PUBLIKACJADZIAU BADAI TECHNOLOGII

9

Sownik terminologicznybiotechnologiiywnoci i rolnictwa

AutorzyAbdelonahhab Zaid, Harison G. Hughes,Enrico Porceddu, Frank Nicholas

Zesp tumaczyIwona Bartkowiak-Broda, Zbigniew Broda,Dariusz Grzebelus,Agnieszka Korwin-Kossakowska,Katarzyna Niemirowicz-Szczytt,Ewa Zimnoch-Guzowska

ORGANIZACJA NARODW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW WYYWIENIAI ROLNICTWARzym 2001

Sownik terminologicznybiotechnologiiywnoci i rolnictwa

Poprawione i uzupenione wydanieSownika terminologicznegobiotechnologii i inynierii genetycznej

PUBLIKACJADZIAU BADAI TECHNOLOGII

9

Niniejszy sownik powsta na podstawie Glossary of biotechnology for food and agriculture. A revised and auqmented edition of the Glossary of biotechnology and genetic engineering, 2001, nastpne wydania 2003, 2007, za zgod Publishing and Multimedia Service, FAO.

Uyte w niniejszej publikacji okrelenia oraz sposb prezentacji materiau nie wyraaj adnych opinii w imieniu Organizacji Narodw Zjednoczonych ds. Wyywienia i Rolnictwa odnonie do statusu prawnego jakiegokolwiek kraju, terytorium, miasta czy obszaru ani te ich wadz lub delimitacji ich granic.

Wszelkie prawa zastrzeone. Powielanie i rozpowszechnianie materiau zawartego w tej publikacji do celw edukacyjnych bd te innych niekomercyjnych jest dozwolone bez ko-niecznoci uzyskania pisemnego zezwolenia wacicieli praw autorskich pod warunkiem, e zostanie podane dokadnie rdo informacji.Powielanie materiaw zawartych w tej publikacji do celw odsprzeday lub innych komercyj-nych bez uzyskania pisemnego zezwolenia wacicieli praw autorskich jest zabronione. Proby o takie zezwolenie naley skada pod adresem: Chief, Publishing Policy and Support Branch, Office of Knowledge Exchange, Research and Extension, FAO, Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy, lub wysya poczt elektroniczn pod adresem: copyright@fao.org

FAO 2001

Copyright by Wydawnictwo SGGW & IHAR-PIB, Warszawa 2010 Wydanie I

Przekad polski zosta przygotowany jako wierne tumaczenie tekstu angielskiego. Wszel-kie usterki dotyczce tumaczenia naley zgasza do Wydawnictwa SGGW w Warszawie. Wydanie polskie zostao dofinansowane ze rodkw FAO.

Redaktor Ewa Ramus, Gabriela Wodzyska-apiskaRedaktor techniczny Elbieta Wojnarowska

ISBN 978-83-7583-230-3

Wydawnictwo SGGWul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawatel. (22) 593 55 20 (-22; -25 sprzeda), fax (22) 593 55 21e-mail: wydawnictwo@sggw.plwww.wydawnictwosggw.pl

Druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, www.grzeg.com.pl

PODZIKOWANIAWstpn wersj Sownika przygotowa Abdelouahhab Zaid, gdy by Gwnym Doradc Technicznym w trakcie realizacji jednego z projek-tw FAO. Wsppracowa cile z Harrisonem G. Hughes, profesorem ogrodnictwa na Uniwersytecie Stanowym w Colorado, USA.

Poniewa obaj naukowcy specjalizuj si w technice kultur tkankowych rolin, wic o terminologi z zakresu genetyki rolin poproszono Enrico Porceddu, profesora genetyki z Uniwersytetu w Tuscia, Wochy.

Wszyscy trzej autorzy dzikuj Olufowi Gamborgowi oraz Ja-mesowi Quick za sugestie, jakie poczynili po przejrzeniu Sownika, jak rwnie D. Strauss, Annie Hughes, Peggy Flaherty oraz Gretchen DeWeese za prac przy przepisywaniu rkopisu.

Projekt Sownika zosta ulepszony dziki pracy licznych spe-cjalistw. Wstpn wersj, ze zwrceniem szczeglnej uwagi na ter-minologi dotyczc zwierzt, przeczyta dokadnie Frank Nicholas z Katedry Nauki o Zwierztach na Uniwersytecie w Sydney. Pozostae poprawki zostay wprowadzone pod kierunkiem Marii Zimmermann z Departamentu Zrwnowaonego Rozwoju FAO.

Ostateczne prace redakcyjne pod wzgldem jzyka i stylu oraz wydawnicze wykona Thorgeir Lawrence.

W roku 2001 podjte zostay prace, majce na celu przygotowa-nie wersji poprawionej Sownika, polegajce na aktualizacji definicji wchodzcych w zakres tej szybko rozwijajcej si dyscypliny nauko-wej oraz na wzbogaceniu terminologii. Koordynatorem prac by An-drea Sonnino z Departamentu Zrwnowaonego Rozwoju FAO. We-zwanie do zgaszania krytycznych uwag i sugestii opublikowano na elektronicznym Forum ds. Biotechnologii ywnoci i Rolnictwa FAO oraz na szersz skal w innych sieciach powiconych problematyce biotechnologii. Sugestie i uwagi napyny take od wielu czonkw Midzywydziaowej Grupy Roboczej ds. Biotechnologii FAO.

Poprawiona i rozszerzona wersja Sownika zostaa przygoto-wana przez dwch konsultantw Roberta Koebnera z Instytutu John Innes w Wielkiej Brytanii oraz Martina Shepherda, niezalene-

III

go wydawc literatury naukowej, ktrzy uwzgldnili take wszelkie zebrane dotd sugestie. Projekt nowej wersji zosta z kolei dokadnie przeanalizowany przez czterech gwnych autorw. Szczeglnie do-kadnie poprawi go Frank Nicholas.

Skorygowan wersj sprawdzi i ostatecznie zredagowa Phill Moss, byy Dyrektor Wydziau Biologii Komrkowej i Molekularnej ICRISAT.

Nowe wydanie Sownika zostao wzbogacone o prawie 450 terminw, natomiast usunito z niego okoo 100 terminw, tak wic obecnie zawiera 3196 terminw i odpowiadajcych im definicji. Wie-le definicji zostao zmodyfikowanych, co poprawio logiczny ukad Sownika. W wersji polskiej liczba terminw ulega zmianie.

IV

SPIS TRECI

Skrty i oznaczenia VI

Wstp VII

Przedmowa IX

Nota do Czytelnikw X

Uwagi o ukadzie Sownika XI

Sownik 1

Aneks 1. Przedrostki jednostek miar i symbole podstawoweukadu SI 314

Aneks 2. Alfabet grecki 314

Aneks 3. Kodony i aminokwasy 315

Aneks 4. Aminokwasy kody trjliterowe i jednoliterowe 316

Indeks terminw angielskich 317

V

SKRTY I OZNACZENIAW tekcie stosowane s nastpujce skrty edytorskie:lm liczba mnogapz para zasadkpz kilo par zasad stopie prim strzaka w prawo trademark znak handlowy

Lista przedrostkw jednostek miar i symboli podstawowych ukadu SI zamieszczona zostaa w Aneksie 1.Alfabet grecki zamieszczony zosta w Aneksie 2.

VI

WSTPBiotechnologia to termin oglny, obejmujcy bardzo szerok dzie-dzin badawcz. Zgodnie z Konwencj o Rnorodnoci Biologicznej, biotechnologia oznacza wszelkie zastosowania technologii, ktre wykorzystuj ukady biologiczne, organizmy ywe lub ich pochodne do wytwarzania lub modyfikowania produktw bd procesw dla okrelonego celu. Interpretowana w tak szerokim sensie definicja obejmuje wiele narzdzi i technik, ktre s dzisiaj popularnie sto-sowane w rolnictwie i produkcji ywnoci. Wedug wskiej interpre-tacji, definicja uwzgldnia tylko nowe DNA, biologi molekularn oraz technologi reprodukcji.

Szybkie tempo zmian w tej dziedzinie sprawia, e terminologia ulega cigym przeksztaceniom, a sowo, ktre jeszcze wczoraj byo popularnym terminem reklamy i mediw, dzisiaj naley ju do ar-gonu technicznego, jutro za moe si sta terminem oglnie akcepto-wanym. Tempo zmian terminologicznych jest tak szybkie, e bardzo trudno jest zna na bieco znaczenia poszczeglnych terminw.

Idea utworzenia zbioru terminologii zwizanej z szybko roz-wijajcymi si dyscyplinami pokrewnymi lub pochodnymi biotech-nologii oraz inynierii genetycznej bya stymulowana trudnociami w efektywnym porozumiewaniu si podczas dyskusji na szczeblu midzypastwowym. Zdarzao si, e rnice w interpretacji termi-nologii groziy zerwaniem negocjacji o znaczeniu midzynarodowym.

Istnieje wiele publikacji powiconych terminologii wskich dyscyplin naukowych, ale FAO nie udao si znale ani jednej, ktra stanowiaby prb ogarnicia szerokiego zakresu dyscyplin i zastoso-wa, obejmujcych obszar dziaalnoci i kompetencji biotechnologii. Dlatego powsta ten Sownik.

Stanowi on prb oddania do uytku odbiorcw dobrze opraco-wanej, szerokiej, ale przystpnej listy terminw i skrtw stosowa-nych w biotechnologii sensu lato oraz w szerokiej dziedzinie, popular-nie zwanej inynieri genetyczn. Dotyczy to take zastosowania z natury cisych terminw technicznych w kontekcie oglnym przez

VII

VIII

media, ktre nie precyzuj znacze, oraz w kontekcie prawnym, wy-magajcym precyzyjnych definicji.

Niniejszy Sownik stanowi prb zaprezentowania aktualnej listy terminw, stosowanych obecnie w biotechnologii, inynierii ge-netycznej oraz bliskich im dyscyplinach. Pomylany jest jako wygodne w uyciu rdo informacji dla naukowcw, studentw i technikw.

Sownik stanowi odpowied na konkretne zapotrzebowanie. Wiele spord terminw zgromadzonych w tym tomie mona napo-tka tylko w materiaach publikowanych ksikach i referatach. Terminy do Sownika zostay wybrane z ksiek, sownikw, facho-wych czasopism i streszcze prac, powiconych cakowicie lub cz-ciowo biotechnologii lub problematyce z ni zwizanej.

Ponadto podjto prb uwzgldnienia sownictwa z zakresu biotechnologii stosowanej, ktra jest wana dla FAO w jej dziaalno-ci midzynarodowej, a w szczeglnoci w dziedzinie genetycznych zasobw rolin i zwierzt, jakoci ywnoci oraz ochrony rolin.

PRZEDMOWANiniejszy Sownik terminologiczny biotechnologii ywnoci i rolnic-twa stanowi poprawion i rozszerzon wersj Sownika termino-logicznego biotechnologii i inynierii genetycznej, wydanego przez FAO w roku 1999. We wstpie do poprzedniego wydania podane zostay wyranie powody, dla ktrych konieczne byo niezwoczne podjcie gruntownej aktualizacji sownika, a mianowicie: szybkie zmiany zachodzce w tej dyscyplinie nauki, stale zmieniajca si ter-minologia oraz trudnoci w pozostawaniu na bieco wobec cigego postpu technicznego.

Ju w momencie opublikowania Sownika jego twrcy uwiada-miali sobie, e moe on zawiera bdy, braki oraz niefortunne okre-lenia i dlatego traktowali to pierwsze wydanie jako tymczasowe.

Sownik wzbudzi na caym wiecie due zainteresowanie, o czym wiadczy bogata korespondencja, wyraajca uznanie dla tej publikacji, dua frekwencja odwiedzania strony internetowej oraz liczne proby o tumaczenie definicji na inne oficjalne jzyki FAO.

Proces przygotowywania nowej edycji, ktry zosta szczegowo opisany w Podzikowaniach, zaj cay rok i byo w niego zaangao-wanych wielu naukowcw, redaktorw, nauczycieli oraz ekspertw z rnych obszarw biotechnologii. Zastosowane podejcie byo w du-ej mierze partycypacyjne, oparte na prbach wczania do przygoto-wywania nowej edycji rwnie odbiorcw Sownika.

Zaprezentowano tu rezultat tych dziaa. Jednake FAO nie uwaa, e praca zostaa zakoczona zosta tylko osignity kolejny, poredni etap. Niniejsze wydanie Sownika terminologicznego bio-technologii ywnoci i rolnictwa naley zatem traktowa jako jedn z kolejnych wersji, a uytkownikw zachca si do zgaszania uwag.

Kontynuujc proces ulepszania Sownika, FAO planuje prze-tumaczenie terminw i definicji na inne jzyki po to, aby Sownik sta si uyteczny dla szerszego grona uytkownikw.

Nowa edycja rni si od poprzedniej rwnie tytuem. Nowy tytu dokadniej odzwierciedla zakres Sownika, obejmujcy termino-logi z dziedziny biotechnologii ywnoci i rolnictwa.

IX

XNOTA DO CZYTELNIKWFAO pragnie otrzymywa informacje o wszelkich zauwaonych przez uytkownikw Sownika brakach, bdach czy nietrafnych sformuo-waniach. Prosimy o przesyanie takich informacji, jak rwnie uwag dotyczcych poszczeglnych hase oraz ewentualnych sugestii, doty-czcych poprawienia kolejnej edycji Sownika pod adresem:Andrea SonninoResearch and Technology Development Service (SDRR)Sustainable Development DepartmentFood and Agriculture Organization of the United NationsViale delle Terme di Caracalla00100 Rome Italye-mail: Andrea.Sonnino@fao.org

Sownik terminologiczny biotechnologii ywnoci i rolnictwa jest take dostpny w postaci bazy danych z moliwoci wyszukiwania hase na stronie internetowej FAO: www.fao.org/biotech/index.asp w wersji angielskiej, arabskiej, chiskiej, francuskiej, hiszpaskiej i portugalskiej.

UWAGI O UKADZIE SOWNIKAWszystkie jednostki przedstawione s w ukadzie SI, o ile nie za-mieszczono innej wskazwki.Hasa zostay uoone w zwykej kolejnoci alfabetycznej, z pomini-ciem spacji oraz znakw interpunkcyjnych, takich jak cznik.Skrty stanowice samodzielne hasa umieszczone s w tekcie w przypadajcych im zgodnie z alfabetem miejscach. Litery greckie zostay zapisane w postaci penego brzmienia ich nazw (np. alfa za-miast symbolu ).Wszystkie wyrazy, ktre w definicjach zostay zapisane drukiem po-grubionym, same stanowi take hasa posiadajce definicje (lub ich liczb mnog). Wersja angielska hase zostaa zapisana drukiem pogrubionym, po-chyym (kursyw).

rda szczegoweFAO, 1983. Rezolucja 8/83 z Dwudziestej Drugiej Sesji Konferencji FAO. Rzym, 512 listopada 1983.FAO, 1999. Globalna Strategia Zarzdzania Genetycznymi Zasobami Zwierzt Gospodarskich Skrt Wykonawczy.

XI

1A

A Skrt adenine adenina. Ab Skrt antibody przeciwciao. ABC model ABC model Szeroko akceptowany model, opisujcy

tosamo organw kwiatu, powszechnie stosowany dla rolin dwuliciennych, mniej przydatny dla rolin jednolicien-nych. Model ten obejmuje geny warunkujce tosamo orga-nw kwiatu Arabidopsis.

aberracja chromosomowa chromosomal aberration Zmiananormalnej struktury lub liczby chromosomw, obejmujca deficjencje, duplikacje, inwersje, translokacje, aneuploidal-no, poliploidalno oraz kade inne odchylenie od typowego wzorca. Moe by mechanizmem poszerzajcym zmienno ge-netyczn, jednak wikszo tego typu zmian skutkuje mierci lub upoledzeniem, szczeglnie u zwierzt. Patrz: mutacja chromosomowa.

abiotyczny abiotic Niezwizany z obecnoci organizmw ywych. abzym Patrz: przeciwciao katalityczne. acetylo-CoA acetyl CoA Skrt od acetylokoenzym A. acetylokoenzym A acetyl co-enzyme A (skrt: acetylo-CoA) Zwi-

zek syntetyzowany w mitochondriach w wyniku poczenia grupy acetylowej (CH3CO), pochodzcej z rozkadu kwasw tuszczowych, biaek lub wglowodanw z grup tiolow (SH) koenzymu A.

ACP Skrt acyl carrier protein biakowy nonik grup acylo-wych.

adaptacja adaptation Przystosowanie populacji do zmian ro-dowiskowych na przestrzeni wielu pokole, zwizane (przy-najmniej czciowo) ze zmianami genetycznymi, bdcymi wynikiem selekcji wywoanej przez zmienione rodowisko. Nie aklimatyzacja.

addytywna zmienno genetyczna additive genetic varianceEfekt ekspresji genw addytywnych, najwaniejsza przy-czyna podobiestwa midzy spokrewnionymi osobnikami. W najwikszym stopniu determinuje ona odpowied popu-lacji na selekcj. Formalnie jest to wariancja wartoci hodowlanej.

2 adenina

adenina adenine (skrt: A) Jedna z czterech zasad azotowych obecnych w DNA i RNA. Patrz: adenozyna.

adenowirus adenovirus Jedna z grup wirusw zawierajcych DNA, infekujcych gryzonie, drb, bydo, mapy i czowie-ka. U ludzi powoduj infekcje drg oddechowych, s jednak rwnie wykorzystywane jako wektory w terapii genowej, zwaszcza nakierowanej na geny ulegajce ekspresji w pu-cach.

adenozyna adenosine (Rybo)nukleozyd, bdcy poczeniem za-sady azotowej adeniny (A) z reszt cukrow D-ryboz. Od-powiedni deoksyrybonukleozyd to deoksyadenozyna. Patrz: adenozyny trifosforan, kwas adenylowy, dATP.

adenozyny difosforan (dwufosforan) adenosine 5-dipho-sphate (skrt: ADP) Patrz: adenozyny trifosforan.

adenozyny monofosforan adenosine 5-monophosphate (skrt: AMP) Patrz: kwas adenylowy, adenozyny trifosforan.

adenozyny trifosforan (trjfosforan) adenosine 5-triphos-phate (skrt: ATP) Nukleotyd o fundamentalnym znaczeniu, stanowicy gwny nonik energii chemicznej we wszystkich ywych organizmach. Jest on rwnie nizbdny do syntezy RNA, gdy jest jego bezporednim prekursorem. ATP skada si z adenozyny z trzema grupami fosforanowymi, poczo-nymi liniowo. Grupy fosforanowe przyczone s do adenozyny poprzez grup hydroksylow przy wglu 5 rybozy. W wyniku hydrolizy z ATP powstaje jedna czsteczka difosforanu ade-nozyny (ADP) i nieorganiczny jon fosforanowy lub jedna cz-steczka monofosforanu adenozyny (AMP) i pirofosforan. W obu przypadkach dochodzi do uwolnienia energii, ktra jest wykorzystywana w procesach biologicznych. ATP odtwarzany jest na drodze fosforylacji AMP i ADP.

ADP Skrt adenosine diphosphate adenozyny difosforan. aerob aerobe Mikroorganizm wymagajcy do rozwoju obecnoci

tlenu. Przeciwiestwo: anaerob. aerobowe oddychanie aerobic respiration Rodzaj oddychania,

w ktrym substancje odywcze s cakowicie utlenianedo dwutlenku wgla i wody, z uwolnieniem energii chemicznej w procesie wymagajcym dostpnoci tlenu atmosferycznego.

3Agrobacterium rhizogenes

aerobowy aerobic Aktywny w obecnoci wolnego tlenu, np. bakte-rie aerobowe, mogce y w obecnoci tlenu.

aflatoksyny aflatoxins Grupa toksycznych zwizkw produko-wanych przez Aspergillus flavus, wicych si z DNA i unie-moliwiajcych replikacj i transkrypcj. Aflatoksyny mog spowodowa ostre uszkodzenie wtroby i wywoywa nowotwo-ry. Mog stanowi zagroenie w przechowywanych produktach spoywczych i paszach.

AFLP Skrt amplified fragment length polymorphism polimor-fizm dugoci amplifikowanych fragmentw.

Ag Skrt antigen antygen. agar agar Polisacharydowy czynnik elujcy wykorzystywany

do sporzdzania podoy staych, uzyskiwany z Rhodophyta (krasnorostw). Zarwno rodzaj agaru, jak i jego stenie mog wpywa na wzrost i morfologi eksplantatw poddawanych kulturze.

agaroza agarose Gwny skadnik funkcjonalny agaru. agonista agonist Lek, hormon lub substancja przekanikowa,

ktra tworzy kompleks z miejscem receptorowym. Utworze-nie kompleksu uruchamia aktywn odpowied komrki.

agregacja aggregate Reakcja serologiczna, w ktrej przeciwciao i antygen reaguj ze sob i wytrcaj si.

agregat aggregate 1. Brya lub masa uformowana w wyniku cze-nia si pojedynczych elementw. 2. Grupa luno zwizanych komrek, takich jak kruchy kalus lub zawiesina komrek.

Agrobacterium Rodzaj bakterii, obejmujcy kilka gatunkw pato-genw rolinnych, powodujcych powstawanie tumorw w wy-niku infekcji. Patrz: Agrobacterium rhizogenes, Agrobac-terium tumefaciens.

Agrobacterium rhizogenes Bakteria powodujca tworzenie ko-rzeni wonikowatych (hairy roots) u niektrych gatunkw rolin. Podobnie jak guzowato korzenia wywoywana przez Agrobacterium tumefaciens, zaburzenie to jest wynikiem mobilizacji bakteryjnego plazmidu Ri i przeniesienia do geno-mu roliny czci materiau genetycznego z plazmidu. Proces ten jest rwnie wykorzystywany do wprowadzania obcych genw do komrek rolinnych, jednak rzadziej ni system

4 Agrobacterium tumefaciens

transformacji, wykorzystujcy A. tumefaciens, poniewa re-generacja caych rolin z kultur korzeni wonikowatych jest trudna.

Agrobacterium tumefaciens Bakteria powodujca guzowato ko rzenia u niektrych gatunkw rolin. Bakteria ta infekuje rolin przez zranienia, a nastpnie wcza segment plazmi-du Ti do genomu gospodarza. Wczone DNA sprawia, e komrki gospodarza rozrastaj si, tworzc struktur podobn do tumoru, syntetyzujc specyficzne opiny metabolizowa-ne wycznie przez komrki patogena. Mechanizm transferu DNA, wykorzystujcy A. tumefaciens, jest szeroko uywany w inynierii genetycznej rolin. Patrz: T-DNA.

AHG Skrt antihaemophilic globulin globulina antyhemofi-lowa.

AI Skrt artificial insemination sztuczna inseminacja. akarycyd acaricide Pestycyd wykorzystywany do zwalczania

roztoczy i kleszczy. aklimatyzacja acclimatization Przystosowanie ywego organi-

zmu (ro liny, zwierzcia lub mikroorganizmu) do zmienionych warunkw rodowiska, stanowicych przyczyn stresu fizjolo-gicznego. Aklimatyzacja nie powinna by mylona z adaptacj.

akrocentryczny acrocentric Chromosom, ktrego centromer znajduje si w pobliu jednego z kocw.

akropetalny acropetal Powstajcy lub rozwijajcy si wzdu osi podunej, od podstawy do wierzchoka. Przeciwiestwo: bazy-petalny.

akrydynowe barwniki acridine dyes Klasa dodatnio naado-wanych czstek policyklicznych, interkalujcych DNA i indu-kujcych mutacje, powodujce przesunicie otwartej ramki odczytu.

aktywacja zarodnikw eclosion Wstpna faza w kiekowaniu zarodnikw grzybw.

akwakultura aquaculture (mariculture) Hodowla organizmw wodnych, ryb, miczakw, skorupiakw i rolin wodnych.

albinizm albinism Dziedziczny brak barwnika w organizmie. Albinotyczne zwierzta maj bezbarwn skr, wosy i oczy. Albinotyczne roliny nie posiadaj chlorofilu.

5allelomorf

albinos albino 1. Organizm nieposiadajcy barwnika, zaburzenie o podou genetycznym, tj. albinizm. 2. Osobnik nioscy mu-tacj plastydw skutkujc brakiem chlorofilu.

albuminy surowicy krwi serum albumin Biaka globularne otrzymane z krwi i pynw ustrojowych. Albuminy surowicy bydlcej i ludzkiej oznaczone s odpowiednio skrtem: BSA i HSA.

alergen allergen Antygen wywoujcy odpowied immunolo-giczn.

aleuron aleurone Zewntrzna warstwa endospermu w nasieniu i miejsce lokalizacji enzymw warunkujcych wykorzystanie endospermu w procesie wzrostu siewki.

alfa globulina alpha globulin Patrz: haptoglobina. alginian alginate Polisacharydowy czynnik elujcy. alkohol etylowy ethyl alcohol Patrz: etanol. allel allele Wariant genu. W komrce diploidalnej obecne s

dwa allele kadego genu (po jednym dziedziczonym od kadego z rodzicw, nawet jeli oba s jednakowe). W populacji moe wystpowa wiele alleli jednego genu. Pisownia wielk liter oznacza allel dominujcy, a ma liter allel recesywny. W heterozygotach z allelami kodominujcymi oba allele ulegaj ekspresji. Patrz: allele wielokrotne. Synonim: alle-lomorf.

allel letalny lethal allele Zmutowana forma genu, ktra w stanie homozygotycznym jest miertelna.

allel recesywny recessive allele Alleliczny stan genu, gdzie wy-magana jest homozygota dla ekspresji odpowiedniego fenoty-pu. Przeciwiestwo: allel dominujcy.

allel zerowy (niemy) null allele Allel, ktry nie tworzy funkcjo-nalnego produktu genu. Jest to allel nieaktywny, niedajcy widocznego efektu fenotypowego.

allele kodominujce co-dominant alleles Patrz: kodomina cja. allele wielokrotne multiple alleles Istnienie wicej ni dwch

alleli w danym locus w populacji. alleliczny allelic Patrz: allel. allelomorf allelomorph Patrz: allel.

6 allelopatia

allelopatia allelopathy Sekrecja zwizkw chemicznych przez korzenie rolin, np. z grupy fenoli lub terpenoidw, ktre ha-muj wzrost i namnaanie rolin wspzawodniczcych.

allogamia allogamy Krzyowe zapodnienie u rolin. Patrz: za-podnienie.

allogeniczny allogenic Rnicy si w jednym lub wicej loci, lecz nalecy do tego samego gatunku. Organ przeszczepiany pa-cjentowi od innego dawcy jest allogeniczny, ale przeszczep od szympansa do czowieka byby ksenogeniczny.

allometryczny (wzrost) allometric Zrnicowane tempo wzrostu poszczeglnych czci organizmu w czasie rozwoju.

allopatryczna specjacja allopatric speciation Specjacja spowo-dowana, przynajmniej w pewnej mierze, izolacj geograficzn.

allopatryczny allopatric W odniesieniu do naturalnych populacji zwierzt i rolin zamieszkujcy odrbne i oddzielone tereny.

allopoliploid allopolyploid Organizm poliploidalny, posiadaj-cy zestawy chromosomw pochodzce od dwch rnych gatun-kw. Przeciwiestwo: autopoliploid.

allosom allosome Synonim: chromosom pci. allosteryczna kontrola allosteric control Patrz: allosteryczna

regu lacja. allosteryczna regulacja allosteric regulation Proces regulacji

kata lizy, w ktrym zwizanie niewielkiej czsteczki efekto-rowej w jednym miejscu enzymu wpywa na aktywno inne-go miejsca tego enzymu.

allosteryczna zmiana allosteric transition Odwracalne oddzia-ywanie niewielkiej czsteczki z biakiem, powodujce zmian konformacji tego biaka, a w konsekwencji zmiany w interakcji tego biaka z inn czsteczk.

allosteryczne miejsce allosteric site Rejon enzymu, w ktrym nieko walencyjne wizanie czsteczki efektorowej moe zmieni jego aktywno katalityczn. Patrz: konformacja, ligand.

allosteryczny enzym allosteric enzyme Enzym posiadajcydwie rne formy strukturalne, z ktrych jedna jest aktywna, a druga nieaktywna. Formy aktywne zwykle katalizuj wstp-ny etap cieki, prowadzcej do syntezy okrelonych zwizkw.

7aminokwas podstawowy

Produkt kocowy tej syntezy dziaa jako inhibitor w ukadzie sprzenia zwrotnego, zmieniajc struktur enzymu do formy nieaktywnej, w ten sposb kontrolujc poziom syntezy produk-tu. Synonim: allozym.

allotetraploid allotetraploid Allopoliploid posiadajcy pene genomy dwch rnych gatunkw.

allotyp allotype Klasyfikacja czstek przeciwcia pod wzgldem antygenowoci rejonw staych; rnice serologiczne s deter-minowane pojedynczym allelem.

allozygota allozygote Osobnik heterozygotyczny pod wzgldem dwch rnych zmutowanych alleli.

allozym allozyme Patrz: allosteryczny enzym. alternatywne skadanie mRNA alternative mRNA splicing

Wcza nie lub wyczanie rnych egzonw, skutkujce two-rzeniem rnych transkryptw mRNA na bazie tego samego rejonu transkrybowanego.

amelioracja gleby soil amelioration Podniesienie jakoci ubo-giej gleby. Wcza si w to: grzybicze i bakteryjne rozoenie organicznej masy rolinnej, formowanie humusu, uwalnianie mineraw, takich jak fosfor, do gleby, co powoduje, e staj si one bardziej dostpne dla rolin, utrwalenie azotu. Mona czasami wcza pewne elementy bioremediacji.

amfidiploid amphidiploid Rolina uzyskana w wyniku podwo-jenia liczby chromosomw mieszaca midzygatunkowe-go F1. Naturalnie wystpujce mieszace tego typu nazywane s allopoliploidami.

amfimiksja amphimixis Rozmnaanie pciowe, bdce wynikiem poczenia si gamet eskiej i mskiej, i utworzenia zygoty.

aminokwas amino acid Zwizek zawierajcy jednoczenie grup aminow (NH2) i karboksylow (COOH). W szczeglnoci kady z 20 podstawowych skadnikw biaek, o oglnym wzo-rze NH2CRCOOH, gdzie R jest rne dla kadego z amino-kwasw. Patrz: Aneks 3.

aminokwas podstawowy essential amino acid Aminokwas potrzebny do normalnego metabolizmu, lecz niesyntetyzowany przez organizm. Dlatego musi by dostarczany przez ywno lub pasz.

8 amitoza

amitoza amitosis Podzia komrkowy (obejmujcy podziajdra w nastpstwie jego przewenia), odbywajcy si bez wyodrbnienia chromosomw, jak ma to miejsce podczas mitozy. Mechanizm umoliwiajcy utrzymanie genetycznej integralnoci w procesie amitozy jest nieznany.

amniopunkcja amniocentesis Zabieg pozwalajcy na pobranie od ciarnego ssaka pynu owodniowego, zawierajcego ko-mrki podu, w celu diagnostyki prenatalnej. Komrki takie s poddawane kulturze, a nastpnie ich kariotyp jest sprawdza-ny pod ktem obecnoci znanych zaburze (u ludzi np. z zespo-em Downa lub rozszczepem krgosupa).

amorf amorph Mutacja powodujca utrat funkcji genu. Synonim: mutacja zerowa.

AMP Skrt adenosine monophosphate adeno zyny monofosfo-ran.

amperometryczny ampometric Patrz: elektrochemiczny sen-sor.

ampicylina ampicillin Antybiotyk typu penicyliny, hamujcy wzrost bakterii w wyniku zaburzenia procesu syntezy cian komrkowych. Czsto uywana jako marker selekcyjny pod-czas tworzenia rolin transgenicznych.

amplifikacja amplification 1. Powielenie segmentu DNA w wielu kopiach w wyniku reakcji acuchowej poli-merazy. 2. Metodyka (np. zastosowanie chloramfenikolu) prowadzca do zwikszenia udziau plazmidowego DNA w stosunku do DNA bakterii (gospodarza). 3. Ewolucyjna ekspansja liczby kopii sekwencji repetytywnego DNA.

amplifikacja allelo-specyficzna allele-specific amplification(skrt: ASA) Zastosowanie acuchowej reakcji polime-razy w warunkach wysoce selektywnych, pozwalajcych na powielenie tylko jednego allelu. Jest to wydajna metoda geno-typowania zaburze w pojedynczym locus, scharakteryzowa-nych pod wzgldem molekularnym.

amplifikacja egzonw exon amplification Procedura uywana do amplifikowania egzonw.

amplifikowa amplify Zwiksza liczb kopii okrelonej sek -wencji DNA w warunkach in vivo przez jej wprowadzenie do

9analiza heterodupleksu

wektora klonujcego, ktry powiela si w komrce gospo-darza, lub w warunkach in vitro przy zastosowaniu reakcji acuchowej polimerazy.

amplikon amplicon Produkt reakcji amplifikacji DNA. Patrz: reakcja acuchowa polimerazy.

amylaza amylase Szeroka klasa enzymw katalizujcych hy-droliz skrobi.

amylolityczny amylolytic Posiadajcy zdolno enzymatycznego rozkadu skrobi do cukrw prostych.

amylopektyna amylopectin Polisacharyd zbudowany z silnie rozgazionych acuchw reszt glukozowych. Stanowi frakcj skrobi nierozpuszczaln w wodzie.

amyloza amylose Polisacharyd zbudowany z liniowych acu-chw 1001000 reszt glukozowych. Stanowi frakcj skrobi rozpuszczaln w wodzie.

anabolizm anabolism Jedna z dwch podkategorii metaboli-zmu, odnoszca si do syntezy zoonych czstek organicznych z prostszych prekursorw.

anaerob anaerobe Mikroorganizm niewymagajcy do rozwoju obecnoci tlenu. Przeciwiestwo: aerob.

anaerobowe oddychanie anaerobic respiration Oddychanie, w ktrym zwizki odywcze s czciowo utleniane z uwolnie-niem energii chemicznej w procesie niewymagajcym udziau tlenu atmosferycznego. Przykadem jest fermentacja alkoholo-wa, w ktrej wyniku cukier jest metabolizowany do etanolu.

anaerobowy anaerobic rodowisko lub warunki, charakteryzu-jce si niedostpnoci tlenu czsteczkowego dla procesw chemicznych, fizycznych lub biologicznych.

anaerobowy rozkad anaerobic digestion Rozkad substancji w warunkach beztlenowych. Patrz: anaerobowe oddycha-nie.

anafaza anaphase Stadium mitozy lub mejozy, w ktrym chro-mosomy potomne migruj do przeciwlegych biegunw komrki (w kierunku kocw wrzeciona). Anafaza nastpuje po meta-fazie i poprzedza telofaz.

analiza heterodupleksu heteroduplex analysis Wykorzysta-nie elektroforetycznej ruchliwoci DNA w ukadzie hetero-

10 analiza mejotyczna

dupleksu w celu oceny stopnia niehomologicznoci midzy sekwencjami obu nici. Wraz ze wzrostem odrbnoci sekwencji obu nici wystpuje tendencja redukcji mobilnoci elektrofore-tycznej, poniewa efektywna wielko w peni komplemen-tarnych par sekwencji jest mniejsza ni struktur czciowo komplementarnych.

analiza mejotyczna meiotic analysis Wykorzystanie wzoru uoenia chromosomw parami w profazie i metafazie mejozy w celu zbadania zwizku midzy chromosomami, z czego mo-na wnioskowa o zwizku midzy rodzicami badanego orga-nizmu.

analiza ryzyka risk analysis Proces obejmujcy trzy komponen-ty: ocena ryzyka, zarzdzanie ryzykiem i informowanie o ryzyku, podjty w celu zrozumienia natury niechcianych, negatywnych skutkw dla czowieka i zdrowia zwierzt oraz dla rodowiska.

analog analogous Cecha organizmw lub czstek, wykazujca funkcjonalne podobiestwo, lecz bdca wynikiem rnych procesw ewolucyjnych.

analog zasady base analogue Puryna lub pirymidyna niewy-stpujca w naturze, ktrej struktura rni si nieco od typo-wych zasad, ale ktra moe zosta wczona do kwasu nukle-inowego. Czsto s one mutagenne.

androgen androgen Kady hormon stymulujcy rozwj mskich drugorzdowych cech pciowych i biorcy udzia w kontroli aktywnoci seksualnej u krgowcw. Zwykle produkowany w jdrach.

androgeneza spontaniczna androgenesis Rozwj haploidalne-go zarodka z jdra mskiego. Jdro mateczne jest eliminowane lub inaktywowane po zapodnieniu komrki jajowej, a ha-ploidalny osobnik (okrelany jako androgenetyczny) zawiera w swoich komrkach wycznie genom pochodzcy z gamety mskiej. Patrz: kultura pylnikw, gynogeneza.

androgeneza (sztuczna, indukowana) androgenesis Rozwj zarodka z mikrospory znajdujcej si w pylniku lub uwolnionej do sztucznego podoa. Rozwj gametofitowy zostaje zmieniony na sporofi towy.

11antyauksyna

aneuploid aneuploid Organizm lub komrka, ktrego liczbachromosomw jest inna ni typowa liczba somatyczna. Aneuploidalne gamety posiadaj liczb chromosomw inn ni normalna liczba haploidalna. Taka waciwo to aneu-ploidalno.

angiogeneza angiogenesis Formowanie i rozwj nowych naczy krwiononych, stymulowane czynnikami wzrostowymi, takimi jak angiogenina. Proces ten umoliwia rozprzestrzenianie si zoliwych guzw.

angiogenina angiogenin Jeden z ludzkich angiogenicznychczynnikw wzrostu. Oprcz stymulowania (normalnego) formowania naczy krwiononych, poziom angiogeniny jest skorelowany z formowaniem oyska oraz wzrostem guzw nowotworowych.

anonimowy marker DNA anonymous DNA marker Marker DNA wykrywalny dziki zmiennoci jego sekwencji. Funkcja tej sekwencji (jeli istnieje) jest nieznana. Mikrosatelity i markery AFLP to typowe markery anonimowe.

antagonista antagonist Zwizek hamujcy efekt wywieranyprzez agonist w taki sposb, e cakowity efekt biologiczny jest sabszy ni suma efektw indywidualnych.

antagonizm antagonism Interakcja midzy dwoma organizmami (np. grzybami lub bakteriami), w wyniku ktrej wzrost jednego z nich jest hamowany przez drugi. Przeciwiestwo: syner-gizm.

anthesis anthesis Okres, w ktrym pylniki produkuj dojrzay i funkcjonalny pyek. Synonim: penia kwitnienia.

antigenic switching Zmiana antygenw powierzchniowych mi-kroorganizmu, bdca wynikiem rearanacji genetycznych, pozwalajca unikn wykrycia przez system immunologiczny gospodarza.

antocyjany anthocyanin Niebieskie, fioletowe lub czerwone bar-wniki flawonoidowe, rozpuszczalne w wodzie, obecne w waku-olach komrek niektrych rolin.

antyauksyna antiauxin Zwizek chemiczny wpywajcy na dzia anie auksyn, czasem przez blokowanie ich transportu. Niektre antyauksyny mog promowa morfogenez in vitro,

12 antybiotyk

np. kwas 2,3,4-trijodobenzoesowy (TIBA) i kwas 2,4,5-trichlo-rofenoksyoctowy (2,4,5-T), s zatem wykorzystywane w celu stymulacji wzrostu niektrych kultur.

antybiotyk antibiotic Klasa naturalnych lub syntetycznych zwizkw hamujcych wzrost lub zabijajcych pewne mikroor-ganizmy. Antybiotyki s szeroko wykorzystywane w medycynie w celu kontroli patogenw bakteryjnych, jednak bakterie cz-sto nabywaj opornoci na okrelone antybiotyki w wyniku mutacji.

antybiotyk beta-laktamowy cephem-type antibiotic Antybio-tyk, kt rego podstawowa struktura chemiczna jest podobna do cefalosporyny.

antybioza antibiosis Ograniczenie wzrostu lub rozwoju organi-zmu przez okrelon substancj lub inny organizm.

antygen antigen (skrt: Ag) Makroczsteczka (zwykle biako obce dla organizmu), ktra indukuje odpowied immunolo-giczn przy pierwszej ekspozycji systemu immunologicznego, stymulujc produkcj przeciwcia specyficznych do jej rnych determinant antygenowych. Podczas nastpnych ekspozy-cji antygen jest wizany i inaktywowany przez te przeciwciaa. Synonim: immunogen.

antygenowa determinanta antigenic determinant Swoista waciwo powierzchni antygenu, pobudzajca produkcj specyficznego przeciwciaa w procesie odpowiedzi immuno-logicznej. Kada determinanta antygenowa, zwykle zoona z kilku aminokwasw, wywouje syntez innego przeciwcia-a, dlatego ekspozycja na pojedynczy antygen moe skutkowa syntez wielu przeciwcia. Patrz: przeciwciao monoklo-nalne, przeciwciao poliklonalne. Synonim: epitop.

antyhemofilowy czynnik VIII antihaemophilic factor VIII Patrz: globulina antyhemofilowa.

antyklinalny anticlinal Orientacja ciany komrkowej lub planu podziau komrek prostopadle do powierzchni. Przeciwiestwo: peryklinalny.

antykodon anticodon Triplet nukleotydw tRNA odpowiadaj-cy komplementarnemu kodonowi czsteczki mRNA podczas translacji.

13antytranspirant

antyksenoza antixenosis Modyfikacja zachowania organizmu przez substancj lub inny organizm. Szczeglny przypadek to odporno roliny na erowanie owadw, w sytuacji gdy dyspo-nuj one wyborem spord wielu genotypw rolin.

antyoksydant antioxidant Zwizki spowalniajce tempo reak-cji oksydacji.

antyonkogen anti-oncogene Gen, ktrego produkt zapobieganormalnemu wzrostowi tkanek.

antysensowy DNA antisense DNA Jedna z dwch nici tworz-cych dwuniciowe DNA, zwykle ta, ktra jest komplemen-tarna (std anty) do mRNA, tj. ni nietranskrybowana. Nie istnieje jednak uniwersalny konsensus, dotyczcy tego nazew-nictwa, dlatego preferowana nomenklatura to ni kodujca dla nici, ktrej sekwencja odpowiada sekwencji mRNA, oraz ni niekodujca lub ni matrycowa dla nici komplementar-nej (tj. matrycy do transkrypcji).

antysensowy RNA antisense RNA Sekwencja RNA komplemen-tarna do funkcjonalnej czsteczki mRNA lub jej czci, wi-ca si z ni i blokujca jej translacj.

antyseptyczny antiseptic Substancja, ktra zabija lub hamuje wzrost mikroorganizmw chorobotwrczych (mikroorgani-zmw zdolnych do wywoania zakaenia), lecz zasadniczo nietoksyczna dla komrek ciaa.

antyterminator anti-terminator Biako pozwalajce polimera-zie RNA na zignorowanie pewnych transkrypcyjnych sygna-w stop lub sygnaw terminacji, co prowadzi do powstania transkryptw duszych ni normalne.

antyterminator transkrypcji transcriptional anti-termina-tor Biako, ktre uniemoliwia polimerazie RNA zakocze-nie (terminacj) transkrypcji w specyficznych sekwencjach terminacji transkrypcji.

antytranspirant antitranspirant Zwizek ograniczajcy trans-piracj rolin. Stosowany dolistnie po przesadzeniu drzew, krzeww itp., a take przy produkcji sadzonek zamiast za-mgawiania. Moe ograniczy fotosyntez lub oddychanie, jeli warstwa pokrywajca licie jest zbyt gruba lub jed-nolita.

14 aparat Golgiego

aparat Golgiego Golgi apparatus Zbir pcherzykw i pofado-wanych membran w obrbie cytoplazmy komrek rolinnych i zwierzcych, w ktrych przechowywane s i transportowane produkty wydzielania (jak enzymy i hormony). Odgrywa rol w formowaniu cian komrkowych (jeeli wystpuj).

aparat szparkowy stomatal complex czy ze sob szpark oraz otaczajce j komrki szparkowe i, jeli wystpuj, wszystkie powizane z nim komrki przyszparkowe.

apoenzym apoenzyme Nieaktywny enzym, ktry w wyniku po-czenia z koenzymem staje si aktywny. Kompleks apoenzym/koenzym stanowi holoenzym.

apomiksja apomixis Tworzenie zarodkw (nasion) bez wcze-niejszej mejozy i/lub zapodnienia. Patrz: partenogeneza i inne typy apomiksji.

apoptoza apoptosis Proces programowanej mierci komrki, kt-ry zachodzi naturalnie jako cz normalnego procesu rozwoju, utrzymania i odnowy tkanek. Nie naley myli z nekroz, gdzie mier komrki spowodowana jest czynnikami zewntrz-nymi (dziaaniem stresu lub toksyny).

AP-PCR Skrt arbitrarily primed polymerase chain reaction re-akcja acuchowa polimerazy przy uyciu starterw ar-bitralnych.

aptamer aptamer Czsteczka polinukleotydowa wica si z in-n okrelon czsteczk, czsto z biakiem.

Arabidopsis Rodzaj rolin kwiatowych z rodziny kapustowatych (Brassicaceae, dawniej Cruciferae). A. thaliana jest modelo-wym gatunkiem do bada, poniewa posiada may, cakowicie zsekwencjonowany genom, atwo poddaje si uprawie i trans-formacji oraz ma krtki okres wegetacji.

Archeonty Archaea Jednokomrkowe formy ycia zaadaptowane do wysokiego cinienia i warunkw anaerobowych w rodowi-skach takich jak gbia oceaniczna. Organizmy te s postrze-gane jako obiecujce rdo enzymw dla wielu wymagajcych procesw przemysowych.

ARMG Skrt antibiotic resistance marker gene gen markerowy opornoci na antybiotyki.

ARS Skrt autonomous(ly) replicating segment (or sequence) auto-nomicznie replikujcy segment (lub sekwencja).

15ATP-aza

ASA Skrt allele-specific amplification amplifikacja allelo-spe-cyficzna.

aseksualna embriogeneza asexual embryogenesis Patrz: em-briogeneza komrki somatycznej.

aseksualna reprodukcja asexual reproduction Reprodukcja niewymagajca wytworzenia i poczenia gamet rnych pci lub typw. Wystpuje gwnie u niszych zwierzt, mikroor-ganizmw i rolin. U rolin reprodukcja aseksualna odbywa si w wyniku rozmnaania wegetatywnego (np. poprzez bulwy, cebule, rozogi) i przez tworzenie zarodnikw.

aseksualny asexual Reprodukcja niewymagajca mejozy i po-czenia gamet.

aseptyczny aseptic Sterylny, nieskaony obecnoci organizma-mw (bakterii, grzybw, alg, lecz zwykle nie dotyczy to wiru-sw, a zwaszcza wewntrznych symbiontw).

A-site Skrt aminoacyl site miejsce aminoacylowe. askospora ascospore Spora obecna w worku pewnych grzybw

(workowcw). asymilacja azotu nitrogen assimilation Wprowadzenie azotu

do komrek organizmw ywych. asynapsis asynapsis Cakowity lub czciowy brak koniugacji

chromosomw homologicznych podczas pierwszej profazy me-jozy.

atenuacja attenuation Mechanizm kontroli ekspresji genw u prokariotw, zwizany z przedwczesn terminacj trans-krypcji.

atenuator attenuator Sekwencja nukleotydowa w rejonie 5 genu prokariotycznego (lub na jego RNA), powodujca przedwczesn terminacj transkrypcji, prawdopodobnie przez uformowanie struktury drugorzdowej.

atenuowana szczepionka attenuated vaccine Wirulentny or-ganizm, ktry zosta zmodyfikowany do mniej wirulentnej formy, ale wci posiada zdolno pobudzania syntezy prze-ciwcia przeciw formie wirulentnej. Patrz: czynnik inakty-wowany.

ATP Skrt adenosine triphosphate adenozyny trifosforan. ATP-aza ATP-ase Enzym katalizujcy hydroliz trifosforanu

adenozyny przez odczenie jednej z reszt fosforanowych,

16 auksotrof

utworzenie ADP i nieorganicznego fosforanu lub przez odcze-nie obu reszt fosforanowych, utworzenie AMP i pirofosforanu.

auksotrof auxotroph Zmutowana komrka lub mikroorganizm, w ktrych nie funkcjonuje jedna ze cieek metabolicznych obecnych w szczepie rodzicielskim, co w konsekwencji pro-wadzi do braku rozwoju na podou minimalnym, a w celu indukcji wzrostu wymaga uzupenienia podoa waciwym zwizkiem, takim jak aminokwas lub witamina.

auksyna auxin Grupa regulatorw wzrostu rolin (naturalnych lub syntetycznych), stymulujcych podziay i wzrost komrek, dominacj wierzchokow, inicjacj korzeni i kwitnienie.

aureofacyna aureofacin Antybiotyk przeciwgrzybowy produko-wany przez szczep Streptomyces aureofaciens. Umoliwia kon-trol chorb grzybowych rolin w wyniku transgenezy.

authentic protein Rekombinowane biako, posiadajce wszystkie waciwoci odpowiedniego naturalnie wystpujcego biaka, w tym modyfikacje posttranslacyjne.

autoimmunizacja auto-immunity Zaburzenie mechanizmw ob-ronnych organizmu, w ktrym odpowied odpornociowa jest indukowana przeciw wasnym tkankom.

autokataliza autocatalysis Kataliza, w ktrej jeden z produktw reakcji jest katalizatorem teje reakcji.

autoklaw autoclave Szczelna komora, ktrej zawarto moe zosta podgrzana pod cinieniem w celu sterylizacji narzdzi, pynw, szka laboratoryjnego, itp. przy uyciu pary wodnej.

autoliza autolysis Proces samozniszczenia komrki, organellum komrkowego lub tkanki w wyniku dziaania enzymw lizoso-malnych.

autonomicznie replikujcy si segment (sekwencja) auto no-mous(ly) replicating segment (sequence) (skrt: ARS) Dowolna sekwencja eukariotycznego DNA, inicjujca i wspoma-gajca proces replikacji chromosomw. Sekwencje takie zostay wyizolowane z komrek drody.

autonomiczny autonomous Termin okrelajcy kad jednost-k biologiczn zdoln do samodzielnego funkcjonowania, bez udziau innej jednostki, np. ruchomy element genetyczny kodujcy enzymy warunkujce jego transpozycj.

17azotan celulozy

autopoliploid autopolyploid Poliploid, ktrego genomy skado-we pochodz od tego samego lub bardzo podobnego przodka. U autotetraploida kady chromosom jest obecny w czterech kopiach, a zatem konfiguracje mejotyczne mog zawiera wiele (lub wycznie) kwadriwalentw (cztery sparowane chromoso-my), a allele s dziedziczone w kwadrupleksie. Kwadri-walenty nie zawsze segreguj normalnie podczas mejozy, co skutkuje obnion podnoci, dlatego niektre gatunki tetra-ploidalne, rozmnaajce si pciowo, cechuj si ograniczeniem formowania kwadriwalentw.

autoradiografia autoradiograph Technika wizualizacji obecno-ci, lokalizacji i intensywnoci radioaktywnoci w preparatach histologicznych, chromatogramach papierowych lub rozdzia-ach elektroforetycznych, otrzymywana w wyniku umieszczenia kliszy fotograficznej na powierzchni preparatu i umoliwienia promieniowaniu utworzenia obrazu na tej kliszy.

autosom autosome Kady chromosom, za wyjtkiem chromoso-mw pci.

autotrof autotroph Organizm zdolny do pozyskiwania skadni-kw odywczych w wyniku wykorzystania dwutlenku wgla lub wglanw jako jedynego rda wgla i pobierajcy energi z promieniowania albo utleniania pierwiastkw lub zwizkw nieorganicznych, takich jak: elazo, siarka, wodr, amoniak i azotyny. Przeciwiestwo: heterotrof.

autotroficzny autotrophic Patrz: autotrof. awidno avidity Miara siy wizania przeciwciaa do waciwe-

go dla niego antygenu. awidyna avidin Glikoproteina obecna w biaku jaja kurzego,

posiadajca silne powinowactwo do biotyny. Moe prowadzi do niedoboru biotyny, jeli zostaa spoyta w duych ilo-ciach. Wykorzystywana laboratoryjnie, podobnie jak strep-tawidyna.

azotan nitrate Forma azotu, ktra moe by bezporednio wyko-rzystana przez roliny, gwny skadnik nawozw nieorganicz-nych.

azotan celulozy cellulose nitrate Patrz: nitroceluloza.

18 BABS

B

BABS Skrt biosynthetic antibody binding sites bio syntetycz ne miejsca wizania przeciwcia.

BAC Skrt bacterial artificial chromosome bakteryjny sztucz-ny chromosom.

bacillus bacillus Bakteria w ksztacie laseczki. Bacillus thuringiensis (skrt: Bt) Bakteria produkujca toksyny

przeciw pewnym owadom, szczeglnie Coloeoptera i Lepidopte-ra, gwny insektycyd stosowany w uprawach ekologicznych. Gen kodujcy toksyn stanowi wane rdo odpornoci wyko-rzystywane w ochronie rolin wspomaganej transgenez.

badanie radioimmunologiczne radioimmunoassay (skrt: RIA)Badanie polegajce na uyciu radioaktywnie znaczonego prze-ciwciaa, gdzie ilo wykrytego napromieniowania wskazuje ilo substancji w badanej w prbie.

bakteria bacterium Jednokomrkowe organizmy prokariotyczne nieposiadajce wyodrbnionego jdra komrkowego. Gwne grupy bakterii s definiowane przez barwienie Grama. S one rwnie klasyfikowane na podstawie wymaga tlenowych (bakterie aerobowe albo anaerobowe) lub ksztatu (sferyczne = = coccus, laseczkowate = bacillus, rubowce = spirillum, prze-cinkowce = vibrio, krtki = spirochaete, promieniowce).

bakteria lizogenna lysogenic bacterium Bakteria niosca (za-wierajca) agodne (niewirulentne, lizogenne) bakteriofagi.

bakteriocyd bacteriocide Zwizek chemiczny lub lek zabijajcy komrki bakteryjne.

bakteriocyna bacteriocin Biako produkowane przez okrelony szczep bakterii, aktywne przeciw bakteriom innego blisko spokrewnionego szczepu.

bakteriofag bacteriophage (skrt: fag) Wirus infekujcy bakte-rie. Zmie nione formy bakteriofagw s wykorzystywane jako wektory do klonowania. Patrz: fag lambda, M13.

bakteriostatyk bacteriostat Substancja hamujca lub spowal-niajca wzrost i rozmnaanie bakterii.

bakulowirusowy wektor ekspresyjny baculovirus expression vector (skrt: BEV) Metoda produkcji in vitro zoonych eu-

19barwienie barwnikiem Grama

kariotycznych biaek rekombinowanych. Genetycznie zmody-fikowany bakulowirus (wirus infekujcy pewne typy owadw) jest wprowadzany do owadzich kultur komrkowych, w ktrych nastpnie dochodzi do ekspresji rekombinowanego biaka.

bakulowirusy baculovirus Klasa wirusw owadzich wykorzy-stywanych do tworzenia wektorw do klonowania DNA, pozwalajcych uzyska ekspresj genw w komrkach euka-riotycznych. Produkcja docelowego biaka moe siga 50% cakowitej zawartoci biaek w komrce, kilka biaek moe by syntetyzowanych jednoczenie, co pozwala na uzyskanie w tym systemie enzymw zoonych z wielu podjednostek.

bank bank Patrz: bank genw. bank genw gene bank 1. Fizyczna lokalizacja przechowywania

kolekcji materiaw genetycznych w formie nasion, tkanek lub komrek reprodukcyjnych rolin lub zwierzt. 2. Polowy bank genw techniczne wyposaenie do przechowywania i rozmna-ania ex situ przy wykorzystaniu agrotechniki poszczeglnych rolin. Wykorzystywany dla gatunkw, ktrych nasiona s oporne w kiekowaniu po wysuszeniu lub dla wanych rolniczo gatunkw rozmnaanych wegetatywnie, np. odmian jaboni. 3. Kolekcja sklonowanych fragmentw DNA danego genomu. Idealnie bank powinien zawiera sklonowan reprezentacj wszystkich sekwencji DNA genomu. 4. Patrz: biblioteka.

bank klonw clone bank Patrz: bank genw. barnaza barnase Bakteryjna rybonukleaza, ktra po transforma-

cji rolin i ekspresji kodujcego j genu w pylnikach warunkuje powstanie mskosterylnego fenotypu. Z tego wzgldu techno-logia moe znale zastosowanie w produkcji nasion odmian mieszacowych F1, wykorzystujcej genetyczn sterylno do kontroli zapylenia krzyowego, co sprawia, e wszystkie uzy-skane nasiona pochodz z przekrzyowania. Sterylno jest przeamywana przez biako barstar, co umoliwia przywr-cenie podnoci rolinom, kiedy jest to niezbdne.

barwienie barwnikiem Grama Gram staining Technika po-zwalajca na rozrnienie dwch gwnych grup bakterii, po-legajca na rnicy w zatrzymywaniu barwnika Gram przez ciany komrki bakterii. Gram-dodatnie bakterie zabarwiaj

20 barwienie metod Feulgena

si na kolor ciemnopurpurowy, podczas gdy Gram-ujemne tyl-ko lekko si zabarwiaj. Zatrzymywanie barwnika jest deter-minowane przez struktur ciany komrkowej.

barwienie metod Feulgena Feulgen staining Histochemiczne barwienie, dziki ktremu mona obserwowa DNA w chro-mosomach jder dzielcych si komrek.

bazalny basal Umieszczony u podstawy roliny lub organu roliny. bazofil basophil Rodzaj leukocytu wytwarzanego przez komrki

macierzyste w szpiku kostnym. bazypetalny basipetal Rozwijajcy si stopniowo od wierzcho-

ka do podstawy. Przeciwiestwo: akropetalny. beta-DNA beta-DNA Forma DNA najczciej spotykana w natu-

rze. Prawoskrtna helisa. beta-galaktozydaza beta-galactosidase Enzym bakteryjny ka-

talizujcy rozkad laktozy do glukozy i galaktozy, powszechnie uywany jako marker podczas klonowania DNA.

beta-glukuronidaza beta-glucuronidase (skrt: GUS) Enzym syntetyzowany przez pewne bakterie, katalizujcy rozkad r-nych beta-glukuronidw. Tkanki rolinne nie wykazuj tego rodzaju aktywnoci, dlatego gen bakteryjny jest szeroko wyko-rzystywany jako gen reporterowy w procesie transgenezy rolin.

beta-laktamaza beta-lactamase Enzym detoksyfikujcy anty-biotyki z grupy penicyliny, takie jak ampicylina. Gen beta-laktamazy jest powszechnie wykorzystywany jako marker skutecznej transformacji, jego dziaanie umoliwia bowiem stransformowanym komrkom tolerowanie obecnoci ampicy-liny w podou. Patrz: marker wybirczy.

beta-sitosterol beta-sitosterol Patrz: fitosterole. BEV Skrt baculovirus expression vector bakulowirusowy wek-

tor ekspresyjny. bezporednia amplifikacja minisatelitarnego DNA direc -

ted amplification of minisatellite DNA (skrt: DAMD) Wykorzystanie techniki reakcji acuchowej polimerazy do otrzymania markerw molekularnych w regionie wystpowa-nia minisatelitw. Przy dziaaniu w tych regionach jeden ze starterw jest skierowany na podstawow sekwencj VNTR.

21biaka zapasowe nasion

beztlenowiec fakultatywny facultative anaerobe Organizm, ktry moe rosn zarwno w warunkach tlenowych (aerobo-wych), jak i beztlenowych (anaerobowych).

BFGF Skrt basic fibroblast growth factor podstawowy czyn-nik wzrostu fibroblastw.

biaka cry cry proteins Klasa krystalicznych biaek produko-wanych przez Bacillus thuringiensis i wprowadzanych me-tod transgenezy do rolin uytkowych w celu podniesienia ich odpornoci na owady. Biaka te s toksyczne dla poszcze-glnych gatunkw owadw (omacnicy prosowianki, stonki kukurydzianej, komarw, czarnych much, swek, zawisakw tytoniowych, kilku gatunkw chrzszczy itd.) Synonim: delta endotoksyny.

biaka dopeniacza complement proteins Biaka, ktre wi si z kompleksami przeciwciao-antygen i pomagaj degra-dowa te kompleksy w wyniku proteolizy.

biaka inaktywujce rybosom ribosome-inacivating protein (skrt: RIP) Klasa biaek rolinnych, ktre hamuj normal-ne funkcje rybosomu i s poprzez to wysoce toksyczne. Typ 1 RIPs skada si z acucha biakowego pojedynczych poli-peptydw, typ 2RIPs skada si z dwch biaek sprzonych mostkiem dwusiarczkowym, jeden to toksyna drugi lekty-na, ktra towarzyszy miejscu rozpoznania komrki celowej.

biaka odpornociowe pathogenesis related protein (skrt: biaka PR) Jedna z grup biaek, ktre ulegaj nasilonej ekspresji jako cz odpowiedzi rolin na atak patogenw. Wiele z tych biaek ulega podobnej ekspresji w odpowiedzi na infekcje szerokiego spektrum patogenw, co wskazuje na ich rol w reakcji nadwraliwoci.

biaka podwzgrza hypothalamic peptides Biaka generowane w przodomzgowiu krgowcw i zwizane z regulacj stanu fizjologicznego ciaa.

biaka PR PR protein Skrt biaek odpornociowych. biaka zapasowe nasion seed storage proteins Biaka odkada-

ne w duych ilociach w ciaach biakowych nasion. Stano-wi rdo aminokwasw podczas kiekowania. Z punktu wi-dzenia biotechnologii s gwnym rdem biaka odywczego

22 biako

dla ludzi i zwierzt, wystpuj take jako system modelowy ekspresji. Poniewa s produkowane w ilociach wikszych ni inne biaka i gromadzone w formie stabilnej, w zwartym ciele w ziarnie rolinnym, jest wic moliwe konstruowanie transgenw, ktrych ekspresja zachodzi w ten sam sposb jak biaek zapasowych nasion, np. w duych ilociach i dogodnej formie.

biako protein Makroczsteczka zoona z jednego lub wicej poli-peptydw, z ktrych kady zawiera acuch aminokwasw poczonych wizaniami peptydowymi.

biako aktywujce katabolizm catabolite activator protein (skrt: CAP) Biako czce si z cyklicznym AMP. Kom-pleks cAMP-CAP wie si z rejonami promotorowymi E. coli i stymuluje transkrypcj waciwego operonu. Synonimy: biako regulujce katabolizm (CRP, skrt catabolite regulator protein), biako receptorowe cyklicznego AMP.

biako barstar barstar protein Polipeptyd bdcy inhibitorem barnazy.

biako chromosomowe niehistonowe non-histone chromoso-mal protein Wszystkie biaka w chromosomach poza histo-nami.

biako cis-acting cis-acting protein Biako, ktre oddziauje na czsteczk DNA wycznie w miejscu, stanowicym podstaw dla jego ekspresji.

biako fuzyjne fusion protein Polipetyd translowany z genu chimerycznego. Rne geny s poczone, wic ich sekwencje kodujce s w tej samej otwartej ramce odczytu, a powsta-y z ich udziaem konstrukt jest transkrybowany i transla-towany jako pojedynczy gen, produkujcy jedno biako. Jest wykorzystywany do licznych celw, np.: 1. Jako znacznik po-winowactwa do biaka. 2. Do produkcji biaka o poczonych waciwociach dwch naturalnych biaek. 3. Do produkcji biaka, w ktrym dwie rne aktywnoci s fizycznie poczo-ne. Patrz: biofarmaceutyki fuzyjne.

biako G G protein Biaka znalezione na wewntrznej powierzchni bony plazmatycznej, ktre wi si z nukleotydami guaniny, GTP i GDP. Przenosz sygnay z zewntrz bony, poprzez re-ceptory wystpujce w bonach (sprzone z biakiem G), do

23biako zielonej fluorescencji

adenylowanej cyklazy, ktra katalizuje formowanie drugiego informatora, cyklicznego AMP wewntrz komrki.

biako heterologiczne heterologous protein Patrz: biako re-kombinowane.

biako markerowe marker peptide Cz biaka fuzyjnego, kt-ra uatwia jego identyfikacj lub oczyszczenie.

biako natywne native protein Naturalnie wystpujca forma biaka.

biako paszcza coat protein Patrz: kapsyd. biako paszcza wirusa viral coat protein Biako wystpujce

w warstwie otaczajcej kwasy nukleinowe w czci jdrowej/rdzeniowej wirusa.

biako rekombinowane recombinant protein Biako kodowane przez gen klonowany. Synonim: biako heterologiczne.

biako stresu stress protein Patrz: biako szoku termicznego. biako szoku termicznego heat shock protein (skrt: HSP) Kla-

sa biaek opiekuczych (chaperonw), ktre wykazuj nadekspresj jako odpowied na stres termiczny. Dwa takie biaka HSP 90 i HSP 70, s niezbdne dla przyjcia przez inne istotne biaka waciwej konformacji. Synonim: biako stresu.

biako tribrid tribrid protein Biako fuzyjne, ktre posiada trzy segmenty, kady czciowo kodowany przez rne geny.

biako wice jednoniciowy DNA single-strand DNA binding pro tein Biako, ktre okrywa jednoniciowe DNA, zapobiegajc renaturacji, oraz utrzymuje DNA w stanie rozprostowanym.

biako wraliwe na temperatur temperature-sensitive pro-tein Biako, ktre funkcjonuje w okrelonej temperaturze, ale traci swoje funkcje w innej (szczeglnie w wyszej).

biako z pojedynczej komrki single-cell protein (skrt: SCP) Biako produkowane przez mikroorganizm, najczciej dro-de. Uywane jako dodatek do pasz lub ywnoci.

biako zielonej fluorescencji green fluorescent protein (skrt: GFP) Biako otrzymane z meduzy, ktre fluoryzuje w wietle ultrafioletowym. Gen kodujcy to biako zosta wyizolowany i zastpuje gen GUS, jako gen reporterowy w rolinach transgenicznych, poniewa moe by oznaczany przyyciowo w czasie rzeczywistym.

24 biakopodobna czstka zakana

biakopodobna czstka zakana proteinaceous infectious particle Uwaana za czynnik odpowiedzialny za grup chorb nazywanych encefalopati gbczast, w tym m.in.: scrapie u owiec, gbczaste zwyrodnienie mzgu u byda (BSE, choroba wciekych krw) i CJD u ludzi. Nietypowa forma czstki bia-ka mzgu, nie ma wykrywalnej zawartoci kwasu nukleino-wego. Synonim: prion.

biakowy nonik grup acylowych acyl carrier protein (skrt: ACP) Klasa biaek wicych grupy acylowe podczas syntezy dugoacuchowych kwasw tuszczowych. Bior one udzia w wielu reakcjach koniecznych do syntezy kwasw tuszczo-wych in vivo.

biblioteka library Zbir komrek, zazwyczaj bakterii lub drody, ktre zostay stransformowane za pomoc rekombinowanych wektorw przenoszcych DNA, pochodzce z niespokrewnio-nych organizmw. Patrz: biblioteka cDNA, biblioteka ekspresyjna genw, biblioteka genomowa.

biblioteka cDNA cDNA library Kolekcja klonw cDNA. biblioteka ekspresyjna expression library Biblioteka cDNA,

ktra zos taa wprowadzona w komrki bakteryjne gospodarza modyfikowane dla uzyskania ekspresji transgenw. Patrz: biblioteka.

biblioteka ekspresyjna peptydw peptide expression library Zbir cz steczek peptydw wyprodukowanych przez komrki zrekombinowane, ktre rni si sekwencj aminokwa-sow.

biblioteka genomowa genomic library Biblioteka klonw spe-cyficznie skonstruowanych z fragmentw restrykcyjnych geno-mowego DNA danego organizmu.

biblioteka genw gene library Patrz: biblioteka. biblioteka skaczcych (wdrujcych) genw jumping library

Patrz: skoki po chromosomie. biegunowo polarity Rnicowanie na czci, majce przeciw-

ne lub skontrastowane waciwoci lub formy, obserwowane w organizmie, tkance lub komrce.

bifosforan rybulozy ribulose bophosphate (skrt: RuBP) Cu-kier piciowglowy poczony z dwutlenkiem wgla do szecio-

25biodostpno

wglowej formy poredniej w trakcie pierwszego etapu reakcji ciemnej fotosyntezy.

bio- bio- Przedrostek uywany w sownictwie naukowym powiza-ny z koncepcj ywych organizmw.

bioakumulacja bio-accumulation Problem pojawiajcy si, gdy stabilny zwizek chemiczny, taki jak metale cikie lub DDT, zostaje wprowadzony do rodowiska naturalnego. Jeli nie wystpuj tam czynniki pozwalajce na jego biodegradacj, to jego stenie wzrasta i przenika on do acucha pokarmowe-go, powodujc toksyczne efekty u organizmw wyszych. To zjawisko moe zosta wykorzystane do usuwania toksycznych metali ze ciekw w procesie bioremediacji. Patrz: biosor-benty.

bioaugmentacja bio-augmentation Podniesienie aktywnoci bak-terii rozkadajcych zanieczyszczenia, technika wykorzysty-wana w bioremediacji.

biobezpieczestwo biosafety Zapobieganie ryzyku dla ludzkiego zdrowia i bezpieczestwa, a take dla rodowiska naturalnego, ktre mogoby by wynikiem bada lub dziaalnoci komercyj-nej zwizanej z organizmami chorobotwrczymi lub modyfiko-wanymi genetycznie.

biochip biochip Patrz: chip DNA. biodegradacja biodegrade Rozkad zoonych zwizkw do

prostszych prowadzony przez mikroorganizmy. Substancje atwo poddajce si biodegradacji nazywane s biodegrado-walnymi.

biodegradowalny biodegradable Poddajcy si biodegradacji. biodesulfuryzacja biodesulphurization Usuwanie organicznej

lub nieorganicznej siarki z wgla przez mikroorganizmy gle-bowe. Pewne bakterie s w stanie utlenia nierozpuszczalne zwizki siarkowe do rozpuszczalnych siarczanw, ktre mog nastpnie zosta wymyte wraz z bakteriami. Patrz: biougo-wanie.

biodostpno bioavailability Ilo substancji odywczej, po-danego leku itp., ktra moe zosta pobrana przez organizm w formie aktywnej biologicznie, w stosunku do cakowitej ilo ci tej substancji. Na przykad pewne gleby bogate w fosfor

26 bioenergetyka

wykazuj niski poziom biodostpnoci P, poniewa pH gleby sprawia, e wikszo P znajduje si w formie nierozpusz-czalnej.

bioenergetyka bio-energetics Badanie przepywu i transformacji energii w ywych organizmach.

bioetyka bio-ethics Ga etyki zajmujca si naukami przyrodni-czymi i ich potencjalnym wpywem na spoeczestwo.

biofarmaceutyki fuzyjne fusion biopharmaceuticals Biaka fuzyjne o waciwociach farmaceutycznych. Ich zaletami s: 1. Synergistyczne dziaanie w jednej czsteczce, np. gdy cz-steczka wie si z obiektem docelowym, moe spenia jedno-czenie wicej ni jedn funkcj. 2. Niekorzystny efekt sabej stabilnoci jednej czci czsteczki, moe by kompensowany przez waciwoci innej czci. 3. Jedna cz czsteczki moe dziaa jako mechanizm docelowy dla aktywnego biaka. Patrz: immunotoksyna, toksyna fuzyjna.

biofarming biopharming Wykorzystanie genetycznie zmodyfiko-wanych rolin uprawnych i zwierzt hodowlanych do produkcji wartociowych zwizkw, zwaszcza farmaceutykw.

biofilmy biofilms Warstwa mikroorganizmw rosncych na powierzchni w polimerowej otoczce wytworzonej przez te mi-kroorganizmy. Biofilmy formuj si wszdzie, gdzie podoe umoliwia wzrost bakterii, a bakterie s obecne.

biogaz biogas Mieszanina metanu i dwutlenku wgla, bdca wynikiem anaerobowej dekompozycji odpadkw, np. ciekw komunalnych, przemysowych lub rolniczych.

bioinformatyka bio-informatics Wykorzystanie i porzdkowa-nie informacji biologicznej. W szczeglnoci zwizana z two-rzeniem baz danych biomolekularnych (zwaszcza sekwencji DNA), wykorzystujca komputery do analizowania zebranych informacji oraz integracji wynikw pozyskanych z rnych r-de biologicznych. Patrz: in silico.

bioinynieria bio-engineering Wykorzystanie sztucznych tka-nek, organw lub ich czci w celu zastpienia uszkodzonych, utraconych lub niefunkcjonujcych prawidowo czci ciaa.

biokataliza biocatalysis Zastosowanie enzymw w celu poprawy wydajnoci reakcji chemicznych.

27biologiczne zapotrzebowanie na tlen

biokonwersja bioconversion Przemiana jednego zwizku w inny przez ywe organizmy, w przeciwiestwie do przemiany przy wykorzystaniu wyizolowanych enzymw lub komrek czy pro-cesw chemicznych. Szczeglnie przydatna do wprowadzenia zmian chemicznych w specyficznych miejscach zoonych cz-steczek.

biolistyka biolistics Technika otrzymywania komrek transge-nicznych, w ktrej mikroczstki metali (wolframu lub zota) pokryte DNA s rozpdzane przy uyciu rnych metod, co powoduje ich wniknicie do komrek docelowych. Jeli taka komrka nie zostanie nieodwracalnie zniszczona, to DNA czsto jest przez ni pobierane. Technika ta zostaa z powo-dzeniem wykorzystana do transformacji komrek zwierzt, rolin i grzybw, a nawet mitochondriw wewntrz komrek. Synonim: mikrowstrzeliwanie.

biologia molekularna molecular biology Badania procesw y-ciowych na poziomie molekularnym.

biologiczna rnorodno biological diversity Patrz: bior-norodno.

biologiczne starzenie biological ageing Patrz: starzenie. biologiczne zamknicie biological containment Uniemoli-

wienie wydostania si organizmw z laboratorium. Moe by zrealizowane na dwa sposoby: przez sprawienie, e organizm jest niezdolny do przetrwania poza laboratorium, albo przez uczynienie rodowiska zewntrznego nieprzyjaznym dla or-ganizmu. W przypadku mikroorganizmw preferowana jest ich modyfikacja genetyczna, ktra powoduje, e wymagaj one dostarczenia specyficznego skadnika odywczego, zwykle dostpnego wycznie w laboratorium. W przypadku organi-zmw wyszych (rolin i zwierzt) atwiej jest sprawi, e ro-dowisko zewntrzne hamuje ich wzrost, rozprzestrzenianie i reprodukcj.

biologiczne zapotrzebowanie na tlen biological oxygen de-mand (skrty: BZT, BOD). Rozpuszczony w wodzie tlen wyma-gany do oddychania obecnych w niej organizmw aerobowych. Mierzony iloci tlenu zuytego w wodzie o temperaturze 20C w jednostce czasu. BZT jest wykorzystywany jako wskanik

28 bioluminescencja

stopnia zanieczyszczenia wody, szczeglnie nieorganicznymi nawozami rolinnymi.

bioluminescencja bioluminescence Enzymatycznie katalizowa-na emisja wiata przez rnorodne organizmy ywe (np. owady i organizmy morskie yjce w gbi oceanw). Wykorzystywana jako gen reporterowy w procesie transgenezy rolin i przy detekcji patogenicznych bakterii obecnych w ywnoci.

biougowanie bioleaching Odzyskiwanie metali z ich rud w wy-niku aktywnoci mikroorganizmw, a nie procesw chemicz-nych lub fizycznych. Na przykad Thiobacillus ferroxidans by wykorzystywany do ekstrakcji zota z rudy. Patrz: bioodzy-skiwanie (bioregeneracja).

biom biome Dua zbiorowo ekologiczna lub zesp zbiorowoci, obejmujcy szeroki obszar geograficzny i charakteryzujcy si okrelonym dominujcym typem wegetacji.

biomasa biomass 1. Masa komrkowa produkowana przez popu-lacj organizmw ywych. 2. Materia organiczna, ktra moe zosta wykorzystana jako rdo energii lub do produkcji okre-lonych zwizkw chemicznych. 3. Caa materia organiczna, pochodzca z fotosyntetycznej konwersji energii sonecznej.

biomasa glonw algal biomass Glony jednokomrkowe (np.Chlorella spp. i Spirulina spp.) uprawiane komercyjnie w sta-wach jako pasza dla zooplanktonu, ktry z kolei jest zbierany jako pokarm dla farm rybnych.

biometria biometry Zastosowanie metod statystycznych do ana-lizy cigej zmiennoci w systemach biologicznych. Synonim (tylko ang.): biometrics.

bioodzyskiwanie (bioregeneracja) biorecovery Zastosowanie mikro organizmw w celu odzyskania cennych materiaw (metali lub okrelonych zwizkw organicznych) ze zoonych mieszanin. Patrz: biodesulfuryzacja, biougowanie.

biopaliwo biofuel Gazowe, pynne lub stae paliwo uzyskane ze rda biologicznego, np. etanol, olej rzepakowy lub tuszcz z rybiej wtroby.

biopestycyd biopesticide Zwizek zabijajcy organizmy w wy-niku specyficznych efektw biologicznych, a nie poprzez za-trucie chemiczne. W odrnieniu od kontroli biologicznej,

29bioreaktor typu airlift

opartej na aktywnym poszukiwaniu szkodnikw przez ywe organizmy, jest to czynnik pasywny. Korzy wynikajca z zamiany konwencjonalnych pestycydw na biopestycydy opiera si na zaoeniu, e s one bardziej selektywne i bio-degradowalne.

biopiractwo biopiracy Praktyka patentowania genotypw i wyni-kajca z niej prywatyzacja kolekcji zasobw genowych. Termin ten zakada brak zgody na t praktyk ze strony pierwotnego waciciela tych zasobw.

biopolimer biopolymer Kady duy polimer (biako, kwas nu-kleinowy, polisacharyd) produkowany przez ywy organizm. Obejmuje niektre materiay (np. polihydroksymalan) wy-korzystywane jako plastiki. Synonim: polimer biologiczny.

bioproces bioprocess Kady proces wykorzystujcy kompletne ywe komrki lub ich skadniki (np. enzymy, chloroplasty) w celu uzyskania podanej zmiany fizycznej lub chemicznej.

bioreaktor bioreactor Zbiornik, w ktrym komrki, ekstrakty komrkowe lub enzymy s wykorzystywane do wykonania reakcji biologicznej. Terminem tym czsto jest okrelany zbiornik do fermentacji, zawierajcy komrki lub mikroor-ganizmy.

bioreaktor enzymatyczny enzyme bioreactor Reaktor, w kt-rym reakcja chemicznej przemiany jest katalizowana przez enzym.

bioreaktor kolumnowy bubble column fermenter Bioreak-tor, w ktrym komrki lub mikroorganizmy s utrzymywane w zawieszeniu w wysokiej kolumnie przez wznoszce si po-wietrze wtaczane przez podstaw zbiornika.

bioreaktor membranowy membrane bioreactor Naczynie,w ktrym prowadzona jest kultura komrek (in vitro) nad lub pod przepuszczaln membran, ktra pozwala na dyfuzj skadnikw pokarmowych do komrek, ale zatrzymuje komr-ki. Odmian jest bioreaktor z wknami kanalikowymi.

bioreaktor typu airlift airlift fermenter Cylindryczny zbiornik fermentacyjny, w ktrym komrki s mieszane powietrzem wprowadzanym u podstawy zbiornika, a nastpnie unoszcym si przez pynne podoe kultury. Zawiesina komrek kry

30 bioreaktor z filtrem

w zbiorniku, poruszana gradientem bbli powietrza w rnych czciach reaktora.

bio reaktor z filtrem filter bioreactor System kultur komrko-wych, w ktrym komrki rosn na drobnej siatce z obojtnego materiau, pozwalajcej na przepyw poywki i zatrzymujcej komrki. Zasada dziaania jest podobna jak w przypadku reak-torw membranowych i z wknami kanalikowymi, ale atwiej-sza w uyciu. Synonim: bioreaktor z siatk.

bioreaktor z siark mesh bioreactor Patrz: bioreaktor z fil-trem

bioremediacja bioremediation Proces wykorzystujcy ywe or-ganizmy do usuwania zanieczyszcze, skae i niepodanych substancji z gleby i wody. Patrz: remediacja, bioakumula-cja, bioaugmentacja.

biornorodno biodiversity Zmienno ywych organizmw obecnych w ekosystemach ldowych, wodnych i innych, a take kompleksw ekologicznych, ktrych te ekosystemy s czci. Obejmuje zmienno wewntrz gatunku, midzy gatunkami i w ramach ekosystemu. Synonimy: biologiczna rnorodno, ekologiczna rnorodno.

biosensor biosensor Urzdzenie wykorzystujce unieruchomio-ne czynniki pochodzenia biologicznego (takie jak enzymy, antybiotyki, organella lub cae komrki) w celu detekcji lub pomiaru zwizku chemicznego. Reakcje midzy czynnikiem biologicznym a czsteczk poddan analizie s zmieniane w sygna elektryczny.

biosfera biosphere Cz ziemi i jej atmosfera zamieszkaa przez ywe organizmy.

biosilk biosilk Wkno biomimetyczne produkowane dziki ekspresji odpowiednich genw pajczych w drodach lub w bakteriach, a nastpnie przeksztaceniu biaka, bdcego produktem ekspresji, we wkno.

biosorbenty biosorbents Mikroorganizmy, ktre samodzielnielub w powizaniu z substratem s zdolne do ekstrakcji lub zatania podanego zwizku w wyniku jego selektywnej re-tencji. Patrz: bioakumulacja.

biosyntetyczne miejsca wizania przeciwcia biosynthetic antibody binding sites (skrt: BABS) Patrz: dAb.

31biotoksyna

biosynteza biosynthesis Synteza zwizkw przez ywe komrki; stanowi podstaw anabolizmu.

biotechnologia biotechnology 1. Kade rozwizanie technolo-giczne, ktre wykorzystuje systemy biologiczne, ywe organi-zmy lub ich pochodne do wytworzenia lub modyfikowania pro-duktw lub procesw (Konwencja o Rnorodnoci Biologicz-nej). 2. Interpretowana w wskim sensie: zbir technologii molekularnych, takich jak manipulacja genetyczna i transfer genw, typowanie DNA, klonowanie rolin i zwierzt (stano-wisko FAO na temat biotechnologii).

biotechnologia nowoczesna (nowa) modern biotechnology Zas tosowanie do: 1. Technik kwasw nukleinowych in vitro z uwzgldnieniem rekombinowanego kwasu deoksyrybonukle-inowego (DNA) i bezporedniej iniekcji kwasu nukleinowego do komrek lub organelli. 2. Fuzji komrek przekraczajcej taksonomiczn rodzin, ktra przeamuje bariery naturalnej fizjologicznej reprodukcji lub rekombinacji i ktra nie jest tech-nik stosowan w tradycyjnej hodowli i selekcji (Konwencja o Rnorodnoci Biologicznej).

biotechnologia zarodkw embryo technology Rodzajowa nazwa dla rnych modyfikacji zarodkw ssaczych. Zawiera klono-wanie zarodkw, dzielenie zarodkw, przechowywanie zarodkw i zapodnienie in vitro.

biotest bio-assay 1. Ocena aktywnoci substancji w ywych ko-mrkach lub organizmach. W tym celu w przemyle farma-ceutycznym i kosmetycznym s wykorzystywane zwierzta. Obecnie opracowywane s biotesty wykorzystujce bakterie lub komrki zwierzce i rolinne, praca z nimi jest bowiem atwiejsza ni ze zwierztami lub rolinami, ich otrzymanie i utrzymanie jest tasze, pozwalaj rwnie omin proble-my etyczne zwizane z testami na zwierztach. 2. Porednia metoda wykrywania bardzo maych iloci specyficznych sub-stancji poprzez obserwacj wpywu prbki na wzrost ywego materiau.

biotoksyna biotoxin Zwizek naturalnego pochodzenia, cechujcy si du aktywnoci biologiczn, toksyczny dla kilku lub wie-lu grup organizmw.

32 biotop

biotop biotope Niewielkie siedlisko w ramach wikszej spoecz-noci.

biotransformacja biotransformation Przemiana zwizku che-miczne go lub materiau w inny przy uyciu biologicznego katalizatora, pojcie zblione do biokatalizy, dlatego kata-lizator zwany jest w tym wypadku biokatalizatorem. Zwykle katalizator to enzym lub utrwalony, martwy mikroorganizm, zawierajcy enzym lub kilka enzymw.

biotyna biotin Witamina z grupy B, dziaajca jako koenzym r-nych enzymw katalizujcych wczanie dwutlenku wgla do rnych zwizkw, niezbdna w metabolizmie tuszczw. Od-powiednia jej ilo jest normalnie produkowana przez bakterie yjce w przewodzie pokarmowym zwierzt. Jest rwnie wa-nym odczynnikiem wykorzystywanym w biologii molekularnej z uwagi na jej powinowactwo do awidyny i streptawidyny. Synonim: witamina H.

biotynylowany DNA biotinylated-DNA Czsteczka DNA wy-znakowana biotyn w wyniku wczenia do tej czsteczki biotynylowanego nukleotydu (zwykle uracylu). Detekcja wy-znakowanego DNA jest moliwa przez utworzenie kompleksu ze streptawidyn z przyczonym czynnikiem warunkujcym pojawienie si barwy, np. peroksydazy chrzanowej warunkuj-cej powstanie zielonej fluorescencji w reakcji z rnymi odczyn-nikami organicznymi.

biowzbogacanie bio-enrichment Dostarczanie zwizkw odyw-czych lub tlenu w celu zwikszenia intensywnoci rozkadu zanieczyszcze przez mikroorganizmy.

biwalent bivalent Dwa sparowane chromosomy homologiczne(z ktrych jeden pochodzi od matki, a drugi od ojca) obecne w profazie i anafazie pierwszego podziau mejotycznego. Poniewa DNA ulego replikacji, wic kady zduplikowany chromosom skada si z dwch chromatyd, a zatem biwalent skada si z czterech chromatyd.

blastocysta blastocyst Zarodek ssaczy (zapodnione jajo) we wcze-snym stadium rozwoju, mniej wicej do momentu zagniede-nia. Ma form kuli powierzchniowo pokrytej komrkami, a we-wntrz pustej.

33blokada mechanizmu transkrypcji

blastocyt (komrka blastyczna) blast cell Dua, szybko dzie-lca si komrka powstaa z komrki B w odpowiedzi na stymulacj obecnoci antygenu. Blastocyt staje si nastpnie komrk osocza, produkujc przeciwciaa.

blastomer blastomere Kada z komrek powstaych w wyniku pierwszych kilku podziaw komrkowych w embriologii zwie-rzt. Zarodek zwykle dzieli si najpierw na dwa, potem na cztery, a nastpnie na osiem blastomerw itd.

blastula blastula U zwierzt wczesne stadium zarodka, nast-pujce po stadium moruli. Zwykle jego powierzchnia zoona jest z jednej warstwy komrek (blastoderma) lub stanowi kul komrek (blastocysta).

blaszka liciowa lamina Blaszka liciowa lub rozwinita cz licia.

blaszka liciowa leaf blade Zazwyczaj paska cz licia. blaszka rodkowa cell plate Prekursor ciany komrkowej two-

rzcy si na pocztku podziau komrkowego. Blaszka rodko-wa wyksztaca si w paszczynie rwnikowej z bon w cyto-plazmie.

blaszka rodkowa middle lamella Wystpujca wycznieu rolin cienka warstwa spajajca dwie ssiadujce komrki, usytuowana midzy przylegajcymi cianami komrek.

blizna liciowa leaf scar lad pozostay na pdzie po opadni-ciu licia.

blini twin Jeden z dwch osobnikw powstaych z tej samej zy-goty.

blini jednojajowe monozygotic twin Jedno z pary blinit, pochodzce z pojedynczej zapodnionej komrki jajowej. Syno-nim: blini identyczne.

blinita (bliniaki) dwuzygotyczne dizygotic twins Biniaki dwujajowe, tzn. para osobnikw, znajdujcych si jednoczenie w jednej macicy, ale pochodzcych z rnych, niezalenych za-podnie dwch komrek jajowych.

blok Hognessa Hogness box Synonim: TATA box. blokada mechanizmu transkrypcji transcriptional roadblock

Biako wice DNA, ktre ma wpyw na tempo, w jakim polimeraza RNA dokonuje trankrypcji genw. Kompleks

34 blot

biako/DNA przeszkadza w tym procesie przez zablokowanie wyduania. W niektrych przypadkach te przeszkody s atwo omijalne, lecz w innych wystpuje istotnie wysoka czsto zatrzyma (pauzowa) w transkrypcji i moe to oddziaywa jako punkt kontrolny ekspresji genw.

blot blot Podoe wraz z przytwierdzonym do niego DNA, RNA lub biakiem. Rne rodzaje blotw nazywane s wedug rodzaju czsteczek stanowicych sond i czsteczek poddawanych hybrydyzacji: Southern blot (DNA/DNA), northern blot (DNA/mRNA), western blot (przeciwciao/biako), southwe-stern blot (DNA/biako). Jedynie Southern zaczyna si od wielkiej litery, poniewa nazwa ta pochodzi od nazwiska Eda Southerna, wynalazcy tej techniki.

bd standardowy standard error Miara statystyczna, wskazu-jca przewidywan dokadno odchylenie rednich z prby populacji od redniej z caej populacji.

bdne sparowanie mismatch Pojawianie si niekomplementar-nych par zasad w podwjnej helisie DNA, np. A:C, G:T.

bona komrkowa cell membrane Patrz: plazmalemma. bona plazmatyczna plasma membrane Patrz: plazmalemma. BOD Skrt biological oxygen demand biologiczne zapotrzebo-

wanie na tlen. bombardowanie mikropociskami microprojectile bombard-

ment Patrz: biolistyka.bp Skrt base pair para zasad. brzowienie browning Przebarwienie wieo przekrojonych po-

wierzchni tkanek rolinnych spowodowane utlenianiem fenoli. W rolinnych kulturach tkankowych moe wskazywa na ich niewaciwe odywienie lub obecno patogenw, zwykle pro-wadzc do nekrozy.

brodawka nodule Nabrzmiae kuliste struktury formowane na korzeniach rolin strczkowych, zawierajce bakterie wice azot.

brodawka korzeniowa root nodule Maa narol na korzeniu w postaci masy komrek przyczonych do korzenia rolin strczkowych, zawierajca symbiotyczne bakterie wice wolny azot, najczciej Rhizobium spp.

35cAMP

bromek etydyny ethidium bromide Barwnik fluorescencyjny,ktry moe wchodzi midzy pary zasad dwuniciowego DNA, dlatego jest stosowany do barwienia DNA w elach. wieci w wietle UV. Wiadomo, e jest silnym mutagenem i prawdo-podobnie rwnie karcynogenem i teratogenem.

BSA Skrt bovine serum albumin albumina surowicy bydl-cej.

BSE Skrt bovine spongiform encephalopathy gbczaste zwy-rodnienie mzgu.

BST Skrt bovine somatotrophin bydlca somatotropina. Bt Skrt Bacillus thuringiensis. bulwa korzeniowa root tuber Zgrubiaa cz korzenia, penica

w rolinie funkcj spichrzow, tzn. jest magazynem substancji zapasowych, gwnie wglowodanw.

butelka Stewarda Steward bottle Paska butelka wykorzysty-wana do wzrostu komrek i tkanek w medium pynnym, w kt-rym czasowo mog by zanurzone podczas obrotw.

bydlcy hormon wzrostu bovine growth hormone Patrz: so-matotropina bydlca.

C

C Skrt cytozyny. CAAT box (blok) CAAT box Konserwatywna sekwencja DNA

obecna w rejonach promotorowych genw kodujcych biaka wielu organizmw eukariotycznych. Nazwa pochodzi od konsensusowej sekwencji GGCCAATCT, ktra wystpuje okoo 75. zasady poprzedzajcej miejsce inicjacji transkryp-cji, stanowi ona jedno z kilku miejsc rozpoznawanych przez czynniki transkrypcyjne i wicych je. Synonim: CAT box.

callipyge callipyge Dziedziczna cecha zwierzt hodowlanych (np. owiec), objawiajca si grubszymi i bardziej misnymi wiart-kami zadu, a zatem warunkujca wiksz produktywno mi-sa (zjawisko hipertrofii mini).

cAMP Skrt cyclic adenosine monophosphate cykliczny mono-fosforan adenozyny.

36 CAMV

CaMV Skrt cauliflower mosaic virus wirus mozaiki tytoniu. CaMV 35S Skrt cauliflower mosaic virus 35S ribosomal DNA

promoter promotor jednostki 35S rybosomalnego DNA wirusa mozaiki tytoniu. Patrz: wirus mozaiki tytoniu.

canola canola Specyficzna grupa odmian rzepaku, dajcych olej bogaty w jednonienasycone kwasy tuszczowe i o maej zawar-toci kwasu erukowego, toczony z nasion tych odmian.

CAP Skrt catabolite activator protein biakowy aktywator ka-tabolizmu.

CAPS Skrt cleaved amplified polymorphic sequence trawiona powielona sekwencja polimorficzna.

carcimona carcimona Zoliwy guz powstajcy z tkanki nabon-kowej, tworzcy si na skrze lub na zewntrznych warstwach komrek organw wewntrznych.

CAT box CAT box Patrz: CAAT box. CBD Skrt Convention on Biological Diversity Konwencja o R-

norodnoci Biologicznej. ccc DNA Skrt covalently-closed circle DNA kowalencyjnie za-

mknite koliste DNA. Patrz: cyrkularyzacja. cDNA Skrt complementary DNA komplementarny DNA. CDR Skrt complementarity-determining regions regiony deter-

minujce komplementarno. cecha trait Jedna z wielu charakterystyk definiujca organizm.

Fenotyp jest opisywany przez jedn lub wicej cech. cecha ilociowa quantitative trait Cecha mierzalna, wykazu-

jca zmienno cig (np. wysoko, masa, intensywno barwy itp.).

cecha jakociowa qualitative trait Cecha wykazujca zmien-no nie cig, tj. osobniki mog by przypisane do jednej z kil-ku wydzielonych klas.

cechy produkcyjne production traits Cechy zwierzt, takie jak: ilo i jako mleka, misa, wkna, jaj, pracy itp., kt-re te zwierzta (lub ich potomstwo) produkuj, wpywajce bezporednio na warto, jak zwierzta stanowi dla rolni-ka, a identyfikowane lub mierzone na poziomie indywidual-nym.

37centrosom

cel target W testach diagnostycznych czsteczka lub sekwencja kwasw nukleinowych oznaczana w prbie. W przypadku mutagenezy sekwencja genu, ktra powinna by zmie-niona, aby przynosi podane zmiany w fenotypie (mutacja celowa).

cellulosom cellulosome Agregat zoony z wielu biaek, obecny w pewnych mikroorganizmach degradujcych celuloz. Za-wiera wiele kopii enzymw potrzebnych w tym procesie, czsto jest zlokalizowany na zewntrznej powierzchni komrek tych mikroorganizmw.

celulaza cellulase Enzym katalizujcy rozkad celulozy. celuloza cellulose Zoony polisacharyd zbudowany z dugich

nierozgazionych acuchw reszt glukozowych. Stanowi wa-gowo od 40 do 55% rolinnych cian komrkowych.

centralna komrka macierzysta central mother cell Komr-ka znajdujca si pod powierzchni rolinnego merystemu wierzchokowego, cechujca si obecnoci duej wakuoli.

centralny dogmat central dogma Podstawowe zaoenie, w myl ktrego w naturze kierunek przekazywania informacji biegnie od DNA do RNA, a nastpnie do biaek. Jednak informacja zapisana w czsteczkach RNA retrowirusw moe rwnie zosta przepisana na DNA.

centriola centriole Organellum obecne w wielu komrkachzwierzcych, biorce udzia w procesie formowania wrzeciona podczas mitozy. W trakcie podziau komrkowego dwie cen-triole przesuwaj si do przeciwlegych kocw jdra, tworzc koce wrzeciona.

centromer centromere Struktura obecna w eukariotycznym chromosomie, podczas analizy kariotypu widoczna jako przewenie, do ktrego w czasie podziau mitotycznego i mejo-tycznego przyczepiaj si wkna wrzeciona. Zoony z wysoce powtarzalnego DNA.

centrosom centrosome Wyspecjalizowany region ywej komrki, ulokowany w ssiedztwie jdra, w ktrym dochodzi do synte-zy i degradacji mikrotubul w czasie podziau komrkowego. Centrosom wikszoci komrek zwierzcych zawiera par cen-trioli.

38 centrum pochodzenia

centrum pochodzenia centre of origin Lokalizacja geograficz-na, z ktrej pochodzi dany gatunek roliny udomowionej. Te rejony s najbardziej prawdopodobnym rdem zmiennoci ge-netycznej i reprezentuj idealny cel dla konserwacji in situ.

centyMorgan centiMorgan (skrt: cM) Jednostka dystansu ge-netycznego. Przy niewielkiej czstoci rekombinacji cM i procent rekombinacji s rwnowane.

cewka tracheid Wyduona, zwajca si komrka ksylemu, ze zdrewniaymi cianami, przystosowana do przewodzenia rozpuszczonych substancji i zapewniania wsparcia mechanicz-nego. Wystpuje w rolinach iglastych, paprociach i gatunkach pokrewnych.

Chakrabarty werdykt Chakrabarty decision Wynik wanego procesu w USA, w ktrym uznano, e wynalazcy nowego mi-kroorganizmu, ktrego wynalazek spenia wymogi prawne, pozwalajce na uzyskanie patentu, nie mona odmwi tego patentu wycznie z uwagi na fakt, e ten wynalazek jest for-m ycia. Werdykt ten sta si precedensem pozwalajcym na patentowanie ywych organizmw.

chaperon chaperone Rodzina biaek odpowiedzialna za popraw-ne skadanie i konformacj innych polipeptydw in vivo, bezporednio po ich syntezie w rybosomach. Chaperony same nie wchodz w skad tych struktur. Ich odpowiedniki w orga-nizmach prokariotycznych zwane s chaperoninami. Synonim: biaka opiekucze. Patrz: biako szoku termicznego.

chaperonina chaperonin Patrz: chaperon. chaperony molekularne molecular chaperone Patrz: chape-

ron. charakterystyka characterization Opis najwaniejszych wa-

ciwoci organizmu lub systemu. chelat chelate Kation zwizany z czsteczk organiczn poprzez

przejcie pary elektronw z atomu azotu lub tlenu zawartych w jej strukturze. Typowym i czsto wykorzystywanym czynni-kiem chelatujcym jest kwas etylenodiaminotetraoctowy. Rozpuszczalne chelaty mog stanowi dla rolin rdo mikro-skadnikw, ktre w innym przypadku byyby niedostpne ze wzgldu na ich precypitacj.

39chimeryczne biako

chemiluminescencja chemiluminescence Emisja wiata pod-czas trwa nia reakcji chemicznej.

chemostat chemostat Ciga, otwarta kultura, w ktrej tempo wzrostu i gsto komrek s utrzymywane na staym pozio-mie dziki ustalonemu poziomowi dostarczanego skadnika ograniczajcego wzrost.

chemotaksja chemotaxis Ruch komrki, organizmu lub czci organizmu zgodnie lub przeciwnie do gradientu stenia okre-lonej substancji.

chemoterapia chemotherapy Leczenie choroby, zwaszcza infek-cji lub nowotworw, za pomoc zwizkw chemicznych.

chiazma chiasma Punkt poczenia niesiostrzanych chromatyd chromosomw homologicznych w pierwszej profazie mejozy. Synonim: cross-over.

chimera chimera 1. Organizm, ktrego komrki nie s genetycz-nie identyczne. Zjawisko to moe by wynikiem mutacji soma-tycznej, szczepienia (patrz: szczepiona chimera) lub faktu, e osobnik wyksztaci si z dwch lub wikszej liczby zarodkw lub zygot. 2. Rekombinowane DNA, zawierajce sekwencje pochodzce od rnych organizmw.

chimera meryklinalna mericlinal Jest to do chimera z tkank jednego genotypu czciowo otoczon przez tkank innego genotypu.

chimera peryklinalna periclinal chimera 1. Genotypowo lub cytoplazmatycznie rne tkanki uoone w koncentryczne war-stwy. 2. Chimera, organizm, ktrego jedna lub wicej warstw tkanki pochodzcej od jednego zrazu okrywa cakowicie cen-traln tkank pochodzc z innego zrazu.

chimeraplasty chimeraplasty Metoda pozwalajca na wprowa-dzenie zdefiniowanych zmian w sekwencji DNA, moe by stosowana w terapii genowej, jak rwnie do poznania funkcji genw. Syntetyczny kwas nukleinowy, zawierajcy DNA z roz-proszonymi niewielkimi wstawkami RNA, wprowadza si do komrki docelowej, w ktrej czy si on z waciw sekwencj, co powoduje uruchomienie mechanizmw naprawy DNA i za-stpienie oryginalnej sekwencji sekwencj syntetyczn.

chimeryczne biako chimeric protein Patrz: biako fuzyjne.

40 chimeryczny DNA

chimeryczny DNA chimeric DNA Patrz: chimera (2). chimeryczny wybirczy gen markerowy chimeric selectable

marker gene Gen zoony z czci dwch lub wikszej liczby rnych genw, pozwalajcy komrce gospodarza na przetrwa-nie w warunkach, ktre w innym przypadku spowodowayby jej mier.

chip chip Patrz: mikromacierz. chityna chitin Polisacharyd zawierajcy atomy azotu, ktry sta-

nowi strukturaln podstaw zewntrznego szkieletu owadw i cian komrkowych grzybw.

chitynaza chitinase Enzym rozkadajcy chityn. chloramfenikol chloramphenicol Antybiotyk blokujcy synte-

z biaek. chlorenchyma chlorenchyma Tkanka rolinna (mezofil lici

i inne komrki parenchymy), zawierajca chloroplasty. chlorofil chlorophyll Jeden z dwch barwnikw, warunkujcy

zielone zabarwienie wikszoci rolin. Jest niezbdnym skad-nikiem systemu absorbowania energii wietlnej w procesie fotosyntezy. Patrz: chloroplast.

chloroplast chloroplast Wyspecjalizowany plastyd, zawierajcy chlorofil. Chloroplasty maj soczewkowaty ksztat, otoczone s podwjn bon i zawieraj struktury zwane tylakoidami, ustawione jedne na drugich i otoczone elowat mas (stroma). W chloroplastach odbywa si proces transferu energii sonecznej i wane reakcje, prowadzce do syntezy skrobi i cukrw. Chloro-plasty posiadaj wasne DNA, zawarte w nim geny dziedziczone s zwykle wycznie po matce, niezalenie od genw jdrowych.

chloroplastowe DNA chloroplast DNA DNA obecne w chloropla-stach. Mimo e genom chloroplastowy jest niewielki, obecno duej liczby chloroplastw w komrce sprawia, e chloroplasto-we DNA ma znaczcy udzia w cakowitej iloci DNA obecnego w komrce.

chloroplastowy peptyd tranzytowy chloroplast transit pep-tide (skrt: CTP) Peptyd tranzytowy, ktry zwizany z bia-kiem powoduje transport tego biaka do chloroplastw rolin-nych. Wewntrz chloroplastu peptyd tranzytowy jest odcza-ny od biaka. Wykorzystywany w celu nakierowania produktu

41chromatografia metalopowinowactwa

ekspresji transgenu do protoplastu, jeli tam powinien on si znale.

chloroza chlorosis Pojawienie si tego zabarwienia rolin, spo-wodowanego niemonoci wytworzenia chlorofilu lub jego roz-kadem. Zwykle jest to objaw niewaciwego odywienia rolin lub infekcji przez patogeny.

choniak lymphoma Nowotwr pojawiajcy si w brodawkach tkanki limfoidalnej, ledzionie i innych miejscach siatki lim-fatycznej.

choroba autoimmunologiczna auto-immune disease Zaburze-nie, w ktrym system immunologiczny organizmu wytwarza przeciwciaa przeciw czsteczkom normalnie produkowanym przez ten organizm (zwane autoantygenami).

choroba przeszczep przeciwko gospodarzowi attack graft--versus-hos