HISTORIJA BOSANSKOG KNJIEVNOG JEZIKA

PERIODIZACIJA HISTORIJE BOSANSKOGA KNJIEVNOGA JEZIKA

U svom razvoju bosanski jezik je proao kroz pet faza svog razvitka:Prva faza:bosanski jezik od XI do kraja XV vijeka(doba srednjovjekovne Bosne)Druga faza:bosanski jezik od kraja XV do druge polovine XIX vijeka(tursko doba)Trea faza:bosanski jezik na prijelazu iz XIX u XX vijek(austrougarsko doba)etvrta faza:bosanski jezik u XX vijeku(jugoslavensko doba)Peta faza:bosanski jezik u posljednjoj deceniji XX vijeka(bosansko doba)

PRVA FAZASREDNJOVJEKOVNO DOBAPrvi pisani spomenici na bosansko-humskom tlu potjeu s kraja X ili poetka XI vijeka a to je ujedno i srednjovjekovno razdoblje.Po oskudnim spomenicima sauvanim do danas utvreno je da se stanovnitvo Bosne i Huma koristilo sa etiri pisma:latinsko pismo,grko pismo,glagoljica i irilica.

Najstariji sauvani trag bonjake pismenosti na glagoljici je natpis sa crkve u Kijevcima kod Prijedora.Iz XII vijeka posebno su bitna dva sauvana rukopisa:Grikoviev i Mihanoviev odlomak,koji svjedoe o glagoljskoj pismenosti i crkvenoj knjievnosti Bosne i Huma.Pisana su poluoblom glagoljicom koja je nastala kao prijelazna forma od oble istone,prema uglastoj zapadnoj glagoljici.Poslije je pronaen jo jedan takav rukopis Splitski odlomak,koji po osobinama glagoljskog pisma pripada XII vijeku,a po nekim obiljejima narodnog ivog govora pripada poetku XIII vijeka.

Glagoljicom je takoe napisan i jedan lijep i u cjelosti sauvan reprezantativan rukopis-Hrvojev misal,pisan za bosanskog feudalca Hrvoja Vukia Hrvatinia. Kako u crkvi,tako je i izvan nje glagoljsko pismo bilo u upotrebi,to potvruju i epigrafi na nekoliko kamenih spomenika.Kao preteno crkveno pismo,glagoljica se upotrebljavala pod okriljem Crkve bosanske.

irilica je u Bosni i Humu bila dosta rairenija,tako da je i irilinih spomenika bilo vie,a o tome svjedoi i najstariji pisani spomenik bosanskog jezika-Humaka ploa.To je ktitorski,odnosno donatorski natpis na crkvi sv.Mihajla u Humcu kod Ljubukog u zapadnoj Hercegovini.Na ovom natpisu se nalazi i nekoliko glagoljskih slova,a nastao je krajem X ili poetkom XI vijeka.O rairenosti irilike pismenosti u Bosni govori i Miroslavljevo evanelje,najstariji ali i najljepi iriliki rukopis crkvenog karaktera pisan u Humu za kneza Miroslava.

POVELJA KULINA BANANajstariji pisani spomenik na narodnom jeziku svjetovnog karaktera je Povelja Kulina bana-napisana 29.avgusta 1189.godine i upuena je Dubrovanima.Njome ban Kulin doputa svojim primorskim susjedima slobodno kretanje po Bosni i garantira im punu sigurnst,pozivajui na prijateljstvo i meusobno povjerenje.Povelja je pisana ustavnom bosanicom.Original povelje se nalazi u biblioteci Akademije nauka u Lenjingradu(Peterburgu) a kopija je u Dubrovakom arhivu.

STECI

NATPISI NA STECIMA-LAPIDARNA PISMENOSTSteci su nadgrobni spomenici.To su natpisi na kamenu ,tj.lapidarna pismenost je epigrafika.To su,najee,epitafi,natpisi na nadgrobnim spomenicima,uvenim stecima,uglavnom bogomilskim.Umjetnost steaka razvija se u vremenu od XIII do XVI vijeka.Najstarija arita steke pismenosti nalaze se u starom Humu i srednjoj Bosni.Tu se njeguje jedan iri bosanski pisani manir.Lapidarni naziv na stecima uglavnom poinje frazom:A SE LEI..A SE NEKA SE ZNA....

Osim jezika natpisa na stecima postojale su i bosanske duhovne knjige,koje su veinom unitene.Oni koji su ostali su evanelja i rukopisni odlomci oznaeni kao bogomilski i to su:Daniievo i Nikoljsko evanelje,Divoevo evanelje,Mletaki zbornik,Srekovievo i Grujievo evanelje,Evanelje Tvrtka Pripkovia.....itd.

BOSANICAU najstarije vrijeme u Dubrovniku pa i u Bosni formirana je bosanska irilica ili bosanica.Nju odlikuju staroslavenska slova.Postojala su dva oblika bosanice:USTAVNA-odlikuje se otrinom oblika,skladnim tamparskim izgledom.Njom su pisane povelje,listine i pisma bosanskih vladara i visokog plemstva.Bila u upotrebi od X do XV vijeka.KURZIVNA-slobodnije forme slova,nastala pod uticajem latinike kurzive,da bi tokom XVII i XVIII vijeka dobila formu bosanskog brzopisa.To je rukopisna bosanica.U upotrebi tokom XVIII vijeka.

DRUGA FAZATURSKO DOBABonjaka pisana tradicija u toku etiri vijeka osmanlijske vladavine ima tri svoja vida:Prvi vid je pisana aktivnost na narodnom jeziku,Drugi pravac je stvaralatvo na turskom,arapskom i perzijskom jeziku,Trei je alhamijado-literatura,knjievna tvorevina na narodnom jeziku i arapskom pismu.

STVARALATVO NA ORIJENTALNIM JEZICIMAU Bosni su se koristili sljedei jezici:Turski-jezik administracije i koleArapski-jezik u vjerskom ivotu i u nauciPerzijski-klasini jezik orijentalne poezije,obavezan u medresama.uveni Ljetopis Mula Mustafe Baeskije je pisan turskim jezikom kojim su se sluili ueni ljudi.Najznaajniji leksikografski rad je prvi tursko-bosanski rjenik Potur-ahidija(Makbuli-arif)iz 1631.god.,a napisao ga je Mehmed Hevaji Uskufi.

NARODNI JEZIK I BOSANICAOsobenosti bosanice:Dosljedno proveden fonoloki nain pisanjaBosanica je imala znakove koji oznaavaju odreene glasove(npr.erv je oznaavao glasove lj,nj,,,j).Razlikuje se nekoliko tipova bosanice:bosanica na kamenim spomenicima,manastirska bosanica,begovo pismo.Bosanica se posebno njeguje na dvorovima sandakbega,a ima i znaajnu ulogu u diplomatskim kontaktima sa evropskim zemljama.Bosanski franjevci su se koristili rukopisnom bosanicom,koja se naziva manastirsko pismo.

JEZIK ALHAMIJADO-LITERATUREArapsko pismo veoma raireno meu bonjakim stanovnitvom.Jezik alhamijado-literature je odraz ukorijenjenosti arebice kao bonjakog pisma,pomou koje je odravana veza sa narodnim jezikom.Prvi poznati tekst alhamijado-literature je ljubavna pjesma od 6 strofa Hirvat trkisi,koju je napisao Mehmed iz Erdelja krajem XVI vijeka.

JEZIK NARODNE BONJAKE KNJIEVNOSTINarodne epske pjesme,epsko-lirske pjesme(balade i romanse),lirske pjesme(sevdalinke),narodne pripovjetke,anegdote,poslovice........Visok umjetniki nivo dostigle su:balade Hasanaginica i Smrt Omera i Merime,te junaki ep enidba Smailagi Meha.

Druga faza razvoja bosanskog jezika odlikuje se tijesnim vezama bosanskog sa turskim,arapskim i perzijskim jezikom i ouvanjem upotrebe vlastitog govora.Krajem II faze razvoja pisanog bos.jezika u upotrebi je bila i Vukova irilica,a njome su pisane narodne pjesme.

TREA FAZA AUSTROUGARSKO DOBABosanica lagano iezava,arebica se jako upotrebljava.OMER HUMO-prvi reformator arapskog pismaDEMALUDIN AUEVI-preveo je Kuran na bosanski jezik;arapsko pismo prilagodio bosanskom jeziku;njegova reformirana arebica se zvala matufovica.Gramatika Bosansko-turski uitelj-dvojezina tursko-bosanska i bosansko-turska gramatika,autora Edhema Berbia.

MEHMED-BEG KAPETANOVI LJUBUAK-bonjaki reformator; 1883.god.RISALEI AHLAK-Pouka o lijepom ponaanjuBosanski jezik kao jezik BonjakaU Austro-Ugarsko doba,bosanski jezik na velikim prekretnicama1890.god.GRAMATIKA BOSANSKOG JEZIKA-FRANO VULETIKrajem tree faze historijski naziv bosanskog jezika biva potisnut.

BONJAKI ASOPISIBosanski vjestnik i Sarajevski cvjetnik-prvi bonjaki asopisi tampani uporedo na bosanskom i turskom jeziku.Prvi bonjaki latiniki pisci:Safvet-beg Baagi,Edhem Mulabdi,Musa azim ati,Osman Nuri Hadi,Rizah Kapetanovi,Fehim Spaho,i mnogi drugi.......1900.god.asopis Behar tampan na latinici

ETVRTA FAZAJUGOSLAVENSKO DOBABosanski jezik u vrijeme izmeu dva svjetska rataNOVOSADSKI KNJIEVNI DOGOVOR iz 1954.god.Jezik savremenih bonjakih pisaca-Mea Selimovi i Mehedalija Mak DizdarRomani Dervi i smrt i Tvrava Mee Selimovia dostiu vrhunski izraajni nivo,pri emu jezika tradicija Bonjaka dobija svoje do sada umjetniki najautentinije i najmodernije izraajne forme.

Mak Dizdar,opet,u svom Kamenom spavau,dostie izuzetan domet srednjovjekovne bosanske batine.U Kamenom spavau i Dervi i smrt,bosanski jezik je ispoljio sve svoje izraajne kvalitete.Tu dolazi do reformacije i modernizacije dvaju najbitnijih slojeva naslijea bosanskog jezika:onog iz prve faze njegova razvoja,one srednjovjekovne,bogomilske i iz druge faze orijentalne,turske....................

PETA FAZABOSANSKO DOBAPosljednja decenija XX vijeka najvanija je i najpresudnija u razvoju bosanskog knjievnog jezika.Veina Bonjaka se izjasnila da im je bosanski maternji jezik.RJENIK KARAKTERISTINE LEKSIKE U BOSANSKOM JEZIKU autora Alije Isakovia-je prvi kompletni rjenik bosanskog jezika.

1991.god.-Bosanski jezik autora Senahida Halilovia i Jezik bosanskih Muslimana Devada Jahia.1999.god.Trilogija o bosanskom jeziku-Devad JahiU septembru 1988.god.u Bihau odran Simpozij o bosanskom jeziku

PRAVOPIS BOSANSKOG JEZIKA-napisao ga je Senahid Halilovi,nedugo nakon rata.Za sada je to najvaniji izvor za standardizaciju bosanskog jezika.Bosanski jezik se upotrebljavao u islamskoj literaturi,vjerskom ivotu i vjerskim kolama gdje ispoljava sve svoje navedene vrijednosti.