60 (kelam) ve tefsir

yapabilmektir. Uzun çalışma sonucunda Kitab-I Mukaddes metninin altı sütunlu sinopsis tasnifini

yapmıştır. İlk iki sütunda İbranice salt hali (harekelenmemiş, seslendirilmemiş) ve Grekçeye transkrip-

siyonu yer alır. Üçüncü ve dördüncü sütunlarda Aquila ve Symmachus’un tahkikleri yer alır. Beşinci

sütunda Origenes’in tahkiki ve altıncı da Theodotion bulunmaktadır.61

59 Hexapla, Grekçe Ἑξαπλᾶ, ingilizce"sixfold" türkede “altı katlı/katmanlı” olarak tercüme edilebilir ve Ori-

genes’e göre Kitab-I Mukaddes’in 6 versiyondan oluştuğunu ifade eden bir kavramdır. Buna göre ilk versiyo-nundan 6. Versiyona kadar Kita-I Mukaddes: İbranice, İbranice ile grekçe’nin karışımı versiyonu (ki buna Secun-da denir), Sinoplu Aquila’nın, Symmachus’un versiyonları, Septuaguint’in Septuaguint tahkikleri ve son olarak Theodotion versiyonu.

60 Din adına dini esasları savunabilmeye özellikle Katolik kilisesinde kullanılan kavram ἀπολογία, "speaking in defense” İslam aleminde bir nevi “kalam tatışmaları ve metodu” ile kıyaslanabilir.

61 http://www.bibelwissenschaft.de/wibilex/das-bibellexikon/lexikon/sachwort/anzeigen/details/septuaginta-3/ch/b8178fbbe0907a93cf4eb0207e56fd95/ , Ayrıca daha fazla bilgi için bk. Hatch, E. / Redpath, H.A., 1897-1906, A Concordance to the Septuagint and the Other Greek Versions of the Old Testament (including the Apocryphal Books), Oxford

http://www.bibelwissenschaft.de/wibilex/das-bibellexikon/lexikon/sachwort/anzeigen/details/septuaginta-3/ch/b8178fbbe0907a93cf4eb0207e56fd95/



22


b. Lukian tahkiki:

Antakyalı Lukian’a nispet edilen bu metin Pentatök için değil, tarih kitapları ve peygamberler için

geçerlidir. Stil ve gramer açısından temiz bir Grekçeye sahip olan bu metin, bir takım ilave edatlar da

zikretmiştir. Bundan dolayı kimi araştırmacılar tarafından tenkit edilir.

Septante tercümelerin yazmaları (en meşhurları)

a. Alexandrinus (A): IV. ve V. asra aittir. Biritsh Museum’dadır

b. Vaticanus (B): IV. asra aittir. Vaticane kütüphanesindedir

c. Sinaticus (X): Bşr kısmı Lepzig kütüphanesinde, bir kısmı da British Museum’dadır.

d. Codex Ephraemi rescriptus: V. asra aittir. Çok eksiktir. Bibliotheque Nationale de Pa-

ris’dedir.

e. Codex Marchalianus (D): VI. asra aittir. 416 varak olup peygamberler kitaplarını ihtiva

eder.

f. Codex Basilian Vaticanus (N): VIII. ve IX. asra aittir.

g. Codex Venetus (V): VII ve IX. asra aittir. 62

2) Aramice tercümesi: Targum

M.Ö 538’deki Babil esaretiyle birlikte Yahudiler İbranice yerine çoğu zaman Aramice kullanmış-

lardır. Yahudilerin gündelik konuşma dili haline gelen Aramice, Yahudi Kutsal Kitabında bazı bölüm-

lerde de vardır (yukarıda örneklerini zikrettik). Ancak ayinler ve genel olarak din dili yine İbranice

olmuştur. Yahudi Kutsal Kitabın Aramice ’ye çevrilmesinin nedeni, Yahudi din adamları dışındaki Ya-

hudilerin de Kutsal Kitaplarını anlamalarını sağlayıp kolaylık sunmaktı. Aramiceye çevrilen Yahudi

Kutsal Kitabına “Targum” denilir. Muhtemelen M.Ö 200 yılında tercüme edilen bu metin, Ölüdeniz

(Kumran) Yazıları arasında mevcuttur. Bu tercümeler (targumlar), İbranice’nin yerini alması için değil,

62 Harman, a.g.e. s.18


23


insanlara yardımcı olsun ve Kutsal Kitapları anlamalarına vesile olsun diye yapıldığı bazı Yahudi kay-

naklarında ifade edilir. Binaenaleyh bir takım tercümelerin motamot yapılmasının yanında diğerleri

mana aktarımının yanında metinleri çeşitli ilavelerle, Midraschim63 ve Hagoada ile süslemişlerdir.

Targum kelimesinin kendisi bizzat Kitab-ı Mukaddesin Aramice nüshasında görülmektedir. Benzer bir

şekilde Tekvin, Yeremya, Daniel ve Ezra kitaplarında İbranice metinde “mikra” olarak adlandırılırken

(Aramice metinde) kısaca “Targum” diye adlandırılır.64

“Ezra ve yardımcıları, Şeriatı halka okuduklarında, onu tercüme etmek zorunda kalmışlardı

8Nehemya(8/8). Tevrat okunduğunda, onu cümle cümle tercüme etmek âdeti (Mısır sinagoglarında

Yunancaya, Filistin, Suriye ve Mezopotamya sinagoglarında ise Aramiceye) böylece doğdu. Tercümeyi

yapana “Teğmen” veya “Torgman”, tercümeye de “Targum” deniyordu. Bu tercümeler önceleri irticali

yapılırken, daha sonraları kaleme alındı. “Targum”lar, kelimenin asıl manasıyla, tam bir tercüme ol-

mayıp, orijinal metnin tefsiri mahiyetindeydi.”65

Targumların birkaç çeşit olduğunu kaynaklardan biliyoruz. Onkelos, Filistin, Kudüs, Samiri, Jonat-

han Ben Uzziel ve Ketubim Targumları örnek olarak zikredilebilir.

a. Onkelos/Babil Targumu:

Sonradan kullanıma girdiği ve Babil’deki din adamları tarafından benimsenen ve genel kabul gö-

ren Onkeles targumu, “Babil targumu” olarakta anılır66. Yahudiliğe sonradan giren Onkelos Tevrat’ın

harfî tercümesini yapmıştır.67

b. Filistin Targumu:

63 Kutsal metinlerin haftalık sinagog toplantılarında okunması ve dinleyicilere ders olarak verilen eşlik eden

açıklamalardan oluşan külliyat. (Britannica) 64 Wilhem Bacher, “Die exegetische Terminologie der jüdischen Traditionsliteratur”- Die Bibelexegetische

Terminologie der Tannaiten, Leipzig 1899. 65 Harman, a.g.e. s.23 66 Encyklopedia Judaica, Targumim. 67 Harman, a.g.e s.23


24


Filistin targumuna “Targum Yersuhalim” de denilmektedir.68. Tamamı Vatikan Codex Neorfili I’de

bulunan Filistin Targumu hakkında az bilinmekle birlikte, Filistinlere ve o bölgeye has bir Tevrat tar-

gumu olduğu söylenebilir. “Bu targum, Hıristiyanlığın ilk yüzyılına kadar varan ve Filistin’de kullanılan

Aramice deyimleri ihtiva etmektedir.”69

c. Kudüs Targumu:

Bir başka adı da Pseudo-Jonathan veya Yerushalim I’dir.

d. Samiri Targumu

Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde Samirilerce Aramice’ye tercüme edilmiştir. Bundan mütevellit

tercümede Aramice ‘ye ait kavram ve üsluplar fark edilmektedir.

e. Jonathan ben Uzziel Targumu:

Bu Targum, peygamberler kitaplarıyla tarihi kitapları ihtiva eder.70

f. Ketubim targumları:

Ezra, Nehemya ve Daniel hariç, Tanah’ın Ketubim’ini ihtiva eder.

3) Süryanice tercümeleri:

Kitab-ı Mukaddes’te, Resuller 1:8 ‘de “Ama Kutsal Ruh üzerinize inince güç alacaksınız. Yeruşa-

limde, bütün Yahudiye ve Samiriyede ve dünyanın dört bucağında benim tanıklarım olacaksınız”71

ifadesi gereğince öğrencileri, yani onun ashabı, bunu bir görev bilip “gayret ve cesaretle yerine getir-

68 Encyklopedia Judaica, Targum 69 Harman, a.g.e. sç23 70 Harman, a.g.e. 71 [8] Ayrıca bk. Resullerin işleri 2:1-4; 6:8; 8:19; Mika 3:8; Zekeriya 4:6; Luke 10:19; Vahiy 11:3-6; Luke

1:35; 24:29; Romalılar 15:19; Resullerin işleri 1:22; 2:32; 3:15; 4:33; 5:32; 10:39-41; 13:31; 22:15; Matta 28:19; Markos 16:15; Luke 24:46-49; Yuhanna 15:27; Resullerin işleri 8:5-25; Zebur 22:27; 98:3; İşaya 42:10; 49:6; 52:10; 66:19; Yeremya 16:19; Matta 24:14; Romalılar 10:18; 15:19


25


di.”72Gittikleri yerlerde İsevîler sadece Yunanca konuşmadılar. Kullandıkları dil Yunanca’nın yanında

Süryaniceydi. Dolayısıyla belirli bir zamandan sonra, hem yeni nesiller için, hem de İsa’nın kutsal me-

sajını yayabilmek için Kutsal Kitap Süryaniceye tercüme edilmiştir. MS yaklaşık 170’te Süryani yazar

Tatianos (MS yaklaşık 120-173) dört İncili birleştirdi ve genelde Diatessaron (Yunanca “Dörtten”) ola-

rak adlandırılan bir eser meydana getirdi.73

Beşinci yüzyılda Mezopotamya sınırlarında Kitab-ı Mukaddes’in Süryanice nüshasından yola çıka-

rak büyük olasılıkla M.S 2.-3. Yüzyıllarda kaleme alındığı söylenebilmektedir. 5 kitap hariç bütün kitap-

ların yer aldığı bu tercümeye Peşitta denir. Peşitta doğrudan İbraniceden tercüme edilmiştir. Kelime

anlamı itibariyle “yalın”, “net”, “basit” demektir.74 M.S 559/460 yıllarında yazılmış olması muhtemel

Peşitta’ya ait bir el yazması Peşitta’nın en eski Kutsal Kitap tercümelerinden olması anlamına gelmek-

tedir. Daha sonraları, M.S yaklaşık 508’de Peşitta’ya dahil olmayan 2. Petrus, 2. Ve 3. Yuhanna, Yahu-

da ve Vahiy kitapları da eklenmiştir. Buna Philoksenos çevirisi denir.75

Tella’lı Paul’un tercümesi Süryanice Kitab-ı Mukaddes tercümeleri bağlamında önemli yere haiz-

dir. Ahd-i Atik’in “Syro-Hexaplar”, olarak bilir aynı zamanda.76Peşitta gibi doğrudan İbranice aslî me-

tinden değil, Septuaguinta’dan 616-617’de tercüme edilmiştir. Bu tercüme sadece Ahd-i Atik’i, ihtiva

eder.77

4) Latince Tercümeleri:

Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğu altındaki gündelik konuşma dili Latince olmuştur. Artık Yunan-

ca’dan çok (Roma’da sadece Latince) Latince konuşulurdu. 4.yy’ın ilk çeyreğine kadar yasak din olarak

72 JW.ORG/ YEHOVA'NIN ŞAHİTLERİNİN RESMİ WEB SİTESİ http://www.jw.org/tr/yay%C4%B1nlar/dergiler/wp20140901/s%C3%BCryanice-pe%C5%9Fitta/ 73 http://www.jw.org/tr/yay%C4%B1nlar/dergiler/wp20140901/s%C3%BCryanice-pe%C5%9Fitta/ 74 Schönfelder, Onkelos und Peschitta, Munich, 1864;

75 Eberhard Nestle, Aramaic Versions (the Targums), The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious

Knowledge. 2.cilt , s. 130-132 76 Harman, a.g.e. 77 A.g.e.


26


sayılan Hıristiyanlık “religio licita”-serbest/legal din- olduktan ve Konstantin’in de Hıristiyan olmasının

neticesinde 380 yılında I. Theodosius zamanında Roma devletinin resmî dini Hıristiyanlık olmuştur.78

Dolayısıyla burada bulunan Hıristiyanlar kendi Kutsal Kitaplarını anlayabilmek için Latince tercü-

meye ihtiyaç duydular.

a) Eski Latince Tercüme (Vetus Latina, Vetus İtala)

Vetus Latina Ahd-i Atik’in en eski Latince tercümesidir. “Roma dünyasında Grekçe anlamayanlar

Hıristiyanlığa geçince, Latince konuşulması sebebiyle, Kitab-ı Mukaddes’in Latince tercümesi yapıl-

dı.”79 Hieronymus tarafından kaleme alınan ve yaygınlık kazanan “Vulgata” tercümesinden önce Ki-

tab-ı Mukaddes’in çeşitli bölümleri farklı kişilerce Latinceye tercüme edilmiş ve farklı Hıristiyan cema-

atlerce kullanılmış bulunuyordu. Özellikle Roma İmparatorluğu’nun resmi dini olduktan sonra hızlı bir

gelişme ve mensup sayısında artış yaşayan Roma Hıristiyanlığı, artık yunanca değil Latince konuşuyor

ve dolayısıyla Latince Kitab-ı Mukaddes’e ihtiyaç duyuyorlardı. Ancak Roma Hıristiyanlığında 4.yy’a

kadar resmî bir Latince Kitab-ı Mukaddes tercümesi bulunmamaktaydı. Bu bağlamda ilk resmî Kitab-ı

Mukaddes’in Latince ‘ye tercümesi Vulgata olmuştur.

Vetus Latina tercümesi İbranice metninden değil, Septuaguinta’dan yapılmıştır. Parça parça ve

bazen mota mot tercümelerden kaynaklanan bazı farklılıklardan dolayı Papa I. Damase, tercümeyi

gözden geçirmesi için St. Jerome’a (Hieronymus) havale etmiştir.”80

b) Vulgata:

“IV. asrın sonuna doğru Kitab- ı Mukaddes’in Latince tercümelerinin çokluğu, farklılıkları, cemaate

okunmasında ve ibadette, dine yeni girenlere öğretilmesinde, Yahudiler ve heretiklerle mücadelede

ciddî sakıncalar doğurmaktaydı.”81 Daha önce de Septuaguinta tercümeleri kapsamında zikrettiğimiz

78 Matthias von Hellfeld,“Christentum wird zur Staatsreligion im Römischen Reich - 27. Februar 380”,

79 Harman, a.g.e. s.18 80 Harman, a.g.e. s.20. 81 A.g.e. s.20.


27


gibi Yahudi-Hıristiyan münakaşalarında Kutsal kitabın mesajı son derece önemlidir. Dolayısıyla tercü-

meleri de kimi zaman buna göre yapmaktaydılar. Roma İmparatorluğunun 4.yy’dan sonra resmi dini

olan Hıristiyanlığın, İmparatorluğun ve o zamanın ticaret ve halkın yaygın dili olan ciddi bir Latince

Kitab-ı Mukaddes tercümesine ihtiyaç vardı. O dönemde buna iki kişi ciddi şekilde eğilmiştir. Biri Hie-

ronymus, diğeri ise Augustin’dir. 4.yy’a kadar Kitab-ı Mukaddes’in Latince ’de karışık ve dağınık şekil-

de mevcut olmasıyla ilgili Hieronymus (St. Jerôme) şöyle demektedir:

“Si enim Latinis exemplaribus fides est adhibenda, respondeant, quibus: tot enim sunt exemplaria

pene quot codices”82

“Eğer inanç Latin diline uyarlanacak olsaydı şöyle cevap verirlerdi: ”onun nüshaları depolar kadar

kitap tutar.’’83

Vulgata kelimesinin kendisi Latincedir ve “halk arasında yaygın” anlamındadır. 382 yılında Papa I.

Damasus Hieronymus (St. Jerôme’a) elde bulunan çeşitli ve parça parça bulunan Latince tercümeleri,

yani Vetus Latina’yı tahkik ve tashih etmesi için görevlendirilir. Hieronymus önce Ahd-i Atik’i Septua-

guinta’dan tercüme etmeye başlar. İlk önce birkaç kitabı (Zebur, Eyüp, neşideler Neşidesi, Süley-

man’ın Mersiyeleri, Vaiz, 1. Ve 2. Tarihler) Grekçe tercümesinden tercüme ettikten sonra, 393 yılın-

dan sonra tüm Ahd-i Atik’i tercüme etmeye başlar. Ancak bunu kendi ifadesiyle “Hebraicam Verita-

tem” dediği Ahd-i Atik’in İbranice orijinalinden tercüme eder “iuxta hebraeos”- “İbranicesine göre”

yapar.84 “Jerôme, İbranice metnin eski bir şahidi olan Septante tercümesine, İbranice metin kadar

itibar etmemiş, bu iki metin arasında uyumsuzluk olduğunda, İbranice yazma nüshayı kabul etmiş-

tir(...). Dil ve edebiyat yönünden, Jerôme’un tercümesinin değeri büyüktür. Orijinal metnin anlamını,

82 Praefatio in Evangelia (PL 29,527A). Eserle ilgili daha geniş bilgi alabilmek için bk.

http://mlat.uzh.ch/MLS/xfromcc.php?tabelle=Hieronymus_Stridonensis_cps2&rumpfid=Hieronymus_Stridonensis_cps2,%20Praefatio%20in%20Evangelia,%20%20%20%20%20p1&id=Hieronymus_Stridonensis_cps2,%20Praef-tio%20in%20Evangelia,%20%20%20%20%20p1&level=3&corpus=2&current_title=Praefatio%20in%20Evangelia

83 Latince orjinalinde tarafımızca tercüme edilmiştir. 84 Elisabeth Birnbaum & Ludger Schwienhorst-Schönberger, “Hieronymus als Exeget und Theologe“, Interdis-

ziplänere Zugänge zum Koheltkommentar des Hieronymus. Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium, 268


28


olabildiğince net bir şekilde yansıtmaya çalışan mütercim, bazan İbranice tabir ve cümleleri aynen

muhafaza ederek, Latince en uygun karşılıklarını bulmaya çalışmıştır."85

Uzun zaman “Vetus Latina” ve “Vulgata” birlikte kullanılmasından dolayı, bazı pasajlar ve bölüm-

ler birbiriyle karışmış ve bundan dolayı Hieronymus’a ait tam nüshayı teşhis etmek zorlaşmıştır. 8. ve

9. Yüzyıldan sonra Hıristiyan âleminde artık sadece Vulgata kullanılmaya başlamıştır. 15. Yüzyılda

Gutenberg’in matbaayı bulmasıyla birlikte, Kitab-ı Mukaddes çoğaltılmış yani Vulgata çoğaltılmıştır.

Ancak bununla birlikte metin hataları da yayılıyordu. Robert Estienne 1528-1557’de Latince Kitab-ı

Mukaddes’in, eski yazma nüshalarını da kullanıp farklılıklarını kenarlara not alarak, dokuz baskını

yapmıştır.86 Bu daha çok İbranice orijinaline uyarak yapılan tashih olmuştur. Trente konsilinde şu

karar ilan edilmiştir: “Asırlar boyunca bizzat kilisenin kullanımıyla tasvip edilmiş olan eski ve Vulgata

neşir, otantik kabul edilmeli ve metni, mümkün olduğunca doğru olarak basılmalıdır.”87Daha sonraları

Kitab-ı Mukaddes’in Latince son hali bir türlü neticelendirilemedi. Ancak Clemens VIII ile birlikte

1529’da bu tamamlandı. Artık Vulgate’nin bu yeni metni tüm kiliselerce kullanılması mecburî kılındı.

5) Habeş’çe:

Etiyopya, M.S IV asırda Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Dolayısıyla Septuaguinta’dan Habeşçe’ye ter-

cüme edilmesi Etiyopyalı Hıristiyanların Kutsal kitaplarını anlayabilmeleri bağlamında kaçınılmazdı.

Hemen tercümeye başlanıldı ve VI. yüzyılda nihayete erdirildi. Habeş’çe Kitab-ı Mukaddes tercüme-

sinde bir takım farklılıklar vardır. Henoch, Jubile ve Ezra’nın IV. Kitabı da burada bulunmaktadır.88

85 Harman, a.g.e. s.20 86 A.g.e. s.21 87 A.g.e. s.21 88 A.g.e.


29


6) Arapça Tercüme:

Sadr-ı İslam’a kadar Hıristiyanların dili Arap Yarımadasında çoğunlukla Süryaniceydi. Bundan do-

layı bazı araştırmacılara göre Kitab-ı Mukaddes’in Arapça tercümesi yapılmamıştır. Arapçaya ilk ve en

önemli tercüme “tafsir” adı altında Saadia Gaon tarafından yapılmıştır.

7) Ermenice

Ermeniler Kutsal Kitaplarına „Asdwadzaschuntsch Madyan“, yani “Tanrı tarafından vahyedilmiş

kitap” demektedirler. Kullanımda ise sadece “Tanrı’nın nefesi/soluğu” anlamına gelen

“Asdwadzaschuntsch” kelimesini kullanmaktadırlar. Bu kavram 2. Timoteosa 3: 16’dan alınmadır.89

V.asır Ermeni yazarlarına göre, İlk Ermenice tercüme Mersop veya Machtots önderliğinde olmuş-

tur. 90

8) Koptça Tercümesi

M.S II. asrın sonlarına doğru Kitab-ı Mukaddes’in Koptça’ya çevrildiği tahmin edilmektedir.91 Bu çevi-

ride İbranice ‘den değil, Yunanca tercümesi Septuaguinta’dan faydalanılmıştır. Koptça tercümeler

çeşitli diyalektlere göre yapılmıştır:

a. Sahîdik tercüme: Yukarı Mısır

b. Boharique tercüme: Aşağı Mısır

c. Ahniminique tercüme: Orta Mısır

d. Fayoumiwue tercüme: Nil’in balrısı ve Deltanın güneyi

e. Sub- Akhminique tercüme: Asyut’un güneyi

f. Memphitique tercüme: Memphis bölgesi diyalektiğine göre yapılmıştır.92

89 http://www.a-rm.de/?page_id=484 90 Harman, a.g.e. s.24 91 Harman, a.g.e. s.24 92 A.g.e.


30


9) Slavca Tercümesi:

Saint Cyrille (869) ve Saint Méthode’a 8885) Kitab-ı Mukaddes’in onlar için en elzem bölümle-

rini, ibadetler için gerekli olan bölümleri tercüme etmişlerdir. Daha sonra XV. asrın sonunda

Gennadius tarafından tamamlanmıştır.

10) Eski ve modern Almanca Tercümesi:

a. Eski Almanca tercümesi

Kitab-ı Mukaddes’in Almancaya ilk tercümesi 748’de olmuştur. Matta İncil’inin kadim Almancaya

çevrilmesiyle başlayan tercüme 11.yüzyılda biraz daha hız kazanmış ve 15.yy’a kadar 70 kadar tercü-

me oluşmuştur. 1466 yılında Johannes Mentelin Strasbourg’da Latince Kitab-ı Mukaddes’i Almanca’ya

çevirmiştir. Vulgata’nın hemen hemen motamot tercümesi halk tarafından zor anlaşılmış ve çok be-

nimsenmemiştir.93

b. Modern/Reformasyon sonrası Almanca tercümesi

Almanya’da 16. yy’da Reform hareketiyle birlikte Kitab-ı Mukaddes tercümeleri de hız kazanmış-

tır. 1522’de Ahd-i Cedid’i, 1534 yılında da Ahd-i Atik’i olmak üzere Martin Luther Kitab-ı Mukad-

des’i ilk defa halkın da anlayacağı şekilde tercüme etmiş ve yaymıştır. Martin Luther’in “SOLA

SCRİPTURA” düstürü, yani “sadece metin” ile ifade ettiği şey, herkesin Kitab-ı Mukaddes’i kendi

okuyup anlayabileceği üzerineydi. Daha önce Luther, "Endüljansın Kuvvetine Dair Tezler" başlıklı,

95 maddeden oluşan bu metni 31 Ekim 1517 günü piskoposlara gönderdi ve aynı zamanda birer

mektupla endüljans konusundaki vaazlerin teolojik açıdan sağlam bir zemine oturtulmasını istedi.

Martin Luther'in bu tezleri üniversitenin bülten panosu sayılabilecek bir yer olan Wittenberg Sa-

93 Marco Heiles, “Die Wolfram-Ausgaben des Johannes Mentelin”, Bonn Üniversitesi Yayınları.

http://www.academia.edu/1185856/Marco_Heiles_Die_Wolfram-Ausgaben_des_Johannes_Mentelin


31


ray Kilisesi'nin kapısına astığı söylenir.94 1520’de Papa X.Leo tarafından aforoz edilen Luther

1521’de V. Karl tarafından Worms’a çağrılır, ifade vermek üzere. Bazı kaynaklara göre geri dö-

nüşte kendisine suikast planlandı, ancak Saksonya prensi Friedrich Luther’i kaçırdı, onu sakladığı

ileri sürülür. Luther “Junker Jörg” adı altında sahte kimlikle yaşamayı sürdürdü ve bu sürede

1522’de Ahd-i Cedid’i Almanca ’ya tercüme etti. İlk baskısı (3000 adet) üç ay içerisinde yok sattı

ve hemen 2. ve daha sonra daha da fazla baskısı yapıldı. Kitab-ı Mukaddes ilk defa Luther ile bir-

likte halkın anlayabileceği dile çevrilmiş oldu. 1517 ile başlayan ve Kitab-ı Mukaddes’in Almanca-

ya çevrilmesi ve halka “Kutsal kitap artık kimsenin, Papa’nın tekelinde değil, artık elinizde” tar-

zında mesajı ile 1054’de Ortodoksların ayrılmasıyla Hıristiyanlığın ikinci büyük bölünmesine yol

açmıştır.

Günümüz Almancasında hala Luther’in Almancaya çevirisinde kullandığı deyim ve tabirler kulla-

nılmaktadır. Sadece Kitab-ı Mukaddesi Almancaya kazandırmakla kalmamış, düşünce ve konuş-

maları dahi etkilemiştir.

11) Türkçe Tercümesi:

Kitab-ı Mukaddes ilk defa 1666 yılında IV. Mehmet zamanında Türkçeye tercüme edilmiştir. O

zamanda Divan-ı Hümayun baş tercümanı ve Polonyalı mühtedi olan Ali Ulvi (Albert Bobowski) tara-

fından tercüme edilmiştir. Ali Ulvi bu tercümeyi Hollanda sefiri Levinus Warner’in isteği üzere yapmış-

tır.951827’de yayımlanan Türkçe tercümesi bugün Türkçe Kitab-ı Mukaddes’in dayandığı tercümedir.

94 Anne Klaassen, “Martin Luther: warum wir heute evangelisch sind Über die eigene Konfession nach-

denken”, Amt für Öffentlichkeitsarbeit der Nordkirche. 95 Harman, a.g.e. s.25


32


12) Diğer Diller:

İngilizceye 1382 yılında John Wycliff tarafından tercüme edilmiştir. Fransızca ‘ya ise, Paris

Üniversitesi’ndeki bir ekip tarafından 1226-1250 yılları arasında tercüme edilmiştir. İspanyol-

ca ’ya 1569 yılında Basel’de tercüme edilmiştir. Daha önce ise “Alfonsina” olarak da tercüme

edilen Kitab-ı Mukaddes var idi.

V. Tercüme yasakları:

1080 yılında Papa VII. Gregor Slavca’da ibadet etmeyi ve dolayısıyla Slavca Kitab-ı Mukaddes’e

sahip olmayı yasaklamıştır. Ancak 1248’de yine “ritus slavus-latina”ya izin verilmiştir. Genel olarak

Reformasyon ve sonrasına kadar Kitab-ı Mukaddes’İn farklı dillere tercüme edilmesi zaman zaman

yasaklanmıştır. 1199’da Papa III. İnnosens genel olarak gizli ve özel toplantılarda bir araya gelmeyi ve

Kitab-ı Mukaddes’in okunmasını yasaklamıştır. Bu toplantılara “karanlık toplantılar” anlamındaki “oc-

cultis conventiculis” ifadesini kullanmıştır. 1229 yılında IX. Gregor Tolouse şehirnde düzenlenen Si-

nod’da (Council Tolosanum) radika bir karar aldı. Bu karara göre işin ehli olmayan, yani kilise tarafın-

dan yetkili kılınmayan hiç kimse Kitab-ı Mukaddes’i okuyamayacak ve okumak için bir araya geleme-

yecekti. Bu ehil ve yetkili olmayanlar “LAİE” denirdi.

“Prohibemus etiam, ne libros veteris testamenti aut novi laici permittantur habere; nisi forte

psalterium vel breviarium pro divinis officiis aut horas beatae Mariae aliquis ex devotione habere

velit. Sed ne praemissos libros habeant in vulgari translatos, archissime inhibemus.”96

“Laie olanlar (ehil ve yetkili olmayanlar) Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedid’e sahip olamayacaklardır. Sade-

ce eline Psalterum (Mezmurlar kitabının bir nevi hülasası) veya Brevis’i (o dönemin ders kitapları)

96 Realenzyklopädie für protestantische Theologie und Kirche, 2, S. 703

http://de.wikipedia.org/wiki/Realenzyklop%C3%A4die_f%C3%BCr_protestantische_Theologie_und_Kirche


33


araştırmaları ve Meryem anaya dua için kullanabilir. Ancak bu zikredilen kitapların başka dilde tercü-

mesini okumak zinhar yasaklanmıştır.”97

1234 yılında Tarragona Sinodunda (Conventus Tarracontentis) de farklı tercümelerin bulunması

yasaklanmıştır. Bu Sinod’da İspanyol piskoposlar Kitab-ı Mukaddes’in Romanca tercümesine karşı

çıkmışlardır.

“Item statuitur, ne aliquis libros veteris vel novi testamenti in romanico habeat. Et si aliquis ha-

beat, infra octo dies post publicationem huiusmodi constitutionis a tempore sententiae, tradat eos

loci episcopo comburendos, quod nisi fecerit, sive clericus fuerit sive laicus, tamquam suspectus de

haeresi, quousque se purgaverit, habeatur.”98

“Hiç kimse ana dilinde ne Ahd-i Atiki ne de Ahd-i Cedid’i bulundurmasın. Kim bu kitaplara (tercü-

melere) sahip ise, bu bildiri yayımlandıktan 8 gün sonra, bağlı bulunduğu piskoposa onları yakması

için teslim etsin.”99

Bu yasak Reform ve sonrasında da ortadan kalkmadı. IV. Pius 1559’da İndex Romanus’a şu ifade-

leri eklemiştir:

“Biblia omnia vulgari idiomate, scilicet Germanico, Gallico, Hispanico, Italico, Anglico sive Flandri-

co, &c. conscripta, nullatenus vel imprimi, vel legi, vel teneri possint absque licentia sacri officii S. Ro-

manse inquisitionis”100

“Halk dillerine tercüme edilen bütün Kitab-ı Mukaddes tercümeleri, Fransızca, İtalyanca, İngilizce

veya flandrico vs. (hepsinin) basılması yasaklanmıştır. Roma Genelgesi ve Engizisyon’un izni dışında

(basılması) okunması ve elde bulundurulması yasaktır.”101

97 Tercümesi Latince orijinal metninden tarafımızca yapılmıştır. 98 CARL MIRBT: Quellen zur Geschichte des Papsttums, 1911, S. 155 99 Tercümesi Latince orijinal metninden tarafımızca yapılmıştır. 100 Index Librorum Prohibitorum, 1559 101 Tercümesi Latince orijinal metninden tarafımızca yapılmıştır.


34


19. yüzyıldan sonra yavaş yavaş Kitab-ı Mukaddes’in başka dillere tercümesine izin verilmeye baş-

lanılmıştır. 25. Ocak 1896 yılında Papa XIII. Leo “Officiorum Acmunerum” genelgesinde bir takım ko-

laylıklar sağlamıştır.102

VI. Sonuç:

Kitab-ı Mukaddes’in önemi ve tarihte bıraktığı izler tartışılmaz. Hala günümüzde de üzerinde bir

takım çalışmalar ve hatta bazı lehçelere tercümeleri sürmektedir. Tarih boyunca yapılan tercümelere,

özellikle kimler tarafından, ne zaman ve hangi amaçla yapıldığından baktığımızda, tercümelerin özel-

likle ilk dönemde siyasî duruma göre şekillendiğini görmekteyiz. Binaenaleyh ilk dönemde Kitab-ı

Mukaddes tercümeleri Yahudi ve Hıristiyanlara göre bazen aynı dili farklı üslup ve hatta farklı kelime

ve sistemle yapılmıştır. Daha sonraları özellikle Hıristiyan çevrede Kitab-ı Mukaddes’in tercüme edil-

mesi yaygınlık kazandı. Tercüme yasakları Kilise tarafından olduysa da, günümüze kadar en çok dile

çevrilen kitap olarak gelmiştir.

102 Codex des Kanonischen Rechtes – BUCH III: VERKÜNDIGUNGSDIENST DER KIRCHE – TITEL IV: SOZIALE

KOMMUNIKATIONSMITTEL, INSBESONDERE BÜCHER (Cann. 822 – 832

http://www.vatican.va/archive/DEU0036/__P2Q.HTM

http://www.vatican.va/archive/DEU0036/__P2Q.HTM


35


Kaynakça:

Anne Klaassen, “Martin Luther: warum wir heute evangelisch sind Über die eigene Konfession

nachdenken”, Amt für Öffentlichkeitsarbeit der Nordkirche.

Aynur Uraler, Sünnete Uymanın Engelleri”, Yeni Akademi Yayınları, İstanbul 2007.

Barthélemy, D., 1963, Les devanciers d’Aquila (VT.S 10), Leiden

CARL MIRBT: „Quellen zur Geschichte des Papsttums“, 1911.

Carsten Ziegert & Siegfried Kreuzer, „Septuaginta“ yazısı, WiBiLEx 2012.

Index Librorum Prohibitorum, 1559

Codex des Kanonischen Rechtes – BUCH III: VERKÜNDIGUNGSDIENST DER KIRCHE

Eberhard Nestle, Aramaic Versions (the Targums), The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Re-

ligious Knowledge. 2.cilt

Elisabeth Birnbaum & Ludger Schwienhorst-Schönberger, “Hieronymus als Exeget und Theo-

loge“, Interdisziplänere Zugänge zum Koheltkommentar des Hieronymus. Bibliotheca

Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium.

Encyclopedia Judaica, “Torah”

1E. Jacob, l’Ancient Testament, Puf, Paris, 1983.

Hatch, E. / Redpath, H.A., 1897-1906, A Concordance to the Septuagint and the Other Greek

Versions of the Old Testament (including the Apocryphal Books), Oxford

Kitab-ı Mukaddes Şirketi, “Kutsal Kitap’a Giriş” Ekim 2013.

Kürşat Demirci, “Dinler tarihinin meseleleri” , İstanbul : İnsan Yayınları, 1997.

Kreuzer, S., 2008, Towards the Old Greek. New Criteria for the Evaluation of the Recensions of

the Septuagint (especially the Antiochene / Lucianic Text and the Kaige-Recension), in: M.K.H.

Peters (Hg.), XIII Congress of the International Organization for Septuagint and Cognate Stu-

dies, Lubljana 2007, Atlanta.

Marco Heiles, “Die Wolfram-Ausgaben des Johannes Mentelin”, Bonn Üniversitesi Yayınları.

http://www.academia.edu/1185856/Marco_Heiles_Die_Wolfram-Ausgaben_des_Johannes_Mentelin


36


Matthias von Hellfeld,“Christentum wird zur Staatsreligion im Römischen Reich.

Mustafa Alıcı, “Dinler tarihinin batılı öncüleri”, İstanbul : İz Yayıncılık, 2007.

Ömer Faruk Harman, “Metin, Muhteva ve Kaynak Açısından Yahudi Kutsal Kitapları”, İstanbul

1988.

Ömer Faruk Harman, “İncil”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 22.

Realenzyklopädie für protestantische Theologie und Kirche.

Reza Aslan, “Zealot”

Schönfelder, Onkelos und Peschitta, Munich, 1864;

The Great Courses Narrated by Professor Mark W. Muesse, “Confucius, Buddha, Jesus and

Mohammed”

Wilhem Bacher, “Die exegetische Terminologie der jüdischen Traditionsliteratur”- Die Bibe-

lexegetische Terminologie der Tannaiten, Leipzig 1899

İnternet kaynakları: (link)


http://www.bibelwissenschaft.de/stichwort/28417/

http://www.bibelwissenschaft.de/wibilex/das-

bibellexikon/lexikon/sachwort/anzeigen/details/septuaginta-

3/ch/b8178fbbe0907a93cf4eb0207e56fd95/

JW.ORG/ YEHOVA'NIN ŞAHİTLERİNİN RESMİ WEB SİTES

http://www.jw.org/tr/yay%C4%B1nlar/dergiler/wp20140901/s%C3%BCryanice-

pe%C5%9Fitta/

http://mlat.uzh.ch/MLS/xfromcc.php?tabelle=Hieronymus_Stridonensis_cps2&rumpfid=Hiero

nymus_Stridonensis_cps2,%20Praefatio%20in%20Evangelia,%20%20%20%20%20p1&id=Hier

onymus_Stridonensis_cps2,%20Praeftio%20in%20Evangelia,%20%20%20%20%20p1&level=3

&corpus=2&current_title=Praefatio%20in%20Evangelia


http://www.bibelwissenschaft.de/stichwort/28417/




Kitab-ı Mukaddes tercümeleri - Tİ...

Documents

Transcript of Kitab-ı Mukaddes tercümeleri - Tİ...