Σωτήρης Ράπτης

Συνταγματικό Δίκαιο

Cohens v. Virginia

Costa/ENEL

Ιούνιος 2006

Εισαγωγή

Δεν είναι σπάνιος ο συσχετισμός και η σύγκριση της πορείας δημιουργίας

των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής με την πορεία της ευρωπαϊκής

ολοκλήρωσης. Λίγα χρόνια πριν, οι εργασίες της Συνέλευσης για την νέα

ευρωπαϊκή συνταγματική συνθήκη ώθησαν σε συγκρίσεις με την γενέθλια

Συνέλευση της Φιλαδέλφειας. Ωστόσο, η συγκριτική μελέτη των αποφάσεων

Cohens v. Virginia του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ και Costa/ENEL του

Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, φαίνεται να δίνει απτά

συμπεράσματα τόσο για τα κοινά στοιχεία, όσο και για τις αποκλίσεις ανάμεσα

στο αμερικανικό και το ευρωπαϊκό φαινόμενο. Πρόκειται για δύο αποφάσεις

που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν κατεξοχήν πολιτικές. Στην πρώτη

περίπτωση, η Cohens v. Virginia μοιάζει με ληξιαρχική πράξη γέννησης του

αμερικανικού έθνους. Στη δεύτερη περίπτωση, η Costa/ENEL κατοχυρώνει

την πολιτική φιλοδοξία ενός οργανισμού οικονομικής συνεργασίας.

Η διαφορά, η οποία εξετάζεται και από τα δύο δικαστήρια, είναι η

υπερίσχυση ή όχι του ομοσπονδιακού νόμου και του κοινοτικού δικαίου από

τη μία, έναντι των πολιτειακών νόμων και του εθνικού δικαίου από την άλλη

αντίστοιχα. Το κοινό τους στοιχείο είναι η θεμελίωσή τους όχι σε νομικά

επιχειρήματα, αλλά σε ένα γεγονός πραγματικό, την κυριαρχία. Είναι το

στοιχείο αυτό που τους προσδίδει πολιτικό δυναμισμό και δίνει το έρεισμα να

γίνεται λόγος για αποφάσεις που ιδρύουν ή έστω θέτουν τα θεμέλια για μία

ομοσπονδιακή πολιτεία. Και τα δύο δικαστήρια διαπλάθουν μία νέα νομική

πραγματικότητα με πολιτικά επακόλουθα.

Από την άλλη, εύκολα γίνεται αντιληπτή η διαφορά στο ύφος των δύο

αποφάσεων. Από την μία, το σφρίγος και ο ενθουσιασμός ενός έθνους που

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θεσμική του έκφραση, το ομοσπονδιακό

κράτος. Από την άλλη, το τεχνικό ύφος και η παράθεση των συμπερασμάτων

του ΔΕΚ ανάμεσα σε νομικά επιχειρήματα. Από τη μία, η Cohens v. Virginia

που πανηγυρίζει την ύπαρξη του λαού, του έθνους, του δήμου και από την

άλλη η Costa/ENEL που κάνει λόγο για κυριαρχία αλλά ταυτόχρονα

«ντρέπεται» για τις πολιτικές της φιλοδοξίες και αναζητά νομικά

υποστηλώματα.

Cohens v. Virginia

ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Πρόκειται για ομόφωνη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ

(1821) με πρόεδρο τον John Marshall. Συγκεκριμένα τέθηκε σε ισχύ από το

νομοθετικό σώμα της Πολιτείας της Virginia (Γενική Συνέλευση) νόμος ο

οποίος απαγόρευε την πώληση λαχείων (τυχερών κουπονιών). Ακριβώς

όμως αυτό επιτρεπόταν από νόμο που είχε ψηφιστεί από το Ομοσπονδιακό

νομοθετικό σώμα, το Κογκρέσο. Ασκήθηκε δίωξη για την πώληση τέτοιων

λαχείων και έγινε εισαγωγή της σχετικής υπόθεσης στο πολιτειακό δικαστήριο

(Court of Hustings) και από εκεί κατ’ έφεση στο Ανώτατο Δικαστήριο. Η

ομοσπονδιακή κυβέρνηση ζήτησε επανεξέταση της υπόθεσης εξαιτίας

παραβίασης του Συντάγματος.

H Πολιτεία της Virginia αμφισβήτησε τη δικαιοδοσία του Ομοσπονδιακού

Δικαστηρίου προβάλλοντας κυρίως ότι:

Α) δεν μπορεί διάδικος στο Δικαστήριο να είναι η ίδια η Πολιτεία και

Β) καμία υπόθεση δεν μπορούσε να εισαχθεί από πολιτειακό δικαστήριο στο

Ανώτατο Δικαστήριο.

Αναπτύσσοντας τους ισχυρισμούς αυτούς η Πολιτεία αμφισβήτησε κατά

πρώτο λόγο την δικαιοδοσία του Ανώτατου Δικαστηρίου να ελέγχει

ενδεχόμενη παραβίαση του Συντάγματος, επιφυλάσσοντας τέτοια

αρμοδιότητα μόνο για τα πολιτειακά δικαστήρια. Σε δεύτερο επίπεδο,

ισχυρίστηκε ότι το Σύνταγμα, οι Συνθήκες και οι ομοσπονδιακοί νόμοι

μπορούν να επιδέχονται τόσες ερμηνείες όσες είναι και οι Πολιτείες. Η

Πολιτεία ουσιαστικά αμφισβήτησε την κυριαρχία του ομοσπονδιακού κράτους.

Το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι η υπόθεση που εξέταζε με τις ενστάσεις που

πρόβαλε η Πολιτεία, ήταν κρίσιμη για την ίδια την υπόσταση του

ομοσπονδιακού κράτους.

ΑΠΟΦΑΣΗ

Η απόφαση του Δικαστηρίου δικαίωσε την ομοσπονδιακή κυβέρνηση

αναγνωρίζοντας της κυρίαρχη εξουσία. Την κυριαρχία αυτή τη βάπτισε στην

κολυμβήθρα της πίστης του αμερικανικού λαού, τη γαλβάνισε με τα διδάγματα

της πείρας και τέλος την ενίσχυσε με μία υπόθεση. «Οι Αμερικανικές Πολιτείες

και ο Αμερικανικός Λαός, έχουν πιστέψει ότι μία κλειστή και σταθερή Ένωση

είναι απαραίτητη για την ελευθερία και την ευτυχία τους ... έχουν διδαχθεί από

την εμπειρία τέτοια Ένωση δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς μία κυβέρνηση για

όλους. Και ότι ... θα ήταν απογοητευτική σκιά εάν δεν ήταν εξοπλισμένη με

μεγάλα κομμάτια τέτοιας κυριαρχίας όπως αυτή που ανήκει σε ανεξάρτητα

κράτη».

Μία πεποίθηση, μία διδαχή και μία υπόθεση που δεν βρίσκονται σε κάποιο

νομικό κείμενο αλλά στο συλλογισμό του δικαστή. Η αυξημένη τυπική ισχύς

του ομοσπονδιακού νόμου ερείδεται στην κυριαρχία της ομοσπονδιακής

πολιτείας, της Ένωσης. Και αυτή η κυριαρχία συνάγεται από γεγονότα μη

νομικά και τα οποία υπάρχουν ή δεν υπάρχουν. Ο Marshall νομολογεί ότι

υπάρχουν. Δεν επικαλείται το Σύνταγμα ως πηγή του δικαίου αλλά ως

απόδειξη της ύπαρξης του. Αναγάγει τελικά το Σύνταγμα σε απόδειξη της

κυριαρχίας της ομοσπονδίας.

Το επόμενο βήμα είναι ο αποκλεισμός των δικαιωμάτων των Πολιτειών. Ο

ομοσπονδιακός νόμος είναι όχι μόνο ανώτερος αλλά και ο αποκλειστικός. Δεν

μπορεί η ομοσπονδιακή ισχύς να θεμελιωθεί χωρίς προηγούμενη

απογύμνωση της κυριαρχίας των Πολιτειών. Στη συνέχεια περιγράφει τις

εξουσίες της ομοσπονδίας ως «ευρύχωρες». Έχοντας θεμελιώσει την

κυριαρχία της ομοσπονδιακής ισχύος, εντοπίζει την εφαρμογή της σε τρία

επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο βρίσκονται οι εξουσίες της ομοσπονδίας οι

οποίες είναι ρητά κατοχυρωμένες στο Σύνταγμα. Στο δεύτερο αυτές που

απορρέουν από την παραδοχή ότι η κυριαρχία των Πολιτειών έχει παραδοθεί

εκεί όπου κάτι τέτοιο λειτουργεί σε όφελος των πολιτών. Εφαρμόζεται,

δηλαδή, το δόγμα ότι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση είναι ο «φύλακας του

λαού». Στο τρίτο επίπεδο βρίσκονται οι εξουσίες οι οποίες απορρέουν από

την υπεράσπιση των αρχών που θεμελιώνονται στο Σύνταγμα. Η απώλεια

των κυριαρχικών δικαιωμάτων των Πολιτείων εμφανίζεται ως απαραίτητος

όρος για τη διασφάλιση της υπεροχής του ομοσπονδιακού νόμου. Εάν κάθε

Πολιτεία εφάρμοζε μόνο όποτε τη βόλευε τους ομοσπονδιακούς νόμους ή

τους ερμήνευε κατά την άποψή της, όπως ισχυρίστηκε η Πολιτεία της Virginia,

ούτε κυρίαρχο κράτος θα υπήρχε, ούτε επιπλέον θα εξυπηρετούνταν οι

σκοποί για τους οποίους έγινε αυτή η κυριαρχική εξουσιοδότηση από το λαό.

Τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ένωσης είναι αυτά τα οποία ρητά

αναφέρονται στο Σύνταγμα. Και επιπλέον η κυριαρχία της Ένωσης σε βάρος

των Πολιτειών εκτείνεται σε εκείνα τα πεδία όπου είναι απαραίτητη για τη

διασφάλιση των συμφερόντων του Λαού και των αρχών που εγκαθιδρύονται

στο Σύνταγμα. Ουσιαστικά, δηλαδή, τα όρια είναι αμφίβολα, δυσδιάκριτα και

διαρκώς αναθεωρούμενα, άρα ουσιαστικά ανύπαρκτα. Ως φύλακας του λαού

και των αρχών του Συντάγματος, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση μπορεί να

μεταβάλλει συνεχώς και να διευρύνει τα πεδία επέμβασης της.

Στη συνέχεια ο Marshall ασχολείται με το ζήτημα του άμεσου

αποτελέσματος του ομοσπονδιακού νόμου δίνοντας τη χαριστική βολή στην

όποια κυριαρχία των Πολιτειών. Ως προς το άμεσο αποτέλεσμα, θεμελιώνεται

στην ανάγκη βιωσιμότητας του ομοσπονδιακού συστήματος. Τί κυριαρχία

είναι αυτή, εάν κάθε πολίτης δεν μπορεί να ωφεληθεί από την ομοσπονδιακή

νομοθεσία. Στήριξε συμπερασματικά την κυριαρχία της Ομοσπονδίας :

Α) στην υπεροχή του ομοσπονδιακού νόμου έναντι των νόμων των Πολιτειών,

Β) στην απώλεια των κυριαρχικών δικαιωμάτων της κάθε Πολιτείας και

Γ) στο άμεσο αποτέλεσμα του ομοσπονδιακού νόμου.

Costa/ENEL

ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Η απόφαση Costa/ENEL (1964) του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών

Κοινοτήτων είχε να κάνει με την κρατικοποίηση της ιταλικής ιδιωτικής

επιχείρησης παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος και τη συνακόλουθη δημιουργία

της εταιρείας ΕΝΕL. Πρώην μέτοχος της αρχικής ιδιωτικής εταιρείας

υποστήριξε στα ιταλικά δικαστήρια ότι η κρατικοποίηση αντέβαινε στις

διατάξεις της τότε Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα

(ΣΕΟΚ). Τέθηκε, λοιπόν, το ζήτημα της σύγκρουσης προγενέστερου

κοινοτικού κανόνα με μεταγενέστερο εθνικό κανόνα δικαίου, του ιταλικού

δηλαδή νόμου με τον οποίο κρατικοποιήθηκε η εταιρεία. Η υπόθεση κατέληξε

στο ΔΕΚ ύστερα από την υποβολή σχετικού προδικαστικού ερωτήματος από

τον Ιταλό δικαστή.

ΑΠΟΦΑΣΗ

Το ΔΕΚ διακήρυξε την υπεροχή της κοινοτικής έννομης τάξης έναντι του

εθνικού δικαίου, ακόμη και του Συντάγματος. Η θεμελίωση της απόφασης δεν

διαφέρει πολύ από αυτή της Cohens v. Virginia. Το Δικαστήριο παρατηρεί ότι

τα κράτη μέλη έχουν μεταβιβάσει κυριαρχικά δικαιώματα. Δεν πρόκειται για

νομικό επιχείρημα, αλλά για διαπίστωση της ύπαρξης κατά παραχώρηση

κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κοινότητας.

Τα κράτη μέλη με τη Συνθήκη έχουν δημιουργήσει «μία Κοινότητα αόριστης

διάρκειας, με δικά της όργανα, νομική προσωπικότητα, ικανότητα δικαίου,

ικανότητα διεθνούς εκπροσώπησης ... και αληθινές εξουσίες». Το Δικαστήριο

διαπιστώνει από τα παραπάνω ότι οι εξουσίες αυτές «πηγάζουν από τον

περιορισμό της κυριαρχίας ή τη μεταφορά κυριαρχικών δικαιωμάτων από τα

κράτη μέλη στην Κοινότητα». Η ύπαρξη κυριαρχικών δικαιωμάτων δεν μπορεί

να ανιχνευθεί σε νομικό κείμενο. Είτε υπάρχει, είτε δεν υπάρχει. Και το

Δικαστήριο νομολογεί ότι υπάρχει. Σκόπιμα, ωστόσο, μία τέτοια διαπίστωση

είναι τοποθετημένη ανάμεσα σε νομικές παρατηρήσεις. Στην ευρωπαϊκή

υπόθεση δεν υπάρχει πίσω από την κυριαρχία η πίστη και η πεποίθηση ενός

λαού.

Στη συνέχεια το Δικαστήριο προχωρά παρατηρώντας ότι «τα κράτη μέλη

έχουν δημιουργήσει έτσι μία έννομη τάξη που τα δεσμεύει». Κατά ποιον

τρόπο; Το Δικαστήριο απαντά «έτσι». Ενώ επιπλέον διαπιστώνει ότι είναι

«αδύνατο» μεταγενέστερα και μονομερή μέτρα να υπερισχύουν του

κοινοτικού δικαίου. Ακόμη ότι εάν η εκτελεστική δύναμη της Κοινότητας

διέφερε από κράτος σε κράτος θα δημιουργούνταν διακρίσεις.

Στο επόμενο βήμα, το Δικαστήριο επικαλείται νομικά επιχειρήματα.

Συγκεκριμένα ότι εάν η Συνθήκη προβλέπει μία μεμονωμένη ενέργεια των

κρατών μελών την προβλέπει ρητά, ενώ η υπερίσχυση του κοινοτικού δικαίου

«επιβεβαιώνεται» από το άρθρο 189 της Συνθήκης σχετικά με την εφαρμογή

του Κανονισμού σε όλα τα κράτη μέλη. Το Δικαστήριο δεν επικαλείται το

άρθρο 189 ως νομικό θεμέλιο της υπεροχής του κοινοτικού δικαίου αλλά ως

επιβεβαίωσή του. Η διάταξη αυτή θα ήταν «χωρίς νοήμα» εάν κάθε κράτος

μέλος μπορούσε με εθνικά μέτρα να καταργεί τα αποτελέσματα του

Κανονισμού. Συνεπώς κάτι τέτοιο έχει νόημα μόνο εάν κατισχύει το κοινοτικό

δίκαιο. Παρότι, λοιπόν, δεν αναφέρεται ρητά το άμεσο αποτελέσμα του

κοινοτικού δικαίου υπονοείται από τα περισσότερα επιχειρήματα.

Η υπεροχή, λοιπόν, του κοινοτικού δικαίου θεμελιώνεται στο γεγονός ότι η

Κοινότητα διαθέτει κυριαρχικά δικαιώματα από μεταβίβαση ή από περιορισμό

των κυριαρχικών δικαιωμάτων των κρατών μελών. Το Δικαστήριο καταφεύγει

επικουρικά στη Συνθήκη, μετά την επίκληση της κυριαρχίας. Πηγή της

υπεροχής είναι η κυριαρχία. Και πηγή της κυριαρχίας όχι ο ευρωπαϊκός λαός

ή έστω οι ευρωπαϊκοί λαοί, αλλά τα κράτη μέλη.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Παρατηρείται τόσο στην περίπτωση των ΗΠΑ όσο και στην εξέλιξη του

φαινομένου της Ευρωπαϊκής Ένωσης μεταφορά κυριαρχίας από ξεχωριστά

κράτη ή Πολιτείες σε μία υπερέχουσα νομική και πολιτική οντότητα. Το

Σύνταγμα και η συνταγματική Συνθήκη είναι η νομική φόρμα και η πολιτική

απόδειξη της κυριαρχίας αυτής. Η κυριαρχία ως μέγεθος πραγματικό είναι

αυτή που θεμελιώνει την υπεροχή μιας πολιτικής οντότητας και μιας έννομης

τάξης. Είναι αυτή που εξοπλίζει με υπεροχή έναντι των υπολοίπων άλλων μία

συγκεκριμένη εξουσία. Το εκάστοτε Σύνταγμα παραμένει ζωντανό όσο η

συμβολική και πραγματική κυριαρχία παραμένει αδιαμφισβήτητη.

Στην ομοσπονδία των ΗΠΑ η κυριαρχία προέρχεται απευθείας από τον

λαό, ενώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση ασκείται κυριαρχία κατά παραχώρηση. Το

ιστορικά καινοφανές στην υπόθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ότι τα

εθνικά Συντάγματα παραραχωρούν κυριαρχικά δικαιώματα όντας ταυτόχρονα

η ύπατη πηγή της νομικής ισχύος στα εθνικά κράτη. Επιπλέον η κυριαρχία

δεν αποσπάται μαζί με εδάφη.

Η κυριαρχία είναι αυτή που ενοποιεί σε μία οντότητα τόσο τις αμερικανικές

Πολιτείες, όσο και τα ευρωπαϊκά κράτη μέλη. Η κυριαρχία η οποία μπορεί να

αναγνωρίζεται, να οργανώνεται και να περιορίζεται θεσμικά από το

αμερικανικό Σύνταγμα ή από τις ευρωπαϊκές συνταγματικές συνθήκες.

Ωστόσο υπάρχει ή δεν υπάρχει. Δεν πρόκειται για νομική έννοια αλλά για

πραγματικό γεγονός. Στην περίπτωση των ΗΠΑ έχουμε μία, ενιαία και

αδιαίρετη κυριαρχία που αντλεί νομιμοποίηση απευθείας από τον

αμερικανικό λαό.

Αντίθετα στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουμε

παραχωρημένη κυριαρχία, πηγή της οποίας είναι τα κράτη μέλη και όχι ο

ευρωπαϊκός ή έστω οι ευρωπαϊκοί λαοί. Το κοινοτικό δίκαιο αναπτύσσει

άμεσα τα αποτελέσματά του. Ωστόσο οι πολιτικές επιλογές από τις οποίες

απορρεόυν και οι νομικές ρυθμίσεις δεν ελέγχονται άμεσα ούτε από τους

επιμέρους λαούς, ούτε από τον «ευρωπαϊκό δήμο». Από την οικονομική

πολιτική μέχρι τις αντιτρομοκρατικές συμφωνίες, οι βασικές πολιτικές επιλογές

έχουν ευρωπαϊκό επισφράγισμα με αποτέλεσμα την αόριστη και

κατακερματισμένη πολιτική ευθύνη.

Πιθανόν εάν υπάρξει ευρωπαϊκό πολιτικό διακύβευμα και ευρωπαϊκή

πολιτική ευθύνη, να νομιμοποιηθεί η ευρωπαϊκή κυριαρχία απευθείας από τον

«ευρωπαϊκό δήμο». Πηγή της επιχειρηματολογίας του Marshal είναι ο

αμερικανικός λαός. Πηγή της επιχειρηματολογίας του ΔΕΚ, η βούληση των

κρατών μελών. Εκεί φαίνεται να οφείλεται και η διαφορά ύφους των δύο

αποφάσεων. Πιθανόν η συστολή του ΔΕΚ να θεμελιώσει τα κυριαρχικά

δικαιώματα της Κοινότητας στην ευρωπαϊκή ιδέα, να οφείλεται στο έλλειμα

δημοκρατικής νομιμοποίησης.

Στην απόφαση του ΔΕΚ φαίνεται από τη μία μεριά η αποφασιστική

ωριμότητα της ευρωπαϊκής ιδέας. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αναδύεται κάτι από

τον συμβιβαστικό σκεπτικισμό κρατών που δεν παύουν να είναι έθνη, τα

οποία φέρουν ένα ιστορικό βάρος φορτισμένο από την εθνική αυταρέσκεια.

Ένα ιστορικό φορτίο που ερεθίζεται από τον κατακερματισμό της παλιάς

σιγουριάς και ασφάλειας. Η εποχή των αποσυστοιχίσεων, των διαιρέσεων,

των πολλαπλών επιλογών, των πολλαπλών ταυτοτήτων, ακόμη και των

«πολλαπλών δήμων», η εποχή του «και – και» κατά το δοκίμιο του Καντίνσκι,

φέρνει την Ευρώπη στο πλατύσκαλο των αποφάσεων. Είτε προς τα μπρος

είτε προς τα πίσω.

.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Y.Z. Drossos, The Μarionette and the Dancer, The Constitutional Revision in

today’s Europe, European Public Law Series, vol. XXIX, London, 670-694

Cohens v. Virginia, The constitutional decisions of John Marshal, 400-462

Costa/ENEL, υπόθεση 6/64, Συλλογή, 1964, σελ. 1141

Κ.Χ. Χρυσόγονος, Η Συνθήκη για τη θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης και

το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2005

Π.Ν. Στάγκος – Ε.Ρ. Σαχπεκίδου, Δίκαιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και της

Ένωσης, Εκδόσεις Σάκκουλα 2000

Αντώνης Μανιτάκης, Ελληνικό Συνταγματικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα 2004

Ulrich Beck, Η Επινόηση του Πολιτικού, Εκδόσεις Λιβάνη 1996