DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE · departamenti i sË drejtËs publike tema e drejta e...

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE

TEMA

E DREJTA E KONKURRENCËS NË KUADRIN E LIRISË

KUSHTETUESE EKONOMIKE

DISERTACION

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR”

Kandidati: Udhëheqëse Shkencore:

Jonida LAMAJ Prof. Dr. Aurela ANASTASI

Tiranë, 2018

J. Lamaj E drejta e konkurrencës në kuadrin e lirisë kushtetuese ekonomike

II

© E drejta e autorit: Jonida Lamaj, 2018

Ky punim shkencor është formatuar sipas kërkesave të rregullores së rektoratit “Për

Organizimin e Programeve të Studimit të Doktoratave, miratuar në mbledhjen e Senatit

Akademik të Universitetit të Tiranës, me vendimin Nr.20, datë 13. 11. 2008.


III

PËRMBAJTJA

Mirënjohje

A.Abstrakti

B. Tabela e shkurtimeve

C. Tabela e ligjeve dhe e akteve normative

D. Metodologjia

HYRJE

Përkufizime dhe trajtime të koncepteve të iniciativës së lirë ekonomike dhe të

konkurrencës

Trajtimi i konceptit të veprimtarisë së lirë ekonomike...................................................fq.1

Përkufizimi i konceptit të konkurrencës dhe i së drejtës së konkurrencës......................fq.3

Rëndësia e veprimtarisë së lirë ekonomike për konsumatorin dhe ekonominë..............fq.5

Si ndikon ekonomia kapitaliste në iniciativën e lirë ekonomike dhe në tregtinë e lirë...fq.8

KREU I

EVOLUCIONI I INICIATIVËS SË LIRË EKONOMIKE DHE I

KONKURRENCËS NË SHQIPËRI

Përmbledhje e shkurtër e Kreut I..................................................................................fq.12

1.1. Liria ekonomike dhe e drejta e konkurrencës në vitet 1912-1944.........................fq.13

1.2. Liria ekonomike dhe e drejta e konkurrencës në vitet 1945-1990…….................fq.17

1.2.1. Ligji i zhvillimit të planifikuar të ekonomisë socialiste……………..................fq.23

1.3. Liria ekonomike dhe e drejta e konkurrencës nga viti 1990 dhe në vijim…...…..fq.25

1.3.1. Politika e konkurrencës.......................................................................................fq.31

1.3.2. Format kryesore të praktikave antikonkurruese………......................................fq.33

KREU II

PËRVOJAT NDËRKOMBËTARE NË FUSHËN E SË DREJTËS SË

KONKURRENCËS

Përmbledhje e shkurtër e Kreut II.................................................................................fq.38

Seksioni I

E drejta ndërkombëtare e konkurrencës


IV

2.1. Disa shënime mbi zhvillimin e lirisë ekonomike dhe së drejtës së konkurrencës në

BE dhe më gjerë. Vendi që zë kjo e drejtë në Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit të

Bashkimit Evropian dhe Shteteve Anëtare të tij me Shqipërinë……..………………fq.39

Seksioni II

Evolucioni i së drejtës Amerikane të mbrojtjes së Konkurrencës

2.2.1. Historiku i ligjit Sherman...................................................................................fq.48

2.2.2. Historiku i ligjit Clayton.....................................................................................fq.55

2.2.3. Zbatimi i së Drejtës së Konkurrencës në SHBA................................................fq.55

Seksioni III

Evolucioni i së drejtës Evropiane të mbrojtjes së Konkurrencës

2.3.1. Evoluimi i legjislacionit të konkurrencës në Bashkimin Evropian....................fq.58

2.3.2. Ndalimi i marrëveshjeve që kufizojnë konkurrencën në treg sipas TFBE.........fq.64

2.3.3. Ndalimi i abuzimit të sipërmarrjeve me pozitën dominuese në treg sipas TFBE

......................................................................................................................................fq.71

KREU III

LIRIA KUSHTETUESE EKONOMIKE DHE E DREJTA E KONKURRENCËS

NË SHQIPËRI

Përmbledhje e shkurtër e Kreut III...............................................................................fq.74

Seksioni I

Cili është kuptimi i nenit 11 të Kushtetutës, në kuadrin e së drejtës dhe mbrojtjes së

konkurrencës?

3.1.1. Interpretimi i nenit 11 të Kushtetutës................................................................fq.75

3.1.2. Ndërhyrja e shtetit në veprimtarinë e lirë ekonomike........................................fq.77

3.1.3.Parimi i interesit publik dhe parimi i proporcionalitetit në të drejtat

ekonomike....................................................................................................................fq.79

3.1.4. Interpretimi i nenit 49 të Kushtetutës së RSH...................................................fq.84

Seksioni II

Legjislacioni Shqiptar për Mbrojtjen e Konkurrencës

3.2.1. Burimet e së drejtës në fushën e mbrojtjes së konkurrencës..............................fq. 86

3.2.2. Ligji Nr.9121, datë 28.7.2003 “Për mbrojtjen e Konkurrencës në Shqipëri, vlerat

dhe risitë e tij................................................................................................................fq.91

Seksioni III

Roli i Autoritetit të Konkurrencës në garantimin e së drejtës së konkurrencës

3.3.1. Organizimi dhe funksionimi i Autoritetit të Konkurrencës.............................fq.99

3.3.2. Procedurat e përgjithshme administrative të AK.............................................fq.101

3.3.3. Procedurat për marrëveshjet dhe për abuzimin e pozitës dominuese...............fq.101

3.3.4. Procedura për kontrollin e përqendrimeve.......................................................fq.103


V

KREU IV

MBROJTJA E KONKURRENCËS DHE BIZNESET NË SHQIPERI

Përmbledhje e shkurtër e Kreut IV..............................................................................fq.112

Seksioni I

Pyetësor: Konkurrenca në tregun shqiptar. Sa e njohin lirinë ekonomike bizneset

shqiptare?

4.1.1. Qëllimi dhe objektivat e pyetësorit...................................................................fq.113

4.1.2. Metodologjia e studimit....................................................................................fq.113

4.1.3. Demografia e studimit......................................................................................fq.115

4.1.4. Rezultatet kryesore...........................................................................................fq.116

4.1.5. Konkluzione nga studimi i pyetësorit...............................................................fq.134

Seksioni II

Rast Studimor: Garantimi i lirive ekonomike në tregun e telefonisë së lëvizshme –

Albanian Mobile Communications sh.a. & Vodafone Albania sh.a.....................fq.136

PËRFUNDIME DHE SUGJERIME ............................................................................fq.154

Bibliografia .....................................................................................................................fq.161

Anekse Botimi i plotë i pyetësorit .....................................................................................fq.169

Lista e plotë e bizneseve........................................................................................fq.176

Lista e tabelave......................................................................................................fq.178

Tabela dhe Statistika në Excel............................................................................. fq.182


VI

Mirënjohje

Janë të shumtë personat, që më kanë mbështetur gjatë periudhës 4- vjeçare të studimeve

në shkollën doktorale dhe punimit të temës së Doktoraturës.

Falenderoj në mënyrë të veçantë Udhëheqësen shkencore, Prof. Dr. Aurela Anastasi, e

cila ka qenë e pakursyer në rekomandime e sugjerime për përmirësimin e çështjeve që

duhet të trajtonte tema e doktoraturës. Së bashku kemi shkëmbyer komunikime të shumta

elektronike për çdo konferencë shkencore brenda e jashtë vendit, për revistat konkrete

shkencore brenda e jashtë vendit si dhe për çdo raportim vjetor.

Mirënjohje të pakufi për mbështetjen e ofruar lidhur me hartimin e pyetësorit, përgjatë

bashkëpunimit të ngushtë me Institutin e Sociologjisë në Shqipëri dhe ndihmesës së

mirëfilltë shkencore të Prof. Dr. Lekë Sokolit, por edhe vijimësisë koordinuese aq të

përkushtuar me Autoritetin e Konkurrencës, specifikisht me Prof. Dr. Lindita Milo (Lati)

dhe me drejtorin e Drejtorisë së Mbikëqyrjes së Tregjeve të shërbimit/ jo prodhuese

z. Denis Demiri.

Gjithashtu, vlerësoj çiltërsisht ndihmesën konkrete të studentëve të vitit të 3-të (2015-

2016) të Fakultetit të Drejtësisë, SHLUJ Universiteti Marin Barleti, të cilët kanë dhënë

një kontribut të vyer për plotësimin e pyetësorëve në 41 biznese të ndryshme të vendit.

Falenderoj znj. Alison Shea, kërkuese shkencore në të Drejtën e konkurrencës në

Shkollën e Ligjit, Fordham University, New York, e cila më ka rekomanduar literaturë

mëse të përshtatshme si dhe burime elektronike me përmbajtje të gjerë në fushën e lirive

ekonomike dhe së drejtës së konkurrencës.

Së fundi, falenderoj familjen time, veçmas prindërit dhe bashkëshortin për mbështetjen,

nxitjen dhe kohën që më mundësuan për të përmbyllur me sukses këtë cikël të tretë

studimesh.

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=6&ved=0ahUKEwjS6Lzs-KnOAhWQzRoKHURnCAEQFggrMAU&url=http%3A%2F%2Fwww.caa.gov.al%2Fuploads%2F1.pdf&usg=AFQjCNFLfbhVLLdWSOppT61SdxGrhEi7Vw&sig2=4d2NZhyxJpLLCH6Vchajng&bvm=bv.128617741,bs.1,d.bGs


VII

Abstrakt për çdo kapitull të punimit

Gjithnjë më ka interesuar thellimi në çështjet e lirisë ekonomike dhe temat që përmbajnë

një ndërthurje midis sferës së drejtësisë dhe asaj të ekonomisë. Këtë ndërthurje

konceptesh jam munduar ta trajtoj gjatë këtij punimi, i cili është konceptuar në katër

pjesë.

Tema nuk fillon me Kreun e parë, siç ndodh zakonisht në punime të ngjashme, ku

prezantohen konceptet bazë të saj, por me Hyrje. Që në hyrje të punimit, pa u pozicionuar

si kapitull më vete, bëhet përkufizimi dhe trajtimi i koncepteve të iniciativës së lirë

ekonomike dhe konkurrencës. Për të dhënë një pasqyrë sa më të gjerë të iniciativës së lirë

ekonomike, trajtohet rëndësia e veprimtarisë së lirë ekonomike për konsumatorin dhe

ekonominë e vendit, po edhe si ndikon ekonomia kapitaliste në iniciativën e lirë

ekonomike dhe në tregtinë e lirë.

Kreu i parë titullohet “Evolucioni i iniciativës së lirë ekonomike dhe i konkurrencës në

Shqipëri” dhe trajton lirinë ekonomike dhe të drejtën e konkurrencës në Shqipëri nga viti

1912 deri sot. Në këtë pjesë të punimit trajtohet evoluimi i iniciativave të lira ekonomike

dhe koncepteve të lidhura me të në kushtetutat e Shqipërisë ndër vite. A është garantuar

kjo e drejtë njësoj në të gjitha regjimet politike? Çfarë të veçantash dhe dallimesh ka

midis kushtetutave ndër vite? Hulumtohet përmbajtja e të gjitha kushtetutave që ka patur

vendi ynë, në mënyrë të veçantë, Statuti i Republikës Popullore të Shqipërisë (1946) dhe

Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë (1976).

Falë analizës evolutive të koncepteve të mësipërme, ky kre është ndër më të rëndësishmit

në këtë punim dhe sjell risi në trajtimin e iniciativës së lirë ekonomike në regjime

politike, si në: Socializëm, Komunizëm dhe Kapitalizëm.

Kreu i dytë i punimit, i titulluar “Përvojat ndërkombëtare në fushën e së drejtës së

konkurrencës”, është konceptuar në tre seksione.

Seksioni i parë trajton koncepte të së drejtës ndërkombëtare të konkurrencës, duke u

ndalur në mënyrë të veçantë, në Organizatën Botërore të Tregtisë (WTO), Fondin

Monetar Ndërkombëtar (FMN), dhe Marrëveshjen e Përgjithshme të Doganave dhe

Tregtisë (GATT), e cila përfaqëson instrumentin ndërkombëtar më të rëndësishëm për

liberalizimin e tregtisë së mallrave dhe mbrojtjen e konkurrencës në kuadër të tregtisë së

mallrave.

Seksioni i dytë trajton evolucionin e së drejtës amerikane të mbrojtjes së konkurrencës,

duke u ndalur, në mënyrë të veçantë, në historikun e ligjit Sherman, në historikun e ligjit

Clayton dhe në zbatimin e së Drejtës së Konkurrencës në SHBA.

Seksioni i tretë trajton evolucionin e së drejtës evropiane të mbrojtjes së konkurrencës

dhe analizon në mënyrë të detajuar dispozitat lidhur me ndalimin e marrëveshjeve të

ndaluara dhe abuzimin me pozitën dominuese në treg, përkatësisht nenin 101 dhe nenin

102 të Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Europian.


VIII

Kreu i tretë i këtij punimi i dedikohet plotësisht së drejtës së konkurrencës në Shqipëri.

Ai është konceptuar në tre seksione. Seksioni i parë përpiqet t’i japë përgjigje pyetjes:

Cili është kuptimi i nenit 11 të Kushtetutës, në kuadrin e së drejtës dhe mbrojtjes së

konkurrencës? Nëpërmjet disa vendimeve të rëndësishme të Gjykatës Kushtetuese të

RSH interpretohet më së miri neni 11 i Kushtetutës. Kjo dispozitë është garancia më e

lartë që mbart veprimtaria e lirë ekonomike në Shqipëri.

Në bazë dhe për zbatim të nenit 11 të Kushtetutës është hartuar ligji nr. 9121 “Për

mbrojtjen e Konkurrencës në Shqipëri”, i cili interpretohet gjerësisht në seksionin e dytë

të këtij kreu. Gjithashtu, pjesë e këtij seksioni është dhe interpretimi i neneve 41 dhe 49 të

Kushtetutës, në kuadër të lirisë së ushtrimit të veprimtarisë ekonomike. Të tria dispozitat

analizohen së bashku, pasi të tria shërbejnë për të mbrojtur vlerën parësore, që është

tregu.

Seksioni i tretë i dedikohet institucionit përgjegjës që garanton këtë të drejtë, Autoritetit

të Konkurrencës. Edhe pse një institucion relativisht i ri, ai ka fituar një eksperiencë

pozitive këtë dhjetëvjeçar dhe tenton të edukojë individin, biznesin si dhe institucionet

publike me konceptin e veprimtarisë së lirë ekonomike dhe të drejtën e konkurrencës. Me

anë të Komisionit të Konkurrencës ai heton të gjitha rastet e dyshimta në praktikë dhe

merr vendime, të cilat janë të detyrueshme për palët.

Në këndvështrimin tim, kapitulli i tretë është edhe më i rëndësishmi i këtij punimi, pasi

analizon në detaje të gjithë bazën ligjore dhe burimet e së drejtës së konkurrencës në

Shqipëri. Ky material i ndihmon studentët dhe kërkuesit e rinj të kuptojnë më mirë

konceptet që përbëjnë të drejtën e konkurrencës në kuadrin e lirisë kushtetuese

ekonomike.

Kreu i katërt i këtij punimi është titulluar “Pyetësori i Konkurrencës dhe Rasti Studimor”.

Pyetësori është hartuar në formën e një interviste dhe ka për qëllim realizimin e një

studimi për problematikat kryesore, që lidhen me legjislacionin dhe zbatimin e tij në

praktikë. Studimi përfshin intervista cilësore me subjekte të rëndësishme të fushës së

biznesit në Shqipëri, si: kompani telekomunikacioni, kompani sigurimi, banka, agjenci

turistike, biznese të hidrokarbureve, etj. Studimi është realizuar nëpërmjet kampionimit

të 41 bizneseve, që operojnë në qytete të ndryshme të Shqipërisë, për të pasur një

gjithëpërfshirje të target-grupit të interesuar. Të dhënat e mbledhura janë hedhur në tabela

të posaçme exceli dhe janë përpunuar me SPSS (Paketa statistikore për shkencat sociale).

Rezultatet e këtij studimi shërbejnë si matës për të kuptuar rolin e ligjit dhe mangësitë e

tij, funksionimin e autoritetit të konkurrencës, sa njihen dhe respektohen liritë ekonomike

në vend etj.

Seksioni i dytë i kreut të katërt analizon rastin studimor me temë: “Garantimi i lirive

ekonomike në tregun e telefonisë së lëvizshme – Albanian Mobile Communications sh.a.

& Vodafone Albania sh.a.”. Ky rast është modeli më i mirë, për të kuptuar se si

garantohet e drejta e konkurrencës në praktikë. Këtu analizohen të gjitha vendimet e

komisionit të konkurrencës nga viti 2005 deri sot dhe vendimet e marra nga Gjykata e


IX

Shkallë së Parë të Tiranës, Gjykata e Apelit si dhe Gjykata e Lartë, lidhur me abuzimin e

pozitës dominuese të kompanive AMC dhe Vodafone Albania.

Në fund të temës trajtohen: Përfundime dhe Sugjerime; Bibliografia dhe Aneksi, i cili

përmban: botimin e plotë të pyetësorit dhe tabelat me të dhëna.

Fjalë kyçe: liri ekonomike, konkurrenca, pozita dominuese, marrëveshje të ndaluara, ligji

Sherman, ligji Clayton, nenet 101 & 102 TFBE, neni 11 i Kushtetutës së RSH, Autoriteti

i Konkurrencës.


X

Tabela e shkurtimeve

AK Autoriteti i Konkurrencës

AUE Akti Unik Evropian

BE Bashkimi Europian

DGC Directorate General For Competition – European Commission

GJBE Gjykata e Bashkimit Europian

TFBE Traktati për Funksionimin e Bashkimit Evropian

TZE Traktati i Zonës Evropiane

TVSH Taksa mbi Vlerën e Shtuar

UNO Organizata e Kombeve të Bashkuara

SPSS Paketa Statistikore për Shkencat Sociale

PNDESHK Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore

DUDNJ Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut

AMF Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare

BERZH Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

WTO Organizata Botërore e Tregtisë

ITO Organizata Ndërkombëtare Tregtare

GATT Marrëveshja e Përgjithshme Doganore dhe Tregtare

ZTD Zyra për Tregtinë e Drejtë


XI

Tabela e ligjeve, akteve normative, vendimeve

Kodi i punës i RSH, LIGJ Nr. 7961, datë 12.7.1995, i azhornuar;

Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, dt. 28.12.1976;

Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë, dt. 05.07.1950;

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, dt. 28.11.1998;

Ligji Nr. 9121, datë 28.7.2003 “Për mbrojtjen e konkurrencës”;

Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese, dt. 29.04.1991;

Ligji për Konkurrencën, 1995;

Rregullore e Këshillit të Bashkimit Evropian, Nr. 1/2003, dt. 16 dhjetor 2002, mbi

aplikimin e rregullave të konkurrencës në lidhje me nenin 81 dhe 82 të Traktatit;

Rregullore e Këshillit të Bashkimit Evropian, Nr. 139/2004, dt. 20 Janar 2004, mbi

kontrollin e përqendrimeve ndërmjet ndërmarrjeve;

Statuti i Lushnjës, dt. 31.01.1920;

Statuti i Mbretnis Shqiptare, dt. 01.12.1928;

Statuti i Republikës Popullore të Shqipërisë, dt. 14.03.1946;

Statuti Organik i Shqipërisë, dt.10.04.1914;

Statuti Themeltar i Mbretënis së Shqipërisë, dt. 03.06.1939;

Statuti Themeltar i Republikës Shqiptare, dt. 02.03.1925;

Traktati për Funksionimin e Bashkimit Evropian, TFBE, 2009;

Vendimi i Gjykatës Kushtetuese të RSH, nr. 10, datë 19. 03. 2008;




Zgjerimi i Statutit të Lushnjës, 1922.


XII

Metodologjia e punimit

Pse pikërisht zgjodha të thellohem në këtë fushë të re studimi? Interesi ndaj kësaj fushe

nuk ka nisur me regjistrimin në shkollën doktorale, por disa vite më parë.

Prej 6 vitesh jam lektore e së Drejtës së Konkurrencës në Fakultetin e Drejtësisë,

Universiteti Marin Barleti. Falë këtij angazhimi, kërkimi ka qenë edhe më i hershëm.

Fillimisht me cikël leksionesh të hartuar nga përkthimet e autorëve të huaj, e më pas me

shtimin e disa botimeve në libraritë e vendit, duke tentuar në hartimin e një programi

lënde sa më bashkëkohor. Dëshira e madhe për të patur një tekst cilësor e të përshtatshëm

për studentët e ligjit, më nxiti të nis studimet e mia në këtë fushë, me synimin që në të

ardhmen do të mund të botoj një tekst të posaçëm për studentët e ligjit dhe studiuesit e

rinj.

Për të trajtuar këtë punim, fillimisht është përcaktuar qëllimi kryesor, i cili është trajtimi i

lirisë ekonomike në Kushtetutën e Shqipërisë, duke u thelluar në kontekstin e së drejtës

së konkurrencës. Për të mbërritur deri tek përcaktimi i qëllimit, janë ngritur tri hipoteza

dhe disa objektiva për secilën hipotezë.

Hipoteza e parë ka të bëjë me pyetjen: Cili është kuptimi i nenit 11 të Kushtetutës në

kuadrin e së drejtës dhe mbrojtjes së konkurrencës? Për të marrë përgjigjen e duhur,

përveç studimit të doktrinës kushtetuese në këtë fushë, analizohen disa vendime të

rëndësishme të Gjykatës Kushtetuese të RSH.

Hipoteza e dytë: Sa njihet dhe garantohet iniciativa e lirë ekonomike në RSH? Për t’iu

përgjigjur kësaj pyetjeje është ndërtuar një pyetësor i posaçëm me intervista cilësore dhe

tregues sasiorë, me 27 pyetje, të cilat masin situatën aktuale lidhur me njohjen dhe

garantimin e kësaj të drejte.

Hipoteza e tretë: Cili ka qenë rrugëtimi historik i përpjekjeve për të garantuar liritë

ekonomike në Evropë, SHBA dhe Shqipëri? Si lindën dhe si u formalizuan iniciativa e

lirë ekonomike dhe e drejta e konkurrencës si të tilla?

Edhe kjo hipotezë ka marrë përgjigjen e saj, falë studimit të literaturës Amerikane dhe

Evropiane, si dhe të evolucionit të këtyre instituteve në Shqipëri, për të mbërritur në një

studim të plotësuar krahasimor.

Koncepti i lirisë kushtetuese ekonomike përbën një fushë të re studimi në Shqipëri.

Gjykata Kushtetuese nëpërmjet disa vendimeve të saj është munduar të sqarojë konceptin

e lirisë së veprimtarisë ekonomike, të garantuar nga neni 11 i Kushtetutës: Sistemi

ekonomik i RSH bazohet në pronën private e publike, si dhe në ekonominë e tregut dhe në

lirinë e veprimtarisë ekonomike. Sipas saj, kjo liri nënkupton kryesisht të drejtën për të

lidhur kontrata, individualisht ose kolektivisht, lirisht dhe mbi bazën e vullnetit personal,

të drejtën për të zgjedhur aktivitetin që dëshiron të ushtrojë individi, të drejtën për të

zgjedhur një punë sipas preferencës etj.

Kjo liri përfshin të gjitha të drejtat që lidhen me prodhimin, shpërndarjen ose konsumin e

mallrave dhe të shërbimeve. Forma më e lartë e lirisë ekonomike nënkupton të drejtën e


XIII

pronës, lirinë e qarkullimit të fuqisë punëtore, të kapitalit dhe të mallrave pa asnjë

kufizim. Individi ka të drejtë të punojë, të prodhojë, të konsumojë dhe të investojë në çdo

mënyrë që i pëlqen dhe kjo liri duhet të mbrohet nga shteti.

Për t’u thelluar më shumë në këtë fushë, janë përdorur metoda të ndryshme studimore,

si:

1. Metodat klasike të studimit të literaturës së autorëve më të njohur, shqiptarë e të huaj.

Për të realizuar më së miri këtë metodë, më ka ardhur në ndihmë literatura e shfletuar në

Bibliotekën Kombëtare, në Bibliotekën e Akademisë së Shkencave, në Bibliotekën e

Universitetit Marin Barleti si dhe në disa librari të rëndësishme të vendit. Falë anëtarësisë

në institucionet e mësipërme, kam mundur të studioj botime më vlerë të periudhës së

Socializmit, Komunizmit dhe Kapitalizmit, botime që vështirë të gjenden në librari apo

biblioteka të tjera.

2. Krahasimi i zhvillimit të kësaj të drejte me ato të vendeve të zhvilluara perëndimore.

Kreu i dytë i punimit trajton garantimin e së drejtës së konkurrencës në SHBA dhe në

Evropë. Këtu bëhet krahasimi i dy legjislacioneve, mangësitë dhe problematikat që kanë

sjellë si dhe elementët që kanë kontribuar në legjislacionin Shqiptar.

3. Analiza të vendimeve, të udhëzimeve, të raporteve të publikuara në këtë fushë.

Kreu i tretë i këtij punimi paraqet disa vendime të rëndësishme të Gjykatës Kushtetuese

dhe Autoritetit të Konkurrencës lidhur me lirinë kushtetuese ekonomike si dhe të drejtën

e konkurrencës në vend. Ndërsa në kreun e katërt trajtohet rasti studimor me temë:

Garantimi i lirive ekonomike në tregun e telefonisë së lëvizshme – Albanian Mobile

Communications sh.a. & Vodafone Albania sh.a. Ky rast është modeli më i mirë, për të

kuptuar se si garantohet e drejta e konkurrencës në praktikë. Këtu analizohen të gjitha

vendimet e komisionit të konkurrencës nga viti 2005 deri 2017 dhe vendimet e marra nga

Gjykata e Shkallës së Parë të Tiranës, nga Gjykata e Apelit dhe nga Gjykata e Lartë,

lidhur me abuzimin e pozitës dominuese të kompanive AMC dhe Vodafone Albania.

4. Intervista cilësore dhe sasiore drejtuar shoqërive tregtare të ndryshme për të matur

shkallën e informacionit, problematikat, nevojat dhe mundësitë e përmirësimit lidhur me

respektimin e së drejtës së konkurrencës në vend dhe iniciativës së lirë ekonomike.

Në gjykimin tim, vlerë e shtuar e këtij punimi është kreu i katërt, i cili përmban rezultatet

e pyetësorit dedikuar respektimit të veprimtarisë së lirë ekonomike në Shqipëri dhe

mbrojtjes së konkurrencës në vend. Nga trajtimi teorik, historik, krahasimor, interpretim

dhe analizë legjislacioni e tri pjesëve të para të studimit, në pjesën e katërt përdoren

metoda aplikative, si: intervista, anketa në formë pyetësori dhe trajtimi i rastit studimor

(case study). Përdorimi i kësaj metode i ndihmon kërkuesit e rinj të thellojnë më shumë

njohuritë praktike, duke i dhënë një larmishmëri studimit, si në formë ashtu edhe në

përmbajtje.

Pyetësori ka për qëllim realizimin e një studimi, i cili nxjerr në pah problematikat

kryesore, që lidhen me legjislacionin dhe zbatimin e tij në praktikë. Sa i njohin qytetarët


XIV

dhe bizneset të drejtat e tyre të karakterit ekonomik dhe a garantohen ato në praktikë?

Roli i Autoritetit të Konkurrencës dhe vendimet kryesore të tij.

Pyetësori ka në përmbajtjen e tij 27 pyetje dhe përfshin intervista cilësore me individë

dhe subjekte të rëndësishme të fushës së biznesit. Ky studim është realizuar nëpërmjet

kampionimit të 41 bizneseve, që operojnë në qytete të ndryshme të Shqipërisë, për të

pasur një gjithëpërfshirje të target-grupit të interesuar. Të dhënat e mbledhura janë

hedhur në tabela exceli dhe janë përpunuar me SPSS (Paketa statistikore për shkencat

sociale).

Pyetësori është hartuar në bashkëpunim me Institutin e Sociologjisë në Shqipëri si dhe

me Autoritetin e Konkurrencës.

5. Metoda më “moderne”, duke përdorur burime zyrtare elektronike të publikuara nga

institucione përgjegjëse të kësaj të drejte, biblioteka të universiteteve në SHBA dhe

Europë etj.

Disa nga mjetet ndihmëse të përdorur në këtë punim janë edhe “motorët” e kërkimit

elektronik, si:

I. Google Scholar – i cili rendit artikujt dhe autorët hulumtues në fushën e interesuar.

Duke vendosur fjalë kyçe, si: konkurrenca, monopoli, pozita dominuese etj., kërkuesit

gjejnë tekst të plotë të artikullit dhe mund të veçojnë paragrafët e dëshiruar për studimin e

tyre. Kjo platformë online përmban artikuj apo tekste falas dhe me pagesë.

II. SSRN.com - Një platformë online, çka u jep mundësi profesorëve dhe akademikëve të

postojnë punimet e tyre, të cilat janë publikuar në revista shkencore apo artikuj në

përpunim e sipër prej tyre. Eshtë një platformë shumë e thjeshtë për t’u përdorur, ku

mjafton të zgjedhësh fushën e studimit, p.sh. Drejtësi, e më pas, me fjalë kyçe renditen

artikuj që i detajojnë më tej këto koncepte. Ky portal përmban dhe sondazhe apo

statistika në fushën e interesuar. Artikujt mund të filtrohen gjithashtu në seksionin

eJournals, si p.sh.: përzgjedh “the Legal Scholarship Network - LSN Subject Matter

eJournals - Antitrust & Regulated Industries eJournal ose Law & Economics eJournal”.

III. Concurrences.com – Ky është një tjetër portal, ku jo të gjitha materialet gjenden pa

pagesë dhe ka një numër të mirë artikujsh mbi të drejtën e konkurrencës. Ky është një

burim i rëndësishëm, sidomos për praktikat Evropiane, veçanërisht për përvojat Franceze

dhe Belge. Përveç artikujve shkencorë, ky portal është i pajisur edhe me një fjalor të

pasur për konceptet e së drejtës së konkurrencës, i cili përmban edhe citime të çështjeve

më të rëndësishme të praktikave Evropiane.

Gjithashtu, ky portal përmban “Antitrust Bookmark”, i cili liston mbi 500 website, që

lidhen me të drejtën e konkurrencës. P.sh., vetëm për trajtimin e nenit 101 të TFBE janë

listuar 95 artikuj shkencorë. Në këtë mënyrë, analiza dhe interpretimi i kësaj dispozite

bëhen shumë herë më të asimilueshme.

Gjithashtu, ky portal ka edhe një kategori të rëndësishme, atë të listimit të konferencave

ndërkombetare, të cilat kanë lidhje me fushën e së drejtës së konkurrencës.

http://scholar.google.com/http://ssrn.com/http://www.concurrences.com/?lang=enhttp://www.concurrences.com/Droit-de-la-concurrence/Bookmark-des-sites-de-concurrence/?lang=en


XV

IV. Një tjetër burim i rëndësishëm informacioni dhe grumbullimi të dhënash mbi

Autoritetet e Konkurrencës, si institucionet përgjegjëse në vendet respektive në të gjithë

botën, është OECD’s Competition Committee , i cili publikon një raport vjetor mbi

aktivitetet e çdo vendi si dhe jep informacion të detajuar mbi praktikat më të mira,

zgjidhjen e çështjeve të ndërlikuara dhe të dhëna mbi zbatueshmërinë e ligjit të

konkurrencës. Ky institucion publikon çdo vit në portalin e tij online edhe renditjen e

shteteve, sipas shkallës së respektimit të së drejtës së Konkurrencës në tregjet respektive.

V. Raporte të publikuara nga Rrjeti Ndërkombëtar i Konkurrencës, ku Autoriteti i

Konkurrencës së Republikës së Shqipërisë është anëtar me të drejta të plota. Raportet e

këtij rrjeti përmbajnë të dhëna të shteteve anëtare dhe publikohen në mbledhjet vjetore të

këtij rrjeti.

VI. Faqja zyrtare elektronike e Autoritetit të Konkurrencës në RSH. Ky portal është i

pasur me informacion lidhur me veprimtarinë e autoritetit të Konkurrencës, me bazën

ligjore të kësaj të drejte, me raporte periodike dhe vjetore lidhur me hetimet e Komisionit

të konkurrencës si dhe me të gjitha vendimet e marra prej tij.

http://www.oecd.org/competition/


1

HYRJE

Përkufizime dhe trajtime të koncepteve të iniciativës së lirë ekonomike dhe të

konkurrencës

Trajtimi i konceptit të veprimtarisë së lirë ekonomike

Të drejtat dhe liritë ekonomike përfshijnë ato të drejta dhe liri të një gjenerate më të re, të

promovuar në shek. XIX, si rezultat i funksionit ekonomik dhe social të Shtetit.

Dokumentet e parë promotorë të këtyre të drejtave janë: Deklarata Universale për të

Drejtat e Njeriut e vitit 1948 dhe Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike Sociale

dhe Kulturore i vitit 1966.1

Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike Sociale dhe Kulturore, në nenin 6 deklaron

se Shtetet palë të këtij Pakti njohin të drejtën e punës, e cila përfshin të drejtën e secilit

për të pasur mundësinë e sigurimit të jetesës duke punuar. Ligjërisht këto të drejta të

rëndësishme u garantohen të gjithë individëve, pa kurrfarë diskriminimi. Parimi i

reciprocitetit, i mirëkuptimit dhe i barazisë janë udhërrëfyesit kryesorë në respektimin e

tyre.

Neni 17 i Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut shprehet se: secili ka të drejtë të

ketë pasuri, si vetë ashtu edhe në bashkësi me të tjerët. Askush nuk duhet të privohet

arbitrarisht nga pasuria e tij. Secili, si anëtar i shoqërisë, ka të drejtë sigurimi social dhe tё

drejta tё domosdoshme ekonomike. Secili ka të drejtë të punojё, të zgjedhë lirisht punёn,

të ketë kushte të kёnaqshme e tё favorshme pune dhe të jetë i mbrojtur nga papunësia.

Secili, pa kurrfarë diskriminimi, ka të drejtë që për punë të barabartё të marrë rrogë të

barabartё. Secili që punon, ka të drejtë për një shpërblim të drejtë e të favorshëm, në

mënyrë që t'i sigurojë atij dhe familjes së vet një jetë, që i përgjigjet dinjitetit njerëzor e,

nëse ёshtё e nevojshme, do tё plotёsohet me mjete të tjera të mbrojtjes sociale.

Liritë e të drejtat ekonomike të lartpërmendura garantohen gjithashtu dhe në nivel

kombëtar. Veprimtaria e lirë ekonomike garantohet jo vetëm nga ligji për mbrojtjen e

konkurrencës, por ajo gjen mbrojtje të veçantë në Kushtetutën e Republikës së

Shqipërisë. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, miratuar më 1998, në kreun e katërt të

saj i trajton dhe i garanton këto të drejta. Në mënyrë të veçantë, neni 11 i Kushtetutës,

shprehet: 1. Sistemi ekonomik i Republikës së Shqipërisë bazohet në pronën private e

publike, si dhe në ekonominë e tregut dhe në lirinë e veprimtarisë ekonomike. 2. Prona

private dhe publike mbrohen njëlloj me ligj. 3. Kufizime të lirisë së veprimtarisë

ekonomike mund të vendosen vetëm me ligj dhe vetëm për arsye të rëndësishme publike.

1J. Lamaj, Liritë dhe të drejtat ekonomike të pakicave kombëtare në Shqipëri. Vëzhgim i kushteve social-

ekonomike të komunitetit Rom dhe Egjiptian në Republikën e Shqipërisë, Botim në revistën Gjeopolitika,

Volumi 8, 2013, fq. 139


2

Gjykata Kushtetuese e ka sqaruar shpesh konceptin e lirisë së veprimtarisë ekonomike, të

garantuar nga neni 11 i Kushtetutës. Sipas saj, kjo liri nënkupton kryesisht të drejtën për

të lidhur kontrata individualisht ose kolektivisht, lirisht dhe mbi bazën e vullnetit

personal, të drejtën për të zgjedhur aktivitetin që dëshiron të ushtrojë individi, të drejtën

për të zgjedhur një punë sipas preferencës etj.

Por cilat janë disa nga të drejtat që klasifikohen si liri ekonomike? Këtu përfshihen të

gjitha të drejtat që lidhen me prodhimin, shpërndarjen ose konsumin e mallrave dhe të

shërbimeve, të drejtat që mbështesin iniciativën e lirë ekonomike dhe të drejtën e

konkurrencës.

Forma më e lartë e lirisë ekonomike nënkupton të drejtën e pronës, lirinë e qarkullimit të

fuqisë punëtore, të kapitalit dhe të mallrave pa asnjë kufizim, se individi ka të drejtë të

punojë, të prodhojë, të konsumojë dhe të investojë në çdo mënyrë që i pëlqen dhe kjo liri

duhet të mbrohet nga shteti.

Liria e veprimtarisë ekonomike përmban në vetvete shumë të drejta dhe liri, si: liria e

biznesit ose aftësia për të krijuar dhe mbyllur një sipërmarrje, liria e tregtisë ose mungesa

e barrierave lidhur me importimin dhe eksportimin e mallrave dhe shërbimeve, liria

monetare si masë për të garantuar qëndrueshmëri të çmimit, liria fiskale mbi të ardhurat

qoftë individuale, qoftë ndaj biznesit në mënyrë të veçantë, të drejtat e pronës si aftësi e

individëve për të grumbulluar, poseduar dhe disponuar sende të lirë nga ndërhyrja e

shtetit, liria e investimit dhe qarkullimit të lirë të kapitaleve, veçanërisht kapitalit të huaj,

liria financiare dhe pavarësia nga kontrolli shtetëror, liria e punës për të ndërvepruar pa

kufizime nga shteti.2

Sfera e lirisë së ushtrimit të veprimtarisë ekonomike mund të kuptohet në mënyrë më të

plotë vetëm duke konsideruar edhe ato të drejta të tjera themelore kushtetuese, që bëjnë të

mundur dhe garantojnë ushtrimin e lirë të veprimtarisë ekonomike të individit në treg dhe

që identifikohen me garancinë e pronës private (neni 41 i Kushtetutës) dhe me të drejtën

e punës (neni 49 i Kushtetutës). Analiza e këtyre të drejtave tregon sesi liria e

konkurrencës mund të kuptohet si një formë konkrete e të drejtës së ushtrimit të

veprimtarisë ekonomike, pasi njëra është një aspekt i tjetrës.3

Garancia kushtetuese e pronës fiton një rëndësi të planit të parë për sektorin e ekonomisë.

Ajo siguron që individit t’i bëhet e mundur një ekzistencë e lirë dhe e pavarur. Në një

sistem të bazuar në ekonominë e tregut, prona private është parakushti thelbësor për

ushtrimin e së drejtës së iniciativës së lirë ekonomike. Pa ekzistencën e pronës private

nuk mund të flasim për sipërmarrje të lirë dhe pa sipërmarrje të lirë nuk ka konkurrencë

në treg. Me termin “e drejtë e pronësisë” nënkuptohen të gjitha të drejtat pasurore të

2 Shih vendimin e Gjykatës Kushtetuese nr.10, datë 19.03.2008 3 E. Katro, L. Pelinku, Mbrojtja e tregut të lirë në Kushtetutën Shqiptare, botuar në revistën Studime

Juridike “Sistemi kushtetues dhe sfidat e tij”, Fakulteti i Drejtësisë, UT, Janar 2011, fq. 255


3

privatëve, përfshirë dhe të drejtat e pronësisë industriale që i japin titullarit një

ekskluzivitet, si: markat, modelet dhe patentat.4

Një tjetër e drejtë themelore që shërben në zbatimin e parimit të lirisë së konkurrencës, e

kuptuar kjo e fundit si një zbatim konkret i lirisë së ushtrimit të veprimtarisë ekonomike,

është e drejta e punës, e rregulluar nga neni 49 i Kushtetutës, i cili përcakton se: secili ka

të drejtë të fitojë mjetet e jetesës së tij me punë të ligjshme që e ka zgjedhur ose pranuar

vetë. Ai është i lirë të zgjedhë profesionin, vendin e punës, si dhe sistemin e kualifikimit të

vet professional. Kjo e drejtë e zgjedhjes së profesionit, e vendit të punës përfshin

domosdoshmërisht konkurrencën e lirë të sipërmarrësit që hyn në treg si ofrues apo si

blerës. Nocioni i profesionit mund të konsiderohet si një sinonim i nocionit të

veprimtarisë ekonomike. Çdo veprimtari ekonomike konsiderohet një profesion.5

Nga analiza e mësipërme rezulton, se nuk ka një përkufizim përfundimtar, ku të renditen

të gjitha të drejtat që bëjnë pjesë në katalogun e veprimtarisë së lirë ekonomike. Por nga

ana tjetër, këto të drejta janë të ndërvarura me njëra-tjetrën, pasi garantimi i njërës prej

tyre sjell premisën e tjetrës dhe anasjelltas.

Përkufizimi i konceptit të konkurrencës dhe i së drejtës së konkurrencës

Në kushtet e tregut të lirë, biznesi dhe individët drejtues duhet të konkurrojnë për të qenë

të suksesshëm. Konkurrenca është një dukuri ekonomike, ku firmat në mënyrë të pavarur

përpiqen të fitojnë sa më shumë blerës, për të arritur objektivat e tyre, siç janë:

maksimizimi i fitimit, i shitjeve, ndarja e tregut etj. Nëse do të duhet të japim një

përkufizim të shkurtër, konkurrenca është: rivaliteti ndërmjet dy ose më shumë bizneseve,

që synojnë të bëjnë për vete të njëjtët klientë.

Konkurrenca krijon një mjedis ekonomik, ku firmat mund të veprojnë lirisht në arritjen e

këtyre objektivave, ndërsa konsumatorët nga ana e tyre përfitojnë nga çmimet e

vendosura në bazë të bashkëveprimit mes forcave të kërkesës dhe atyre të ofertës.

Konkurrenca nuk është qëllim në vetvete, por një instrument i nevojshëm në arritjen e

niveleve më të larta të mirëqenies shoqërore, duke shpërblyer ndërmarrjet që ofrojnë

çmime më të ulëta, cilësi më të mirë dhe mundësi më të madhe zgjedhjeje për

konsumatorët.

Nëpërmjet konkurrencës konsumatorët përfitojnë nga mundësia e zgjedhjeve, nga cilësia,

çmimet e drejta dhe prodhimet e reja. Konkurrenca përbën nxitësin kryesor të

konkurrueshmërisë midis firmave dhe çon në rritjen ekonomike të një vendi. Ajo i

detyron të dalin jashtë tregut firmat joefikase dhe realizon rishpërndarjen e burimeve

prodhuese nga firmat e dështuara te konkurrentët më të fuqishëm.

4 Po aty.

5 Po aty.


4

Mungesa e konkurrencës mund të frenojë risitë dhe të pengojë përpjekjet për kërkim dhe

zhvillim. Ndërmarrjet që janë pjesë e një tregu konkurrues, kërkojnë risi për të sfiduar

ndërmarrjet ekzistuese, që të realizojnë sa më shumë fitim dhe t’i përgjigjen më mirë

kërkesës në rritje të tregut. Një mjedis konkurrues siguron se do të ketë më shumë se një

hyrës potencial në “garën” për të prodhuar një produkt të ri ose për të ofruar një shërbim

më të mirë. Si rrjedhim, konkurrenca e fuqishme përbën nxitësin kryesor të rritjes së

prodhimtarisë dhe siguron që tregu të mbetet konkurrues.

Në shoqërinë e sotme, ndër kategoritë e treguesve më të rëndësishëm që përcaktojnë

indeksin e konkurrueshmërisë renditen: efektiviteti i tregut të mallrave, efektiviteti i

tregut të punës, sofistikimi i sistemit financiar, teknologjia, madhësia e tregut, sofistikimi

i sektorit privat dhe inovacioni.6 Të gjithë këta tregues janë të ndërvarur me njëri-tjetrin

dhe nuk mund të funksionojnë veçmas. Të gjithë së bashku janë kontributorë të një

konkurrence të ndershme.

Objekti i autoriteteve anti-monopol është mbrojtja e veprimtarisë së lirë ekonomike dhe

konkurrencës së lirë dhe efektive në treg, duke përcaktuar rregullat e sjelljes së

ndërmarrjeve, si dhe institucionet përgjegjëse. Ky mision paraqet vështirësi realizimi aty

ku funksionimi i shtetit ligjor është i dobët dhe ku shkalla e korrupsionit është e lartë. Pa

zhvillimin e biznesit, çdo strategji e rritjes së cilësisë së ecurisë ekonomike e sociale dhe

çdo premtim për rritjen reale të të ardhurave do të ishte e pamundur. Është e qartë edhe

për vetë biznesin, se aty ku cenohet konkurrenca e lirë, aty ku tolerohen dhe mbështeten

marrëveshje monopol, aty ku nxiten dhe krijohen pozita dominuese në tregje të veçanta

apo në konkurrencën për fondet publike, aty dëmtohet një pjesë e biznesit, që është në

hapat e parë dhe në rritje.

Konkurrenca konsiderohet si një grup institucionesh, politikash dhe faktorësh që

përcaktojnë nivelin e produktivitetit të një vendi si dhe aftësinë e tij për të mbajtur një

nivel të lartë të të ardhurave. Niveli konkurrues i një ekonomie përcakton gjasat e ritmit

të rritjes së saj me kalimin e kohës. Në mjediset e sotme globale, tregjet janë të

populluara dhe shpesh manipulohen nga kompani të mëdha që kanë fuqi në treg. Për të

kundërshtuar dhe zbutur mundësitë e sjelljeve antikonkurruese, shumica e vendeve tani

kanë legjislacion të konkurrencës për ndarjen e monopolit dhe ndalimin e marrëveshjeve

të fshehta midis firmave oligopolistike. Megjithatë, historia ka treguar se asnjë monopol

nuk është i sigurt në planin afatgjatë. Kompanitë që dikur ishin afër monopolit të tregjeve

të tyre përkatëse dhe ishin konsideruar të pamposhtura, kanë humbur pozita të tilla.

E dreja e konkurrencës përfshin tërësinë e normave juridike që rregullojnë marrëdhënien

e ndërmarrjeve në treg, në raport me konsumatorin, tregun dhe institucionet publike dhe

garanton një treg të lirë dhe të ndershëm pa cenuar askënd.

Sfidat e mbrojtjes së konkurrencës nuk janë të lehta, por për të ndërtuar një ekonomi sa

më konkurruese, lipset zbatimi i ligjit të konkurrencës dhe i politikës së konkurrencës.

6A. Civici, Ekonomia sa pak konkuruese, botuar në Gazetën Panorama, nr, 2490, dt. 9 shtator 2009, fq.19


5

Rëndësia e veprimtarisë së lirë ekonomike për konsumatorin dhe tregtia e lirë

Veprimtaria e lirë ekonomike mund të sjellë shumë përfitime. Duke ofruar një treg më të

madh, i lejon prodhuesit të ndikojnë drejtpërdrejt në kostot dhe cilësitë e produkteve. Ky

aspekt është veçanërisht i rëndësishëm për ekonomitë më të vogla, pasi ato do të duhet të

prodhojnë gjithçka më shtrenjtë, nëse nuk mund të tregtojnë dhe të kenë një treg më të

madh.7 Duke rritur konkurrencën, tregtia ndërkombëtare mund t'i detyrojë prodhuesit të

bëhen më efikas. Gjithashtu, mund të sjellë risi duke i ekspozuar prodhuesit ndaj ideve të

reja. Tregtia ndërkombëtare është veçanërisht e rëndësishme për vendet në zhvillim. Në

mënyrë që të rrisin aftësitë prodhuese dhe kështu të zhvillojnë ekonomitë e tyre, ata duhet

të përdorojnë teknologji më të mira.

Veprimtaria e lirë ekonomike përmirëson jetën e njerëzve. Ajo i mundëson secilit person,

të specializohet në atë që ai e bën më së miri. Gjithashtu, inkurajon konkurrencën në

furnizimin e mallrave dhe shërbimeve, gjë që në anën tjetër, nxit njerëzit për të zhvilluar

mallra dhe shërbime më të lira dhe më pak të shtrenjta. Me kalimin e kohës, këto

përmirësime rezultojnë në rritjen e prodhimit dhe produktivitetit.

Indeksi i lirisë ekonomike vlerëson se "hapja e tregtisë"8 është një përcaktues i

rëndësishëm i PBB-së dhe politikëbërësit janë të vetëdijshëm për rëndësinë që ka

veprimtaria e lirë ekonomike drejt përmirësimit të mirëqenies dhe rritjes së standardeve të

jetesës. Si rezultat, pengesat tregtare kanë rënë globalisht që nga fundi i Luftës së Dytë

Botërore. Sipas Organizatës Botërore të Tregtisë, tarifa mesatare "e aplikuar" në vendet e

zhvilluara ka rënë nga mbi 10 % në vitin 1980 në nën 5% në 2005. Si rezultat i këtyre

barrierave në rënie, flukset tregtare janë rritur në mënyrë të ndjeshme. Në një ekonomi të

globalizuar, aktiviteti ekonomik është i pakufizuar nga kufijtë kombëtarë. Sot produktet

rrallë bëhen në një vend nga fillimi në fund, pasi ndodh që etapat e proceseve të

zhvillohen në pjesë të ndryshme të botës. Ky model është përshpejtuar në mënyrë

dramatike që nga viti 1980, pasi përparimet teknologjike e kanë bërë më të lehtë për

njerëzit të udhëtojnë, të komunikojnë dhe të bëjnë biznes në nivel ndërkombëtar.9

Zgjerimi i tregtisë dhe investimeve të huaja u nxit jo vetëm nga përparimi teknologjik,

por edhe nga dy zhvillime të mëdha sociopolitike të viteve 1980. Një nga këto ishte rënia

globale e Komunizmit. Rënia e Murit të Berlinit dhe shpërbërja e mëvonshme e

Bashkimit Sovjetik çliroi miliona njerëz nga prangat e sistemeve ekonomike të mbyllura

qendrore. Zhvillimi i dytë ishte rënia e mbështetjes së Botës së Tretë nga zëvendësimi i

importit, një politikë tregtare dhe ekonomike e bazuar në idenë, se një vend në zhvillim

mund të rrisë pasurinë e tij duke importuar sa më pak mallra dhe duke u mbështetur në

zëvendësuesit vendorë. Kur zëvendësimi i importeve u provua si një dështim kolosal,

7 H. Chang, Economics: the user’s guide. USA: Pelican, 2014,fq. 210 8 Hapja e tregtisë është shkalla në të cilën ekonomitë janë të hapura për tregtinë e mallrave, shërbimeve,

kapitalit dhe njerëzve 9 R. Murphy, The Politically Incorrect Guide to Capitalism.Washington, DC: Regnery Publishing, 2007,

fq. 51

http://www.amazon.com/Politically-Incorrect-Guide-Capitalism/dp/1596985046/ref=sr_1_1?ie=UTF8&s=books&qid=1288488710&sr=1-1


6

vendet në vështirësi në të gjithë botën filluan të hapin tregjet e tyre dhe të mirëpresin

investimet e huaja.

Rritja e fuqive të reja ekonomike në fund të shekullit të 20-të, si Kina, India dhe Brazili,

ka intensifikuar konkurrencën në aspektin e çmimit dhe cilësisë së mallrave. Në të njëjtën

kohë, këto vende po krijojnë një grup të ri të konsumatorëve të pasur dhe ekonomitë e

tyre janë më të hapura sesa 10 deri në 15 vjet më parë. Për shembull, tarifa e importit

kinez ra nga 19.8% në vitin 1996 në 4.7% në vitin 2012. Gjatë së njëjtës periudhë, rënia

në Indi ishte nga 20.1% në 7% dhe në Brazil nga 13.8% në 10%, me gjithë barrierat e

tjera më pak të dukshme.10

Kufijtë e hapur kanë lejuar kompanitë të blejnë mallra më të lira nga e gjithë bota e të

ofrojnë marrëveshje më të mira për konsumatorët. Përveç kësaj, kufijtë e hapur kanë

rritur konkurrencën midis prodhuesve, duke i detyruar ata të ulin kostot dhe të

përmirësojnë teknologjitë e tyre. Edhe nga perspektiva e konsumatorëve, përfitimet nga

tregtia gjithnjë në rritje përfshijnë çmime më të ulëta dhe fuqi më të madhe zgjedhjeje,

pasi ushqimet e importuara, mallrat e konsumit dhe komponentët për produktet e

prodhuara bëhen më të lira.

Kundërshtarët e globalizimit e karakterizojnë këtë fenomen si një formë të

ekspansionizmit perëndimor dhe imperializmit kulturor, duke pretenduar se ajo thjesht do

të rrisë mundësitë që vendet më të pasura të përfitojnë nga ato më të varfëra. Kjo ndodh,

thonë kritikët, sepse korporatat shumëkombëshe mund të shfrytëzojnë rregullat e lira të

punës dhe ligjet tipike të vendeve në zhvillim, ku nuk ka sindikata pune. Duke besuar,

pavarësisht dëshmive dërrmuese për të kundërtën, se një ekonomi e planifikuar siguron

përfitim më të madh ekonomik për të varfërit, lëvizja antiglobalizuese synon të favorizojë

Socializmin mbi Kapitalizmin. Gjithashtu, paralajmëron se globalizimi mund të zhdukë

diversitetin rajonal dhe të çojë në një kulturë botërore të homogjenizuar, ku kulturat

"vendase" janë të gëlltitura nga traditat perëndimore.

Mbështetësit e globalizimit përgjigjen duke theksuar, se që nga viti 1980, çdo vend që ka

përjetuar një rritje të prodhimit ka parë gjithashtu rritjen e të ardhurave për banor, që

vendet e hapura për tregti kanë tendencë të jenë më të begata sesa kombet me ekonomi të

mbyllura dhe se rritja e pagave, e ardhur si rrjedhojë e globalizimit, lidhet me varfërinë e

zvogëluar dhe me përmirësimin e kushteve të jetesës për të gjithë. Fitimet më

mbresëlënëse në këtë drejtim janë realizuar në Azinë Lindore.

Dy entitetet më proglobalizuese sot janë Organizata Botërore e Tregtisë dhe Forumi

Ekonomik Botëror. I pari, i përbërë nga 144 anëtarë, u krijua për të hartuar një sërë

rregullash për të qeverisur tregtinë globale përmes procesit të konsensusit të anëtarëve.

Ky i fundit është një fondacion privat, që nuk posedon pushtet vendimmarrës, por është

10 A. Staab, The European Union Explained, botimi i tretë, Indiana University Press, 2013, fq. 68


7

një forum i fuqishëm i rrjeteve për shumë nga bizneset, qeveritë dhe liderët jofitimprurës

në botë.11

Bashkimi Evropian dhe tregtia e lirë

Bashkimi Evropian e ka vendosur tregtinë e lirë në nivelin bazë të politikës ekonomike të

komunitetit. Politika tregtare e Bashkimit është një përbërës integral i strategjisë së saj

më të gjerë, 2020, për të rritur punësimin dhe për të krijuar një ekonomi më moderne, të

qëndrueshme. Një ekonomi e gjallë e brendshme kërkon që Bashkimi të jetë gjithnjë e më

konkurrues jashtë vendit. Ndërsa tregtia e lirë është konsideruar gjerësisht si shumë e

rëndësishme për rritjen ekonomike dhe krijimin e vendeve të punës, në rastin e Bashkimit

kjo nevojë është edhe më e ngutshme. Për shkak se dy të tretat e importeve në BE janë

lëndët e para, mallrat ndërmjetëse dhe komponentët e nevojshëm nga prodhuesit e BE-së,

është e domosdoshme që tregu i Evropës të mbetet i hapur për furnizime të tilla.

Ngritja e kostos së importeve do të dëmtonte rritjen e kostove dhe uljen e konkurrencës

së kompanive evropiane si brenda dhe jashtë vendit. Prandaj tregtia e lirë konsiderohet të

jetë mjet, që mund të ndihmojë në tërheqjen e BE-së nga kriza aktuale. Krizat që filluan

në Shtetet e Bashkuara në vitet 2007-2008 ekspozuan dobësitë e brendshme në BE. Së

bashku me thellimin e tregut të vetëm dhe investimet e orientuara drejt Evropës, në fusha

të tilla si: hulumtimi, arsimi dhe energjia, tregtia e lirë është një nga çelësat kryesorë për

nxitjen e ekonomisë evropiane.12

Por si ndikon kjo veprimtari e lirë ekonomike në vendet në zhvillim, siç është edhe rasti i

Shqipërisë? Së pari, trajtojmë konceptin e vendit në zhvillim, i cili quhet ndryshe një

vend më pak i zhvilluar, është një komb me një standard të ulët jetese, me një bazë

industriale të pazhvilluar dhe me një indeks të ulët të zhvillimit njerëzor (HDI)13 në

krahasim me vendet e tjera. Që nga fundi i viteve 1990, vendet në zhvillim tentuan të

demonstronin norma më të larta rritjeje sesa ato të zhvilluara. Nuk ekziston një kriter

universal, për të cilin përparon një vend në zhvillim kundrejt atyre të zhvilluara dhe cilat

vende u përshtaten këtyre dy kategorive, megjithëse ka pika referuese të përgjithshme si:

GDP e një vendi për banor, krahasuar me kombet e tjera.14

Sipas klasifikimit nga Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) para prillit 2004, të gjitha

vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore si dhe vendet e ish-Bashkimit Sovjetik (BRSS)

në Azinë Qendrore nuk u përfshinë as si vende të zhvilluara dhe as si vende në zhvillim.

Kur flitej për këto vende, më tepër referoheshin si "vende në tranzicion". Megjithatë, ato

tani konsiderohen gjerësisht në raportet ndërkombëtare si "vende në zhvillim". Vendet në

zhvillim janë, në përgjithësi, vende që nuk kanë arritur një shkallë të konsiderueshme të

industrializimit në krahasim me popullsinë e tyre dhe kanë, në shumicën e rasteve, një

11 R. Murphy,The Politically Incorrect Guide to Capitalism, Washington, DC:Regnery Publishing, 2007,

fq. 72 12 Tek trade.ec.europa.eu, klikuar më 20 dhjetor 2015 13 Human Development Index 14 G. Mankiw, Principles of Economics, botimi i katërt, Cengage Learning, 2007, fq. 10

http://www.amazon.com/Politically-Incorrect-Guide-Capitalism/dp/1596985046/ref=sr_1_1?ie=UTF8&s=books&qid=1288488710&sr=1-1http://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Index


8

standard mesatar apo të ulët jetese. Ka një lidhje të fortë mes të ardhurave të ulëta dhe

rritjes së lartë të popullsisë.

Në Shqipëri kalimi në rrugën e ekonomisë së tregut, në vitet ’90, u shoqërua me mbylljen

e industrive publike dhe aktiviteteve jorentabël, me rritjen e nivelit të papunësisë, të

varfërisë dhe emigracionit. Zhvillimet e reja u shoqëruan edhe me thellimin e pabarazive

ekonomike e sociale si dhe me krijimin e bizneseve, korporatave private të drejtuara nga

shtetas shqiptarë ose të huaj. U hap rruga drejt privatizimit të shumë shërbimeve, të cilat

përmirësonin cilësinë dhe ofronin një kosto më të arsyeshme. Por ndryshimet social-

ekonomike nuk u shoqëruan që në fillim me legjislacion të posaçëm, gjë që sillte

abuzivizëm në disa fusha, si p.sh.: ekzistenca e monopoleve, privilegje të individëve apo

kompanive të posaçme etj. Kështu lindi nevoja e pasurimit të legjislacionit me një

koncept të ri, atë të mbrojtjes së konkurrencës në vend, duke garantuar veprimtarinë e lirë

ekonomike.

Bashkimi Europian i ka inkurajuar vazhdimisht vendet në zhvillim që të përdorin tregtinë

për të ndërtuar ekonomitë e tyre dhe për të përmirësuar standardet e jetesës. Rritja në

tregti mund të rrisë fitimet e tyre të eksportit dhe të promovojë shumëllojshmërinë e

ekonomive të tyre larg nga mallrat dhe lëndët e para.

Sidoqoftë, gjatë katër dekadave të fundit, bilancet globale ekonomike dhe ato tregtare

janë zhvendosur jashtëzakonisht. Disa vende më të avancuara në zhvillim janë integruar

me sukses në sistemin botëror të tregtisë, ndërkohë që një numër më i madh i vendeve të

varfëra ka mbetur gjithnjë e më prapa. Në mjedisin konkurrues aktual, preferencat

tarifore duhet të shkojnë në ato vende që kanë më shumë nevojë.15

Si ndikon ekonomia kapitaliste në iniciativën e lirë ekonomike dhe tregtinë e lirë?

Ekonomia kapitaliste është një ekonomi, në të cilën prodhimi është i organizuar më

shumë në ndjekje të fitimit sesa për konsum personal ose për detyrim politik.

Kapitalizmi, i njohur gjithashtu si sistemi i lirë ose i tregut të lirë, është struktura

ekonomike, që i lejon njerëzit të përdorin pronën e tyre private, me ndërhyrje minimale

nga qeveria. Në Kapitalizëm njerëzit janë të lirë të punojnë në vendet e tyre të zgjedhura,

të përpiqen të shesin produktet ose shërbimet e tyre me çfarëdo çmimi që dëshirojnë dhe

të zgjedhin midis ofruesve të ndryshëm të produkteve dhe shërbimeve për vlerën më të

mirë.

Një nga karkteristikat kryesore të ekonomisë kapitaliste është ekzistenca e pronës private.

Pa pronë private nuk mund të ketë sipërmarrje të lirë, dhe pa iniciativë të lirë ekonomike

nuk mund të ketë konkurrencë në treg. Edhe e drejta e punës është karakteristikë e

shoqërive kapitaliste, pasi vetëm kështu do të sigurohej fitimi i dëshiruar. Megjithatë

fitimi nuk mund të bëhet qëllim në vetvete dhe të mos respektohen kushtet e tregut të lirë.

15 A. Staab, The European Union Explained,botimi i tretë, Indiana University Press, 2013, fq.13


9

Në të gjitha vendet, bazë e lindjes dhe e zhvillimit të kapitalizmit ka qenë prodhimi i

mallrave. “Prodhimi i mallrave është një organizëm i tillë i ekonomisë shoqërore, kur

produktet prodhohen nga prodhues të veçantë, të ndarë njëri nga tjetri dhe kur secili

specializohet në prodhimin e një produkti të caktuar: kështu që, për plotësimin e nevojave

shoqërore, është e domosdoshme shitblerja e produkteve në treg”.16

Në përgjithësi, shoqëria kapitaliste ka kaluar në dy faza gjatë zhvillimit të saj: në fazën e

kapitalizmit paramonopolist dhe në atë të kapitalizmit monopolist ose imperialist.

Imperializmi nuk përfaqëson ndonjë sistem të ri ekonomiko-shoqëror, por është fazë e

kapitalizmit, në të cilën sundon monopoli. Për fazën e kapitalizmit paramonopolist është

karakteristikë konkurrenca e lirë, ndërsa për imperializmin tipar karakteristik është

zëvendësimi i konkurrencës së lirë me sundimin e monopoleve.17

5 tipare ekonomike të kapitalizmit monopolist janë:

1- Koncentrimi i prodhimit dhe formimi i monopoleve;

2- Koncentrimi në fushën bankare;

3- Eksportimi i kapitalit;

4- Formimi i monopoleve ndërkombëtare;

5- Përfundimi i ndarjes territoriale të botës midis fuqive imperialiste.18

Interes për këtë punim shfaq më tepër analiza e çështjes së parë: Përqendrimi i prodhimit

dhe lindja e monopoleve. Lufta e konkurrencës, gjatë së cilës kapitalistët e mëdhenj

shtypin dhe rrënojnë më të vegjlit, shpie patjetër në përqendrimin e prodhimit dhe të

kapitalit në duart e një pakice kapitalistësh të mëdhenj. Kur prodhimi i degëve të

ndryshme ishte i shpërndarë në qindra-mijëra ndërmarrje të vogla e të mesme, këto nuk

mund të merreshin vesh shumë me njëra-tjetrën. Por kur prodhimi i çdo dege u

përqendrua në disa dhjetra ndërmarrje shumë të mëdha, marrëveshja midis tyre u bë e

mundur. Pra, ndërmarrjet e mëdha e kanë të vështirë të mundin njëra-tjetrën në luftën e

konkurrencës, prandaj është në interes të tyre që të bien në marrëveshje, me qëllim që të

ndajnë tregjet e shitjes, burimet e lëndës së parë, të caktojnë çmimet etj.

Monopoli është një marrëveshje ose një bashkim i kapitalistëve të mëdhenj, të cilët

përqendrojnë në duart e tyre pjesën dërrmuese të prodhimit dhe të shitjes. Qëllimi i këtij

bashkimi është nxjerrja e fitimeve sa më të larta. Monopolet paraqiten në forma të

ndryshme, si: karteli, sindikati, trusti dhe koncerni. Të gjitha këto forma kushtëzohen nga

shkalla e marrëveshjes.

Në kartel kapitalistët merren vesh për çmimet, për tregjet, për kuotat e prodhimit, por

kryesore është se ata ruajnë pavarësinë e prodhimit dhe të qarkullimit, dmth., vetë i

prodhojnë dhe vetë i shesin.

Me sindikat ruajnë pavarësinë e prodhimit, por humbasin atë të qarkullimit, pra nuk i

shesin vetë mallrat.

16 R.Dvorani, F. Islami, A. Kallfa, Ekonomia politike e kapitalizmit dhe e socializmit, për shkollat e mesme,

1976, fq. 9 17 R.Dvorani, F. Islami, A. Kallfa, Ekonomia politike e kapitalizmit dhe e socializmit, për shkollat e mesme,

1976, fq. 35 18 Po aty, fq. 36


10

Në trust marrëveshja është shumë më e gjerë. Këtu kapitalistët kanë bashkuar në një

pronë të vetme të gjitha ndërmarrjet, ndërsa ata marrin fitim në bazë të kapitalit të tyre.

Trusti drejtohet nga një këshill administrativ. Kështu, trusti është një monopol, që

funksionon në bazë të shoqërive aksionere. Ndërsa koncerni, ose konsorciumi, është një

kompleks ndërmarrjesh të fuqishme të industrisë, transportit, bankave, shoqërive të

sigurimit etj.

Në kapitalizmin monopolist lufta e konkurrencës shfaqet në tri forma:

1- Konkurrencë brenda monopolit. Në trustet e në kartelet e tij luftohet për tregje

leverdiprurëse, për poste drejtuese, për kuota prodhimi.

2- Konkurrencë midis monopoleve. Sidomos e ashpër është lufta midis monopoleve

të së njëjtës degë.

3- Konkurrencë midis monopoleve dhe ndërmarrjeve të pamonopolizuara. Në këtë

luftë ndërmarrjet e pamonopolizuara ose i nënshtrohen monopolit, ose rrëzohen.19

Konkurrenca është ligj objektiv dhe bashkudhëtare e pashmangshme e prodhimit në

tregun e lirë. Monopolet ua blejnë me çmim të lirë lëndën e parë bujqësore dhe u shesin

prodhimet e tyre me çmime të larta. Kështu ata sigurojnë një mbivlerë të madhe, që quhet

fitim maksimal. Fitimin maksimal e sigurojnë duke i shitur mallrat me çmime monopol.

Çmimi monopol është i barabartë me shpenzimet kapitaliste të prodhimit plus fitimin

maksimal. Fitimi maksimal sigurohet nëpërmjet rrënimit, shfrytëzimit dhe varfërimit të

shumicës së popullsisë së vendit.20

Por tregjet kanë ndryshuar dhe evoluar me kalimin e hohës. Në kohën e Smithit, tregjet

ishin kryesisht vendase, përveç në mallrat kryesorë të tregtuar ndërkombëtarisht.21 Këto

tregje u shërbyen nga firma të shumta në shkallë të vogël, duke rezultuar në gjendjen që

ekonomistët në këto ditë e quajnë konkurrencë perfekte, në të cilën asnjë shitës i vetëm

nuk mund të ndikojë në çmim. Sot shumica e tregjeve janë të populluara dhe shpesh

manipulohen nga kompani të mëdha. Disa prej tyre janë furnizuesi i vetëm (monopoli)

ose, më shpesh, një nga furnizuesit e paktë (oligopoli) - jo vetëm në nivel kombëtar, por

gjithnjë e më shumë në nivel global. Ndryshe nga kompanitë e vogla në botën e Adam

Smithit, firmat monopoliste ose oligopoliste mund të ndikojnë në rezultatet e tregut - ata

kanë atë, që ekonomistët e quajnë fuqinë e tregut. Një firmë monopoliste mund të

kufizojë qëllimisht prodhimin, për të rritur çmimet deri në atë pikë, sa fitimi i saj

maksimizohet.

Firmat oligopolistike nuk mund të manipulojnë tregjet e tyre aq shumë sa të krijojnë një

firmë monopoliste, por ato mund të bëjnë marrëveshje kolektive për të maksimizuar

fitimet e tyre duke mos minimizuar çmimet e njëri-tjetrit, ndryshe kjo njihet si kartel. Si

rezultat, shumica e vendeve tani kanë një ligj të konkurrencës për të kundërshtuar sjelljet

19 R.Dvorani, F. Islami, A. Kallfa, Ekonomia politike e kapitalizmit dhe e socializmit, për shkollat e mesme,

1976, fq. 38 20 Po aty, fq. 39 21 H. Chang, Economics: the user’s guide. USA: Pelican, 2014, fq. 219


11

e tilla antikonkurruese duke thyer monopolin dhe ndalimin e marrëveshjeve të fshehta

midis firmave oligopolistike.

Përparimi i kapitalizmit në vendet e Evropës Perëndimore dhe degët e tyre në shekullin

e nëntëmbëdhjetë shpesh i atribuohet përhapjes së tregtisë së lirë dhe veprimtarisë së

lirë ekonomike. Kjo vjen vetëm për shkak se qeveria në këto vende, nuk ka taksuar apo

kufizuar tregtinë ndërkombëtare, e në përgjithësi, nuk ka ndërhyrë në punën e tregut që

këto vende mund të zhvillojnë Kapitalizmin.

Kapitalizmi ka pësuar ndryshime të mëdha gjatë shekujve të fundit. Sot konkurrenca ka

aftësinë jo vetëm për të ndikuar në çmime, por për të ripërcaktuar teknologjitë në një

hapësirë të shkurtër kohe dhe për të manipuluar shijet e konsumatorëve përmes

ndërtimit të imazhit të reklamave.22

Kapitalizmi krijon pasuri duke avancuar vazhdimisht në nivele gjithnjë e më të larta të

produktivitetit dhe sofistikimit teknologjik. Përparimi teknologjik, forca lëvizëse e

Kapitalizmit, kërkon hedhjen e vazhdueshme të fabrikave të vjetëruara, sektorëve

ekonomikë, madje edhe aftësive njerëzore. Megjithëse Kapitalizmi përfundimisht i

shpërndan pasuritë në mënyrë më të barabartë sesa çdo sistem tjetër i njohur ekonomik,

pasi ka prirjen të shpërblejë me efikasitetin dhe produktivitetin, ai tenton të përqendrojë

pasurinë, fuqinë dhe aktivitetet ekonomike.

Shumë ekonomistë flasin për dështimin e tregut, kur ekziston monopoli ose oligopoli. Në

një treg me shumë konkurrentë, prodhuesit nuk kanë lirinë për të vendosur çmimin, pasi

një rival mund t'i nënvlerësojë ato deri në pikën ku ulja e çmimit do të rezultojë në

humbje. Por një firmë monopoliste ose oligopoliste ka fuqinë e tregut për të vendosur,

plotësisht në rastin e parë dhe pjesërisht në rastin e mëvonshëm, çmimin që ndryshon

duke ndryshuar sasinë që prodhon. Në rastin e oligopolit, firmat mund të formojnë kartele

dhe sillen sikur të jenë monopol, gjë që u lejon atyre të ndryshojnë çmimin. Nëse një treg

dominohet nga firmat me fuqi tregu, qeveria mund të përpiqet të zvogëlojë humbjen nga

vdekshmëria duke ulur fuqinë e tregut.23 Rasti i monopolit natyror, i cili gjendet në

industri si energjia elektrike, uji, gazi dhe rrugët hekurudhore, përbën një sfidë unike.

Asnjë monopol nuk është i sigurt në planin afatgjatë. Kompanitë që dikur kishin afër

monopolin e tregjeve të tyre përkatëse dhe që ishin konsideruar të pamposhtur, kanë

humbur pozita të tilla dhe madje janë zhdukur në plehrat e historisë.

22 H. Chang, Economics: the user’s guide. USA: Pelican, 2014, fq. 384 23 H. Chang, Economics: the user’s guide. USA: Pelican, 2014, fq. 386


12

KREU I

EVOLUCIONI I INICIATIVËS SË LIRË EKONOMIKE

DHE I KONKURRENCËS NË SHQIPËRI

Për të kuptuar arsyet pse iniciativa e lirë ekonomike dhe e drejta e konkurrencës nuk

janë garantuar në mënyrë të qëndrueshme dhe vazhdueshme në Shqipëri, nevojitet të

analizohet konteksti ekonomiko-politik i drejtimit të vendit.

Në këtë kapitull trajtohet evolucioni i së drejtës së konkurrencës dhe iniciativës së lirë

ekonomike nga shpallja e Pavarësisë në 1912 deri në evoluimin e kësaj të drejte pas vitit

1990. Duke pasqyruar konceptet ekonomike në periudhën e Socializmit, Komunizmit dhe

Kapitalizmit, duke trajtuar monopolin, iniciativën e lirë ekonomike, pronën private,

tregtinë e lirë brenda dhe jashtë vendit, ekonominë me plan e të centralizuar etj., bëhet

një analizë e ekzistencës ose jo të konkurrencës në treg.

Nga analiza e koncepteve të mësipërme, duket sikur regjimet politike kushtëzojnë dhe ato

ekonomike e anasjelltas.

Një çështje e trajtuar me interes në këtë kapitull është zhvillimi i ekonomisë me plan, i cili

na çon në përfundimin se iniciativa e lirë dhe e drejta e konkurrencës në ekonomitë e

centralizuara nuk ekzistonin. Thelbi i iniciativës së lirë ekonomike mbështetet në lirinë

dhe të drejtën e cilitdo subjekt, fizik apo juridik, të veprojë lirisht në treg duke u

mbështetur në parimet e një konkurrence të ndershme. Hartimi i planeve 5-vjeçare nga

shteti, si dhe centralizimi i ekonomisë vetëm në duart e shtetit duke patur vetëm

ndërmarrje shtetërore, e bëjnë të pamundur garantimin e së drejtës së konkurrencës. E

drejta e konkurrencës, sikurse është trajtuar edhe më sipër, është ngushtësisht e lidhur

me ekzistencën e sipërmarrjeve private dhe të pronës private, pa të cilat kjo e drejtë nuk

ka terren për t’u garantuar. Centralizimi i ekonomisë në duart e shtetit nuk e favorizon

iniciativën e lirë ekonomike, por përkundrazi, ngre barriera të ashpra që individët i kanë

të pamundur t’i thyejnë.

Për ta plotësuar më së miri këtë kornizë, në këtë kapitull është analizuar iniciativa e lirë

ekonomike dhe e drejta e konkurrencës në të gjitha kushtetutat/ statutet/ ligj themelor, që

ka miratuar Shqipëria gjatë ekzistencës si shtet i pavarur (1914-1998).

Pothuajse të gjitha kushtetutat, me përjashtim të Kushtetutës së Republikës Socialiste

Popullore të Shqipërisë e vitit 1976, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë e kanë

garantuar iniciativën e lirë ekonomike dhe të drejtën e konkurrencës, si një e drejtë që

rregullon tregun dhe mbron konsumatorin. Por, edhe pse disa prej tyre e kanë garantuar

shprehimisht, ose nuk e kanë ndaluar atë siç pasqyrohet haptazi në Kushtetutën e vitit

1976, Shqipëria nuk ka patur legjislacion të posaçëm për garantimin e së drejtës së

iniciativës së lirë ekonomike dhe së drejtës së konkurrencës. Për herë të parë ligji për

konkurrencën është miratuar në vitin 1995, në bazë dhe për zbatim të ligjit mbi dispozitat

kryesore kushtetuese të vitit 1991.


13

1.1. Liria ekonomike dhe e drejta e konkurrencës në vitet 1912-1944

Burimi i parë i së drejtës në vend pas shpalljes së Pavarësisë ishte Statuti Organik i

Shqipërisë, i miratuar në Vlorë, më 10 prill 1914. Kjo Kushtetutë e përbërë nga 17

kapituj dhe 214 pika (në formën e neneve), e përcaktonte Shqipërinë si një principatë

kushtetuese, sovrane dhe e trashëgueshme nën garancinë e të gjashtë Fuqive të Mëdha.

Megjithëse e drejta e konkurencës nuk gjen pasqyrim të drejtpërdrejtë në këtë dokument,

sanksionimi i së drejtës për pronë private dhe për zhvillimin e sipërmarrjes së lirë

ekonomike është trajtuar gjerësisht në dokument.

Që në kapitullin e parë të statutit sanksionohet e drejta e personave fizik apo juridik,

vendas apo të huaj, për të zotëruar pronë private24 dhe pacënueshmërinë e pasurive të

fituara ligjërisht, si dhe privimin e pronës vetëm mbi shkakun e dobisë publike dhe në

çdo rast bazuar në format e përcaktuara ligjore dhe kundrejt një shpërblimi paraprak të

drejtë.25 Statuti mbështeste gjithashtu, veprimtarinë e lirë ekonomike nëpërmjet

saknsionimit të së drejtës së sipërmarrjeve private, kah qeverisë, për të kryer me

konçesion punime me dobi publike26 dhe garantimin e ushtrimit të lirë të veprimtarisë në

fushat e tregtisë, të industrisë, dhe zejeve me kushtin e vetëm të marrjes paraprakisht të

lejes nga autoritetet kompetente sipas ligjit27.

Për më tepër, edhe pse jo shprehimisht me termin e mbrojtjes së konkurrencës, statuti e

garanton këtë të drejtë duke ndaluar vendosjen e çdo monopoli nga shteti që mund të cenonte detyrimet ekzistuese.

Megjithëse Shqipëria e viteve 1912-1920 ndodhej në një gjendje ekonomike shoqërore

mjaft të prapambetur, ku kryesisht dominonte prodhimi artizanal, nga pikëpamja e lirisë

ekonomike ajo shihet si e avancuar për kohën.28 Në këtë periudhë, në Shqipëri vihet re

funksionimi i sipërmarrjeve private dhe tregtisë së lirë. Çdo tregtar që paguante taksën e

fitimit mund të regjistrohej si anëtar i dhomës së tregtisë dhe të vazhdonte aktivitetin e tij

tregtar.

Gjithashtu, teksa analizohet përmbajtja e kësaj Kushtetute të parë vihet re dhe përcaktimi

i marrëdhënieve të jashtme, pasi në asnjë nga kushtetutat që pasojnë nuk është bërë një

përcaktim i ngjashëm. Kjo dëshmon nevojën e ngutshme të kësaj periudhe që Shqipëria të

rrisë marrëdhëniet e saj me vendet e tjera, reflektuar në faktin se vetë Kryetari i Këshillit

të Ministrave ishte edhe Ministër i Punëve të Jashtme.

Statuti Organik i Shqipërisë u shfuqizua me miratimin e Statutit të Lushnjës (1920), i

quajtur ndryshe “Bazat e Kanunores së Këshillës së Naltë”. Ky dokument përfaqëson

Kushtetutën e parë të Shtetit Shqiptar nga një përfaqësi kombëtare, siç ishte Kongresi i

24 Shih Statutin Organik të Shqipërisë në pikën 5 të tij 25 Po aty në pikën 33 të tij 26 Po aty në pikën 145 të tij 27 Po aty në pikën 200 të tij 28 A. Civici, Shteti apo tregu. Cilin model zhvillimi të ndjekim?, UET Press, 2013, fq. 303


14

Lushnjës. Me gjithë përmbajtjen e tij të shkurtër, vetëm 6 nene, Statuti i Lushnjës hodhi

themelet e shtetit demokratik dhe ishte pararendës i Statutit të zgjeruar të Lushnjës.

Statuti i zgjeruar i Lushnjës, në origjinal i quajtur “Zgjanimi i Statutit të Lushnjës”,

është një tjetër burim i së drejtës, i cili edhe pse ekzistoi për një periudhë të shkurtër,

rreth 3 vite (1922-1925), pati një përmbajtje të gjerë lidhur me të drejtat e qytetarëve. Në

këtë statut garantohej prona private si një e drejtë e padhunueshme, përveçse kur

kërkohej nga interesi i shtetit dhe në çdo rast kundrejt një dëmshpërblimi të arsyeshëm29.

Në total ky Statut kishte 129 pika në formën e neneve, por nuk përmbante asnjë dispozitë

ku të përcaktohej iniciativa e lirë ekonomike dhe mënyrat e rregullimit të saj, por nga ana

tjetër nuk kishte as dispozita që ta kufizonin apo ndalonin këtë të drejtë.

Periudha pas viteve ’20 evidentoi një zhvillim të industrisë, ku numri i ndërmarrjeve

industriale në vitin 1922 arriti në 85, nga 34 që kish qenë më 1912. Por këto rezultate nuk

përfaqësonin mundësitë reale të borgjezisë së vogël shqiptare, e cila si pasojë e trazirave

politike që kalonte vendi, mungesës së përvojës për veprimtari industriale, por edhe frikës

nga konkurrenca e kapitalit të huaj – kishte akumuluar dhe mbante të thesarizuara një sasi

të madhe monedhash ari e argjendi.30

Çifligarët dhe pjesa e borgjezisë që lidhej me ta ishin kundër reformës agrare dhe nuk

pranonin as cenimin më të vogël të pronësisë mbi tokën. Ata u bënë përkrahës të

ndërhyrjes së kapitalit të huaj në ekonominë e Shqipërisë, sepse kështu ruanin interesat e

tyre dhe siguronin të ardhura pa telashe. Me synime të tilla ata nxorën në ankand

ndërkombëtar pasuritë e Shqipërisë, dhe ishin pikërisht këto konflikte që çuan në

shpërthimin e revolucionit të Qershorit, 1924.

Qeveria e Nolit synonte të realizonte reforma rrënjësore në të gjitha degët e administratës

shtetërore, por ky program ishte në kundërshtim me borgjezinë vendase dhe me qarqet

imperialiste jashtë vendit.31

Ardhja në pushtet e qeverisë çifligaro-borgjeze të Zogut përkoi me fillimin e periudhës së

stabilizimit të pjesshëm e të përkohshëm të sistemit kapitalist botëror. Ishte koha kur edhe

borgjezia shqiptare vihet në lëvizje me kapitalet e saj për zgjerimin e veprimtarive

ekzistuese dhe krijimin e veprimtarive të reja ekonomike. Nga viti 1925 – 1928 u ngritën

një varg punishtesh e fabrikash të vogla. Në këtë kohë përpjekjet e borgjezisë u shtuan

edhe për bashkim kapitalesh dhe krijim shoqërish aksionere.32 Në këto vite shpenzimet e

buxhetit shënuan rritje. Tregtia mbeti sfera kryesore ku veproi kapitali kombëtar dhe pati

një zhvillim relativisht të madh. Qendrat tregtare kryesore ishin Durrësi, Shkodra, Korça,

Vlora, Elbasani dhe Berati. Në këtë kohë rëndësi ekonomike tregtare filloi të merrte dhe

Tirana, si kryeqyteti i vendit.33

29 Shih Statutin e zgjeruar të Lushnjes, pika 115 30 A. Civici, Shteti apo tregu. Cilin model zhvillimi të ndjekim? UET Press, 2013, fq.304 31 I. Fishta, M. Ziu,Historia e Ekonomisë së Shqipërisë (1944-1960), Dita, Tiranë, 2004, fq. 41 32 I. Fishta, M. Ziu. Historia e Ekonomisë së Shqipërisë (1944-1960), Dita, Tiranë, 2004, fq. 42 33 Po aty, fq. 44


15

Regjimi çifligaro-borgjez i Zogut që në fillim zbatoi politikën e dyerve të hapura për

kapitalin e huaj monopolist. Kjo i dha mundësi atij, sidomos kapitalit italian, të

depërtonte në Shqipëri dhe në vitin 1925 ndërmjet qeverisë së Zogut dhe një grupi

financierësh italianë u nënshkrua marrëveshja për Bankën dhe huanë SVEA.34

Kapitalit italian iu dhanë koncensione në disa degë të ekonomisë, si: industrisë, bujqësisë,

ndërtimit etj. Krahas me ndërhyrjen e kapitalit italian në ekonominë e Shqipërisë, në një

shkallë më të vogël ndërhyri edhe kapitali monopolist i disa vendeve të tjera, si të:

Anglisë, Francës etj.35

Në vitin 1928, Shqipëria miratoi Statutin e Mbretërisë Shqiptare dhe forma e qeverisjes

u shpall: Mbretëri demokratike, parlamentare dhe e trashëgueshme, me në krye Mbretin

Zogu I.36 Ky statut ngjasonte me statutin e vitit 1922, por ishte edhe më i pasur me

koncepte të reja në sferën e lirisë ekonomike, si: e drejta e formimit të shoqatave37, dhe e

drejta e krijimit të shoqërive tregtare38. Vëmendje e veçantë i kushtohej pasurive

minerale, e cila ndahej në dy grupe: Miniera e Gurore; të parat janë prona të Shtetit dhe të

dytat janë prona të zotëruesve të sipërfaqes së tokës.39

Ky Statut megjithëse kishte në përmbajtjen e tij 234 artikuj në formë nenesh, nuk citonte

asnjë dispozitë lidhur me mbrojtjen e konkurrencës në treg apo lirisë ekonomike, siç

ndodh me Kushtetutën aktuale.

Pas vitit 1929 konkurrenca në vend ishte e ashpërsuar në kulm dhe fuqia blerëse e

masave punonjëse kishte rënë shumë. Në vitet e krizës ekonomike u bënë përpjekje për

krijimin e karteleve. Në shkurt të vitit 1930 u krijua karteli i parë në shkallë kombëtare në

industrinë e alkoolit. Më pas, në 1932, u krijua karteli i mullinjve të blojës. Mirëpo këto

përpjekje nuk e shuan luftën midis karteleve dhe firmave të veçanta kapitaliste, as brenda

karteleve dhe as nuk mënjanuan vështirësitë e pasojat që ishin krijuar nga kriza

ekonomike.40

Kriza ekonomike goditi rëndë dhe tregtinë. Rënia e prodhimit industrial e bujqësor dhe e

fuqisë blerëse të popullit çuan drejtpërdrejt në pakësimin e ndjeshëm të qarkullimit të

mallrave në treg dhe rënien e konsumit të masave punonjëse. Ajo shkaktoi acarimin e

mëtejshëm të konkurrencës tregtare dhe falimentimin e mjaft tregtarëve, sidomos të

mesëm e të vegjël. Si pasojë e krizës, u trondit thellë edhe tregtia e jashtme.41

34 Po aty, fq.45 35 Po aty, fq.47 36

Shih Statutin themeltar të Mbretërisë Shqiptare, art. 50 dhe 51; 37

Po aty, art. 199; 38

Po aty, art. 200; 39

Po aty, art. 151; 40 I. Fishta, M. Ziu. Historia e Ekonomisë së Shqipërisë (1944-1960), Dita, Tiranë, 2004, fq. 48 41 I. Fishta, M. Ziu. Historia e Ekonomisë së Shqipërisë (1944-1960), Dita, Tiranë, 2004, fq. 49


16

Në këto kushte të brendshme dhe kur fuqitë e mëdha perëndimore i lanë dorë të lirë

Italisë për ekspansion drejt Shqipërisë, qeveria e Zogut kapitulloi dhe iu nënshtrua

Romës.42

Pasi e nënshtruan plotësisht qeverinë e Zogut, Italia praktikisht e shndërroi Shqipërinë në

gjysmëkoloni. Në mars të vitit 1936 ai i diktoi qeverisë shqiptare një varg marrëveshjesh

të rënda, si: shlyerja e huasë 10-vjeçare prej 100 mi

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE · departamenti i sË drejtËs publike tema e drejta e...

Documents

Transcript of DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE · departamenti i sË drejtËs publike tema e drejta e...