Boekje wing

2

82

7

1

5

46

4

3

2

1

1

2

1

3

2

1

3 1

5

6

4

2

1

“Wel goed water geven!”Praktische toepassingen voor voldoende water

op hoge zandgronden

Colofon

Met inhoudelijke bijdragen van:Henk Smit, WingSara de Boer, Waterschap Aa en MaasJan Kreling, Provincie OverijsselRolf Koops, Provincie OverijsselMaarten Verkerk, Waterschap Aa en Maas

Redactie:Anne Kruft, Wing

Vormgeving:Rianne Knoot, Wing

Met dank aan:Ruud van Nieuwenhuijze, Brabant WaterTeun Spek, Provincie GelderlandJantine Langenhof, Waterschap Regge en Dinkel Maarten Verkerk, Waterschap Aa en MaasJohan Elshof, ZLTOKees Peerdeman, Waterschap Brabantse DeltaJac Hendriks, Staatsbosbeheer Fons Eysink, Unie van BosgroepenHendri Witteveen, Waterschap Rijn en IJssel Frank van Swol, Gemeente EindhovenSonja Rasenberg, waterambassadeur Hans van Ammers, Gemeente ArnhemDick Boland, Waterschap De Dommel Leo Heitbrink, Waterschap Regge en DinkelTom Voskamp, Waterschap Regge en Dinkel Karla Niggebrugge, Provincie Noord-BrabantFrans Verdonschot, Waterschap Peel en Maasvallei John Tobben, LLTB Bas Worm, Waterschap Regge en DinkelJan Wensink, Hein Kicken, Provincie LimburgMarco Arts, AequatorMartin Woestenburg, Woestenburg Taal en Uitleg

3

VoorwoordBeste lezer,

Op 6 juni 2012 hebben de regio’s met hoge zandgronden (circa 50% van Nederland) tijdens het symposium Hoog & Droog aandacht gevraagd voor hun droogteproblematiek en de gevolgen van klimaatverandering. De regio’s lieten die dag zien dat er al volop initiatieven zijn om deze problematiek het hoofd te bieden. Initiatieven van overheden, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven -vaak in goede samenwerking- en verspreid over beide regio’s.

Tijdens het symposium is een aantal van deze projecten als casus aan de orde gesteld. Deelnemers hebben in workshops enthousiast van gedachten gewisseld. Zo is er gesproken over water vasthouden bovenin het watersysteem (De Bron), het beter benutten van de eigenschap-pen van de bodem (De Bodem) en een andere manier van samenwerken tussen overheid en private partijen (De Tandem).

Deze brochure beschrijft de betekenis van de diverse projecten en geeft de opbrengst van de discussies tijdens de workshops kort weer. Ook wordt geschetst welke doorontwikkeling er aan de diverse projecten gegeven wordt. Wij zien deze lopende projecten als uitermate kansrijk voor verdere uitwerking. Het zijn letterlijk ‘markante plekken op de kaart’ van waaruit een bredere ontwikkeling ingezet kan worden.

Als overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties, staan we gezamenlijk voor een grote opgave, voldoende water is geen vanzelfsprekendheid meer. Het symposium was een belangrijk moment van ‘stil staan bij’. Inmiddels zijn beide regio’s gezamenlijk al weer verder: op weg naar kansrijke regionale strategieën voor een goede watervoorziening. De resultaten van het symposium zijn daarbij inspirerend en klaar om breder in de praktijk toegepast te worden, daarom deze brochure.

Lambert Verheijenvoorzitter stuurgroep Deltaplan Hoge Zandgronden / dijkgraaf Waterschap Aa en Maas

Bert Boermanvoorzitter Regionaal Bestuurlijk Overleg Rijn-Oost / gedeputeerde Ruimte, Water en Jeugdzorg Provincie Overijssel

5

Inhoudsopgave

Inleiding 6DEEL 1: KANSRIJKE OPLOSSINGEN 7 De Bodem 8 De Boer 10 De Bron 12 Het Hergebruik 14 Het Perceel 16 De Stad 18 De Tandem 20 Het Zwemwater 22MARKANTE PLEKKEN OP DE KAART 24

DEEL 2: VAN BEST PRACTICE NAAR COMMON PRACTICE 33 Wenkendperspectief 34 De weg van de minste weerstand 36 naareeninnovatiefinvesteringsprogramma 38

Projectbeschrijvingen 26

6 “Wel goed water geven!”

InleidingHoog Nederland beslaat 50% van het landoppervlak van Nederland

enbrengt40%vanonsBrutoNationaalProduct(BNP)voort.De

beschikbaarheid van voldoende water is voor een aanzienlijk deel van

desectorendieditBNPrealiserenvancruciaalbelang.DroogteinHoog

Nederland kan grote economische en maatschappelijke schade veroor-

zaken.Eengezamenlijkeaanpakvanrijkenregioisdusnoodzakelijk.

Nederland waterlandNederland staat bekend om haar gevecht tégen het water. Waterproblemen zijn in Nederland traditioneel verbonden met het gevaar van overstroming, dus een teveel aan water. De laatste jaren is duidelijk geworden dat Nederland ook een groeiend probleem kent van te weinig water. Dat treedt met name op in het zomerhalfjaar. Hoog Nederland kampt steeds vaker en langer met droogte: verminderde wateraanvoer, te diep uitzakkende grondwaterstanden en droogvallende beken. Laag Nederland kampt met andere droogteproblemen: indringing van zout water en het inklinken van veen.

Strategieën tegen droogteIn het Deelprogramma Zoetwater van het nationale Deltaprogramma worden strategieën ontwik-keld om het probleem van droogte en watertekorten voor de lange termijn op te lossen. Dit mondt uit in een Deltabeslissing over de toekomstige strategie voor zoetwatervoorziening in 2014.

In Hoog Nederland hebben de regio’s Zuid en Oost zich georganiseerd en werken beiden samen om goed bij te dragen aan het Deltaprogramma en een regionale koers uit te zetten. In de regio Zuid bestaat hiervoor het Deltaplan Hoge Zandgronden (DHZ) en in Oost het project Zoetwatervoorziening Oost- Nederland (ZON). Waterschappen, provincies, gemeenten en maatschappelijke organisaties werken samen aan oplossingen voor droogte door de klimaat-verandering, nu en in de toekomst. De twee regio’s trekken samen op en organiseerden in juni 2012 samen het Symposium Hoog&Droog in Arnhem (zie http://hoogendroog.wing.nl). Op het symposium spraken de aanwezige bestuurders de intentie uit om samen toe te werken naar een ‘ Investeringsprogramma voor een klimaatbestendige watervoorziening’. Zij benadrukten dat

investeren in een klimaatbestendige watervoorziening op de hoge zandgronden belangrijk is voor heel Nederland. De Deltacommissaris, Wim Kuijken, bevestigde het belang van Hoog Nederland. Na het in ontvangst nemen van het Manifest ‘Water op de hoge gronden’ twitterde hij dat Hoog Nederland van groot economisch belang is en dus ook een belangrijke rol moet hebben in het Deltaprogramma.

Nieuwe kennis en ervaring voor een klimaatbestendig waterbeheerIn Hoog Nederland worden nu al veel innovatieve projecten uitgevoerd. In verschillende pilots ontwikkelen waterbeheerders, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties kennis over en ervaring met nieuwe technieken en samenwerkingsvormen. Al deze pilots voor een klimaat-bestendige watervoorziening in Hoog Nederland zijn in acht thema’s onder te verdelen, te weten: De Bodem, De Boer, de Bron, Het Hergebruik, Het Perceel, De Stad, De Tandem en Het Zwemwater. De acht thema’s worden in deel I van deze brochure uitgewerkt. Een kaart van Hoog Nederland maakt inzichtelijk waar de verschillende pilots plaatsvinden.

Van‘bestpractice’naar‘commonpractice’Door nieuw opgedane kennis en ervaringen breed te delen kunnen de betrokken partijen goed werkende onderdelen uit de pilots opschalen tot de algemene praktijk. Deel II van deze brochure beschrijft wat hiervoor nodig is. Ook geeft het een doorkijk naar de ontwikkelingen die in de komende tijd zullen plaatsvinden op weg naar een klimaatbestendige watervoorziening.

De samenwerkende partijen in DHZ en ZON willen de regionale kennis en inzichten, - successen en strategieën vanuit de praktijk - een belangrijke plek geven in het Deelprogramma Zoetwater. In het Deelprogramma worden kansrijke strategieën en een voorkeursstrategie uitgewerkt. De goede voorbeelden in deze brochure laten zien wat kansrijk is! Ze maken ook duidelijk hoe in de regionale praktijk gebouwd kan worden aan een gebiedsgerichte strategie.

Het op te stellen ‘Investeringsprogramma voor een klimaatbestendige watervoorziening’ zal een programma van lange adem zijn, dat zich uitstrekt over minimaal 10 à 20 jaar. De samenwerkende partijen in DHZ en ZON hebben daarvoor de steun nodig van het bedrijfsleven, de maatschap-pelijke organisaties, de kennis instellingen en het Rijk. Deze brochure laat zien wat een klimaat-bestendige watervoorziening in de praktijk kan opleveren en doet een voorzet hoe partijen dit samen breed kunnen toepassen.

Waterschappers, agrariërs, terreinbeheerders en

bedrijfslevenexperimenterenmomenteelvolopin

Hoog Nederland met maatregelen voor klimaatadap-

tiefwaterbeheer.Depilotprojectendiezehiervoor

uitvoeren geven inzicht in wat mogelijke oplossingen

voorhetwaterbeheerzijn.Dezekansrijkeoplossingen

staanhierinachtthema’sbeschreven:DeBodem,

De Boer, De Bron, Het Hergebruik, Het Perceel, De

Stad,DeTandemenHetZwemwater.Wathouden

de maatregelen onder ieder thema in? Welke kansen

biedt deze aanpak? En wat zijn hiervan de uitda-

gingen? Twee pilotprojecten worden hier per thema in

deetalagegezet.Verderstaataangegevenwievanaf

het symposium Hoog en Droog zich inhoudelijk en

bestuurlijkheeftverbondenaanhetthema.

Deel 1: Kansrijke oplossingen


Inhoudelijke trekkersRuud van Nieuwenhuijze (Brabant Water), Teun Spek (Provincie Gelderland)

Bestuurlijke ambassadeursHans Pereboom (Waterschap Reest en Wieden), Sef Philips (Brabant Water)

• Hetbodembeheerisbelangrijkvooreenklimaatbestendigwaterbeheer.

• Nieuwe technieken zorgen dat een klimaatbestendig bodembeheer mogelijk is,doorsamenwerkingvanagrariërs,natuurorganisatiesenwaterschappen.

Bestuurders over de BodemHansPereboom(WaterschapReestenWieden):

“De bodem is het deel van onze aarde waar de planten hun voed-sel en water vandaan halen. Een goed bodembeheer is daarom zeer belangrijk voor productie van gewassen en de ontwikkeling van natuur. Als de bodem langer water kan vasthouden, kun je ook in drogere periodes net iets langer blijven produceren.”

SefPhilips(BrabantWater):“Praten over klimaatverandering betekent ook kennis hebben van nieuwe technieken en ontwikkelingen. Het is belangrijk om hierover te leren van anderen en ook om zelf nieuwe innovaties te ontwikkelen.”

Klimaatbewust bodembeheerHet bodembeheer is van groot belang voor het waterbeheer ter plaatse. Dat geldt ook voor maatregelen die inspelen op de klimaatverandering. Zo kan een bodem met dikkere humuslaag beter water vasthouden, hetgeen in perioden van droogte steeds vaker nodig is. Techniek en ICT worden nu ingezet om nieuwe kennis van bodemeigenschappen op te doen. En de techniek biedt ook nieuwe mogelijkheden om gegevens toepasbaar te maken voor gebruikers van de grond. Hierdoor kan meer klimaatbewust omgegaan worden met de bodem.

Precisielandbouw voor bodem en waterBoeren kunnen aan de hand van nieuwe technieken heel precies hun waterbeheer regelen. Zo bestaat een internetsite aan de hand waarvan boeren kunnen bepalen of vochttekorten in hun gewas gaan optreden. Ze kunnen dan vroegtijdig bepalen of ze hun waterpeil gaan ophogen of dat beregenen gewenst is. Zo kan precisielandbouw plaatsvinden. Ook wordt momenteel speci-fiek onderzocht welke bodemeigenschappen zorgen voor het watervasthoudend en bufferend vermogen van de bodem. Op 5 tot 200 meter diepte in de bodem worden diepe infiltratieputten of diepe grondlagen als buffer gebruikt.

Samenwerking landbouw en natuurHet is dus zaak om bij het zoeken naar een klimaatbestendig waterbeheer rekening te houden met de reeds aanwezige en gebruikte technieken voor het bodembeheer. Hierbij is samenwerking tussen agrariërs, natuurorganisaties en waterschappen nodig. Externe partijen als banken en winkelketens kunnen hierbij een stimulerende rol spelen. Wel zijn er nog stimulansen nodig om bij alle partijen een bewustwording te verkrijgen over de belangrijke rol die het bodembeheer speelt.

De Bodem De Boer De Bron Het Hergebruik Het Perceel De Stad De Tandem Het ZwemwaterDeel IKaartDEEL II

De Bodem

De Bodem

“Wel goed water geven!” 9

Projecten

Dit gaan we doen!Banken trekker laten zijn in duurzaam bodembeheer.

Winkelketens betrekken als drijvende kracht voor duur-zaam bodembeheer.

Keurmerk duurzaam bodem- en waterbeheer opzetten.

Maatwerk leveren naar de boer en aansluiting zoeken bij het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid .

Samenwerking stimuleren tussen landbouw en natuur in het waterbeheer.

Blauw-groene financiering verzorgen voor stimulering, duurzame oplossingen op peil houden.

1.RemotesensingenMijnAkker.nlMijnAkker.nl is een monitoringsinstrument voor de operationele bedrijfsvoering van agrariërs. Op basis van bewerkte satellietgegevens kunnen die bepalen of vochttekorten in het gewas gaan optreden en of peilopzet of beregening gewenst is.Meer informatie: www.mijnakker.nl

2.KijkeenswatvakeronderdegraszodeIn dit project wordt bodemonderzoek verricht naar de bodem-fysische en biologische parameters die bijdragen aan het vochtvasthoudend vermogen van de bodem. Op basis hiervan wordt het beheer geanalyseerd en kansrijke, concrete beheersmaatregelen geformuleerd waarmee agrariërs het vochtvasthoudend vermogen van hun percelen kunnen vergroten.

Kansen en uitdagingenKansen• Precisielandbouw wordt al veel toegepast.• Leren van voorbeelden uit het buitenland. • Kennis drinkwaterbedrijf gebruiken.

Uitdagingen• Sturen op bodemvocht.• Aanpassen van het watersysteem, zodat het water niet te snel wegzakt en/of wegstroomt in droge situaties.• Verdamping beperken op stuwwallen zoals de Veluwe, door bos om te vormen naar heide of stuifzand.

21 + 2

De Boer De Bron Het Hergebruik Het Perceel De Stad De Tandem Het Zwemwater

DEEL IIKaart

Deel IDe Bodem


De Boer

Inhoudelijke trekkersJantine Langenhof (Waterschap Regge en Dinkel), Johan Elshof (ZLTO)

Bestuurlijke ambassadeursStefan Kuks (Waterschap Regge en Dinkel), Kees Coppens (ZLTO)

• Agrariërsexperimenterensamenmetwaterschappenalmetcombina- tiesvanmaatregelenomvoorbereidtezijnopdegevolgenvande klimaatveranderingvoorhetagrarischebedrijf.

• Samenzoekenzenaareenoptimaalenklimaatbestendigwaterhuis- houdingsplan, dat nu en in de toekomst zorgt voor een rendabele bedrijfsvoering.

Bestuurders over de BoerStefanKuks(WaterschapReggeenDinkel):

“Door een andere manier van werken kun je het waterbeheer slimmer organiseren, zodat je per saldo met minder water toekunt. We moeten water bufferen om langere drogere periodes aan te kunnen. Hiervoor werken we met mensen in het gebied, we gaan in gesprek, zodat ze zelf erover gaan nadenken. Hiermee maak je gebruik van de innovatiekracht die er in de samenleving is.”

KeesCoppens(ZLTO):“Als agrariër heb je de samenwerking met de waterschappen en andere overheden erbij nodig om dat mogelijk te maken.”

BondgenotenbijtoekomstigwaterbeheerNog meer dan in het verleden zullen agrarisch ondernemers en waterschappen bondgenoten zijn in het waterbeheer. De klimaatverandering zorgt ervoor dat het waterbeheer voor agrariërs zal veranderen, wat weer gevolgen heeft voor de bedrijfsvoering. Daarom zoeken zij samen met waterbeheerders naar een goed evenwicht tussen het vasthouden en het afvoeren van water. Dit doen ze door vernieuwende maatregelen uit te testen die duurzaam zijn. Doel is om ervaring op te doen met een meer klimaatbestendige agrarische bedrijfsvoering.

NieuwetechniekindepraktijkAgrarisch ondernemers en waterschappen experimenteren momenteel met een combinatie van maatregelen die zich richten op het reguleren van het waterpeil, het verbeteren van de kwaliteit van bodem, een andere gewassenkeuze en een duurzame bedrijfsvoering. De nadruk ligt op het toepassen van technieken die zorgen dat de agrarische bedrijfsvoering klimaatbestendig kan worden. Hierbij is aandacht voor beregening, waterafvoer en -aanvoer, drainage, verbetering van bodem en beworteling, alternatieve teeltplannen met droogteresistente gewassen en dubbel-teelt, en aspecten als vrucht- en gewaswisseling en grondruil.

Voordelen voor agrariër en waterbeheerderDoel is een integrale inpassing van een klimaatbestendig waterbeheer in de agrarische bedrijfs-voering. Zo ontstaan klimaatbestendige agrarische bedrijven. Dat heeft voordelen voor zowel de ondernemer als de waterbeheerder. Zo’n bedrijf is robuuster, waardoor de agrariër zijn bedrijfs-voering beter op peil kan houden en verder kan ontwikkelen. Zo’n bedrijf kan ook zelfvoorzienend zijn voor zijn water. In toekomstbestendig waterbeheer zijn agrariër en waterschap bij uitstek bondgenoten.


De Boer


Projecten

Dit gaan we doen!Educatie, onderwijs, kennisdeling, communicatie.

Nieuwe financieringsconcepten zoeken.

Stimuleren van bedrijfswaterplannen.

Mogelijk maken van een programma voor de watervoor-ziening in zandgronden.

1.LandbouwoppeilIn het project werken 15 agrariërs in Oost-Nederland samen met waterschappen, rijksoverheid, LTO en provincies aan een onderzoek naar de effecten van klimaatverandering op bedrijfsniveau. Voor de ondernemers levert dit informatie op over bodemgebruik, teelttechniek en het verbe-teren van de landbouwopbrengst in relatie tot klimaatverandering en hun bedrijfsvoering. De bewustwording rondom de klimaatverandering zorgt voor een grotere creativiteit en inventiviteit van de agrarische sector. Voor de waterschappen en de provincies leveren de pilots een schat aan informatie op over de samenhang tussen landbouwkundige en waterhuishoudkundige maatre-gelen. Naast inhoudelijke resultaten levert het project ook nieuwe samenwerkingsverbanden en nieuwe kennis die wordt uitgewisseld.

2.BufferboerenIn dit project werken 24 agrariërs in Noordoost-Brabant samen met overheden en maatschap-pelijke partijen aan het ontwikkelen en verspreiden van kennis over integrale maatregelen om de vochtvoorziening van gewassen te verbeteren. De praktische inpasbaarheid in de agrarische bedrijfsvoering staat voorop. Kennisoverdracht naar ondernemers in vergelijkbare gebieden in Zuidoost-Nederland is een belangrijk onderdeel daarbij. Er vindt monitoring plaats van de uitgevoerde maatregelen en van de effecten op de verdrogingsvermindering.

Kansen en uitdagingenKansen• Voorraadbeheer staat op de agenda.• Zelfvoorziening in water is voor alle partijen positief.• Optimalisatie van infrastructuur gaat samen met de nieuwe technieken.• Functiestapeling biedt kansen voor alle functies.• De manier waarop het waterbeheer op perceelsniveau georganiseerd wordt, sluit aan bij de beekdalbrede benadering binnen het thema ‘Het Perceel’.

Uitdagingen• Effect is moeilijk zichtbaar.• Kaders nodig voor wederzijds vertrouwen en zekerheid.• Wat is de verantwoordelijkheid van de agrarische bedrijven?• Zoeken naar een robuust watersysteem.• Zoeken naar financiering uit de keten, dus van alle partijen.

2

1

De Bodem De Boer De Bron Het Hergebruik Het Perceel De Stad De Tandem Het Zwemwater

DEEL IIKaart

Deel IDe Boer

Bestuurders over de Bron


AnkeDielissen(WaterschapBrabantseDelta):“Het waterbeheer zullen we flexibeler moeten gaan maken. Ook onze organisaties zullen flexibeler gemaakt moeten worden om te kunnen switchen tussen de pieken in neerslag en droogte.”

HarryBoeschoten(Staatsbosbeheer):“De essentie van de bron-aanpak is dat je het water in de winter vasthoudt zodat je het in de zomer kunt gebruiken (…) en dat je van bron tot eind de zaken goed weet vast te leggen en daar nog betere plannen voor maakt.”

HeinPieper(WaterschapRijnenIJssel):“Dé problematiek lossen we niet op met de huidige middelen. Daarvoor hebben we ook echt veel meer creativiteit nodig. En die creativiteit is maar op één manier te vinden: door samen te werken.”

Benut natuurlijke systemenIn de brongebieden werken waterschappen samen met terreinbeheerders aan het verbeteren van de kwaliteit van bronnen en bovenlopen van beken door herstel, inrichting en beheer. Hier wordt de ruimte in natuurlijke systemen benut. Op dit gebied wordt ook nagedacht over de combinatie van landbouw met natuur. En voor de haarvaten van het systeem worden in landbouwgebieden praktijkmaatregelen ontwikkeld hoe water beter vastgehouden kan worden. Als bovenstrooms water vastgehouden wordt, is meer water beschikbaar in droge perioden en treedt bovendien benedenstrooms minder wateroverlast op.

Water vasthouden en conserverenDe filosofie is simpel: elke druppel water moet via het grondwater afgevoerd worden. Het vasthouden is echter pas effectief als het op grote schaal wordt toegepast. Daarom is het zaak om vasthouden een structureel onderdeel van het waterbeheer te maken. Het vereist evenwel lokaal maatwerk. Om water vasthouden en waterconservering mogelijk te maken moeten alle lokale kansen worden benut, inclusief het sterk verkleinen van de aanwezige waterlopen.

Draagvlak en eigen verantwoordelijkheidHier is een brede omslag in denken nodig, want de overwegende basishouding ten aanzien van waterbeheer is nog altijd dat overtollig water zo snel mogelijk afgevoerd moet worden. De ervaring is dat er in de streek draagvlak is voor vasthouden, maar dat het goede communicatie vergt om het daadwerkelijk te realiseren. Essentieel is dat de waterbeheerder open staat voor ideeën en kennis bij de grondgebruikers en niet met een vooringenomen plan komt. Daarom is het zaak om vasthouden samen met de grondgebruikers vorm te geven of zelfs een deel van de verantwoordelijkheid voor vasthouden bij de grondgebruikers te leggen. Er zijn diverse goede voorbeelden van interactieve planvorming. Waterschap Rijn en IJssel heeft zelfs ervaring met zelfregulering van het waterbeheer in een gebied.

• Een gezond watersysteem begint met voldoende en schoon water in de brongebiedenendehaarvatenvanhetsysteem.

• Om vasthouden op grote schaal tot een succes te maken, moet het procesopdejuistetoonenopeenpassendeschaalwordeningestoken.

De Bron

Inhoudelijke trekkersKees Peerdeman (Waterschap Brabantse Delta), Jac Hendriks (Staatsbosbeheer), Fons Eysink (Unie van Bosgroepen), Hendri Witteveen (Waterschap Rijn en IJssel)

Bestuurlijke ambassadeursAnke Dielissen (Waterschap Brabantse Delta), Hein Pieper (Waterschap Rijn en IJssel), Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer)


De Bron


Projecten

Dit gaan we doen!Streek en overheid gaan het verhaal samen maken en samen uitdragen.

Verbinden van waterbeheer met bedrijfsontwikkeling.

Verantwoordelijkheden verschuiven en initiatief stimuleren.

1.TerugnaardebronDit project is vooral gericht op de vraag hoe partijen elkaar kunnen vinden in het bevorderen van een goede waterkwaliteit en herstel van bronnen en bovenlopen. Een voorbeeld is het verbeteren van de kwaliteit van bronnen en beekdalen op de stuwwallen van Oldenzaal en Ootmarsum, door herstel, inrichting en beheer. In dit proces vindt een succesvolle samenwerking plaats tussen waterschap en terreinbeheerders.

2.WatervasthoudenaandebronDit project gaat over de technische vraag hoe water kan worden vastgehouden in de haarvaten van het watersysteem. Het bestaat uit praktijkonderzoeken in Noord-Brabant die er op gericht zijn om bovenstrooms water vast te houden, zodat benedenstrooms minder wateroverlast optreedt. De experimenten moeten het inzicht in de effectiviteit en toepasbaarheid van de maatregelen vergroten.

Kansen en uitdagingenKansen • Het is een eenvoudige techniek.• Het sluit aan bij groen-blauwe diensten en het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid van de Europese Unie.• Qua voorraadvorming is er in natuurgebieden veel te winnen.• De maatschappelijke kosten en baten zijn beter verdeeld.• Er zijn goede voorbeelden en ervaringen.

Uitdagingen • Dialoog zoeken en samen optrekken.• Waterproblematiek verbinden met bedrijfsontwikkeling.• Verantwoordelijkheden aan de streek laten en ervaringen delen.

1

2


DEEL IIKaart

Deel IDe Bron


Bestuurders over het HergebruikJaapvandenSchroeff(provincieNoord-Brabant):

“Het is zo zonde om zo’n mooie grondstof maar éénmaal te gebruiken.”

“Er zijn bedrijven die nu al geen water meer oppompen, maar gebruik maken van gerecycled afvalwater.”

“Maak kringlopen slim en dus niet per sé klein. Kijk ook naar andere kringlopen zoals energie en fosfaat en sluit ze waar mogelijk op elkaar aan.”

JantineClasie(WaterschapReggeenDinkel):“Vanuit het oogpunt van hergebruik is het niet altijd goed om in te zetten op schaalvergroting, ondanks dat dit een trend is die je nu wel ziet.”

“Hergebruik van grondstoffen is een kans voor innovatie.”

Vormen van hergebruikGebruikt water is meer dan afval. In watersystemen kan gezuiverd afvalwater op een simpele manier benut worden om de basisafvoer van watersystemen in stand te houden in perioden van droogte. Maar er zijn creatievere toepassingen. Gezuiverd afvalwater kan ook worden gebruikt als gietwater in de land- en tuinbouw of in de potplantenteelt. Hergebruik zorgt dat er minder (grond)water gebruikt hoeft te worden en draag bij aan een waterkringloop die in balans is.

Slimme kringlopenEen ontwikkeling die sterk bijdraagt aan het in balans brengen van de waterkringloop is het streven naar slimme kringlopen. Zowel private als publieke partijen zetten in op slimme water-kringlopen. Door afvalwater te beschouwen als een waterstroom vol energie en grondstoffen krijgt deze waarde, ook financiële waarde. Zowel bedrijven als waterschappen zetten in op nieuwe technologieën om deze waarde te verzilveren. Hergebruik van de waterstroom en het terugwinnen van grondstoffen en energie wordt daarbij gecombineerd.

SmedenvanalliantiesSuccesvol hergebruik wordt gekenmerkt door een goede samenwerking. De innovatie zit bij hergebruik dan ook niet zozeer in ontwikkeling van nieuwe technieken, maar vooral in het zorgen dat mensen die technieken samen toepassen. Hiervoor is samenwerking nodig, tussen overheid en bedrijfsleven, tussen bedrijfsleven en onderzoeksinstellingen, of tussen de drie partijen tegelijk. Daarbij liggen de baten lang niet altijd bij de partij die de kosten maakt. Uitdaging is in die gevallen een eerlijk systeem te ontwikkelen voor het verdelen van baten.

• Erzijncreatievetechniekenvoorhergebruikvanwater,diehetbeste werkeninslimmekringlopen.

• Succesvol hergebruik gaat gepaard met een goede samenwerking tus- senoverheid,bedrijfslevenenonderzoek.

Het Hergebruik

Inhoudelijke trekkersTom Voskamp (Waterschap Regge en Dinkel), Karla Niggebrugge (Provincie Noord-Brabant)

Bestuurlijke ambassadeursJaap Hos (Waterschap Regge en Dinkel), Johan van den Hout (Provincie Noord-Brabant), Jaap van den Schroeff (Provincie Noord-Brabant)


Het Hergebruik


Projecten

Dit gaan we doen!Hergebruik op de nationale agenda zetten.

Passend beleid neerzetten.

Instrumentarium ontwikkelen.

1.PekaKroefAardappelverwerkingsbedrijf Peka Kroef wil afvalwater gaan hergebruiken na behandeling met omgekeerde osmose. Samen met Waterschap Aa en Maas gaat het bedrijf onderzoeken hoe fosfaat uit dit water herwonnen kan worden, zonder knelpunten met lozingsvergunningen.

2.GebruikeffluentvanRWZIHet effluent van de rioolwaterzuiveringsinstallaties is een belangrijke bron die, naarmate de zomers droger gaan worden, een steeds belangrijkere rol gaat spelen bij de waterhuishouding en de functiebediening in droge perioden. Dankzij het effluent vallen nu al een aantal beeksystemen in de zomerperiode niet droog en blijven zelfs stromen. Maar er zijn ook nieuwe voorbeelden, zoals het gebruik van het effluent als suppletiewater in stedelijk gebied of (ondergronds)infiltratiewater in landbouwpercelen

Kansen en uitdagingenKansen • Gebruikt water is meer dan afval.• Slimme kringlopen creëren, zorgt dat je breder kijkt dan water alleen.• Hergebruik kan ook financieel positief zijn.

Uitdagingen• Brede kijk is nodig, dus buiten de kaders van de eigen organisatie denken.• Hele kringloop in ogenschouw nemen.• Urgentie en stimulans nodig voor onder meer de regelgeving.• Verdeling van kosten en baten in balans krijgen.

1


DEEL IIKaart

Deel IHet Hergebruik


Bestuurders over het PerceelPeterSchrijver(WaterschapRijnenIJssel):

“Ik zie de oplossing in de robuuste inrichting van natuurlijke systemen in combinatie met inzet van techniek. Draagvlak is hierbij belangrijk.”

JanClassens(WaterschapPeel&Maasvallei):“De agrariër is steeds meer waterbeheerder geworden. Samenwerking is van essentieel belang.”

“Een juridische borging bijvoorbeeld via de Keur van het waterschap is een goed middel om te zorgen dat afspraken worden nagekomen. Het doel moet zijn om niet meer af te voeren dan strikt noodzakelijk.”

Water vasthouden voor natuur en landbouwTraditioneel wordt water zo snel mogelijk afgevoerd naar een watergang zoals een beek of sloot. Dit zorgt echter voor problemen bij langere perioden van droogte. Daarom zijn nieuwe technieken nodig die zorgen dat natuurgebieden profiteren van hogere waterpeilen, terwijl de grondwaterstanden voor de landbouw ook optimaal dan wel acceptabel blijven. Op perceels-niveau zorgen deze technieken voor een beter beheersbare grondwaterstand en een hogere landbouwopbrengst. En dankzij de centrale afvoer van het water kan dat eventueel centraal gezuiverd worden.

Nieuwe drainagetechniekenHet gaat hierbij om nieuwe vormen van drainage. Peilgestuurde drainage zorgt dat water langer beschikbaar blijft, terwijl het agrarisch perceel voldoende afgewaterd is voor de productie. Klimaatadaptieve drainage is een verder ontwikkelde vorm hiervan, waarbij het drainagesysteem op afstand regelbaar is.

Beekdalbrede benaderingIn beekdalen moeten dergelijke drainagesystemen aansluiten op de beek, de hoofddrain van het landschap. Via de zogenaamde beekdalbrede benadering wordt de beek en de ruimte direct langs de beek zo ingericht dat het stroomgebied meer en langer water kan vasthouden. De uitdaging is dit zo te doen dat het ruimtegebruik niet ten koste gaat van de landbouw. Hierdoor verbetert ook de kwaliteit van de natuur in de beekdalflanken en ontstaan er betere omstandigheden voor de waternatuur. Voor de realisatie is samenwerking in de streek van doorslaggevend belang.

• Landbouwennatuurprofiterenvannieuwedrainagetechnieken, waarmeewaterlangerbeschikbaarblijft.

• Vooreengoedeinpassingvaninnovatievemaatregelen,waaronder de drainagetechnieken, voor landbouw en natuur is in beekdalen een beekdalbredebenaderingnodig.

Het Perceel

Inhoudelijke trekkersFrans Verdonschot (Waterschap Peel en Maasvallei), John Tobben (LLTB), Bas Worm (Waterschap Regge en Dinkel)

Bestuurlijke ambassadeursJan Classens (Waterschap Peel- en Maasvallei), Peter Schrijver (Waterschap Rijn en IJssel)


Het Perceel


Projecten

Dit gaan we doen!Op stroomgebiedsniveau één visie ontwikkelen en dit samen realiseren.

Kennis eenvoudig en laagdrempelig ontsluiten.

Een ‘waterhouderij’ ontwikkelen: een groep agrariërs die samenwerken aan het oplossen van de zoetwaterproble-matiek.

1.KlimaatadaptievepeilgestuurdedrainageAgrariërs en waterschappen werken samen om de opslagcapaciteit van water in de bodem sterk te vergroten. Extremere weersomstandigheden als gevolg van klimaatverandering, zowel droger als natter, worden opgevangen, via een op afstand en continu regelbaar drainagesysteem (via iPhone of PC). Extra watervoorziening op het perceel kan nog gerealiseerd worden door het inlaten van effluentwater in de buisdrainage.

2.Project‘NieuwLimburgsPeil’In dit project adviseert het waterschap grondgebruikers welke technieken ze kunnen gebruiken om het vastgestelde waterpeil te bereiken. Het gaat hierbij om het vasthouden van water, het tegengaan van verdroging in natuurgebieden, het gelijkmatiger belasten van beken en rivieren, maar ook om peilgestuurde drainage.

Kansen en uitdagingenKansen• De experimenten met de nieuwe drainagetechnieken sluiten aan bij het streven om op bedrijfsniveau tot een klimaatbestendig en rendabel waterbeheer te komen, waarvoor in het thema ‘De Boer’ aandacht is.• Voor hetzelfde geld wordt meer resultaat geboekt op bedrijfsniveau. • De maatregelen zorgen voor optimalere grondwaterstanden, zowel voor agrariër als voor natuur.

Uitdagingen• De implementatie is afhankelijk van het gebiedsproces met alle grondgebruikers van een (deel)stroomgebied.• Realiseren van een samenwerking tussen partijen waarin zij hun eigen doelen kunnen behouden. • De kosten en baten evenwichtig verdelen over partijen. • Ook de maatschappelijke kosten en baten inzichtelijk maken.• Met afstemming en organisatie alle schakels in het systeem aangehaakt houden.

2

1


DEEL IIKaart

Deel IHet Perceel


Bestuurders over de StadJosSijbom(WethouderHofvanTwente):

“De kwaliteit van de stad wordt veel beter als het zichtbaar water heeft.”

LexHuijbers(WaterschapdeDommel) “Waterschapper ben je voor iedereen, dus ook voor het stedelijk gebied. Droogte zal in de stad sneller optreden dan in het buitengebied. We moeten zorgen dat niet al het water de riolering in gaat, maar dat we het water snel ergens naar toe laten lopen en dat het daarna langzaam weer wegvloeit.”

Hitte-eilandenkoelenSteden bestaan grotendeels uit verhard oppervlak, dat snel opwarmt. Hierdoor dreigen steden als gevolg van een door klimaatverandering stijgende temperatuur vaker in hitte-eilanden te veranderen. Water speelt hierbij een belangrijke rol. Regenwater wordt nu vaak direct afgevoerd naar het riool, terwijl zowel stedelijke groenvoorzieningen als omliggende landbouwgebieden een toenemend watertekort ervaren in de zomer, en er soms wateroverlast ontstaat door hevige regenval. Met dit water kan beter omgegaan worden. Het water kan bijvoorbeeld gebruikt worden om de hitte-eilanden te koelen, als klimaatadaptatie dus.

KlimaatadaptatieindestadInnovaties voor het koelen van de hitte-eilanden zitten in een slim gebruik van regen- en afvalwater. Om het waterbeheer in steden duurzamer in te richten wordt stedelijk water nu vast-gehouden in aangrenzende bosgebieden, en wordt het rioleringssysteem vernieuwd. Dergelijke klimaatbestendige elementen kunnen meegenomen worden in het ontwerp van de stad. Vooral nieuwbouw- en herstructureringsprogramma’s bieden een kans om klimaatadaptieve elementen op te nemen.

Leefbaarheid,gezondheid,economieKlimaatadaptatie in de stad verhoogt ook de leefbaarheid, verbetert de gezondheid en stimuleert daarmee de economie. Het vraagt wel om een bewustwording bij partners en burgers, dat droogte een groot economisch probleem is. Waterschappen zijn van oorsprong niet gericht op het stedelijk gebied. Het is de uitdaging om met alle partners tot gezamenlijke visie te komen.

• Stedenveranderendoordeklimaatveranderinginhitte-eilanden.

• Klimaatbestendiginrichtenvandestadstimuleertleefbaarheid, gezondheideneconomie.

De Stad

Inhoudelijke trekkersFrank van Swol (Gemeente Eindhoven), Sonja Rasenberg (waterambassadeur), Hans van Ammers (Gemeente Arnhem)

Bestuurlijke ambassadeursJos Sijbom (Gemeente Hof van Twente), Lex Huijbers (Waterschap de Dommel)


De Stad


Projecten

Dit gaan we doen!Kennis delen en ontwikkelen over risico’s en schade van klimaatverandering voor de stad.

Samenwerken met waterpartners, verzekeraars en stadspartners.

1.WijkenvoorWater/NoregretIn dit het project werkt gemeente Borger/Odoorn aan retentie van stedelijk water. Door de afkoppeling wordt de rioolwaterzuivering minder belast en zal minder rioolwater overstorten op het oppervlaktewater. Het Buinerhornse Bos wordt zodanig ingericht dat het stedelijk water kan bergen en zuiveren. Hiermee kunnen watertekorten in omliggende landbouwgebieden worden aangevuld.

2.AanpakRijssenTwee zware regenbuien zetten in 2002 en 2003 het Overijsselse dorp Rijssen onder water. In de jaren daarna hebben de gemeente Rijssen-Holten en waterschap Regge & Dinkel ruim 20 miljoen euro geïnvesteerd in maatregelen om te voorkomen dat zulke buien weer wateroverlast bezor-gen. Hiermee voldoet Rijssen nu al ruimschoots aan de klimaatbestendigheidseisen van 2015.

Kansen en uitdagingenKansen • Klimaatadaptatie werkt positief op leefbaarheid, gezondheid en economie.• Aanhaken bij nieuwbouw en stedelijke herstructurering.

Uitdagingen• Bewustwording partners, bedrijven en burgers nodig.• Samen tot een stedenbouwkundige visie komen.• Bewustzijn kweken dat droogte een groot economisch probleem is.

2

1


DEEL IIKaart

Deel IDe Stad


Bestuurders over de Tandem

AlbertinevanVliet(WaterschapVeltenVecht):“Het samenwerken zit ons in het bloed als Nederlander. We moeten de krachten bundelen, want het probleem is groot en de oplossingen zijn nog niet allemaal onderzocht. De Tandem gaat over het vinden van innovatieve samenwerkingsverban-den, ook met het bedrijfsleven.”

Met techniek alleen kom je er niet!We moeten ons afvragen of we het huidige beleid, waarbij waterbeheerders proberen elke functie zoveel mogelijk te bedienen in stand willen houden. De vraag is of dat haalbaar en betaalbaar blijft en te verantwoorden in het huidige lastensysteem. Niet het watersysteem stuurt of de ruimtelijke ordening, maar vooral de economische belangen sturen. We lopen tegen de grenzen aan wat technisch kan en wenselijk is.

Meer water, minder overheidMoeten we niet af van het 100%-denken en gaan voor een basis van 80% en de rest over laten aan de ondernemers? Eigen verantwoordelijkheid stimuleert ook innovatie. Een beprijzings-systeem dringt zich op en een normering voor droogte zoals die voor wateroverlast wel bestaat. De discussie moet starten hoe ver we gaan in watervoorziening! Dat vraagt naast techniek, nieuwe kennis, risicocommunicatiestrategieën om samenwerkingsallianties die op zoek gaan naar mechanismen om deze verandering in beweging te brengen.

UitdecomfortzoneVoor de samenwerking in de Tandem moet iedereen uit de ‘comfortzone’ komen. Alle sectoren hebben met vraag en aanbod te maken en dat moet op elkaar afgestemd worden. Er wordt afgestapt van het adagium dat het vanzelfsprekend is dat er voldoende water is. Het nieuwe adagium luidt: ‘waterstanden uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst.’ Dus: kom uit de comfortzone!

• DeTandemisdemetafoorvoordesamenwerkingtussenOostenZuid, regio en rijk, ambtelijk en bestuurlijk, waterwereld en buitenwereld, techniekenandereinstrumenten.

• Door deze samenwerking ontstaan vernieuwende ideeën over de ver deling van verantwoordelijkheden tussen waterschap, burger, onderne- merendrinkwaterbedrijf.

Voor een tandem geldt: alleen ga je langzamer, samen kom je verder en je gaat dezelfde kant op!

De Tandem

Inhoudelijke trekkersDick Boland (Waterschap De Dommel), Leo Heitbrink (Waterschap Regge en Dinkel)

Bestuurlijke ambassadeursLambert Verheijen (Waterschap Aa en Maas), Albertine van Vliet-Kuiper (Waterschap Velt en Vecht)


De Tandem


Project

Dit gaan we doen!Het 80-20 principe verder uitwerken.

Samenwerken in anders denken.

De Andere Ronde i.s.m. de Rode FietsIn dit project is het uitgangspunt dat het waterprobleem geen waterprobleem is, maar een probleem van tijd en/of ruimte dat groter wordt door klimaatverandering en sociaaleconomische ontwikkelingen. Plat gezegd: er is een mismatch in vraag en aanbod. In de Andere Ronde is streden drie teams in drie etappes naar de meest innovatieve strategieën. Drie innovatieve ideeën waren het resultaat:1. Waterbundel: door een nieuwe manier van betalen voor water burgers meer bewust maken van hun watergebruik. 2. Droogtepremie: boeren kunnen droogtepremie aan waterschap betalen om risico voor droogte af te dekken. 3. Waterschap Nieuwe Stijl: terugtrekkende beweging van het waterschap om daarmee de verantwoordelijkheid voor de kwantiteit bij de gebruiker terug te leggen en meer innovatie vanuit de markt te stimuleren.

Kansen en uitdagingenKansen• Iedereen beseft dat de waterstanden uit het verleden geen garantie bieden voor de toekomst.• Er is voldoende water, alleen moet dat eerlijk worden verdeeld.• Rekening houden met klimaat betekent ook rekenen met prijs en maatschappelijke draagvlak.• Er is oog voor innovaties in andere sectoren.• De Tandem sluit aan bij de beekdalbrede benadering binnen het thema ‘Het Perceel’.

Uitdagingen• Bestuurders moeten uit de comfortzone komen en tijd nemen voor transitie en nieuw denken.• Nieuwe instituties bouwen met overheden en private partijen.• Omslag nodig van risicomijding naar risicoacceptatie en ook risicocommunicatie.• Rekening houden met waterbeheer in de ruimtelijke ordening.• Overheid moet verantwoordelijk blijven voor bepaalde kernwaarden, waaronder een duurzame drinkwatervoorziening.


DEEL IIKaart

Deel IDe Tandem


Bestuurders over het zwemwater

BertKersten(gedeputeerdeProvincieLimburg):“De blauwalg wacht ook deze zomer niet op ons!”

Blauwalgen zijn schadelijkEen van de gevolgen van de steeds warmere zomers is het voorkomen van blauwalgen in het oppervlaktewater. Blauwalgen zijn bacteriën die toxines afscheiden die schadelijk zijn voor de gezondheid van mens en dier. Een slok besmet water veroorzaakt huiduitslag, braken en hoofd-pijn. Ondernemers in de watersport en -recreatie rond de getroffen waterplassen ondervinden financiële schade wanneer besmetting is geconstateerd, bijvoorbeeld als gevolg van een negatief zwemadvies of zelfs een zwemverbod.

Bestrijding onzeker en onvoorspelbaarTijdens de laatste jaren zijn landelijk diverse maatregelen ontwikkeld voor het aanpakken van dit probleem, zoals het toepassen van waterstofperoxide of fosfaatbindende middelen, en ook het inzetten en oogsten van fosfaatbindende waterplanten. De effectiviteit en efficiëntie van die maatregelen is echter nog zeer onzeker en onvoorspelbaar.

NaareenlocatiegerichteaanpakIn 2010 is in Limburg onderzocht wat de aard en omvang van de blauwalgproblematiek is en de economische schade die erdoor optreedt. Op basis van dit zal op vier plekken worden gekeken welke parameters relevant zijn voor de blauwalgproblematiek. Hiermee zal een advies worden opgesteld voor een locatiegerichte aanpak van de blauwalg, die vervolgens als voorbeeld kan dienen voor andere locaties in Limburg en de rest van Nederland.

• Blauwalgenzijnschadelijkvoordegezondheidenbesmettingvan zwemwaterveroorzaaktfinanciëleschade.• Via onderzoek wordt gekeken welke maatregelen het beste werken en hoedielocatiegerichtingezetkunnenworden.

Het zwemwater

Inhoudelijke trekkersJan Wensink, Hein Kicken (Provincie Limburg)

Bestuurlijke ambassadeurBert Kersten (Provincie Limburg)


Het Zwemwater


Project

Dit gaan we doen!Provincies nemen het voortouw in de samenwerking met Rijkswaterstaat, waterschappen, gemeenten, brancheor-ganisaties, natuurbeheerders en lokale ondernemers in de watersport en recreatiesector.

Gebruik maken van elkaars kennis en ervaringen, niet steeds het wiel opnieuw uitvinden.

Het proces van samenwerking is net zo belangrijk als de inhoudelijke aanpak

AanpakBlauwalgen:innovatievetechniekenterbestrijdingvaneentoenemendprobleemEen van de gevolgen van de steeds warmere zomers is het voorkomen van blauwalgen in het oppervlaktewater. Blauwalgen zijn bacteriën die toxines afscheiden die schadelijk zijn voor de gezondheid van mens en dier. Een slok besmet water veroorzaakt huiduitslag, braken en hoofdpijn. Ondernemers in de watersport en –recreatie rond de getroffen waterplassen onder-vinden financiële schade wanneer besmetting is geconstateerd, o.a. als gevolg van een negatief zwemadvies of zelfs een zwemverbod. Tijdens de laatste jaren zijn landelijk diverse maatregelen ontwikkeld voor het aanpakken van dit probleem, zoals het toepassen van waterstofperoxide of fosfaatbindende middelen, en ook het inzetten en oogsten van fosfaatbindende waterplanten. De effectiviteit en efficiëntie van die maatregelen is echter nog zeer onzeker en onvoorspelbaar. De Provincie Limburg heeft in 2010 onderzoek laten uitvoeren naar de aard en omvang van de problematiek en de economische schade die daardoor optreedt. Op basis van dit onderzoek zijn 4 prioritaire probleemlocaties geselecteerd. Op die locaties zullen pilotprojecten worden uitgevoerd om de parameters nader te bepalen die relevant zijn voor het optreden van de problematiek. Op grond daarvan worden adviezen opgesteld voor een locatiegerichte mogelijk effectieve aanpak. De resultaten uit de pilots worden vervolgens doorvertaald naar de overige locaties in de provincie.

Kansen en uitdagingenKansenMitigeren hittestress

UitdagingenNaar een toekomst waarin iedereen probleemloos kan zwemmen in alle wateren


DEEL IIKaart

Deel IHet Zwemwater

InHoogNederlandwordenveelinnovatieveprojecten

uitgevoerd.Inverschillendepilotsontwikkelenwater-

beheerders,bedrijfslevenenmaatschappelijkeorgani-

satieskennisoverenervaringmetnieuwetechnieken

ensamenwerkingsvormen.EenkaartvanHoog

Nederland maakt inzichtelijk waar de verschillende

pilotsplaatsvinden.Depilotswordenperthema

toegelicht.

Markante plekken op de kaart

3

82

7

1

5

46

3

4

3

2

1

1

2

1

42

25

Pilot toepasbaar op heel Nederland

1. Remote sensing en MijnAkker.nl2. Kijk eens wat vaker onder de graszode3. Bodem- en grondwaterkwaiteit in Haarlo (Win-Win)

De Bodem

De Boer1. Landbouw op peil2. Bufferboeren

De Bron1. Terug naar de bron

3. Water vasthouden aan de bron

Het Hergebruik1. Peka Kroef2. Gebruik effluent van RWZI3. Kernproject Klaterwater4. RWZI Glanerbrug5. Hybride MBR Ootmarsum6. Een schakel tussen stad en land, droog en nat

Het Perceel1. Klimaatadaptieve Peilgestuurde Drainage (KAD)2. Project Nieuw Limburgs Peil3. Het brede beekdal als klimaatbuffer4. Verhogen organische stofgehalte in de bodem5. Aanvoeren van water voor ondergrondse infiltratie6. Andere teelten7. Loobeek en Kwistbeek8. Subirrigatie

De Stad1. Wijken voor Water / No regret2. Aanpak Rijssen3. Future Cities4. Prepare Eindhoven

De Tandem1. De Andere Ronde i.s.m. de Rode Fiets2. Inspiratie buiten de water wereld

Het Zwemwater1 Aanpak Blauwalgen

1

2

3

2

1

3 1

5

6

4

2

1

Markante plekken op de kaart

4. AGUA – Stippelberg (Kennis voor Klimaat)

2. Water vasthouden Chaamse bossen

PROJECTBESCHRIJVINGEN

De bodem De boer


1.RemotesensingenMijnAkker.nlMijnAkker.nl is een monitoringsinstrument voor de operationele bedrijfsvoering van agrariërs. Op basis van bewerkte satellietgegevens kunnen die bepalen of vochttekor-ten in het gewas gaan optreden en of peilopzet of beregening gewenst is.

Meer informatie: www.mijnakker.nl

2.KijkeenswatvakeronderdegraszodeIn dit project wordt bodemonderzoek verricht naar de bodem-fysische en biologische parameters die bijdragen aan het vochtvasthoudend vermogen van de bodem. Op basis hiervan wordt het beheer geanalyseerd en kansrijke, concrete beheersmaat-regelen geformuleerd waarmee agrariërs het vochtvasthoudend vermogen van hun percelen kunnen vergroten.

3.Bodem-engrondwaterkwaiteitinHaarlo(Win-Win)De openbare drinkwatervoorziening is van groot openbaar belang en daarmee een prioriteit voor de provincie Gelderland. De provincie heeft als doelstelling om de waterwinningen duurzaam veilig te stellen. Een van deze drinkwaterwinningen is de winning Olden Eibergen met grondwateronttrekkingen bij Haarlo en Olden Eibergen. Aan de hand van de kwetsbaarheid van de winning en de risicobronnen is een analyse gemaakt van de problematiek. Deze analyse heeft geleid tot het formuleren van een aantal kansrijke maatregelen die samen met de streek zijn opgesteld. Doel van deze maatregelen is om niet alleen de winning van drinkwater te verduurzamen maar tegelijkertijd ook het grondgebruik door de landbouw te verbeteren en verduurzamen met bodemgerichte maatregelen.

Locatie: Haarlo, gemeente Berlland

1.LandbouwoppeilIn het project werken 15 agrariërs in Oost-Nederland samen met waterschappen, rijksoverheid, LTO en provincies aan een onderzoek naar de effecten van klimaatverandering op bedrijfsniveau. Voor de ondernemers levert dit informatie op over bodemgebruik, teelttechniek en het verbeteren van de landbouwopbrengst in relatie tot klimaatverandering en hun bedrijfsvoering. De bewustwording rondom de klimaatverandering zorgt voor een grotere creativiteit en inventiviteit van de agrarische sector. Voor de waterschap-pen en de provincies leveren de pilots een schat aan informatie op over de samenhang tussen landbouwkundige en waterhuishoudkundige maatregelen. Naast inhoudelijke resultaten levert het project ook nieuwe samenwerkings-verbanden en nieuwe kennis die wordt uitgewisseld.

Meer informatie: www.landbouwoppeil.nl

Deelnemende agrariërs in Oost Nederland

2.BufferboerenIn dit project werken 24 agrariërs in Noordoost Brabant samen met overheden en maatschappelijke partijen aan het ontwikkelen en verspreiden van kennis over integrale maatregelen om de vochtvoorziening van gewassen te verbeteren. De praktische inpasbaarheid in de agrarische bedrijfsvoering staat voorop. Kennisoverdracht naar onder-nemers in vergelijkbare gebieden in Zuidoost-Nederland is een belangrijk onderdeel daarbij. Er vindt monitoring plaats van de uitgevoerde maatregelen en van de effecten op de verdrogingsvermindering.

Meer informatie: http://us4.campaign-archive2.com/?u=d653c8de397cf43b165988220&id=0f997554d9

Deelnemende agrariërs in Noordoost Brabant



De bron1.TerugnaardebronDit project is vooral gericht op de vraag hoe partijen elkaar kunnen vinden in het bevorderen van een goede waterkwaliteit en herstel van bronnen en bovenlopen. Een voorbeeld is het verbeteren van de kwaliteit van bronnen en beekdalen op de stuw-wallen van Oldenzaal en Ootmarsum, door herstel, inrichting en beheer. In dit proces vindt een succesvolle samenwerking plaats tussen waterschap en terreinbeheerders.

Locatie: stuwwallen Oldenzaal en Ootmarsum

3.WatervasthoudenaandebronDit project gaat over de technische vraag hoe water kan worden vastgehouden in de haarvaten van het watersysteem. Het bestaat uit praktijkonderzoeken in Noord-Brabant die er op gericht zijn om bovenstrooms water vast te houden, zodat bene-denstrooms minder wateroverlast optreedt. De experimenten moeten het inzicht in de effectiviteit en toepasbaarheid van de maatregelen vergroten.

Proeflocaties Noord-Brabant

De bron

2.WatervasthoudenChaamsebossenIn de Chaamse bossen is in 1992 een grootschalig project om water in de bossen te conserveren gestart. Het project is in 2010 opgeschaald naar een integrale gecombi-neerde aanpak in het hele bosgebied van ongeveer 1000 ha en naar maatregelen in de bovenlopen van alle Chaamse beken. In het bosgebied zijn sloten zodanig afgedamd dat de oorspronkelijke manier van waterafvoer zoveel mogelijk wordt hersteld. In de oorspronkelijke situatie (zonder sloten) moest alle neerslag infiltreren in de bodem of over maaiveld afstromen van de ene laagte naar de andere. De knelpunten die zich plaatselijk voordoen door deze aanpak worden ter plekke opgelost (tijdelijke wateroverlast op wegen en aangren-zende gronden). Op kleine schaal gaan bomen dood door de hogere waterstanden. Dat wordt niet als een probleem gezien, omdat nieuwe exemplaren van dezelfde of een andere soort beter aangepast zullen zijn aan de veranderde omstandigheden.

In het kader van het Kennis voor Klimaat-project Multifunctioneel ruimtegebruik is het concept “afkoppelen natuurgebieden” geïdentificeerd als een kansrijke manier om watersystemen op regionale schaal robuuster te maken. Door water vast te hou-den in natuurgebieden kunnen piekafvoeren worden beperkt en blijft er meer water in het gebied beschikbaar voor droge perioden. De neerslag wordt bovendien aan het grondwater toegevoegd, zodat kwelstromen en de basisafvoer van beken toenemen.

In het zuiden van Noord-Brabant zijn diverse grote bos- en heidegebieden gelegen op de waterscheiding. In deze gebieden is dit concept toe te passen.Voorbeelden: Stippelberg / Beestenveld / Nederheide / vliegbasis de Peel / De Kempen/Strabrecht/Chaam/Peel.

Locatie: Chaam

4.AGUA–Stippelberg(KennisvoorKlimaat)Voortgekomen uit het succes van de Chaamse bossen is er een praktijkonderzoek gestart naar de mogelijkheden om water vast te houden op de Stippelberg. Daarbij valt te denken aan maatregelen zoals weergegeven in het bijgevoegde plaatje.

Locatie: ten zuidoosten van Gemert



5.HybrideMBROotmarsumIn Ootmarsum is een rioolwaterzuiveringsinstallatie gerealiseerd welke conventionele technologie en membraanbioreactor-technologie combineert in één installatie. Deze hybride zuivering is nog steeds uniek in Nederland, maar elementen zijn elders in de wereld al grootschalig toegepast. Bijzonder aan de Ootmarsumse zuivering is het feit dat het de eerste zuivering was met een ecologische actveringszone tussen de zuivering en het punt waar het gezuiverde afvalwater in de beek stroomt. Door de de hybride technologie is het mogelijk om zowel onder droog- als regenweerom-standigheden een hoge effluent kwaliteit te realiseren. Het water uit deze installatie is daardoor in staat om in perioden van droogte te fungeren als drager voor het functioneren van het achterliggende natuurgebied Ottershagen.

Locatie: Oud OotmarsumMeer informatie: www.wrd.nl/projecten/alle_projecten/rioolwaterzuivering-3/project

6.Eenschakeltussenstadenland,droogennatHet gebied tussen Hengelo en Enschede en tussen Driene en Twekkelo krijgt een nieuwe aanblik. Het project heet Kristalbad. De naam is afkomstig van het zwembad, dat vroeger in de buurt lag. Het Kristalbad is een uniek project, omdat het een oplossing biedt voor:• te grote waterafvoer van Enschede naar Hengelo • een sterke versnippering van het gebied • natuurlijke waterzuivering • ecologische verbinding tussen Driene en Twekkelo • de behoefte aan meer recreatie Het project kent al jaren belangstelling van verschillende partijen. De herinrichting van Enschede-Noord bood de kans het gebied multifunctioneel te ontwikkelen. Het is een complex, maar uitdagend project, omdat zoveel functies zijn gecombineerd op een beperkte oppervlakte. Het Kristalbad wordt gerealiseerd door intensieve samenwerking met diverse organisaties en is in 2015 voltooid.Het kristalbad wordt gevoed met water uit het stedelijk gebeid van Enschede. Het betreft zowel afstormend hemelwater als gezuiverd afvalwater. Door dit water langer vast te houden in het kristalbad zodat natuurlijke zuiveringsprocessen een kwali-teitsimpuls aan het water kunnen geven is dit project te betitelen als een vorm van hergebruik in hoog Nederland.

Locatie: EnschedeMeer informatie: www.wrd.nl/projecten/alle_projecten/kristalbad

Het HergebruikHet hergebruik1.PekaKroefAardappelverwerkingsbedrijf Peka Kroef wil afvalwater gaan hergebruiken na behan-deling met omgekeerde osmose. Samen met waterschap Aa en Maas gaat het bedrijf onderzoeken hoe fosfaat uit dit water herwonnen kan worden, zonder knelpunten met lozingsvergunningen.

Locatie: Peka kroef, Odilia peel

2.GebruikeffluentvanRWZIHet effluent van de rioolwaterzuiveringsinstallaties is een belangrijke bron die, naarmate de zomers droger gaan worden, een steeds belangrijkere rol gaat spelen bij de waterhuishouding en de functiebediening in droge perioden. Dankzij het effluent vallen nu al een aantal beeksystemen in de zomerperiode niet droog en blijven zelfs stromen. Maar er zijn ook nieuwe voorbeelden, zoals het gebruik van het effluent als suppletiewater in stedelijk gebied of (ondergronds)infiltratiewater in landbouwpercelen

3.KernprojectKlaterwaterBijzonder! Samen realiseren de Efteling, Provincie Noord-Brabant en Waterschap Brabantse Delta een gesloten waterkringloop door een constructieve en creatieve samenwerking. De Efteling onttrekt 400.000m3 water/jaar voor haar totale watervoor-ziening, sinds 15 jaar is dat gezuiverd afvalwater van de RWZI te Kaatsheuvel. Dat is een investering met toekomstwaarde gebleken. De groeiende waterbehoefte door nieuwe activiteiten is hiermee gewaarborgd en er wordt water aan de bodem toegevoegd!

Locatie: Kaatsheuvel

4.RWZIGlanerbrugIn Glanerbrug is door het waterschapsbestuur besloten een kleine en verouderde zuivering niet te sluiten. Op grond van het argument van watervoerendheid van de Glanerbeek is het water niet naar een benedenstoorms gelegen zuivering verpompt, maar wordt de betreffende rwzi gerenoveerd. In de voorbereiding van de renovatie zijn diverse varianten nader uitgewerkt om de waarde van het gezuiverde afvalwater voor het watersysteem te maximaliseren. Daarbij is bijvoorbeeld gekeken naar het watervoerend houden van het watersysteem in een nabij gelegen woonwijk, maar ook naar de toepassing van een innovatieve zuiverings-technologie om dit mogelijk te maken. Op de zuivering Glanerbrug is in dat kader een full scale toepassing van een modulair opgebouwde membraanunit (Megablock ) getest.

Locatie: GlanerbrugMeer informatie: www.wrd.nl/projecten/alle_projecten/rioolwaterzuivering-7



4.Verhogenorganischestofgehalteindebodem,aldannieti.c.m.met niet-kerende grondbewerkingHoe meer organische stof de bovenste bodemlaag (de bouwvoor) heeft, hoe meer water de bodem kan vasthouden. Door het organische stofgehalte actief te verhogen wordt dus ook gewerkt aan een betere vochtvoorziening van het gewas. Een andere grondbewerking draagt daar ook aan bij (niet-kerende grondbewerking, bijvoorbeeld een schijveneg).

Locatie: Reutum / Bruine Haar / HaaksbergenMeer informatie: http://landbouwoppeil.nl

Het Perceel

5.AanvoerenvanwatervoorondergrondseinfiltratieIn laag Nederland wordt buisdrainage al langer omgekeerd gebruikt; dus niet alleen om water af te voeren maar ook om water te infiltreren in de bodem. Op de hogere zandgronden is dat geen gebruikelijke praktijk. Maar bij ondiep gelegen buisdrainage zou actief inpompen van water in droge perioden een alternatief voor beregening kunnen zijn. Dat water komt dan uit nabijgelegen grotere waterlopen (De Lutte & Markelo) en/of wordt afgetapt uit de effluentstroom van waterzuiveringen (Haaksbergen).

Locatie: Haaksbergen / De Lutte / MarkeloMeer informatie: http://landbouwoppeil.nl

6.AndereteeltenDoor gewassen te gaan verbouwen die beter tegen droogte of tegen wat nattere omstandigheden kunnen (i.g.v. de laagste percelen), kan op percelen die niet optimaal waterhuishoudkundig bediend worden toch nog productie behaald worden. Een voorbeeld is de teelt van rietzwenkgras als alternatief voor engels raaigras op melk-veebedrijven. Dat rietzwenkgras kan zowel beter tegen droogte als tegen wat nattere omstandigheden dan het engelse raaigras. Het wordt momenteel zelfs in een pilot ook gewoon meebeweid, terwijl aanvankelijk gedacht werd dat het minder geschikt zou zijn door betreding door vee.

Locatie: De Lutte / ReutumMeer informatie: http://landbouwoppeil.nl

1.KlimaatadaptievePeilgestuurdeDrainage(KAD)Variant van peilgestuurde drainage. Extra kenmerken t.o.v. peilgestuurde drainage zijn:1) Op afstand te beheren/besturen (pc, android of iPhone)2) Ook in te zetten voor bestrijding regionale wateroverlast (door water af te laten voorafgaand aan hevige neerslaggebeurtenis en daarna maximaal neerslag vasthou-den op het perceel).Deze variant is ontwikkeld door Future Water (Wageningen) in samenwerking met Kuipers Electronic Engineering, Bakelse Stroom en Van Iersel.Bij drie waterschappen zijn pilots uitgevoerd: Hunze en Aa’s, Regge en Dinkel en Brabantse Delta. De proefvelden liggen in Marwijksoord, Haaksbergen en Rijsbergen. Het betreft in alle gevallen zandgrond, met als gewassen in 2012 aardappelen, snijmaïs en gras. De pilot in Haaksbergen maakt ook onderdeel uit van het Rijn-Oost project ‘Landbouw op Peil’.Bij de pilot in Haaksbergen vindt aanvullend ook infiltratie van (effluent)water in de buisdrainage plaats in droge tijden.

Locatie: Marwijksoord, Haaksbergen en Rijsbergen

Meer informatie: http://www.futurewater.nl/kad/ http://landbouwoppeil.nl/

2.ProjectNieuwLimburgsPeilIn dit project adviseert het waterschap grondgebruikers welke technieken ze kunnen gebruiken om het vastgestelde waterpeil te bereiken. Het gaat hierbij om het vast-houden van water, het tegengaan van verdroging in natuurgebieden, het gelijkmatiger belasten van beken en rivieren, maar ook om peilgestuurde drainage.

Locatie: Gehele beheergebied waterschap Peel en MaasvalleiMeer informatie: www.wpm.nl

3.HetbredebeekdalalsklimaatbufferBeken zijn dé ‘hoofddrains’ van het landschap. Door de beek hoger in het landschap te leggen word de drainerende werking verminderd, waardoor het stroomgebied van de beek meer en langer water beschikbaar houdt om drogere perioden te overbrug-gen. Door hierbij rekening te houden met de bedrijfsvoering en de economische rentabiliteit van agrariërs ontstaat een win-win situatie voor landbouw en maatschappij.

Locatie: Alle beekdalen bij beken met specifiek ecologische functie

Het perceel



De Stad1.WijkenvoorWater/NoregretIn dit het project werkt gemeente Borger/Odoorn aan retentie van stedelijk water. Door de afkoppeling wordt de rioolwaterzuivering minder belast en zal minder rioolwater overstorten op het oppervlaktewater. Het Buinerhornse Bos wordt zodanig ingericht dat het stedelijk water kan bergen en zuiveren. Hiermee kunnen watertekor-ten in omliggende landbouwgebieden worden aangevuld.

Locatie: gemeente Borger/Odoorn

2.AanpakRijssenTwee zware regenbuien zetten in 2002 en 2003 het Overijsselse dorp Rijssen onder water. In de jaren daarna hebben de gemeente Rijssen-Holten en waterschap Regge & Dinkel ruim 20 miljoen euro geïnvesteerd in maatregelen om te voorkomen dat zulke buien weer wateroverlast bezorgen. Hiermee voldoet Rijssen nu al ruimschoots aan de klimaatbestendigheidseisen van 2015.

Locatie: Rijssen

3.FutureCitiesIn het project ‘ Future Cities’ wordt gewerkt aan het ontwerpen van een klimaatbe-stendige stad. Via de analyse van de effecten van klimaatverandering op de steden Arnhem en Nijmegen wordt onderzocht welke maatregelen klimaatadaptieve effecten hebben, zoals de vermindering van wateroverlast bij hevige regenval en de afkoeling van het hitte-eiland.

Locaties: Arnhem en Nijmegen

4.PrepareEindhovenDit project richt zich voornamelijk op drinkwaterbereiding, duurzame regenwater-opvang, riolering en afvalwaterzuivering. Het focust op een gedecentraliseerde en flexibele infrastructuur, waarmee sneller geschakeld kan worden om pieken op te vangen. De gemeente en het waterschap gaan samen op zoek naar de beste optie.

Locatie: Eindhoven

Het perceel7.LoobeekenKwistbeekInvulling van beekdalbrede inrichting. Loobeek gericht op uitvoering. Kwistbeek, project om samen met agrariërs in beeld te brengen hoe een brede beekdal als klimaatbuffer kan worden ingepast in de agrarische bedrijfsvoering.

Locatie: Loobeek, gemeente Venray en Kwistbeek, gemeente Peel en Maas

8.SubirrigatieHet op peil houden van het grondwater via in pompen van (ondiep)grondwater in het aanwezige peilgestuurde drainagesysteem. Via een modelberekening wordt een totaal effect op het watersysteem berekend. In een pilot met agrariërs (praktijk) wordt in beeld gebracht hoe een dergelijk systeem het best kan worden ingericht en hoe het moet worden afgeregeld.

Locatie: Omgeving Groote Peel, gemeente Nederweert



Het zwemwater1.AanpakBlauwalgen:innovatievetechniekenterbestrijdingvaneen toenemend probleemEen van de gevolgen van de steeds warmere zomers is het voorkomen van blauw-algen in het oppervlaktewater. Blauwalgen zijn bacteriën die toxines afscheiden die schadelijk zijn voor de gezondheid van mens en dier. Een slok besmet water veroor-zaakt huiduitslag, braken en hoofdpijn. Ondernemers in de watersport en –recreatie rond de getroffen waterplassen ondervinden financiële schade wanneer besmetting is geconstateerd, o.a. als gevolg van een negatief zwemadvies of zelfs een zwemver-bod. Tijdens de laatste jaren zijn landelijk diverse maatregelen ontwikkeld voor het aanpakken van dit probleem, zoals het toepassen van waterstofperoxide of fosfaat-bindende middelen, en ook het inzetten en oogsten van fosfaatbindende waterplan-ten. De effectiviteit en efficiëntie van die maatregelen is echter nog zeer onzeker en onvoorspelbaar. De Provincie Limburg heeft in 2010 onderzoek laten uitvoeren naar de aard en omvang van de problematiek en de economische schade die daardoor optreedt. Op basis van dit onderzoek zijn 4 prioritaire probleemlocaties geselecteerd. Op die locaties zullen pilotprojecten worden uitgevoerd om de parameters nader te bepalen die relevant zijn voor het optreden van de problematiek. Op grond daarvan worden adviezen opgesteld voor een locatiegerichte mogelijk effectieve aanpak. De resultaten uit de pilots worden vervolgens doorvertaald naar de overige locaties in de provincie.

Locaties:• Dagstrand Oost-Maarland tussen Maastricht en Eijsden;• Dagstrand De Weerd (Noorderplas) bij Roermond;• Dilkensplas in de Gemeente Maasgouw;• Kasteelse Bossen in de Gemeente Horst aan de Maas.

De Tandem1.DeAndereRondei.s.m.deRodeFietsIn dit project is het uitgangspunt dat het waterprobleem geen waterprobleem is, maar een probleem van tijd en/of ruimte dat groter wordt door klimaatverandering en sociaaleconomische ontwikkelingen. Plat gezegd: er is een mismatch in vraag en aanbod. In de Andere Ronde is streden drie teams in drie etappes naar de meest innovatieve strategieën. Drie innovatieve ideeën waren het resultaat:1. Waterbundel: Door een nieuwe manier van betalen voor water burgers meer bewust maken van hun watergebruik. 2. Droogtepremie: Boeren kunnen droogtepremie aan waterschap betalen om risico voor droogte af te dekken. 3. Waterschap Nieuwe Stijl: Terugtrekkende beweging van het waterschap om daarmee de verantwoordelijkheid voor de kwantiteit bij de gebruiker terug te leggen en meer innovatie vanuit de markt te stimuleren.

2.InspiratiebuitendewaterwereldHoe sectoren omgaan met discrepanties tussen vraag en aanbod gebruiken als inspiratie voor het watervraagstuk. Bijvoorbeeld:• trein hanteert kortingskaarten om reizen buiten spits te stimuleren• telecom hanteert belbundels en vraagt meer voor gebruik boven de bundel (afstemming met capaciteit netwerk)• RWS legt spitsstroken aan om files te beperken• elektriciteitsmaatschappijen hanteren dag/nacht tarief

DepraktijkproeveninHoogNederlandzulleninde

toekomst moeten leiden tot breed toepasbare maat-

regelen.Inworkshopsisgekekenhoevanuitdekracht

vanlokalepraktijkvandepilotseenvisiekanworden

ontwikkeld over een breed verankerd en klimaat-

bestendigwaterbeheer.Indittweededeelvandeze

brochurewordteenwenkendperspectiefgeschetst

voor het waterbeheer in 2020, antwoord gegeven op

de vraag hoe dat kan worden gerealiseerd en aange-

geven hoe Hoog Nederland dit in een investeringspro-

grammawilvormgeven.Ditlevertbouwstenenaan

voor kansrijke strategieën uit het Deltaprogramma

enhetinvesteringsprogrammavanderegio’sZuiden

Oost.Meteenschetsvaneentoekomstperspectief

en de weg ernaar toe willen betrokkenen vooral een

impulsgevenaandeverbredingvanpraktijkproeven

alsinspiratievooreenkansrijkezoetwaterstrategie.Zo

komenwevan‘bestpractice’naar‘commonpractice’.

Deel 2: Van ‘best practice’ naar ‘common practice’


Als een vogel vliegen we over het landschap van het waterbeheer in

2020.Wevliegenlangsagrarischepercelen,beekdalenenstedelijke

gebiedenvanHoogNederland.Hierendaarnemenweeenduikvlucht

enkijkenwehoehetvernieuwdewaterbeheerervandichtbijuitziet.

Ditallesbiedtonseenwenkendperspectiefvoordetoekomst,waarin

waterslimverdeeldwordtinruimteentijdenwaarinwatergebruikers

zelfdeverantwoordelijkheidnemenvoorzelfvoorzienendwatersys-

teem.Debasisvoordittoekomstperspectiefwerdgelegdtijdenshet

symposiumHoog&Droog.

Het jaar is 2020: in het buitengebied van Hoog Nederland weten alle grondgebruikers precies met welke maatregelen ze water kunnen besparen op hun eigen percelen. Op 80% van de agrarische percelen wordt actief gestuurd op een gezonde bodemstructuur. De 10% laagst gelegen percelen zijn in het kader van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de EU gereserveerd voor natte landschapselementen. Natte landschapselementen vangen in natte perioden een veel van het overtollig water op. Daardoor is er een hogere waterstand mogelijk in het gehele gebied. De laagste landbouwpercelen gebruiken peilgestuurde drainage voor een zorgvuldig gecontroleerde afvoer en grondwaterstandsverloop. Op bepaalde plekken telen boeren andere gewassen die beter aansluiten op het lokale waterstandsregime.

Agrariërs besparen samen waterDe agrarische bedrijfsvoering is in 2020 volledig gericht op het langer vasthouden van en het zuiniger omgaan met het beschikbare water. De geteelde gewassen zijn minder kwetsbaar voor waterschaarste, zodat het risico op een tegenvallende oogst geminimaliseerd is. Deze aanpak houdt het land – lees: de bodem –generaties lang in een goede conditie. Al met al heeft dat – in combina-tie met het langere groeiseizoen – zelfs tot een hogere jaarproductie per hectare grondgebied.

Agrariërs organiseren zich in de Waterhouderij. Zelf zorgen zij het vrijwillige integrale waterbe-drijfsplan, voor een kostenbesparing in de bedrijfsvoering, dankzij een lagere rioolheffing en verminderde waterschapslasten. “Water besparen loont!” is de leus van de Waterhouderij. In de Waterhouderij mogen boeren die water besparen gebruik maken van grondwatervoorraden in

tijden van droogte. In de Waterhouderij ontwikkelen de agrariërs kennis op het gebied van water-besparende maatregelen en technieken. Daaruit worden gezamenlijk producten vermarkt aan overheden, kennisinstellingen en bedrijven. Door toepassing van waterbesparende maatregelen en onderzoek naar nieuwe maatregelen is het ontwikkelingsperspectief van elk bedrijf vergroot.

Gezamenlijke verantwoordelijkheidIn Hoog Nederland accepteren grondgebruikers en waterschappen samen het risico van wateroverlast, en nemen ze gezamenlijk de verantwoordelijkheid. In de beekdalen zien we veel agrarische bedrijven die van het beekdal zijn verplaatst naar de flanken en de hogere delen, waarde wateroverlast tijdens piekbuien minder is. Natuur en water krijgen hun plek in de nattere delen van de beekdalen. Dit zorgt voor een breder uitgevoerde ecologische hoofdstructuur met extensieve landbouw, die zich robuust en zonder versnippering uitstrekt over het hele stroom-gebied van het beekdal. Natuurorganisaties, agrariërs en het waterschap werken daar intensief samen om water vast te houden en te bergen, zodat het beschikbaar is waar en wanneer het nodig is. Ook de opvang van wateroverlast vindt vooral in hetzelfde beekdal plaats. In Hoog Nederland maken partijen ook onderling afspraken over het gebruik van de

Wenkend perspectief

De weg van de minste weerstand Naar een innovatief investeringsprogramma Hoog NederlandDeel I

kaartDEEL II

Wenkend perspectief


watervoorraad. In grote steden als Eindhoven, Enschede en Den Bosch is in 2020 stevig ingezet op het ‘Acquifer Storage Recovery’, en ontwikkeling uit de Verenigde Staten. Die zorgt dat bij regenval het overtollige water in de diepere ondergrond infiltreert, zodat natuur en landbouw in droge periodes gebruik kunnen maken van deze watervoorraad. Grootschalige toepassing heeft er toe geleid dat er relatief veel infiltratie van water plaatsvindt.

HoogNederlandzelfvoorzienendIn 2020 is Hoog Nederland grotendeels zelfvoorzienend qua water. Daar is men met recht trots op. Hoog Nederland heeft genoeg aan de wateraanvoer die in het jaar 2000 werd gebruikt, doordat het eigen watersysteem efficiënter is ingericht en steden en agrariërs slimmer met het water omgaan. Het waterbeheer van 2020 gaat allereerst om samenwerken, daarna om betalen of ontvangen. Maar gebruikers zijn zich zeer bewust van de prijs van het water, namelijk de kosten die gemaakt worden voor transport, opslag en kwaliteit. Iedereen heeft de overtuiging dat er voldoende water is, en dat met een slimme afstemming in ruimte en tijd iedereen zijn water krijgt. In 2020 stemmen waterschappen samen met de watergebruikers af hoe vraag en aanbod van water in een stroomgebied worden geregeld. Het waterschap is de regisseur van het waterbeheer, en het faciliteert lokale initiatieven zoveel mogelijk. Het waterschap informeert watergebruikers over bijvoorbeeld de droogte, faciliteert de kennisverspreiding tussen de regio’s, en adviseert over de verdeling van het water over de gebieden. Watergebruikers zelf treffen voorzieningen om water te besparen en om zelf minder kwetsbaar te zijn voor waterschaarste.

Wenkend perspectief De weg van de minste weerstand Deel IKaartDEEL II

Naar een innovatief investeringsprogramma Hoog Nederland

Wenkend perspectief


De weg van de minste weerstandDenkend vanuit de kracht van de pilots in Hoog Nederland is het

toekomstperspectiefdathierbovenisgeschetstvoor2020deambitie

voordetoekomst.Devraagisnatuurlijkhoeditisterealiseren.Een

betereafstemmingvanvraagenaanbodvanwatereneenbetere

toepassingvanmaatregelenvraagtomactiesvanstrategischeaard.Hier

worden vanuit de pilots in Hoog Nederland verschillende strategieën

benaderd.Erhiervoorgezochtnaar“dewegvandeminsteweerstand.”

Maarletop:hetisnoggeendichtgetimmerdgeheel,enhetheeftook

noggeenbestuurlijkebesluitvormingdoorlopen.Meedenkenmagdus!

ErvaringenindepraktijkuitrollennaargebiedsschaalVeel van de mogelijke maatregelen zijn of worden op dit moment getoetst aan de praktijk, vooral op lokale schaal. Door deze lokale praktijken uit te rollen naar gebiedsniveau zijn uitspraken mogelijk over de algemene toepasbaarheid en over de effecten op watervraag, waterbeschikbaar-heid, wateroverlast en kosten. Het repertoire aan innovatieve maatregelen kan zo ook verder uitgebreid worden, en er kan met bestaande maatregelen geëxperimenteerd worden in een nieuwe setting. Het verder uitbreiden van de experimenten is dan ook een belangrijk onderdeel van de implementatiestrategie in Hoog Nederland.

Proeven en experimenten moeten eenvoudig en simpel te realiseren zijn. Met proefprojecten wordt gebiedsgerichte ervaring opgedaan. Hieruit kunnen de voordelen, nadelen en de kosten bij grootschalige toepassing afgeleid worden. Zo kan in het landelijk gebied gekeken worden welke maatregelen zorgen dat een gebied met minder watertoevoer toe kan. Ook kan met praktijkproeven onderzocht worden wat het vasthouden van water in natuurgebieden oplevert voor de regionale waterverdeling. In de stedelijke omgeving kunnen de mogelijkheden van Acquifer Storage Recovery (A.S.R) nog beter in beeld gebracht worden, bijvoorbeeld via een modelstudie voor Hoog Nederland.

Leren van elkaar: kennisdeling en ervaringen uitwisselenKlimaatbestendig waterbeheer kan alleen slagen als de gehele kennisketen hier voluit aan bijdraagt. Alle kennis en ervaring uit de experimenten moet op een effectieve manier gedeeld worden met andere gebruikers en beheerders.

Het begint bij kenniskringen van professionals, gebruikers, ondernemers en overheid. Overheden zouden langjarig kunnen investeren in het verder ontwikkelen van kennis en maatregelen. Onderzoekers kunnen hierover publiceren in vakbladen, op internet en kennis uitwisselen via het beproefde concept van de ‘veldwerkplaatsen’. Het beroepsonderwijs kan met aanpassing van het curriculum op deze trends inspelen en de klimaatbestendige waterbeheerders van de toekomst opleiden. Ten slotte kan het ’leren van elkaar’ ook worden ingezet als strategie om bestuurlijke omarming te versnellen. Denk aan werkbezoeken, symposia en regiodebatten.

Wenkend perspectief Naar een innovatief investeringsprogramma Hoog NederlandDeel I

kaartDEEL II

De weg van de minste weerstand


Beleid en samenwerking van behoud naar ontwikkelingVoor het breed toepassen van nieuwe maatregelen zal ondersteunend beleid ontwikkeld moeten worden. Voor het waterbeheer van de 21e eeuw zou het beleid zich moeten ontwikkelen van een behoud naar ontwikkeling. Dit vraagt om een andere aanpak en werkwijze van de overheden.

Een stevige samenwerking tussen verschillende maatschappelijke partijen is hiervoor van groot belang. Op verschillende niveaus worden afspraken gemaakt tussen partijen (Deltaprogramma, regionale waterbeheerders, agrarische instanties, NMO-organisaties, gemeenten, enzovoorts). Continuïteit in de samenwerkingsrelatie is hierbij belangrijk. De samenwerking van partijen moet daarom ook doorgaan na de afronding van een project. Hiervoor kunnen bijvoorbeeld lokale gebiedsbegeleiders aangesteld worden.

Waardeketens met water ontwikkelenUiteindelijk zal klimaatbestendig waterbeheer alleen gaan werken wanneer er voldoende finan-ciële prikkels zijn die ondernemers, gebruikers en overheden de goede kant op laten bewegen. Aanknopingspunten ligger er zowel aan de kostenkant als aan de inkomstenkant. Voor onderne-mers zullen financiële prikkels aan de inkomstenkant het meest aantrekkelijk zijn. Het gaat dan om een nieuwe waardecreatie met water. Kostenbesparing volgt daarna. Waterwinbedrijven en waterschappen zijn aangewezen partijen om hier het voortouw te nemen en met aantrekkelijke voorstellen te komen voor ondernemers en gebruikers. Provincie en Rijk zouden eerst experi-menten en later brede toepassingen moeten stimuleren en faciliteren in de sfeer van regelgeving en belastingheffing.



De weg van de minste weerstand


Bestuurdersvanoverheden,bedrijfslevenenmaatschappelijkeorganisa-

tiesinHoogNederlandwilleneengezamenlijkInvesteringsprogramma

Hoog&Droogvooreenklimaatbestendigezoetwatervoorzieningopde

hogezandgronden.DitsluitaanbijdeDeltabeslissingZoetwaterdiehet

Rijkin2014neemt,waarinallebetrokkenpartijendeaanpakvastleggen

voorhetoplossenvanwaterveiligheidendebeschikbaarheidvanwater.

PositievanHoogNederlandinhetDeltaprogrammaHoog Nederland vormt ’de andere kant’ van onze delta en maakt daarom onlosmakelijk onder-deel uit van het Deltaprogramma. Hier Investeren in waterbeheer komt ten goede aan de hele Nederlandse economie. De regio’s op de hogere zandgronden vertegenwoordigen in oppervlak de helft van Nederland, en hier wordt 40% van het Bruto Nationaal Product verdiend.

Voor Hoog Nederland is de zoetwatervoorziening een heel belangrijk onderwerp binnen het Deltaprogramma. De aanpak van droogte en watertekorten gaat voor een deel over het aanvoe-ren van water en voor een groter deel over het realiseren van zelfvoorziening. Een groot deel van Hoog Nederland is immers niet aangesloten op wateraanvoer vanuit het hoofdwatersysteem. Met name in die gebieden zijn maatregelen voor klimaatbestendig waterbeheer van groot belang. De voorbeelden uit deze brochure laten zien wat dat kan inhouden.

Naar een nieuw waterbeheer voor Hoog Nederland in het DeltaprogrammaHet Deltaprogramma Zoetwater en de Deltabeslissing in 2014 zorgt voor een vernieuwing van het waterbeheer. Voor Hoog Nederland zijn de volgende aspecten daarin belangrijk:

• Integrale aanpak van de klimaatopgave. Wateroverlast en droogte zijn de extreme uitingsvormen van hetzelfde watersysteem. Daarom is een totaalaanpak nodig, waarbij de totale watervoorraad (gronden oppervlaktewater) in tijd en ruimte wordt bezien. Een goede afstemming tussen de verschillende betrokken belangen is daarbij nodig, en een visie en samenwerking op de lange termijn.

• Nieuwe verdeling van rollen en verantwoordelijkheden tussen waterbeheerders en watergebruikers. Daarbij hoort een discussie over het realiseren van zelfvoorziening, het inbouwen van prikkels voor het zuinig omgaan en het hergebruik van water. Iedere

gebruiker is daarbij een potentiële leverancier (opslag, hergebruik). Zo ontstaan nieuwe transacties tussen leveranciers en gebruikers.

• Stevig investeren in kennisontwikkeling. Nederland is al wereldleider in kennis op het gebied van drinkwater en waterveiligheid. Aanvullend is de kennis over waterbesparing en hergebruik en over klimaatadaptief beleid voor water en ruimtelijke ordening. Het lonkende perspectief is internationaal kennisleiderschap op dit gebied!

Zo’n vernieuwend waterbeheer in Hoog Nederland heeft ook grote voordelen voor de waterba-lans in Nederland als geheel. Water vasthouden in Hoog Nederland heeft dankzij de vermindering van de piekbelasting in andere watersystemen veel voordelen voor Laag Nederland. Het buf-feren van water in perioden van droogte zorgt dat de zelfvoorzienendheid van Hoog Nederland toeneemt, waardoor de vraag naar inlaatwater stagneert of misschien zelfs afneemt. Bij groot-schalige toepassing zal dit ook strategische voordelen opleveren voor besluiten op het gebied van veiligheid èn watervoorziening.

De partijen in Hoog Nederland zijn bereid om voor deze koers te kiezen, omdat dit op lange ter-mijn een geringe externe afhankelijkheid en het beste risicomanagement oplevert. De economie van Hoog Nederland wordt zo klimaatbestendig en profiteert ook nog eens van de impulsen die de transitie met zich meebrengt.

Samenwerking met het Rijk Deze ontwikkeling gaat niet vanzelf. Hoog Nederland ontwikkelt momenteel actief maatregelen voor een klimaatbestendig waterbeheer. Om een volledige transitie naar zelfvoorziening te kun-nen organiseren is er ook ondersteuning nodig van het Rijk. In de ‘Verklaring van Hoog & Droog’ van 6 juni 2012 vraagt Hoog Nederland het Rijk het volgende:

• Erkenning: verankering van de opgaven van Hoog Nederland in het Deltaprogramma. • Kennis: gezamenlijk inzet op benodigde kennisontwikkeling. • Instrumentarium: samen bouwen aan beleidskaders en (financieel) instrumentarium voor nieuwe oplossingen. • Financiën: reserveren van voldoende financiële middelen om samen met regionale overheden en bedrijfsleven de vereiste maatregelen te kunnen realiseren.


Wenkend perspectief De weg van de minste weerstand Deel IkaartDEEL II



ZON en DHZ samen op weg naar de DeltabeslissingDe bijdrage van Hoog Nederland aan het Deltaprogramma wordt in 2012-2014 in nauwe samen-werking ontwikkeld door de twee projecten: ZON (Zoetwatervoorziening Oost-Nederland) en DHZ (Deltaplan Hoge Zandgronden).Op deze manier formuleert het Deltaprogramma Zoetwater in 2013 kansrijke strategieën. De regio’s zoeken daarbij naar een eigen regionale invulling (fase 3 Deltaprogramma). In de loop van 2014 wordt vervolgens een definitieve strategie vastgesteld in nauwe afstemming met zoetwaterregio’s en gebruiksfuncties (fase 4 Deltaprogramma), die uitmondt in een Deltabeslissing Zoetwater. De partners in de projecten ZON en DHZ willen deze Deltabeslissing verankeren in een gezamenlijk Investeringsprogramma voor 2015 en de jaren daarna.

NaareenklimaatbestendiginvesteringsprogrammaHoog&DroogTijdens het symposium Hoog en Droog hebben bestuurders uit Hoog Nederland de intentie uitgesproken toe te willen werken naar een ‘Investeringsprogramma Hoog & Droog’. In dit realisatieprogramma met innovatiekracht maken partijen in Hoog Nederland afspraken over investeringen in een klimaatbestendig waterbeheer. Ieder zal op deze wijze zijn verantwoordelijk-heid nemen en bijdragen in de vorm van kennis, tijd of geld aan het beschikbaar houden van voldoende zoetwater in Hoog Nederland.

Kortom: we staan aan de vooravond van een traject waarin veel stappen gezet moeten worden. Deze brochure biedt met de voorbeelden en de doorkijk een basis, inspiratie en houvast voor iedereen die daarbij betrokken is.



Boekje wing

Documents

Transcript of Boekje wing