HISTORIJSKI RAZVOJ CJEVOVODNOG SAOBRAĆAJA U BIH

U periodu nakon II svjetskog rata, razvijajući se pod dejstvom dva suprotna procesa: snažnom industralizacijom i dinamičkom urbanizacijom, Sarajevo nije moglo izbjeći poteškoće koji su neminovni pratioci spomenutih procesa.Prva mjerenja aerozagađenja u Sarajevu započeta su 1961. godine i pokazala su daje zagađenost vazduha u gradu postala izuzetno velika naročito u zimskom periodu koja je koncentracija čađi, SO2 i sedimenata daleko iznad dozvoljenih granica. Posljedica ovakve situacije bila je, nažalost, povećana smrtnost kao i pojava hroničnih oboljenja disajnih organa stanovništva.Uzrok zagađenosti vazduha su specifični klimatski uvjeti i upotreba neadekvatne vrste goriva, to jest goriva pri čijem sagorjevanju se stvara visojd procent čađi i SO2.Shvativši svu težinu i mogućnost još težih posljedica od aerozagađenja Skupština grada je u okviru Programa izgradnje i prostornog razvoja Sarajeva pristupila rješavanju ovog problema. U periodu od 1972. godine do 1974. godine razmatrano je više varijanti rješenja aerozagađenja uz pomoć domaćih i stranih institucija i izabrana je varijanta sa korištenjem prirodnog gasa umjesto uglja i tečnih goriva u kotlovnicama i individualnim ložištima, kao optimalno rješenje zasnovano na ekonomskim i ekološkim pokazateljima.Ova varijanta zasnovana je na mogućnosti priključenja Gasnog sistema grada Sarajeva na gasni sistema Srbije (SR Jugoslavije) stoje podrazumijevalo uključenje u projekat izgradnje Gasnog sistema grada i finansijska učešća za gradnju magistralnog gasovoda Batajnica-Zvornik.Ovo rješenje je prihvatila i Međunarodna banka za obnovu i razvoj iz Vašingtona donoseći odluku, prvu takve vrste od kada postoji, da učestvuje značajnim sredstvima u finansiranju izgradnje gasnog sistema grada Sarajeva. Snadbijevanje gasom Gasnog sistema Sarajevo predviđeno je da se vrši uvozom gasa iz Rusije.Realizacija ove varijante gasnog sistema grada je, zapravo, i začetak izgradnje gasnog sistema Bosne i Hercegovine gdje je kao prvi potrošač bila TG "Birač", a kasnije grad Sarajevo, te izgradnjom kraka Semizovac-Zenica, RMK Zenica i ostali potrošači na tom kraku.Nakon donošenja ovakve odluke nije se moglo izbjeći prisjećanje da Sarajevo nije grad bez gasne tradicije. 1913. godine je projektovana i počela izgradnja gasnog sistema na bazi gradskog gasa niske kalorične vrijednosti sa više od 60 km razvedene mreže na koju je bilo priključeno oko 15.000 domaćinstava. Ovaj gasni sistem je funkcionirao sve do 1958. godine kada je ukinut i napušten zbog dotrajalosti mreže koja je propuštala oko 30% transportovane količine gasa.Projektovanje gasovoda Zvornik-Sarajevo, koji se u blizini veže na krak gasne mreže Srbije (Batajnica-Loznica-Zvornik), povjereno je firmi PETROLIN VEST, Sarajevo, uz stručno konsultovanje sa Francuske konzalting organizacije SOFREGAS iz Pariza .Nakon izbora optimalne trase gasovoda Zvornik - Sarajevo pri čemu se vodilo,.

1

Računa o dužini trase težini terena sa stanovišta gradnje blizie komunikacija i o područjima kroz koja proolazi kao i mogućnosti napajanja gasom usputnih mjesta, urađen hidraulični proračun sa sljedećim parametrima-Maksimalni protok gasa bez usputnije kompresije 0=125.000 Nm3/h, -Početni pritisak u Zvorniku P 1=50 bara, - Dužina gasovoda L=117km,-visinska razlika duž traseH=300 - Prosječnim hemijskim sastavom prirodnogjasa^ U nedostatku domaćih standarda i prapisa za gasovode izbor materijala i opreme napravljen je shodno američkim nacionalnim standardima ANSI i ASTM kao i API standardima.Proračunom definisani gasovod od 16" debljine stjenke u ovisnosti od klase terena, odnosno gustoće naseljenosti područja kroz koja gasovod prolazi, izgrađen je od čeličnih polietilonom izolovanih cijevi koje su katodno štićene. Isporučilac ovih cijevi je francuska firma VALLOUREC, a zapornih i sigurnosnih ventila Rockvvell - USA.Duž trase : gasovoda izgrađena su projektom predviđene blok i čistačke stanice.Gasovod je projektovan izgrađen kao snova i dio budućeg gasnog sjstema Bosne i Hercegovine sa kojeg je već izgrađen i sastavljen u funkciii iz Semizovca do Zenice. Također se vodilo računa o tome da ovaj gasovod može da radi reveziblno jer se razmišljalo o mogućnosti (LNG) iz Alžira koji bi se transportovao sa obale Jadranskog mora novoizgrađenim gasovodom do Sarajeva, a dalje postojećim gasovodom u sjeverne dijelave zemlje.

Gasovod1 Sarajevo - Zvornik je izgradila, renomirana, holandska firma A . HAK koja je ovaj posao dobila nakon međunarodne licitacije.Na izgradnji gasovoda bile su angažovane firme: Geoninženjering - Sarajevo na

1 Dr. Milan Adamović, Uvod u saobraćaj, Saobraćajni fakultet 2000 godine Beograd

2

geodetskom i geološkom snimanju trase Feroelektro za uvoz opreme IPSA za stručni nadzor nad izvođenjem radova ITEN - Energoinvest za superkontrolu zavarenih izolovanih spojeva .Sarajevska firma UNIONINVEST koja je koristilaKonsultantske usluge holandske gasneUnije iz Groningena povjerenor je projektovanje gradske gasne mreže koja iz transportnog gasovoda preuzima gas i distribuira ga do potrošača .Ovog puta se odlučilo za usvajanje NEN (Niderlandse norme) holanske norme koje su nam najviše odgovarale za našu koncepciju distribucije gasa. Osnovna koncepcija gradske gasne mreže postavljena je tako da obezbjedi sigurna, ekonomično i kontinuirano snabdijevanje potrošača gasom. Prilikom projektovanja posebna pažnja je posvećena gradskim uvjetima kao tosu različiti urbani tipovi gradnje, gustina naseljenosti pojedinih dijelova grada,nedostatak navike kod stanovništva u korištenju prirodnog gasa, sastav tlaSarajevske kotline i ostalih bitnih uvjeta. Usvojen je všestepeni distributivni sistem. Osnovna gradska mreža izvedenaje kao čelični prsten radnog pritiska 8(14,5)bara sa koje se preko regulacione stanice odvaja manji polietilenski prsten pritiska 3 (4)bara , koji prolazi kroz gusto naseljena područja starog dijela grada.Osnovni prsten je dimenzioniran za protok gasa od 125.000 Nm3 i koncipiranje da njegov promjer od 12" sa povećanjem radnog pritiska sa 8 bara na 14,5 bara može povećati kapacitet za 2 puta. Preko dvije gradske mjerno regulacione stanice sa dvije redukcione linije od kojih je jedan rezervna j svaka .kapaciteta protoka od 62.500 Nm3/h, povezana je gradska distributivna gasnamrežama transportnim gasovodom Zvornik - Sarajevo.Za sekundarnu distributivnu gasnu mrežu izabran je rešetkasti tip mreže jer daje veću sigurnost snabdijevanja dotokom sa dvije strane a prilikom opravkesvake dionice ne remeti se kontinuitet u snabdijevanju.2

Dobra organizacija posla sa kvalitetnim izborom projektnih rješenja, izvođača radova isporučilaca opreme materijala rezultirali su izgradnju modernog i nadasve pouzdanog gasnog sistema, koji je omogućio da se već 1980. godine počne sa snabdijevanjem svih vrsta potrošača prirodnim gasom. Tokom 1980. godine bilo priključeno 8.759 potrošača koji su potrošili ~5 miliona Sm prirodnog gasa.Iz godine u godinu broj potrošača i potrošnja prirodnog gasa je rasla, tako daje 1991. godine dostigao cifru od 21.976 sa ukupnom potrošnjom od -130miliona Sm a gasni sistem grada pokrivao je površinu od 20,45 km2r zadugogodišnje sigurno fuunkcibnlsanje sistema bez registrovane inajmanje havarije, distributer Sarajevogas nagrađen je nagraden medunarodnim priznanjem GOLD STAR , koje mu je dodjeljeno 1989. godine u Madridu, ŠpanijaFizibiliti studija Standfordskoa istraživačkog instituta pokazuje da je među 5 razmatranih, najbolja sistematska mjera dovodenja zemnog gasa u Sarajevo

2 Vodovodi, toplovodi kao i prijenos el. Energije su potrebni zatvoreni sistemi prevoza koji ne ulaze u saobraćajni sistem

3

i njegovo korištenje u velikom broju kotlovnica i sobnih peći. Tako od 1970. godine smanjuje zagađivanje zraka u Sarajevu.U periodu do 1990-te godine gas se prvenstveno uvodi u kotlove (kako bi se brže povećavala potrošnja i bolje pokrivali fiksni troškovi ) a manje u domaćinstva (koja imaju niže dimnjake i tome veći specifični uticaj na zagađenost zraka). Nakon 1995. godine dolazi, do značajnije ekspanzije u korištenju gasa u sobnim pećima što posebno pogoduje čistoći zraka.Danas Sarajevo nakon što se emisija od 1970-te godine snizila za više od 7ta nema prekomjernu zagađenost zraka sumpordioksidom, dok je emisija produkata nepotpunog sagorijevanja snižena više desetina puta.Oko 400 velikih i većih potrošača te približno 15.000jIS domaćinslava bilo je sigurno i kontinuirano snabdijevano prirodnim gasom sve do polovice 1992. godine kada je i gasni sitem počeo trpjeti posljedice ratnih razaranja u Sarajevu . Ipak tokom svih ratnih godina sa minimalnim tehničkim sredstvima i značajno reduciranim brojem osoblja, Sarajevogas je uspio održati pogonsku ispravnost gasnog sistema i obezbjediti snabdijevanje potrošača u, svim prilikama izuzev kada bi dolazilo do prekida u dotoku gasa za Grad.Od prvog dana rata bile su blokirane sve cestovne i željezničke komunikacije koje vode u Grad. Ubrzo je došlo do razaranja gradskog sistema centralnog grijanja a nestalo je i električne erjergije i svega onoga što je ovisilo o njoj kao što opskrba vodom, zalihe smrznute hrane i sl . Zalihe krutih i tečnih goriva bile su iscrpljene i prirodni gas je najednom, za stanovnike Sarajeva, postao naj važnije sredstva za grijanje stanova i kuhanje hrane. U periodu do kraja 1992. godine 3Sarajevogas je izveo, sa preostalim materijalom više od 1.000 novih prikijučaka na gasnu mrežu. Ulaskom u zimu 1992/93. stanovnici Sarajeva su.počeli tražiti načina da se bilo kako priključe na gasni sistem . U blokiranom gradu je nastala gasna groznica Priključci su izvgđeni vodovodnim ili inproviziranim spojnicama izravno naDistributivnu gasnu mrežu pritiska 100 mbar i takav gas. zatim je dopreman ustanove pomoću gumenih , plastičnih vodovodnih cijevi od odvoda rukohvata ,saobraćajnih znakova i drugih i sličnih cijevi . Iz dana u dan rgstao je broj potrošača a time i opasnost od mogućih nesreća pospješenih ovim improvizacijama."U neposrednoj saradnji sa Skupštinom grada i opštinskim organima u opkoljwnom Sarajevu započela je 1993 godine intenzivna aktivnost na projktovanju i izgradnji distributivne gasne mreže za padinske djelove grada ali i za savremena naselja s izgrađenim toplinskim sistemima koji su u ratu prestali funkcionisati. Veliku pomoć u realiziranju ovih projekata pružila je međunarodna organizacija IRC iz USA, a zatim holandska vlada i holandski Crveni krst, Gastec - Holandija, gradovi Italije: Modena, Bolcano, Breša i Livorno, Barcelona (Španija), humanitarna organizacija Katara, Visoki saudijski komitet, Pipelife - Austrija, Friatec - Austrija.

3 Dr. Milan Adamović, Uvod u saobraćaj, Univerzitet u Beogradu, saobraćajni fakultet Beograd str.154.

4

Na kraju rata potrošnja gasa predstavljala je 70% ukupne potrošnje energije a mreža se proširila sa 15.000 na 80.000 i priključenih domaćinstava. Nakon rata, tokom implementacije projekta hitne rekonstrukcije gradskog grijanja 34.000 domačinstava je vračeno na gradski sistem centralnog grijanja što je ukupan broj domačinstava koja neposrednno koriste prirodi gas svelo na oko 55.000.Največi prolem sa kojim se Sarajevogas susretalo u ratu bio je visok stepenpogoršanja sigurnosti i pouzdanosti distribucije gasa. Naime zalihe prirodnog gasa koje ulaze u Sarajevo bile su neredovne i ograničene uz česta i nenajavljena zatvaranja ventila na gasnom sistemu izvan kontrole Sarajevogasa.U nedostatku tehničkih i materijalnih uslova da se poboljša sigurnost i pouzdanost distribucije i korištenja gasa jedina realna mogućnost je bila da se organizira široka kampanja informisanja i instruiranja stanovništva o osnovnim mjerama predostrožnosti i racionalnom korištenju gasa. Tokom zime 1993/94. godine provedena je kampanja pod nazivom "Gas je nešto drugo", a u sezoni grijanja 1994/95. godine, uz finansijsku pomoć UN - Ureda specijalnog koordinatora za Sarajevo, šira i kompleksnija kampanja pod nazivom "Koristite gas pažljivo".Uz sve to ipak se nisu mogle izbjeći nesreće s ljudskim žrtvama i materijalnim štetama kao danak opstanku i preživljavanju u nezamislivo teškim ratnim uslovima.Nakon zvršetka agreije pristupilo se izgradnji projekta hitne rekonstrukcije gasnog sistema. Glavni cilj projekta bio je da se ponovo uspostavi sigurnoI pouzdano snadbjevanje gasom Bosne i Hercegovine, a naroćito Sarajeva. Ovo je podrazumijevalo sanaciju magistralnog gasovoda, distributivne mreže i priključaka za sve korisnike uključujući i kotlovnicepreduzeća "Toplane" koj upravlja gradskim sistemom gradskog grijanja.Drugi cilj je bio da se poveća sigurnost i energetska efikasnost i eliminišu svi nepropisni i inprovizirai gas prpriklučci izvedeni u toku rata i isti zamijenjeni standardnim .Ostali ciljevi odnosili su se na pobo|jšanje naplate utroška gasa kod potrošača, jačanja institucione sposobnosti Sarajevogasa i uspostavu Alternativnih izvora snadbjevanjem gasa. Projekat rekonstrukcije prirodnog gasa i gradskog sistema centralnog grijanja bili su dobro primljeni i podržani od vlade BiH, Agencije za implementaciju i donatora - kao što su: Evropska Unija (DGIA fond), ODA - Engleska, EGO -Turska, IGDAS - Turska, Verbundnetz Gas - Njemačka i dr. U globalu se može reći da se transport prrodnog gasa za potrebe potrošaća u BiH vrši sa transportnim sistemom Ruske federacije, koji je u mjestu Beregovo vezan za transportni sistem Mađarske i do Kiskumdorozne (Horgoša) na mađarsko-jugoslovenskoj granici.Dalje kroz gasovodni sistem Jugoslavije (današnje Srbij i Crne Gore) gas se transportuje do zvornika gdje je primopredajna mjerna stanica za potrebe BiH. Potom se gas transportuje gasovodom od zvornika do Sarajeva. Željezara Zenica je 1983 godine izgradila gasovod od Sarajeva do Zenice. Dužina magistralnog gasovoda do BiH iznosi 171 km. Ako se mu u obzir i svi odvojci onda njegova dužina iznosi 191 km. Prečnik gasovoda je 16 inča a maksimalni radni pritisak 50 bara.

5

RAZVOJ CJEVOVODNOG SAOBRAĆAJA U BIH U BUDUĆNOSTI

Duž trase u gasovoda BIH izgrađena su projektom predviđene blok i čistačke stanice. Gasovod je projektovan i izgrađen kao osnova i dio budućeg gasnog sistema Bosne i Hercegovine sa kojeg je već izgrađen i sastavljen u funkciji odvojak od Semizovca do Zenice. Također se vodilo računa o tome da ovaj gasovod može raditi i revizibilno jer se razmišljalo o mogućnosti snadbjavanja tečnim prirodnim gasom (LNG) iz Alžira koji bi se transportovao sa obale Jadranskog mora novoizgrađenim gasovodom do Sarajeva, a dalje postojećim gasovodom u sjeverne dijelove zemlje.U planu je bila izgradnja podzemnog skladišta prirodnog gasa u BIH i to u okolini Tuzle. Naime, na ovoj lokaciji planira se eksploatacija novog rudnika soli "Tetima" u kojem se može izgraditi buduće skladište prirodnog gasa u sonim komorama. Dosadašnja istraživanja su pokazala da postoje mogućnosti izgradnje tri komore ukupnog kapaciteta skladištog prostora cea 60 miliona m3

gasa. Ovaj projekat izgradnje podzemnog skladišta prirodnog gasa je jedan od prioritetnih projekata razvoja gasnog sektora u BIH. Za povezivanje podzemnog skladišta sa postojećim gasovodom potrebno je izgraditi priključni gasovod od Kladnja do Tuzle u dužini od 50 km. Ovaj priključak bi se, također, koristio za potrebe gasifikacije Tuzlanskog Kantona i šire regije.

6

MOJE VIZIJE RAZVOJA CJEVOVODNOG SAOBRAĆAJA U BIH

Vrlo je teško govoriti o ovome u našoj državi jer mnogo stvari diktira razvoj bilo čega u BIH. Prije svega, mislim na ekonomski faktor koji je vrlo često presudan u izgradnji infrastrukture ili objekata s tim u vezi.Nerazvijenost ekonomije u našoj državi je uslovila daje ovaj vid transporta za mnoge od nas potpuno nepoznat i poprilično strana stvar. U BIH proizvodnja nafte i naftnih derivata uopće ne postoji u onoj mjeri u kojoj bi se trebala proizvoditi, jer BIH posjeduje velika prirodna bogatstva, pa tako da postoji i naftnih izvorišta koji se ne iskorištavaju, a iz navedenog teksta smo mogli zaključiti da je potreba za naftom enormna i da su zapravo ekonomski najjače države one koje proizvode i transportuju ovaj prirodni resurs.Možda će se u budućnosti Bosna i Hercegovina više pozabaviti ovim pitanjem što će u velikoj mjeri doprinijeti razvoju cjevovodnog saobraćaja u BIH, a time sigurno i ostalih vidova saobraćaja u BIH. Ukoliko želimo preciznije predvidjeti razvoj ovog vida saobraćaja u BIH moramo, prije svega, pomno pratiti politiku i ekonomski razvoj kao i razvoj pojedinih preduzeća koji koriste cjevovodni saobraćaj.Tu mislimo na preduzeća kao što su Željezara Zenica, razna gasna preduzeća u BIH, zatim rudnici kojima se prateći zadnja zbivanja i dešavanja smiju ljepši dani, a u znatnoj mjeri zavise od cjevovodnog transporta. Na kraju možemo sa sigurnošću očekivati da će se cjevovodni saobraćaj u BIH razviti i da će se putna mreža cjevovoda izgraditi i raširiti i na ostale dijelove zemlje.

7

Zaključak

Cjevovodni transport je najmlađa grana saobraćaja. Ovaj vid saobraćaja nije u našoj zemlji razvijen u onoj mjeri u kojoj se primjenjuje u savremenoj organizaciji saobraćajnih sistema u industriji i tehnologiji. Cjevovodni transport je jedan od najracionalnijih oblika transporta određenih vrsta tereta, sa osjetno nižim troškovima transporta nego kod drugih vidova kopnenog saobraćaja. Danas je čitava Evropa išarana cjevovodnim sistemom a planirana je ili se nalazi u toku izgradnje mnogobrojnim cjevovodima predstavljanja u svijetu, proces ugađen kako u cjeloviti saobraćajni sistem tako u mnoge savremenije tehnologije u hemijskoj i procesnoj poljoprivredi i dr. Cijevni transport se naglo razvija tek nekoliko desetina godina mada se prv postrojenja javljaju krajem prošlog i početkom ovog vijeka.Prvi plinovod gasovod izgrađen je 1913 kada se počela projektovati gradska mreža. Iako su počele primjene prostorni transport cijevima počeo se razvijati poslje II svjetskog rata. Sa naglim porastom značaja nafte i plina u proizvodnji energije i kao sirovina u hemijskoj industriji, počinje i nagli razvoj plinovoda u našoj zemlji. Sa razvojem tehnologije otpada naglo i cjena koštanja prevoz što još utiče na porast primjene ove vrste transporta. Kako će se kretati dalji razvoj cjevovodnog transporta u našoj zemlji može da posluži podatak da će se u sljedećih 15 godina svjetske potrebe za energijom nafte i plina porasti za 2 puta, a za 25 godina 3 puta. Tokom godina potuno su mehanizovani radovi na polaganju cjevovoda rekordno povećanje dužine i prećnici što je sve doveo do značajnog sniženja cjene koštanja transporta nafte i plina cijevima.

8

Literatura

1. Dr. Milan Adamović – Uvod u saobraćaj , Univerzitet u Beogradu, Saobraćajni fakultet 2000 godina.

2. Osnovi transportnih sistema (skripta), Univerzitet u Sarajevu FSK 2002/2003.

3. Muharem H.Rešidović, Prirodni gas (termićke i eksplozivne karakteristike) Sarajevo 1999 godine.

4. Internet

9