Slownik Poznych Ksiag Fragment

5/28/2018 Slownik Poznych Ksiag Fragment

1/96

...aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,

oraz Tego, ktrego posae,

Jezusa Chrystusa


2/96

Seria otrzymaa nagrod

Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich

FENIKS


3/96

Ralph P. Martin

Peter H. Davids

Redakcja naukowa wydania polskiego

Janusz Krcido MS

SOWNIKPNYCH KSIGNOWEGO TESTAMENTU

i PISM OJCW APOSTOLSKICH

Ofcyna Wydawnicza Vocatio

Warszawa


4/96

Tytu oryginau:Dictionary of the Later New Testament & Its Developments

Imprimatur:Za pozwoleniem Kurii Metropolitalnej Warszawskiej 616/NK/2014 z 17 marca 2014 roku

Tumaczenie:Aleksandra Czwojdrak, Jakub Bartoszewicz, Laura Bigaj, Tomasz Fortuna,

Kamil Maksymiuk, Justyna Przybyowska, Monika Wilk-Dziuba

Korekta:Boena Hryciuk, Anna Kaszubowska, Ewa Micyk

Zesp VOCATIO

Redakcja techniczna:Magorzata Biegaska-Bartosiak

Projekt okadki i obwoluty:Joanna Zonkiewicz

Cytaty z Pisma witego wedug:Biblii Tysiclecia, wyd. III, IV i V;

Biblii Warszawskiej;Biblii Gdaskiej;

Nowego Testamentu Przekadu na Wielki Jubileusz Roku 2000.

Copyright 1997 by InterVarsity Christian Fellowship/USA.Translated and printed by permission of InterVarsity Press, P.O. Box 1400, Downers Grove, IL 60515, USA.

All rights reserved.

Copyright for the Polish edition 2014 by Oficyna Wydawnicza VOCATIO.All rights to the Polish edition reserved.

Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana

ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,

ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu

bez pisemnej zgody wydawcy.W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej VOCATIO

02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1, e-mail: [email protected]

Redakcja: tel. (22) 648 54 50,Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78,

e-mail: [email protected]

Ksigarnia Wysykowa02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 54,

tel. (603) 861 952e-mail: [email protected]

www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7829-127-5


5/96

Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wi-te. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechciaobjawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytaniei rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lep-sze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jestSowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce ado rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myliserca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12).

Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak-e przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, ob-janiajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniemSoboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp.W nurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca naj-bardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.

Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni sido dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przezto do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposbzwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umio-wania Trjjedynego Boga.

Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

Sowo wstpne

Jzef Kardyna GlempPrymas Polski


6/96

Redaktor naukowy serii:ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

PRYMASOWSKA SERIA BIBLIJNA

1.Remigiusz Popowski SDB, MichaWojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy

Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1994, 1995,

1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006, 2010.

2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.), Wielki

atlas biblijny,Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010.

3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wyda-

nie z penlokalizacjgreckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form

czasownikowych, Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.

4. Jan Flis,Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia,Warsza-

wa 1991, 1997, 1999, 2004.

5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult.

wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej,Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.

6. MichaWojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii,Warszawa 1997,

1999, 2004.

7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu,Warszawa

1997, 1999, 2007.

8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chrostow-

ski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych,Warszawa 1998.

9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.),

Encyklopedia biblijna,Warszawa 1998, 1999, 2004.10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy),Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wuj-

ka z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy,Warszawa

1999, 2000, 2004, 2009, 2013.

11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.),Atlas biblijnej Jerozolimy,War-

szawa 1999, 2004.

12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-

mentu,Warszawa 1999, 2000.

13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy),Apokryfy Starego Testamentu,Warsza-wa 1999, 2000, 2001, 2007, 2010.


7/96

VII

14. Anna Kumirek (przek. i oprac.),Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodza-ju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcjoraz indeksem rdze-

ni,Warszawa 2000.

15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy),Nowy Testament. Przekad naWielki Jubileusz Roku 2000,Warszawa 2000.

16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),

Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu,Warszawa 2000, 2010.

17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. na-

uk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),Katolicki komentarz

biblijny,Warszawa 2001, 2004, 2010, 2013.

18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.)Leksy-

kon biblijny,Warszawa 2001, 2008.19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi

Machabejskiej,Warszawa 2002.

20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostow-

ski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej,Warszawa 2003, 2010.

21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu,Warszawa 2003.

22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig.Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracjoraz indeksem rdze-

ni,Warszawa 2003, 2009.23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu, Warszawa 2004,

2010.

24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red.

nauk. wyd. pol.),Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej.Warszawa 2005.

Drugie wydanie ukazao sipod tytuemKomentarz historyczno-kulturowy do Stare-go Testamentu. Ksigi protokanoniczne, Warszawa 2014.

25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),

Sownik hermeneutyki biblijnej,Warszawa 2005.

26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),

Sownik ta Biblii,Warszawa 2007.

27. Anna Kumirek (oprac. i wstp),Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Prze-kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracjoraz indeksem sw he-

brajskich,Warszawa 2008.

28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i ko-mentarzy),Nowy Testament dla moderatorw, Warszawa 2008, 2010.

29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testamen-tu, Warszawa 2008.

Prymasowska Seria Biblijna


8/96

VIII

30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik hebraj-

sko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, 2013.

31. MichaWojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi Gre-

ckie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawowych,Warszawa 2008.

32. Anna Kumirek (oprac. i wstp),Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekadinterlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracjoraz indeksem sw hebrajskich

i aramejskich, Warszawa 2009, 2014.

33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systema-

tyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych,Warszawa 2009.

34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa.

Warszawa 2010.35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudne frag-

menty Biblii, Warszawa 2011, 2012.

36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekadi adaptacja dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny,Warszawa

2013.

37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia Sta-rego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami,Warszawa 2013,

2014.

38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty,Warszawa 2013.

39.Ralph P. Martin, Peter H. Davids, Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pismOjcw Apostolskich,Warszawa 2014.

Prymasowska Seria Biblijna


9/96

SPIS TRECI

Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V

Prymasowska Seria Biblijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .VI

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .XI

Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIIIWstp do wydania polskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV

Autorzy hase. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .XVII

Jak posugiwa si Sownikiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .XXII

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIV

Hasa Sownika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

Indeks cytatw biblijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1131

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1181

Indeks artykuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196


10/96


11/96

WSTP

W poprzednich dwch tomach tego cyklu, powiconych okrelonym partiom Nowego Testamen-tu Ewangeliom i listom Pawowym podjto prb zapoznania czytelnikw z pismami, ktre sim ju dobrze znane. Std te wstpy do tych tomw uwzgldniay fundamentalny charakter tego,co wczesny Koci nazywa Ewangeli i Apostoem Narodw.

Trzecia z kolei komplementarna publikacja encyklopedyczna wymaga jednak innego rodzajuwstpu. W tym przypadku to jest w przypadku pozostaych ksig nowotestamentowego kanonu czytelnik czsto wkracza na terra incognita. Kwestie takie jak skomplikowana argumentacja Listudo Hebrajczykw, tendencja moralizatorska Listu Jakuba, pomienne oskarenia pobrzmiewajcew Licie Judy, a take bardziej zrozumiae teksty Pierwszego Listu Piotra i Dziejw Apostolskich toprzykady problematyki, ktre wrcz prosz si o lepsze nawietlenie. I kt nie odczuwa potrzebyuczonego, acz przystpnego ukierunkowania podczas cierpliwej cho obfitujcej w zagadki lek-tury Apokalipsy? Mamy nadziej, e niniejszy Sownikznajdzie si wrd pierwszych publikacjipodrcznych, po jakie signie w poszukiwaniu pomocy student, nauczyciel czy wykadowca.

Wanie w celu zaoferowania takiej pomocy wytypowano, napisano i zebrano hasa niniej-szego obszernego Sownika pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich, ktryprezentujemy czytelnikom. Jego redaktorzy mog z dum zauway, e bardziej jeszcze niw przypadku poprzednich dwch sownikw publikacja ta wypeni luk w zakresie literaturyencyklopedycznej powiconej Nowemu Testamentowi. Opracowano j z myl o kaznodziejach,duszpasterzach oraz wieckich, jak rwnie o zestresowanych studentach teologii, a take naszychkolegach uczonych, ktrzy staj przed wyzwaniem wykadania tych czsto zaniedbywanych ksigkanonu Nowego Testamentu.

Skoro o kanonie mowa, na myl przychodz ostatnie (1983, 1995) stwierdzenia nestora wrdbadaczy C.K. Barretta. Piszc o centrum Nowego Testamentu i kanonu (w zbiorze esejw zatytu-

owanymJesus and the Word[T & T Clark, Edinburgh 1995, s. 259-276]), w celu wykazania swoje-go stanowiska pisze on, i norma normansteologii Nowego Testamentu, narzdziem testowania tezteologicznych (czy te jak sam by to uj ordzia Kocioa) jest zniuansowana wersja hasesolafide,solus Christus, twierdzenie, e w praktycenie [wynika] adna szkoda, lecz dobre skutki, jelispojrze na wszystkie utwory literackie doby apostolskiej i poapostolskiej (wyrnienie autora).Odniesienie si do tego spostrzeenia wymagaoby zreferowania wci niegasncej debaty dotycz-cej centrum Nowego Testamentu oraz granic i definicji autorytetu kanonicznego. W tym miejscuzauwaymy jedynie, e materia omwiony w Sownikuumoliwi jak mamy nadziej czytelni-kom dostrzeenie, w jaki sposb przesanie chrzecijastwa rozwijao si, poczynajc od Ewangeliisynoptycznych i listw Pawa przez pozostae ksigi Nowego Testamentu a po inne pisma do ok.

poowy II wieku. Uznanie ostatecznej postaci kanonu (zoonego z 27 ksig znanego nam dziNowego Testamentu) powinno obj rwnie: (1) uczciwe przyznanie, e ksigi czsto uwaane zadrugorzdne wzgldem rzekomego centrum wci pozostaj normatywne, gdy jak zauwaa


12/96

XIIWstp

dr Barrett nie moe by mowy o stopniach kanonicznoci, oraz (2) rwnie uczciwe dostrzee-nie, e chrzecijaska myl nie zamara wraz z ukoczeniem ostatniej ksigi Nowego Testamentui e rozwijaa si ona w pismach autorw zwanych czsto Ojcami Apostolskimi.

Decyzj o objciu analiz okresu do roku 150 po Chr. podjto ze wzgldu na porczno,

poniewa cezura bya rzecz jasna niezbdna, jeli niniejszy tom mia zachowa rozsdn objto.Tym autorom hase, ktrzy uznali za niezbdne nawiza rwnie do pniejszych autorw patry-stycznych, redakcja daa jednak pewien margines swobody. Jedn z przyczyn przyznania takiegomarginesu jest pozwolenie zmianom, jakie nastpoway w peniejszym stopniu pod koniec II wiekui pniej, na rzucenie wiata wstecz, na niejasnoci lat 100150 po Chr. By uy innej metafory,kiekowanie i rozkwit jakiej prawdy chrzecijaskiej czsto wymaga duszego przecigu czasu.

Redaktorzy i wydawca powicili niemao wysiku wyborowi tytuu dla niniejszego tomu, takaby uwzgldnia on zrnicowanie tematyki, a mimo to stanowi cigo zDictionary of Jesus andthe Gospelsoraz Sownikiem teologii w. Pawa. Nie naley nadinterpretowa tej czci tytuu, w kt-rej jest mowa o pnych pismach Nowego Testamentu. Jak si przekonamy, wci zwolennikwma datowanie listw Judy czy Jakuba na okres przed listami Pawa, cho wikszo skania sido sytuowania tych listw w ktrej z kolejnych dekad. Wedug oglnego konsensu wikszo lite-ratury omawianej w niniejszym tomie sytuuje si chronologicznie ju po najwaniejszych listachPawowych, a niektre nawet po upublicznieniu pism synoptykw. Przymiotnik pne speniazatem wycznie rol pomocnicz; podobnie zreszt jak sowo rozwj nie moe w aden sposbzaciera przyjtego przez Koci (od czasw Atanazego) rozgraniczenia midzy pismami kano-nicznymi a niekanonicznymi, nawet jeli historia ksztatowania si kanonu Nowego Testamentuma jak przyznaje Euzebiusz poszarpane brzegi.

Redaktorzy pragn wyrazi swoj wdziczno i odda honor wszystkim tym, ktrzy przy-

czynili si do powstania niniejszego tomu. Z wdzicznoci odnotowujemy pomoc w pracy se-kretarskiej w trakcie procesu publikacji oraz pen zapau wspprac zespou rekrutujcego siz caego wiata i pracujcego ponad podziaami wynikajcymi z przynalenoci wyznaniowych,narodowoci i pci.

Pozostaje nam wic odda w rce czytelnikw trzeci czon tej ambitnej serii, ktra ma osta-tecznie obj jeszcze Sownik kontekstu Nowego Testamentu (Dictionary of New TestamentBackground) oraz cztery tomy powicone Staremu Testamentowi, w nadziei, e wraz z pozosta-ymi jej elementami przysuy si czytelnikom. Tom ten zosta pomylany jako pomoc dla tych,ktrzy pragn zrozumie pozostae pisma Nowego Testamentu w ich kontekcie historycznym,literackim i religijnym, i obserwowa bieg ycia, myli i historii Kocioa na zrnicowanym tle

geograficzno-kulturowym, poczynajc od Pawa i synoptykw a po Justyna w Rzymie.

Ralph P. Martin

Peter H. Davids


13/96

PRZEDMOWA

REDAKTORA NAUKOWEGOPRYMASOWSKIEJ SERII BIBLIJNEJ

Upywa wanie 20 lat od czasu, gdy w 1994 r. staraniem Oficyny Wydawniczej VOCATIOukaza si pierwszy tom Prymasowskiej Serii Biblijnej. Kady kolejny tom tej bezpre-cedensowej serii stawa si prawdziwym wydarzeniem, niezwykle wanym dla dalszego

postpu znajomoci Biblii oraz rozwijania studiw biblijnych i teologicznych w Polsceoraz wszdzie tam, dokd trafiaj publikacje wydawane w jzyku polskim. Nie inaczejjest rwnie tym razem, gdy do rk Czytelnikw trafia monumentalny Sownik pnychksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich. To bardzo potrzebne dzieo, wydatnieuzupeniajce stan wiedzy na temat znaczcej czci ksig, ktre weszy w skad NowegoTestamentu oraz pism Ojcw Apostolskich.

Niniejszy Sowniknawizuje do Sownika teologii w. Pawa, wydanego w 2010 r. jako34. tom Prymasowskiej Serii Biblijnej. Stanowi trzeci cz starannie przygotowanegoi wydanego w Stanach Zjednoczonych tryptyku, na ktry skadaj si tomy powicone

Ewangeliom (tom 1), listom w. Pawa (t. 2) i pozostaym pismom Nowego Testamen-tu (tom 3). Specyficzne dla tego Sownika jest wyjcie poza kanon Nowego Testamentui wczenie do refleksji i analizy teologicznej rwnie najstarszych pism Ojcw Apo-stolskich, czyli pisarzy wczesnochrzecijaskich, ktrzy yli i nauczali do okoo poowyII wieku. Kanon nowotestamentowych ksig witych pozostawa wtedy in statu fieri,czyli w trakcie wieloaspektowego procesu ksztatowania si. Znamienne, e Koci w przekonaniu, i najlepiej wyraaj jego wiar wczy do kanonu jedne pisma, nato-miast nie wczy innych. Z jednej strony podkrela to szczegln warto pism trakto-wanych jako kanoniczne, lecz z drugiej wskazuje na liczne wzajemne wizi, ktre czyy

cao pimiennictwa tego okresu.Autorzy hase i redaktorzySownika pnych ksig Nowego Testamentu i pism OjcwApostolskich dooyli wszelkich stara, by owoc ich pracy by jak najbardziej zdrowyi dojrzay. A poniewa s przedstawicielami rnych wyzna chrzecijaskich, ich wspl-ne dzieo potwierdza moliwo i zasadno pracy ekumenicznej, ktra suy budowaniui umacnianiu Kocioa. Opracowanie tego Sownika byo zadaniem mudnym i trudnym.Najpierw dlatego, e nowotestamentowe ksigi, ktrych on dotyczy, s mniej znane niEwangelie i listy w. Pawa. Po drugie dlatego, e poruszana w nich problematyka jestwielokierunkowa i bardziej zoona, obrazujc rne napicia i wyzwania, przed ktrymi

stany pierwsze pokolenia wyznawcw Jezusa Chrystusa. Skoro teologia tofides quaerens


14/96

XIVPrzedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej

intellectum, czyli wiara szukajca zrozumienia, zatem pne pisma Nowego Testamentupotwierdzaj intensywno i szeroki zasig najwczeniejszych poszukiwa oraz odkryintelektualnych i duchowych, wspomaganych moc Ducha witego i uznanych za nor-

matywne dla wiary wyznawcw Jezusa Chrystusa.Wydawca amerykaski i redaktor naukowy wydania polskiego susznie podkrelajnowo, ktr stanowi uwzgldnienie pism Ojcw Apostolskich. Aczkolwiek ich pozna-wanie i komentowanie pozostaje domen patrologii i historii Kocioa, to jednak pocze-nie refleksji nad Nowym Testamentem i pismami pierwszych Ojcw potwierdza spjnonajwczeniejszej teologii chrzecijaskiej, zakorzenionej w wierze uczniw Jezusa i Jego

Apostow. Ukazuje rwnie cigo, ktra zapocztkowana ju wtedy, stanowi trwayfundament, na ktrym opiera si wielowiekowy gmach wiary i pobonoci chrzecija-skiej. W tym kontekcie tym bardziej wymowny jest wic udzia w tym szeroko zakrojo-

nym i odwanym przedsiwziciu uczonych i badaczy protestanckich, potwierdzajcy, eto, co naprawd najwaniejsze, zostao w ogromnej mierze powiedziane i wyznaczonew samych pocztkach istnienia Kocioa i ksztatowania si wiary chrzecijaskiej.

Pozostaje wyrazi t sam nadziej, ktra towarzyszya opracowywaniu i wydawaniuwszystkich dotychczasowych tomw Prymasowskiej Serii Biblijnej. Jest to nadzieja, eSownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich bdzie stymulowadalsze i gbsze zainteresowanie teologi wczesnochrzecijask, z ktrej wyrasta i ktrsi karmi nasza wiara i postpowanie.

Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar ChrostowskiDyrektor Instytutu Nauk Biblijnych

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie

Warszawa, 1 marca 2014 roku


15/96

WSTP DO WYDANIA POLSKIEGO

Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich to na polskim rynku ksi-garskim dzieo wyjtkowe. W wersji oryginalnej owo encyklopedyczne opracowanie, wydanew 1997 r. nakadem InterVarsity Press, stanowi ostatni, trzeci tom serii sownikw powiconychwszechstronnemu wyjanieniu kluczowych zagadnie zwizanych z interpretacj Nowego Testa-

mentu. Pierwszy z tych tomw podejmowa tematy zwizane z Ewangeliami kanonicznymi (i mamnadziej, e ukae si on rwnie w Prymasowskiej Serii Biblijnej). Drugi natomiast, ju prze-tumaczony na jzyk polski i wydany nakadem Oficyny Wydawniczej VOCATIO, dotyczy pismCorpus Paulinum1.

Niniejszy Sownikstanowi encyklopedyczne dzieo bez precedensu. Zapenia on bowiem po-wan luk w uprzystpnianiu polskim czytelnikom zdobyczy wiatowej egzegezy w zakresie dzie-siciu ksig Nowego Testamentu, ktre nie zostay omwione w dwch poprzednich tomach serii.Wyjtkowo tego Sownikapolega jednak gwnie na tym, e autorzy hase nie zatrzymuj si naetapie ostatniej redakcji omawianych ksig Nowego Testamentu, lecz ukazuj, jaka bya recepcja

ich teologii przez Ojcw Apostolskich, a w wielu wypadkach rwnie przez Ojcw Kocioa. Dzi-ki temu poznajemy trajektorie dalszego rozwoju kluczowych poj teologii Nowego Testamentu.Zyskujemy w ten sposb niezbdny pomost do zrozumienia cigoci przekazu i recepcji mylinowotestamentowej przez Ojcw Kocioa.

Jak przyznaje wydawca oryginau (zobacz Wstp), tytu niniejszego Sownikamoe by tro-ch mylcy, gdy sugeruje, e kluczem doboru omawianych w nim ksig Nowego Testamentu, bypniejszy czas ich powstania w stosunku do Ewangelii kanonicznych i listw Pawa Apostoa.Wiemy jednak, e cise datowanie powstania wielu pism Nowego Testamentu nie jest definityw-nie rozstrzygnite, std te niektre spord ksig, bdcych przedmiotem zainteresowania w tymtomie, mogy powsta wczeniej od ostatecznej redakcji Ewangelii kanonicznych czy te listw

przynalecych do Corpus Paulinum.Encyklopedyczne hasa niniejszego Sownikaobejmuj wszystkie ksigi Nowego Testamentu,

ktrymi nie zajmowano si w poprzednich dwch tomach: Dz, Hbr, Jk, 1-2 P, 1-2-3 J, Jud, Ap(w sumie dziesi ksig). Nie znaczy to wszake, e autorzy hase w niniejszym tomie zupeniepomijaj milczeniem to, w jaki sposb podejmowane w nich tematy funkcjonuj w czterech Ewan-geliach kanonicznych oraz w listach Corpus Paulinum. Wrcz przeciwnie, ich ambicj jest ukazaniekierunkw rozwoju poszczeglnych zagadnie w ramach rnych czci kanonu Nowego Testa-mentu. Zatem przedstawienie tego, jak temat (omawiany w danym hale niniejszego Sownika)funkcjonuje w Ewangeliach oraz w listach Pawa, stanowi punkt wyjcia wielu hase.

1Zob. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid (red.), Krzysztof Bardski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik teo-logii w. Pawa, Prymasowska Seria Biblijna 34, Warszawa 2010.


16/96

XVI

Absolutnym novum Sownikajest wyjcie poza kanon ksig Nowego Testamentu i ukazanie,w jaki sposb nowotestamentowe tematy podejmowane s przez Ojcw Apostolskich. Ma to nacelu przedstawienie trajektorii rozwoju omawianych w Sownikutematw w utworach, ktre nie we-szy do kanonu Nowego Testamentu, a ktre powstaway do poowy II w. ery chrzecijaskiej. Dzi-

ki takiemu podejciu Czytelnik moe ledzi w Sowniku, w jaki sposb rozwijaa si chrzecijaskateologia bezporednio po czasach Nowego Testamentu. Wiedza ta wydaje si by niezbdnympomostem dla waciwego zrozumienia recepcji teologicznego ordzia Nowego Testamentu przezOjcw Kocioa. Wyranie wida, e ci ostatni w wielu aspektach nie s oryginalnymi wynalazca-mi, ale kontynuatorami kierunkw interpretacji ordzia Nowego Testamentu wyznaczonych przezOjcw Apostolskich. W tym wzgldzie warto niniejszego Sownikajest nie do przecenienia, gdystymuluje nowe metodologiczne podejcie do studiowania literatury wczesnochrzecijaskiej po-dejcie, ktre jeszcze bardziej ni dotd dowartociowuje Ojcw Apostolskich jako istotne ogniwow tradycji przekazu, recepcji i rozwoju teologii Nowego Testamentu.

Spord licznych walorw niniejszego Sownikachciabym podkreli jeszcze jeden. Na tleinnych sownikw biblijnych licznych ju przecie na naszym rynku ksigarskim uderza ogrom-na erudycja autorw. Nie ograniczaj si oni do prostego referowania podejmowanych tematwi ewentualnego wskazania, w jaki sposb funkcjonuj one w innych partiach Nowego i StaregoTestamentu. Ukazuj omawiane zagadnienia w bardzo szerokim kontekcie intertekstualnychodniesie pomidzy wtkami tematycznymi waciwymi dla ksig Nowego Testamentu, ktrympowicony jest niniejszy Sownik, a jake bogat literatur staroytn tamtego czasu. W zakresich zainteresowania prcz Biblii wchodz: apokryfy Starego i Nowego Testamentu, pisma OjcwApostolskich i Ojcw Kocioa, grecka literatura klasyczna i hellenistyczna, pisarze aciscy, zwojeznad Morza Martwego, literatura targumiczna, traktaty Miszny, Tosefty, Talmudu i inne pisma ra-

binackie oraz traktaty z Nag Hammadi. Owe liczne odniesienia do literatury staroytnej oraz fakt,e do kadego z hase Sownikaautorzy doczaj bibliograficzne wykazy najwaniejszych publi-kacji rozwijajcych szerzej poruszane zagadnienia, sprawia, e pozycja ta moe by doskonaympunktem wyjcia do dalszych pogbionych naukowych poszukiwa.

Pomimo wysokiego stopnia specjalizacji podejmowanych w Sownikuzagadnie jest on na-pisany w bardzo komunikatywny sposb. Dzieo to nie jest bowiem adresowane jedynie do na-ukowcw zajmujcych si Bibli, histori i literatur staroytn. Powinno ono zainteresowa takestudentw rnych dziedzin humanistyki (teologii, historii, filozofii, jzykoznawstwa, literaturo-znawstwa itp.) oraz kaznodziejw, duszpasterzy i katechetw duchownych i wieckich.

Ks. prof. ndzw. dr hab. Janusz Krcido MSKierownik Katedry Historii Biblijnej

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie

Wstp do wydania polskiego


17/96

AUTORZY HASE

Allison, Dale C., Jr., Ph.D. Docent w PittsburskimSeminarium Teologicznym, Pittsburgh, Pensylwa-nia, USA.

Arnold, Clinton E., Ph.D. Docent w Katedrze No-wego Testamentu, Talbot School of Theology, Uni-

wersytet Biola, La Mirada, Kalifornia, USA.

Baker, William R., Ph.D. Wykadowca Nowego Te-stamentu i greki, szef Katedry Wykadania Biblii,Kolegium Chrzecijaskie Saint Louis, Florissant,Missouri, USA.

Barnett, Paul W., Ph.D. Biskup Pnocnego Sydney(Koci anglikaski), Diecezja Sydney, Sydney,Nowa Poudniowa Walia, Australia.

Bartchy, S. Scott, Ph.D. Dyrektor Orodka Bada

Religioznawczych, docent w Katedrze PocztkwChrzecijastwa i Historii Religii na Wydziale Hi-storycznym UCLA (Uniwersytetu Kalifornijskiegow Los Angeles), Los Angeles, Kalifornia, USA.

Barton, Stephen C., Ph.D. Wykadowca w KatedrzeNowego Testamentu, Wydzia Teologii, UniwersytetDurham, Durham, Wielka Brytania.

Bauckham, Richard J., Ph.D. Profesor w KatedrzeStudiw Nowego Testamentu, Uniwersytet St. An-drews, St. Andrews, Wielka Brytania.

Beagley, Alan J., Ph.D. Pastor, Koci Reformowanyw Williston Park, Williston Park, Nowy Jork, USA.

Beale, Gregory K., Ph.D. Profesor w Katedrze No-wego Testamentu i dyrektor studiw magisterskichz teologii biblijnej, Seminarium Teologiczne Gordon-Conwell, South Hamilton, Massachussetts, USA.

Beasley-Murray, George R., D.D., Ph.D. ProfesorEmeritus w Katedrze Nowego Testamentu, Se-minarium Teologiczne Poudniowych Baptystw,

Louisville, Kentucky, USA.Blackburn, Barry L., Ph.D. Profesor w Atlanta Chri-stian College, East Point, Georgia, USA.

Blue, Bradley B., Ph.D. Instruktor lotnictwa, MarcyOpen, Minneapolis, Minnesota, USA.

Bock, Darrell L., Ph.D. Research Professor w Kate-drze Studiw nad Nowym Testamentem, Semina-rium Teologiczne w Dallas, Dallas, Teksas, USA.

Burge, Gary M., Ph.D. Profesor w Katedrze Nowe-go Testamentu, Wheaton College, Wheaton, Illinois,USA.

Calvert-Koyzis, Nancy L., Ph.D. Profesor w Kate-drze Nowego Testamentu, Seminarium TeologiczneOntario, North York, Ontario, Kanada.

Campbell, William S., Ph.D. Dziekan Wydziau Stu-diw Religioznawczych i Teologicznych, WesthillCollege, Uniwersytet Birmingham, Birmingham,

Wielka Brytania.Canales, Isaac J., Ph.D. Docent w Katedrze NowegoTestamentu i dyrektor Zakadu Studiw nad Kocio-em Hiszpaskojzycznym, Seminarium Teologicz-ne Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.

Capes, David B., Ph.D. Docent na UniwerstytecieBaptystycznym w Houston, Houston, Teksas, USA.

Caragounis, Chrys C., Th.D. Docent w KatedrzeEgzegezy Nowego Testamentu, Wydzia Teologicz-

ny, Uniwersytet Lund, Lund, Szwecja.Carson, D.A., Ph.D. Research Professor NowegoTestamentu, Trinity Evangelical Divinity School,Deerfield, Illinois, USA.

Casurella, Anthony, Ph.D. Docent, UniwersytetGeorgea Foxa, Portland, Oregon, USA.

Charles, J. Daryl, Ph.D. Docent w Katedrze Religio-znawstwa, Uniwersytet Taylora, Upland, Indiana, USA.

Chilton, Bruce D., Ph.D. Profesor w Katedrze Reli-

gioznawstwa im. Bernarda Iddingsa Bella i kapelanKolegium, Bard College, Annandale-on-Hudson,Nowy Jork, USA.


18/96

XVIIIAutorzy hase

Comfort, Philip W., Ph.D., D. Litt. et Phil. Starszyredaktor w Tyndale House Publishers, docent w Tri-nity Episcopal Seminary, Pawleys Island, Poudnio-wa Karolina, USA.

Davids, Peter H., Ph.D. Dyrektor bada w OrodkuBadawczym Schloss Mittersill, Austria.

Davis, Glenn N., Ph.D. Rektor Kocioa anglika-skiego w. ukasza w Mirandzie, Sydney, Nowa Po-udniowa Walia, Australia.

De Lacey, Douglas R., Ph.D. Wydziay Teologicz-ny (Divinity) i Studiw Wschodnich, UniwersytetCambridge, Cambridge, Wielka Brytania.

de Silva, David A., Ph.D. Wykadowca w Katedrze

Nowego Testamentu, Seminarium Teologicznew Ashland, Ashland, Ohio, USA.

Dodd, Brian J., Ph.D. Wykadowca w Katedrze Przy-wdztwa, zastpca dyrektora studiw doktoranckichz zakresu posugi, Seminarium Teologiczne Asbury,Wilmore, Kentucky, USA.

Drane, John W., D.D. Dyrektor Orodka Badanad Chrzecijastwem i Wspczesnym Spoecze-stwem, Uniwersytet Stirling, Stirling, Wielka Bryta-nia.

Dunn, James D.G., D.D. Profesor w Katedrze Teo-logii im. Lightfoota, Uniwersytet Durham, Durham,Wielka Brytania.

Eastman, Brad J., Ph.D. Wykadowca, Regent Colle-ge, Vancouver, Kolumbia Brytyjska Kanada.

Evans, Craig A., Ph.D. Dyrektor studiw podyplo-mowych z dziedziny biblistyki oraz Instytutu Zwo-

jw znad Morza Martwego, Trinity Western Uni-versity, Langley, Kolumbia Brytyjska, Kanada.

Ferguson, Everett, Ph.D. Profesor Emeritus, Uniwersy-tet Chrzecijaski w Abilene, Abilene, Teksas, USA.

Fowl, Stephen E., Ph.D. Adiunkt w Katedrze Teo-logii, Loyola College in Maryland, Baltimore, Ma-ryland, USA.

Fuller, Ruth M., Ph.D. Adiunkt, Uniwersytet Pacy-ficzny w Azusa, Azusa, Kalifornia, USA.

Giles, Kevin N., Th.D. Wikary w Kociele w. Mi-chaa w North Carlton, Wiktoria, Australia.

Graham, David J., Ph.D. Wykadowca w KatedrzeNowego Testamentu i Greki, Kolegium Biblijne

w Glasgow, i Honorowy Wykadowca w KatedrzeTeologii i Studiw Religioznawczych, Uniwersytetw Glasgow, Glasgow, Wielka Brytania.

Green, Joel B., Ph.D. Profesor w Katedrze Interpre-

tacji Nowego Testamentu, Seminarium TeologiczneAsbury, Wilmore, Kentucky, USA.

Guthrie, George H., Ph.D. Docent w Katedrze Stu-diw Chrzecijaskich, Uniwersytet Union, Jackson,Tennessee, USA.

Hagner, Donald A., Ph.D. Profesor w Katedrze No-wego Testamentu im. Georgea Eldona, SeminariumTeologiczne Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.

Hansen, G. Walter, Th.D. Dyrektor Instytutu Bada

Globalnych oraz docent w Katedrze Nowego Testa-mentu, Seminarium Teologiczne Fullera, Pasadena,Kalifornia, USA.

Hawthorne, Gerald F., Ph.D. Profesor Emeritusw Katedrze Greki, Wheaton College, Wheaton, Il-linois, USA.

Hertig, Paul A., Ph.D. Wykadowca w Katedrze No-wego Testamentu i Misji, Uniwersytet Pacyficznyw Azusa, Azusa, Kalifornia, USA.

Hill, Craig C., D.Phil. Docent w Katedrze NowegoTestamentu, Seminarium Teologiczne Wesleya, Wa-szyngton, USA.

Holmes, Michael W., Ph.D. Profesor w KatedrzeStudiw Biblijnych i Wczesnego Chrzecijastwa,Bethel College, St. Paul, Minnesota, USA.

Hunt, Steven A., M.C.S., Ph.D. Cand. Adiunktw Katedrze Studiw Biblijnych, Bethel College,St. Paul, Minnesota, USA.

Hurst, Lincoln D., Ph.D. Docent w Katedrze Stu-diw Religioznawczych, Uniwersytet Kalifornijski,Davis, Kalifornia, USA.

Hurtado, L.W., Ph.D. Profesor w Katedrze Jzyka,Literatury i Teologii Nowego Testamentu, Uniwersy-tet Edynburski, Edynburg, Wielka Brytania.

Johnson, David H., Ph.D. Profesor w Katedrze No-wego Testamentu, Seminarium Teologiczne w Provi-dence, Otterburne, Manitoba, Kanada.

Keener, Craig S., Ph.D. Profesor wizytujcy w Ka-tedrze Nowego Testamentu, Seminarium Teologicz-ne Wschodnich Baptystw, Filadelfia, Pensylwania,USA.


19/96

XIX Autorzy hase

Kim, Seyoon, Ph.D. Profesor w Katedrze NowegoTestamentu, Seminarium Teologiczne Fullera, Pasa-dena, Kalifornia, USA.

Klein, William W., Ph.D. Profesor w Katedrze No-

wego Testamentu i prodziekan w Seminarium Den-ver, Denver, Colorado, USA.

Knight, Jonathan M., Ph.D. Doradca naukowy bi-skupa Ely, Ely, Cambs, Wielka Brytania.

Kreitzer, Larry J., Ph.D. Wykadowca Nowego Te-stamentu, Kolegium Regents Park, UniwersytetOksfordzki, Oksford, Wielka Brytania.

Kroeger, Catherine C., Ph.D. Adiunkt w KatedrzeBada Klasycznych i Posugi, Seminarium Teolo-

giczne Gordon-Conwell, South Hamilton, Massa-chusetts, USA.

Kruse, Colin G., Ph.D. Wykadowca w KatedrzeNowego Testamentu, Kolegium Biblijne Wiktorii,Lilydale, Wiktoria, Australia.

Laansma, Jon C., Ph.D. Docent w Katedrze Biblii,Instytut Biblijny Moodyego, Chicago, Illinois,USA.

Lane, William L., Th.D. Profesor w Katedrze

Studiw Biblijnych im Paula T. Wallsa, UniwersytetPacyficzny w Seattle, Seattle, Waszyngton, USA.

Larkin, William J., Jr., Ph.D. Profesor w KatedrzeNowego Testamentu i Greki, Seminarium Biblijnei Szkoa Podyplomowa Columbia, Columbia,Poudniowa Karolina, USA.

Lim, David S., Ph.D. Dyrektor zarzdzajcy ChinaMinistries International na Filipiny, Quezon City,Metro-Manila, Filipiny.

Lincoln, Andrew T., Ph.D. Profesor senior w Ka-tedrze Nowego Testamentu, Wycliffe College,Uniwersytet Toronto, Toronto, Ontario, Kanada.

Losie, Lynn A., Ph.D. Docent w Katedrze NowegoTestamentu, Podyplomowa Szkoa TeologicznaHaggarda, Uniwersytet Pacyficzny w Azusa, Azusa,Kalifornia, USA.

Luter, A. Boyd, Jr., Th.D. Docent w Katedrze Biblii,Cedarville College, Cedarville, Ohio, USA.

Maier, Paul L., Ph.D. Profesor w Katedrze Historii,Uniwersytet Zachodniego Michigan, Kalamazoo,Michigan, USA.

Marshall, I. Howard, Ph.D. Profesor w KatedrzeEgzegezy Nowego Testamentu, Uniwersytet Aber-deen, Aberdeen, Wielka Brytania.

Martin, D. Michael, Ph.D. Profesor w Katedrze

Studiw nad Nowym Testamentem, BaptystyczneSeminarium Teologiczne Golden Gate, Mill Valley,Kalifornia, USA.

Martin, Ralph P., Ph.D. p. Wybitny uczony-rezy-dent w Seminarium Teologicznym Fullera, Pasade-na, Kalifornia; Podyplomowa Szkoa TeologicznaHaggarda, Uniwersytet Pacyficzny w Azusa, Azusa,Kalifornia; Seminarium Ewangelikalne Logos, ElMonte, Kalifornia, USA.

Maynard-Reid, Pedrito U., Th.D. Profesor w Kate-drze Studiw Biblijnych i Misjologii, Walla WallaCollege, College Place, Waszyngton, USA.

McCartney, Dan G., Ph.D. Docent w Katedrze No-wego Testamentu, Seminarium Teologiczne West-minster, Filadelfia, Pensylwania, USA.

McDonald, Lee M., Ph.D. Starszy pastor, PierwszyKoci Baptystyczny, Alhambra, Kalifornia; ad-iunkt w Katedrze Studiw Nowotestamentowych,Seminarium Teologiczne Fullera, Pasadena, Kalifor-

nia, USA.McKnight, Scot, Ph.D. Profesor w Katedrze Stu-diw Religioznawczych im. Karla A. Olssona, Uni-wersytet North Park, Chicago, Illinois, USA.

Michaels, J. Ramsay, Th.D. Profesor Emeritus, Uni-wersytet Stanowy Poudniowo-Zachodniego Missou-ri, Springfield, Missouri, USA.

Morris, Leon, Ph.D. Na emeryturze, Melbourne,Wiktoria, Australia.

Mott, Stephen C., Ph.D. Pastor, Zjednoczony Ko-ci Metodystyczny Cochesett, West Bridgewater,Massachusetts, USA.

Motyer, Stephen, Ph.D. Wykadowca, LondyskieKolegium Biblijne, Londyn, Wielka Brytania.

Newman, Carey C., Ph.D. Research Professor w Ka-tedrze Nowego Testamentu, Seminarium TeologicznePoudniowych Baptystw, Louisville, Kentucky, USA.

Noll, Stephen F., Ph.D. Prodziekan do spraw Na-

ukowych i profesor w Katedrze Studiw Biblijnych,Trinity Episcopal School for Ministry, Ambridge,Pensylwania, USA.


20/96

XXAutorzy hase

Nystrom, David P., Ph.D. Przewodniczcy Wydzia-u Studiw Biblijnych i Teologicznych, UniwersytetNorth Park; dyrektor Instytutu Studiw Chrzecija-skich, Chicago, Illinois, USA.

Osborne, Grant R., Ph.D. Profesor w KatedrzeNowego Testamentu, Trinity Evangelical DivinitySchool, Deerfield, Illinois, USA.

Padgett, Alan G., D.Phil. Profesor w Katedrze Reli-gii i Filozofii, Uniwersytet Pacyficzny w Azusa, Azu-sa, Kalifornia, USA.

Paige, Terence P., Ph.D. Docent w Katedrze No-wego Testamentu, Houghton College, Houghton,Nowy Jork, USA.

Painter, John, Ph.D., FAHA. Profesor w KatedrzeTeologii, Narodowe Centrum Teologiczne w. Mar-ka, Uniwersytet Charlesa Sturta, Canberra, Austra-lijskie Terytorium Stoeczne, Australia.

Patzia, Arthur G., Ph.D. Docent w Katedrze No-wego Testamentu, dyrektor Fullera w PnocnejKalifornii, Seminarium Teologiczne Fullera, MenloPark, Kalifornia, USA.

Pearson, Sharon Clark, Ph.D. Docent w KatedrzeNowego Testamentu, Uniwersytet Pacyficzny w Azu-sa, Azusa, Kalifornia, USA.

Polhill, John B., Ph.D. Profesor w Katedrze NowegoTestamentu im. J.B. Harrisona, Seminarium Teolo-giczne Poudniowych Baptystw, Louisville, Kentu-cky, USA.

Porter, Stanley E., Ph.D. Profesor w Katedrze Teo-logii i szef Wydziau Teologii i Studiw Religioznaw-czych, Londyski Instytut Roehampton, Londyn,Wielka Brytania.

Rainbow, Paul A., D.Phil. Profesor w Katedrze No-wego Testamentu, Pnocnoamerykaskie Semina-rium Baptystyczne, Sioux Falls, Poudniowa Dakota,USA.

Rapske, Brian M., Ph.D. Docent w Katedrze No-wego Testamentu, Kolegium i Seminarium Bapty-styczne Northwest, Langley, Kolumbia Brytyjska,Kanada.

Reasoner, Mark, Ph.D. Adiunkt w Katedrze StudiwBiblijnych, Bethel College, St Paul, Minnesota, USA.

Reed, Jeffrey T., Ph.D. Redmond, Waszyngton, USA.

Reid, Daniel G., Ph.D. Starszy redaktor w dzialepodrcznikw i literatury naukowej, InterVarsityPress, Downers Grove, Illinois, USA.

Reimer, Andy M., M.C.S., Ph.D. Cand. Adiunkt,

Kanadyjskie Kolegium Biblijne, Regina, Saskatche-wan, Kanada.

Schmidt, Thomas E., Ph.D. Santa Barbara, Kalifor-nia, USA.

Schnabel, E.J., Ph.D. Docent, szef Wydziau Nowe-go Testamentu Seminarium Teologicznego w Gies-sen, Giessen, Niemcy.

Scholer, David M., Th.D. Profesor w Katedrze No-wego Testamentu, prodziekan Centrum Zaawanso-

wanych Studiw Teologicznych, Seminarium Teolo-giczne Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.

Schreiner, Thomas R., Ph.D. Profesor w KatedrzeNowego Testamentu, The Southern Baptist Theolo-gical Seminary, Louisville, Kentucky, USA.

Seifrid, Mark A, Ph.D. Docent w Katedrze NowegoTestamentu, Seminarium Teologiczne PoudniowychBaptystw, Louisville, Kentucky, USA.

Shogren, Gary S., Ph.D. Docent w Katedrze Nowe-

go Testamentu, Biblijne Seminarium Teologiczne,Hatfield, Pensylwania, USA.

Shuster, Marguerite, Ph.D. Docent w Katedrze Ka-znodziejstwa, Seminarium Teologiczne Fullera, Pa-sadena, Kalifornia, USA.

Spencer, F. Scott, Ph.D. Docent w Katedrze Reli-gioznawstwa, Wingate College, Wingate, PnocnaKarolina, USA.

Stanton, Graham N., Ph.D. Profesor w Katedrze

Nowego Testamentu, Kings College, UniwersytetLondyski, Londyn, Wielka Brytania.

Sumney, Jerry L., Ph.D. Docent w Katedrze Biblisty-ki, Seminarium Teologiczne Lexington, Lexington,Kentucky, USA.

Sunquist, Scott W., Ph.D. Docent w Katedrze Misjiwiatowych i Ewangelizacji, Pittsburskie Semina-rium Teologiczne, Pittsburgh, Pensylwania, USA.

Swartley, Willard M., Ph.D. Rektor do spraw Naukii profesor w Katedrze Nowego Testamentu, Po-czone Mennonickie Seminarium Biblijne, Elkhart,Indiana, USA.


21/96

XXI

Towner, Philip H., Ph.D. Konsultant do SprawPrzekadw, Zjednoczone Towarzystwo Biblijne;adiunkt, Regent College, Vancouver, Kolumbia Bry-tyjska, Kanada.

Travis, Stephen H., Ph.D. Wicedyrektor, St JohnsCollege, Nottingham, Wielka Brytania.

Trebilco, Paul, Ph.D. Docent w Katedrze NowegoTestamentu, Wydzia Teologii i Studiw Religio-znawczych, Uniwersytet Otago, Dunedin, NowaZelandia.

Verhey, Allen D., Ph.D. Profesor w Katedrze Reli-gioznawstwa im. Everta J. i Hattie E. Blekkinkw,Hope College, Holland, Michigan, USA.

Wainwright, Geoffrey, Dr. Thol., D.D. Profesorw Katedrze Teologii Chrzecijaskiej im. Cushma-na, Uniwersytet Duke, Durham, Pnocna Karolina,USA.

Wall, Robert W., Th.D. Profesor w Katedrze Stu-diw Biblijnych, Uniwersytet Pacyficzny w Seattle,Seattle, Waszyngton, USA.

Watson, Duane F., Ph.D. Docent w Katedrze No-wego Testamentu i Szef Wydziau Religii i Filozofii,Malone College, Canton, Ohio, USA.

Webb, Robert L., Ph.D. Wykadowca, Luther Col-lege, Uniwersytet w Reginie, Regina, Saskatchewan,Kanada.

Webb, William J., Ph.D. Profesor w Katedrze No-wego Testamentu, Heritage Theological Seminary,Cambridge, Ontario, Kanada.

Weima, Jeffrey A.D., Ph.D. Docent w Katedrze

Nowego Testamentu, Calvin Theological Seminary,Grand Rapids, Michigan, USA.

Wilkins, Michael J., Ph.D. Profesor w Katedrze J-zyka i Literatury Nowego Testamentu oraz dziekanwydziau, Szkoa Teologiczna Talbota, UniwersytetBiola, La Mirada, Kalifornia, USA.

Williams, David John, Ph.D. Wicedyrektor, RidleyCollege, Parkville, Wiktoria, Australia.

Witherington, Ben III, Ph.D. Profesor w Katedrze

Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne As-bury, Wilmore, Kentucky, USA.

Wright, David F., M.A. Starszy wykadowca w Ka-tedrze Historii Kocioa, Uniwersytet Edynburski,Edynburg, Wielka Brytania.

Wu, Julie L., Ph.D. Docent w Katedrze NowegoTestamentu, Seminarium Ewangelikalne Logos, ElMonte, Kalifornia, USA.

Autorzy hase


22/96

JAK POSUGIWA SI

SOWNIKIEM

SkrtyWyczerpujce zestawienia skrtw, zarwno oglnych, jak i dotyczcych literatury naukowej, biblijnej i staro-ytnej, znajd czytelnicy na stronach XXIV-XLIII.

Autorstwo haseAutorw hase podano na zakoczenie kadego hasa, wymieniajc pierwsze litery ich imion oraz nazwiska.Kompletny spis autorw zamieszczono na stronicach XVII-XXI w kolejnoci alfabetycznej. Wkad kadegoz autorw jest wymieniony alfabetycznie.

BibliografieKade z hase zaopatrzono w bibliografi. Podane na kocu spisy literatury obejmuj dziea cytowanew tekcie hasa oraz inne wane publikacje tematyczne. Pozycje wymieniono alfabetycznie wedug nazwiskich autorw, a w przypadku wikszej liczby dzie jednego autora s one wymieniane alfabetycznie wedugtytuw. W hasach pewnego typu (np. powiconych konkretnej literaturze NT bd Ojcw Apostolskich)bibliografi podzielono na kategorie. Skrty uywane w dodatkach bibliograficznych s uwzgldnione w ze-

stawieniu skrtw.

Odnoniki do haseSownikzosta zaopatrzony w bogat sie odnonikw do innych hase, aby uatwi czytelnikom sprawne ko-rzystanie z materiau zamieszczonego w tomie. Zastosowano pi rnych rodzajw odnonikw:

1. Wpisy pojawiajce si w tekcie w porzdku alfabetycznym, w caym sowniku, kieruj czytelnikado hase, w ktrych temat jest omwiony:

Abba.Zob.Bg; Syn Boy.

2. Gwiazdka po pojedynczym sowie w treci jakiego hasa wskazuje, e w sowniku znajduje si

oddzielne haso o tej nazwie. Np. gwiazdka przy sowie Chrystus* kieruje czytelnika do hasaChrystus.

3. Odnoniki pojawiajce si w nawiasach w treci hase rwnie kieruj czytelnika do konkretnychinnych hase. Np. (zob.Kocioy domowe) kieruje czytelnika do hasa zatytuowanego Kocioydomowe. Tego rodzaju odnoniki s stosowane albo w celu zapobieenia niejednoznacznoci, jakamogaby wynikn z oznaczenia sowa gwiazdk (np. kobieta* mona by rozumie jako odnonikdo hasa kobieta i mczyzna bd kobiety we wczesnym Kociele), albo dla skierowania uwa-gi czytelnika na pokrewne haso.

4. Na kocu kadego hasa, tu przed bibliografi, umieszczono listy odnonikw do hase, aby zwr-ci uwag czytelnika na hasa szczeglnie zwizane z tematem:

Zob. tehymny; elementy liturgiczne; kult, liturgia.


23/96

XXIII

5. Tam gdzie zasza taka potrzeba, zamieszczono odnoniki do hase z innych tomw cyklu,Dictio-nary of Jesus and the Gospels i Sownika teologii w. Pawa. Odnoniki takie znajduj si zawszew tekcie hasa, a nigdy w bibliografii. Np. odnonik (zob.DJG, Gentiles) dotyczy hasa GentileswDictionary of Jesus and the Gospels, a odnonik (zob. STP, sprawiedliwo Boa, 2.4) dotyczy

konkretnej partii hasa sprawiedliwo Boa w Sowniku teologii w. Pawa. Odnoniki te maj nacelu zarwno pomc czytelnikom zgbia pokrewne zagadnienia w nauczaniu Jezusa i Pawa, jaki wskaza kontrastujce czy alternatywne punkty widzenia.

IndeksyPoniewa wikszo hase Sownika do wyczerpujco omawia zagadnienia o szerokim zakresie, indekstematyczny ma na celu pomc czytelnikom w znalezieniu informacji na temat wszych zagadnie,

jakie mogyby pojawi si np. w standardowym sowniku biblijnym. I tak cho np. Sownik nie zawierahasa nazarejczycy, indeks skieruje czytelnika do hase, w ktrych s wzmianki o nazarejczykach, jakjudeochrzecijastwo czy ebionici itd.

Indeks cytatw biblijnychma pomc w szybkim dotarciu do fragmentw wymienianych w treci

hase. Indeks hase na samym kocu Sownika pozwala czytelnikowi ogarn wzrokiem obszerno

tematyczn uwzgldnion w publikacji i wybra te hasa, ktre najbardziej odwouj si do jegozainteresowa czy potrzeb. Osoby zainteresowane hasami konkretnych autorw znajd ichzestawienia pod nazwiskiem kadego z autorw w spisie autorw.

TransliteracjaSowa hebrajskie i greckie transliterowano wedug systemu przedstawionego po wykazie skrtw. Czasownikigreckie podawano raczej w ich formie leksykalnej (ni w bezokoliczniku), aby uatwi osobom sabo znajcym

jzyk bd nieznajcym go korzystanie z innej literatury podrcznej.

Jak posugiwa si Sownikiem


24/96

WYKAZ SKRTW

Skrty oglne lub numer(y) sekcji lub paragrafu (czsto

dla oznaczenia systemu numeracji dzieJzefa Flawiusza w Loeb Classical Library)

Codex Sinaiticus itd. (greckie)2 wyd. drugie wydanie3 wyd. trzecie wydanie

A Codex AlexandrinusB Codex Vaticanusb.d. brak datyC Codex Ephremi SyriD Codex BezaeDSS Zwoje znad Morza Martwego

(ang. Dead Sea Scrolls)

frag. fragment (dokumentu)gr. greckihebr. hebrajskiin. inaczejkm kilometrLXX Septuagintaac. aciskim metrmg. marginesmn. liczba mnogaMS lub MSS manuskrypt lub manuskrypty

MT Tekst Masoreckin.s. nowa serianp. na przykadNT Nowy Testamentok. okoopar. paralelny fragmentpassim w rnych miejscachpor. porwnajposz. poszerzone wydaniepres. preskryptQ Quelle (rdo Znakw)red. redaktorrepr. reprintrew. zrewidowana edycja

rozdz. rozdzia(y)s. lub ss. strona lub stronys.s. stara seriaST Stary Testament

sy syryjskiSymm. przekad Symmacha (grecki ST)t. tomTeod. przekad Teodocjona (grecki ST)tg. targumtj. to jestt. ang. tumaczenie angielskie

v.l. vario lectio(wariant)w. wiekw. lub. ww. werset lub wersetywer. ang. wersje angielskie Biblii

wyd. wydanie, wydawcax razy (np. 2x = 2 razy)zw. zwaszcza

Przekady BibliiASV American Standard Version (1901)AV Authorized Version (= KJV)JB Jerusalem BibleKJV King James Version (= AV)NASB New American Standard BibleNEB New English Bible

NIV New International VersionNRSV New Revised Standard VersionREB Revised English VersionRV Revised Version (1881-85)

Skrty ksig biblijnychStary TestamentRdz Ksiga RodzajuWj Ksiga WyjciaKp Ksiga KapaskaLb Ksiga LiczbPwt Ksiga Powtrzonego PrawaJoz Ksiga JozuegoSdz Ksiga Sdziw


25/96

XXV Wykaz skrtw

Rt Ksiga Rut12 Sm Pierwsza i Druga Ksiga Samuela12 Krl Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska12 Krn Pierwsza i druga Ksiga Kronik

Ezd Ksiga EzdraszaNe Ksiga NehemiaszaTb Ksiga TobiaszaJdt Ksiga JudytyEst Ksiga Estery12 Mch Pierwsza i Druga Ksiga MachabejskaHi Ksiga HiobaPs Ksiga PsalmwPrz Ksiga PrzyswKoh Ksiga Koheleta [Eklezjastesa]Pnp Pie nad Pieniami

Mdr Ksiga MdrociSyr Ksiga Syracha [Eklezjastyk]Iz Ksiga IzajaszaJr Ksiga JeremiaszaLm LamentacjeBa Ksiga BaruchaEz Ksiga EzechielaDn Ksiga DanielaOz Ksiga OzeaszaJl Ksiga Joela

Am Ksiga Amosa

Ab Ksiga AbdiaszaJon Ksiga JonaszaMi Ksiga MicheaszaNa Ksiga NahumaHa Ksiga HabakukaSo Ksiga Sofoniasza

Ag Ksiga AggeuszaZa Ksiga ZachariaszaMl Ksiga Malachiasza

Nowy TestamentMt Ewangelia wedug w. MateuszaMk Ewangelia wedug w. Markak Ewangelia wedug w. ukaszaJ Ewangelia wedug w. JanaDz Dzieje ApostolskieRz List do Rzymian12 Kor Pierwszy i Drugi List do KoryntianGa List do GalatwEf List do EfezjanFlp List do Filipian

Kol List do Kolosan12 Tes Pierwszy i Drugi List do Tesaloniczan12 Tm Pierwszy i Drugi List do TymoteuszaTt List do Tytusa

Flm List do FilemonaHbr List do HebrajczykwJk List w. Jakuba12 P Pierwszy i Drugi List w. Piotra

123 J Pierwszy, Drugi i Trzeci List w. JanaJud List w. JudyAp Apokalipsa w. Jana

Dodatki w Septuagincie w odniesieniudo Biblii Hebrajskiej12 Ezd 12 Ksiga Ezdrasza4 Ezd 4 Ksiga Ezdrasza1234 Krl 1234 Ksiga Krlewska/ Krlestw (=12 Sm i 12 Krl)1234 Mch 1234 Ksiga Machabejska

Add Est dodatki w Ksidze EsteryBa Ksiga BaruchaBel Bel i Smok (w Dn)Jdt Ksiga JudytyLJr List JeremiaszaMAzar Modlitwa AzariaszaMdr Ksiga MdrociMMan Modlitwa ManassesaSyr Mdro SyrachaTb Ksiga Tobita (Tobiasza)Zuz Zuzanna (w Dn)

Apokryfy Starego Testamentu (w terminologiiprotestanckiej: pseudoepigrafy)1 Hen Ksiga Henocha etiopska2 ApBa Apokalipsa Barucha (syryjska)2 Hen Ksiga Henocha sowiaska3 ApBa Apokalipsa Barucha (grecka)3 Hen Ksiga Henocha hebrajska

Achikar Historia i mdro Achikara Asyryjczyka,syna Anaela, potomka Tobiasza

ApAbr Apokalipsa AbrahamaApEl Apokalipsa EliaszaApMoj Apokalipsa MojeszaApSedr Apokalipsa SedrachaApSof Apokalipsa SofoniaszaJub Ksiga JubileuszwJzfAs Jzef i AsenetListAr List (Pseudo-)ArysteaszaMczIz Mczestwo IzajaszaPsFok Pseudo FokylidesPsSal Psalmy Salomona

StBib Staroytnoci biblijne Pseudo-FilonaTestXII Testament Dwunastu PatriarchwTestAs Testament AseraTestBen Testament Beniamina


26/96

XXVIWykaz skrtw

TestDan Testament DanaTestGad Testament GadaTestIs Testament IsacharaTestJud Testament Judy

TestJzf Testament JzefaTestLew Testament LewiegoTestNef Testament NeftalegoTestRub Testament RubenaTestSym Testament SymeonaTestZab Testament Zabulona

TestAbr Testament AbrahamaTestHi Testament HiobaTestMoj Testament MojeszaWnbIz Wniebowstpienie IzajaszaWnMoj Wniebowzicie Mojesza (=Testament

Mojesza TestMoj)WyrSyb Wyrocznie Sybilli

AdEw ycie Adama i EwyPror ycie prorokw (podawane z imieniem

proroka)

Ojcowie Apostolscy1 Klem 1 List Klemensa Rzymskiego2 Klem 2 List Klemensa Rzymskiego

Did DidacheFlpPol List do Filipian Polikarpa

Herm Pasterz HermasaHermPod Pasterz Hermasa, PodobiestwaHermPol Pasterz Hermasa, PoleceniaHermWiz Pasterz Hermasa, WizjeIgnSmyrn List do Smyrneczykw Ignacego

AntiocheskiegoIgnEf List do Efezjan Ignacego AntiocheskiegoIgnFld List do Filadelfian Ignacego

AntiocheskiegoIgnMag List do Magnezjan Ignacego

AntiocheskiegoIgnPol List do Polikarpa Ignacego AntiocheskiegoIgnRz List do Rzymian Ignacego AntiocheskiegoIgnTral List do Tralian Ignacego AntiocheskiegoListBar List BarnabyListDiog List do DiognetaMczPol Mczestwo Polikarpa

Inne utwory wczesnochrzecijaskieAfrahat

Dem Demonstrationes

AktaAktApl Akta ApolloniuszaAktPi Akta PiataAktPaTk Akta Pawa i Tekli

AktTom Akta TomaszaAktJustTow Akta witych mczennikw

Justyna i TowarzyszyAmbroy

Abr De AbrahamoExpEvLuc Expositio Evangelii SecundumLucam

Ps In PsalmosVirg De Virginibus

ApkJk Apokryfon JakubaApokalipsy

ApPaw Apokalipsa PawaApPt Apokalipsa Piotra

ArystydesApol Apologia

AtanazyAr Adversus ArianosLis ListyFug Apologia pro Fuga Sua

AtenagorasLeg Legatio pro ChristianisSuppli Supplicatio pro Christianis

AugustynCivD De Civitate DeiConf Confessiones

DeCons De Consensu Evangelistarum

DoctrChrist De Doctrina ChristianaEp EpistulaeHaer De HaeresibusHom HomiliaQuaestEvan Quaestiones EvangeliorumBG Berliski Kodeks Papirusowy

(gnostycki)Chryzostom

HomGen Homilie na Ksig RodzajuHomMt Homilie na Ewangeli wedug

w. MateuszaRegno De Regno

CyprianDomOr De Dominica OrationeEp EpistulaeLaps De Lapsis

Cyryl JerozolimskiMystCat Katechezy mistagogiczne

EpApos Epistola ApostolorumEpifaniusz

Haer Haereses

Miary Miary i ciary(Peri metron kaistathmon)Euzebiusz

EcclTheol De Ecclesiastica Theologia


27/96

XXVII Wykaz skrtw

HistEccl Historia EcclesiasticaDemEv Demonstratio EvangelicaInPs Komentarz do PsalmwPraepEv Praeparatio Evangelica

EwangelieEwBar Ewangelia BartomiejaEwEb Ewangelia EbionitwEwEg Ewangelia EgipcjanEwHebr Ewangelia HebrajczykwEwMarii Ewangelia Marii MagdalenyEwNaass Ewangelia NaasseczykwEwFil Ewangelia FilipaEwP Ewangelia PiotraEwTom Ewangelia Tomasza

FragMur Fragment Muratoriego

FragPap Fragmenty PapiaszaHieronim

KomGa Komentarz do Listu do GalatwKomMt Komentarz do Ewangelii wedug w. Mateusza

KomMi Komentarz do Ksigi MicheaszaEp EpistulaeVir De Viris Illustribus

ProlMt Prolog do Ewangelii wedugw. Mateusza

PrQuEv Praefatio Hieronymi in Quatuor

EvangeliaHilary z Poitiers

Trin De TrinitateHipolit Rzymski

TradAp Tradycja ApostolskaDemChr Demonstratio de Christo et

AntichristoHaer De HaeresibusRefut Refutatio omnium haeresium

Odparcie wszelkich herezji(inny tytu:Philosophumena)

IreneuszHaer Adversus Haereses

Justyn MczennikApol I, II Apologia I, IICohorGraec Cohortatio ad Graecos

DialTryf Dialog z ydem TryfonemOrGr Oratio ad Graecos

Resurrec De resurrectione carnisKG Kodeksy gnostyckie z Nag

Hammadi

Klemens AleksandryjskiEclProph Eclogae PropheticaeExcerpta Excerpta ex Theodoto (pol. t.

Wypisy z Theodota)

FragAdum Fragmenty dotyczceAdumbrationes

FragEpJud Fragmenty dotyczce Listu JudyPaed Paedagogus

Protr ProtrepticosQuisDiv Quis Dives SalveturStrom Kobierce (Stromata)Teod List do Teodora

LaktancjuszDivInst Divinae Institutiones

Literatura Pseudo-KlementyskaHom HomilieRec Recognitiones

OdSal Ody SalomonaOrygenes

KomJ Komentarz do Ewangelii wedug w. Jana

KomMt Komentarz do Ewangelii wedug w. Mateusza

DePrinc De PrincipiisExMart Exhortatio ad MartyriumHomEz Homilie o Ksidze EzehielaHomJoz Homilie o Ksidze JozuegoHomk Homilie o Ewangelii w. ukaszaMPerpFel Mczestwo Perpetuy i FelicytyPeriArch Peri Archon

PrzCels Przeciw CelsusowiSelEx Selecta in ExodumSelPs Selecta in Psalmos

PBerol Papyrus BerolinensisPG Patrologia Graeca

(red. J.P. Migne)ProtoewJk Protoewangelia JakubaRufin

HistEcc Historia EcclesiasticaTacjanOrGraec Oratio ad GraecosTertulian

AdvJud Adversus JudaeosAdNat Ad NationesAdUx Ad UxoremApol ApologeticusDeAn De AnimaDeCarn De Carne ChristiDePraesc De Praescriptione HaereticorumDeBapt De BaptismoDeCor De Corona

DeCulFem De Cultu FeminarumDeIdol De IdololartiaDeJejun De Jejunio Adversus PsychicosDeOrat De Oratione


28/96

XXVIIIWykaz skrtw

DePud De PudicitiaDeResur De Resurrectione CarnisDeSpect De SpectaculisMarc Adversus Marcionem

Pud De PudicitiaPrax Adversus PraxeasScorp Scorpiace

Teofil AntiocheskiAutol Ad Autolycum

rda i autorzy okresu klasycznego i hellenistycznegoAjschylos

Pers PersaeSeptTheb Septem contra ThebasSuppl Supplices

Ammoniusz (Gramatyk)AdfinVocabDiff De Adfinium Vocabulorum

DifferentiaAnacharsis

LTer List do TereuszaAnthGrk Anthologia GraecaAntypater

AnthPal Anthologia PalatinaAppian z Aleksandrii

WojMitr Wojny z MitrydatesemWojDom Wojny Domowe

ApulejuszMet Metamorfozy

AratusPhaen Phaenomena

ArystofanesThes Thesmophorizousai

Achar AcharnesesArystoteles

Cael De CaeloEthNic Ethica NicomacheaPol PoliticaProb Problemata

ArtemidorOneir Oneirocriticon

Aulus GelliusNocAtt Noctes Atticae

Chariton z AfrodyzjiHisChaKa Historia Chajreasza i Kalliroe

CorpHerm Corpus HermeticumCyceron

DeDiv De Divinatione

DeLeg De LegibusDeOffi c De Offi ciisDeOrat De OratoreDeRepub De Republica

Phil Orationes PhilippicaeRabPerd Rabirio PerduellionisTusc Tusculanae Disputationes

Demostenes

ConCon Contra CononemConLac Contra LacritumDiodor Sycylijski

BibHist Bibliotheca HistoricaDiogenes Laertios

Vit VitaeClit Clitomachus

Dion ChryzostomDeHom De Homero et SocrateOr Orationes

DionHal Dionizjusz z Halikarnasu

ElianDeNatAnim De Natura Animalium

EpiktetDia DiatribaiDiss DissertationesEnch Enchiridion

EurypidesHipp Hippolytus

Filon AleksandryjskiAbr De AbrahamoAetMund De Aeternitate Mundi

Agric De AgriculturaCher De CherubimConf De Confusione LinguarumCongr De Congressu Eruditionis Gratia

Decal De DecalogoDetPotIns Quod Deterius Potiori Insidiari

SoleatDeusImm Quod Deus Sit ImmutabilisEbr De EbrietateFlacc In FlaccumFug De Fuga et InventioneGig De Gigantibus

Jos De JosephoLegAll Legrum AllegoriaeLegGai Legatio ad GaiumMigrAbr De Migratione AbrahamiMutNom De Mutatione NominumOmnProbLib Quod Omnis Probus Liber SitOp Mund De Opificio Mundi

Plant De PlantationePosterC De Posteritate Caini

PraemPoen De Praemiis et PoenisProv De ProvidentiaQuaestInEx Quaestiones in ExodumQuaestInGen Quaestiones in Genesin


29/96

XXIX Wykaz skrtw

RerDivHer Quis Rerum Divinarum Heres SitSacr De Sacrificiis Abelis et CainiSom De SomnisSpecLeg De Specialibus Legibus

Virt De VirtibusVitCont De Vita ContemplativaVitMos De Vita Mosis

FilostratVit Ap Vita Apollonii

GalenDePlac De Placitis Hippocratis et

PlatonisHerodot

Hist HistoriaiHezjod

Op Opera et DiesTheog Theoginia

HomerIl IliadaOdys Odyseja

HoracySat Satirae

InscrCos The Inscriptions of Cos, red.W.R. Paton, E.L. Hicks (1891)

IsokratesDem Demonicus

Panath PanathenaicusPaneg Panegyricus

JamblichDeMyst De Mysteriis

Jzef FlawiuszDawDzIz Dawne dzieje IzraelaWojyd Wojna ydowska

Aut AutobiografiaPrzAp Przeciw Apionowi

JustynianDig Digesta Iustiniani

JuwenalSat Satirae

Kallimach z CyrenyEpigr Epigrammata

Kasjusz DionEpit EpitomaeHist Historia rzymskaKodJust Kodeks Justyniana

KsenofontHistGr Historia Graeca

Mem Memorabilia SocratisKwintylianInstOrat Institutio Oratoria

Lukian z Samosat(y)Aleks Aleksander, czyli Faszywy ProrokHerm HermotimusPeregr De Morte Peregrini

Philops PhilopseudesTox ToxarisMarcjalis

Epig EpigramyMarek Aureliusz

Rozm RozmylaniaMikoaj z Damaszku

VitCaes Vita CaesarisMuzRuf Muzoniusz RufusOrphFrag Orphicorum FragmentaOwidiusz

MetamorfozyPauzaniasz

HellPer Hellados Perigsis(Wdrwkipo Helladzie)

Pawe OrozjuszHistAdvPag Historiae Adversum Paganos

PetroniuszSat Satyricon

PGM Papyri-Graecae MagicaePZenKair Zenon Papyri, red. C.C. Edgar,

t. 1-4, Le Caire 1925-31;

Catalogue gnrale desantiquits gyptiennes duMuse du Caire)

PindarIsth Isthmia

PlatonAlc AlcibiadesApol ApologiaCrat CratylusGorg Gorgias

Leg LegesPhaedr PhaedrusProtag ProtagorasRep Res PublicaSoph SophistaSymp SymposionTim Timaeus

Pliniusz ModszyEp Epistulae

Pliniusz StarszyNatHist Naturalis Historia

Panegyr PanegyricusPlutarchMor Moralia


30/96

XXXWykaz skrtw

Adulat De Adulatore et AmicoColot Adversus ColotemConPraec Coniugalia PraeceptaConv Quaestiones Convivales

DefOrac De Defectu OraculorumFacLun De Facie in Orbe LunaeFortRom De Fortuna RomanorumGenSoc De Genio Socratis

Iside De Iside et OsirideLibEduc De Liberis EducandisMulVirt Mulierum VirtutesNonPosseSuav Non Posse Suaviter Vivi

Secundum EpicurumPraecGerReipub Praecepta Gerendae

Reipublicae

Rom Quaestiones RomanaeSerNumVind De Sera Numinis VindictaVit Vitae

Alex De AlexandroAnton De AntonioCaesar De Caesar

Numa De NumaPomp De Pompeio

PolibiuszDz Dzieje

Proklos

InTim In Platonis TimaeumCommentarius

SenekaBen De BeneficiisBrevVit De Brevitate VitaeDeClem De ClementiaEpLucil Epistulae ad LuciliumEpMor Epistulae Morales

SofoklesElec ElectraOedTyr Oedipus Tyrannus

StobaeusEcl Eclogae

StrabonGeog Geografia

SwetoniuszKlaudiusz zywoty cezarw(De Vita

Caesarum)Domicjan zywoty cezarw(De Vita

Caesarum)Galba zywoty cezarw(De Vita

Caesarum)Juliusz zywoty cezarw(De VitaCaesarum)

Neron zywoty cezarw(De VitaCaesarum)

Tyberiusz zywoty cezarw(De VitaCaesarum)

Tytus zywoty cezarw(De VitaCaesarum)Wespazjan zywoty cezarw(De Vita

Caesarum)Tacyt

Ann Annales ab Excessu Divi AugustiHist Historiae

TeonProgymn Progymnasmata

TukidydesWojPel Wojna peloponeska

Tytus LiwiuszEpit EpitomaeAb Urbe Ab Urbe condita

Waleriusz MaksymusFacDict Factorum et DictorumMemorabilium Libri Novem

Wegecjusz RenatusEpitReiMilit Epitoma Rei Militaris (znane te jako:De Re Militari)

WergiliuszGeor Georgiki

Zwoje znad Morza Martwego i pisma pokrewneCD Dokument Damasceski

(z genizy kairskiej)p PeszerQ Qumran1Q, 3Q, 4Q itd. Numer groty w Qumran,

w ktrej znaleziono danyrkopis, po nim nastpujeskrt lub numer dokumentu

1QapGen Apokryf Ksigi Rodzajuz pierwszej groty w Qumran(1Q20)

1QH HDylubHymnyDzikczynnez pierwszej grotyw Qumran

1QIsaa,b pierwsza, druga kopia zwojuKsigi Izajasza z pierwszejgroty w Qumran

1QM Zwj Wojny(MilHmh)z pierwszej groty w Qumran

1QMyst Ksiga Tajemnic(1Q27)z pierwszej groty w Qumran1QpHab Peszer do Ksigi Habakuka

z pierwszej groty w Qumran


31/96

XXXI Wykaz skrtw

1QPsaa fragmenty psalmw (1Q10)z pierwszej groty w Qumran

1QS Serek hayyaHadlubReguaZrzeszeniaz pierwszej groty

w Qumran1QSa Regua Caego Zgromadzenia(1Q28a) z pierwszej grotyw Qumran

1QSb Regua Bogosawiestw(1Q28b) z pierwszej grotyw Qumran

3Q15 Zwj Miedzianyz trzeciejgroty w Qumran

4Q139 rozporzdzenia i komentarzena temat biblijnych tekstw

prawniczych (Phyl L)z czwartej groty w Qumran

4Q169 Peszer do Ksigi Nahuma(4QpNah) z czwartej groty

w Qumran4Q171 Peszer do Ksigi Psalmw

(4QpPsa) z czwartej grotyw Qumran

4Q176 TanHumm(4QTanh)z czwartej groty w Qumran

4Q186 Horoskop z czwartej groty

w Qumran4Q246 Apokryf Daniela(4QPsDanAa)4Q400-407 Pieni Ofiary Szabatowej

(4QShirShabba-h)4Q504 Sowa Cia wieccych

a (4QDibHama)4Q513-514 rozporzdzenia i komentarze

na temat biblijnych tekstwprawniczych z czwartej grotyw Qumran

4QEnGiants Henoch Giganci a (4Q203)fragmenty z czwartej grotyw Qumran

4QEna-g Henoch(4Q201-212)fragmenty z czwartej grotyw Qumran

4QEnastra-d Henoch Astronomiczny(4Q208-211) z czwartej groty

w Qumran4QFlor Florilegium(4Q174)

z czwartej groty w Qumran

4QMess ar aramejski tekst mesjaskiz czwartej groty w Qumran (4Q534)

4QMMT Miqsat Maiaseh Torah(Niektre z Nakazw Prawa)z czwartej groty w Qumran(4Q394-399)

4QpNah Peszer do Ksigi Nahumaz czwartej groty w Qumran(4Q169)

4QPhyl Filakterie a u z czwartejgroty w Qumran (4Q128-148)

4QPrNab Modlitwa Nabonidaz czwartejgroty w Qumran (4Q242)

4QPsDanAa Apokryf Danielaz czwartej groty w Qumran(4Q246)

4QPssJosh Psalmy Jozuegoz czwartej

groty w Qumran (4Q379)4QShirShabb Pieni Ofiary Szabatowej

z czwartej groty w Qumran(4Q400-407)

4QTestim Testimoniaz czwartej grotyw Qumran (4Q175)

4QtgJob Targum do Ksigi Hiobaz czwartej groty w Qumran(4Q157)

4QtgLev Targum do Ksigi Kapaskiejz czwartej groty w Qumran

(4Q156)5Q15 Nowa Jerozolimaz pitej groty w Qumran (5QJN ar)11QH Hymnyz jedenastej groty

w Qumran (11Q15-16)11QMelch Melchizedekz jedenastej groty w Qumran (11Q13)11QpaleoLev Ksiga Kapaska w zapisie

paleohebrajskim z jedenastejgroty w Qumran (11Q1)

11QPsa Zwj Psalmwz jedenastejgroty w Qumran (11Q5)

11QTemple Zwj witynnyz jedenastejgroty w Qumran (11Q19)

11QtgJob Targum do Ksigi Hiobaz jedenastej groty w Qumran(11Q10)

Materia targumicznyFragTg Fragmenty TargumuTgSam Targum Samarytaski

TgCant Targum do Pieni nad PieniamiTgEst I, II Pierwszy lub Drugi Targumdo Ksigi Estery


32/96

XXXIIWykaz skrtw

TgIsa Targum do Ksigi IzajaszaTgKet Targum do PismTgNeb Targum do ProrokwTgBeof Targum Neofiti I

TgOnk Targum OnkelosaTgPs-J Targum Pseudo-JonatanaTgJer I Targum Jerozolimski ITgJer II Targum Jerozolimski IITgJem Targum Jemenicki

Porzdki i traktaty Miszny, Tosefty i TalmuduTraktaty Miszny, Tosefty, Talmudu Babiloskiegoi Talmudu Jerozolimskiego bd wyrnianeodpowiednio literami: m., t., b.,y.Abot Abot

Arak ArakinAbodZar Aboda Zara

BBat Baba BatraBek BekorotBer BerakotBeca Beca(Yom ob)Bik BikkurimBMec Baba MeciaBQam Baba QammaDem DemaiErub Erubin

Ed EduyyotGi Giinag agigaal allaHor Horayotul ullinKelim KelimKer KeritotKetub KetubotKil KilayimMaà MaàerotMak MakkotMak Makirin (Maqin)Meg MegillaMeìl MeìlaMenaH MenaHotMid MiddotMiqw MiqwaotMoèd MoèdMoèdQa Moèd QaanMaàeni Maàer eni

Naim NaimNazir NazirNed NedarimNeg Negaìm

Nez NeziqinNid NiddahOhol OholotÒr Òrla

Para ParaPea PeaPesaH PesaHimQinnim QinnimQidd QidduinQod Qodain

RoHa Ro HaanaSanh Sanhedrinabb abbateb ebiitebu ebuòt

eqal eqalimSoa SoaSukk SukkaTaàn TaànitTamid TamidTem TemuraTer Terumotohar oharotYom ebul YomÙq ÙqcinYad Yadayim

Yebam YebamotYoma Yoma (Kippurim)

Zabim ZabimZebaH ZebaHimZer Zeraìm

Inne pisma rabiniczneAbotRNat Abot de Rabbi NathanAg Ber Aggadat Bereitbab Babiloski

Bar BaraitaDerErTab Derek ErecRabbaDerErZu Derek ErecZuaGem Gemara

Kalla KallaMek MekiltaMidr Midra (cytowany wraz ze skrtem

ksigi biblijnej)Pal PalestyskiPesiqR Pesiqta RabbatiPesiqRabKah Pesiqta de Rab Kahana

PirqeREl Pirqe Rabbi EliezerRab Rabbah (cytowany wraz ze stojcymz przodu skrtem ksigi biblijnej)

em emaHot


33/96

XXXIII Wykaz skrtw

Sipra SipraSipre SipreSop SoperimSOlamRab Serer `Olam Rabbah

Talm TalmudYal Yalqu

Traktaty (Pisma) z Nag Hammadi1 ApJk Pierwsza Apokalipsa Jakuba2 ApJk Druga Apokalipsa Jakuba

Allogenes AllogenesApAd Apokalipsa AdamaApfJ Apokryf JanaApfJk Apokryficzny List JakubaApPa Apokalipsa Pawa

ApPi Apokalipsa PiotraAsclepius Asclepius 21-29AutNau Autentyczna naukaChrzA O chrzcie AChrzB O chrzcie BChrzC O chrzcie C

DialZb Dialog ZbawcyDrNaukSet Druga Nauka Wielkiego SetaDzPiDw Dzieje Piotra i Dwunastu ApostowEgzDusz Egzegeza o duszyEuchA O Eucharystii A

EuchB O Eucharystii BEwEg Ewangelia EgipcjanEwFlp Ewangelia FilipaEwPr Ewangelia Prawdy

EwTom Ewangelia TomaszaGrzUmDosk Grzmot: Umys doskonay

HipArch Hipostaza archontwHyps Hypsiforne

ListEugn List EugnostosaListPiFlp List Piotra do FilipaMars MarsanesMdrJezChr Mdro Jezusa ChrystusaMelch MelchizedekModlHe Modlitwa hermetycznaModlPaw Modlitwa Pawa ApostoaMylMoc Myl naszej wielkiej mocyNamasz O namaszczeniuNaukSyl Nauki SylwanaOdNor Oda o Norei

ParaSem Parafraza SemaPisHerm Pismo hermetyczne (w ang. skrt.

Disc. 8-9)Poczw O pocztku wiataSentSyk Sentencje SykstusaStelSet Trzy stele SetawPr wiadectwo prawdyTom Ksiga TomaszaTrjMylPi Trjksztatna Myl Pierwsza(Protennoia)TrTr Traktat Trjdzielny

WalWyk Walentyniaski wykadWyjGn Wyjanienie gnozyWypZm Wypowied o zmartwychwstaniu

Zost Zostrianos


34/96

XXXIVWykaz skrtw

Czasopisma naukowe, cytowane dziea i serie wydawniczeAARAS American Academy of Religion Academy SeriesAARSR American Academy of Religion Studies in ReligionAB Anchor Bible

ABD Anchor Bible Dictionary, red. D.N. FreedmanABQ American Baptist QuarterlyABR Australian Biblical ReviewABRL Anchor Bible Reference LibraryAbrN Abr-NahrainACNT The Augsburg Commentary on the New TestamentACW Ancient Christian WritersAER American Ecclesiastical ReviewAGJU Arbeiten zur Geschichte des antiken Judentums und des UrchristentumsAGSU Arbeiten zur Geschichte des Sptjudentums und UrchristentumsAJA American Journal of Archaeology

AJBI Annual of the Japanese Biblical InstituteAJT American Journal of TheologyAK Arbeiten zur KirchengeschichteALGHJ Arbeiten zur Literatur und Geschichte des hellenistischen JudentumsALUOS Annual of Leeds University Oriental SocietyAnBib Analecta BiblicaAnBoll Analecta BollandianaANF Ante-Nicene Fathers, red. A. Ronerts, J. Donaldson (10 tomw; 1890 [repr. 1951])ANRW Austieg und Niedergang der rmischen WeltAPOT The Apocrypha and Pseudoepigrapha of the Old Testament in English, red. R.H. Charles

(2 tomy, 1913)

ARWAW Abhandlungen der Rheinisch-Westflischen Akademie der WissenschaftenASNU Acta seminarii neotestamentici upsaliensisATANT Abhandlungen zur Theologie des Alten und Neuen TestamentsATLABibS ATLA Bibliography SeriesATR Anglican Theological ReviewAusBR Australian Biblical ReviewAUSS Andrews University Seminary StudiesBA Biblical ArchaeologistBAFCS The Book of Acts in Its First Century SettingBAGD W. Bauer, W.F. Arndt, F.W. Gingrich, F.W. Danker, Greek-English Lexicon of the NTBBB Bonner biblische BeitrgeBBR Bulletin for Biblical ResearchBCJ Brown Classics in JudaicaBDB F. Blass, A. Debrunner, R.W. Funk, A Greek Grammar of the New Testament and Other Early Christian Literature (Chicago: University of Chicago Press, 1961)BET Beitrge zur evangelischen TheologieBETL Bibliotheca ephemeridum theologicarum lovaniensiumBF Beitrge zur ForschungBG Berlin Gnostic CodexBGU gyptische Urkunden zus den Museen zu Berlin: Grich. Urkunden IVIII (18951933)BHT Beitrge zur historischen Theologie

BI Biblical InterpretationBib BiblicaBibO Biblica et OrienticaBibRes Biblical Research


35/96

XXXV Wykaz skrtw

BibS(F) Biblische Studien (Freiburg, 1895)BibS(N) Biblische Studien (Neukirchen, 1951)BibTh Biblical TheologyBJRL Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester

BJS Brown Judaic StudiesBMI The Bible and its Modern InterpretersBR Biblical ResearchBRev Bible ReviewBS Bollingen SeriesBSac Biblioteca SacraBT The Bible TranslatorBTB Biblical Theology BulletinBTS Biblisch-Theologische StudienBU Biblische UntersuchungenBZ Biblische Zeitschrift

BZNW Beihefte zur Zeitschrift fr die Neutestamentliche WissenschaftCAH Cambridge Ancient HistoryCah Theol Cahiers ThologiquesCBC Cambridge Bible CommentaryCBQ Catholic Biblical QuarterlyCBQMS Catholic Biblical Quarterly Monograph SeriesCCWJCW Cambridge Commentaries on Writings of the Jewish and Christian World 200 B.C. to A.D. 200CD Church Dogmatics, Karl BarthCEB Commentaire Evanglique de la BibleCGTC Cambridge Greek Testament CommentaryCH Church History

CIG Corpus Inscriptionum Graecorum IIV (18281877)CII Corpus Inscriptionum iudaicarum III, J.B. Frey (19361952)CIL Corpus Inscriptionum Latinarum IXI (18621943, 2 wyd. 1893)CJT Canadian Journal of TheologyCNT Commentaire du Nouveau TestamentConB Coniectanea biblicaConBNT Coniectanea biblica NeotestamenticaConNT Coniectanea neotestamenticaCPG Clavis Patrum Graecorum, red. M. Geerard, 5 tomw (Turnhout: Brepols, 19741987)CPJ Corpus Papyrorum JudaicarumCQ Classical QuarterlyCQR Classical Quarterly ReviewCRB Cahiers de la Revue BibliqueCRINT Compendia rerum iudaicarum ad novum testamentumCSCO Corpus Scriptorum Christianorum OrientaliumCSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum LatinorumCSHJ Chicago Studies in the History of JudaismCTJ Calvin Theological JournalCTM Concordia Theological MonthlyCTR Criswell Theological ReviewCurTM Currents in Theology and Mission

CV Communio ViatorumDCB Dictionary of Christian Biography, red. W. Smith, H. Wace, 4 tomy (London, 18771887)DHL Dissertationes humanarum litterarumDJD Discoveries in the Judean Desert


36/96

XXXVI

DJG Dictionary of Jesus and the Gospels, red. J.B. Green, S. McKnightSTP Sownik teologii w. Pawa, PSB, Vocatio: Warszawa 2010 [wydanie oryginalne: Dictionary of Paul and His Letters, red. R.P. Martin, G.F. Hawthorne]DRev Downside Review

DSB Daily Study BibleDTT Dansk teologisk tidsskriftEB tudes bibliquesEBC The Expositors Bible CommentaryEBT Encyclopedia of Biblical Theology, red. J.B. BauerENDT Exegetical Dictionary of the New Testament, red. H. Balz, G. SchneiderEGT Expositors Greek TestamentEH Europische HochschulschriftenEKK Evangelisch-katholischer Kommentar zum Neuen TestamentELS Enchiridion Locorum Sanctorum. Documenta S. Evangelii Loca RespicientiaEncJud Encyclopaedia Judaica

EP tudes Bibliques (zob. wyej)EPTA Bulletin European Pentecostal Theological Association BilletinER The Encyclopedia of Religion, red. M. EliadeERev Ecumenical ReviewESEC Emory Studies in Early ChristianityESW Ecumenical Studies in WorshipETS Erfurter Theologische SchriftenEvJ Evangelical JournalEvQ Evangelical QuarterlyEvT Evangelische TheologieEWNT Exegetisches Wrterbuch zum Neuen Testament, red. H. Balz, G. Schneider (tum. ang.

Exegetical Dictionary of the New Testament)Exp ExpositorExpT Expository TimesFB Facet BooksFBib Forschung zur BibelFCCGRW First-Century Christians in the Greco-Roman WorldFF Foundations and FacetsFIRA Fontes Iuris Romani AntejustinianiFJ The Foundation of JudaismFKD Forschungen zur Kirchen- und DogmengeschichteFN Filologia NeotestamentariaFRLANT Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen TestamentsGBL Das Groe BibellexikonGBS Guides to Biblical ScholarshipGLS Grove Liturgical StudiesGNS Good News StudiesGNTE Guides to New Testament ExegesisGTJ Grace Theological JournalHBD Harpers Bible DictionaryHBT Horizons in Biblical TheologyHDBA Dictionary of the Bible, red. J. Hastings

HDR Harvard Dissertations in ReligionHerm HermeneiaHeyJ The Heythrop JournalHNT Handbuch zum Neuen Testament

Wykaz skrtw


37/96

XXXVII

HNTC Harpers New Testament CommentariesHR History of ReligionsHSMS Harvard Semitic Monograph SeriesHSS Harvard Semitic Studies

HTKNT Herders theologischer Kommentar zum Neuen TestamentHTS Harvard Theological StudiesHUT Hermeneutische Untersuchungen zur TheologieHZ Historische ZeitschriftIBS Irish Biblical StudiesICC International Critical CommentaryIDB Interpreters Dictionary of the BibleIDBSup Interpreters Dictionary of the Bible, Supplementary VolumeIEJ Israel Exploration JournalILS Inscriptiones Latinae Selectae (Berlin, 1892)Int Interpretation

IntC Interpretation CommentariesIRT Issues in Religion and TheologyISBE International Standard Bible EncyclopediaIVPNTC InterVarsity Press New Testament CommentaryJAC Jahrbuch fr Antike und ChristentumJAOS Journal of the American Oriental SocietyJBL Journal of Biblical LiteratureJBR Journal of Bible and ReligionJCBRF Journal of the Christian Brethren Research FellowshipJCR The Journal of Communication and ReligionJCSR Journal of Comparative Sociology and Religion

JECS Journal of Early Christian StudiesJEH Journal of Ecclesiastical HistoryJES Journal of Ecumenical StudiesJETS Journal of the Evangelical Theological SocietyJFSR Journal of Feminist Studies in ReligionJJS Journal of Jewish StudiesJPT Journal of Pentecostal TheologyJPTSup Journal of Pentecostal Theology Supplement SeriesJQR Jewish Quarterly ReviewJR Journal of ReligionJRE Journal of Religious EthicsJRH Journal of Religious HistoryJRS Journal of Roman StudiesJSJ Journal for the Study of Judaism in the Persian, Hellenistic and Roman PeriodJSNT Journal for the Study of the New TestamentJSNTSup Journal for the Study of the New Testament Supplement SeriesJSOT Journal for the Study of the Old TestamentJSOTSup Journal for the Study of the Old Testament Supplement SeriesJSPSup Journal for the Study of the Pseudoepigrapha and Related Literature Supplement SeriesJSS Journal of Semitic StudiesJTC Journal for Theology and the Church

JTS Journal of Theological StudiesJTS(n.s.) Journal of Theological Studies (nowa seria)JTSA Journal of Theology for Southern AfricaKAV Kommentar zu den Apostolischen Vtern

Wykaz skrtw


38/96

XXXVIII

KNT Kommentar zum Neuen TestamentKP Der Kleine Pauly, red. K. ZieglerLAE Light from the Ancient East, A. DeissmannLB Linguistica Biblica

LBS Library of Biblical StudiesLCC Library of Christian ClassicsLEC Library of Early ChristianityLightfoot/Harmer The Apostolic Fathers, t. J.B. Lightfood, J.R. Harmer, red. i rew. M.W. Holmes (2 wyd.; Grand Rapids: Baker, 1992)Louw-Nida Greek-English Lexicon, red. J.P. Louw, E.A. NidaLPGL G.W.H. Lampe, Patristic Greek LexiconLSJ Liddell-Scott-Jones, Greek-English LexiconLTJ Lutheran Theological JournalLW Luthers Works, red. J. Pelikan, H.T. LehmanMBPAR Mnchener Beitrge zur Papyrusforschung und Antiken Rechtsgeschichte

MBTh Mnsterische Beitrge zur TheologieMeyerK Meyer KommentarMFC Message of the Fathers of the ChurchMM J.H. Moulton, G. Milligan, The Vocabulary of the Greek Testament, Illustrated from the Papyri and Other Non-Literary Sources (1930)MNTC Moffatt New Testament CommentaryMPAT A Manual of Palestinian Aramaic TextsMSB Monographic Series of BenedictinaMTh Melita TheologicaMTS Mnchener theologische StudienMus Le Muson

NA26 Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, 26 wyd.NABPRSS National Association of Baptist Professors of Religion Special StudiesNAC The New American CommentaryNCB New Century BibleNClB New Clarendon BibleNedTTs Nederlands theologisch tijdschriftNeot NeotestamenticaNewDocs New Documents Illustrating Early Christianity, red. G.H.R. HorsleyNGS New Gospel StudiesNHC Nag Hammadi CodicesNHMS Nag Hammadi and Manichaean StudiesNHS Nag Hammadi StudiesNIB New Interpreters BibleNIBC The New International Bible CommentaryNICNT The New International Commentary on the New TestamentNIDNTT New International Dictionary of New Testament TheologyNIGTC New International Greek Testament CommentaryNLC New London CommentaryNovT Novum TestamentumNowTSup Novum Testamentum SupplementsNRT La nouvelle revue thologique

NTAbh Neutestamentliche AbhandlungenNTC TPI New Testament CommentariesNTCom New Testament Commentary (Baker)NTD Das Neue Testament Deutsch

Wykaz skrtw


39/96

XXXIX

NTG NewTestament GuidesNTOA Novum Testamentum et Orbis AntiquusNTR New Theology ReviewNTS New Testament Studies

NTT New Testament Theology, red. J.D.G. DunnNTTS New Testament Tools and StudiesOBO Orbis Biblicus et OrientalisOBT Overtures to Biblical TheologyOCA Orientalia Christiana analectaOCD Oxford Classical DictionaryOGIS Orientis Graeci Inscriptiones SelectaeOPTAT Occasional Papers in Translation and TextlinguisticsOTP The Old Testament Pseudoepigrapha, red. J.H. CharlesworthPC Proclamation CommentariesPEQ Palestine Exploration Quarterly

PG Patrologia Graeca (Patrologiae Coursus Completus, Series Graeca), red. J.-P. Migne, 162 tomyPGL Patristic Greek Lexicon, red. G.W.H. LampePL Patrologia Latina, red. J.-P. Migne, 217 tomwPRS Perspectives in Religious StudiesPSBFMi Publications of the Studium Biblicum Franciscanum. Collectio minorPTMS Pittsburgh Theological Monograph SeriesQD Quaestiones DisputataeQJS Quarterly Journal of SpeechRAC Reallexikon fr Antike und ChristentumRB Revue bibliqueRE Realencyklopdie der classischen Altertumswisenschaft, red. Pauly-Wissowa

RelSRev Religious Studies ReviewRevExp Review and ExpositorRevQ Revue de QumranRGG Religion in Geschichte und GegenwartRGRW Religions in the Graeco-Roman WorldRHE Revue dHistoire EcclsiastiqueRHPR Revue dhistoire et de philosophie religieusesRHR Revue de lhistoire des religionsRICP Revue de lInstitut Catholique de ParisRQ Restoration QuarterlyRSR Recherses de science religieuseRST Regensburger Studien zur TheologieRTR Reformed Theological ReviewSA Studia AntiquaSacP Sacra PaginaSAJ Studies in Ancient JudaismSAM Studies in Ancient MedicineSANT Studien zum Alten und Neuen TestamentSB Sources bibliquesSBEC Studies in the Bible and Early ChristianitySBFLA Studii biblici franciscani liber annus

SBLASP Society of Biblical Literature Abstracts and Seminar PapersSBLDS Society of Biblical Literature Dissertation SeriesSBLMS Society of Biblical Literature Monograph SeriesSBLRBS Society of Biblical Literature Sources for Biblical Study

Wykaz skrtw


40/96

XL

SBLSP Society of Biblical Literature Seminar PapersSBS Stuttgart BibelstudienSBT Studies in Biblical TheologySC Sources chrtiennes

ScrHier Scripta hierosolymitanaSCJ Studies in Christianity and JudaismSchrer E. Schrer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C. A.D. 135), rew. i red. G. Vermes i in. (3 tomy; Edinburgh: 19731987)SE Studia EvangelicaSE Svensk Exegetisk rsbokSecCent Second CenturySECT Sources of Early Christian ThoughtSEG Supplementum Epigraphicum Graecum (Leiden, 1923)SESJ Soumen Ekseegeettisen Seuran JulkaisujaSFEG Schriften der Finnischen Exegetischen Gesellschaft

SFSHJ South Florida Studies in the History of JudaismSFSMD Studia Francisci Scholten memoriae dicataSH Studia HellenisticaSHT Studies in Historical TheologySIG3 Sylloge Inscriptionum Graecarum (3 wyd. Leipzig, 19151924)SJ Studia JudaicaSJLA Studies in Judaism in Late AntiquitySJSJ Supplements to the Journal for the Study in JudaismSJT Scottish Journal of TheologySJTOP Scottish Journal of Theology Occasional PapersSKKNT R. Hoppe, Jakobusbrief, Stuttgart: Katholisches Bibelwerk, 1989)

SL Studia LiturgicaSM Sacramentum MundiSNTW Studies in the New Testament and Its WorldSNTSMS Society for the New Testament Studies Monograph SeriesSNTU Studien zum Neuen Testament und seiner UmweltSO Symbolae osloensesSOTBT Studies in Old Testament Biblical TheologySP Studia PatristicaSPB Studia Post-BiblicaSPP Studien zur Palaeographie und PapyruskundeSR Studies in ReligionSS Symposium SeriesSSEJC Studies in Scripture in Early Judaism and ChristianitySSRH Sociological Studies in Roman HistoryST Studia TheologicaStBT Studia Biblica et TheologicaSTL Studia theological LundensiaStr-B Strack Billerbeck, Kommentar zum Neuen TestamentStudLit Studia LiturgicaStudNeot Studia NeotestamenticaSUNT Studien zur Umwelt des Neuen Testaments

SWJT Southwestern Journal of TheologyTB Theologische BchereiTBC Torch Bible CommentariesTBl Theologische Bltter

Wykaz skrtw


41/96

XLI

TBT The Bible TodayTD Theology DigestTDGR Translated Documents of Greece and Rome, red. R.K. SherkTDNT Theological Dictionary of the New Testament, red. G. Kittel, G. Friedrich

TEH Theologische Existenz heute, nowa seriaTHKNT Theologische Handkommentar zum Neuen TestamentTI Theological InquiriesTJ (n.s.) Trinity Journal (nowa seria)TLG Thesaurus Linguae GraecaeTLZ Theologische LiteraturzeitungTNTC Tyndale New Testament CommentariesTOP Theology Occasional PapersTPINTC Trinity Press International New Testament CommentariesTQ Theologische QuartalschriftTRE Theologische Realenzyklopdie

TRu Theologische RundschauTS Theological StudiesTSFBul RSF BulletinTToday Theology TodayTU Texte und UntersuchungenTWOT Theological Wordbook of the Old TestamentTynB Tyndale BulletinTZ Theologische ZeitschriftUBSGNT United Bible Societies Greek New TestamentUCOS University of Cambridge Oriental StudiesUSQR Union Seminary Quarterly Review

VC Vigiliae ChristianaeVCSup Vigiliae Christianae SupplementsVoxEv Vox EvangelicaVT Vetus TestamentumVTSup Vetus Testamentum SupplementsWA Weimar AusgabeWBC Word Biblical CommentaryWlTJ Wesleyan Theological JournalWMANT Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen TestamentWPC Westminster Pelican CommentaryWTJ Westminster Theological JournalWUNT Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen TestamentZBNT Zricher Bibelkommentare: Neues TestamentZKG Zeitschrift fr KirchengeschichteZLTK Zeitschrift fr lutherische Theologie und KircheZNW Zeitschrift fr die Neutestamentliche WissenschaftZPEB Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, red. M.C. TenneyZPE Zeitschrift fr Papyrologie und EpigraphikZRG Zeitschrift fr Religions- und GeistesgeschichteZS:NT Zacchaeus Studies: New TestamentZSTh Zeitschrift fr Systematische Theologie

ZTK Zeitschrift fr Theologie und KircheZWT Zeitschrift fr wissenschaftliche Theologie

Wykaz skrtw


42/96

XLII

Transliteracja wyrazw hebrajskich i greckich

Jzyk hebrajskiSpgoski

= =B =b= G= g= D= d= h= w

= z= H= = y= K= k= l= m= n

= s= `=P=p= c= q= r= S=

= T= t

Dugie samogoski

() = () = = = =

= = =

Krtkie samogoski

= a= e

= i

= o= u

Bardzo krtkie samogoski

== e

= e(gdy jest samogosk)= o

Jzyk grecki= A

= a

= B

= b

= G

= g

= D

= d

= E= e

= Z

= z

= = = Th

= th

= I

= i= K

= k

= L

= l

= M

= m

= N

= n

= Ks= ks

= O

Wykaz skrtw


43/96

XLIII

= o

= P

= p

= R=

Slownik Poznych Ksiag Fragment

Documents

Transcript of Slownik Poznych Ksiag Fragment