Ilir Hoxha

Bahai im, Enver Hoxha

Kujtime,Letërkëmbim,Pu blicistikë

Tiranë 1998

llir Hoxha:Babai im, Etwer Hoxha

Redaktore: Teuta HoxhaRcccnsucs: Shaban SinaniBotucs: Rczart Ekmekçiu

Art design & la •out: Shkelzen Hoxha

Copyright. (1998): autori

Extra 1998

ISBN 99927-602-8-1

ShtCpia botuesc EXTRA

Kutia Postarc 2960

Tiranë. Albania

Përtej "perdes së ngritur"të një jete në familje

Kur, në fillim të vitit 1998, autori i këtij libri, II ir Hoxha. siçm'u duk mua. midis ngurrimcsh. me kerkoi t'i pergatisja nje re-cension, -që mund te botohej cdhc si parathenie", thashë "po" pa czgjatur, pa ndonjë bindje të brendshme, mc shume duke c vleresuarpranimin si një akt moral. Librin ende nuk c kisha lexuar dhe autori.pennes tij, vintc nc provë vetveten, duke shkelur ne një terrenprofesionalisht disi të largët.

Gjate dckadës së fundit, siç dihet, letersia dokumentare.kujtimet, shenimet për të kaluarën, patën një N,,ërshim gati-gatipermbytes. Nje pjese te mirë të kayre librave i kisha lexuar dhes'më kishin pëlqyer. Kishte të tille qe paraqiteshin si vepra tëshkniara -ne kohë te diktaturës", por në fakt dukcj qarte se Njetirsiae tvre ishte fiktive. për Cua rritur artificialisht vleften në sytë elexuesve. Njësoj si tregtaret matrapaze te vererave, të cilët. me njëetikctë të thjeshte. u japin prodhimeve të tyrc dhjetera vjct thcllësitë pagene, ashtu dhe këta "shkrimtare", dukc c ditur dobësinë etyre - mungesën e talentit krijues, përpiqen të mbeten në vëmendjene opinioneve nëpenrijet mashtrimit ashigare: çuditerisht ata i kanëmenduar gjërat njesoj si sot qysh në ato kohera ku r ndoshta giysmae planetit c quantc veten superiorc ndaj tjetrës tamam per shkak tësistcmit politik.

Kishte, ndërkaq. një takëm librash tc tjere., ku te vetmit

"heronj" pozitivë ishin vetë autora, ndërsa gjithë të tjerët përbënin"një botë të urrejtshme". Në ato ditë sapo kisha përfunduar njëIibër me kujtime të një ish-anëtari të komitctit qendror të. partisë sëpunës, ku gjithçka pasqyrohej në invcrs, ashtu siç e kërkonte"filozofia pragmatiste" e ndryshimit sipas lëvizjes së interesave:ish-udhëheqësit c tij, dikur të hyjnizuar në reportazhe dhe madjeedhe në poezi, tani ishin bërë ca tipa mc rnani nga më tëbezdisshmet. fodullë, tekanjozë, të lehtë, belaxhinj, ndërsa ai vetëishtc shndërruar në një ikonë, ishte shenjtëruar! Në mbi 200 faqelibër i vetmi personazh që i dinte të gjitha, që s'gabonte kurrë, qës'kishte asnjë huq, qoftc cdhe nga ato huqc për të cilët ia vlen,,pash më pash t'i bicsh ferrit", siç shprchej Migjeni, ishte vetëautori! Të gjithë të tjerët ishin "pengje të. doktrinës".

Ndërsa sillja në mendje këtë "prurje të begatë" botimesh.mendova se ndoshta cdhe lexuesi është përgatitur keq: Ai ështcsugjestionuar të presë ''kr-yeveprat e ndaluara", mirëpo kryevepranuk ka ose ka fare në të rrallë. Ai është ushqyer me mendimin setani kishte ardhur "koha e lirisë" dhe do të kishte shansin të njihejme "disidencën shqiptare". Mirëpo "disidenca". në vend të veprave,më shumë se "ndalimet". po sillte dufc dhe shfrime.

Fillova ta lexoj librin e Ihr Hoxhës me ankthin e kësaj skemeqë më mundonte cihe me përgjegjësinë që vetvetiu të rëndon kurduhet të japësh gjykime për çështje që janë k-th •er në një "communisopinio", ku gjithsecili pëlqen mendjen e vet dhe madje "mendimitjetër" mund të provokojë. Ishte një lexim i mundimshëm: Në njërënanë gjendesha nën peshën c përshtypjes sč keqe të letërsisëdokumentare të botuar deri atëherë, por edhe të disa librave mekujtime të të afënnve të personaliteteve politikë (të vajzës sëStalinit. të dhëndrrit të Hrushovit). Në anën tjctër si një qiri shprescmë inkurajonin librat e Çërçillit. Zhukovit, tek e fundit edhe tëish-misionarëve britanikë në Shqipëri gjatë luftës antifashiste. Nënjë anë më trembtc rreziku i apologjizmit deklarativ dhc në anëntjetër më ushgente një ndjenjë të kundërt nevoja c një vetnjohjejetë përgjithshme, në kushtet kur gjithçka ishtc vënë në dyshim, dcri

4

në atë shkalle sa të shthureshin edhe refereneat themelore moraleqë mbajnë në këmbe një shogeri dhe qe perbejne themelin emarreveshjes socialc.

Në librin e llir Hoxhës gjeta një lëndë që me çliroi menjeherënga ankthi. Gjeja e parë qe me bëri pershtypjc ishin disa tituj që tëkujtonin veprat e Xhonatan Suiftit. Pa kaluar as tri-katër faqe,befasisht vura re se nuk mund të vazhdoja më tej: më zuri një eqeshur e papërmbajtur para ekranit të kompjuterit. Shqetesimikryesor që kisha pasur ishte pëijashtuar. Në libër nuk kishtc kurrfarëshenjterimi dhc apologjetizmi. Autori e kishte shkruar atë me njëindiference gati-gati sfidante ndaj rrëmetit politik që ndodhi nëkapërcim te viteve '80 dhe në fillim tc vitcvc '90. Ky libër mund tëishtc botuar para një dckade, mund të botohet sot, por mund tëbotohet edhc pasi të kenë kaluar shumë vite. Ilir Hoxha, siç do tashohe lexuesi vetë, nuk ka bërë as përpjekjen më të vogël për tëndryshuar përvojën e tij në jetën familjare me Enver Hoxhën. Mcndojse prej këndej. fillon suksesi i tij. Libra te tillë marrin vlerë vetempasi c kane plotCsuar këtë kusht: pasi c kanë kaluar provën ckrijimtarise si akt moral. Kv ështe libër i shkruar me singeritetdhe gjithçka është shkruar e thene pa të kcq. Ky eshti.; libri i njëqytetari që njeh e respekton realitetet, por nuk ia lcjon vetes të mose provojë "hapësiren e lirise" që ofron shocieria, qofte edhe për imazh,sipas fasades së "moralit të ri politik".

Më e rëndësishmja ishte sc në faqet e këtij libri hynin edilnin njerez të gjallë. të sjcllshëm e të edukuar, por hera-herës edheme eenet c veta. Vete autori, duke iu shmangur skemës që penrienda.nuk heziton t'i shfaqct botës si një njeri qe, kur ia ka kërkuar puna,i ka perdonir jo keq edhe hiletë e vockla, sjelljet çapkene te moshës,ndonjë gënjeshter të lehtë, që shpesh ngjan si nje lojë e lezeçme. Nëlibrin c I lir Hoxhës shihct një realitct tjetër, i panjohur për lexuesin.për jeten ne shtëpinë e ish-numrit një të shtetit shqiptar gjatë gatinjë gjysme shekulli. Kjo ështe jeta e Enver Hoxis në familjen e tij,si prind e zot shtepie, si baba e si gjysh, si njcri i zakonshëm i kësajbotc ti shumtesh, që ka vcnd per të mëdhenj c të vegjël. për gaze e

5

hidhërime, per rregull e çrregull, për paqc dhe ngacmime.Shpesh analistët e politikës, për të mberritur deri tek

karaktcri i figuravc që i ka përfshirë debati, u jane drejtuarmarredhenieve të tvrc në familjc. Permes tyre ata jane munduar tëkonkludojnë për vetë orientimin e ketvre figurave. Një burrë shtetii parë me syte c femijeve ka ndodhur që ka shprehur shumë mëtepër se një dyzine veprash të biografëve dhe historiografeve. Kv"vështrim nga brenda" - domethene në pennasen vetjake, jashtëveprimtarisë politike, është shansi i atvre që jetojne me personalitetet,nësc munden ta shfrytëzojnë. Ilir Hoxha do të tregoje mc këtë libërse ka pasur fuqinë intelektuale t - i shfaqë lexuesit një perfonnancëtjeter të figurës së Enver Hoxhes. duke ndërtuar një karakter mengjarje dhe biseda krejt të zakonshme, siç ndodh në çdo familje,duke përfshirë edhe ato të njcrëzvc publikë.

Një nga pjeset më interesante dhe më të ngarkuaraemocionalisht të këtij libri është ajo që i kushtohet zhvarrimit tëEnver Hoxhës. Ndërsa lexoja kete pjese m'u kujtua pyetja qe mepati drejtuar rreth këtij fakti një studiuese etnologe nga Norvegjia,c cila ishte ne medyshje: ta interpretonte dhunimin c pennendorevedhe zhvarrimin e të vdckurve si një hakmarrjc politike të verber apondoshta çështja ishte më e thellë dhe lidhej me etno-psikikënshqiptare, mc ndonjë traditë më të herslune, që mund të kishtembetur e fjetur në skutat e errëta të vetëdijes njcrëzorc. Për këtëm'u desh të bëj disa hetime psiko-kritike mbi traditën cndeshkimeve ndër shqiptarët dhe më gjcrë në Ballkan.

Ndëshkimi pas vdekjes është një motiv tipik i popujve tëvjetër të Europës Juglindorc. Priami, prijësi mitologjik i trojaneve,në poemat homerike, u lutet akejvc të mos c terheqin zvarre trupine pajetë të Hektorit, pasi u mund nga Akili. Për Priamin kryelarte,më c rende se vdekja c Heictorit (ai nuk u lutet aspak grekeve përt'ia falur jeten të birit) është fyerja c tij pas vdekjes. Edhe në ciklintragjik të Tebës konflikti themclor është: A i lejohet pushtetit edhencleshkinti pas vdekjes? Apo vdekja i ka shlver të gjitha? A ka tedrejte njcriu të dhunojë të vdekurin, apo tashmë ai i eshte dorezuar

6

gjyqit te fundit?Në ciklin shqiptar të kreshnikeve, Halili. vëllai fodull

kryekreshnikut Muji. në asnjë rrethanë nuk e pranon epërsinë e tij,përveçse pasi harambashi ka shkuar t'i kerkojë ducl dhe i rrehvarrin, duke e f •er me fjale të mbrapshta pse nuk ngrihet për tëmatur forcat në mejdanin e trimave. Pikërisht ndëshkimi pasvdekjes, dhunimi i varrit nga kundërshtari, e detyron Halilinheqë dorë nga kr •elartesia dhe t'i lutet Mujit t'i shkojë në ndihmë.Scpse, sipas mentalitetit tradicional, "vdekja eshte për trimat", porseturpi. dhunimi pas vdekjes, "eshte më i rëndë se vdekja''. Ky ështënjë provcrb i njohur i shqiptarëve të veriut.

Dhunimi pas vdekjes ka qenë një tmerr mbi tmerret për kodinetik tradicional shqiptar edhe në periudha të mëvonshme. Dhe prapëai i ka trazuar ata rëndë. Hcroi kombëtar shqiptar Gjergj Kastriotiuvarros ne katedralen c Lezhës, por ai nuk ka një varr të vërtetë,sepse ushtritë otomane (të paktën kjo është pikëpamja ehistoriograftsë zyrtare shqiptare) e zhvarrosën për ta bërë "haimali".

Nc Shqipëri rrezimi i permendoreve është një prejdhunimeve më të përhapura të asaj qe, sipas mendësisë sëtrasheguar, duhej të ishte një "tabu" c rrcptë. Në qytetet shqiptareka plot piedestale, por ato janë bosh. Një gazetar shqiptar, që pativizituar botën arabe në fund të vitcve '70, pas një zhvillimi politiktë trazuar, me t'u kthver në Shqipëri shkroi gjithe zell dhe botoime një triumf gati absurd reportazhin "Piedestalet presinmonumentet - . Dhjetë ■jet vonë ai nxori nga sirtari dhe ribotoime të njëjtin entuziazëm reportazhin "Piedestalet bosh", nëpërmjettë cilit i bëhej thirrje opinionit të vendit të shpërblente "heronjtë edemokracise" - së pari kreun e saj - dukc ngritur bustet e tyre nëvend të të permbysurve. Ishin ndryshuar vetëm emrat e njerëzvedhe të vendeve. Vlerësimi i bilancit të historisë sipas numrit të"piedestaleve bosh", më shume se konfonnizmin e njcriut, ndoshtashpreh një modelim të menduari që rrënimin e monumenteve enjëson me progresin shoqëror.

Në fakt, ka një mbrapshti të frikshme shqiptare në qendrimin

7

ndaj monumenteve. Dritëro Agolli, në romanin "Arka c djallit",gati me alarm e spikat këtë mbrapshti, duke e tronditur lexuesinme veprimet barbare mbi arkivat dhe gjunnőt e tjera të historisë.Ç 'është e vërteta, kjo ka nje traditë historike, që shkon thellë. Kokae Ali pashë Tepelenës mbi ''kamaren e turpit" është një "fonnëshembullore" e ndëshkimit pas vdekjes. Mesazhi i veprave tëantikitetit, "meso prej mynxyrës", është thelbi i asaj që grekët evjetër e quanin "katharsis", domethënë të dëfrehesh duke u tmerruar.Në vitin 1939 ushtritë fashiste hoqën bustin c nje ish-oficeri të mbretitZog, që c kishte shpëtuar atë nga një atentat në Vicnë. Në vitin1991 demonstruesit antikomunistë rrëzuan përmendoret e EnverHoxhës dhe i bënë copa-copa bustet e tij. Kurse në maj të vitit 1992ish-presidenti shqiptar Berisha vendosi zhvarrimin e eshtrave të tijnga varrezat e dëshmorëvc të kombit dhe të disa ish-ltifiëtareveantifashistë.

Në prill të vitit 1992, kur në zyrat më të larta shtetërore popërgatitej zhvarrimi i Enver Hoxhës dhc i bashkëluftëtarëve të tij.vazhdoja të kr •eja detyrën e ndihmësit te presidentit të republikës,pavarësisht se R. Alia tashmë e kishte dhene dorëheqjen dhe nëvend të tij ishte zgjedhur dr. Bcrisha. Në ato ditë, midis veprimtarëvetë shumtë të partisë demokratike, që vërshonin paradite e pasditepër të takuar "doktorin", siç e quanin konfidcncialisht presidentin etyre, më kishte bërë përshtypje prania thuajse e përditshme e dy"intelektualdve", të cilët hvnin e dilnin me dosjc në duar në zyrën edr. Berisks, duke iu shmangur rregullit që dokumentacioni t'idorëzohej sekretarise. I tcjngopur siç isha me informacionc tëgjithfarshme dhe madjc i çinteresuar për marreaëniet që fidërtonteish-presidenti me miqtë e tij (ndërkaq une e kisha kërkuar zyrtarishtlargimin). sigurisht që nuk do ta kisha marrë vesh misionin e kayre"intelektualěve", sikur dr. Berisha, një ditë, në mbarim të punës,bashkë mc dosjen ditore, të mos më kishte dorëzuar per arkivimedhe një letër të tyre. Letra mbante nënshkrimet e dy "intelektualëve".Ajo argumentonte nevojën urgjcnte të zgjidhjes së "nje problemi tërendesishem politik" në varrezat e dëshmorëve të kombit. "Pesë

8

rnaji po afrohet dhe ju do të jeni i detyruar të vizitoni monumentinNënë Shqipëri, thuhej në letër. Kjo do të thotë se detyrimisht do tëkaloni edhe para varrit të diktatorit. Në këto kushte ne propozojmë:ose të zhvarroset diktatori bashkë me ish-trdhëheqësit e tjerëkomunistë para kësaj date., ose të ngrihct një mur dckorativ paravarreve të tyre në gjithë gjatësinë në hyrje të varrczave deri pranëmonumentit".

Letra ishte dorëzuar me shkrim dore, në një flete blloku mekuadratc. Veç propozimit që përmenda, ajo përmbante edhevizatimc c skica për zbatimin e projektit të zhvarrimit. Autorët esaj nuk kishin pasur guximin t'ia jepnin dikujt letrën për tadaktilografuar. Ndoshta sot e kësaj dite ata nuk e dinë sc,pavaresisht që në zyrën e dr. Berishës e kishin futur jashtë rregullave,në fund kishte mbërritur në zvrën time: të dv më nj ihnin dhc sigurishte quanin të pabesueshme që vazhdoja të qendroja në atë zvrë.

Në çastin c parë që u njoha me këtë letër pata një tronditjetë vërtetë dhe singerisht më erdhi kcq për Berishen. Nuk arrija takuptoja sc si dy "intelektualët", njëri prej të cilëve ishte veprimtari komitetit shqiptar të Helsinkit për mbrojtjen e të drejtave të njcriut(ndërsa tjetri arkitekt dhe përkthyes i poezisë hrike), kishin arriturderi tek kjo nismë. Që qeveria e dr. Berishës mund ta ndërmerrtekëtd akt si veprim politik, këtë nuk c përjashtoja nga mendja, porqë dy qytetarë të vendit, njerëz të arteve dhe -mbrojtës të vleravenjerëzore", ta propozonin një gjë të tilië, nuk e kisha menduar. 1

dc:shpërtiar. m 'u dcsh të mendoj se ndoshta tashmë ngritja ekarricrës politike mbi fatkeqësinë e paraardhësit ishte bërë një"fonna mentis" e rrezikshme. E vetmja gjë që kisha në dorë ishtetë urdhëroja arkivimin e skcduar të kësaj letre. së cilës një ditë dot'i vijë radha të botohet, jo për të amnistuar Berishën dhe as për tërënduar dy "intelektualët", por si objckt intcresant për socio-psikologjine. për psikozat dhe komplekset shqiptare në kryqëzimine dv kohëve.

Një shckull e ca më parë, mbretëresha ruse Ekaterina. kuri paten propozuar ngritjen c një përmendorejc në shenjë nclerinn për

9

veprat e shkelqyera te saj ne dobi te Rusise, qe shprehur: -Mos ungutni nc ngritjen e monumenteve. Prisni të ndahem nga kjo botë.Prisni edhe dhjetë vjet, që të kuptoni nëse më duan sikur të ishagjallë. Pastaj bëni atë që keni vendosur". Kur lexova për herë tëparë këtë këshillë të urte të Ekaterines së Madhe ndjeva njëfarëçlirimi në vetvete. Nifu duk c drejtë të besoj sc mbi përmendoretqcndron perherë një rrezik, kudo qofshin ato, jo vetëm në Shqiperi.por edhe gjetkë në botë. Së paku, nuk ishtc një mallkim shqiptar.Duke lexuar librin c llir Hoxhës u rinjoha me dokumente që dihenedhe nga të tjere për refuzimin e Enver Hoxhes, sa qe gjallë, përspikatjen e figurës së tij në vepra monumentale.

Në librin c Ilir Hoxhës lexuesi do të gjejë emocionet e dyngjarjeve: të varrimit dhe të zhvarrimit.

Me sytë e autorit lexuesi do të ketë mundesi të shohë përtcj"perdes së ngritur" të një jete të zakonshme ne familjen c ish-numritnjë të shtetit shqiptar.

Ndërsa pushtetet që mendojnë të bëjne drejtesine e tyre pasvdekjes nuk arrijnë asgjë tjetër përveçse të tregojne karakterintyre totalitar.

Shaban Sinani

Tiranë. korrik 1998

10

Lexuesit

Këto kujtime i shkrova në periudhen e dënimit mc nje vitburg nga shtcti "demokratik", psc dhashë një interviste, ku iupërgjigja Ryetjeve të gazctës "Modeste", për babain tim, EnverHoxhën. Ne gjyq publikisht bëra të qartë që, me denimin politik ehakmarrës qe po me jepej, askujt nuk duhcj t i shkontc në mendjesc do të mc friksonin që të mos flisja me për babain tim. por do tëgjeja forca që, edhe nga qclia e burgut, të shprehja I irisht mendimete mia për të. për të kaluaren dhe "kohen moderne" te Shqiperisë.Keto kujtime, përvcç kënaqësisë që me japin që po i shkruaj, dukeprovuar nje gjcndje tjetër në veten time. jane një formë mbrojtjeqë i bëj njeriut tim të dashur.

Nc keto kujtime une c kam pershkruar babain tim ashtu siçc kam njohur gjatë gjithe jetes që jetuam bashke. sa qc gjalle. Aiishtc një prind shembullor, që na donte. na qortonte, na keshillonte,na mesonte etiken dhc moralin e shoqërise. Tc njejten gjë ai c bëricdhc si gjysh. me femijet tane, niperit dhc mbesat c tij.

Atë e njoha edhe si udheheqes qe punoi gjithë jetën perShqipërinë dhc popullin c saj. Fitorja c madhe qe arriti popullishqiptar në Luften Nacionaldirimtare. dukc shpartalluar. me forcat

c veta, pushtuesin nazi-fashist, si dhe bashkepunëtortit c tyre, bëriqë Shqipëria të radhitet përkrah shteteve fituese të Luftës së DytëBotërore. Forcimi dhe rindërtimi i vcndit, nxjerrja e tij ngaprapambetja shekullore dhc nga shkatërrimi total që kishte pësuarnga lufta, zhvillimi i industrisë dhe vendosja e bujqësisë mbi bazashkencore, ndërtimi i një rrjeti energjetik të fuqishem e të integruar,si dhe elektrifikimi i plotë i vendit, zhvillimi i artit, kulturës, arsimit,shkencës, emancipimi i gruas. nderimi i lartë që fitoi Shqipëria nëbotë, ishin dhe merite c Enver Hoxhës si udhëheqës gjatë gjithëperiudhes që ai ishtc në krve të shtetit.

Siç do të mundohem ta paraqes para lexuesit me mbresat emia, ai ishte një demokrat i vërtetë në raportin me popullin e tij,me punëtorët, fshatarët, inteligjencën, rinine, siç ishte dhe i ashpër

i rreptë me anniqtë e jashtëm e të brendshem, që perpiqeshin tëcënonin fitoret dhe arritjet dhe të shkelnin pavarësinë e sovranitetin

Shqipërisë së re demokratike.Ai vdiq dhc u përcoll i ndcruar nga i gjithe populli. sepsc

punoi gjithë jetën c tij për këtë popull.Pas pese vjetësh nga vdekja e Enver Hoxhës, sistemi

demokratik popullor, socialist, qe gjatë 45 vjetëve u ngrit me shumëdjersë e sakrifica, u permbys. U përmbys nga forca të errëta, tëbrendshme e të jashtme, duke shfrvrë me egërsi gjithë mllefin etyre hakmarrës, për gjithçka kishin humbur politikisht ematerialisht, si kolaboracionistë të pushtuesve.

Këto forca, tashmë të organizuara politikisht, rrëzuanmonumentin e tij. Në errësirën e natës, nga frika c popullit, atozhvarrosën në mënyrë makabre nga Varrezat c Dëshmoreve tëKombit Enver Hoxhën, Komandantin e Pergjiths ,hem tëçlinmtareve të Shqipërisë, me qëllim që ta ndanin nga partizanët erënë, që këta të mbeteshin pa komandantin c tyre dhc pinjollët ekolaboracionistëve të fashizmit që ercihen në fuqi ta kishin më tëlehtë për t u prishur varret, bustet, lapidarct, pllakat perkujtimore,heronjve të saj: te varrosnin luftën antifashiste nacionalçhrimtare,

cila, në fakt, i kishte varrosur ata njëhere e për gjithmonë. Në

12

Shqipëri u vendos "demokracia" e atyre forcave qe kishinfalimcntuar qd 50 vjet me parë.

Enver Hoxhën e quajtën diktator. S'mbeti gjë, nga md tëuldtat, pa u thënë për të.

Ndaj familjes së tij filloi persekutimi. Në shtvp, i majtd apoi djathtë qoftë, i varur apo i pavarur, unë tani quhem ' -djali idiktatorit", por kjo nuk më bën aspak pdrshtypje. Unë e njoha dhedo ta kujtoj babain tim ashtu siç më është ngulitur në mendjentime, prind shembullor. udhdheqds largpames, i vendosur për tëmbrojtur fitoret e arritura, demokrat popullor, aspak diktator.

Këto kujtime ua dedikoj të tre fdmijve të mi, Ermalit.Shkëlzenit dhe në mdnyrd të veçantë djalit të vogël Besmirit, qëbashkëjetoi me të vetëm tre muaj, për të njohur me mird kush kaqenë gjyshi i tyre dhe që td jend krenarë për të. ashtu siç është edhebabai i tvre.

Në përgatitjen e kdtvre kujtimeve kam shfrytdzuar cdhcmaterial dokumentar, pjesd nga letdrkmbimet, dëshmi nga kasetate incizuara e materiale të tjera të arkivit familjar e personal.

Ilir Hoxha,Gusht 1995

13

Pjesa e parë

Jeta qenkashumë e çuditshme

Eshtë me tc vertete kështu. Asnjehere nuk më kishte shkuarndër mend se do të shkruaja kujtimet c mia per babain tim. EnverHoxhën.

Kur isha i ri dhe ai qc gjallë, nga dashuria që kisha për të.fillova tc shkruaj herë pas here ne ndonjë bllok. duke u shprehurse sa baba i dashur e i mire që ishte. Pasi shkruajta pese a gjashtëfaqe në një bllok kalendarik te ri me data, qe babai na i jepte çdovit. duke na thene që të mbajmë ditar. se kur të rriteshim e kur t'ilexonim do të kenaqeshim dukc njohur bemat e femijerise dhe tërinisë. c mbylla bllokun dukc i lënë në mes ato që kisha filluar tëshkruaj për babain. sepse si m'u duk që po c lavdëroja. Në fund tëfundit, tc gjithe haballarët. në pergjithesi, jane të mirë me femijet etvre.

E mbylla bllokun dhe e lashe në harresën e viteve. E hapakohët c filndit dhe vura re se në ato shenime të shkurtra kishashkruar me një dashuri feminore. që mcrrtc tashme cdhc një vieretjetër. për vetë faktin që kësaj figure qendrore të historise komklarenë. gjysme shckullin e fundit gjatë viteve te tranzicionit (duke filluar

I 5

nga viti 1990) forca të erreta e revanshiste i be:ne sulme të vrazhda.Po për djalin babai është gjithmonë baba dhe mbetet në mendjen etij ashtu siç i është paraqitur në jeten e tij të përditshme dhe jo siçmund ta përshkruajnë të tjerët. Me këtë dua të them që fushatat dheinkuizicioni. ndalimi me ligj e me kushtetutë, nuk mund ta ndrvshojnëimazhin qe krijon femija për prindin e tij.

Siç thashe, çdo vit babai na jcpte nga një bllok-kalendar,për të mbajtur ditar. Në fakt, asnjë ditar nuk kam mbajtur dcri nëfund. Mua më dukej si njefare detyrimi. Bile gëzoheshim kur këtokalendare ishin të vegjel: mua më dukeshin më të pershtatshëm, sembushcshin kollaj. Po ja që e paskam pasur gabim dhe kjo punënuk duhej te merrej si det •rim osc angari. Si rrcgull unë ditaretvazhdoja t'i mbaja deri nga marsi, dcri nga maji dhc shumë rrallëderi në fund të vitit. Pra. gjysmën c vitit shkruanim kujtime egjysmën e dvtë asnjëherë, sikur jeta të përbëhej vetëm nga gjysmëviti.

Megjithate, babai ngulte këmbë. Në çdo fillim viti ai mëjcpte një bllok-kalendar të ri, me të njëjtën këshillë të urtë për tëmbajtur ditar. dhe unë, me të njëjtin huq. shkruaja vetëm për ngjatjetqe ndodhnin në gjysmen e parë të vitit. Sa naive e për të qeshur!

Kur i lexoj shenimet c mia. sado që të thjeshta dhefragmentare, tani i jap shumë të drejtë babait dhe mamasë, qëgjithashtu na nxiste. Janë shumë tërheqëse, të kthejnë prapa nëfëmijerine tëndc të largët, ne lodrat, çapkënllëqct, qe une i kisha tërralla. Më vonë ■jen rinia. me gjithë bukurinë e saj. por po aq ''embikqyrur- nga prindi, me një korrespondence të pasur midis babaitdhe meje, që pennban letrat që shkembenim ne aksionet e rinisëose në zbore, që nuk kam lënë asnjë pa shkuar. Mc vjen çudi tanikur djali im 20-vjeçar. mosha për të cilën bëhet fjale në ditaret emi, kur i tregoj per këto gjëra. më thotë:

"Po si shkoje ti, babi. në aksione e zbore, duke qenë se ishcdjali i të parit të vendit?! - Dhe pastaj shton mc të qcshur: - Të ishaunë, nuk do të shkoja-.

Ndoshta. duke genë i vogël, ai njohu vetëm përkëdhelitë e

16

gjyshit, pse, siç thotë populli, femijet c femijes duhen shume e mëshume, dhe nuk arriti të kuptonte që gjyshi i tyre i kishte edukuarfemijet e vet të ishin të thjeshtë e të mos ndaheshin nga shokët e tyrenë shkollë c jashtë saj, në çdo aktivitet. Bilc ka pasur rastc që nc nakanë dërguar te paret, si në ternictin c rrethit të Dibrës në vitin1967. Ai dërgoi në men •re simbolike dhe vajzën c tij 13-vjeçare përtë ndihmuar të dëmtuarit e tërmetit në atë dimër të acartë. Passhcmbullit tonë, osc, më mirë të themi, pas vendimit që mori babainë familje - dhe që ne e pritem tërë gëzim - e gjithë rinia e universitetit(unë atehere isha në vitin e parë të inxhinierisë mckanike) u hodhnë aksion për të ndihmuar të dëmtuarit nga tertneti.

Jeta vjcn c çuditslune, megjithëse e shkurtër. Ikën shumëshpejt. Ishte një kohë që nuk e mendoja që babai do të ndahej nganc. Mosha bëntc të veten, por në sy:të e mi ajo nuk ndihej.

Me kujtohcj gjyshja ime, që i thoshte babait: "Ulu këtu pranëmeje te te puth fagen, se e kc të mire". Ai qeshte me të madhc dhc ipergjigjej: "Ç'thua kështu, moj ane, imja eshte si sholle, po puth mëmire të femijevc, sc c kanë te njome". "Jo, jo. dua tenden, - i thoshtcajo, e pastaj shtontc: - "Nga ai guri mc vërë do të kalojmë te tere".

Këtë babai c kujtonte kur filloi t'i kalonte mosha. dukc na ithënë neve fjalët e nënës së tij. Kur gjvshja ime i tha ato 1jale, unënuk ua kuptova përmbajtjen. Mendoja sc ndoshta do të ishtc ndonjëshprehje filozofike e popullit a ku ta di unë. dhe nuk isha perpjekurta kuptoj. Nejse, mendoja se do të kisha kohë ta pycsja gjyshen. Porajo vdiq. Mc siguri do të ma shpjegonte babai dhe kohë për ta pyeturkisha plot. Por s'ishte e thene ta mësoja as nga goja e tij.

Konccpti i kohes, i jetes, eshte relativ. Ajo. koha. jeta, mundtë jete e shkurtër, mund të jete e gjatë. mund të jete bosh apo plot,varet nga permbajtja që i jcp. Tani qe ai s'eshte më, mua me duketsikur nuk u çmallëm me njeri-tjetrin. Ndoshta ai ishtc tcpër i zeneme pune, mendonte shume me tcpër per hallct c popullit, përmbarësinë e shtetit. Kohën për nc ai c kishte të kufizuar. Ne u mësuamme këtë rcalitct. Jeta qcnka shume e çuditslune.

17

Si dintetë ndëshkonte babai

Mos u çuditni! Këte: pyetje, çdo njeri, kur është rritur dhe cka kaluar fernijërinë, ia bën vetes ose ia jep përgjigjen pa c pyeturkush, duke u trcguar të tjerëvc episode nga koha kur i ati mund takctë ndëshkuar.

Në asnjë rast nuk mbaj mend që babai të më kctë këputurndonjë shpullë. Mund të duket e pabesueshme, por është c vërtetë.Kur bënim gabim, ai rrinte scrioz, dhe ky ishte dőnimi më i rëndëpër ne. Më pas c puthnim dhe i pretntonim që gabimin nuk do tapërsërisnim më. Po tregoj dy raste. në të cilat babai donte të naedukonte respektin për ushtarin, policin, oficerin, njeriun që ruan,atë që kryen detyrën. dhe, sado i vogël të jesh në moshë, të ngulitennë mendje për gjithë jctën.

Rasti i parë lidhet me një ngjarje që më ka ndodhur kur isharreth gjashtë Njeç dhe ishim në Moskë me pushime. Ishim vendosurnë një shtëpi që rusët e quanin "daça". Aty kishte ndenjur Stalini.Ishte një shtëpi në mes te pyllit. jashtë Moskës. Një ditë. duke ukthyer për në "daça", ushtari që hapi portën c oborrit na nderoisipas stilit të nderimit sovjetik. Natvrisht. ai nderoi babain, por

I 8

edhe une, si fëmijë që isha, iu përgjigja gjcstit të tij nga xhami imakines. E nderova, por kisha bërë një gabim: e kisha nderuar joduke shtrirë pellemben e dorës tek koka, por vetëm mc dy gishtat.Babai menjehere c vuri re këtë dhe sa arritem tek vila me tha:

"Tani nisu me këmbë dhe shko deri tek hyrja dhe kërkoji tëfalur ushtarit dhe nderoje ashtu siç të nderoi dhc ai''.

U nisa vetem nëpër rrugën që zgjatej ne mes të pyllit dhcme hapin tim të vogël m u deshen plot 15 minuta për të mbërritur,mbasi vila gjendej në mes të një pylli natyral shume të bukur. Endcrova ushtarin siç duhej dhe fillova përsëri të kthehesha vetem,ndoshta dhe me frikën e natyrshme te një se mos më diltcndonjë ari apo ujk.

Ndoshta ushtari u çudit dhc u kënaq që shkova dhe c nderova.Ai mbase as me kishte vene re se si e kisha nderuar nga xhami imakines. Ai nuk e mori vcsh kurrë që unë isha detyruar nga babaipër të korrigjuar gabimin tim. Që nga ajo ditë. sa here hvnim edilnim nga vila, unë nderoja me pëllëmbën e shtrirë dhc pastajvështroja babain në sv per t'i thënë në hcshtje: -mire e nderova'?!'',dhe ai me tundtc kokën nc shenjë miratimi.

Rasti i dyte ka ndodhur kohë me vonë rtë Tiranë. Babai sapokishte dalë nga zyra dhc filloi të shetiste në kopshtin e shtepise.Ishte verë dhe kopshtari po ujiste lulet. Ai e pa babain që po vinte,la zorren dhe u largua për të mos e shgetesuar gjatë shëtitjes. Si tëvcgjël qe ishim. shpesh ne benim muhabet ose dhe luanim me rojetcivile rreth vilës. Benim dhe ndonjë lojë të shkurtër, si per shembull,pasime me top. Por kësaj radhc po ndodhte një çudi! Nuk c di se si

shkrcp dhe une mora zorrën e ujit dhe fillova ta lagia oficerin,i cili. në vend që të largohej, siç kisha llogaritur sc do te vepronteper t' iu shmangur eurrilit të ujit, po rrinte gatitu, ndersa unë poqeshja me te madlie. Pesë metra më larg po kalontc komandanti itij. babai im, të cilin unë nuk e kisha vënë re! Më ra pika kur cpashe, isha kapur me presh ne duar, siç thuhet. Megjithese femije,c ndjeva veten ne gabim të rende. Ai po me shihte me inat. Unëtani kisha ekspericncën e pare. nuk prita të më thoshte "Lrkoji të

19

falur", por menjehere lashe zorren dhe shkova e u perqafovarojen civile, deri sa babai filloi perseri teecë si zakonisht në shëtitjenc tij. Mund të them se incidcnti kishte marrë fund në mënyrë krejtnormalc.

Sado i vogël që isha, këto dy episode më kanë mbetur nëmendje. Menyra se si i zgjidhi babai im këto dy raste kanë lënëmbresë tek unë. Gjithmone i kam respektuar ushtarët, policët,oficerët, njerëzit e shërbimit. sepse krycjnë një detyrë të lartë. Tënjejtën ndjenjë kam dhe tani që sistemi eshte ndërruar, për njerëzite thjeshtë me rrobën c sherbimit, sepse kryejnë një detyrë që uështë ngarkuar.

Pra. babai na edukonte &jithmonë nëpërmjet këshillave,gjesteve, qendrimeve pa fjalë dhe asnjëherë përdorimit të. shpullës.

Edhe unë nuk mbaj mend që ndaj fernijëve të mi të kempërdorur qoftë dhe një herë shpullën. Po mund të pranoj që e kamnxjerrë -dufin" me të bërtitura. gjë që nuk është aspak më cfikasesc sa mënyra c përmbajtur e të folurit, c të shpjeguarit mc logjikëtë gjërave, ashtu siç vepronte babai me nc. Ç't'i bësh, të gjithënjerëzit nuk janë njësoj.

20

"Syri i keq"në shtëpinë

e Enver Hoxhës

A të jetë e vërtetë? Sigurisht që po. Kjo më ka ndodhur mua.Vcndosa ta tregoj tani, pas 40 e kusur vjetësh. mbasi gjykova qëkjo gjë tashmë nuk dëmton njeri. Dy protagonistë të ngjarjes kanëvdekur c dy janë në burg. Të vdekurit janë gjyshja ime nga mamaja,Naxhija. pra. nëna e mamasë dhc tjetra dadoja ime, një grua qëgjithmonë vishej me të zeza, Bone e quanin. Ndërsa dyprotagonistët që ndodhen në burg janë mamaja ime dhe unë.

Po le të kthehemi prapa në kohë, kur unë isha në moshënrreth pesë vjeç. Atë ditë unë kisha temperaturë dhe, si gj .yshja ime,që ndoshta nuk ishte shumë fetare, edhe dadoja, ishin shumë tëbindura që temperatura më ishte shkaktuar ngaqë më kishin marrëmësysh. Atë ditë unë kisha dalë jashtë për të luajtur dhe një shitësekishtc thënë: "sa i bukur ky djalë". Kjo qe arsycja që këto të dyjaas denjonin të thërrisnin doktorin, por më thanë se do të më shëroninvetë, por ama nuk duhej thosha mamasë. Unë, nga gëzimi qës'do të vinte doktori, se mund të më bënte ndonjë gjilpërë, që i

21

kisha bezdi si të gjithe femijet, e pranova menjehere kushtin që tëmos i thosha mamasë.

Ngaqe ishte dimër, soba mc dru ishte e ndezur. Ato morennjë gotë me uje, nxorën një thengjill nga zjarri dhe e hodhën në gotë.Ndërkohë, gjvshja scç tha disa fjalë që unë s'i kuptova, ndërsa tjetramë zgjati gotën, dukc më thënë: "Pi dv glIenka". Pa e bërë të gjatë,në qejf që do të sherohesha e do të shpëtoja nga gjilpërat, c piva.bile dhe një glIenkë më shumë. Gjithçka po mbarontc për së mbari,kur në një moment hyri papritur mamaja ime. Ato menjeherë efshehën goten, por u kishte bchur nje e qeshur. që nuk e pushonindot.

"Ç'keni që qcshni kështu?" - pyeti mamaja. Ato. edhe sikurtë donin ta tregonin, nuk e bënin dot, se s'i linte e qeshura. Pastajmamaja m'u drejtua mua dhe unë e zgjidha situatën duke i treguarfije për pe për çka kishte ndodhur.

Ishte koha e viteve të para të pas çhrimit, kur mamaja imeluftonte që rinia dhe në veçanti vajzat dhe gratë të emancipoheshin,të linin prapa zakonet prapanike që i pcngonin të ecnin perparadrejt çlirimit të tyre. Prandaj iu lëshua atyre, të dyjave:

"Turp kush e merr vesh që në shtëpinë c Enver Hoxhës bëhenkëto gjëra. Mua më shkoi goja mbrapa duke bërë propagandë megratë c tjera per këto gjëra. ndërsa une i paskam fanatikët në shtëpidhe propaganda u dashka filluar nga ju të dyja!".

Mcgjithatë, e qeshura c tyre s'po pushonte dhc mamaja ikue nxchur duke thënë:

"Lajmëroni doktorin!".Me thënë të drejten nuk e mbaj mend në u shërova nga

thëngjilli që ishtc hedhur në gotën e ujit që piva për të më hequr"syrin e keq", apo nga doktori, por ky episod u mbyll.

Me gjyshen, edhe kur u rritëm, vazhdonim të bënimmuhabcte që na kënaqnin, por gjithmonë e kujtonim edhe këtëndodhi. Kur u martova. këtë histori gjyshja ia tregoi dhc gruastime. Teutes. Ajo rrinte tek ne. ndërsa, kur kishte gjallë burrin esaj. domethënë gjyshin tim (Tefik e quanin) jetonte në një shtëpi

22

tjetër.Duke qenë se gjyshi vdiq shpejt, disi e mbaj mend, por jo

që të kem pasur ndonjë histori me këtë gjysh, ndërsa me gjyshenkam plot të tilla. Dua të tregoj dhc një episod që sa hcrë c kujtojmëgjithmonë qeshim. Ishte koha kur kishin ardhur në jetë dy krijesatë reja, djali im, dhe vajza e vëllait. Sipas litcratures së atëhershmedhc keshillave të doktorit (c të mamasë), qe nenat e reja të kishin samë shumë qumësht për të ushqyer femijet e porsalindur, duhej tëhanin hashure, kremra, muhalebira etj. Edhe gjyshes çdo natë ishkonte një pjatë hashure, të nesërmen një pjatë me krem, dhekështu çdo natë, përpara se të flinte. Ne e kishim zakon: para se tëshkonim të flinim ktheheshim te dhoma e gjyshes për te bërë ndonjëmuhabet dhe për t'i thene "naten e mirë". Ky është pikërishtmomenti kur i sjellin hashuren dhe ajo, e velur mc këtë gje për çdonatë, i lëshohet infermieries që ia solli:

"Çish bajsh moj couce, mos m'i sillni ma se do më zdrypidhe mua qumështi në gjinj!".

Aq kemi qeshur, sa dhe lotët nuk na mbaheshin.

23

Një ndodhi me motrën

E kush janë ata vëllezër e motra që kur kanë qenë fëmijënuk jane zëne me njëri-tjetrin. Kështu ndodhte dhe me ne. Pranvera,motra imc, si vajzë, zinte një vcnd më të privilcgjuar pranë babait.të paktën ne kështu na dukej, dhe kjo vinte ngaqë ishtc më e vogladhc vajzë.

Pasi kaluan dy-tri vitet e para, u mundua mamaja të na çontenë kopësht, si gjithë femijët, por ne rezistuam "heroikisht", kështuqë e fituam davanë për të mos vajtur nc kopësht. Bile më kujtohetqë, kur shkova në klasë të parë, m'u mbushën sytë mc lot. po nukkisha se ç'të bëja. Shihja vëllain dhc motrën që kishin ardhur tëme: përcillnin dhe i kisha zili që ata do të ktheheshin tc Iuanin ncparkun para shtëpisë. Mamaja më tha:

"Mos, se na turperove, je goxha djalë!". Dhc me të vërtetëisha 7 vjeç e gjysme, sepse atëherë ishte rrcgull qe duhcj të mbushje7 vjeç pa të hyje në shkollë. Nuk kisha ç'të beja, kopësittit tëfëmijëve ia hodha, po shkollës nuk kisha ç't'i bëja.

Pak ditë përpara kisha thyer dorën, sepse kisha rënë ngatrau i ekulibrit, kështu që shkollën po e filloja me dorő të thver.Kur po nisesha për në shkollë ditën c parë, tek shkallët c shtëpisë.

24

gjyshja ime, Naxhija. më hodhi një kanë me ujë te kembet, për tëmë vajtur çdo gjë mbare. Ajo nuk hiqte dorë nga të vetat. M'ukujtua dhc uji me thengjill që kisha pirë. Mamaja e pa, por s'kishteç't'i thoshte dhe bëri sikur nuk e vuri re.

Kjo histori u përsërit edhe me djalin tim, që edhe ai. si i ati,nuk e dcshi fare kopështin. As unë nuk insistova, por edhe gjyshis'beri zë, ndofta se donte t'i kishtc sa më pranë të vegjëlit në vitet epleqërisë. Megjithatë. vendosëm të bënim një tentativë sc mund t'ipëlqcnte të shkonte. E çuam djalin dhe, ashtu siç e prisja - bëmëbaba të të ngjaj - nuk ndenji as dhjetë minuta dhe u kthye të luantenë parkun e gjelbërt para shtëpisë, siç kishte bërë edhe babai i vetshumë vite më parë.

Kur u kthye, gjyshi e thirri dhc, pasi c puthi, i bëri pyetjense si iu duk kopështi i femijeve. Ermali. 4-5-vjeçar, po rrinte sifajtor, sepse, nga njëra anë, e dinte sc gjyshit do t'i pčlqente që aitë shkonte, dhe nga ana tjetër nuk ia kishte qejfr fare, prandaj lëshoinjë psherëtimë prej fëmijc dhc tha:

"A të bëj një p •etje, gjyshi?!""Pa hë, ta degjojme!", - i tha ai."Gjyshi, kush e ka shpikur kopeshtin?!"Gjyshi, ky diplomat në politikë, e kuptoi fare mirë

"diplomacinë" e fëmijës. Qeshi, i dha një çamçakëz, dhe i tha:"Ik e luaj tani, se të iku loja!"Fëmija, i çliruar. u nis me vrap. por, pas disa hapash u kujtua,

u kthve mbrapsht, e puthi gjyshin dhe përsëri ia dha vrapit.Po le të kthehetni te femijeria jonë. Siç thashë. motra zinte

nje vend të privilegjuar pranë babait. Për t'ju bindur po tregoj njëndodhi. Një ditë, dukc luajtur që të tre në shtepi, ajo ngacmoivëllain. që ishte tre vjet më i madh. Pranvera në atë kohë ishterreth pesë vjeç. Toli e rrahu dhe ajo filloi të qante. por pas pak,menjeherë, si me sustë, pushoi dhe loja nisi perseri. Motra u kujtuaqë qarja c saj do të shkonte kot. sepse babai nuk ishte ne shtëpi. pokishte shkuar në zyre.. Ndonja një orë më vonë. duke luajtur nerruge, para shtepise, papritur ajo filloi te bente sikur qante, po kësaj

25

radhe lotët nuk i dilnin. Me&jithatë, ajo insistonte. Unë i thashëvëllait:

"Po kjo, ç'pati'?"."Ku ta di une:?!" - më tha ai. Por vetëm një çast më pas një

"o-bo-bo!" i doli nga thellësia vëllait. kur pa babain që kishtc dalënga zyra dhe po vinte drejt nesh. Pranvcra atë po ruante, që sa tëdilte nga zyra t'i thoshte që e kishim rrahur në, mëngjes. Babai ekuptoi situatën, e thirri vëllain dhe bëri sikur i tërhoqi veshin. Kyia bënte "o-le-le!". Motra, pasi u sigurua që tashmë ai që i kishterënë mc qafe mori "denimin" e merituar, vazhdoi lojen si pa të keqme ne.

26

Diçka për gjyshen time

Gjyshen nga ana e babait ne e thërrisnin aně, ndersa gjyshinxhaxha, se keshtu e therriste dhe vetë babai. Emrat i kishin Gjylodhc Halil. Xhaxhain e mbaj mend më pak, se ka vdekur herët,ndersa gjyshen c mbaj mend mirë. Për xhaxhanë mbaj mend qërrinte mc nje fustan nate dhe kishtc mustaqe. Gjithmonë, kur naputhte, na shponte.

Me kanë treguar që kur linda unë, ai diç me këndoi në vcshdhe vonë më thanë se ai më kishte vënë emrin e djalit të tij tëvdekur, në shenjë kujtimi, gjë që mbcti vetëm në mendjen e plakut,sepsk.: babai më vuri emrin që kam sot.

Thashë se kujtoj qe kur më puthte, me shponte. Kam tentuardhe unë të lc mustaqc. Heren e parë ndodhi kur benim zborinpërfundimtar pas mbarimit të universitctit. Dy shokë të mi lanëmustaqc dhc pas tyre unë, e pas mejc gjithe toga. Më thirrikomandanti veçmas dhe më tha:

"Hiqi mustaget, se po t'i heqësh ti, do t' i heqin edhe të tjerët".Të nesërmen unë i hoqa dhe po kështu bënë cdhe të tjerct,

ca vetë e ca me të parë vëngër të komandantit. Vetem ata të dv qëi lanë në fillim nuk i hoqën. Conia dhe Bimi.

27

Rasti i dvtë është kur u arrestova. Kësaj radhc s'kishtekush të më detyronte t'i hiqja. sikurse nuk kishte as nga ata qëduhej të ndiqnin shembullin tim. Deri ditën c gjyqit kisha kohë t'imbaja. E puthja djalin tim të vogël, kur vinte të më shihte, dhe mëkujtohej gjyshi im me mustaqe. që më shponte kur më puthte. Tënjëjtën gjë bëja dhe unë mc djalin: e shpoja kur e puthja.

I shkrova mamasë në burg që kisha lënë mjckër c mustaqe.Ajo më kthehu përgjigje që dhc babai gjatë luftës la mustaqe për t'umaskuar e për fu mos u njohur, sepse ishte dënuar nga fashistët mevdekje. Eshtë e çuditshme, dikush i mban mustaqet për burrëri,dikush sc si do të ngjajë, dikush për t'u maskuar, që të mos tëkapet, për shmangur dënimit me vdekje.

Po le të kthehemi tc gjyshja, aneja. Ishte grua fisnikc, kishtekaluar shumë halle. Nuk ishte e pakët ta kishe djalin të dënuar mevdekjc nga fashistët, luftë ishte, por, më në fund, djali kishte dalëfitimtar dhe ajo tani mund t'i kalonte vitct e pleqërisë në qetësi.Por edhc kjo ishte një qetësi që shpcsh trazohej, pa karar. Mëkujtohet se, sa herë bëheshin kongreset c partisë dhe babai zgjidhejsekretar i parë. ajo bënte hallvë dhc ua çonte oficerëve të shtëpisë.

Megjithatë, problcme të rcja, të një natyre tjetër, ngacmoninmendjen e saj prej plake. Po ju tregoj një nga këto "shqetësime",që lidhet me zhvillimin e teknikës dhc pikërisht të televizionit.

Kur, për herë tc parë, në shtëpinë tonë hyri televizioni, përtë gjithë ne qc një ngjarjc. Mc një përsëritës që rregulloi inxhinicrii talentuar Lulzim Topçiu, u bë e mundur që të kapnim stacionet eItalisë. Atëherë Tirana nuk transmetonte program. Një tclevizorishtc vendosur edhe në dhomën ku rrinte gjyshja. Babai e kishtezakon që gjithmonë, para darkës, të shkonte dhe ta shihtc anenë,dhe ashtu bënin një copë hcrë muhabet. pastaj ajo e puthte dhe ai ithoshte "natën e mirë".

Një ditë aneja po i thoshte babait:"Mo Enver, llomotit ky televizori gjithë ditën e nuk lodhet!

Pale, tani në darkë gjithmonë na del një prift katolik e gjithë kohënmollois c mollois pa pushuar. Unë s'marr vesh se ç'thotë, po ai

28

jcziti gjithmonë del në orën kur unë z.hvishem dhe vesh fustanin enatës. Po edhe unë nuk ia lë mangut, fap e mbyll sa zhvishem cpastaj e hap prapë televizorin. Kërkon jeziti të më shohë kurzhvishem".

Babai qeshte me të madhe, por më: shumë qeshnim ne. Ai ithoshte:

"Mirë ia bën, mos e harro asnjëherë hapur!""Uu, ç'thua!", i përgjigjej seriozisht ajo.Kush e di ç'do të thoshin gjyshet tona në kohën e sotme kur

të na shihnin ne, duke mb■ Bur apo ndërruar stacionet televizivëgjithë ngut, kësaj radhe jo pse janë duke na parë ata të televizionitneve, po që fëmijël tanë të vcgjël të mos shohin lakuriqësirat pafund dhe pornografinë e përnatshme, që i transmetojnë jo vetëmstacionet privatë, por tani edhc vetë televizioni shtetëror i vendit.Si ndryshojnë. kohërat! Nuk di si të thuash kush është i prapambetur!

29

Babai tifoz

Mos pandehni se ka qenë "tifoz i çmendur". Tani, unë mundtë them që ai s'ka genë fare tifoz, por, siç do ta shpjegoj më poshtë,ai kishte zgjedhur si "skuadër të zemrës", "Besën" e Kavajës. Kjodhe për arsyen se Besa e kishte në traditë futbollin dhe bënte ndeshjetë bukura, pavarësisht se nuk fitonte kampionate.

Njëherë, kur babai shkoi për të vizituar një objckt të ri tëndërtuar në Kavajë, nëse nuk gabohem uzinën e gozhdë-bulonave,duke biseduar me punëtorët, njëri i tha:

"Shoku Envcr, ne e dimë që ju kcni simpati për "Besën" eKavajës.

Filluan të qeshnin të gjithë. Siç duket, kuzhineri që kishtebabai, Qemali, që ishtc kavajas, nëpërmjet njerëzve të tij në Kavajëe kishte hapur fjalën për këtë gjë.

Babai ishte një sportdashës i zakonshëm, që e pëlqcnte lojëne bukur, por jo "tifoz i sčmurč", siç ishim nc fcmijët. Unë isha mc"Partizanin". Nuk lija ndeshje pa vajtur. Herë gëzoheshim e herëhidhëroheshim, sipas rczultateve që arrinte "skuadra e zemrës".Ditën e diele, duke ngrënë drekë, kur ishim në të mbaruar, duhejt'i merrnim leje babait për të shkuar në stadium. Këtë ai c dintc

30

shumë mirë, po rrinte i qetë d.he priste dcrisa t'ia bënim kërkesën:"Babi, të ikim sot në stadium, se luan "Partizani" me "17

Nentorin?".Po me kë do të ikni?"."Me Isufin", - përgjigjeshim menjeherë. Ai e dinte përgj igjen

tonë. sepse kjo ishte dhe kërkesa e Isuf Çobës, që ishte shoferi ibabait një jetë të tere, i cili kishte rastin për t'u shkëputur ngagatishmëria e tij për dy orët e sportit. Babai më ngacmontc:

"Po Isufi pse do vijë, ai sikur është me "Dinamon", apojo?!".

Duke qenë fërnijë, nuk dija se si t'i përgjigjesha, por imburresha Isufit që, megjithese babai më kishte bërë pyetjen evështire, domethene qe. "ti je me "Dinamon" dhe s'ke pse kërkonleje", unë. prapeseprape, ia kisha mbushur mendjen dhe e kishamarrë lejen. Të medhenjtë c kuptonin njëri-tjetrin, ndërsa ne, femijetë moshes gjashtëvjeçare, kënaqeshim me marrjen e lejes.

Kur kthehcshim në shtëpi nga stadiumi, po të ishim ndarëmire, menjeherë i thosha që fituam.

"E di, - më thoshte.- sepse, kur u bë goli, bërtitët aq shumë,sa me zgjuat nga gjumi. Dëgjova dhe zërin tënd".

Që mund ta zgjonin thirrjct c stadiumit kur behej gol, nukishte çudi, sepse stadiumet i kishim afer shtepisë, por çudi ishte sesi ai të degjonte zërin tim! Duke qenë fëmijë i vogël, në fillimçuditesha, por më pas e kuptova që ajo ishte një shaka.

Më vështirë ishtc kur ndonjehere duhej të shkonim tandignim "Partizanin" deri në Kavaje. Deri atje ishte me të vertetee vështirë për të marre leje, sepse do të duhej të harxhohej benzinë.Prandaj duhej të sajoheshin justifikime, si, bie fjala: "duhet të dalëne provë makina" apo megjithëse ndonjë gje tjeter zor se besohej.

Edhe kur u rrita dhe shkoja ne aksionet e rinisë. ai më

shkruante gjithmonë mc humor, dukc më kujtuar shakatë që nabënte kur ishim të vegjel. Ja ç'me shkruante në një leter që mëdergonte në aksion.

"...Sot. kur u zgjova nga giumi nga te bertiturat e stadiumit,

3 1

thashe me veten time se "Partizani" duhet t kete bërë ndonja 10gola "Durrësit". por, kur pyeta, më thanë se dolën 0-0. Bravo"Partizani“ ! Ka treguar ustalkk ► Jepini ca inkurajime! Me kaqtë përgafoj, të jesh mirë dhe të punosh mirë. Mirupafshim. En-ver''.

Kur mundeshim, domethënë kur mundej "Partizani". mëngacmonte:

"Të kam thënë, bëju me "Besën", po ti nuk do"."Kurrën e kurrës, - i përgjigjesha unë. - Nuk e tradhtoj

"Partizanin"."Si të duash,- më thoshte,- mirë bën që nuk e ndërron

skuadren tënde. Duhet t'i japësh kurajo edhe kur është neveshtiresi".

Tani vonë e kam kuptuar se sa rëndësi ka për njeriun të mosndërrojë skuadrën e zemres, karakterin, flamurin...

32

Si e mësova bilardonnë Korçë

E pritnim mc qejftë madh kur shkonim për pushime nc qytetine bukur të Korçës. qoftë gjatë verës, qoftë gjatë dimrit, kur borakishte mbuluar çdo gjë. Në të dy rastct ky qytet kishtc bukurinë cvct. Babait i pëlqcntc cdhe për një gjë tjetër, scpse kőtu kishtc kaluarrininë c tij. Ishtenjë qytet me mjaft kulturë. Ndërsa nc, fëmijët... kishimqejfet tona. Një nga këto ishtc sc nc oborrin c vilës ishtc një kalë mcnjë kaloshinë qc c p.‘rdorte përgjegjësi i i cili quhej Todi, përte: kryer punët e veta. Ne çdo ditë i luteshim që të na bënte ndonjëthiro mc të. Kënaqcshim shumë.

Në Korçë shkonim së bashku me babain nëpër piknike nëvendet c sht►nta piktorcske që kishtc Korça, në kodrat e pyjct, nëliqcnin e Prespës. Një ditë shkuam në Voskopojë. Ishtc vend shumëi bukur. Kudo që shkonim, babai na tregontc historitë për vendin kuvenim dhc për ngjarjct që kishin lidhje mc to.

Një ditë. në pantundësi të shkontc vetë. na tha ncvc që tëshkonim nă Helmës, aty ku ishtc zhv illuar kongresi i rinisëantifashiste. U nisëm së bashku me Rrugës nga shoqëroi S.Gradeci. I dolënt nga ana c Korçës, Shtyllős. Panaritit. dcrisa

33

mbërritëm në Heimës. Makina na çoi dcri atjc ku kishtc rrugë, pastajduhcj të vazhdonim më këmbë. Na prisnin dhc disa vendalinj me dvmushka. Unë. nga njëra anë doja të tregoja që nuk isha Iodhur. ndërsanga ana tjeter qejti ma kishte sa nuk bëhej që të hipja në mushkë.scpse s . kishim hipur kurrë. Në fillim ishte mjaft vështirë sc të dukcjsikur do të bijc dukc u lëkundur anash. sa andej-këndej, por shpejtmësohcshe dhe ishtc gjë vërtct e bukur.

Atë natë fjetëm në shtëpinë e një fshatari. Në mcs tëmikpritjes dhe bujarisë së të zotit të shtëpisë, atë natë na treguan dheper n g.jarjen e I-lelmësit, të cilën c dëgjuam mc vërnendje. scpsc po cdëgjonim nga goja c vctë atyre që c kishin jctuar.

Pasi mharuan historitë. ngaqë u bë vonë dhe ne ishim të lodhur.ramë të tlinim. Pën cerë të parë provuam sc si (nuk) mund të flihejme çimka. Këtë ia treguam babait dhe ai qeshtc sc kushedi sa herë ckishte provuar këtë bczdi gjatë luftës.

Festa në Hclmës kaloi shumë mirë dhe nc. kur u kthvem. itreguam babait për këte ngjarjc.

Ndërsa ne dimër, në Korçë luanim mc topa bore, ndërtonimplakun e dëborës, lodra shumë të këndshme për fëmija që c shijojnerrallë borën.

Në vilën ku pushonim ishte vendosur dhc një bilardo. Babaiishtc mjeshtër në luajtjen e saj. Me durim. ma mësoi dhe mua. derisa,me kal imin e kohës, edhc fitoja. Shumë vitc më pas. kur në shtëpinënë Tirane vcndosëm një bilardo dhc kur koha ishtc me shi c nuk cIcjonte të shëtiste. më thoshte mua:

"E mo djale, do bëjmë një dorë bilardo!".Unë atë prisja. se më pëlqcnte t'i tregoja ecjen përpara tc

nxënësit të tij. Unë luaja me Klemin„ burrin c motres (arrinim derinë 5(l loje: në ditë) dhe kishte rastc që përfundonim në ora një tënatës. kështu që ishtc c qartë që do ta mundja babain. Ndonjëherëdhc e lija të fitonte, dukc ndjekur të njëjtën taktikë si ai kur memësonte bilardon. dukc më 1)1-ë lëshimc. Mcgiithatë, luanim mcseriozitet dhe. ç'ishte më c rëndësishmja, shëtisnim rreth bilardosme stcka nëpër duar. scpsc. ashtu si çdo sport. dhe bilardoja kërkonlëvizje. ecje: aq te nevojshme për ate. në moshën e thver që kishte.

34

"11 Janari"

Eshtë emri i shkolles sime të dashur, ku mësova deri nëklasën e shtatë. Kam shumë kujtime nga kjo shkollë.

Sado që qevcritë ia ndërruan emrin, scpse 11 janari i"republikes së dyte" shqiptarc u vristc qenien c tyre, tek mua ajodo te mbetet gjithmone mc këtë emer. Me këtë emer do ta njohingjithe ato brcza qc kaluan nga kjo shkollë. Edhc femijët e rni. qëmësuan në këtë shkollë mc tradita. po kështu c quajne. Emri i ri,mcgjithëse i respektuar, nuk mund t'ia zërë vendin në mendjentonë.

Mësucsja ime e parë quhej Andromaqi. Ajo me mësoi tëshkruaj e te lexoj. E donim shume, sc ajo ishte e dashur, c palodhurmc ne.

Kur mbrojta gradën "doktor i shkeneave", nuk harrova t'ibëja ftese dhc asaj që të vintc ne mbrojtjcn time, për të parë nxënësinc saj të dikurshëm që e kishtc mësuar të shkruante, të lexonte. tënumeronte. të mbiidhte e të zbriste.

Më kujtohet dhe udhëheqësja c pioncrëvc. Halime e quanin_Mc të kishim bërë nje kompromis të heshtur. Inati im ishte kurbenim aktivitetc dhe une dultej te recitoja, kurse, nga ana tjeter,

35

deshira e saj për të më aktivizuar, natyrisht se isha dhe djali i EnverHoxhes, ishte e madhe. Nje here madjc kemi luajtur dhe teater sebashku mc Rikard Larjcn.

Marnaja pak nga pak po impenjohej me shume mc mua.mbasi Bonia nuk kishte shkolle dhe s'merrte vcsh nga mesimet. Memamane gjithmone mbeshtillnim librat dhe fletoret, duke u venedhe etiketa, hiqnim viza të kuqc anash fletoreve. Notat c mira ndiqninnjera-tjetren dhe une ia tregoja babait.

Sa shume u mundua mamaja që unë te permiresoja shkrimin,diçka dhe bera. por jo aq sa ç'deshironte ajo. Shpesh, babai mavintc nc dukje kete cen, si në rastin kur i -kerkonte - Ermalit djalittim dvmuajsh, qe të bente sekretare te tij Teuten, kur t'i shkruantegjyshit, sepsc babai i tij, domethene unë, ia prishi syte me shkrintine tij si kembet e pules, apo në nje rast tjeter, kur perqeshej per"kaligrafine- time, duke mos kursyer as mangesite që gjcnte nëshkrimin c tij. Ne nje leter të tij më 26 shkurt 1980 ndermjet tëtjerave më shkruante:

".... Mirë që të erdhi mendje të na shkruaje pak gjëra. qëte mos lodheshim duke i lexuar. .S'a për kaligrajinë, s'kemi pseqahemi. tWefill në qqfië se edhe litlë kam ndonjë gabim në ortografi.ose skam huku •shkrim. unë jam plak. Plasimdhe shkruajmë gjuhëne vjetër. kam ca thënie dialektore, por kam marrë lejen nga EqeremÇabej. që mund t përdor. Tash është mjafi, po i vë një pikë kësajletre. se lë lashë pa punë ose pa gjumë. Të puth. yti. Enver'".

Përveç detyrave të perditshme dhe aktiviteteve te shkollës,prindërit na aktivizonin dhe nc ato jashteshkollore, në menyreindividualc apo dhe të organizuar, si, për shembull, në pallatinpionierit. Beja pjese në grupin e radio-teknikeve dhe suksesi i pareishtc ndertimi radio-galenës. Me sa impenjim punonim nen kujdesine inxhinierit te talentuar Luh:zim Topçiu!

Më kujtohet qe nje dite të diel gr►pi i radio-teknikeve do tëbente një ekskursion me biçikleta deri në radiostacionin e Kasharit,per një vizite. Lulezimi na porositi se si duhcj te ecnim me biçiklete,sepse kishte merak ngaqë ishte rrugë c renduar automobilistike. E

36

ndaloi rreptësisht ngarjen e biçikletës pa duar. për ndryshe, ai që dota bënte provë, do të merrte "denimin e mentuar-.

Në gr►p kishte plot "mjeshtra" çiklistë, për të cilët ishte gjëe zakontë dhenia e biçikletës pa duar, por kësaj radhe ishim nënkomandën e ing. Lulëzimit. Një nga keta -mjeshtra”, që me tëvertete ia thoshte mirë biçikletes, filloi të shistc mend dhc ta ngistepa duar. Ai e mori "dënimin e merituar": profesori, siç c thërrisnimLulëzimin, na ndaloi të gjitheve, mori çelësin dhe i hoqi shalën ebiçikletës, kështu që "mjeshtri" nuk mund t'i jepte më pa duar, sehekuri i shalës e vristc. Ne u shkrime së qeshuri me pamjen qe poshikonim. Ai e pa që nuk ishte punë kjo që mund të vazhdontegiate, i kërkoi të falur profesor Luiezimit dhe ekskursioni mebiçiklcta vazhdoi normalisht.

Prinderit jand munduar të na mësojnë dhe muzike. Bilc muame kanë blcrë dhe një fisannonike, që ma kanë sjelle nga Moska.Filluam dhe ushtrimet në piano. me pianisten e njohur Lola Gjoka,por në kurs mbeti vetëm Pranvera, se unë dhe Sokoli -dezertuam",ngaqë nuk kishim vesh për muzikë. U larguam duke u justifikuarpara prinderve që ne nuk do të bëheshim muzikantë, por shoferë:une si Isufi dhe Sokoli si Ziniu, shoferi i mainasë.

Morem mesime dhc në vizatim c skulpture. me artisten enjohur Kristina Hoshi. Kjo nuk qc pa rezultat. Aty mësuam tëvizatojme, të ngjyrosim. tCpunojme në plasteline, në allçi. Mësuesjajonë i bëri dhc një bust shume të bukur Pranveres, duke e stolisurme kurorë me lule-dele në kokë, bust që ajo e ruan si kujtim tështrenjte. Ajo i bëri edhc një Iibër të hapur prej allçie, ku ishteshkruajtur: "Pranverën të tjerët e kanë në vit njëherë. kurse unë ekam përhere". Me këtë vepër të vogël prcj allçie, babai zbukurontcnjë pjesë të murit te dhomës së tij, ku e kishtc varur.

Në atë kohë, bëhet fiale për vitet I 958- I 959. filluam të benimdhc mesimin e gjuhës ruse në mënvrë individuale. mbas dite. menjë mi:Suese ruse që punonte në Shqipëri. Më kujtohet që nuk ekisha dhe shumë qejf, megjithatë mësuam. Një ditë na ishte tekur tëh►anim futboll dhe jo te shkonim në kursin c rusishtes. Shkuam pak

37

mc perpara, sa për të na pare sherbyesja ruse, sepse në atë shtepipunonin vetem rusët. dhe, kur vajti ora fiks dhe mësuesja nuk povinte. ne u fshehëm prapa ca shkurreve së bashku me shokun timLadin. Pritem per të pare nësc do të vintc apo jo mesuesja. S•kishinkaluar as dv minuta dhe ajo erdhi. por nuk na gjeti. Ne e kishimvendosur që atë dite do të luanim me top. U kthvem në shtëpi, lamelibrat dhe fletoret. iu pergjigjem mamase se -mCsuesja nuk erdhi -dhe ikëm të fillonim lojën.

Mc gjithë kursin qe zhvilluam, shto tre vjct në gjirrmaz, dyvjct në universitet, nuk arrita qe gjuha rusc të ishtc e përdorshmeprej meje. Por prapë se prapë. kur shoh ndonjë film. më kujtohcnshume gjëra dhe ve.rej se me pak pune mund ta aktivizoj prapë.

Kujdesi i prin&rve ishte që njohuritë e para të shkolles tezinin vend tek nc. Ata duhej të ishin prezentë kurdohcrë, edheatëherë kur ishin larg nesh. me punë. dhe kjo dukct dhc në këtëletër, që babai më ka dërguar nga Çekosllovakia, më 22 janar 1959:

"... S'ot do të nisem me tren per në Bashkimin Sovjetik dhemë 24 janar. të shtunën, do të mbërrijmë në Moskë. Lilka ime. kammerak si vete me mësime. Ke marrë gjë 4? Do të gezohem sh►mëk►r te vij dhe të shoh se ke marrë vetërn 5-a. A loni me Sokolin dheme Pranverën? Unë besoj se ti nuk i ngacmon, por i gëzon. Mirë upafshim. Lilka im. Linver".

38

Kështu e morapatentën

Ishim në malin c Dajtit me pushime. Pushimet nc mal ishintë kendshme, se ishte shume me freskët se ne Tiranen c zhuritur ngavapa. Dilnim gjithmone shetitje më kembe. benim qitje mc pushkesportive. me revole dhe me belxhik. Ishte nje ngjarje e shumepriturpër ne, femijet. Viheshim ne garë, duke qëlluar gure, shishe apotabela. Qitjc bente dhe babai dhe pastaj të gjithe i qcpcshim mamase.I drejtoheshim të gjithë:

-Hajdc. se ti e ke trcguar vcten që je qitese e mbaruar, qc nëkonferencën e Pezës, më 16 shtator 1942 - . - Duke i përcaktuardhe datën e konferencës. për t'i kujtuar që duhej të dilte e para nëqitjc. c vinim ne seder.

Luanim me top të gjithë së bashku me babain dhe me disanga oficeret. Kështu kalonin ditët dhe prisnin fillimin e shkolles.

Pak nga pak po mbushja dhe moshen qe më lejohej për tëmarrë patenten e makinës. E kush eshte ai që nuk e ka ëndërr tengase makinen! Une kisha bërë guidë si me Isufin. po ashtu dhcme Eminin dhe Sokratin, të tre shoferë të perkrver dhe instruktorëte mirefillte. Une i degjoja verejtjet e tyre me vemendje. i korrigjoja

39

dhc mundohesha të mos i përsëritja gabimet. Zbatoja të gjitharregullat e qarkullimit.

I thashë Isu►t që doja të merrja patentën. Ai më thoshte:"Mirë, mire, po duhet t'i themi dhc komandantit"."Po ç'hyn në këtë mes babai, ai nuk është inspektor qe jep

patentat?!"Natyrisht që ai s'ishte inspektor, po Isufit ''s'ia mbante" pa

i marrë leje komandantit të tij. Eh, ç'më gjeti mua! Në fund. kursos durimi, vcndosa t'ia punoj Isufit. Shkova tc babai, që seç

po lexonte ne nje tendë nga fundi i maht te Dajtit, nga ku shihejshume bukur Tirana dhc pasi u pertypa pak, i thashe:

"Babi, më tha Isufi gë kur të kthehemi tc vila t'i jap unemakinës, që të më shohësh. sepsc do të marr patenten".

"Dakord", me tha.Kur crdhi koha c drekës, rrcth orës 13, Isufi, bashkë me

Axhemin, oficerin shogerues të babait. po priste te makina, që ishtenjë gaz rus (behet fjalë për vitin 1966). Babai, mc shkopin në dorëdhe unë në krah te tij, iu afruam makines. Babai i tha Isufit:

"Po ta plotësojmë deshiren kësaj radhe. o Isuf. t . ia leme.Ihrit ta ngasë makinen per ta parë që a duhet t'ia japtm patentenapo jo".

Isufi e kuptoi qe unë "ia kisha punuar'', por nuk kishte si tëthoshte jo. Hipim ne: makinë. Unë në timon. babai përpara. ndersaIsufi mbrapa meje. dhc nga ana tjetër Axhcmi. U nisem. Unë - iqetë në punën time, dukc zbatuar te gj itha keshillat qc kisha mesuar.Isufi më prekte me gisht në shpatull, unë e shikoja në pasqyrë.Ishte bërë gjithe djerse. Nuk isha unë ai që po jepja prova. por ai.Babai. me shaka, më thoshte që ia paske marrë të gjitha huo,etIsufit. Ky qeshte, por vazhdimisht. nga vrojtimet që i bëja permespasqyrës, ishte në siklet. scpsc per herë të parë nuk e kishtc ai nedore komandantin c tij. por nxënësi i tij, djali i komandantit.

Kur mberritem, ato pesë kilometra. atij sigurisht iu duken sirruga më e gjatë dhe me e vështire që kishte bere nc jeten e tij.fund. duke zbritur. babai me dha doren mua, si dhc Isufit, te cilit

40

tani buza i kishte shkuar vesh më vesh. Patentës me në fund i ishtehapur drita jeshile nga "inspektori rrugor", babai im. Me të mbushurmoshen, dhashe provat dhe patentën e mora si gjithë të tjerët. Makinanuk harrohet dhe asnjehere nuk të ndodh aksident po të zbatosh atoqë te mësojnë instruktorët.

41

Dadoja ime

Dadoja jone quhej Bone. Ishtc mesogrua. burri i kishtevdekur herët, kështu ajo ishtc shume e lidhur me nc. Ishtegjirokastrite. Ajo na rriti që të tre neve. Na ushgente, na lante. narrinte mbi kokë kur sentreshim, na sillte copën e bukës ne mes telojës, gjë të cilën c kishim shume inat, por duhej ta hanim.

Mamaja ishtc gjithmone e zene me pune, me orar c pa orar,keshtu qe barra i binte me teper Bones. E donim e na donte. Vone.kur une isha nga fundi i gjimnazit dhe ajo kishte dalë ne pcnsion,shkoja dhe e shihja nc shtepine c saj. Ajo gjithmone më bente ndonjeveze te skuqur apo ndonje terhana, si atehere kur ishim tc vegjel.Kur fillova pune, nga rroga c parë i dhashe diçka dhe asaj iu bëshume qejfi. Kur vdiq. nc u pikelluam.

Kemi shume kujtime me te, qe nuk mund të numerohen. siper shembull, kur filluam rriteshim pak dhc ndonje bac. siç cquanin gjirokastritet shpullen, nuk na bente me pershtypje, bilc iatregonim si me mburrje njeri-tjetrit ne vellezerit pesë gishterinjtee pellembLS në kurrizin lakuriq dhc të skuqur. bilc duke e shogeruardhe me te qeshura. Megjithese pa shkolle. Bonia mundohej memish c mc shpirt te na edukonte sipas menyres qe ajo c quante më

42

të mire. shpesh dukc u konfrontuar dhe mc deshirat e mamase.Po tregoj një histori. ne të cilen figura e saj u Iartësua në

sytë tanë. Nje dite, kur sapo filloi mesimi - unë isha ne klasë të dytëne gjimnazin "P. N. Luarasi" - crdhi nje, makinë dhe prej saj doli njëfvtyre c njohur - oficeri i habait të nje prej shokëve tane te shkollës.Pasi biscdoi diçka në drejtori, ne pame se dy djemte, qe ishin shokëte mi, hipën në makinë, shkuan në shtepi dhe u kthyen mbas gjysmeore. Më vonë u mor vesh që ata ishin kthvcr në shtëpi sepsc atë ditekishin dale pa rregulluar krevatët. Kur u kthyem nga shkolla, gjithemburrje i dhamë dorën dados sonë dhe unë i thashë gjithe ceremoni:

"Bravo të qofte qe nuk na "splunon" te babai qc nukrregullojme krevatet".

Ajo tha:"U, e ku rregullojnë i ndonjeherë djemtë krevatet!"Ndoslita kjo nuk ishte shume edukative dhe ne kundershtim

me atë që mund të deshirojnë prindërit. por kjo ishte Boneja. që nësytë tanë u lartesua për "mos-spiunimin" dhc jo si dadoja çeke edy shokëve të mi, që i kishte kallezuar. Edhe sot e kësaj ditc nuk dita rrcgulloj krevatin, dhe nuk mbaj mend te jem munduar përpune. përveç rasteve kur isha në zbor e në aksione rinie, që nuk

kisha se çfarë të beja dhc tani së fi►ndi ne burg.

43

Dashuriapër lulet dhe kafshët

Njeriut i pëlqen natyra e bukur. Në të dy rastet, edhc kur kavënë dorë njeriu, dhe kur është natvrore e vërtetë. ajo ka bukuritë eveta. Te kjo natyrë gjente çlodhje babai im. Në malin c Dajtit aishëtiste në:për e freskët. të bukur, të gjclbërt, ecte së bashkume shkopin e tij. duke medituar. Në fund mbërrinte te një tendë embuluar mc një lloj bime që quhcj ficr, që rritcj kudo dhc c mbantcnxchtësinë c diellit shumë mirë, njësoj si dhc pylli i freskët. Qëandej dukej Tirana e qctë, ndërsa natën ajo transformohej, duke naparaqitur një qytet gjithë drita, i rrcthuar nga crrësira.

Në Vlorë ai biinte një shëtitje nëpër rrugicat që dredhoninmes për mes plantacionit me portokalle, limonë e mandarina, që ikishte mbjellë dora c njeriut dhe aroma e tyre të shtonte jetën, siçthotë populli. Ai përsëri ecte me shkopin e tij, mcditonte, ulej nëntendën që kë:saj radhe shihte Detin Jon. Gjirin e Vlorës.Karabunmin, Sazanin.

Në Tiranë shëtiste në oborrin c shtëpisë dhc në parkunpërballë. që ishte rrcgulluar aq bukur, mc lule gjithëfarëshe, ndërsa

44

të dielave shpesh shkontc në Pallatin e Brigadave.Kjo dashuri për natyrën ështe . reflektuar tek ai dhe në

kujdesin per pyjet, kullotat, për gjithë atë bukuri përrallore tëplantacioneve tc agrumeve tc hapura në Lukovë e gjithë gjate rivierëssonë të bukur. Pamje madheshtore, ndoshta dhe të papërsëritshme,tani të shkatërruara.

Këtë dashuri për natyrën na e përcolli dhe nc femijeve të tij,por dhe nipC:Tve dhe mbesave.

Kur ishim të vegjel, gjatë shetitjeve të tij e ndiqnim nga passi manarë. Po kështu bënë dhe fëmijët tanë. Kur shihte ndonjemanushaqe, ai e këpuste dhe na e jepte me një dashuri, sikur kishtezbuluar një gjë të rralle e shumë të bukur, c me të vertete që ishtee bukur. Te njëjtin gjest, të mësuar nga babai c gjyshi, bënimgjithmonë ne, dy brezat e tjerë, femijët e tij dhe nipërit: sa hcrëgjenim ndonjë manushaqe apo ndonjë zambak, apo ndonjë lule tëbukur e të fresët që mbintc në natvrë, ia çonim atij. Ai, sipas rastit,ose i vinte në një gote me uje, ose ia dhuronte mamase. Kjo gjenuk vlente për lulet e oborrit, të mbjclla nga dora e njeriut. Atonuk duhej të këputeshin, perveçse nc raste të rralla.

Babai ua dinte emrat të gjitha luleve, bile edhe në frëngjisht,pasi i kishte mësuar cjekur kishtc qene ne Monpelie të Francës. Aina edukoi me dëshirën për tc bukuren. Kopështari i parkut, njëtiranas - Ceni e kishte emrin - kujdesej që gjithmonë, çdo gjë, tëishte e freska„ si e gjallë. Ai ia dinte guston Enver Hoxhës. Luletnuk i linte të vyshkeshin. kur u iktc koha ai i ndërronte,- bëntendryshime sipas stinëve. Ai përshëndetej çdo dite me babain dheky gjithmonë ishte i dashur me këtë njeri të thjeshtë, që e krvcntcpunën mc pasion dhe dashuri.

Njc ditë diçka nuk shkonte, nuk ishte sipas "stilit" të dajCenit, se kështu thirrej ai. Babai qendroi, c thirri atë dhe i tha:

"Ç 'eshte bërë keshtu?!".Daj Ceni, me atë tirançen e theksuar; i tha duke ngritur supet:--Agronome Zona"."Ç'agronom i zones, bëje ashtu siç e di ti!". i tha babai.

45

Nuk ishtc fjala per agronomin e zones. por për agronomene re, qe e kishte emrin Zana. Ajo donte të bente diçka të re, që ekishtc mësuar në shkollë. po pa u konsultuar me vetcranin ekopështeve, daj Cenin. Qeshnim me pas qe tirançja e daj Ccnit kishtengaterr►ar Enver Hoxhën.

Edhe kafshët ai na mësoi t'i duam. Mc to femija komunikondirekt. ndërsa lulja në fillim eshte për një komunikim indirekt dhckur rritesh c kupton rëndësinë dhe mesazhin që jep ajo.

Kur ishim të vegjël rrisnim pëllumba, të bënin ca pis meglasa, por çdo gje duhej duruar. Kemi mbajtur kanarina, të cilatkëndonin shumë bukur, bile dhe i kemi shtuar, duke i parë se sibenin vezët e si i rrisnin zogjtë c tyre. Kemi pasur dhe papagajshumengjyrësh dhe mëkot mundoheshim t'i benim të flisnin,natvrisht se nuk ishin nga raca që mund të mësonin ndonjë fjalë.

Kur venim në Vlorë apo në Dajt, babai me mamanë na bleninnjë qingj të vogël me të cilin luanim gjithë ditën. 1 njëjti ritual upërsërit dhe me nipërit dhc mbesat e tyre.

Njeherë dikush i dhuroi babait një sorkadhe të vogël. Tëvegjëlit u gëzuan shume, por na e morën dhe e çuan në Pallatin cBrigadave, sc aty kishtc disa kafazë të medhenj me tela. Arsyejaishte sc sorkadhja filloi te hante lulet e oborrit.

Në kushërira jone, që ishte jashtë shtetit, na solli dy qenërtë vegjel të racës "kanish", shumë të bukur. me të cilët femijet ugëzuan shumë. Por ky gëzim nuk zgjati shume. Njëri ngordh► shpejt.sc femijet nuk c dinin që ata donin trajtim të veçante dhc ushqimtë zgjedhur. Një ditë ata kishin "imam-bajaildi", qe nuk u pelqentefare. prandaj vendosën: një rrugë e dy punë - t'i tregonin ose mëmire të çuditnin prinderit e tyre, që një gjellë qe, dihej se nukpreferohej nga ata e kishin mbaruar, dhe. nga ana tjeter, të kenagninqemn. Ai me të vërtetë u kënaq. por të nesemen ngordhi. Fëmijetu mërzitën shumë. Mërzinë ua shtoi edhe qeni i dyte. një kaçurcl ibardhe. shumë i bukur. Ai, pas disa ditesh, doli nga oborri i shtepisedhc e kishte mbajtur vrapin te stacioni i trenit. U dha "alarmi" dheqeni u gjet. po kjo gjë u përsërit prapë. Ateherë vendosëm që. sa

46

binte në ndonjë dorë të panjohur. t'ia dhuronim dikujt.Pas disa kohësh femijet m'u lutën prape për një qen. Nuk

doja t'ua prishja. Kësaj radhc u zgjodha një qen të sapolindur. qenstani që ma dhuroi një shok. Ishte shumë i bukur, i shendetshem.Ai nuk donte Cia dinte per asgjë. nuk ishtc delikat. Femijet pokenageshin me të. Po nuk ishte e thënë që ky të rrinte gjatë mefemijet. tani për një arsye krcjt tjeter.

Siç dihet. shtepia ruhej me roje. Por ata që merrnin leje përtë hvrë për vizitë. megjithese c kalonin poste-bllokun, kishin të bëninme Balon, që rrinte në oborr dhe nuk i linte t'i afroheshin shtëpisë.Nga një anë S. Gradcci u jepte leje vizitorëvc të hynin në shtepine eEnvcr Hoxhës, nga ana tjetër Baloja nuk pycste për urdhrin e Sulos.Mc keqardhje. edhc këtë ia dhuruam dikujt. Tani që jemi nëapartament. përsëri femijet insistojnë që të marrim një gen kufiri,por kësaj radhe duhet të mendohemi mirë.

Kemi mbajtur dhe peshq dekorativë, dhe lepuj. dhe ndonjëzog pule të vogel të verdhe, gjcla deti të gjallë para vitit të ri, ndonjëfazan etj.

Siç tregova dhe më lart, këto kafshe a shpendë ishin tëperkohshem. E vetmja kafshe që jetoi së bashku me ne për 15 vjetishte macja mc emrin Guci. Ishtc e motrës. Çdo ditë, në kohën edrekes, ajo zinte vend anash tavolinës së ngrënies, dhe, megjitheseushgehej. gjithmonë donte patjetër që babai ose mamaja t'i vininndonjë gjë për të ngrënë mbi një copë leter nga pjata e tyre. Nëdarkë kishte zakonin tjetër: kur shihnim ndonjë program televiziv,ajo kalonte poshtë kembeve tona duke na prekur me bisht. per tëtreguar prezencen e saj, dhc ne e shoqeronim me ndonjeperkedhelje. Kur nuk ia varnim, ajo shonte pranë kolltukut ku rrintebabai dhe mc këmbën e vogël i prektc doren që nga poshtë. Kjodonte të thoshte që më mjafton përkedhelja jote, sikur dhe ajo edinte kush ishte kryetari i familjes. Ai e përkëdhcltc pak duke ithënë: "Guci, Guci".

Mund të tregoj dhc një ndodhi të çuditshmc me macen.Rasti i çuditshem ndodhi një ditë kur ne ishim ulur 1)1. të

47

parë televizor dhe kolltuku i babait ishte bosh, scpse ai kishte rreth6 muaj që kishte N,,dekur. Ndërkohë që macja e plakur bënte xhirone saj mc bishtin përpjetë duke na prekur ne, televizioni po fliste përbabain dhe filloi të japë dhc zërin e tij. Në këtë moment macja ngriu,qendroi duke vështruar kolltukun bosh, pa nga tavolina c bukës,por më kot. Zëri i tij pushoi. Macja filloi përsëri ecjen c saj tëmenduar. E plakur, pas ca kohësh, ajo ngordhi.

U zgjata pak, por doja të tregoja se si ai, si baba e si gjysh,na mësontc ta donim natyrën, kafshët, lulet, të bukurën.

Dhe ato që ai i donte aq shumë, lulet, nuk iu ndanë dhetani. Çdo ditë në varrin e tij gjen lule të freskëta, të vcndosura medashuri nga njerëzit c thjeshtë që e kanë dashur c që i donte. Eshtënjë mcsazh dashurie dhc kujtimi lulja që vendoset mbi varr, sidomoskur e vë një dorë që nuk c njeh.

48

"Petro Nini Luarasi"

Eshtë emri i shkolles ku kreva arsimin e mesëm. E pashënga televizori 35-vjetorin c krijunit te saj. mc tc njëjtin emer persëri,të pandryshuar. Për mua ishtc e pamundur të shkoja si nje nganxënësit e parë të kësaj shkolle. per arsye se pushteti rnc kaburgosur. nuk i pelqejne intelektualet. nuk i pelqejne inendimet ctyrc te lira. kur bicn ndcsh me ato të tij. te zëna myk që para 50vjeteve.

Televizioni zuri në gojë dhe emrat c atyre pak profesor-doktoreve që ka uNjerre kjo shkolle, por timin c harroi. As c prisjaqë të ma permendte, ai ishte zedhenesi i të njëjtit pushtet që më kafutur në burg. Pennendi ata qe jane me poste dhe harroi ata që janemc ide të ndryshme me autoritetet apo që pushteti i ka futur nëpërburgie. Kjo eshte puna c tyrc. Ate shkolle une c quaj timcn. sepseaty kam mesuar, kam nostalgji, respekt. ruaj kujtime të veçantadhe të shumta.

Ato katër vjet na parapergatismn per të vazhduar rrugen edijes, drejt universitetit c me pas drejt shkcncës. Më kujtohet rrcgullidhe disiplina që kërkontc drejtori i rrepte. Riza Hajro. impenjimi imësucsvc per të na dijet e tyre. Nuk dua te zë entra ne gojë, sc

49

per te gjithe pa përjashtim ruaj një respekt tc veçantë c nuk i kam

harruar.Kujdcsi i prindërve për shkollën erdhi në rritjc. Babai

insistonte në mesimin e gjuhëve të huaja aq të domosdoshme përçdo njeri c në men • rë të vcçantë për intelcktualët. Gjate: trc vjetëve,nga dy herë në javë, çdo mbas ditc mesuam gjuhën angleze meprofesorin e shquar Mahmut Bobrati. Po më vonë mësuamfrëngjisht. Punoja mbas ditc një herë në javë matematikë me profcsorMilon (Kristian Bukuroshi).

Më vonë bëra dhe një kurs të shkurtër per t'u njohur mehistorinë e doktrinave filozofike, materializmin dialcktik e historiketj. Këto na i shpjegonin shumë qartë dhe permblcdhtas profesorëtServet Pëllumbi, Xhemil Frashëri dhe Zija Xholi.

Provimet e matures mbaruan dhc të gjithë ne u ndamë meshoku-shokun për të vazhduar universitetin në degët që kishimdeshirë.

50

Përparaekranit të televizorit

Tclevizori, kv mjet qe sjell botën në shtëpitë tona, tashmëeshte bere i pranishëm pothuajsc për të gjitha familjct. Ai mban tëmberthyer përpara tij të vegjel c të medhej, të rinj e pleq. të gjithëtë intercsuar per të parë atë që u intereson, sipas moshavc. E vetmjakontradikte midis familjarëvc të ulur perpara televiz.orit është përprogramin qe duhct ndjekur.

E re, c çuditshme, c pakuptueshme ishte ai lloj transmetimisidomos për gjyshen time 80-vjeçare. Ajo e shihte televiziorin dukcbërë vazhdirnisht komente, të cilat na bënin për të qeshur. Ne darkeajo vinte dhe hante bukë bashke me babain dhe me ne të tjeret.Duke qene se babai e kishte zakon që hante darkë në një orë tëcaktuar (per shkak të diabetit), kjo përkonte pothuajse rregullishtme emisionin e lajmeve. Për babain lajmet ishin si buka që hante.Gjyshja ime i thoshte:

"U, mo Enver, kv televizori jot vetem Ilafe ka. Të vish c tëshohesh sc ç'behet tek televizori im. Atv hane bukë, aty kërcejnë.aty dhe puthen jezitet-.

Babai dhe nc qeshnim. por ajo insistonte' Buka mbaronte5 i

dhe njëkohësisht mbaronin dhe lajmet, kështu që gjyshja, kur kthehejnë dhomën e saj, hapte tcicvizorin dhe na thoshte neve që eshoqëronim:

"Ja, e shikoni ç'ka kau?! Dhe ju më qeshni atje! Ia thonidhc Enverit!"

Në fillim kapnim vetëm stacionet italiane dhe ishte një gjë erc dhe c bukur. por edhc c çuchtshme, se nëpërmjet tij shihje ngjarjetnëpër botë, filma. ndeshje, filma për femijë e shumë gjëra të tjcra. Ere, e çuditshme dhc e mahnitshme.

Babai, kur televizori ishte hapur dhe nuk i interesonte tandiqte, lexonte osc lajmet e ATSH-së, ose ndonjë libër. Ndiqte debatetpolitike, programet historikc c shkencore, sportin më rrallë. kurishte ndonjë finale. 1 pëlqente të ndiqte ndonjë film interesant, historikapo komik.

Më vonë filloi transmetimin televizioni shqiptar. Filmatshqiptarë i ndiqtc të gjithë dhe i pëlqente. Kishte disa që i shihtedhc për herë të dvtë. gjë që e bënte rrallë. Dëgjonte dhe programetmuzikore, sidomos ato me këngë popullorc, që i pëlqente shumë.Ai kishte në kaseta këngë popullore nga të gjitha krahinat, ai nukishtc Iokalist. 1 pëlqnin dhe këngët himn. si "Për t • atdhe", c kënduarnga Mentor Xhemali. Por i pëlqenin dhe fëmijët kur këndonin. Jaç'më shkruante në një letër që ma dërgonte kur isha në një aksiontë rinisë, më 28 qcrshor 1968:

"I dashu • Lt1o. Ishim në koncert, ku dhanë shfagje grupepionierësh nga e gjithë Shfacija më e bukur yë kam parëëshië kjo e sotmja. Dëshiroj të të komunikoj ndjenjat e mia përkëta artistë të vegjël ië mrekullueshëm. por ti je... sportisi. Më. vjenkey. por ndeshjet e firthollit nuk i ndjek' Kur isha i ri si ti. edhe unëluaja me top. por dhe këndoja. kur •e ti nuk këndon. Sa key! Duhettë mësoni edhe ti, edhe mamaja. të këndoni lahçe. Kështu domundim të bëjmë një trio, ti 'ia marrësh, unë l'ia kthej. mamaja tëmhajë ison. Të përgafoj. Enver-.

Telcvizoni vnë i kujtonte hcronjtë. jeptc programe për tadhe për dëshmorët. Ai i shihte në heshtje, me respekt. Ka pasur

52

raste qe c shihja t'i rridhnin lotet nëpër faqc. Ne e shihnim me bishttë svrit. po nuk thoshim gje. Nuk mund të nderhynim në ato momente.Ai i teri ndodhej midis tyre, nuk na perkiste neve. Shumë prcj tyrekishin dhene jctën nen komandën c tij për të çliruar Shqipërinë,ëndrrën c te gjithe popullit. Tani ata prehcshin në varrezat edëshmorëve, në të gjitha rrethet. të rregulluara si në asnje vendtjetër të botës. Ata kishin përfaqësucsit c tyre në Varrczat eDëshmorëve të Kombit. ku Nëna Shqiperi bënte roje mbi ta.

Dhe komandanti i tyre shkonte gjithmone tek ata dheperkulej mc respekt e dashuri. Kudo që shkonte nëpër rrethe, aigjithmonë përshëndetej në radhe të parë me d ;Shmoret, shokët e tij.Edhe ne vitin e fundit. ai u paraqit para t •re. Era qe frynte ia merrtefloket e thinjura, por nuk mund ta pengonte të shkonte tck ata. Ishteditë e shenuar, ishte dita e çlirimit. për të cilën ata dhanë jeten.Asgjë nuk mund ta ndalonte atë.

Ky moment, si për ne, fëmijët e tij, ashtu dhe për niperit cmbesat c tij, ishtc kuptimplote, ishte një mesazh qe deshmoret janëtc pavdekshem, rronin ne zemren e tij dhe kishin zënë rrënjë dhene zeinrat tona c te femijeve tanë. Amaneti i tij ishte që. kur tëvdistc. ta varrosnin prane shokeve të tij, ne nje varr të thjeshte, dheashtu u bë. Komandanti shkoi prane partizaneve, deshmoreve, praneat •re qe nuk kursyen as jetën c tyre të rc për ditet qe Shqipëriagezoi.

Por atyre që u munden dhc ikën 50 vjet më parë bashkë meokupatorin. pikerisht atyre që në lojërat c disa brezave të femijevejanë njohur mc emrin u vriste syte pamja e kesaj ushtriedeshmoresh, mc në krye komandantin e tvre, në Varrczat eDeshmoreve të Kombit në Tirane, që nuk i lintc të zbatonin planetc tyrc për t'i futur thiken "Nenes Shqiperi". E zhvarrosën ne menvremakabre komandantin e tyre, dëmtuan varrct, thyen lapidaret,prishën bustet, hogen pllakat përkujtimore. Po behej një lufte e tëgjallëve te vdekur, me të vdekurit e pavdekshem, dëshmorët. Amund të fitojnë kufomat? Asnjehere jo. Fitorja është në anen cdeshmoreve. scpse gjaku i tyre është në thcmel të ShqipCrisë.

53

Po le të kthehemi nC dhomCn ku mblidhcshim dhe shihnimtelevizor. Të gjithë ne ndignim ndonjë film interesant, nchirsa ailexonte. Kur mbaronte së lexuari, megjithCse filmi mund të ishtcnga fundi, ai pyeste:

"Ç'ka ndodhur?"Për mamanC, që ishtc e pCrqendruar e tëra te filmi, kishtc

dy rrugë: ose të linte filmin dhe të shpjegonte për sa kishte ndodhur,osc të vazhdonte ndjekjen e tij. Ai këtë ia bënte kastile, për tangacmuar. Kur mamaja dhe ne vazhdonim tC shihnim filmin, ai memarifet dhe fshehurazi merrte telekomandCn dhe e ndërrontestacionin. Të gjithë ne hidheshim pCrpjetC, se ai gjente pjesëtinteresante kur bCnte këtë veprim.

"Uu, më falni, padashur. Në ç'numCr c doni t'jua çoj?!", -thoshte, dhe e çonte aty ku e donim ne. Por s'ishte e thënë, paspesë minutave ai na ngacmonte prapë duke e ndërruar stacionin.Tani ne i thoshim:

"E mo babi, mos e hiq kastile!".Ai qeshtc. na jepte telekomandCn dhc na shihte ne në sy,

duke trcguar mamanC, se si ajo ishtc përqendruar e tCra tek filmi.NdCrsa, kur kishte ndeshje, secili shkonte nC dhomat e tij, se kishimfrikë mos na bënte ndonjë ''scerzo" në momente finalc, siç mundtë ishte ndonjc penallti, duke na ndCrruar në këtë moment stacionin.

Ndoshta këto që po shkruaj nuk janë interesante, por tani qëkanC kaluar kaq vitc unë këto skena i kujtoj me mall, sidomos pCrshakatë qč bCnte.

54

Tërmet që na tundiedhe ne nga shtëpia

Kisha filluar studimet në universitet, në degën e inxhinierisëmekanike. i përgatitur që pas përfimdimit të saj do të rTIC pristepuna anë e mbanë Shqipërisë.

Sapo kisha filluar të futesha në jetën e re studentore, kur, në

dhjetor të vitit 1967, një tërmet i madh preku gjithë zonën e Dibrës,duke shkaktuar shkatërrimin e shumë shtëpive të fshatarëvc, dukei lënë ata pa strehë në mes të dimrit, të ftohtit dhe borës që kishtembuluar vendin gjithandcj.

Si nc tc gjitha rastet e fatkeqësive. shtcti shqiptar iu gjendpranë popullit si nga ana morale, ashtu cdhc dukc u rindërtuarshtëpitë. Në këto rastc shihej solidariteti i njerëzve ndaj tëdëmtuarve. të cilëvc u shkonin për ndihmë si N -ulltietarë nga gjitkvendi.

Kësaj radhe vullnetarë do të ishim edhe ne, të tre fëmijët eEnver Hoxhës. Dv-tre ditë pasi kishte rënë tërmeti. babai na tkrrititë treve dhc na tha:

"Bisedova me mamanë, dhc ne mendojmë sc do të ishtemirë që ju, fëmijët tanë. të shkoni në rrethin c Dibrës për të

;5

ndihmuar të dcmtuarit nga tërmeti".U çuditëm qe me ne do të vinte dhe Pranvera, që atëherë

ishte 13 vjeçc. Sigurisht, Pranvera nuk shkonte per të shpetuar tëdëmtuarit. por Enver Hoxha c dergonte vajzën e tij të vogel atje nëmenyre simbolike, per t'u thëne që une., si farniljc, jam aty te ju perfju ndihmuar. Por dhe Pranvcrës te mos ia hamë hakun, ajo punonteme vrull dhe nuk donte të mbetej mbrapa shoqeve te saj te rritura.që ishin ne univcrsitet.

U nisem dhe u vendosëm në shtëpi fshatarësh që kishinshpetuar nga rrenimi. Vajzat flinin ne nje shtepi tegjitha së bashku.Me to u bashkua dhc vajza e Sule Bahollit, qe atëherë ishte sekretarpartic i rrethit. ndersa tek ne erdhi djali i tij. Tosi. Ne djemte flininte gjithe në nje dhome, me dysheqe tc shtruar perdhe, dhc në mestë dhomes ngrohte një stufe që e ndiznim nc mbremje kurktheheshim të lodhur nga puna e dites dhe te ngrire nga i ftohti.

Megenese nisa të tregoj ambientin ku rrinim. po e vazhdojme te, e pastaj po tregoj per punen. Aty, nc darkë, fillonte njëmuhabet per "shtatë palë qejfe", siç thuhet. Me nc rrinte dhe njëburre, te cilet i thoshim "mixha", domethene "xhaxha", i cili cnjihte gjithë zonen shume mire dhe ai na tregonte per zakonet dhengjarjc te ndryshme nga krahina, historira. Po kështu dhe Tosi. metc cilin ishim moshatare dhe c ndiente veten si vendali, mundohejdhe ai te na ndihmonte.

Nga Iodhja gjumi na zinte menjehere dhc kushedi sa mundte flinim, po nuk na linte Neli. Ai gjithmone, dhe në zbore, dhe neaksione, ishte shume i rregullt në zgjim, behej gati shpejt,,punontemire. Zgjimi behej në ora shtatë, sepse zbardhej vone. por zeri i tijzevendesonte burinë e aksioneve dhe zboreve, na zgjonte sa vinteora gjashtë e gjysme, duke na thënë:

po edhe gjysme orc ju ka mbetur".Vellai i tij. Ladi. i bërtistc psc na zgjontc pa vajtur ora, por

ai i thoshtc:"Une nuk ju zgjoj. po ju lajmeroj të flini edhe gjysme ore".Kv avaz ishte çdo ditë.

56

Ushqimi yne ishte i njcllojtë me atë që hanin fshataret apoqc gatuhej nc mensat që ishin hapur per aksionistët, sepsc pas neshgjithë rinia e universitetit u nis për të ndihmuar të dëmtuarit etermetit. Fasulja dominonte, ndonjëherë kishim pilaf. Nje: ditë naftoi Sul Baholli në shtëpine c tij ne Pcshkopi dhe mbaj mend qëkemi ngrënë një hallvë që do të na dukej shume c mirë edhe nëkushte të tjera. dhc jo më në ato ditë që hanim vetëm fasule, që nau duk e shkelqyeshme.

Punonim nga mëngjesi deri sa ngrysej. Në letrën që u çojababait dhe mamasë u shkruaja:

"...Koha tani ka të prtshet dhe ka T lluar të bjerë shi.Bën dhe .fiohtë. Me punë shkojmë tnirë. Ka shumë baltë. por nekemi çizme dhe s 'duam dimë fare. Në filhm ishim në Çerninë.pastaj shkuam në Kovashice: dhe tani kemi ardhur në Allajbege(Buritni) Punojmë nga ora shlatë deri në pesë e glysmë të mbrëtnjes.Bëjmë pushim një orë. sa hamë drekën. dhe fillojmë përsëri. Mefshatarët shkojmë shumë mirë dhe tregohen të ajruar.

Specialiteti ynë ëshlë të pastrojmë rreth e rrotullplitharet cië janë rrëzuar nga tërmeti. te hedhim tjegullat në çatitëqë sapojanë ndërtuar dhe nganjëherë dbe i vendosim. domethënëi nibulojmë. Mos kini se nuk biem, se shtëpitë janë të ukta.Kë.te te dielë. më I 7 dhjetor, ka ndeshje Shyipëria me Gjermaninë.Eshtë alamet ndeshje. Kjo ndeshje nuk vjen më. Këtë paragrallexojeni dhe njëherë dhe mundohuni ta deshtfroni!!!! Oë të dy unëe di se jeni deshilrues të mirë dhe i kuploni tnendimet e djalit tuaj..111 puth me mall.

Ata hem e deshifruan paragrafin e fundit dhc hem i kuptuanmendimet e djalit te tyre, po ama ndeshjen nuk e pamë dot (ateherëne Dibër nuk kishte televizor dhe ne deshironim që të na jcptc lejepër të ardhur e për ta parë në Tiranë).

Nje ditë po punonim së bashku mc vajzat. Vera Kapo. qëishte në vitin e trete të arkitektures, po vinte në jete gjithe zcll dijetqë kishtc mësuar në shkollë. Po be.nte piketimin për ndërtimin enjë shtëpie të re, duke shnuar nepërmjet kunjave dhe spangove

57

vendin ku do të hapeshin themelet. Pasi kishte punuar nja tri orë tëmira dhc çdo gjë kishte përfunduar dhc po na i tregonte ne, njëkamion vetëshkarkues plot me tulla ia prishi gjithë ç'kishte bërë,dukc zhdukur edhe piketimet, pasi kishtc shkarkuar tullat mu nčmes. Vera. dukc turfulluar, tha solcmnisht:

-Puna e arkitektit është pune m...".Nga fundi, kur shtëpitë po përfundonin, crdhi në Dibër dhe

Enver Hoxha, për t' u takuar me të dëmtuarit dhe me vullnetarët qëkishin shkuar për t'i ndihmuar.

Shtypi i asaj kohe e ka pasqyruar këtë vizitë, por unë do tëshënoj dy fialë jashtë atyre qc dihcn. Ai na takoi të gjithëve. Napyeti dhc iu piirgjigje:m. Sulë Baholli i tha babait:

-Duke qenë se unë jam komandanti i aksionit këtu në rreth,ju them juve se vajza juaj, Pranvera. e ka kryer detyren dhe kur tëktheheni në Tiranë duhet ta merrni me vete". Babai i tha në sy tëPranverës:

"Nuk kam s'e ç'të bëj, këtu urdhëroni ju! E dëgjove ti, vajzë,detvrën e ke kr •er dhc do të kthehemi së bashku në Tiranë".

Asaj dhe i vinte keq që do të ndahcj prej të gjithë neve, porcdhe mirë, që po ikte së bashku me babain.

Për vitin c ri do të ishim në shtëpitë tona, pranë familjes. Pokështu dhe fshatarët në shtëpitë e tyre të reja do të festonin vitin eri me urimin per partinë që iu gjend pranë dhe i ndihmoi në atoditë të vështira.

58

Nga letrat në aksion

Sa më shumë rriteshim, aq më shumë babai na fliste dhe napërgatiste për jetën, për punët që na prisnin për ndërtimin jetëssonë kudo që do të ishte interesi i Shqipërisë.

Kur isha larg shtëpisë kam marrë letra të shumta, që ai m'idërgonte aksionet ku kam marrë pjesë. në bujqësi, në nclërtimine hekurucihes Rrogozhinë-Lushnjë. Elbasan-Përrenjas, apo nëzbore.

Krahas këshillave se si duhcj të punonim c të silleshim, ai,mc humor dhe shaka, nuk lintc pa treguar dhe ndodhi në familjc.

Po sjell disa pjesë nga letrat e tij.

I dashur Lilo....Ke detyra të rënda dhe as më të voglin privilegj: duhet të

ngrihesh nga giumi i parë dhe të shkosh i pari në punë, në vendinmë të vështirë, të lodhesh më shumë dhe ta lësh punën i findit. tëjesh shumë i thjeshtë. kokunjur i dashur me shokët (kjo do të thotëas oportunist. as inatçi) dhe tëjlesh ifindit. të të mos të zërë giumi,kështu që shoket të jlenë të qelë dhe të çlodhen. (Inë kam besim tekti se e krren detyren dhe do la krvesh kurdohere mirë.

59

Shiu s'poju lë të punoni, se për të ngrënë besoj se nuk jupengon. Lexova gazetën "Studenti", pashë një karikaturë, e preva,dhe po ta dërgoj. Thashë me vete: "Sikur Lilua të jetë në këtëbrigadë. na turpëroi fare".

Shumë ndeshje firthnlli humbe, por dihet, kur ka ndeshje.ti duhet të. kapërcesh normën 150 për qind dhe kështu e harron...

Të përqafoj. EnverTiranë më 15 yershor 1968

Ilir i dashur,Tash që po të shkruaj, fiitbollisti Pele po qëllon në portë

të kundërshtarit. Rezultati: hiç. prandaj mos u mërzit që nuk endoqe dot ndeshjen.

Letrën tënde e morëm dhe u gëzuam që je mirë dhe që punonmirë. Në punë, djali im, të jesh i palodhur pse puna të kalit trupindhe ndërgjegjen. Kjo është vendimtare në jetë, kjo do të ta hëjëjetën më lë lumtur, të gëzuar. Unë jam shumë i lumtur që të kam tëdashur dhe të thjeshië me njerëzit, kjo është kryesorja. Jeta atjeduhet të jetë e gëzuar, në mes të rinisë entuziaste: si lum ju përkonditat që ju krijon partia dhe pushteti. Kushedi. pas pune. lëvojnëkënga e shakatë. Kur të vish do të na i thuash të gjitha, se do të tëpyesim. pse ne pleqtë kemi nevojë për freskinë e rinisë.

...Pranvera. siç e di. do të vijë në hekurudhë. Pra, punë tëmbarë i dashur Lilo.

Të puth me mall dhe të presimI yti. Enver

Tiranë më: 24 qershor 1969

I dashur Ilir.Të piirqafoj me mall. Letër nga ty s 'kemi marrë, veç

"njëckë", siç thonë korçarët. por e marr me mend se "ke plinë"dhe "nuk ke kohë-.

Ugëzova shuinë që vajte e takove Pranverën. dhe ajo besojse do të ta kthejë vizitën. por shihni mos e lini pa pjesë nga ato që

60

ju sollëm, pse ju jeni 10 ujqër në çadër. që jo ato i përlani shpejt eshpejt. sa të hapësh e të mbyllësh sytë, po dhe mencën të tërë epërlani. Por unë e di që jeni "të njerëzishëtn" me vajzat dhePranverën do e kënaqni.

Tash afruat të vini. Si pak ëslite një muaj punë, apo jo?!Po ja, kaq jua caktuam ne, fajin e kemi ne dhe jo ju. Ju jeni ngaata "Itranë - që puna nuk fiz tremb. të mira dëgjoj për ju tëinxhinierisë. Kjo më gëzon, por mos ufodullepsni, se ka të tjerë qëpunojnë më mirë dhe këto janë cucat e pedagogjikes.

Miruptifshim. Lilo i dashur.Të puth. Enver

Durrës inë 8 korrik 1969

Në keto letra, siç e thashë dhe në fillim. nuk mungonm dhe

ndodhi në familje, që babai m'i përshkruante mc humor, si kjo më

poshtë:

"...Kur ngjis shkallët në mbrëmje, pas hrike ju thërresnganjëherë, por, si s'më pëxgjigjet kush, dhe qesh mamaja, e kamlënë dhe atë shaka, për ta .filluar kur të ktheheni. Si duket. kur ishitju në shtëpi kishte zinirmë dhe minjtë s 'guxonin të dilnin. Tash qëju keni ikur ata po shëlisin në dhoma për të tmerruar Pranverëndhe Dhuraten. Kemi ngarkuar Isujin (Çobën) 'zia rregullojëqej.fin..."

Dhe në një letër tjetër:

"... Miu nuk na harron, na viziton çdo mbrëmje. Në odën eoxhakut i kemi vënë një çark, por do të jetë një mi plak i djallëzuar,që i njeh hiletë dhe hala s'po bie në dhogë të kalbët...

Pasi mharuam fakultetin e inxhinierise, na priti stërvitja

ushtarakc perfundimtare. Ja ç'më shkruante babai në atë kohë:

Shumë i dashu • 11rrPërfitoj nga ardhja e Teutës të të shkruaj disa radhë. Dje

erdha nga Korça, qendrova ndonjë orë në Elbasan, i cili m'zi dukmë i bukur se më parë. pse atje tash bën jetën u.shtarake dhe ti. 7a

61

kryesh me shëndet, me sukses dhe me nder kete delyre re shenjtë.Mëso mirë, djak, çdo gjëje vëri kujdes, pse edulcata ushtarake karëndësi jetike për atdheun tonë. për socializmin. Këto duhenmbrojtur në çdo kohë dhe nga çdo rrezik, prandaj duhet guxitn,trimëri, dituri ushtarake dhe kjartësi politiko-ideologjike. Teutësjepi kurajo, se është e vogël dhe i vjen key që ndahet nga ty. Ne dota mbajmë shumë afër. do ta gëzojmë, sikur të gëzojmë ty. Këshntkoha e ndarjes do të kalojë shpejt dhe pa e kuptuar.

Mbrëmë u mblodhëm në "hanin" e ri (ëshiëjjala për vilën4. ku babai ndenji disa kohë, sa u ndërtua shtëpia në Tiranë). Pasihëngrëm buke, pamë televizor unë ndenja dhe ca dhe shkova ejjeta, se isha ca i lodhur nga rruga. Në mëngjes, kur u ngrita, ebëja çdo gjë avash që të mos zgjoja mamanë. Pranverën,dhe Sanon. Mirëpo kur hapa dyert e dhomave te giumit. i gjelabosh: "zogjtë kishin jluturttar". Kur it çua mamaja më tregoi që"trimi dhe trimëresha", tok me Sanon. që të tre "musketierët",zbritën poshtë, në Tiranë, se u doli një mi në dhomë. E merr memend panikun. U mungonte dhe Guci (macja) që t mbronte ngaky mysajir i padëshiruar!

Të puth me mall e dashuri.Lilo, kur të gjesh ndonjë rast na shkruaj.Yti, Enver

Tiranë. 31 gusht 1972

62

Një dhuratë e veçantëpër ditëlindje

Së bashku me Teutën menduam që për ditëlindjen e tij, nëvend të dhuratës, t'i jepnim një lajm shumë të gëzuar dhc po kaq tëveçantë, që do t'i binte në dorë nëntë muaj më pas.

Po le të mos e zgjasim e të tregojmë për këtë dhuratë kaqmisterioze dhe të gëzucshme.

Mora një zarf dhe, pasi shkruajta emrin e tij, shënova dhenjë "tepër urgjent" dhc poshtë saj vura tri vija të kuqe, siç i vintendonjëherë ndonjë material i rëndësishëm nga zvra. I futa brendaletrën e mëposhtme dhc ia dhashë oficerit, me qëllim që. tënesërmen në mëngjes, kur të zgjohej, t'i dorëzohej së bashku megazetat, të cilat ai i lexonte çdo ditë përpara se të shkonte në zvrë.la çuan letrën që në mëngjes, e hapi dhe u befasua nga ky lajm igëzueshëni që i vinte në ditën e ditëlindjes. Ja sc ç'shkr►hej:

1 dashur baba.Unë dhe Teuta të urojmë ditëlindjen. u bëfsh dhe 100 vjeç.Kurishim të vegjël, në ditëlindjen tënde bënim ndonje vizatim

ose merrnim angazhime që të delnim mirë me mësime. Tani Icëtyre63

gjërave u ka ikur koha dhe ne të kemi bërë një dhuratë që besoj sedo të të pëlqejë. vetëm se na vjen keq që do ta marrësh pas nëntëmuajsh.

"Rroftë gjyshi se na jep lodra" (ishin jjalëĺ e vendosuranë gojën e një bebeje që kisha vizatuar).

Të puth, Lilo.16 tetor 1974

U gëzua shumë. Kur u takuam, na përqafoi gjithë qejf përsihariqin që i dhamë. Por, siç e thashë, peshqeshi do të vinte pasdisa muajsh dhc koha herë dukej sikur ecte shpejt e herë avash.Kur dita c mezipritur po afrohej , unë e pyesja babanë:

"Çfard do të bëjë Teuta?"Ai më përgjigjcj:"Nuk mund ta përcaktoj unë se ç'është. djalë a vajzë. Ti

mund të thuash se ç'dtta unë. Unë dua qoflë djalë, - dhc pasi umendua pak shtoi - qotlë çupë, - dhc qcshi. - Që të dy i mirëpresme padurim. po preferoj më mirë djalë, mcqenëse të kam ty djalëmë të madh, tjetri më bëri një çupë të mirë e të bukur dhe unëkërkoj që ti. domethënë Teuta. - dhe qcsh. - se ti s'bën gjë, Tcuta tëbëjë një djalë që të bëhet trim. të bëhet dhe i vendosur për atdhcun.të jetë i zgjuar e të mësojë mirë."

Ditën e "peshqeshit" gëzimi ishte i madh për gjithë familjen.Edhe kësaj radhe e para e mori vesh mamaja, megjithëse çdo gjëishte organizuar që kësaj herë lajmin ta mcrrte vesh i pari babai.Por s'qe e thënë. E kishim organizuar që lajmi të vinte me zarf dheashtu u bë, por në, atë moment ai i kishtc duart e zëna se po pintekafenë dhe i tha mamasë që t'ia hapte ajo -12rfm. Ajo e hapi dhckur nxori letren mc lajmin e lindjes së djalit, lëshoi një klithmëgëzimi. Kështu dhc këtë herë ajo e kishte marrë c para vcsh lajmin.Të nesërmcn babai i çoi këtë letër Tcutës në maternitet:

"Shume e dashura Teuta.E merr me mend sa i papërshkruar ishte gëzimi im dhe

64

glithë familjes, tani kur muarëm lajmin gazmor që ti u çlirove dhelinde çunin e dashur që kishim paravendosur dhe na e linde të.shëndetëshëm e të bukur. Ma gëzove zemrën pa masë. vajza ime edashur. Të na rrojë Ermali: siç ia kishim zgjedhur dhe vendosuremrin së toku. sa malet, të rrosh ti, Iliri, dhe ta rrisni të lumturdhe të gëzuar, se dhe ai do na e bëjë dhe ne pleyve, gjyshes dhe

glyshit, jetën liontur clhe të gëzuar. Pres me padurim e me mallqë ti dhe Ermali të më ktheheni sa më parë në shtepi, do t shtyjme zor këto dite, por inendjen e kam tek ju, ĺë dashurit e mi. që juputh e ju puth me

Zërin e Ermalit e dëgjova të incizuar në magnetofon. Me tëvërtetë ishte zë i , fortë, si i partizanëve në male, si era që frvn evrullshme nga malet dhe i hodhi në det armiqtë e atdheut. J tillë,dragzta. duket se do të na bëhet vëllaçkua i Valhonës: Lumi dheMali. kur të rriten ca. do ta bëjnë të gëzuar, do te buçasë nga zeratdhe lodrat e tyre. dhe une: do të bëhem i ri. do të gëzoj tok me ta.

Teuta e dashur, si kur lindi [421bona, ashtu dhe kur lindiErmali, isha i jitndit që e mësova lajtnin. Doja për Ermalin t 'iatnerrja unë asaj. Nexhmyes, sihariqin, dhe ky rast më erdhi. portnë shpëtoi nga dora. Kur të vish në shtëpi do te: ta thetn me hollësisi më ndodhi.

Kur e niorëm vesh. ishim në sallën e bukës, dhe jo në krevat.si natën që lindi Valbona. Të ishe nga ndonjë anë e të na shihje:ishim çuar të glithë në këmbë dhe të gëzuar në kulm bërtisnim: tëna rrojë Teuta, Iliri. ErmaIi. e putheshim e përqajbheshim! Sulojana merrte ne në jilm. doktor Isuli kishte hapur magnetofonin. dheErmali gerthiste.

Morënz Reshatin dhe Belin në telefon, i untam. dëgjuan dhezërin e çutzit. ishin në kulm të gëzuar

Ilirin mbante nga gëzimi. që u çlirove ti dhe që i lindedjalë. Ai na mburrej. edhe sikur na thoshte: "Di unë ç 'bëj, çdo gjëe kam me

Edashura Teutë, të puth e të përqafoj me mall. Mos u mërzit.se pak dde do lë rrish në maternne► Të presin»ne paduri► në

65

gjirin e familjes tënde që të do shumë, të presim me pac1urim:gjyshi dhe glyshja që ju duan shumë ty dhe Ermalin.

Babai tënd. Enver9 qershor 1975

Ndërsa mamasë i drejtohej me një si vjershë të improvizuarnga gëzimi i momentit dhe me kujtimet e tij të largëta. Ja ç'ishkruante:

"Nexhmijes. ta lexojë duke pirë çajin. kur të çohet. Dë►gonEnveri. gjyshi i Valbonës dhe i Ermalit.

tetrn tënde unë e mora,Me një etje e këndova,Çka më shkruaje e mësova.Me sy hapët ëndërmja!Te Teuta edhe te djali.Se aq shumë më mori malli!Desh Ermali që 1ë vinte,Të vinte të më pushtonte,Sa shumë do më gëzonte!Lum si ne. Nexhmija ime,Jeta mbushet me gëzime!Këndon Valbona kristali,Mrekulli ia kthen Ermali."Gjyshe, glysh. shumë ju duam,Pse në lumenj e në male,Ku atje juve Mual.U njohtë dhe u dashuruat.Ne atje kemi burimë,Mëmëdhe kemi Shqipërinë.Enver.Shkruar më datën 9 qershor 1975. pasi lexova lelrën e

Nexhrmjes që më shkroi mbrëmë pas mesnatës. kur u kthye ngamaterniteti, ku vajti e pa Teutën dhe Ertnalin e dashur.

Enver

66

Në . pritje me padurim për ditën kur do t'i vinte djali nështepi ai tha ''se mos nuk me lajmeroni kur të vijë dhe me Iini nëzyre".

Sanoja i tha duke qeshur:"U, mos shko në zyre atë ditë, merru leje shokeve".Qeshëm te gjithë dhe ai na e tregoi pse Sanoja e tha këtë

frazë kështu.Kur i vdiq nena, babai priti tri ditë dhe të katërtën shkoi në

zvrë. Pikërisht këtë ditë erdhi një plakë gjirokastrite për ngushel I im.Pasi bëri ngushellimet e rastit dhe i erdhi dhe kafeja, pyeti:

"Po Enveri, ku eshte?""Iku në zvre", i tha Sanoja.U. ç'eshte keshtu, t'u marrë leje shokëve të zyres, të bëjë

zakonct e popullit, jo pret vetëm tre ditë e pastaj iken në pune".Kur u kthye babai nga zyra. Sanoja ia tregoi dhe, megjithese

kishtc brenge në shpirt për humbjen e nenes, qeshi.Dita e mirëpritur crdhi. Unë vajta në mëngjes dhe e pyeta

babain ç'ndiente dhc ai m'u përgjigj:"Sot eshte 14 gershor. Nat •ra qcsh, shiko sc ç'blerim është,

mirëpo qcsh dhe zemra c gjvshit sc me hyn nc shtëpi per here tëparë i vogli im i dashur, Ennali, djali i Ilirit dhe i Tcutës. E pres mcpadurim, o Lilo. U çova në mengjes, i hodha një veshtrimfotografisë të tij që kam te koka c krevatit dhc i thashë: Buçko, sotdo të më vish dhc do të të marr në duar dhe do të të çoj në krevatintënd, që ka clene krevati ku ka fjetur dhe babai tend kur ka qene ivogël si ti. Deshira ime është të arrij të rroj, të shoh në po të njejtinkrevat, dhc djalin tend, o Ermal. Kjo nuk është e pamundur, segjyshi është kockë e fortë. Po shko, shiko se ç'ben gjyshja."

Shkova tek mamaja dhe e gjeta që kishte hedhur një shallkrahëve dhe po lexonte: '-Ja, - më tha, - kam hedhur gjithë këtëshall se kam ft.ohte, kam cmocione që do verni të marrim të voglinnë maternitet dhe ta sjellim në shtëpi. Po lexoj nje liber per kujdesinqë duhet të tregohet për të sapolindurit".

Kur djali, i shogeruar nga --suita". hyri ne shtepi, babai tha:

67

"Hajde Tcuta e me te lumte, - dhe c puthi e e përqafoi. -Mirë se erdhe, o çuni i gjyshit, mirë se erdhe. Nëma ketu, nemaketu tash në duar. U sa i bukur. sa i bukur djali! Ikni andej, mos matrazoni cunin, - thoshte kur te gjithe ne i ishim grumbulluar tc koka.- Hajde, ti Valbona, shikoje vllaçkon e vogel".

Pasi beme fotografi, regjistruam filma, inçizuam nemagnetofon_ mc djalin në duar, shkuam tck dhoma, ku do ta vinimne krevat.

"Dale-dale, se do ta vëjë gjyshi në krevatin e tij. Hë, te narritesh. Kv është i bukur, mo! Ju ndaloj ta puthni, veçse Teutës ilejohet. Shiko, unë them se i n&jan Teutës nga fy rtyra, ndersa kokëne ka të bukur si tc Lilos. Qcsh pak, o trimi i gjvshit ti! Prit t'i flasnjehere dibrançe (''Jo, jo", thotë mamaja, qe eshte nga Dibra). Epo mire do t - i flas gjirokastritçe: Si i kc site, jeshile apo si thëngjill.Ja, shiko si i merr erë gjyshi në faqe prandaj ia vuri Ermal. Të morigjyshi në fotografi, film. kur të rritesh do t'i shohesh".

Nga muhabetct djali fillon te zgjohct dhe ai i thotë:"Qaj njeçike të te degjoje gjyshi, shih si i dridhet buza" -

dhe pastaj të gjithë largohcn për ta lene tc qetë në gjumin e tij. neambientet c tij.

Me gëzimin tim u bashkuan dhe shokët e mi, që me uronin.Ndermjet shumë ngjarjeve me kujtohet një prej tyre, mcMuharremin qe punontc nc fonderinë e uzines mekanike bujqesorenc Durres, ku në ate kohe une kisha filluar punen si inxhinicr. Ditëne shtunë, kur do të ikja për në Tirane, me tha:

“Diten e hene. kur te kthehesh, shkruaj dhe më sill raportine organizatës për te mc ndihmuar".

Nuk ja prishja asnjehere, jo vetem atij, por dhe të tjcrëve,por atc ditë i thashë:

"Patjeter. vetëm me njd kusht. po bera djalë nuk ta bëj dot".

"E pranoj kushtin - - me tha.Ditën e hene, kur shkova dhe u takuam në uzinë, ai me pyeti:"Hë c bëre çunin?! -- , i sigurtë qe do t'i pergjigjesha:

të kam sjelle raportin!".

68

Por u çudit kur i thashë:"E bëra dje'', sikur të ishte një gjë e zakontë, që komandohcj.

Më uroj dhe c qerasa së bashku dhe me shokë të tjerë.Po kështu më kujtohct dhe një ngjarje me shokun tim Nikun,

që disa ditë më parë kishte lindur vajzë, por qc mc çdo kusht dontedjalë. Zhgënjimi i tij ishte i madh. Shokët e ngacmonin, se vetëishte mburrur: "o bëj djalë, o s'ka". Doktor Isufi kish kaluar ngashtëpia e tij dhe kishte filluar ta ngacmonte:

"Shumë qetësi këtej nga ju. E kanë marrë vesh që ke lindurvajzë. Lajmëroi të të sjcllin torta".

Atij i vinte inat dhe ne të gjithë qeshnim. Ishte radha ime.Zoti donte që unë të bëja djalë pak ditë pas tij dhe tortat nuk kishintë numëniar. E mora në. telefon Nikun dhe i thashë:

"Do të lutem për një gjë!"."Çfarë?" - tha ai, i gatskm për të mc ndihmuar."A do të kesh vend në frigoriferin tend të të sjell ca torta që

të m'i ruash sc mos më prishen, se imi është plot dhe nuk ka venddhe kur të mc duhcn vij c i marr, se të kam komshi!".

Ai qeshi, po nuk kishte se ç'të thoshtc, duhej t'i durontethumbat dhe shakatë. Por të gjitha janë kalimtare. Ai tani krenohetpër Anjën e tij të mirë e të bukur, bëri dhe djalë, ndërsa unë umundova të bëj vajzë, por s'ia arrita dot qëllimit. Megjithatë, tanithem shyqyr që s'bëra vajzë dhe krenohem me tre çunat e mi, njërimë i mirë se tjetri.

Pushimct e verës erdhën, babai si zakonisht shkor nëPogradec, ne në plazhin e Durrësit. Ndarjet e gjyshit mc nipin bëninefektin e tvre dhc që nga Pogradeci i dërgonte letër:

"Shumë të dashurit e mi, llir dhe Teuta,shpirti im i vogël e i shlrenjtë Ermal,slu puth me shumë mall që të treve dhe ju them se më ka

marrë malli për por hat •i mos tju mbetet, 377ë ka marrëmalli më shumë për Ermalin. .ht uroj për Ermalin. që mbushpasnesër dt nmaj. Ditët e pushimeve i kalojmë të gëzuar liblbonën

69

e shohim të na rritet, të na yeshë, të na hëjë lodra të reja, lairsepër Ermalin, që na rritet, që qesh dhe ja bën "gu-gu" lirisht, eimaglinojmë, dhe grumbulloj sa një mal dashurinë time përvogëlushin sa të vimë e ta shohim. Po ç 'të hëjmë, me letra si zor tëshprehim çka ndiej për Ermalë dhe për ju të dy.. Putheni. ose mëmirë merrni erën thellë. ►heIlë në gushën e çunit. dhe gjeni ndonjëmënvrë dhe ma dërgoni dhe mua. edhe neve këtzi. Kini kujdes përtë, ruajeni nga era.

Ju puth, ju përqafoj, ju uroj shëndet e gëzim.Mirë u pafyhim, Enver

Pogradec, 7 gusht 1975

Dhe djali dyrnuajsh "i përgjigjej" letrës së gjyshit të tij tëdashur:

"I dashur gjysh. megjithatë dhe ti gjyshe,Them megjithatë, mhasi vekm gjyshi e kishte vënë emrin

tim në krah të emrit të bahit dhe mamit tim, ndërsa gjyshjashkruante vetëm dashur Ilir e Teuta''. Dhe mua kishte harruartë më vinte, megjithëse letra e gjitha fliste për mua.

Unë jam rritur shumë dhe kam .filluar te qesh edhe pa mëjblurfare. Kur u pashë në pasqyrë vura m se më ishin nxiMvetullat.Faget më janë bërë topçe se ajo mami më ngop me një lëng tëhardhë që e quan "çu-çu". Ajo më jep "çu-çu" pa orar, po dheunë nuk ia përtoj shumë dhe e bëj "çiçin" edhe "aane:" me orar epa orar. Le që kam mësuar dhe një zakon të keq, se nuk jle dot pau tundur. Ulunj. jo se e kam zakon, se jam i yek, po dua të imitojbabain tim të mirë, që rr hë copë për mua. se kështu kam dëgjuarqë kur ka qenë i vogël ka qenë qaraman dhe e ka munduar gjyshentime kur ka qenë sa nnta. Babait i ngjaj dhe në gjatësi se jam hërë61 centimetër, ndërsa mamait i ngjas nga syk, megjithëse baballnuk i mbushet mendjajo për nga bular •ia. po për nga ngjyra. Gjyshi,mezi pres të takohemi, se më ka marrë malli shumë. Le që pastajdua të vish sa më parë e të vësh rregull. se më shqyen facjet duke

70

më puthur. As lodra nuk më kanë sjellë .fare, meqë jam akoma ivogël dhe çdo gjë e fils në gojë.

Kam dhe një stërgjyshe që më do shume dhe me shëndetështë mirë. Edhe të tjerët janë shumë mirë me shëndet. Këtë ekuptoj, se nuk ka hyrë ndonjë xhaxhi me bluzë të hardhë, që këtamë duket se e quajnë doktor. Tek mua ka ardhur një xhaxhi doktorbullafiq dhe plakush me emrin Sulçebeg, që ka qenë dhe doktoriqë shëronte babin. dhe është i mirë, por unë nuk e duclfirre se jamsi kokrra e mollës. Ai sa për bela vjen, se dëgjova që i tha mamitqë nga data 20 duhej të bëja gjilpërën për poliomielitin.

Më ka marrë malli shumë për motrën që kam aty nëPogradec. Vetëm me atë kuptohemi në të folur dhe me gjyshin qëna kupton se ç'duam ne, që me të parë.

Bahai me mamin janë shumë mirë. Mami i thotë babit që nëdatën 27 do te ikim në Tiranë, se do të shkoj në universitet. Siçduket. mamin e kam ndonjë historiane të madhe. Kam dëgjuarglithashtu që babi i thotë mamit për llogarinë e kemi mbajtur mirëdhe gjyshja dote kënaget. Nejse, unë s 'marr vesh 'është llogaria,por thonë që ata që mhajnë 1logari, kanë telashe. Unë, Valbonadhe gjyshi nuk duam t 'ia dimë.

Tani hëju të .ffila të glithëve dhe po e mbyll letrën se u lodhaduke shkruajtur

Ju puth me mall Ermali. gjyshin në të dy faget.Durrës 14 gusht 1975

Në fund të letres ishte vizatuar pëllëmba e dorës dhe gjurmakëmbës së tij të vogël, me nënshkrimin:

Vulosu •: dora vetë analffibeti Ermal HoxhaPa vonuar shumë vjen përgjigjja nga gjyshi:

,S'humë i shtrenjti, xhani im Ermal!Vdiqa nga mcrlli për ty. Janë 15-17 ditë që nuk te kam parë.

por më duken si 17 vjet. Të kujtoj ditë e natë, dhe e di që më rritesh,që po qesh, që po lëviz duar e këmhë. Kështu të dua. të jesh igjallë. Babi dhe mami më kanë lhënë në telefon që ti po rritesh.

71

s'ka dyshim për mua. Folografitë që mora, sido që babi dhe xhaxhaitënd janë fotografë të pazotë, dhe s 'kanë ditur të të marrin mirë.nuk i kanë dhënë dritën e duhur, mua më kënaqën. Fotograjia qëke dalë në djep. më çmalli. Ti, Ermalush i dashur, në të gjithafbtograiitë ke qendruar tamam si për gjyshin tënd, që të do shumë.Më qënke bërë buçko. i shtrenjii im, je ngjallur, të janë rritur dhetrashur këmbët, do më lozëshfittboll mirë kur të më rritesh dhe ca,do më lozësh .filtboll si gjvshi Enver, se babi tënd dhe ai ka lopurpor nuk fittej, vetëm bridhte si kali në lëmë. Dhe në.fbtografinë qëkishe dalë me mamanë dhe babin, ke yendruar mirë. Mos e lërbabin të shtërngojë fort, dhe të të puthe në faqe, se bahi është si"ezhdërha (në qoftë se. Ermal, nuk e di ç'do të thote "ezhdërha",

pyet gLyshin të ta thotë).Ermalush, më kishe shkruar një letër aq të mirë, aq të

lezeçme, aq të dashur sa s'ma merrte mendja një gjë të tillë. Asbabait tënd nuk i ra në mend një gjë e tillë kur lindi, dhe t'ishkruante babait të ttj. domethënë glyshit tënd, që islue te Stalininë atë kohë. E merr me mend këtë, ku qendron faji për këtë harresë,që babai tënd nuk i shkroi babait të tij (Ia hidhte fajin Nexhmijes,që nuk e bëri dhe ajo këtë gjë, sikur letrën ia shkruante djali qësapo lindi, L H.).

Po letra tënde ishte dhe me humor të madh, ia shkoi glyshit,mua më vjen shumë mirë, pse ti duhet të kesh humor më shumë.

Pra, Ermalush im i mire: e i këndshëm, e di unë ç'djale: kamtek ti që e kujtove gjyshin. Nga ty more vogëlushi im, do më yortojëmami tënd dhe do të të thotë që: do dalim në plazh, se gjyshi ishkruan gjatë letrat. Po unë e di se ti nuk mërzite nga ,fialët eglyshit, se ti e do shumë dhe e pret. Prandaj pritmë se ia mbërrita. Uthitaj të fala e i puth mamin e babin dhe ty të puth, të puth dhe tështërngoj në zemër

Gjyshi yi, Enver"

Dhe përgjigjja e të voglit:"Shumë i dashur gjysh dhe gjyshe,

72

Me shëndet jam shumë mirë. Me sa duket, ne kemikorrespondencën qysh tashti.

Këtej ia kaloj shume mirë. Më nxjer •in xhiro, sidomosmbasdite, se në mëngjes hën vapë dhe unë rri në hallkon. Tani jambërë djalë më i urte dhe nuk tundem në krevat sa here: dua tëVetëm pas banjos, në darkë. dua të tundem.

Meqë ra Jjala për banjon. kënaqem kur lahem. 1 lëviz atokëmbët sikurdua te bëj not. Gjyshi, vitin tjetër do më lësh të lahemdhe të bëj banjo dielli, se ndrvshe do të zemërohem. Unë e di që timë lë, por ështe një ajo gjyshja që s libër pa lexuar dhe njëthotë ashtu. një tjetër ndryshe ndërsa ne të vegjëlit jemieksperimenti. në kuptimin që nuk na bëhet qejfi. Thonë që glyshja,që eshië shumë e mire. lexon lihra e jep keshilla që ne të rritemi teshëndetshëm. ka shumë profesione dhe speciahtete, po pa diplomë.Gjyshja ka ndjekur këshillat e gpshit. që ►hotë që çdo njeri të dijëshumë zanate.

Kur gjyshja sheh vëngër bahin dhe mamin, une e kuptoj seata kanë bërë ndonjë gabhn karshi meje, megjithëse unë nuk ekuptcj. se ata po nu.5: mbajne në pëllëmbë te dorës. Valbonën e pashedhe u gëzova shume. U kapëm dhe për dore. Valbona ka qethurkokën, siç duket babi i Valbones ka nostalgji për çunat.

O gjyshi, unë do të bëhem "kapelone". nuk dua tullac, sengjaj i shemtuar. Koka ime është bërë sa e Valbones. vete:m se ajoe mban firt drejt, ndërsa mua më rëndon akoma.

Gjyshi, unë dua të më dalin mustaget shpejt, se dua të shpojbabin, se ai bahi rri pa rruar dhe kur më puth më shpon. Unë nuki them gjë se e dua. po mami e hën qepaze dhe nuk e lë se megërvisht. Le që ai është goxha burrë e duhet la kuptojë vetë. Na.kokën dru e ka. Më ka marrë nralli shmne për të dyjuve se u hë njëkohe e glatë pa u parë.

Bahi më tha se keni shkuar në Korçë. S'a digë do të rrini dhekur do te ktheheni në Pogradec? Na shkruani një letër tani .yhpejtxhanem.

Gjyshi. vitin ijeler do hëjmë qejfdhe une nuk do të të ndahe►.

73

ngado që të shkosh do vij me ty dhe gjyshen.Nuk cli të shkruaj më gjatë dhe hukur si ti, sepse ti shkruan

plot gjëra. Ti shkruan dhe kurje pushim, aq sa zemeron dhe wyshene dashur Pranclaj mos e zemëro glyshen. se e kemi xhan.

Unë nuk kam se ç 'të të bëj se jemi larg, po kur të vish nëTiranë. nuk të lë të shkruash më në kohën e pushimit, se pastaj s'kase kush luan me mua. të më tregojë përralla, të dalim xhiro me

të hamë biskota e shumë gjëra të tjera.Tani po e mhy11 dhe duke ju puthur në të dy faget glyshin

dhe glyshen,Juaji, Ermali.P. Le të bëhen sa të duan. 4. 7, 10, sa të duash ti glysh, po

tnua dua të më caktosh komandant të tyre.Durrës 19 gusht 1975

Vërejtja që i bënte nipi gjyshit, që shkruantc një copëIctër, xhanëm", u pa me vend dhc që të ncsërmen u nis drejt Durrësitme urgjencë kjo leWx:

I shtrenjti im Ermal.Letrën që më dërgove e mora dhe më gëzoi aq shumë,

dashuri im. Më ka marrë malli aq shumë, saqë sta tregoj dot.vetëm do ta na'iesh kur të vij atje, dhe dita që do të kthehem u

Mjnft më, i them gjyshes. u ndamë nga Ermali. me siguriherë tjetër nuk të 1 ë pa të marrë në rrethe, se me një "mushkëri"nuk rroj dot, i dua të dyja. t kem në kraharor. F. pe motrën? Tëbukur të mirë e ke. Atje ku mamaja knde ka dalë në fotografi. metë dy. s 'ka ide më të mirë që ka pas mamaja tënde e mirë dhe edashur. Ajo . folografi më pëlqen shumë, sido që ka dalë ca pa drilë.

Bahi knd di të kritikojë, por ai më parë duhet të shohë kokëne tij. Edi ti. Frmal, ç'thotë. se ti nuk e mhan kokën drejt. Babai lërregullojë të li jën. që u bë haba. dhe kokën e tund sa andej-këndej.Por megjithatë. ëshië e iundur me lezet dhe në rast se dhe ti etund. populli thote "bëmë baba të të ngjaj -. Por ti do të bëhesh

74

sportist. Ti thua të bëhesh komandant i skuadrës: dakord jam dheunë, por arhitrin nuk ia lëshoj kujt, do ta mbaj për vete.

Të gjithë më thonë shumë fjale të mira për ty, shumë mëgezojnë, por gëzimi im dhe i glyshes do të jetë në kulm kur të tëkemi në duar dhe në kraharorin tonë.

Tash nga larg të puthim e të puthim.Gjyshi yt. Ermal.

P.S. 1 dashur i vogël, po të them se kam qejf të bësh njëherë sekretare mamin tënd, se babai më prishi sytë, sikur i shkruanme këmbët e pulës.

Korçë 20 gusht 19 75Pasi kishtc lexuar letren mamaja, para sc ta niste, kishtc vën ë

dhe ajo këtë shënim për mua:P.S.: I është hërë koka babait Ermal. sa dhe emrin e tij e

harroi kur shkruajti në jiind • "Të puth glyshi yt, Ermal". Ne qeshëmshumë pasi e lexuam prandaj e lamë. Oeshni dhe ju! ( N.H).

75

Një fotografiqë transmeton mesazh

Mvslim Peza, osc me mirë babë Myslimi, siç e quanin tëgjithe, kishte pervjetorin c ditelindjes. Ishte 1 maj, sc në këtë ditëc kishte ditëlindjen. Sapo kishte mbaruar manifestimi i I Majitdhc babai shkoi për ta uruar. Isha dhc unë së bashku me djalin timErmalin, që në atë kohë ishte në një moshe që sapo merr vrapinnëpër dhomë dhe shkon gjithmonë tck njcrëzit që njeh. Keshtuvepronte dhe djali im. Bente, ç'bente dhe shkonte tek gjyshi i tij:

"Ermal. shko c ulu në prchër të këtij burri. Ti nuk c njehbabë Myslimin. po kur të rritesh ke për ta mesuar se kush është kvburrë i madh i Shqiperise.

Ndërkohë djali im kishte zënë vend në prehrin e babëMyslimit. duke e parë mc verejtje dhe nga ana tjeter dëgjonte zërine gjyshit të tij. Babë Mvslimi nuk shihte, se në atë kohë ishtcverbuar, por e ndiente që i vogli po c shihte me vemendje dhc babapo e perkedhelte.

Ky moment është fiksuar në fotografi dhe do të jetë njëkujtim qc sa me shumë kalon koha. aq me mcsazh transmeton. Metë mbaruar blicet e fotografisë. djali zbriti nga prehri i babë Mvslimit

76

dhe u fut tck gjyshi i tij, duke c parë në sv sikur donte t'i thoshtc:"ta plotësova dëshirën".

Tani, kur djali im është 21 vjeç, kur babë Myslimin e kanëzhvarrosur, ashtu si dhe &jyshin e tij, ata që ikën të mundur meokupatorin 50 vjet përpara (por pinjollët e tyre krven aktevandaliste, duke zhvarrosur komandantët e çetave partizane), djaliim c ka mësuar kush ka qcnë ky hcro, që dikur gjyshi i tha të dilte nëfotografi, kush janë partizanët c kush bashkëpunëtorët e pushtuesve.Ajo fotografi dhe mesazhi i gjyshit që në atë kohë ishte disi ipakuptueshem për të, tani që është i rritur, është tepër i qartë, sidrita e diellit.

77

Shkëlzeni,një mal, një emër

Lindja e një fëmije në familje gjithmonë është gëzim.Sidomos për gjyshërit e gjyshet është një ngjarje që i gjallëron.

Në mënyrë të veçantë këtë gëzim, këtë gjallërim, c ndientebabai im. Nipërit dhe mbesat. që ai i dontc shumë. ishin për të sinjë magji çlodhëse, dhc ai nuk lodhcj duke u treguar me gjuhën etyre të bukur feminore.

Po bëj një parantezë. Gjithmonë babai na flistc për Kosovën,për këtë pjesë të Shqipërisë, shkëputur padrejtësisht nga truallimëmë, për patriotët që kishte nxjerrë Kosova, për kosovarët edetyruar të largohen të persckutuar nga trojet e tyre, dukc ushpërndarë në të gj ithe Europën e në botë, për rininë e saj që punonnë kushtc të vështira dhe represioni të vazhdueshëm. Është viti1979. kur situata në Kosovë ishte rënduar dhe, siç e dimë, më 1981shpërthven demonstratat c rinisë në Kosovë.

Një mal madhështor, Shkëlzeni."Që andej, - mC thoshte babai, - shihet nga njëra anë

Shqipëria dhc nga ana tjetër pjesa e shkëputur nga Shqipëria.Kosova e martirizuar. Eshtë një mal që lidh këto dy pjesë të

7

pandashme. Aslitu sa ç' mund të sheshohet mali i Shkëlzenit. ashtu

s'mund të ndahet dhe Kosova nga Shqipëria."

Po psc e bëra këtë parantezë?

Nxirreni vetë konkluzionin. Unë po ju vë në këto kujtime çka

ai tnë shkruantc në ditarin familjar më 27 mars 1979:

"Sot më erdhi në zyrë një lajm shume i gezuar, Teuta me Ilirinkanë djalin e dyte. Në ora 10, Teuta lindi një çun të bukur, të ,gjate eme peshë shume te mire, me fvtvrë të kuqe si ntolle. Nc1jeva një gezimjashtezakonisht te madh dhe pernjëhere shkova ndermend si të gjejemrin. Pa hezituar, nga ana i►e e caktova ta quajme Shkëlzen, emrin ealpit td madh të malesise së Tropojes. Keshtu mendoj ta quajme, se atjete alpet kreshnike të këlij rrethi gjendel Dragobia, vend ku luftoi BajramCur •i, ku luftuan shokët tanë partizanë. Shkëlzenin e permend meadmiran dhe me dashuri dhe Kosova shqiptare, hurral e së ciles kanëIttjtua • dhevazhdojne të luftojne si tere jeten për lirine e tyre. Une besojse këtë emer do ta pëlqejnë edhe babai dhe nëna e trj.

MeJjale te tjera ju jam qepur maleve: eshte pseudonimiim i luftes, emri i lumit me ujë te kthjellet që buron nga bjeshkete ,: lartate • mpojes, që rrjedh pikertsht rreth e rrotull Shkelzenit; ljetri, Ermal,që të kujion erën e fresket të maleve tona, që kane qenë tërë jetën, qëjanë dhe do te jene këshijellat e popullit tone për liri; të tretin fënaje equajne Shpat, që dhe kv eshte një nga pseudonimet e mi të luftes, entri injë mali të Shqipërisë së mesme, ku kam luftuar dhe ku më kanë strehuar,t,'<hataret patriote të këtvre anëve; të katertit që e kam quajtur Dritanlindur me 25 tetor, diten e elektrifikinat te plotë të Shqiperisë, që të sjellndermend driten që leshon partia.

Kur erdhi Lilua në shtepi, ia propozova kete emer Bukur e kegjetur, tne tha ai me gëzirn. Edhe Nexhmija e pelqeu menjehere.

Shumë hukur, u thashe të gjithëve, tash na mbetet të japëmendimin edhe Teuta. I vaj►i dhe kesaj fjala në maternitet dhe ajo ishtedakord. KeshItt, më duket se kyenter që i gjeta dja1it ishte i pershiatshemse, në fakt, eshte i bukur dhe duant që ai lë na rroje si mali i Shkelzenit.Femijeve u A-am thënë që të mos mbeten ►e pesë fëmije sa janë hërëderi tash, deri sa unë te jem gjallë dua që ata te arrijnë 15, pastaj, po tëduan le të bejne edhe ntë shume".

Pas tyre lindën Blerina. vajza e motrës dhe djali im i vogel.

Besmiri. Emër që sipas babaU përfaqëson një nga virtytet c shqiptarit.

79

Durrësi - përvojë që lagjurmë të pashlyera në jetën time

Durrësi zë një vend të veçantë në mendjen time, jo aq siqytet, por më tepër nga njerëzit që jetojnë atje. disa prej të cilëveunë i njoh nëpërmjet punës që bëra si inxhinier në uzinën emckanikës bujqësore.

Zhvillimi i industrisë mekanike po zinte vend me rëndësinë ndërtimin e Shqipërisë dhc kjo ishtc dhc arsyeja që babai mërekomandoi Fakultctin c Inxhinicrisë Mckanike. Në këtë kohë filloidhe zhvillimi i industrisë së ndërtimit të makinerive bujqësorc nëDurrës. Me këtë lidhet dhe fillimi i punës nga unë për herë të parënë këtë dcgë të rëndësishme për bujqësinë. Një arsye tjetër ishteqë unë të punoja jo në Tiranë, po në një qytet tjeter, për të mëkrijuar pavarësi nga familja dhe njohjc më të mirë me punën dhcnjerëzit.

Më 3 janar I 973 u paraqita në uzinën e mekanikës bujqësorenë Durrës, tek drejtori Pavllo Roko, i cili më priti si një inxhiniertë ri dhe më caktoi në një nga repartet e uzinës, në atë tëcksperimentimit. një nga më të rendësishmit. sepse projektontetipc makinerish për bujqësinë, të cilat, pasi ndërtoheshin si80

ekzemplare, provoheshin ne fusha, u ndreqeshim defektet, merrninnjë aprovim në ministrine e bujqësise, dhc kështu përgatisnimprodhimin për vitin c ardhshëm. Në këtë sektor, megjithëse drejtorPaviloja punonte pa u lodhur, se e kishte pasion. edhe ne inxhinieretc rinj, si Fatmiri dhe une:, kemi mësuar shumë nga ai. Kemi qenënga inxhinierët e parë të kësaj uzine. Më vonë asaj iu shtuan dhe 20të tjcrë.

Ndjenim një kënaqësi të veçantë kur punonim, scpse atë qëkrijonim e vinim në jetë, e ndërtonim, c eksperimentonim, për tobisedonim me fshatarët, të cilët i mirëprisnin këto makineri qëkryenin disa proccse bujqësore.

Babai me pyeste për prodhimin e tyre dhe ishte shumë iinteresuar. Diskutonim per kooperimin, që në atë kohe çalontcshumë, për mosrespektimin e kontratavc ndërmjet ndërniarrjeve,për men •ren, rrugët dhe vështirësitë për porositjen e lëndëvc tëpara, për leverdislunerinë ekonomike në per&jithesi dhe për ndonjëmakine apo impiant në veçanti, siç ishte, per shembull, impianti itharjcs se misrit, që harxhonte nafte, c cila ishtc deficitare. Në njërast babai, nga pushimet, shprehte prcokupacionin c tij, dukc mëshkruar ndennjet të tjeravc në letër:

"...Me punë si vete? Jam në merak. Perato makinat e tharjessë mi.yrit, disa shokë kerli më thane se nuk jane te leverdisshme,harxhojne shumë karburant clhe duhetqe misri te shkoqet më parë.Nuk e di si eshte kjo pune. Shikojeni njëherë me shoket inxhinieredhe punetore, a mund te kthehen me qymyt: në rast se kushion me

14 gusht 1975Në saje të punës së palodhur të punetoreve dhe inxhinierëve,

të kolektivit të mrckullucshërn të uzines mekanike bujqësorc, gjatëviteve që unë punova atje, uzina zhvillohej dhe i realizonte mcsukses detyrat qc i ngarkoheshin për prodhimin e makinerivebujqësore dhe të pjesëve të këmbimit për to.

Ashtu siç punontc scriozisht, po ashtu kv kolektiv kishtcnjë harmoni ndërmjet pjesčtarëve që c përbenin. Kisha krijuar

81

miqësi me të gjithë dhe bënim shakara me njëri-tjetrin, shpesh mengarkesa të forta humori.

Më kujtohet Kristaqi, që një ditë po dilte i vetmuar ngadera e uzinős, ndërsa ne po rrinim aty pranë, me gjithë drejtuesitkryesorë të ndermarrjes.

"Ku po shkon", i thashë."Do shkoj te gjej profil L 20 x 20 x 5, se më mungojnë në

repart dhe nuk mbyll dot planin. Hajde dhe ti".Drejtori, që ishte i interesuar të mbyllej plani sa më parë,

më tha:"Shko dhc ti, Ilir, sc po të jesh dhc ti do japin më kollaj,

sc të njohin".U nisëm të dv bashkë dhe pasi ecëm pak në një rrugicë, për

të cilën unë nuk dija se të shpinte në ndonje ndermarje, ku nc mundtë kërkonim materialin që na mungonte, u futëm në një klub shumëtë vogël. Morëm nga një birrë të ftohtë e një suxhuk. Pasi kishimmbaruar. i thashë se ku do ta gjenim profilin që na duhej.

"E morëm, pra, - tha Kristaqi: - 20 lekë birra, 20 leke suxhukudhe 5 Iekë një gjysmë panine (se aq ishin cmimet atëhcrë), të gjithasë bashku jane fiks: L. 20 x 20 x 5. E kemi si kod ne, punëtorët, qëtë mos na e marrin vesh drejtuesit, por ty po ta trcgoj, se e dimë qëje joni".

Qeshem me të madhe. Dhe sa hcrë e shihja kur dilte, me tëqeshur c p•esja:

"L 20 x 20 x 5?""Po. - më përgjigjej, - do të vish?"."Vazhdo se kam punë, një herë tjetër".A mund të harrohet Suati, që kishtc punuar si fiirnitor nëpër

fshatra, dhc tani ishtc furnitor i uzinës dhc behej copë për të gjeturmaterialet që i nevojiteshin, por nuk harrontc të ndihmonte dhcfshatarët, me të cilët kishtc punuar dikur. Trokistc në derën e zvrës:

"Ilir, një pulë e pjekur po sillet rrotull. Ma ka sjellë një fshatar.Do ta asgjesojinë'?".

Dhe te trc merreshim me "asgjësimin" e pulës në "poligon".

82

Më kujtohet Luli, shoferi i "zuk-ut" shkatarraq. me të cilinbridhnim anë e inbanë Shqiperisë, nëpër fusha duke ndjekureksperimentimin e makinave bujqësore, që nuk na la njeherë në mestë rrugës. I thosha Lulit:

"Ç'e ke këtë makinë keshtu"."Mos e shaj, - më thoshte, - se dy gjëra i ka si të benzit:

sistcmin e drejtimit dhe frcnat. Të tjerave varju hejbet!"Ai nuk pinte pije alkoolike asnjëherë nc mëngjes, vetëm

mbasdite, pas orarit të punës, ndersa shoferi i drejtorit, Osmani,pinte që në mëngjes. Ne e ngacmonim dhe i thoshim që të mospinte, se do ta kapte policia, por ai mburrej se nuk c kapnin dot, sei njihte të gjithë.

Më kujtohet ing. Feriti, që në atë kohë ishte drejtor, që cpashe të merzitur një dite, ku sapo ishtc kthyer nga ministria cbujqësise, ku nuk i kishin pranuar kushtin tcknik të plorit të plugut.me pretekstin se tehu duhej më i mprehte se 0.5 mm.

"Mos u mërzit, - i thashë. - Nuk e kuptoj pse nuk c kanëpranuar, sc ai tokën do punonte. Apo e donin për te rruajturmjekrën?"

Ai qcshi me të madhe. •Kur u takuam një dite pas 20 vjetësh dhc u pyetem për

"gjendjen që ndodheshim" në fazën c tranzicionit që po kalonim,ai ma rikujtoi historine që përshkrova dhe qeshem perseri me tëmacihe.

Më kujtohet dhe Selami Deliallisi, saldator i perkryer, ipersckutuar në atë kohe, ndërsa unë i persekutuar ne këtë kohë.Shkonim mire ahere, shkojme mirë dhl; tani.

Më kujtohct Besniku, punëtor dhe piktor, me --biografi tëdyshimte" nga ana e gruas. Ateherë e pata ndihmuar, tani më kaardhur e vizituar si në shtepi, ashtu dhe në burg.

Po më kujtohet nje mbledhje. Ajo duhej të nxirrte njeinxhinier nga UMB-ja vullnetar për të punuar në Metalurgjikun cElbasanit. E kush ishte ai durrësak që largohej nga qyteti i tij medëshirë! Na mblodhen të gjithëvc. 20 inxhinicrë, dhc secili do te

83

jepte arsyet pdr të mos vajtur. Drejtoria dhe byroja e partisë do tëna ddgjonte dhe pastaj do të vendoste për "fatkeqin" që do t'i "bintellotaria". Pretendimet ishin të ndryshme. Inxhinieret gra, që ishindy, thanë se ishin dakord, se e dinin që s'i çonte njeri, sepse ishintë martuara. Pandi, që ishtc 45 vjeç dhe bëntc stazhin c partisë.tha:

"Und jam gati të shkoj ku e kërkon atdheu, po fjalën e karinia", duke lënë të nënkuptohej që mos u mermi me mua, se jamplak.

tne të cilin më vonë punuam së bashku dhe nëinstitut në Tirand, nxori pretekstin që kishte të dv pleqte në pen-sion dhc duhej të qendronte bashkë me ta.

Kishtc edhe shumë pretendime të tjera, që dilnin ngainxhinicrët. Më në fund tnë pvetën dhe mua, gjithmonë si me shaka,sepse unë isha i transferuar në Durrës dhe s'kishin nddrmend tëmë transferonin përsëri nd Elbasan. U pdrgjigja:

"Edhe mua prindërit më kanë mbushur moshën c pensionit,por nuk i lënë të dalin në pension, sidomos babain".

Të gjithe qeshen dhc mblcdhja u mbyll.Së bashku me Gëzim Nushin, i cili punonte në uzinën e

televizoreve si inxhinier, jetonim në një nga shtëpitë c plazhit tëDurrësit. Pothuajse çdo mes jave takoheshim me shokët qënjiheshim që në Tirand, që kishin mbaruar universitetin bashkëme mua dhe puna na kishte shpërndarë në rrethe të ndryshme. VintcTata, Gimi. Canci, Alqi, që ishin të përhershëm, por edhe të tjerë,si Ladi. Ncli, Leko e shumd të tjerd, pavarësisht se jeta, në rrethanatë eaktuara, që nuk vareshin prej nesh, na ndau. E kalonim shumëmirë mbremjen dcri natën vond, dukc biseduar e duke diskutuar,duke ngrënë e pirë e duke trcguar historira. Shikonim dhe ndeshjete Muhamet Aliut. të cilat zhvilloheshin në ora 2-3 të nates, dukebërë tifo për të. Ndonjdherd vinim dhe bast kush lahej në det nëmes të natës, por aq mc tepdr kur ishte mesi i dimrit. Pastaj shtronimdvshekdt në dhomd e flinim ato pak orë gjumë që kishin mbetur.për t'u ngritur herët në mëngjes, që secili të kapte trenin për

84

shpërndarë nëpër rrethet ku punonin, ndërsa ne për në uzinatpërkatëse në Durrës.

Më kujtohct dhc një shoku im durrësak, me të cilin gjithmoneshkonim mirë dhe pastaj që iku siç ikën shqiptarët dhc tani ështërregulluar në Një ditë u takuam. Kishte ardhur për babain etij, se c kishte sëmurë dhc crdhi në Tiranë për të më takuar mua,mbasi c dinte për vështirësitë që kishim kaluar. Bile më tha:

"Ma sill djalin tënd të madh në Itali dhc nios ki merak fare,se e mbaj unë në shtëpinë time, si djalin tim, apo nuk kemi dhe tënjëjtin mbiemër, që vështirë se italianët e kuptojnë".

E falcndcrova për këtë gatishmëri të sinqertë të tij.Këta, por dhc shumë të tjerë, që të më falin që nuk po ua

përmend emrat, megjithëse në mendjen time i kujtoj &jithmonë,janë njerëzit që unë kam njohur e kemi punuar së bashku në Dur-rës dhe gjithmonë ruajmë miqësinë me njeri-tjetrin, që as koha eas situatat nuk i prishin dot.

85

Çiftja e babait

Dua te thcm që ai ishtc një gjahtar i mirë. Kishte mjaft nishan.Kemi qenë për gjueti me të në malet me dëborë të Çekosllovakisë,ku gjuante drerë me pushkë me dylbi. Ishte gjë shumë e bukur.Gjithmonë eeke:t ia jepnin me vete brirët, të cilët ne i ruanim sikujtim.

Po vë një letër të hershme, kur unë isha 10 Niee, dhc babaima dërgonte nga Tatra c Çekosllovakisë, më 22 mars 1959:

"Shumë i dashur Lilkë.Të puth e të përcinfoj me shumë mall. se më ka merrë malli

shumë për ty. Kemi katër ditë yë jemi në këto vende të bukura memamanë. Këtu ku jemi tashti ka vetëm male të mbuluara me borë.Vamë dhe për gjah. Unë vrava dy sorkadhe (drerë) me hrirë tëmëdhenj. si ato cië kemi në mur jashtë, vrava dhe një dhi të egërdhe një dhelpër..

Lamtutnirë dhe mirë u pafshim Lilka im.Enver".Por mund të them sc ai gjuante dhe rosën dhe patën e egër.

Gjithmone unë e shoqëroja në Kune dhe ishte nje: gëzim i madhper mua. Ai më shpjegonte se si mbushej ciftja, se si matej për të

86

qëlluar në shenjë shpendin që fluturonte me shpejtësi. Gjuetinë edcrrit nuk e kishtc qcjf, sc kur rrinte në pritë nuk duhej të pinteduhan, kështu që nuk mbaj mend të ketë shkuar ndonjeherë. Ndërsakur gjuantc rosat dhc patat në stolin e tij të maskuar me kallamishte,tymi i cigares ngrihej perpjetë, bile shpesh i ka ndodhur të qëllojëme pipën në gojë.

Ndodhte që i kalonte ndonjë tufë mbi kokën e tij dhe ai nukqëllonte dhe, kur oficeri që rrinte pak më tutje i thoshte: "pse nukqëlluat", i përgjigjej:

"Nuk i pashë se po ndizja eigaren".Mund të them që ai shkonte për gjah jo më shumë se 4-5

hcrë në vit. Kjo ndodhte sepse dhe punët që kishte nuk ia lejoninmë, tepër. E kush është ai gjahatar që, po t'i ketë mundësitë nuk dotë shkonte çdo javë! Në këtë pikë çdo gjahatar mund ta kuptojëbabain tim, që, nga njëra anë kishte mundësinë të shkonte çdo tështunë, nga ana tjeter pamundësinë për shkak të punëve që kishte.Mc kalimin e kohes, ai shkonte vetëm kur hapej sezoni i gjuetisëdhe ndoshta ndonjë herë tjetër, derisa, pas 1974, kur kaloi dheinfarktin, nuk shkoi më.

Përpara se të nderpriste gjuetinë, në vitet e fundit, pra, rreth1970, ai kishte një çifte Holland-Holland, prodhim anglez, shumëe mirë, që vetëm gjuetarët e mirë mund ta kenë dëgjuar si markë.Endrra ime, si gjuetar i ri që isha, ishte që këtë çifte babai të madhuronte ose të ma trashëgonte mua. Kur po më afronte 25-vjetoridhc ai c kisht lënë gjuetine, une, i thashë:

"Babi, sa të bukur ma kishe gjetur dhuratën për 25-vjetorin.Ku ma kishe gjetur pikërisht atë që dëshiroja!".

Ai u mendua në mes dyshimesh për propozimin tim, sepsezakonisht mendonte mamaja për peshqcshet, ai vetem i jepte.Thashë që u mendua, sepse s'po i kujtohej pcshqeshi, dhe s'kishtesi t'i kujtohej, se ai nuk e kishte menduar atë gjë. Dhe më pyeti metë qeshurën e tij:

Mirë pra, ma thuaj, mos na bëj kurioz".Më erdhi për të qeshur me dialogun që po zhvillonim. Ai po

87

më thoshte mua mos na bëj kurioz për peshqeshin që do më jeptemua!

"Çiften Holland-Holland" - dhe pa pritur përgjigjen i thashënjë "faleminderit" te madh dhe e përqafova. Ai qeshi. Kështu qëçiftja e tij m'u dhurua mua. Kur hyri mamaja, babai i tha:

"Une ia dhashë pcshqeshin djalit".Ajo u çudit, ndofta mendoi "ku c gjeti ky, se unë e kisha

fshehur", duke menduar gjithmonë për dhuratën që kishte përgatiturajo.

"1 dhashë çiften time".Mamaja, duke qenë shumë striktc ne ruajtjen e sendeve të

babait, u mat tc thoshtc një "jo", por, dukc parë se "nuk do t'i pintcuje" mbasi dhurata ishtc bërë, u bashkua dhc ajo në gëzimin tonë.

Duke qenë se jemi në temën c gjuetise dua te sjell një letërqë më dërgontc babai, ku, krahas ngjarjeve familjare, krejtnatvrshëm më vintc në dijcni dhe për ngjarje të ndryshme qëndodhnin. Ja ç'më shkruante kur isha në Suedi, për punë:

/dashzir Ilir.Të puth e të përqafoj me mall, sido që nuk kemi shumë kohë

që jemi ndarë. 7i rron tash në vende të jtohta, lairse ne në vendenxehta. për të mos thënë tropikale. prandaj të dërgoj me këtë letërtë puthura më të shumta e më të nxehta...

Malli më ka marrë për ti. por gjënë më të mirë që ke bërë nëjetë (deri tashti, se më vonë do të bësh dhe të tjera) janë dy djemtë.Dy pëllumbat që kemi këtu pranë dhe më gëzojnë jetën.• Ermali po s 'bëhet fjalë. është xhevahir i dashur. i urtë. jo

nervoz si babai i tij. Teutën e ke shumë mirë. është e gëzuar medjemtë, por ditët i slityn me forcë. Çdo mëngjes sigurisht flet mevete: "iku dhe kjo ditë. mbenë dhe kaq". Një ditë Ermali nuk edëgjoi tërë. frazën. por vetëm: "...më mhetën dhe kaq" dhe ai pyeti:"Pse mami kanë ngelur dhe aq çamçakizë që më ka .sjellë babi?"

i thotë: "Drejtohu te shpella e Ali Babait, të cilit i ështëkatandisur shpella që të bjerë miu thyen turinjtë (është ,fiala përsirtarin ku habai mbante ndonjë çamçakiz. lëpirëse apo çokallatë.që

88

ua jepte jëmijeve sa herë i shkonin: shënimi im LH.). ai kruan.'zgm,rat" dhe diku gjen ndonjë mbeturinë, të cilën nuk e ndan

përgly•me por e bën 4 copë. Gjyshi e pësoi si ajo përralla e atijplakut që priste 30 vjet chalin ngkurbeĺi që t brisk. me të cilindo rë rruante mjekrën që i kish shkuar deri në këmbë. Kështu që mesiguri shpella e Ali Babait do të shohë shkëlqim kur të kthehet Lilua.Hë për hë luftoj me karamele, por s'm'i do njeri. Megjithatë, glyshinuk i nxjerr bosh kalamana Main, pasi e puth mirë e mirë në të dyfaciet, që m ka si qofte të kundërmuara e pyes: "Mai. ku e kebiçildeiën?". Më thotë: "Më është prishur". Dhe rrnë i ihem: "Bëjinjë fi,tografi babushit clhe •oja të të gjejë vegla ndërrimi".

Kurse më i bukuri mbi të bukurit është Shkëlzeni. Eni si i them.Kur tij vish nuk do ta njohësh. po ai ne na njeh. na qesh, na hidhet, pale kur këndon. Kënga e tij i ngjet labçes, jo si ia merr Xhevdetpor ashtu si ia kthen Laho Erindi, kurse unë. gjyshi i tij. ia mbushkënos së vogdushit• i cili, duke kënduar, e shqyen një "kokë rose"prej plastike. Siç po duket, do i dalin dhëmbët dhe i mpreh alo qëtash, pse si duket ka marrë vesh se babushi ka hlerë një xhakm,entogjahu, dhe në prespektivë clo kemi rosa të egra dhe thëllëza që do tëvrasë babi. Shkëlzeni merr masa që tash. Por shih, Lilo, për çdoeventualitet, meqë je në Suedi. lajinëro "mbretërinë e rosave që nëkohën kur do zbresin posluë, të kthehen ca divizione këtej nga ne.Mos harro. se mos nuk njohin vendin, u thuaj që Velipoja ëshw ndërtuarkivji e tv. me shiëpi të bukura e kopshtije. Të gfithë fshatrat e rrënua•anga iërmeti clo të jenë rindërtuar, të gfitha në ditën që ishte caktuarJugoshavët akoma nuk kanë bërë listat e shWpive, ku •se ne i ndërtuaintë gfitha shtëpitë më të bukura se ç 'ishin. dhe rrënimet tek ne nukishin më të pakta se lë atyre. Ne i nckrtojmë vetii dhe në 4-5 intiaj,kiu•se atyre ua ndërtojnë lë huajt dhe pale të mbarojnë pas 5-6 vjetëve.

Kështu, pra• me Shkëlzenin. Më vjen në krevat e mbyll dhe ehap dritën e kokës së krevatit. Ai ngancionjëherë edhe më vadit. S 'kamç them tash në këtë moshë. 6ëtëm një gjë kam konstatuar. se nuk ibëhet vonë.

Nexhmija posi ngahera• e inirë• e dashur e kujdesshme.punelore doktore dhe këshillore (më fal këshilltare sipas drejtshkGjyshi tash ka rënë disi rehat duke punuar me diktofim. Shih. unë po

89

të dërgoj kasetën që më kërkon. por, nëqoftëse gjen ndonjë më të mirënga ai që kam (dhe kaseta lë zgjasë më shuinë), hlej dy copë dhe jonjë, pse helbete edhe prishen.

vegglit e tjerë janë si pëllumba, kur shkoj në zyrë më zënërrugën tek au►omobili. ujap -racionin - dhe nga puthur, i vë nëradhë dhe më salutojnë kur iki.

Xuqja ((iëzini Nushi), shoku tëncl, u fejua, kurse Ylli do martohettë dielën që ijen. ljetër 'të lë them! Më kërkove ië ta shkruaja tëgjatë. ja unë s'ia prish rinisë.

Për sa i përket punës për të cilën keni shkuar ashtu siç kamkëshilluar përpiquni te: inësoni sa më shumë, sa më shumë,dhe "shisni " sa më pak. për të mos thënë aspak. Degjoni me shumëkujdes ç't'uslipegojnë. kerkoni shpjegime dhe vësh►mni me kujdes qëtë përfitoni sa ine shumë.

Më s'kum ç ië shkruaj dhe të dergoj përveç ië puthurave epërqafimeve: I yti, Enver.

26 gushi l 979Shënim, ose P. Ç .??Wdëigove për kalanianët. na►yrisht i mora,

por pasi kish ndërhyrë "Knsura" e nënës. Këshiu që pas dhjeW ditete shpella e Ali Babait clo filloje përsëri bjerë miu dhe të thyejëturinjtë. Kije parasysh këtë gjendje lë glyshit, por veiëm kur ►ëlahehesh. Kij parasysh po ashnt që të ine "hollohesh"jashtë masës,se kam frikë se mos nuk lë nxë clera kur lë vish.

Rishënim ose P.S. i dytë: Më i kendshmi tash pas dreke. datë28, më sollën Shkëlzenin në krevat, por duhej ishe në odë qëclëgjoje të qeshuri► e tij. Më erdhi keq që manjetofonin tim të vogël iadhashë leutës të reglistmnte Shkëlzenin për clhe besoj se ajo duhetta kë►ë regjistruar por kjo qeshur që më hëri sot na shkoi pa uregfistruar Ma ki.vh shaluar mua, dhe unë i hapja dhe i mbyllja dri►ëne krevaiii, dhe ia beja: "zëre, zëre nënën clhe ç 'të qeshur u habitëm.Prandaj Jë rruat S►okhohni ty Mai it kënaq shumë ine biçikleiën. Iahipën e ia hipën, clhe pastaj çlodhet. rri ne pragu i derës dhe bënsehir pyes: "Të. pëlqen?" Po. thotë.

Më kërkove leiër të gj'atë, lë shkrova njëEnver".

90

Pogradeci,akoma më çlodhës

Pogradeci gjithmonë ka qenë qytet i kendshem për të pushuargjatë muajve të ■erës. sidomos për freskine e tij. Shëtitorja buzeliqcnit te bukur, ku babai delte mbrëmjevc, ishte plot me lule. Plepate Iartë bënin hije gjatë gjithë shetitores. Qetësia e Volorekut apoDrilonit ishte tepër çlodhese. Shclgjet vareshin mbi ujën errjedhshem. por të qetë të burimeve.

Këto ambiente të bukura që për një njeri të punës mendoreishin çlodhese, për ne fëmijët. që nuk ishim tc lodhur. ishin vetemkënaqësi bukurie. Ne vazhdonim avazet që çdo fëmije do t'i bënte:do te laheshim sa më shume në do benim ndonje xhiro mevarkë. do luanim "kuka-mfshefti". "e ka kush e ka", do shihnimndonjë film në klub. do blenim llokume me arra dhc do pinimarançiata. Mungesën e televizorit. që mezi kaptc stacionet, që dilningjithe "miza". për shkak të vendndodhjes së qytetit, nuk e ndienim.Ditët na kalonin te gezueshme. Edhc kur u rrita. shkoja së bashkume Teutën në Pogradec. por rrinim 4-5 ditë. sepse pushimet e punësiknin shpejt dhe ne shkonim si për të takuar prindërit. ashtu dhepër shijuar kete ambient të bukur. Si të rinj qc ishim. Durrësi na

91

tërhiqtc më shumë.

Prindërit gëzohcshin kur shkonim, organizonin dhc ndonjëpiknik në Volorek, me peshk koran të pjekur, por tani ata mungesëntonë nuk e ndienin. Vendin tonë e kishin zënë nipërit dhe mbesat.Ata c gjallëronin ambientin dhe pushimet e tyre kalonin si jo mëmirë. Të vegjelit bënin çdo gjë që mund të bëjnë femijët, në qcjfin etyre larg kontrollit të prinderve por nën mbikqyrjen e "rreptë" tënënës dhe nën ledhatimin e fjalëve përkedhelëse të gjyshit.

Ata kishin gjetur dhe një gomar të vogël dhe një karrocë qëe terhiqte, dhe me to bënin shetitje. Ata kenqeshin, ndërsa mua mëkujtohcj sc më fisnik ishtc kali, mc ecjcn c tij te bukur gjysmë tënxituar dhc ne të ulur në kaloshinën në Korçë në femijerinë tonë.

Më kujtohet gjithashtu një ngjarjc tjetër, po këtu në Pogradec,kur kishim ardhur me Tcutën (në atë kohë sa ishim martuar). Ishtedhc Petrit Dumja. Ai kishte disa kuaj shumë të bukur. Na tha tëhipnim të dv. Unë, duke qënë me përvojë nga hipja në mushkatkur kishim shkuar në Helmës, nuk hezitova, por në kalë hipi dheTeuta. Beinë disa xhiro. Vështirë ishte kur kali ecte me trok, sehidheshim përpjetë, por veçse ishte bukur.

Por femija ishin të lumtur mc atë "mezi ecjen" e gomarit tëtyre, që i jcpnin dhe ndonjë biskotë nga racioni i tyre, të cilat ai iperlante, sc pas pushimeve të femijeve cdhe për të do të filloninpunët e rënda të bujqësisë që i takonte të bënte, si gomar që ishte.

Duke qcnë se gjyshi shkonte pak më shpejt në Pogradec,ndërsa fëmijët e vegjël vazhdonin të merrnin rrezet e diellit dhckripën e detit të plazhit të Durrësit, aq të nevojshme për ta, ai mezii priste që të venin. 11 dërgonte dhe letra, të cilat ne ua lexonim dheatyrc u ngrihej mendja. Ja ç'u shkruante ai në një nga këto letra:

Pogradec 14 korrik 1975Për kalamanët, nga glyshi i tyre, që i do shumë.Të shtrenjtët vogëlushët e mi (infermjerja) Valbona,

(komandanti Rrapo) Ermali, (komisari Memo) Dritani, (ushta•irekrut. toçi. nujushi. lepurushi) Shpati, dhe më i hukuri akomanuk i kemi vënë nofkën në radhën e togës) Shkëlzeni.

92

Ju puth të glithëve fort-fort, se më ka marrë: shumë mallipër ju, për .&tyrat tuaja të bukura, të këndshme e të kunchirmitarasi hilet e Pogradecit. për Ilafet tuaja, për lodrat dhe kacafytjet etuaja, sidomos kur Shpati ia shalon Ermalit. Valbonës dhe komisaritMemo, që me automatilain e tij i griu gjermanët nazistë dhe ballistët,por që ka frikë kur hapet televizori dhe bërtet "mbylle-mhylle!".

Tetë ditë kam këtu në Pogradec, por më duket sikur kam 8muaj që jam ndarë nga jit, pa le po të shtojmë edhe mallin që kampër Lilon, Tolin, Klemin. Liljanën, Pranverën dhe Teutën, atëherës 'numërohen vitet. Sidoqoftë, rroj dhe gëzoj për perspektivën, kurtë më vini njeri pas tjetrit e të glithë së bashku.

Sa bukur këtu në Pogradec. ju të mëdhenjve (nga tëvegjëlit) mbase ju kujtohet liqeni i cjetë, parku i bukur me barjeshilplot me lule e me pemë. Këtu kemi dhe kumbulla. pastaj pastajkemi Volorekun dhe atje do t ju blejë gjyshi nga një llokume mearra, të ëmbla. sa dora e Shkëlzenit.

Kur ju dëgjoj zërat në telefin në mbrëmje bëj një gjumë tëëmhël, se jle me muzikën e zërit tuaj: ti Mai e ke zërin si violinçel,Boi si violinë. Tani si mitraloz i marrë, Shpati si amunice (ështëfjalë gjirokastriçe kjo, pyesni Sanon ç 'do të thotë, kur të vini) dheShkëlzeni ia bën "gu-gzi-gu" si pëllumb.

Pra. te dashurit e mi. edhe skuadër lufte ju kam për kohë tëkëqija, edhe orkestër për kohë të mirë.

Ju pickuan pak me ato shiringa që ju bënë, por një dhemhjee vogël qe, sikurju pickoi një mizë. Ku cluan t 'ia dinë komandantiRrapo dhe komisari Memo nga lufta. pa le kur keni dhe infermiereBoin ajër, ushtar miucin në pararojë, dhe Shkëlzenin në praparojë.

Gjyshi me nënën hëjnë "pallë", si me thënë gjyshi flet nëdiktofon, nëna punon, Sanua këndon. Por edhe jlemë si zakonisht,veç më pak se ju; hamë me "gramaturë", kurse ju grini dhe Miçokuzhinerin. pastaj shëtisim buzë ligenit, në park. lexojmë gazetatdhe lihra dhe këshnt na kalon dita dhe nata.

Tash ju pres me padurim. tuve dhe prindërit tuaj.Duke pritur clitën e gëzliar. ju puth me mall. dhe ju dërgoj

93

nga shpella e Ali Babait, që ështe bërë ►rokë, ve►em nga dy copëçamçakiza për shoq. kurse Patit i dërgoj ca lajthi, Shkëlzenit zemrëntime.

Gjyshi juaj. Enver.Dhc ata nuk c linin pa pergjigje. Gjeta një men •re origjinale,

që letrat që i shkonin LY.jyshit te ishin sikur i shkruanin femijet. sikuri tregonin se si kalonin kohën se sa shume i kishte marrë malli etj.Kjo ide origjinale gjyshit i pelcieu shume. Nga korrespondenca qëai mbantc me të vegjëlit (por qoftë dhe mc ne) mendimet e tij shpeshi hidhte në letër si të ishte c ndonje prej femijeve që kishtc aty kurndodhte që i shkruante vëllait apo motrës që ishte larg apo prinditqe nuk ndodhej aty.

94

Librat e tij

Librat në jeten e babait zinin një vend të rendi.Sishem. Ndërsaçlodhjc në natyre për të ishte ecja në ajrin e pastër, në shtëpi apokur rrintc ndenjur në ajer të pastër, çlodhje për të ishte lezimi i

brave.Ato ishin te shumta, rreth 25 mije libra. Kryesisht ishin në

gjuhen frenge, gjuhe te cilën e njihtc shume mire, por kishtc dhcnc gjuhen ruse, tc cilat ishin të kohes kur miqesia mc BashkiminSovjetik ishte ne nivelc të mira. Kishtc dhc libra në gjuhen italianeapo angleze, por keto ishin të rralla dhe perbenin ndonje libër apoalbum, diksioner të veçantë etj.

kishim bere dhe skedimin e tvre, po, kur u shtuashtëpia, u shtuan dhe bibliotekat me libra. babai beri risistemimine tyre. Ai, dcri sa vdiq. i dinte se ne eihn biblioteke c në ç:raftndodheshin keto ose ato libra, dhc keshtu i gjente shume lehte,bile na orientonte dhe ne kur i kerkonim ndonjë libër. Ai donte qëçdo liber që mermim ta vinim në vendin e vet pasi ta lexonim.Kurdohere e gjele me liber ne dorë dhc kur shkonin ne e nderpristeleximin për të biscduar një kohe mc nc.

Shpesh na tregonte për lihrin që po lexonte. Librat e tij ishin

95

nga me të nciryshmit. Ato ishin politike, historike, filozofike, artistike,kishte atlase gjeografie, albume tc bukura me muzetë dhe piktura tëzgjcdhura, diksionerë nga më të ndryshmit, laruse (Larousse) eshume të tjera.

Asnjëhere nuk bënte shënime mbi librat apo të përthyentefaqet. Gjithmone shënimet i mbante neper fletore të veçanta. Libratdukeshin gjithmone si të rinj. Ekzistonte dhe fondi i librave te botuarne gjuhën shqipe, si te autorëve vendës, ashtu dhc tc huaj.

-- Librat e lehtë", siç i quante ai ato të Agatha Kristit, apo"Komisarin MegrC" të Simenonit, apo "Sherlok Holmsin" e KonanDoil etj., këta shërbenin për të vctëm para gjumit, pasi i lexontepa ndonjë vëmendje të vcçantë.

Librai i morëm. - më shkruante ai për disa libra të tillëqë i dërgova. - Kemi filluar leximin. Sikur na zë gjrrmi, pse vetëmkëtë vlerë kanë të atillë libra. që të të zëri gjumi dhe të mos tëmbetet gjë në kokë. Mirë. për pushimet në Vlorë na mjaftojne. 9mars 1980".

Në një letër tjetër, që na e dergonte të treve nga ne: mua,Klemit, dhc Pranverës, na shkruante ndermjet tjerave:

"... Tashti që erdhi në Paris lexuesja "lubi" nuk është nevojarekomandojmë ç'libra duhet të na dërgoni. Pranvera, ti e di se

ç'libra kemi në bibliotekë, 'na duhen te na zërë gjumi, ç5k1duhentë këndojmë në tryezë dhe çfarë na dnhet të studiojmë për punë.Prandaj, Pranvera, mendo dhe për pushimet në Dzirrës dhe nëPogradec.

Pranvera atje është "si veshka në mes të dhjamit". kush takënaqë më shumë nga ju. Sidoqoftë, vend të ëmbëlsirave, i blenilibra, se ato i shërbejnë asaj... Vlorë, 16 mars 1980".

Ne një tjeter në fund shkruante:"... Lilo, po ta pjekësh ambasadorin Misto Treska, i thtiaj të

mos më harrojë me ndonjë libër të ri, për të zbavitur, për të qeshurdhe me kuriozitete, se libra seriozë e të: koklavitu • për të studivarkemi boll. Tiranë 7 maj 1980".

Me lindjen c nipërve dhe mbesave, si gj :ysh ai shtoi në

96

biblioteken e tij dhe libra shumë të bukur. plot n&jyra. për remijet. Ato

ishin me përralla c fabula, gjilhë figura mc ngjyra. Ai i merrte remijet

c vegjël në prchër dhc ua tregonte perrallat, kafskt. si bënin ato. Ai i

mësonte se si t i inbanin librat c të mos i zhgarravisnin mc kalcm

nepër faqct c tyrc. Kur ata ia kerkomn librin që ta merrnin me sc

u kishtc pelqycr shumë. ar u thoshte se këtë e mban gjyshi këtu dhc sa

here të vini jua tregon gjyshi. Ai nuk e kishie hallin sc ata mund ta

prishnin. për këtë ishte i sigurte, por atij i duhcj dhc për nipërit c mbcsat

c tjcra që do vinin në të aramen dhe, siç thoshte: ' - nga ai guri mc vërë

do të kalojnë të tërë".

Ja sc si me drejtoliej babai. duke shkruajtur sikur mbesa c tij

Valbona njevjeçare i bente letër djalit tim Ennalit po njevjeçar, për

problemin e mësipënn:

ShilMë 1 dashur vellaçkua im Ma.Me: ka marre malli shumë për ty kërkoj në sallon, kuzhinë.

në park. por s 'të giej. Nuk e kuptoj clot krrfzuesh. ku të •on licta? Dhetë thërres Ma, Ma, por s 'më piirgligjesh. Nganjëherë më kalon nëmendje se mos je gjë zemëruar me mua. pse të kty)ohet, nganjeherët'i shkulja leshrat c> buku •a te tua kaçurel. E di, vella • rmal. pseshku1ja? Jo pse doja, perkundrazi, unë te clua shumë, por po tathem në vesh: "isha xhelo:e për leshrat e tua hukura''.

Gjyshen e ka marrë malh shume për ty. Kur therrasim dy.del nje "duet unë Bo-ja bëj si ai keci i vogël yë ja bënme-me (si në ato lihratqe na tregon nëna për na eclukuar). kurseglyshija bën "Ma-Ma -. me zë të trashe si ai c • api plak. Kele nuk ekam stisur 1117ë. por e kam clegjuar nga velë bjvsht, pse 11I7(:; e ti e duamshumë gushin, ti je I urki dhe e lë glyshin lë te puthë firt. kurse unë.meglithese e clua shume. nuk e 1ë. shpesh... Kur lë vi, Ma, do të të themshume glera sekrc>ĺe. tash retem të puth. puĺh, puth. Bo-ja tëncle.10 guslit 1976-

Dhc në një letër tjetër:

"1 shtretyli vëlla Ermal.Më ka marre malh shumë për therres e lë kerkoj por me

giendesh vetem ne zemren dhe në membenErmaluNh. nr letren e parë lë thoja sc kur trr vish clo them

disa sekrete. por nok dumliet. po shkrucy. në 1etel: sepse e di97

ti s'ict tregon kup, pse je pus clhe i ruan konfidencat...Ky gj'phi me glyshen janë të mirë, por kanë dhe •a nuttira të

çuclitshëmKanë ca lihra me kafshë dhe m'i tregojnë mua: unë hëj sikur

çuditem dhe qesh. por qeshme ta. se bëjnë si zogu. si lopa, si laraska.si gomari. Unë e kam mësuar aq bukur t , ja bëj si kërriçi. sa doçuditesh.Kur të vi do bejmë një chleto me ty ose muncl t *ia marrim clhe soloMos ki •ike: se mos zglajmë glyshin: jo. ky i ka qejfkëto këtigë. sepse.kur si për Fucli, ata qeshin. Por clhe ty.ë. gjë tjetirr, Ermal. edhekjn ëshië sekret: glyshit clhe glyshes tc është hërë koka kaf‘hë e mace.Duke më treguar mua clëgjava të thoshin ''Bo-së po i clalin clhëmbë.t e"enit Ndonjëherë ku • dëgjoj që të thonë: ju bënë leshrat Bo-sësi ië luanit".

Po mjaft i ke këto gjëra. se mendoj që nuk do të kuplosh dotgfitha. pse je akoma pici •uk. je tre muqj më i vogël se unë!

Të tjerat do t them kur të vi atje. sepse tr mërzita këtu.Mirupafshint. Va1hona.Pogradec. 19 gushi 1976Dhc përsëri të ncsermen:

"1 dashur Ma.siç më thoW nëna. kish katër yie • kur it ngrit flamuri

në• Vlorë. F. cli ti. E •mal. që gjvshi ka libër të rëndë. që e thonëPetit Larousse. Afë facjen e parë ka shtunë - shumë jlantrë. Unë ekam mësuar ta gl'ej menjëherë flamu •in e gjyshit. Ma ka mijsua • nëna.Kur të vi do ta me'sqj dhe tv. Po nëna cli shumë gjëra, të mos i nclahemiasaj. që ië na i mësojë dhe ne, se clo të na duhen ktt • të rritemi...Hajde mirë u pafshim dhe qofshi mirë. kur Valbona.

Pograclec 20 gusht 1976.Biblioteka është c vetmja pasuri që na la babai dhc ne. dukc c

vIcrCsuar si një pasuri edhe për vctë shtetin. kur ikem nga rczidcnca.

c lame at •, të paprckur. Por duan c "pirateve demokratë • e shperdon►an

atë. Për të humbur gjunnet. u tha se bibliotcka c Enver Hoxhës i është

dorezuar Bibliotckes Kombetare. por atjc u dorCtuan vctem 2500 copë

libra, nga 25 mijë tituj. Por keta do te jcne -'libra të ndaluar" dhc hcrët

a vone "do ta djegin" pronarin c paligishem të tyrc.

98

Regj imidhe shijet për ushqimet

Dukc qene se babai ka qene i semurë nga diabeti, qysh nëvitct e para tc çhrimit ai mbante nje regjim të rregullt te ushqyeri.Ne gjithe jeten c mbajmë mcnd qc ai hante në orarc te caktuara,krejtësisht nomml dhe asnjehere nuk abuzonte ne ushqim, pale nëpijc, qe as behej fialë.

Ai ngribej shume herët, rreth orës 5 te mëngjesit, ndizte vetëoxhakun kur ishte dimer, dhe fillonte të lexonte gazetat. Nderkohë,pintc një qumesht me kafe dhe hantc nje Iloj kruasanti të prodhuarkëtu. Pas kësaj fillontc cigaren.

Rreth ores 7 fillontc tualetin c mengjesit. Dua të them qënuk ishtc "konservator", si disa të moshuar. për te pranuar tc rejate shkencës ne kete fushë, siç ishin brisqet mc dy lama në vend tebriskut te zakonshem. apo bombulat me shkume nc vend të furçestradicionalc c te tjera. Si kolonje përdorte “Menen", nje "after-shave" i Ichte, se nuk i pdgente erërat e rënda. Në ora 8 hantemengjesin. në të cilin nuk mungonte asnjeherë nje copë cvogcldjathe i tigamsur (pa gjalpe). siç thonë gnrokastritet.

Djathi për te ishte gjëja c mirë nga të gjitha. Me djathin99

ai mund tc ndi::rronte çdo lloj ushqimi. kur s'i pçlqcnte. Asnjdiernuk iu merzit. Ai njihte dhe djathërat e Frances, kur kishte qenë nërini, i kishin pelqyer shurne. por na thoshte:

"Ne, një djathe te bardhe kemi, por e kemi më të mirin ngatë gjithe".

Ai kishte qejf dhe trahanane, te cilën e hante gjatëzakon i mbetur që nga femijeria. Na thoshte që anc.‘ja ua bente shumetë mirë, por në vend te djathit i hidhte sheihren mc pak therrimedjathi. natvrisht për të kursyer djathin. Ajo thoshte që trahanajaështë për flikarane.

Paçja gjithashtu ishte mjafi C preferuar nga babai. Në rastetë tjera, hante ndonjë omelet, ndonje salsiçe, pinte një kafe dhenisej për në zyre.

Atje, gjate pushimit. hante ndonje frute dhe pinte nje. kafe.Dreken c hantc krejtesisht të zakonshme. Gjatë veres

preferonte taratorin. ndersa gjate dimrit supat e ndryshme. Bile ikujtohej që kur ishte në France kishte ngcnë nje supe me peshk, qëquhej -bujabes - dhe i kishte pelqyer shume. Megjithese dhekuzhincri e perdorte supen me peshk dhe behej shume e mire, prapese prapC' ai thoshte qc "bujabesa" kishte shije tjeter.

"Kur të shkosh ndonjehere në Francë provoje. - me thoshte,- dhc do mc japesh të drejte".

Dhe kur shkova nc Francë një mik do na çonte në njerestorant dhe na pyeti se çfarë kishim qejf të hanim. Muakujtua supa e "bujabeses", dhe i thashë qe te shkonim në njerestorant ku gatuhej kjo supë. Ai na çoi në një te tille qe c kishtespecialitet. Me te vertete ishte një gjë e mirë.

I pelgente dhe mishi dhe peshku.Dhc pjatat c tjera. duke filluar nga të mbushurat, turlite.

fasulct. te shogeruara gjithmone me buken e misrit c djathe, byreqetc sidomos shapkatin e hante me qejf. Gjellet i pelgente të ishinpikante. duke perdomr shume si piperin ashtu dhe specin djeges.ashtu siç perdorte ne sallate uthullen me shumice. ndersa vajinnuk e perdorte fare. mbasi shtontc kalorite, qe duhej t'i kishte të

100

kufizuara.Gjatë ditëve të festave apo ditëlindjcvc dhe ndonjëherë të

diclavc benint ndonjë ëmbëlsirë. Ato që i pëlqcntc babai ishin:akullorja. zupa, strudcli me pete të holla dhc mollë apo ndonjëmilefej. të gjitha gjera të lehta dhe të bëra mc levusol, njelloj sheqeriper diabetiket.

Për të pirë pinte rralle dhe preferonte uzon greke Metaxa,ndonjë birre, apo veren italiane "Pino grigio". Rakinë nuk e pinte,mbasi ishte shumë e fortë dhe alkooli i bëntc dëm për sëmundjcn esheqerit.

Mbasdite hante ndonjë frute dhc pinte një kafe, gjithmonëpa sheqer. Zaharinen nuk c perdorte, nuk i pelgente. Nganjeherë,kur në vere hantc ndonjë copë shalqi te ftolue. gjithmone i prisnincopen e zemres së shalqiut dhe ne si me shaka i thoshim:

"Hajde, babai, si po te mbajnë, vetëm mc zemren"."Kushedi sa keni ngrene juve andej e më keni lënë, mua këtë

copë të vogel" - thoshtc dhc qeshte.Darka ishte e thjeshte: perveç djathit kishte dhe ndonje gjë

të vogel.Gjate dimrit. një hcrë në javë pas darke, hanim gështcnja.

nga të cilat perfitonte dhe babai, te cilit i sillnin vetem 10 kokrra,por perfitonte nga "Iemoshat - tona. Ky ishte regjimi i ushqimit tëbabait, që në gjuhën mjekesore mund të perkthehet: 1200 kalorinc ditë.

101

Ndarja nga një"shok" armik

Mendova qe ne keto kujtime tc shkruaj dhe diçka pdr nje

"shok tc keq - e të pandare te babait, qc iu nda mird c braktisi

babai me vullnet, por dhc nga halli: eshte fjala per cigarcn.

Md tregonte qe c kishte filluar kur skkoi nc Franee. si student,

dhc nuk iu nda dcri nga fundi i vitit 1973. kur ai s'e ndjeu veten

mire dhc c nderpret, menjehere, pas infarktit qe i ra.

Gjatd luftes mc tregonte qc kishte pire duhan. bile ndonjehere

cdhe e kishte dredhur me gjcthc.

Megjithese ai c pinte shume. dv gjera mund tc them i

kishte te "mira - : ishte propagandist i flaket qe ne mos ta nisonim

ta pinim duhanin dhe asnjehere nuk mbaj mend. qc kur kemi qend

tc vegjel, tL vinte ne dhomen tone tc gjumit apo ku rrinim ne, me

duhan ne dore. As në dhomën c tij tc gjunnt nuk e pinte.

Kur u rritem dhe shkonim e rrinim ne studion e tij punds,

si per te bere ndonje muhabet. ashtu dhe kur shihnim se toku

televizor në oraret kur al s - punonte. aty ishte duman nga cigarja.

Une nuk e kam duruar asiljehere tvmin duhanit. Kur hvja ne

studion c tij. i thosha inc shaka:

10)

"Mjergull më e dendur se në Londer".Ai qcshte dhe justifikohej:"Nuk kam pire shume, po mamaja nuk e hap dritaren se ka

hohtë".Kur shkonim të flinim dhe hiqnirn trikot. ato mbanin erë

duhan.Njehere. kur isha ulur ne tavolinën e punës dhe iu afrova

per ta pershendetur, pashë qc stilografi i tij "Pelikan" i ishte shkrirenë nje vend, sepse cigarja i kishte rreshqitur nga tavila clhe i kishtcrënë mbi stilograf. I thashe:

"E paske djegur stilografin".Ma beri me shenje me koke nga mamaja. që ishte ulur t11

kolltuk dhc po lexonte c me tha rnc zc te ulet:-Lere, mos e hap kete muhabet, se eshte nje argument më

shume për mamane kunder cn.zareve të mia "shkaterrimtare", qëdjegin jo vetem mushkerite. por rroba c stilografe..."

"E kuptoj, - i thashë, - hapet lufta c tretë boterore".Qeshem të dy me të madhe. Nderkohe, mamaja e kuptoi sc

perse po mermerisnim c qeshnim ne tc dv dhe tha dhe ajo me teqeshur:

i beni fajct dhe kerkoni që mamaja t'i rregulloje e t'ipaguaje".

-Epo keshtu eshte. - i thashe unë, - duhet ta kishe pare kur ira cigarja nga tavIla, apo jo!".

-Po. kështu eshte" - u pergiigj babai dhe qeshte. Ky stilografu vendos nc muze, shogeruar me nje leter, ku pak a shume, babai i"thoshte" stilografit qe u "plake duke shkruajtur. prandaj te kaardhur koha te pushosh. aq me. tcpër qc ke marre nje plage ngacigarja".

Vitin e Ri. siç c kam shkruajtur, e festonim ne shtepi, porbabai. rreth ores 19, shkonte takonte shokët, tc eilet mblidheshinpër të uruar njcri-tjetrit Vitin Ri dhc kalonin disa ore me shakara.Një vit te ri. kur u kthyen ne shtepi. babai dukej i qeshur.

"He. si e kaluat?", - i pvetem.

103

"Ta tregon mamaja"."Ishim 50 c ca shokë e shoqe, - filloi mamaja, e kaluam

shume mire, këtë vit s'u mora farc me komisionin c mbremjes. poshokët kishin organizuar shakara e Iodra zbavitëse. Ishin bërëkarikatura që nc duhej t'u vinim diçiturat. Ishte një për ata që pijneshumë duhan dhe njeri ishte zbytur në fund të tavllës. Bëra njëdiçiturë për Enverin e disa shokë. fitova çmimin e pare, porkomisioni, ku futën dhe Enverin_ ma bëri me shejtanllek. më kishvënë në pako qepe, karrota dhe dv kuti cigare. Keshtu që. siç mëtha Enveri: "Ty te rrofte qepa. mua me jep pagetat e cigareve...-

Në mengjes kur shkonim e takonim para se të venim neshkollë. shpesh e gjenim dukc mbushur kutine e tij me cigarc dhci thoshim:

"Po i rreshton fisheket në karikatore"."E keqa është se nuk mjafton një mbushje. - na thoshte.

mbasi një c mcrr vetëm 20 cope".Kur crdhi Çu En Lai për vizitë ne Shqipëri dhc c pa që pintc

shume, i tha që duhej të pintc cigarc kineze. me duhan tëdenikotizuar dhe shume shpejt i dergoi disa kuti rrumbullake prejteneqeje tc mbyllura hermetikisht dhe të ambalazhuara bukur qëmbanin nga 50 cigare dhe ai pinte një të tillë në ditë. Ishin pa filter,por ai perdorte pipë (cigarishte) që i futej nje filter brenda.

Kur c kritikonim dukc iu lutur te mos pinte shume se i bëntcdem për shendetin. na thoshte si me të qeshur:

-.1anC pa nikotinë, se ndryshe nuk m i kishtc rekomanduarÇu En Lai".

Si këto vazhdoi të pinte dcri sa e la perfundimisht siç thashepak më lart kur kaloi infarktm.

Se sa dhe si e pinte babai cigaren. shihet dhc nc këto pjesetë shkëputura nga korrespondenca ndermjet tyrc. kur ata ishin largnjeri-tjctrit.

Nga korrespondenca Nexhmije-Enver:Moskë. 16 shicurt 1959

Disa clilë paraper&tyroja gabim. Inendoja si gjahnje se

104

ngriheshe e veje ne bibliotekë që të pije quinështin e të .fillojetymosjen, kurse më vonë u kujtova se tani nuk nxiton të ngrihesh,se mund ta thithësh në krevat lirisht atë "shembren - time të urryer"cigare Besoj se do marrësh masa që kur të vij as mos i clëgjojerën, se sa për në shtëpi u muar vesh se dashuria ime nuk po emund dot atë zakon. Ti mos tr mërzit. nuk insistoj në këtë saqë tëmërzitesh.

Moskë. 2 mars 1959Çdo minutë jam me ju ndjek lcurflini. kur ngriheni, kur

hani. kur lozni e bisedoni dhe ti kur tymos. Kushech sa tnbushen ezbrazen këto ditë tavllat nga cigaret, sidomos kur përgatiten atoraportet..fialimet e glata! Kur t lexoj në gazetë do të ndiej gjendjennë të cilën i ke shkruajtur.

Nga korrespondenca Enver-Nexhmije:Tiranë. 18 nentor 1965Më parë se të filloj letrën që po të shkruaj. natyrisht ncleza

cigaren, pse pak kam pirë deri tash.Nga ditari i Nehrnijes:3 prill 1969Parmbrëmë dhe dje nuk isha në gjendje të lexoja, por

mhrëmë plotësova normën, e pësova si .Enveri me cigaren, që kurka ndonjë mbledhje ku s 'pi dot duhan. i pi pastaj një pas një sikurduhet të marrë dozën e caktuar të nikotinës.

12 shkurt 1972Po dëgjojmë lajmet e komentet për vizitën e Niksonit në

l'ekin. Enveri po pi cigare me ritmin intensiv të të mencluarit.Bisedojmë pasclarke.

13 gusht 1973Pasdreke dolëm me • nverin shëtitje nga rruga e pyllit. por

nuk shlatam as 300 metra dhe u ulëm. se Enverit i merrej fryma,ndiente rëndësirë në gjoks. Pulsin e kish në rregull. la vumë lodhjenbisedës 4-orëshe me Hillin. nuk pushuam pas hukës dhe piu mjajtcigare.

105

28 shk-urt 1975(nga ditari i mamase, pasi babai e la cigaren)Kam përshtypjen se oxhaku nuk e tërheq më. Tani në vend

të cigares merr strlografin e shkruan menjëher‘.›: ato qëIdene për tentativën e braktisjes së cigares nga babai e gjejme

që në kohën e luftes nacionalçhrimtare, ku në një leter qe i dërgonmamaja, ndërmjct te tjcrave i shkruan:

22 sluator 1943Si vete me "Pacigaren .. ? Unë të kam popullarizuar për

këtë herotzëm. pmndaj mos më tutpëro! .1am gati të të dëtgoj çdogjë që të: ggnjehesh. pardon, që të gënjesh gusion e duhanit

Ja disa pjese nga ditari i tij familjar, ku shenohen perpjekjete tij të metejshme për rrallimin e cigareve. ashtu siç bëjnë të gjithëata qe duan te lene eigaren dhe kujtojne se dukc e zvogëluar do tëarrijnë ta nderpresin, por që gjithmone perfundojne atje ku ishin.

Viti 196414 nëntor 1964U vizitova te doktorët, më panë në rďintgen dhe në rregull

më gletën. Vetëtn kolla më shgetëson. Do tëjetë nga duhani. Duhetta rralloj këtë hehn duhan se po më hën dëm.

6 cihjetor 1964Fillova lë pakësoj cigaren. Nga 50 copë që pija në ditë arruct

në 37 dhe sot në 22. Po të mund ta rralloj akoma. do ta ketn bërëki!shut një. puttë të mirë për shëndetin. Kolla kafilluar të. më zhcluket.

7 dhjetor 1964Sot art-ita në 20 cigare. Po të vazhdoj kështu clo të jetii mirë.

Ta çoj së paku deri në 15, por edhe 20 është një sukses. Nexhmijaiishtë skeptike.

11 clhjetor 1964Sot dhe për 3 ditë nuk do cla1 në punë, për arsye se më

dhemh grrka e po më hën një ku •ë doktori. Vazhdoj të mos pi shumëcigare. pi vetëni 20 dile.'11. PO ta mbaj dhe të shkoj duke e pakësztardo të jetë •hunië mirë.

I ()6

Viti 19656 nëntor 1965Fakt është se cigarja pihet edhe kurje i mërzitur, edhe kur

gëzohesh.Viti 1967

7 janar 1967Më vizituan doktorët. çdo gjë e gjejnë në rregull. •i

zakonisht. kënga e vjeter: "të lë cigaren".9 jana • 1967

tentativës për të pakësuar pirjen e cigarit nga 45në 25 copë. Të shohim sa do të mbajë kjo punë?

Viti 196929 gusht /969. VlorëPas hanjës merrja zakonisht një frutë dhe një kafe. kënaqesi

këto të shoqëruara edhe me cigaren e përhershme. "armikun - eNexhmijes.

Viti 19708 yershor 1970l'o bëj përpjekje të pakësoj duhanin. Sot piva vetëm 30 ci-

gare.9 yershor 1970Sot piva 20 cigare.10 yershor 1970.S'ot piva 20 cigare.11 qershor 1970Sot piva me lehtësi 19 cigare.12 gershor 1970Sot piva 15 cigare.18 yershor 1970Gbzhdoj mhaj normën e cigareve 15 në ditë.

27 qershor 1970Vazhdoj në rregull të mos pi veçse 14 ose 15 cigare në

107

Viti 197127 janar 1971Sot jillova diewn e re të cigareve. Ca e vështirë sa të

mësohem. por do të mesohem. pse e do shëndeti dhe nuk e duronmosha.

Pra, siç shihct nga ditari familjar, çdo vit përseritet i njejtiavaz: tentative per ulje tc numrit të cigareve dhc pastaj kthim tek epara, për të filluar tentativën përsëri njeherë tjctër.

Megjithatë, edhe kur pinte duhanin, siç thotë populli me llullë(megjithëse ai nuk e perdori kurrë Ilullen) edhe kur e la eigaren,propaganda e tij që nc mos ta pinim duhanin ka qcnë e madhe dhee vazhdueshmc, c cila tck mua ka zënë vend.

Së fundi po c mbyll me një kuriozitet. Ditën që babai vendositë lërë cigarcn, unë shkova me nje copë letër. E pyeta gjate c gjcrëse kur c kishte nisur, sa pinte gjatë periudhavc të ndryshme etj.,ctj.

"E ç'i do mor djalë këto, ti s'je dhc i historisë që të shkruashsc ke mbaruar inxhinierine".

"Epo se jam i inxhinierisë po bëj kalkulime", - i thashc dhcmata sa e gjatë ishte një cigare dhe bera disa shumezime.

"E çfarë nxore, na i thuaj!"."A e di sa kilometra cigare ke pirë gjatë gjithë jetës tende,

domethënë për 43 vjet që ke pirë duhan? 52 kilometra!"

108

Çek anglezpër Enver Hoxhën

Gjatë kohës së lirc të babait, kur ai bënte shëtitjen epërditshme„ ndonjë herë, sipas rastit, nc bashkoheshim për një farëkohe me të, duke e shoqëruar gjatë ecjes. Nat • risht. jo për gjithëkohën, se ai ecte dhe 2 orë në ditë. Gjatë kësaj shëtitje bënim dhemuhabete të ndryshme, na pyeste dhe e p•esnim.

Më kujtohet njëherë, kur ishim në Pogradec për pushime,gjatë një shëtitjeje në gjelbërimin shpërthyes të luleve dhe freskisësc Iiqcnit c pyeta babain pë:r të më treguar për historinë e arit shqiptar

ishtc bllokuar në Angli.Më tregoi historinë që ne të gjithë e dimë, që është bërë

publike në matcrialc të ndryshme, si historike, ashtu dhe politike.Më tregoi që nuk ishte çështje vlere, .që dhe kjo qcndrontc dhekishte rëndësi, por ishtc problem parimor. Duke i ngarkuar shtctittonë përgjegjësinë për incidentin e kanalit të Korfuzit. ku u mbvtëndy anije luftarake anglczc nga minat që ishin vendosur jo nga ne.fajësohej shteti shqiptar. Duke qenë se ne nuk pranonim të ishimfajtore për këtë incident. pavarësisht vendimit të manipuluargjyqit të Hagës që na bënte fajtorë, qeveria angleze mbantc pcng

109

arin e popullit shqiptar.Gjcja qc ndofta nuk dihet eshte historia e një çcku te ardhur

nga Anglia në Shqipëri, nc emrin e Enver Hoxhës.Pasi më shpjegoi historinë e ngjarjes, ai më tha:"Megenese po më pyet per arin shqiptar të mbajtur peng

nga anglezet, dua të tregoj sc para pak kohe më erdhi një çek ngaAnglia, i cili kishte ekzakt shumen e arit tonë të mbajtur padrejtësishtnga anglezët. Natyrislit, mungonin intercsat bankarc që na detyrohenanglezet për mbajtjen në bankat e tyre kaq gjatë të arit shqiptar.Dhashë urdher të verifikohej nëse çeku ishte i rregullt dhe përgjigjjacrdhi nga banka e Anglise, që ai ishtc krejtesisht i rregullt dhe shumamund te terhiqej në çfaredo kohe. Anglezet e dinë që ai ar i takonpopullit shqiptar dhc do të vijë një ditë që ne ate do ta marrim. se cdrejta do dalë shcshit. Në rast se ne do të kerkonim shumen, do tethoshte indirckt që nc ishim fajtorët e incidentit të kanalit të Korfuzit.Dhashë tirdher qe çeku të kthehej mbrapsht dhc keshtu u bë".

Tani. pas kaq kohesh, kur babai ka vdekur, thuhet qëvendos që ari t'i kthehet Shqiperisë. Si c sa c kur dhe me çfarekushtesh. kete une nuk c di. por besoj se dhc kjo do të dale në dritenga politikanet apo historianet, kur tc kene nc dorë dokumentet.

110

"Borxhi" i Papandreut

Shurk njcrëz janë kuriozC të dinë sc sa dhe si i diskutonteEnver Hoxha problcmct politike e shteterore në familjen e tij. tëpaktën me ne femijet. Ai asnjeherë dhe ne asnjë rast nuk c pyestefamiljen c tij përpara sc të merrej vendimi politik apo shtetëror.Shume nga problcmct politike të brendshme e të marrëdhënieveme jashte nc i merrnim vesh, si gjithe të tjeret, nepermjetmaterialeve te ndryshme që dilnin. Por, natyrisht, dukc bashkëjetuarafër me të. nc shpcsh diskutonim me të probleme tc ndryshme

shogerore, ekonomike, kulturorc. por ndonjčherë merrnimvcsh dhe sfondin c nje ngjarje sc si ishtc zhvilluar dhe rolin c tij.

Po tre2oj dy raste. që kanë te bejne me marredheniet meshtetin fqinj. Greqinë, si dhe nje "favor" midis burrash shtcti pertë miren c shtctcvc qc udhëhignin.

Nuk eshtë ncvoja qe unë në kujtimet e mia të shkruaj sc si esa e ka vleresuar Enver Hoxha miqësinë midis popullit shqiptardhe atij grek. Ai si politikan c si burr, shtcti. pasi ua vuri "kuhrintek thana" shovinisteve që kishin pretendime tcrritorialc per teashtuquajturin Vorio-Epir, ndoqi politikën e miqesise me popullingrck. u kujdes nc maksimum për minoritetin qc jetonte në jugShqipërisë. Megjitkse propaganda për Vorio-Epirin vazhdontc dhc

midis Shqipërisë dhe Greqisë ekzistonte ligji i luftes, derisa më nefund ai u hoq, si në të kaluarën, derisa jetoi Enver I-Ioxha, asnjëherëkëta dy popuj nuk kanë luftuar njëri me tjetrin.

Ky është një fakt, pavarësisht se sistemet në shtetet tonaishin të ndrvshëm.

Një ditë po ndiqnim në televizor ceremonuië që po zhvillohejpër inaugurimin e hapjes së pikës kufitare të Kakavijës. Ishte njëceremoni jo e zakonshme që. kush e ka parë, ka ndjerë emocione: singa ana e përtejme e kufirit grck, ashtu dhe nga ana jonë, kishinardhur fshatra të tërë, edhe qanin, ishin lot gëzimi, shprese, njëmanifestim i mrekullueshëm miqësie në mes popujsh e një vullneti mirë në mes shtetesh. Edhe babai dukej jo më pak i emocionuarse ata që shikonim në ckran. Kur mbaroi, ne i thamë:

"Sa bukur!""Edhe shqetësimi i shokëvc ishte i kotë""Pse, çfarë shqctësimi kishin" - pyetëm ne."Po ja. Më paraqitën projektin që kishte përgatitur ministria

e jashtme për këtë ceremoni, një ceremoni krejt protokollare: capersonalitete andej ,ca nga ana jonë, një koktej c fjalë të rastit,tcicvizioni dhe kaq. U thashë: pse nuk e ktheni këtë rast në njëmanifestim në mes popullit grek e shqiptar dhe për forcimin elidhjcve të besimit në mes minoritetit grek c popullit tonë. Dhe upropozova këtë që patë sot në televizor".

"Po..., - hezitoi sekretari i komitetit qendror që më paraqitiplanin. - Po se mos na ngjasë ndonjë gjë e papëlqyer, persona tëveçante mos mbeten përtcj kufirit, ku kanë njcrëzit c tvre, osc qarqctë caktuara të organizatave vorio-epirote mund të përpiqenforganizojnë ndonjë skandal, duke i bindur disa që të qendrojnëandej..."

"Asgjë s'do të ngjasë nga këto që mcndoni, u thashë shokëve.Minoriteti këndej ka familje, shtëpi, punë c katandi, atij veç do t'irritet shpresa që do të ketë më shumë mundësi për të komunikuarmë shpesh e lirisht, gjë që e enderron..."

Dhe kështu ngjau. Babai ishte njeriu i vendimeve të prera.

I I 2

të pjekura. në kohen e në rrethanat e duhura. cilësi kjo edomosdoshme për një udheheqes të lartë politik, për njc burrë shteti.Dhe këto vcndime janë të njohura në historinë 50-vjeçare. kur aiishte në krve të shtetit, vendime te cilat kishin te benin me sigurinëc lirisë c pavaresise dhe konsolidimin e shtetit, si dhe dinjitetin cpopullit c të kombit shqiptar.

Po trcgoj dhe rastin tjeter, që ka të bëjë me një nga burrat eshtetit grek, Papandreu.

Dua të theksoj qe ajo miqesi shekullore rnidis dy popujvetanë, e cila u forcua dhc gjate 50 vjeteve, ku ne krye të shtctit ishteEnver Hoxha, i dha frutet e saj dhe në kohen e tanishme. Pas rëniessë sistemit dhe pi r kushtet mjaft të vështira ekonomike që krijoiregjimi aktual. qindra c mijera emigrante iu drejtuan tokës greke.Meujithese ilegalisht, dukc th■er ligjet c një shteti fqinj tëkonsoliduar. këta u priten nga populli grek, iu dha punë e një shpresepër të mbajtur me bukë familjet e tyre në Shqiperi. Pavarësishtveshtiresive dhe momenteve politike, duhet thene qe dhe politikanëtdhe qeveritaret greke kane mbajtur qendrime korrekte, dukemenduar që në Greqi kane shkuar rreth 300 mije shqiptare.

Në kohen qe isha ne burg vdiq një nga figurat e shquara tepolitikës dhe te shtetit grck. A. Papandreu. Dukc ditur qe babai imgjithmone luftoi që dy popujt tone te jetojne gjithnje në paqe c nëmiqësi dhe qe Papandreu ishte nje nga keta personalitete të lartashtetit grek. qc u ishte gjcndur pranë emigranteve shqiptare,mendova dhe i dergova një leter ngushellimi personalc nëambasaden greke në Tirane, ku nënvizoja rolin c ketij personalitetite popullit grek. mc lutje qe ngushellimet e mia t'i transmetoheshinedhe familjareve te Papandreut.

Pas kësaj i shkruajta nenes. që ishte dhe ajo në burg. perveprimin që bëra. Ajo më shkruantc:

"Ke bere shume mirë. Po të tregoj dhe nje histori. që ti nuke di. për marredheniet midis babait dhe Papandreut.

Nc kohen kur në Greqi sundonin ushtaraket. Papandreu ishtene emiuracion si i persckutuar politik nga regjimi. Nderkohe. nje

113

shoku i tij ishte denuar politikisht nga ushtaraket dhc krvente cknimin

në burgun e sigurisë së larte në Korfuz. Në nje moment tëpershtatshem ai arratiset dhe pas shumë peripecive kalon kanalinc Korfuzit dhc arrin në Shqiperi, ku menjehere kapet nga forcatkufitarc dhc futet në burg. Papandreu, kur mësoi lajmin që shoku itij u arratis nga burgu dhe mberriti në Shqipëri, i drejtohet me njeleter Envcr Hoxhës. ku i tregon per personin në fiale, që ishtc një ipersekutuar politik. si ai vete, dhe i lutej ta lironte dhc t'i krijontemundesine për t - u larguar nga Shqiperia për në nje dcstinacion qëai do të kerkonte.

Enver Hoxha mcnjëherë dha urdher qc të lirohej dhe të nisejpër në destinacionin e kërkuar nga vete personi.

Kur Papandreu erdhi ne fuqi, ne një rast i kishte thënë njënga shokëvc të ambasades tonë ne Athinë:

"Nuk c kam harruar, i kam një borxh Envcr Hoxhes..... -dhc i tregoi rastin c mesiperm.

Ndoshta ai c lau "borxhin" ndaj Enver Hoxhes dukc priturgjithe ata emigrante shqiptarë kur pa se si largoheshin ngapersckutimi ekonornik c politik nga rcgjimi aktual i Bcrishës nëShqipëri. duke kujtuar ndoshta mikun c tij që dikur Envcr Hoxha ckishtc shpëtuar nga persekutimi, apo dhc më gjere, kur shume ngabijte luftetare të popullit grek glate Luftës së Dytë Boterore popersekutoheshin dhe ishin në vështirësi. Enver Hoxha i kishtendihmuar duke i lejuar tir futeshin në tokën shqiptare.

114

Gëzimi i fundit

i babait tim

Gjithmone i kemi fcstuar -vitet c rinj -. por ato u bënë shtuni:

më te bukura kur gjyshi i fcstontc me nipërit dhc mbcsat qe shtohcshinc rriteshin nga viti ne vit. E kishim zakon qe për çdo vit të ri tëbenim fotografira rreth pemes se vitit te ri, c cila tashti zbukurohejnga vctë te vegjelit. Tani plaku i Vitit te Ri ishte gjyshi i tyre. I&jetem një mantcl të kuq. kapcic. mustaqe dhe mjeker të bardhë.tamam si plaku i vitit të ri që shohim kudo ne bote. Natyrisht gjejakryesore që u interesonte tc vegjelve ishte thcsi mc lodra që mbantenë krahë.

Herën c pare kur e pane u befasuan. por. kur u foli. e njohënmenjehere gjyshin c tyre. Rreth petnes së vitit të ri behej shperndarjae lodrave te bukura. dukc filluar nga më i vogli tek më i madhi. Tëshikoje si rrinin c prisnin radhen. Natyrisht edhe gjyshi osc mëmirë plaku ivitit të ri, e zgjastc shpemdarjen c lodrave. dukc i berekurioze. Te gjithe gezoheshin dhe pas shperndarjes merreshin dukei vene ne funksionim lodrat c tvre: kush makinen mc telekomande.kush pushken. kush topin. vajzat kukllat e të tjera. Por kishtc dhepeshqeshe si biçikleta. që plaku i vitit të ri nuk i fustc dotnc thes dhe i thoshte atij qe do t - ia jepte:

115

"Snko, merre, sc c ke nc n1L:s të rruges. se plaku nuk embante dot-.

Femija, sa bënte te dilte nga dhoma, për t'u nisur drejtkërkimit të peshqeshit. sa hapte deren. pcshqeshi ishte aty. Gezimii tyre ishte i madh. por edhe i gjyshit. Natvrisht. gjyshi para vitit tëri, gjate muhabeteve mc ta, i testonte sc çfarë peshqeshi u pelqente:çokollatat, karamelet.çamçakizet nuk mungonin.

Nga peshqeshet nuk ishim të përjashtuar edhe ne të rriturit.Ne burrat merrnim ndonjegravate, kolonje. pastë rroje, ndërsa gratëndonjë parfum apo shall e të tjera.

Pastaj hanim darke, shihnim televizor. femijet benin ndonjeimitim. luanim lojëra të ndrvshme, si tomhulla, ku natyrisht kishtcdhc çmime.

Ishte viti i ri 1985. viti i fundit që festuam vitin e ri së bashkumc babain. Ai ishtc i gëzuar se në janar do të bëhcj gjysh për tështaten herë. Kështu. në ceremonine c ndarjes së peshqesheve. nëthesin e plakut të vitit të ri ishte nje pcshqesh më tepër. Plaku i vitittc ri thirri Teuten dhe i dha dy kukulla të vogla si bebe, shume tëbukura dhe të vcshura njcra me ngjyrë bojë qielli. që simbolizontedjalin. ndersa tjctra me ngjyre roze. qe simbolizonte vajzen dhe itha:

"Ja dhe peshqeshi per femijen që do të na vije shume shpejtdhe do te na gëzojë shume. Le të jete djalë apo vajze, për muaeshte kenaqesi qe do me thotë "gjyshi, glyshi". prandaj dhc unë,me anën c ketij peshqeshi simbolik. dua të tregoj që per mua eshtenjesoj-.

Ishtc mengjes. Kishin kaluar 17 ditë. Ai nuk e dinte që Teutakishte shkuar në maternitet. Une hvra. e përqafova dhe i dhashe nëdore kukIlen me rrobat boje qielli. Ai e mori, u mendua një mo-ment dhe menjehere iu kujtua peshqeshi që kishtc bërë për vit tëri. por kesaj radhe e kuptoi dhe "arsyen - që unë po i jepja vetem"djalin - . 1.1 ngrit ne kembe dhe tërë gezint c dukc me perqafuarthirri: -'Djali të na rroje-.

Natvrisht. si për te gjithë femijet e tjerë. edhe për Besmirtn,

116

u bënë cermonitë e rastit kur crdhi në shtëpi.Por ai nuk e gëzoi shumë. Ai c perkedheli të voglin vetëm

tre muaj. Bëmë dhc disa fotografi, që i kemi kujtim. Njera, që ështëbotuar, eshte shumë e bukur: kcmi dalë - babai „une dhe Besmirivogël në mes tonë. Këtë fotografi une e kam quajtur ''Tre brezat-.Aty. ne shprehjen e fytyres së babait. shihet dhe një kënaqësi e dashuric madhc per nipin e tij të vogel. prandaj dhe unë c kam titulluar këtëpjesë - Gezimi i fundit i babait tim.

Besmiri tani është 12 vjeç dhe c ka krijuar bindjen se kushka gene gjyshi i tij. Asgje nuk i hyn në vesh se ç'thote propagandae shfrenuar e atvre qc jane ne pushtct. Bile, kur ishte më i vogel,dhe familja jonë po persekutoltej dhe ai e kuptonte që kjo vinte përshkak të gjvshit të tij. nga që c dëgjonte ketë në televizor, më thanje dite mc psikologjine e fërnijes:

"Babi. kta kot lodhen që c shajnë gjyshin, ai ka vdckur dhes'i de.gjon. Gjyshi ka qene shumë i mird, se unë e shoh ne kaseta sesa shume e dontc populli. Ai ka qene dhe partizan dhc ka luftuarpër Shqipërine dhe ka dalë fitimtar".

Kjo ishte logjika e mbrojtjes së glyshit tc vct nga nipi i vogël.

I 1 7

Bashkëshortë dhe prindër të mirë

Te dyja këto fjalë ishin te misheruara me se miri tck të dvprinderit e mi. Babai dhe mamaja festuan 40-vjetorin c martesesmë 1 .janar 1985. ndërsa për t'u njohur ishin njohur që glate luftes.Gjatë lufles, të bashkuar nen një idcal. dolen fitimtarë, të bashkuargjithe jeten per ta vene ne sherbim te ndertimit. forcimit te atdhcut.gjithe qcnicn e tyre, jeten e tyre, qe populli tc jetonte i lumtur nevcndin e vet. Një jete plot sakrifica që kerkonte përkushtun peridealin c tyrc. Gjithmonë sc bashku i kanë kaluar vështirësitë. dukcndihmuar njeri-tjetrin. ajo mc kujdesin c veçante qe trcgontc p‘.rte, pavaresisht sc dhc ajo vete ishte e ngarkuar me detyra të shumta.Ai pa u lodhur c pa pushuar punën për asnje çast, që fitorct e arriturame gjakun e deshmoreve të mos shkonin kot. qe Shqiperia. kyvcnd i dashur per te. tc forcohcj c tc zhvillohcj qe populli c tij tëjetonte i gete dhe i lumtur.

Një jete të tërë së bashku kane qenë edhe shcmbull per ncfemijet. Nje mirekuptim i perkryer qe tc rrezatonte respekt dhedashuri për prinderit c që ne të ardhmen do të reflcktohcshin nedashurine dhc respektin per gruan time. Teuten. dhe femijet e mi.

Nuk i pame nje herë të vetmc te benin fjale me njeri-tjetrin.Gjithmone gjentc rastin që figura c mamase te zinte një vend te

118

veçante dhe atë të merituar të nenes për femijet e saj.Në përgjigje të letres sime nga aksioni. ku unë e kisha nisur.

që fillonte me shprehjen: "i dashur babi dhe mami -. dhe pastaj meshigjcta u kisha nderruar vendet emraye. ku shigjeta tregonte qëemri i rnamase duhcj vënë perpara të tijit. i shoyeruar dhe meshenimin tim "emancipimi - . ai shkruante:

"...Me gjithe vizat yë kishe bene në leter ună..5 e mora veshge pesha e zentres tende rendon ca me. shume nga ana e mamase.Unë e kupto jare mire kete clhe e aprovoj. Mamanë ta duash menjë da •huri te veçante. s hen kesaj. hahai duhet clhe ai shume.por mema njejije më .shume. dhe pesha e ke.sajeshie zor

nrane. me 14 gershor 1968Babai. se bashku me mamane. me shembullin e tyre. dukc u

sjelle në një menyre korrekte c domethenese ndaj nesh. arriten qefruti i punës së tyre të mos shkonte kot. si në sjelljen në shogeri.konfonn nonnave morale të shoqërisë. qofte dhe për mesimet aponë punet që na kishte caktuar shtcti.

Tashme mbi 70 vjcç. ai me shkruantc kur isha përspecializim:

"...Me 17WSlInC besoj se shkon mire. ne keto c1rejtime dhe nëte gjitha te tjerat s'me ka clhemhur ndonjëherë koka as me ty, asme e as me Pranveren. Ky eshte fruti i edukates yë ju kadhene mamaja. te cilën ta doni shume. Po dhe une kam kontribuarca • 'me goje". ku •se mamaja ka superioritetin mht mua. pse kakontrihuar "me gok clhe Ille cluar".

Kontributi "dhe me duar-. është për ta ngacmuar mamaneduke i kujtuar që nuk është pedagogjike venia e dorës. Ata dhe ncqeshnim se kjo dihej që nuk ishte e vërtete. sepse mamaja përveçdurimit. shpjegimeve, ndihmes konkrete qe na jepte. nuk përdoriasgjë tjeter. Po shakatë gjithmonë ne familje janë të lezeçme. Atonuk behen me paramendim se nje ditë dhe mund botohen.

Perkujdesja c mamase ndaj babait tani që ai ishte ne moshëthver, ishte shtuar së tepermi. Ai c ndiente qe mosha bente te

eten, por nuk donte ta pranonte se binte ne kontradite me shpirtin

119

e tij që e ndicnte gjithmonë të ri.

Per herë të parë ne vumë re "kontraditat" midis prindërvetanë, në pleqëri. Babai, që nga njera ane punonte intensivisht dhenga ana tjetër mamaja, e cila i qendronte ne kokë, duke i thene që tëmos lodhej shume, se demtonte shendetin, se këtë gje thonë dhcdoktoret. Këtu ai i kthehej mamase mc zemerim, sikur ta kish fajinajo:

-Doktoret këtë pune kane, s'dine të thonë gjë tjeter, po tipse bashkohesh me ta".

Ajo merzitej nga pergjigja e burrit të saj dhc ashtu siç ishtee pezmatuar vazhdontc te lexonte apo të punonte ndonjë gjë pranëtij pa i dhene muhabet. Ishte perseri babai qe zhbllokonte situaten,duke i thënë:

"Epo mirë, hajde tani. leri dhe ti letrat që t'i lë dhe unë tëmiat dhe na thirr kalamanet e vegjël se nuk i kam parë sot".

"Pajtimi" ishte bërë. Konsensusi per momentin ishtevendosur dhc femijet mc numrat e tvre feminore as nuk donin t•iadinin se gjyshi i tyre kishte dhe punë, ata e donin vetëm për vete.

Ne plegeri prindi ka ncvojë t'i këtë prane femijet c tij. niperite mbesat. i duket sikur jeta ka qene shume e shkurter dhe ata nukjanë çmallur me ta. Ja si shprehet babai im në fund të nje letre tëgjatë që më dergon mua kur isha larg tij:

"... Lik1. me kaq përlitndoj letrën. s'kam çtë të them clhetë hej tjetër veç të mendoj për ly dhe ië puth me mall nga larg. Mëlatjtohet anea dhe xhaxhai (prindërit e tij 111.), që dhe ala mendoninpër mua kur më kishin larg, si • lë kam unë tash. Më kujtohen.ljtilëte anesë, kur thoshte: ato që ndjej 1111ë për do ndjesh clhe tipëY Jëmtjët e tu -. Plaka kishte të drejtë: këto mendime të plakëssime, të miat. të Nexhmtjes. do t kalosh dhe ti në kokën tënde. mëvonë, se tash je i ri. "Nga at guri me vërë do të ka1ojmë tëKjo është një e madhe qe: lincl hashkë me jelën. da.shuria për.1ëtnijët dhe e 111mtjëve për prindin. për gruan. nënën e fëmijëvedhe shogen e jetës. për të akrtnit. për njerăizit. për .•hoqërinë.

9 mars 1980

120

Te puth, yti, Enver"Nena ime deri në momentin e fundit kur ai mbyllt sytë, i ka

ndenjur pranë dhe ka treguar një kujdcs të jashtezakonshem për të.Ndoshta çdo grua e bën këtë gjë për burrin c vet. nuk mund të thcmgje për kete, por une flas për atë qe kam parë mc svtë e mi.Pavaresisht dhimbjes të madhe që ajo pati per humbjcn c njeriut tësaj të dashur dhe ne të babait tonë, asaj nuk i ka mbctur peng se i landonjë gjë mangut pa ia kryer në përkujdesje. Prandaj ai e donte aqshume se e kishte një shoqe jete të pandare dhe prandaj unë jarnkrcnar për mamane time. Më vjen kcq që në këto momente që poshkruaj kujtimet e mia nga burgu, edhe ajo, në moshën 74 vjeçare,ndodhct në burg si e dënuar politike, hakmarrje politikc e pushtetittë sotem antidemokratik e perkre nga pinjollet e atyre që u bënëvegla të pushtuesit italian dhe nazist. Eshtë denuar si ish-partizane,si antifashiste e parë, si një grua qe, ka dhënë kontributin e saj nëemancipimin e gruas shqiptare, por veçanerisht si gruaja c EnverHoxhës, e atij që u prishte planct për të shkatërruar Shqiperine, tëcilet mundohen që figuren e tij ta denigrojne. por kjo gje eshte epamundur kur rrenjet i ke thelle në popull.

Megjithese tani ai ka vdekur. ne mendjen timc dhc të familjessime, janë ngulitur dashuria që ai kishte per vendin e tij, popullin etij. perpjekjet e tij për foreimin dhe rindertintin c Shqiperise. Ai naedukoi neve nëpërmjet shembullit personal, me veprimet e tijkonkrete. sjelljet e tij, fjalën e urtë, por ndonjëhcrë dhe të rreptëdhe i bindur që nuk do ta turpëronim ne jete.

121

422.

Pjesa e dytë

o

Zhvarrimi

Përpara se të përshkmaj mbresat për këtë ngjarje, që ka qenëmë e hidhura në jetën timc. po shkruaj shkurtimisht më përparapër momentin c vdckjes. për varrimin e pastaj për zhvarrimin.

Më 9 prill. rreth orës 9 të mëngjesit. babai pësoi një atak nëzemër dhe ra në koma. Mamaja. që i rrinte pranë si përherë,menjëherë lajmëroi mjekët. Ata erdhën në moment, mbasi ishin nëgatishmëri, për vetë gjendjen shëndetësore të rënduar të babait.Ata c vunë përsëri zemrën në funksionim. por ai nuk doli më ngakoma.

Unë isha në punë. Më lajmëruan dhe menjëherë shkova nështëpi. E gjeta në krevatin c tij. mc plot aparatura rrotull. Një lëmshm'u mblodh nc grykë. E përkëdhela në kokë dhe i thask:

"Babi, jam Lilo!"Orët kalonin. por gjcndja s'ndryshontë, shpresat në vetvete

po më humbisnin. Herč pas here ulcsha pranë krevatit. ia kapjadorën dhc thosha me vete:

"Patjëtër qc ai e ndien prckjën time, e ndien që inë ka pranë".I flisja, me shpresë sc më dëgjonte, pavarësisht që ai nuk

inë përgjigjcj. Kjo gjendje zgjati deri më I l prill. rrcth orës 2 tëmëngjesit, kur përfundimisht zentra c tij pushoi së rrahuri. Unë sapokisha ren(*:, te pushoja pak mbi krevat me gjithe rroba. sc kisha dy

I )3

dite që nuk flija. U ngrita menjehere dhe shkova ne dhomen e tij. Eputha: ishte lamtumira e fundit. Pas ketij momenti intim, nuk do tëkisha me rast të rrija vetem mc të. scpse ceremonia c varrimit nukdo të na lcjonte: Ai nuk na perkiste vetëm neve, por popullit të tij.

U ktheva në dhomën time, qava per çhr►ar nga dhcmbjac madhe qe ndieja, por e mblodha veten sepse duhej t'ua thoshafemijeve, që ishin të vegjël, 10 vjeç dhe 6 vjeç, ndersa Besmiri ishtc3 muaj dhe nuk kuptontc gjë. Ishte një ngjarje e rëndë dhe për ta.Gjyshi, që e donin dhe i dontc aq shumë, nuk ishte më.

Në mëngjes, përpara dcrës së shtëpisë, ishin mbledhur tegjithë. Babai po dilte pë here të fundit nga shtëpia e tij. Përparadcrës nuk qendronte "benzi" i zi. por "benzi" i bardhë ambulancë.Nuk po shkonte në zyre, por në morg. Shofcri që po ngisteatribulancën qe po ai. Myslimi. Mamaja. kur i mbyllen deren, i thaduke qarë:

"Myslim. ku po e shpic sot!"Ndërsa ai nuk jepte dot pergjigje nga të qarët.Më pas çdo gje është publike. Cercmonia në Kuvendin

Popullor. ku vargu i gjatë i njerëzve s'u shkëput për disa dite.Lamtumira që i jepte populli në heshtjc c duke qare, me arkivolinc vendosur mbi shtratin e topit, të mbuluar mc flamurin kombëtar.Ceremonia ne sheshin "Skënderbej" dhc pastaj varrimi në varrezatc "Deshmorëve të Kombit".

"Te renët" këtë herë ishin "ngritur në kembe" se prisninkomandantin e tvre. Sa e sa here i kishtc vizituar komandanti i tyreata, kudo neper Shqiperi, jo vctëm në Tiranë. duke u thene:

"Pushoni të qete, gjaku që derelhet, ideali për të cilin luftuat.nuk shkoi kot".

Populli c përcolli Enver Hoxhën në banesen e tij te funditmc dhembje. duke qarë, gje që tregoi sc ai kishtc punuar gjithëjeten per ta.

Por le të kthchcmi tek zhvarrimi, tek ky akt makaber.Në një nga ditët c para të majit të vitit 1992, ne orën 2 I.

trokiti dcra e shtëpisë. E hap. Nje person i panjohur më dorezoi nje

124

zarf me një shkresë nga bashkia dhc pastaj u zhduk si era. Mbylladerën dhe hapa zarfin. Brenda gjeta njoftimin që na bëhej ne,familjarëve, se të nesermen, në ora 6. 00 te mengjesit, duhej tëparaqiteshim në varrczat publike të Sharres, scpse do të bëhej(ri)varrimi i zotit Enver Hoxha.

Si kishtc mundësi?! Të të lajmërojnë në ora 21.00 të natësqë të paraqitesh në ora 6 të mengjesit, pa dale dielli akoma. për njëgjë kaq trodnitese?! Si kishte mundesi që zhvarrimi të bëhejfshehurazi, natën. pa prezencën e familjareve?!

Ishte një moment i veshtirë për familjen tonë. Nënën 70-vjeçare e kishin marrë në qeli. Kushedi sa do të mërzitej e do tëdeshperohej atjc në qeli. e vetmuar, kur ta merrte vesh këtë gjë.

Lajmerova vëllain dhe Klemin, gjetëm një makinë dhe unisëm menjehere për tek Varrezat e Dëshmorëve te Kombit. Policiakishte bllokuar hyrjen për te varrezat dhc nuk lejonte të kalontenjcri.

"Kemi urdhër nga lart të mos lejojme njeri", m'u pergjigjën.Ndërsa unë u thashë:"Nuk me ndalon dot njeri të jem prane babait tim kur te

zhvarroset-.Ata lajmeruan dhe, duke parë insistimin tone, na thanë që të

slikonim ne shtepi dhe, kur ta nxirmin, do të na lajmeronin që tëshkonim. Natvrisht. vendi ynë atë natë nuk ishte shtepia, por samë pranë babait. Gjithë atë natë e gëdhime tek dcra e varrezave.Lart. nën driten e prozhektorëve, punohej me intensitet.Degjoheshin zlitirma c matrapikëve (pistoletave të minatorëve).

pas pushuan dhe një makinë u largua mc shpejtësi. Ishin thverinstrumentet qc duhcj të çanin betonin për të hapur varrin.

Pas dy orëve kishin gjetur instrumente të tjerë. kushedi senë çfarë miniere. Nuk po c realizonin dot ''planin" që në ora 6, palindur diclli. të kishtc perfunduar zhvarrimi dhc varrimi. Ngutje cmadhe, sepse kishin shumë frike nga lindja c dicllit. Punët cpandershme gjithmone bëhen fshehurazi. naten, pa praninë enjerëzve.

125

Mbas shume mundimesh, rreth orës 10, nje makinë zvrtarciku me shpejtësi per te lajmeruar eproret për përfundimin. Siçthanë më vone, kur e nxorrën, ata ishin bërë të verdhe si limoni.Ndermjet tyre kishte dhe doktore, për të vertetuar plotesisht që EnverHoxha ishtc aty. i vdekur, dhe ata mund te vazhdonin punen qekishin nisur. Por u befasuan, sepsc ai nuk ishte prishur fare, u ngjausi i gjallë.

Ka shume menyra që nje njcri të te duket i vdekur apo igjalle.

Na thane që mund të shkonim tek arkivoli. Shkuam. Ç'teshihnim?! Aty ishte nje kanticr zhvarrimi. Rreth 10 zhvarrosje,dhjete gropa. Njerezit që kishin punuar ishin shume te lodhur. Nukishin mesuar te benin te tillë pune.

lu afruam arkivolit tone Ora ishtc 11. Gjëja e parë ishte tësigurohcshim qe babai ndodhej aty dhc nuk c kishin hcqur. Që prcjatij momenti une nuk iu ndava me arkivolit.

E morem dhe c çuam në varrczat e popullit. Atv perserigjetem 10 varrc të hapur. Varrct nuk kishin as pllaka çimentoje.Na thanë: nuk kemi. E varrosëm dirckt ne dhe.

Nga dita e pare c në vazhdim, pranë varrit të tij bënin rojedisa veterane, ish-partizanë. Ata ruanin komandantin c tyre. Ngaata qe e zhvarrosen mund te pritej çdo gje.

Pas disa ditësh na u desh ta nxirrnim edhe nje here arkivolin.KCt.ë radhë ia rregulluatn varrin me pllaka betonarme, dukc i

salduar, ndersa nga jashte vendosem qe varri te jete krejtesisht ithjeshte.

Kv zhvarrim makaber u bë ne prag te 5 majit, ditës sëdeshmoreve. Pushtetaret me të larte do tc vinin kurora ne varrczate deshmoreve, tck monumenti "Nene Shqiperi". Por nuk mund t'ivendosnin po te ishtc atv Enver Hoxha, po të ishin komandantet etjere të luftes nacionalçhrimtare.

Do të nderontc të renet (ish)-presidcnti Sali Berisha. ai qedekoroi kriminelet qc vrane e prene partizane dhe popull. paperjashtuar grate dhe femijet. Do te nderonte Pjeter Arbnori. (ish)-

126

kryetar i Kuvendit Popullor. bir fashisti. I ati i tij i luftoi partizana.Do të nderonte të Renët Aleksanda Meksi, (ish)-kryeministri qëdrejtoi Shqipërinë drejt shkaterrimit total, për te cilin ne të gjithejemi deshmitare.

Çfarc hipokrizic dhe ironie!Por ceremonia u deshtoi. Atv ku ishte varri i Envcr Hoxhes

vendi ishte rrethuar nga shume të rinj, ge kishin vendosur mjaft luledhe një flamur te madh kombëtar. Ata dhe shume familjarë tëdeshmorëve ftlluan të bërtisnin:

"Ikni, bent homazhe tek varrezat tuaja. Kao jane të bijvc,valezerve c motrave tona. 1 lini të qete deshmoret!"

Pushtctarët e pane revoltimin e njerezve dhc as ceremoninënuk e mbaruan dot.

Kujtova se tani. së paku, varri do te ishte "me personal",por jo! Shume njerëz shkojne atje jo vetëm ne ditët e tij të shenuara.por madjc kthehen edhe ne ditë te: zakonta e vënë ndonjë tufe lule.apo ndezin girinj tck ky varr i thjeshte, që ështe varri i EnverHoxhës.

127

Ku ndodhet

blloku i mermerit?

MenjChert pasi regjimi i BerishCs c kishtc zhvarrosur babainnga Varrezat e 13CshmorCve të Kombit, vajta dhc u interesova pCrblerC si bllokun e mennerit të kuq. ashtu dhe gcnnat e emrit, si dhenumrat e viteve. Këtë kërkesë e kishin bërë dhe familjarët e tjerë përtë zhvarrosurit e tyre dhe ua kishin plotCsuar. Por me mua ndodhindr•she.

Pas një diskutimi politik bajat, nga drejtuesi i ndënnarrjesriC fund m'u tha ajo qC mund te mC thuhej që nC fillim: se ato nukjepeshin.

Unë c kuptoja që drejtuesi s'kishte kompetencë për t i dhCnC,por donte t'i jeptc rënclësi vetes. MegjithatC, nuk i vura faj.

Jo shumC kohë më pas. dukc kaluar njC ditë në parkun emadh tek liqeni artificial, aty ku, në një vcnd të bukur të këtij parku.janC vendosur varret e ushtarCve anglezë rënë nő Shqipëri gjatCLufiCs së DytC BotCrore, më tërhoqi vCmendjen obclisku.

M C bCri pCrsht■pje blloku i mermerit tc memorialit. lu afrovadhe njoha bllokun c mermerit të kuq të varrit të babait. Kishin

128

mbetur bilc dhc shcnjat e vrimave te montimit të germave. Parakëtij blloku të shtrirë menneri, kur poshte tij ishte varri i EnvcrHoxhës, kishte bërë sa e sa herë homazhe populli shqiptar. Dhe tanikv bllok prej mermeri të kuq ishte zhvendosur dhe vene si obeliskpër varrezat e ushtrisë angleze. lshte vendosur i ngritur më këmbësi memorial. Në të në vcnd tc mbishkrimit të meparshem: "EnverHoxha, 1908-1985", ishte shkniajtur: "1939-19 ,15 - në kujtim teushtarakëve angleze te rene në Shqiperi gjatë luftës së Dyte Boterore"

Sikur te mos mjaftonte që keta ushtarakë të Luftës së ByteBoterore janë varrosur larg atdhcut dhe familjareve të tyre, taniduhet të mbajne dhe peshen c gurit të varrit të Enver Hoxhës!

Nuk eshte dinjitoze per shtetin tonë, qc guri i varrit te njëluftëtari, i cili udhëhoqi luftën antifashiste nacionalçlirimtar. gjatëLuftës së Dyte Botërore, ne tc njejten aleance ku bente pjese dheAnglia, të vcndosct si memorial për ushtaraket angleze! Nga anatjetër. kjo është ofcndim edhe për mbreterine e Britanisë së Madhe,për misionarët e së cilës, rënë gjatë luftës në Shqiperi. ia vlente qështeti të shpenzohej posaçerisht. Të pakten keshtu mendoj unë.

129

Burgu i nënës

Pas kësaj ngjarjeje vizitat në familjen tok u shtuan sëtepërn-n. Na vinin njerëz që nuk i njihnim, të rinj c të reja, burra egra, veteranë e të tjerë. 1)hc nuk ishin nga ata që, kur vdiq EnverHoxha, vinin nga dy-tre herë për të na ngushëlluar me lot në sy,dhe ne mbetëm duke u dknë kurajo. sikur u kishte vdekur atyrebabai dhc jo neve.

Vizitorët e rinj ishin njerëz të thjeshtë, me karakter. Na erdhëndhe shumë kosovarë, jo nga ata që mund tc hynin lirisht mepasaportat c dkna me kush e di c'dekret apo urdkr. por nga ataqë e kalonin kufirin nëpër male për të vizituar Shqipërinë e tyre,shtetin arnë, që në kohën e Enver Hoxks i mbrojti aq shumë. Mekëtë rast na bënin edhe neve ndonjë vizitë.

Në këtë periudk tcrrori dhe shkatërrimi të Shqipërisë iu bëdhe gjyqi knës sime. Propaganda kundër familjes sonë ishte emadhe dhc nuk dua të zgjatem në këtc pikë, sepse qcllinu ishtcdeskreditimi i figurës së Enver Hoxhës.

Televizioni shtetőror. duke shpresuar të na demaskonte. idha të gjitha seancat gjyqësore dhe njcrëzit panë absurditetin eakuzave. Në fund të gjyqit ai u quajt -gjyqi i kafeve -. mbasi ajo

I 30

dënua për shumën 300 dollarë, qe ''ia gjeten" si abuzime, mbasi ajou kishte dhënë kafe atyre qindra njerezve që vinin për të përkujtuarEnver Hoxhën në ditet e shënuara për të. Për këtë u dënua me 11vjet burg. Menjehere pas dhënies së vendimit të dënimit mainaja nasfikruajti shpejt e shpejt dy gisht leter, para sc të shkonte në qcli:

"Femijet e mi. Mos 11 mërzisni për denimin. Meraku imishte yë të mos turproja Enverin burrin tim e babain tuaj. dhe iaarľitem e jituam ne. Ju peryafoj".

Pasi qcndroi më shumë sc dv vjet në izolim te plote, nëqelite c ftohta të burgut të Tiranes, në një dvshek të hedhur perdhe,u transferua në burgun e sigurise së larte të Tepelenës, ku ndenjipër rreth një vit. Ai ishte burg burrash dhc gruaja e vetme ishtcmamaja.

Edhc për ne këto vite kanë qenë të veshtira, sidomos periudhanë burgun e Tepelenes, mbasi rruga ishtc e gjatë dhe c pasigurtë.

Kur u denua Fatos Nano, administrata c burgjcvc u detyruata transferonte ne burgun c vctëm tëgrave ne Tiranë dhe ne qelinëe saj të futej Fatosi.

Mua me Teuten dhe djalin e madh, Ermalin, na u dcsh tëshkonim shume here në Tepelene, duke perballuar vC...shtiresi tëshunita. Ermali, qe dhe patenten, më ndihmonte në udhetim.Unë bëja vajtjen, ai kthimin. Ndonjacrc mermim dhc d.. femijete tjerë.

Nuk dua të hyine hollësira per vështirësitë që na krijoheshinpër komunikimin e per takim me nenen e shume ndodhira të tjera,mbasi nena keto clo t'i slikruaje në kujtimet e saj. por dua të permenddy gjera shume shkurt që me kanë mbetur në mendje.

"Me rastin e festes së çbrimit të atdheut. jashtë hidheshinfishekzjarret. - me tha mainaja, kur beme takimin në burgun eTiranes. - Une isha shtrirë në dyshekun nc qeli dhe shihjafishekzjarret qe hidhte Zhulali (ish-minister i mbrojtjes, që ia inbathinga frika jashtë atdheut me 1997, kur populli u ngrit në kembëkunder te Berishes dhe rrembeci anmet c ushtrisë që ai "ekishte reformuar- - shcnimi im I. H.) dlie thosha: Kush po c feston

131

festën e çlirimit, ndcrsa ne, antifashista e pare, jemi nëpër burgje!".Rasti tjetër lidhet me një situatë tjetër. E kishin thirrur dhe

i kishin komunikuar se, me rastin e themelimit të partisë. demokratike,Bcrisha i kishte falë dy vjet. E revoltuar. i kishte thënë zvrtarit:

"Nuk i kam kiirkuar të më falë, vite. Mos më shqetësoni metë tilla falje, më çoni në qeli".

Po kështu, më kujtohet një ngjarje tjetër, kur ishte në burgnë Tepelen. Gjatë një takimi, më kërkoi t'i çoja librat c kujtimevetë Enver Hoxhës. Por policia më tha që "librat e Envcr Hoxhës nuklejohet të futen brenda - '. Unë iu përgjigja:

"Po i çoj nënës jo librat e Envcr Hoxhës, por kujtimet eburrit të saj dhe të babait tim. Janii gjëra personale, pavarësisht seato janë botuar dhe ju i kcni lexuar".

Mbi 5 vjct burg kaluan dhc tani ajo është c lirë. shkniankujtimet e saj. Megjithëse në moshë të thver. burgu dhc vuajtjetatje nuk e demoralizuan dhe nuk mundën ta ligështonin. Ajo epërballoi me moral të lartë, sepse ishte një dënim i padrejtë dhehakmarrës.

132

Arrestimi im

Gjyqi ndaj nënës sime dështoi. Edhc dënimit pak nga pakpo i afrohcj fundi. Protestat nga shumë organizata nga jashtë ven-dit po shtoheshin dhe presioni po rritej për lirimin e saj. Ishte turptë mbaje nc burg, një antifashiste: ajo ishte c vetmja grua antifashistenë Europč që ndodhcj në burg për arsye politike.

At •re që thurnin prapaskenat, në këto rrethana, u duhej njëpjesëtar tjetër i familjes së Enver Hoxhës që ta fusnin në burg. Dhepretekstin e gjetën në një intervistë që unë i dhashë një gazete tëvogël, "Modeste", ku unë flisja për babain tim. Kjo intervistë do tëduhej të kalonte krcjt normalisht, sepse ishin përshtypjet e djalitpër babain e tij. Por arrestimi im u dha një drejtim tjetër ngjarjeve.

Në prag të 11 prillit të vitit 1995, datës piirkujtimore tëvdekjes së babait, gazetari i "Modestes" mc kërkoi një intervistë. Ithashë të më jepte pyetjet dhe lamë vend-takimin, mbasi ai nuk ikishte përgatitur ato. Punova deri vonë natën dhe ia dorëzovapërgjigjet. Ajo u botua më datën 13 prill. Se çfarë përrnbantcintervista, lexuesi mund ta gjejë në vijim të librit.

Gazetari, përpara se të botonte pjesën që mori, insistoi që tavazhdonim më tcj intervistën mc një pjesë të dytë. Nuk kisha ndonjëdëshirë, sepsc ato që kisha i thashë. Megjithatë, u botua dhc pjesa e

133

dytë, por kjo u shkruajt dhe u botua kur isha i arrestuar (sidogoftë,përpara gjyqit). Unë ndërrova mendje dhe këmbëngula për pjesëne dytë,për të treguar se unë kam mendimet e mia dhe mund t'ishfaq në çfarëdo rrethane, qoftë dhc i burgosur. Vendimi i gjyqitnuk rnë preokupontc.

Po lc tc kthehemi tek momenti pas botimit të intervistës.Shumë njerëz më takuan dhe më përgëzuan për intervistën, sepsedcri në atë kohë ne si familjarë nuk ishim prononcuar në shtyp përngjarjet, jo se nuk donim, por mbasi gazetat shqiptarc kishinobjektivat e tyre dhc nuk u interesonte të jepnim opinionin tonë(ndërsa fakt është sc gazetarët e jashtëm nuk na linin "rehat").

Ishte data 17 prill. U kthyem në ora 20 në shtëpinë tonë, nëperifcri të Tiranës, në një ndërtesë të braktisur dhc të rrënuar ku nakishin çuar pushtetarët "për të na treguar vendin".

Pas pesë minutash dikush trokiti në derë. Djali i vogël panga syri magjik" dhe i trembur i tha Teutës:

"Mami, jand policët!".Teuta hapi derën dhc pa qc ishin dy civilë dhe një tufë me

policë. Pyetën për mua. Dy persona të SHIK-ut kishin pyeturpërpara tek Njeh rri im, duke u paraqitur si shokët e mi dhe, pasiishin siguruar që unë aty siç dukct më kishin zënë pritë: tekshtdpia.

Tcuta mc thirri dhe ata, pasi më treguan njč letër, më thanëqc duhej të veja me ta nc prokurori për një sqarim, frazë shumëbajatc dhe e kuptueshme për pënribajtjen.

"Një minutë, - u thashë, - sa të vishem".U futa në shtëpi."Çfarë donin", - inë tha Teuta e shqetësuar."Më kërkonin për një sqarim në prokurori"."Duan të të arrestojnë të poshtërit":"Ti mos u shqetëso! Sc mos është hera c parë që hakmerren

ndaj nesh. U miisuam. por do t'i përballojmë".Ndërkaq. fc.mijët ndignin veprimet c mia pa folur. Unë u

vesha mirë, për të përballuar të ftohtit në qeli. sepse megjithëqë

134

ishim në prill, bënte freskët. U përqafova me fëmijët dhe gruan dhciu drejtova të voglit:

"Mos u bë merak, xhan i babit, ti tani jc i rritur dhe je trim.Babi do të kthehet perseri".

Djalit të madh, Ermalit, i thashe:"Ti tani je burrc dhe ta zkvendesosh babin për të gjitha cihe

kujdes mamin. ndërsa ti Shkëlzen ndihmo mamin dhe kujdes vëllaine vogel".

Duke u larguar dëgjoja gruan që u thoshte atyre që ishinurdher►ar të më merrnin. për të degjuar ata qe kishin urdheruarmë arrestonin:

"Naten erdhët kur na lajmeruat per zhvarrimin e babait,natën e bete zhvarrimin. natën bëtë kontroll banese për arme, natëncrdhët kur na nxoret mc dhunë nga shtepia dhe përsëri sot natën përIlirin"

Dhe ajo, dhe une, e kishim të qartë që po më arrestonin dhepavaresisht që nuk kishim kohd për të biseduar, c dinim qe shkakuishtc intervista, por jo yellimi i tyre.

Duke ikur i thashe:"Ktheu tck femijet. se është i vogli. dhe nios c bëni merak-.Duke zbritur shkallët mendova nënën time 74-vjeçare në

burg dhe i dhashë vetes kurajo:"Po e perballon burgun ajo në këtë moshe të thyer e jo une

që jam djali i saj".Ndërkohë kishim zbritur shkallet dhe aty pristc furgoni i

policisë dhe një benz me civilë. Isha. siç duket, një person shumei rrezikshëm për regjirnin e Berishës. Ai na kishte cilësuar "familjekriminale- perpara zonjës Kristin von Kohl. perfacjesese c FederatesNderkombetare për mbrojtjen c te drejtave të njeriut mc qendër nëViene, kur kjo e kishte pyetur "pse persekutohet familja c EnverHoxhës- . Pasi mori ate perQjigje, ajo iu përgjigj:

"Ne demokraci nuk ka familje kriminale. por individekriminele, këtë ju duhct ta dini, se jeni dhe president".

Pas kësaj pergjigjeje. zonja Kristin von Kohl nuk ka ardhur

135

më në Shqipëri. Ndoshta nuk iu lejua, mbasi veprimtaria eorganizatës ku ajo është anetare nuk i shkontc per shtat ish-presidentitdhe pushtetareve të shtetit demokratik.

Hipa në furgonin e policisë. I pershëndeta policët, që ishintë gjithë të rinj. Furgoni u nis pas benzit me civilët. Akullin e theunjë polic:

"Ja ku e kam gazetën me intervisten tëndc, - tha. dhe enxori atë nga xhepi.- Shumë të mirë c kishe bërë".

Edhe ata sikur c dinin që po më arrestonin për intcrvistën,pavarësisht se atyre as u ishte thënë se kë po çonin në prokurori,por më njohën sc kush isha. Gjithmone c kam respcktuar policinë,se i kam parë si njerez që sakrifikojne per të mbrojtur rendin dheasnjeherë mc syrin që mund t'i kundërvihcn popullit. Filluan dhe tëtjeret duke më dhënë kurajo dhe dukc më thënë që "kiita janë tëposhter, po na marrin në qafë të gjithëve" e të tjera. Njeri i vurikapakun, mbasi furgoni mbërriti në prokurorinë e rrethit, dukethënë:

"Enver Hoxha ishtc burrë i madh shteti që kujdesej përshtctin dhe për ne".

Fjalët e këtyre policeve, djem të rinj, më ngritën dhe mëshumë moralin, ndërkohë që ngjisja shkallët e prokurorisë.

Në prokurori, njëfarë prokurori me entrin Genc Gjokutaj,më Icxot një akt-akuzë, "per nxitjen e grindjeve dhe urrejtjes mi-dis kombësive dhc racave". E pashë me habi, sc nios po flistepërçart. sepse akt-akuzën e nisi duke lexuar:

'-Pasi studiova mc vemendje intervistën....etj.".Por edhe unë e degjova me shumë vëmendje akt-akuzën c

tij dhe nuk gjeja ndonjë clement inkriminimi në intervistën që kishadhënë, aq më teper që të kisha nxitur grindje dhc urrejtje midisracave dhc kombësive.

Lexuesi mund të gjykojë vetë për intervisten, ashtu siçgjykuan një sërë organizmash ndërkombëtare për mbrojtjen c tëdrejtave të njeriut: Amnesty lnternacional. Departamenti i ShtetitAmerikan etj., që më cilesuan si të burgosur politik, duke ngultmiar

136

se atje nuk ka asgjë për sa akuwhern.. por tc kunderten, pasi klict thinjeper toleranc.e.

M u komtulikua arresti. E pnta qetesisht dhe çuditerisht nuk ndjevaurrejtje, madje prokurori irfu duk mjeran, tamam për meshire.

Tcuta që atë natë kishte shkuar për të lajmentar motren, duke ithene qc mc kishte marre policia. Nderkohe ora kishte shkuar 22. Disa miqtë mi kishin lajmeruar gazeten "Koha jone" për arrestimin tim dhc tënesennui kjo publikoi lajmin. Po atë ditë. "ilegalisht", kjo gazetemori nje interviste, të cilen e quajti si "ekskluzive per KJ një ditëpas arrestit", që u botua daten 1.9 prill.

Po nëna në burg, si c kishte marre vesh lajmin per arrestimin? Tëmengjes, si çdo dite, ajo kishte hapur radion per të dëgjuar

lajmet tek BBC, stacion jepte informacion te paanshern."Dje natën - filloi lajmin BBC, - u arrestua djali i ish-diktatorit të

Shqipërisë. Enver Hoxhes - Ilir Hoxha"I ra si boirtb. Nuk u përqcndrua dot sc çfare th.a më tej BBC.

Gazeta nuk kishte, mbasi ia çonim nc. Ishte c bindur qc ishte një arrestpolitik. Më pas ajo kishtc lexuar intenisten dhc me shkruante:

"Kishe rnanovruar mire ne atë dc,i plot shkembinj ti nenujshem".Shume të tjerë më thane që intervista ishte një kurth dhc r.5,17f-tari

ishtc i vene nga të tjen.'t për të mc bere ato pyetje qe, sipas I111S. ishin

"shkembitij të nemijshem". Ua kunderslitova dhe u thashë që për muanuk ka aspak rendesi nese gazetari ka ardhur vete apo c kane çuar tetjeret,per mua kishte rëndësi qe ai kishte botuar mendimd c mia pa asnjëndrvshirn.

Menjehere pas ngjarjes. Tulta shkoi tek nëna në burg dhe ia shpjcgoise si kishtc ndodhur dhe ajo u qetesua "sa mund të qetesohet nje nene qëi fusin djalin në burg- dhe i dha tc gjithe qe kishte pasiq■ruararrestimin, si dhc gaz.eten me intervistën.

Më pas, ne kushtet e burgut. por gjithmone para gjyqit.dhashë dhc pjesen e dyte të intervistës në gazetën "Modeste-, q«,gazetari mezi e kishte botuar, mbasi asnjë shtypshkronje nuk iamerrte persipr, nga presioni që u beheshin. Dhe kjo eshte vcndosurnë pjesen e trete ti kujtimevc.

137

GjyqiPeriudha para glyqit ishte një periudhë intcnsive pune për

ru pergatitur. U interesova për një avokat dhc me rekomanduannjë djalë te ri, qc nuk e njihja. por i njihja të atin, një fotograf italentuar dhe njcri mjatl i mirë. Avokati quhej Arbcn Ristani.

U takuam dhc biseduam gjatë e gjere. Ai do tc përgatitej përmbrojtjen timc nga ana juridike, gje tc eilen ai c bëri me shumëkompetence. të argumentuar juridikisht, dukc ia rrëzuar njërën pastjetrës të gjitha akuzat prokurorit të eeshtjes.

Nderkohe Teuta iu drejtua të gjitha ambasadave eorganizmavc nderkombetare për mbrojtjen c të drejtavc të njeriut,Këshillit të Evropës, miqve dhe shokëve tanë brenda dhc jashtevcndit.

Nuk ishte pune e lehte, se duheshin formuluar, perkthyer,shtvpur dhe së fundi të shpërndaheshin tckste në formën ckomunikatës së shtypit.

Unë punova intensivisht për të formuluar mbrojtjen timcndaj akuzave politike dhe të pathemelta. Megiithëse nc kushtc tevështira. së bashku me Teuten, punuam si një "staf 'për të përballuarkete volum punc. Ç.uditëm edhe gazeten "RD", e cila, më daten 7

138

qershor 1995, pas fjalës time të mbrojtjes në gjyq, shkruantc:"Ai, në mbrojtjen c tij, lexoi nje leksion të gjatë, në mbrojtje

jo të tij, por të enverizmit (këtu i ishtc afruar pak së vërtetës. se nëfakt qëllimi im ishtc mbrojtja e babait tim. që quhcj Enver. dhe jone mbrojtje të enverizmit). Të gjithë të pranishmit e kuptuan farcmire sc ai lcksion nuk ishte i tij. Ai leksion kushedi ku ishte përpiluarnc zyrat e polit-byrose së partise socialiste mbreme në orat e vonatë nates".

Mjeranit i është bërë mendja PS. cihe nuk di sc ç'flet, sendofta nuk e ka mesuar akoma që PS eshte distancuar nga EnverHoxha dhe nuk gjen asnjë vlerë ne mbrojtje te tij. Por gazetari ishkrctë duhct ta dijë se ka njcrëz jashte "polit-byrose se PS.",siç iquan ai. qe mund të pergatitin leksione 100 here me te mira sc sa ai"leksion- i thjeshte i imi në mbrojtje të babait tim.

Dita c gjyqit erdhi. Salla ishte mbushur plot e perplot menjerëz qe njihnin, miq e shoke, por dhe me gazetarë. Në radhetë parë pashë Teuten, Ermalin dhe Shkelzenin, qe kishtc dashurdhe ai të asistonte ne gjyqin tim. Ua bëra me dorë per t'u thene qëjam shumë mire. Dhc ata nt'u pergjigjen me buzeqeshje. Në tëtilla raste veshtiresish uniteti i familjes. kjo berthame e shoqërisë.siç quhct dhe eshte, mcrr vlera të pazevendesueshme.

Nuk dua të zujatem ne kujtimet e mia për gjyqin se si uzhvillua, se ai u pasqyrua gjcrësisht nga shtypi. bile u botuan teplota fialet c mia te mbajtura atje, ku anzumentoja pafajësinë timenga akuzat pa baza qu me benin.

Prokurori. nje instrument në dorë të pushtctit politik. që kypushtet, pasi c shfrytezoi mire e mire per interesat e tij, c flaku nerruge si të paafte. kerkoi në preteneen e tij 3 vjet burg per mua. saqë shtypi i asaj kohe. si gazeta --KJ". me. 6 qershor, shkruajti:

"Vetem 5 minuta pretence nga 8 minuta gjithëscj gjyq janedashur per tc shokuar nga prokurori sallën e tejmbushur ne glykatenc Tiranes në scancën c dyte të çeshtjes ndaj llir Hoxhës. ProkuroriGjokutaj kerkoi 3 vjet burg ne pretencen tij për te pandehurin".

Trupi tzjykues mori vendimin dhc me denoi mc nje vit burg.

139

Vendimin e prita qetësisht. Beme apelin, në të dv nivelet e gjvkatave,gjithmonő me shpresen se ,giykatat do t'u shmangeshin "kthetrave"te pushtctit politik. Por nuk ndodhi kështu. Si gjykata e apelit, ashtudhc ajo e kasacionit. lanë ne fuqi vendimin c gjykatës së faktit. Nefakt, si unë. ashtu dhc avokati im. pavarësisht perpjekjeve tona, edinim që kështu do te përfundontc përdcrisa ligji zbatohcj politikisht.Drejtësia shqiptare ishte krejtësisht nën vartësinë e pushtctit politikqë c shfrytezonte sipas interesave të saj. Ky nuk ishtc vetern mendimiim.

U angazhuan një sërë organizmash ndërkombëtare qëmerren me të drejtat e njeriut, të cilat protestuan si pranë Berishës,ashtu dhe pranë krvetarit të Kuvendit Popullor, kr•eministrit.ministrit të drejtësise etj., për këto shkelje të të drejtave të njeriut.Ato protcstuan dhe për vartësinë e gjykatave dhe prokurorive ndajpushtctit politik, bilc më cilësuan si të burgosur të ndergjegjes.

Kjo për inua kishtc një rëndësi, sepse këto organizmanderkombetare po u vinin në dukje, si presidentit, ashtu dhe tëtjerëvc, që po përdornin organet e prokurorisë dhe gjykatat, qëzbatonin vendimet c tyre, për t'u hakmarre ndaj meje, vetem seisha djali i Envcr Hoxhës.

140

Prapa hekuravetë burgut

Po kujtoj gjëra të trishtueshme, sepse jeta në burg është tepëre kufizuar. Fillimisht ndenja në burgun e Tiranës. Pa u sistemuarmirë në qeli, sportcli i vogël u hap dhe një person më disa ushqimc:ca salsiçe, mish pule, djathë. ullinj:

"I kc nga Ylli", - me, tha (Ylli ishte një i burgosur që unë enjihja që, jashtë burgut).

Palc kur vjen dhc një kafe! Ishte tamam luks, në kushtct eqelisë. Çfare nuk sajojnë të burgosurit. Më sollën dhe cigare. porune nuk e pi duhanin.

Edhe dy muaj pasi mora vendimin e gjyqit të apelit, ndenjanë një qeli. i vetmuar. Një koincidence. Më kishin futur në një qeliku me përpara kishte qcndruar nëna imc, pergjate dy vjeteve tëhetucsisë. 1 shkruajta nënës për qelinë dhe ajo më përgjigj që tanie di ku je dhc c perfvt ,yroj si jc sistemuar e çfarë bën në të.

Kisha padurim sa të takohesha me Teuten. për ta pyetur sesi e kishin pritur femijet c sidomos i vogli. Pas dv ditesh erdhipolici dhe me tha të përgatitesha për takim. Më paralajmëroi se dotë më vintc prangat. sc kështu ishte rregulli. 1 zgjata duart nga

141

perpara, por ai më tha se duheshin nga mbrapa. M'i vuri prangatnga mbrapa dhe as m'i shterngoi. Po të mos i mbaja unë prangatme duar, ato binin në tokë. E pashë policin dhc ai me pa dhe meshkeli syrin. U kuptuam me njëri-tjctrin.

Kur shkova ne dhomen e takimit kishtc ardhur Tcuta. Saherë kishim ardhur të dy si vizitore per te parë nenen c burgosur!Ambientin dhe veprimet e bezdisshme i njihnim mjaft mirë. Po kësajradhe ndryshonte një gjë: do të takoheshim une si i burgosur dheTeuta si vizitorc.

Ky takim i parë permbante në vetvete emocione shumë tëinedha. U perqaftiam dhe filluam t'i tregonim njeri-tjetrit: une si ekisha kaluar ne qeli ditet c para dhe ajo se çfare kishin bere këtodite pa mua. I dhame dhe kurajo njeri-tjetrit, ne ato momente tëveshtira që po kalonim.

Takimi mbaroi shpejt dhe nc u ndame.Ditet ne yeli rrokulliscshin monotone. Koneepti dite-nate

humbte. Qelia kishte vetem një dyshek në toke dhe asgjë tjeter.Nje dritare c vogel me hekura 20 cm x 20 cm ishte e vetmja ngamund tc hynte pak drite dhc ajer. Për të pare jashte ishte e pamundur,mbasi ishte shume lart. Ushqimet nuk duhet t'i lije në toke, sepsekishte buburrece te medhenj, qc dilnin nga vrimat e derrasave.Vura re se vrimat ishin zene me kujdes me letra dhe mora vesh qëkete gjë e kishtc bere nëna për t'u prerë rrugën ket•re"bashkbanuesve" të qelise për dy vjet rresht. Kishte dhe minj temedhenj, por ne dhome nuk hynin dot. Kete une e kuptoja nga tëbertiturat e gardianeve gra, qe rrinin nc korridor, sepse nc ketekorridor ishin dhe dy qeli mc gra.

Ishte vapë e madhe. Djerset të kullonin çurg. Ajrimin c bejane një dhome tjeter. me nje dritare të madhe, ku kishe mundesi tëshihje në nje oborr dhe nc largesi arkivin e shtetit. Ecja per gjysmeore rrotull dhomes. pastaj të kthenin në qeli. Diten e takimit meTeuten dhe të nesermen haja ar jelle qe ajo i pergatiste shume teshijshme. Gjellet e saj jane te shijshme në shtepi e jo më në burg.Por shumë usliqime nuk duronin nga vapa e madhe. keshtu qe Tcuta

112

mundohej të sajonte ushqime që të duronin per një javë deri nëtakimin tjetër. Ndersa ushqimi i burgut ishte: mengjes nuk te jepnin.nc dreke kishim supe, e cila relativisht ishte e mire dhe unë e merrjandonjehere, ndërsa për darke benin makarona që unë nuk i provova,mbasi qe në sy dukeshin që s'ishin të mira.

Pas 4 muaj denimi. një ditë vinë policët dhe më thonë tëbehesha gati se do të shkoja në një vend tjetër. 1 bëra gati për 5minuta ato dy-tri plaçka që kisha dhc më futën në një furgon sëbashku me nje djalë të ri që ishte dënuar pak muaj per vjedhje.Furgoni hapi sircnën dhc u nis në drejtim të Durresit. U thashëpoliceve:

"Besoj se po shkojmë në burgun e Bardhores"."Pse nga c di"E marr me mend, - u thashe. - se në Tcpelenë nuk ka

mundesi që të shkojme, se ndryshe nuk do të ishte bashkudhëtardhe ky djali i ri. S'eshte kaq i rrezikshem sa per ta mbyllurburgun e sigurisë të lartë, në Tepelene".

Nderkaq. makinat hapnin rrugën sa andej-kendej ngashpejtesia c furgonit të policisë. Pasi hyme në Kavajë, u k-thyemdjathtas per në burgun c Bardhores. Rruga ishtc shumë c kcqc.&jithe gropa. Nuk qaja hallin tim që po shikoja me kaq vëmcndjerrugen, scpsc këtë rrugë unë do ta bëja vetem dy hcrë: tani qe poshkoja ne burg dhc kur të lirohesha. Por po qaja hallin c Tcutës dhetë fernijeve, qc do të mermin çdo javë këtë rruge të shkatërruardhe të pamundshme per veturat - duhej makine e lartë. 1 prisja tëvinin pas dy ditesh, mbasi atehere ishte dita e takimit në Tiranë.Kur te shkonin atje. do te pyesnin dhe do të merrnin vesh qe mekishin transferuar dhe kushedi me ç'veshtiresi do të me gjenin.sepse, përveç qe rruga ishte mjaft e demtuar. ishte dhe e ngatërruar.

Dhe kështu kishte ndodhur. Pasi kishin pritur nja dv orë nëradhe në burgun c Tiranes. kur uu kishtc ardhur radha, u kishinthene që Iliri eshte transferuar. por nuk u thane sc ku se duhcj tëpyesnin ne administraten e bumieve. Një polic u ishte afruar dhetha ge isha transferuar në burgun e Bardhores të Kavajës. Të

143

shgetësuar, Teuta me dv djemtë u nisen menjëherë ne drejtimin epanjohur: Bardhorë.

Atë ditë une, po prisja në sheshin e kampit, ku të gjithë tëdënuarit rreshtohcshin çdo ditë për të parë të afermit e tyre që h•ninnë kamp, mbasi qe andej dukej porta e hyrjes. Kur i shoh qe të treqë vinin! Ja bëmë njeri-tjetrit me dorë nga larg. Pasi bëne veprimete hyrjes, u takuam e u përqafuam.

"Hë, - u thashë, - më gjetët?!".-'Dhe në f►nd të botës të ishe do të të gjcnim - u hodhen qe

tre. - Tani e mësuam rrugën" - dhe më treguan veshfiresite e ardhjes.Më thanë që mezi erdhen, pasi makina jonë nuk mund të vinte, seishte c ulët.

"E takuat ndonjëherë nga poshtë'?" - e pyeta Ermalin, që cngiste.

"Eshte shofcr klasi" - u hodh Teuta. Vonë e mora vesh qenatyrisht e kishin takuar nga poshtë, por nuk me thane, për të mosme shqctësuar. Po me makinen tonë erdhen më morën kur u lirovanga burgu. Herë të tjera, falë shokëve të djalit, gjenim makina tëpershtatshme për të ardhur për të më takuar.

Bardhori ishte një kamp i rrentlar komplet. Organizmatndërkombëtare, që kishin vizituar burgjet, kampin e Bardhores ckishin eilesuar krejtësisht te pabanushëm. Dikur ai kishte qenë kampku të burgosurit mblidhnin dafinat që ishin mbjcllë nga kooperativa.Tani asgjë s'ekzistonte. Dafinat ishin shkulur të gjitha. Kampi mëparë ujin e mcrrtc me autobot. kursc tani pintc uje me gëlqere.Dushe s'kishte. Të dënuarit dushet i bënin mbi gropat ku kryeninnevojat personale, në të ftohtin c dimrit të pamëshirshem. Kuzhinaishte 10 metra larg dhe mizat bënin "shëtitjet" e tyre mbi ushqimete të burgosurve. Gatimi ne mensë ishte shumë i keq. Edhc une, sislutme të burgosur të tjerë, gatuaja në të ashtuquajturen kuzhinëprivate. Koha tani ishte e ftohtë, kështu që gjellet dhe gjërat gjysmetë gatshme që sillte Teuta nuk kishin rrezik të prisheshin.

Mensa ishte e pal•er.Kapanonet c fjetjes ishin me nga 50 vetë, me krevate

I44

marinari. Ishin gjithësej 4 kapanone. Ishin te mbuluar me etemit ccelofane. nc fillim ishin pa xhama. Nc vcrë të grinin tartabiget.ndërsa në dimer thajc së flohti, sc nuk kishtc ne vend për t'ungrohur. Mua me caktuan te flija poshtë.

Në verë kampi nuk kishtc asnjc hije ku të fusje kokën. Kampiishte në gropë ku shihjc qiellin dhc. megj ithese deti ishte 500 mctraIarg. dukej vetem nc horizont. Ne dimer te pristc cra. Kur binte shi.behej nje Iluce e madhe ne fushën e futbollit. i vctmi vcnd ku tedenuarit shetisnin. Ishin rreth 250 tc burgosur. shumica me krimete renda. vrasje. perdhumme, grabitjc me dhune dhe pjesa tjeter tëdenuar për krime të lehta.

Mcgjithëse shumica ishin të dënuar per krime te renda.pavarësisht se isha djali i Enver Hoxhes. u prita krejtesisht ne menyrehumane. Pavaresisht pikpamjeve të ndryshme qe mund të kishin memua. arsyeja qe ata e quanin të padrejtë denunin tim ishtc se "kushdodo ta kishte mbrojtur babain e tij. kushdo qofte ar. Kjo gje nuk ipelqcu drejtorit të burgut. qe u emerua ate dite qc shkova une në atëburg. dhe e hoqën menjehere pas incidentit qe ndodhi kur më qefluannë koke. kur unë isha duke fjetur. Sc: kush ma beri kete. që ngaorganizatori c deri tek ekzekutori. une e mora vesh. sepse menjehereerdhen dhe me treguan.

Erdhi dhe prokuroria e pergjithshme. U eudita dhc i thashëperfaqesuesit: "Ç.fare ka bere vaki per këtë interesim?! Une nukkam bere denoncim!...

Nuk ia vlente me u marre me ata që bënë këtë akt te shemtuar.aq i shemtuar saqë i gjithe kampi e denoi këtë akt te ulet, duke eqelluar tjctrin në gjume. Por si kishtc mundesi qe. pas ankeses segruas simc ne drejtorine c administrates se burgjevc dheorganizmat përkatëse e në sht■ p. drejtuesi i kësaj administratedeklaron në shtyp:

"Jane bere hetime rrcth ngjarjes. jane gjctur fajtoret dhe ndajtyre do te merren masat c parshikuara nga ligji per keto rastc.Gjithashtu do tc merren masa qe ngjarje te tilla tc mos perseriten,por jo dukc plotesuar deshiren e te denuarit. dukc ndr. shuar burg,un

I 45

ku ai kryen dënimin (pra, sipas këtij drejtuesi kërkesën time për t'utransferuar nga ai burg e quante nje dëshirë timen dhe jo tëmbeshtetur në një arsvc objektive).

Funksionari vazhdon më tej:"Ndaj zotit Ilir Hoxha do të mcrret masë, pasi ka qene ai që

ka provokuar. duke thënë se të burgosurit inë respektojne, scpserespektojne babain tim".

Kjo u shkrua në gazeten "Dita infonnacion". më 22 tctor1995 (mua më qëlluan në prag të 16 tetorit. ditelindjes të babait).

Natyrisht, keto ishin sajimet e tyre dhe asnje provokim itillë nuk ishte bere nga ana ime te burgosurve, por, siç duket,"spiunet". për të fituar pike me drejtorin. i raportonin lloj-llojsajesash e shpifje.

Kam vënë re sc gjithmone, në prag të ditčve perkujtimore tëEnver Hoxhes, familjes sonë i ndodhin ngjarje të hidhura.

Më 11 prill arrestohem unë.Më 16 tctor qellohem ne koke duke fjetur.Në nje 16 tetor tjetër arrestohet Klemi. burri i motres me

akuzën si "pjesemarres në banda terroriste" (sa akuza qesharakc -motivet c tyre politike u pane qarte edhe nc faktin që pasi berimuajsh në qeli. ne izolim te plotë. u Nje nga pyetjet c rrallaqe iu bë ishte qe se ku e kishte kopjuar Pallatin e Kongreseve. Pyetjeinteresante per akuzen c ngritur këtij arkitekti "terrorist" nga disaprokurorë "enigme", mbasi prokurori i çështjes, as i vajtindonjeherë. Klemi u kishte thene:

"Une jam arrestuar per motive politike. rnbasi jam djali iTeki Kolanccit dhc dhendri i Enver Hoxhes-.

Prokurori u pergjegj:"Jo_ nc kemi respekt për babain tuaj dhc nuk është ashtu siç

thoni ju"."Dhe per Envcr Hoxhen keni repekt'?" - i kishte pyetur

Klemi.Prokurori nuk mund te vazhdonte me me këtë arsyetim. se

bintc brenda me të dyja kernbet. Duke mos pasur asnje fakt apo

146

lidhje me të ashtuquajturcn bandë terroriste, për të cilën akuzohcj sipjesemarrës, ia ndrvshuan akuzën. dukc ia bërë "për moskallëzimkrimi", dhc më: pas doli farc nga burgu, kur këto u shpërth •en, kurtë gjitha institucionct e shtctit që udhehoqi Sali Berisha u"shkërmogen si kala rere" nga revoltat popullore kundër këtijregjimi dukc dhc u amnistuar më pas.

U largova pak nga burgu im. por e permenda këtë rast mbasiKlemi u arrestua kur unë isha liruar dhe nenes i duheshin dhc trcmuaj për të qenë e lirë, kështu pushtetit politik i duhej një pjcsëtari familjes tc ishte në burg. Gjithnjë, siç e thashč, këto ndodhnin nëdata përkujtimore të Enver Hoxhës. Ç'koincidencë. Sa bukur i-zbulojnë" organet kompetente krimct tona në keto data përkujtimoretë familjes sonë.

Por le të kthehemi tek ngjarja. Pse erdhi përfaqësuesi iprokurorisë së pergjithshme pas sliumë kohesh dhc më pyeste qëpër kë dyshoja unë që kishte kryer aktin ndaj mcje dhe nuk shkontctë pyeste drejtuesin c administrates së burgjeve qc i kishte "zbuluar"që ditën e parë dhe do inerrte masa ligjore ndaj tvrc, që ngjarja nukdo te perseritej më? Mos vallë c dinte përpara se të ndodhtc? Tëvetmet masa qe u inorëm ishin: pushimi i drejtorit të burgut dhe permua mospranimi .nga ana e këtij drejtori që u pushua i ke,rkesestime për lirim me kusht. megenëse kisha plotësuar gjysmen cdënimit, dhe për asnjë tjetër nuk u mor masë ligjore. Pra, mbctëndy vetë quc e kishin kryer këtë akt të shëmtuar: o më kishte eielluardrejtori, o unë kish qëlluar veten time!

Në këtë burg nëpërmjet BBC dëgjova dhe vendimin cgjykatčs së kasacionit për lënien nc fuqi të vendimit te meparshëm.pra, një vit. Nuk kisha ndonjë shprese për të ma ulur dënimin.përderisa ky ishte politik. ashtu siç nuk kisha shpresa, si gjithë tëtjera, që dhe unë mund të lirohesha kur te plotësoja gjysmën cdënimit. Kerkesa nuk u pranua. mbasi "nuk isha pcnduar për kriminqë kisha kryer". Me një fjale. ata donin që une në kërkesë të thosha"kain bërë gabim që kam mbrojtur babain tim dhe për këtë jampenduar thellësisht dhc kerkoj mëshirën tuaj".

147

Siç c thashe me të dënuarit kalova mire pavarësisht sei kujt isha. Më tregonin historite e tyre, kërkonin mendimin tim perankesat qe drejtonin, shumica c tvre të penduar per krimin qe kishinkryer, per hallet e tyre, per indinjimin ndaj partise demokratike përpremtimet që u bëntc nepermjet deputeteve te saj dhc drejtuesve tëburgjcve në fushatat elektorale dhe pasi u merrte voten, i lintc nëharrese, në vuajtjet e tyre. Më vintc keq për ta. Të rinj. të dënuarnga 20-25 vjet. Natyrisht kishin kryer krim. dikush me dashje, dikushpa dashje, dikush për ndcr. dikush per tokë, të gjithë të dënuar nëkohën e demokracise, ku dheligjet dhe organet i prokurori. glykatac sidomos mc kursantët që u përgatitën në kursc gjashtë mujore,linin mjaft për te dëshiruar.

Familja gjithmone me sillte gazctat dhe pak nga pak të gjithëkërkonin per t • i lexuar ato. Sc bashku benim dhe fjale-kryget.

Në fund të kapanonit të fietjes ishte vendosur nje televizor dhe kurfillonin lajmet dhe spikeri fillonte të thoshte qe "komisariatipolicise të gjithë hidheshin nga krcvatct dhe gjendeshin paratelevizorit dhe me një qetesi absolutc shikonin e dëgjonin sc kushishtc kapur sepse njiheshin me njeri-tjetrin.

Nuk mund të Ic kurrsesi pa permendur në këto kujtime dybashkëvuajtësit c mi. Mctin dhc Vasilin. Ishin dy të dënuarit c parëqe me pritën dhc më ndenjen afer gjithe kohes. Natvrisht për këtëqendrim edhe u "persekutuan - pak nga drejtori që kishtc ardhurme detyre këtu ne burgun c Bardhores. Thcm pak, sepse atij nuk iambantc me shumë. Të dy keta ishin denuar për vrasje, por vrasjennuk e kishin bërë direkt këta. Njëri c kishtc marre persiper kriminqë kishte bere një tjeter. ndersa tjetrit ia kishin ngarkuar kriminrnbasi ai qe e kishte kryer ishte djalë i vetëm dhe kishte miq, ndersakv kishte dhe tre vëllezër të tjerë dhc ptin c madhe sc ia dënuannënës së tij me vdekje nje djale sc i mhctcshin trc të tjcrët. Ç‘logjikee bukur për drejtesinë.

"Me ka falur jetőn Ramiz Alia. - më thoshte mua. Ai çdonmaj sillte falje. jo si ky që s'kujtohet

burgimit po ju vinte fundi. Teuta me thoshte që

148

djemte jane hdhur së tepenni mc njeri-tjetrin qr. kur te kartl burgosurty dhemë nciihmojne shume.

Eshte gjë c mire kur familja është c bashkuar. Por Teutes. perveçmc mua, tani iu shtua dhe një tjeler, jo sc per mua nuk qe hall, por

isha i burgosur dhe i binte Teutes t'i perbalk)nte elithe hallet e familjes:Djali i madh duhej të iktene ernigracion per të mbajtur fiuntljen. U takuamdhe i dhashe këshillat e rastit. Pas dy muajsh erdhi dhe më takoi ne burg.Ishte një gjë c papritur. U kenaqa shumë. Iku perseri. Tani krah i djathteTeutes iu djali i dvte. Shkëlzcni. Dua te them që familja luajti një rolpazevendesueshn per ta kaluar burgun sa lehtë. Nuk mund të lë papennendur dhc ata qe ndihmuan fzuniljen time për të ardhur e përtakuar ne burg. mbasi. megjithese burgu ishte veteln 14 km larg Kavajes.behej një ore dhc duhej makine e lartë. sepse rruga ishtc e pakallune menlakina të uleta, siç c kam thene.

Por ja dhe dita c Itrise erdhi. E enderrojne ditë të gjithë tëburgosurit. Ulesha në një vcnd të alktuar kampit nga ku shihej deti, qëme dukej se vetëm ai ishte i lirc. mbasi dukej i pafund dhe nuk kishte"burg- që mund ta nxinte. Atë natë nuk fieta fare. Plaçkat personale ikisha bere gati me kohe. mengjes bëra dorezimd. u takova meshoket dhe rrcth ores 9 dola nga kampi. Tant isha pjesen e sipenne dhetë denuarit sheshin poshte ne kanap, aty ku mblidhe.shin dhe shikoninfamiljaret e tyre që vinin per të vizituar të afennit qii i kishin të denuar. Atyprisja dhe une' dita c caktuara Teuten mc djemte që vinin të më takoninmes flohte e shi c në verë ne mes të vapes zhuritese.

Djali i dyte. pasi i madhi ishtc larguar në emigracion per tc mbajturfmniljen. me priste jashte rrethinnt tc kampit. Nuk me durohej sa tc arrinim

shtëpi. Më propozuan të pinim nje kafc ndonje lokal gjatë miges,por me dukej kolle e humbur. Në shtepi pnste Teuta, djali i vogël dhefamiljaret e tjerë. I thashe djalit:

"Shikon qc erdln prape babai?!-.Ndersa me të madhin folem ne telefon.Të nesennen shkova tek nena në bu►g, ku u takuam me rnall dhe

menjehere pas ketij takimi slikov-a tek varri i babait. I vendosa lule,ferkova vanitt nuk qava. por c ndjeva veten me krenar.

1 49

-,

Pjesa e tretë

14,

Intervista që u bë shkakpër të më arrestuar

(Bontar në gazetën "Modeste -. më 14 prill 1995. me"Unë. i hiri i Enver Hoxhës'9

Pyetje: llir Hoxha, një emër i ntajtur nga antikiteti dhembietnër që koha tenton ta harrojë. Ç' 'person. ç'karakter yench-onpas kënj identiteti?

Krgjigje: Eshte c vërtete që cmri Ilir vjen nga antikiteti,ndersa mbiemrin Hoxha une kam fatin ta kem nga babai im. që përpopullin shqiptar. të pakten, njihct që nga 8 nentori 1941, kur uthemelua Partia Komuniste Shqiptare. Vete fakti qe ju vini të mëintervistoni mua, vjen ngasc kam këtë mbiemer. Prandaj thoni ju.por nuk është e vertete se koha tenton ta harroje kete mbiemer.Dhe nese koha nuk tenton ta harroje kete mbiemer, kjo s'eshtekurrscsi merita ime. por e punes kolosale qe ka 1).1re Enver Hoxhaper Shqiperin dhc popullin e saj.

Pyetje: jesh fi;milë i riji! personaliteti të ckgjuar përveç

151

të mirash. mendoni se ka edhe vështirësi?

Përgjigjc: Natyrisht qe kjo ka dhc veshtiresite e veta. qe janeshume here me te medha sc te mirat. Nje nga keto. dhc më kryesorja.ishtc dhe eshte qe. dhe kur ishte por aq me tcpër tani qebabai im ka vdckur. une si djali i tij tc mos e turperoj.

Pirtje: Kë do Wattani avamazhin dhe p-ivacionin më të spikatur?

Pergiigje: Angazhimi i tij total ne pune sillte privacioninper ne. për te ndenjur bashku ne familje për njc kohë te gjate.

Pyetje: Enver Hoxha për 45 vjet ishie udhëhegii • i njëte: Wrë, ndërsa përpt personalisht ishte cdhe haha. Kë do

lë vlerësonit më shumë tek ai: prindin apo prijësăn?

Pergiigje: Nuk mund të behet nje vleresim i ndarë. Unë evlerësoja si baba, por njekohesisht e vleresoja si udheheqes. si gi ithetë tjeret. Vleresimi i parë eshte personal.

Pyetje: Kohël mityshuan. Enver Hoxha. nga sotcilesohet si falkeyësia e kombit. Ju. nga pozna e njeriut tëzakonshëm, si do ta glykonit Enver Hox-hën?

Pergjigje: Kohët mund tc ndryshojne dhe, qe s'eshte idhull,kjo nuk me preokupon. sepse ai nuk luaoi qe tc bëhcj idhu II. Ndersaeilesimi nga ana juaj si -fatkeqesia c kombit - . per te mos qenefiktiv, duhet tc citohet shprellimisht ku dhe kush e ka cilesuarkeshtu, që dhc une Cju jap pergjigje te sakte. sepse. personalisht.nuk e quaj si fatkeqesia c kombit. Bilc, s'me lejon modestia. sepse

kam baba. qe ta quaj krenaria e kombit.

P►elje: Cilën do të quanit meritën më lë madhe të EnverHoxhës?

152

Pergjigje: Krijimin dhc konsolidimin c shtetit të ri shqiptar,duke i dhenë një rcputacion në te gjithe boten.

Pyetje: Po gabimin më të madh?

Pergjigje: Nuk i kam konstatuar ndonje gabint e. aqteper, gabim të madh.

Pyetje: Ndaffigurës s‘.; Envern s Janë te pakta dhe alalzatpër vitet e hrjtës: ndërkohë që hdia antilashiste konsiderohet jagee lavdishme e historisë shcpplare. e shplegoni?

Pergjigje: Duhct te dini qc akuzat kunder Enver Hoxhesper periudhen e luftes nacionalclirimtare i behen nga të mundurit.nga ata qe ai u trcgoi vendin dhe nuk i la të shfrytezonin popullin.Qcflimin qe i vuri vetes Enver Hoxha. natvrisht së bashku me tegjithe partizanet, rinine, popullin, per te luftuar okupatorin c veglate tij dhe për të eltruar Shqiperine. e arriti plotesisht me 29 nentor1944. Per fitimtaret akuzat nuk vlejne, sepse fitoret jane vulosurme gjakun e deshmoreve.

P •etle: Eshië jakt se mernat dhe privileglet e hdies (përiShidhe amni.y tinë me MS1i11 e 5(J-vjetorit Oirinnt), i jane mohnoredhe nënës straj. Si do ra motivonit?

Pergjigje: Nena imc ka qene nje nga antifashistet c para, qeregjimi fashist e denoi me 13 vjet burgim në mungese. sepse doliilegale dhc partizanc. E kapen tani dhe e denuan me 11 vjet. per tezbatuar vendimin e lene pezull nga te paret qe iken mc bisht ndershale me okupatorin.

Si nena ashtu edhe ne. nuk presint falje dhe as kerkojmemeshire, sepse i pafajsbmi s s ka si te kerkoje thije, edhe pse mundte jete denuar (jo per faj. por per hakmarrje politike).

Pyetje: Krinmi i kultit ishte tendence e vete Enverit, apopasojë e adhuritnit tcy popullit ndaj udheheyesit te nj?

Përgjigje: Enver Hoxha asnjëherë nuk e kërkoi kultin. Përkëtë ju është më mire të pyesni të gjithë ata që c kane takuar, qëkanë biseduar. por edhe ata që e kane njohur me nga afër.

Pyeije: Meglithatë, ishte populli ai. ge si hakmarrje ndajregjimit te kaluar, zgjodhi pikerisin shkaterrimin e simbolit te tij.Kush ishte shkaku per mendimin tuaj?

Përgjigje: Nuk duhet abuzuar me fjalen popull, sepse nukishtc populli ai që i rrezoi monumentet, por disa banda të organizuaraqë u lejuan per të kryer akte vandalizmi. Populli ishte ai qe doli pasrrëzimit të monumenteve në antimitingje. Duam apo nuk duam ne,ai popull ekziston.

Megjithate, rrezimi i monumenteve nuk ishte aq idhimbshem në krahasim me atë që këto banda vandalësh bënëpas. Ato i N- . une kazmën Shqiperise, duke kaluar edhe kuotat e nivelitzcro. Tani nuk keini as dinjnet si shtet c as dinjitet si popull në sytee botes, dhe kjo ka për të vazhduar shume gjatë.

Pyetje: Humhja e njeriut te ajert padyshim eshte edhimb.yhme. Po e monumentn, si e perjetuat?

Pergjigje: Monumenti s'ishte yni, por i përkistc popullit dhene nuk kishim ndonjë detyrim ndaj tij. Ndërsa zhvarrimi i babait u

bë fshehtazi. natën. Njcrëzit e pushtetit vepruan si hajdutet efrikacakët, sc kishin frikë ta bënin nen dritën e diellit. sepse edhcnga i vdekuri u dridheshin tc Kjitha ato që mund të dridhen. Përkëtë po, c kisha per detyrë të bëja një varr e t'i ruaja eshtrat.

Pvetje: E mendonit se i njëjti popull. yë para pesë vjetesh

154

derdhi lot për Enverin, të reagonte në atë mënyrë?

Pergjigje: Jua thashë dhe po ua perseris që nuk ishte populliai qe reagoi. por forca tc caktuara politike. Të mundurit.

Pvetje: Familja Hoxha në hurg! Kjo është një kërkesë epërsëritur shpesh. Mendoni se është vërtet dëshirë e popullit apoqëllim i qarqeve të caktitara politike?

Pergjigje: S'e kam dëgjuar ndonjëherë këtë kerkese. Por juduhet ta dini se që te futesh në burg, kjo mund të ndodhë ose perhaktnarrje, siç është rasti i nënes sime, osc psc kc thyer ligjet eshtetit ku jeton. Për veten time, une nuk i kam shkclur kurre, por ikam respektuar ligjet. si te sistemit te kaluar, ashtu dhe të ketij qëjctojmë sot.

Pyetje: Kë do të alatzonit për yendrimin e mbajtur ndajpsh?

Përgjigje: Ke tjeter, veç atyrc që donin hakmarrjcn ndajEnver Hoxhes, i cili u tregoi vendin 50 vjet përpara. Koha eShqiperise është kthyer shume prapa. Megjithate. ata kanë dhe emraqë shume mirë mund t'i njihni. po të lexoni kujtimet e EnvcrHoxhës. në libra të tillc si "Rreziku anglo-amerikan", "Kur uhodhën themelet e Shqiperise së re", "Titistët" etj., etj. Juarekomandoj qytetareve t'i lexojnë keto k►jtime të babait tim. sejane per tc miren e tyre. Por ka edhe emra te rinj. vegla qorre, qëniund te jene qeveritare. si Genc Ruli, Blcrim Çcla. qii bënë atoraporte e akuza qesharake c me bllofe: apo prokurorë. si TeodorMosko, që i mbrojten mc "dinjitet" keto akuza: si dhe gjykates, siNikoleta Kita, që i dha I I vjet denim nenes sime, të gjithe keta të.shkolluar ne regjimin c Enver Hoxhës. por që do të vije nje dite qëdo te japin Ilogari. sepse këtë do të kerkojmë nc. Ka edhe disa tëtjere që s'po i permend. Kjo jo per hakmarrje, por duke pritur pert'u vendosur drejtesia.

155

Pyetje: E, megfithate, nëna juaj ndodhet ti& burg. Sagendron akuza për shpeydorim lë pasurise së populln?

Përgjigje: Nëna ime është e dënuar politike, dhe këtë e dinëtë gjithë. të paktën organizmat jashtc. Megjithate. ka vetem heshtjenga ana c shtetit shqiptar. Natyrisht. nc nuk presim ndonjë gje. dukcditur sc per Fatos Nanon po lufton nje parti c terë për ta liruar dhcnuk po bën dot gje. Akuzat që i bene në parlament Genc Ruli dheBlcrim Çela, siç doli, ishin akuza bllofe dhe të falsifikuara,propagandistike. por mc pasoja per ne. Asnje pasuri shteterore nukështë pervetesuar e shpërdoruar. Dokumcntacioni i rregulltshteteror. i mbajtur nga organi i autorizuar, siç ishtc drejtoriapritjes. u dha mundesi kontrolleve të zotit Blerim Çela, me qëllimqë të numerolteshin të gjitha kafctë e pira nga njerezit që vinin përtë nderuar kujtimin e Enver Hoxhës. Të gjitha ishin me vendun tëorganeve të larta.

'1 >yelje: Mendoni se gendrimi ndaj jush eshte hakmaoje

Pergjigje: Kjo nuk do shume mend të kuptohet. Një shtetdemokratik duhet të aktivizojë inteligjencien për t'u ndërtuar dhepër të ecur përpara. Ndërsa une jam profesor-doktor dhe jam papunë. por duhct thene sc si unë jane shume inxhiniere, oficere,mësues etj.. ctj.. që jane hedhur rrugeve, për të mos folur përpunetoret. Pra. nuk jatn i vetmi që po pesoj hakmarrjen c këtijpushteti. Po, kam qcnë i pari. Kete e pranoj.

Pyeije: lani jenn •hiei demokralik. Kë shihni sr a •rnje dheke konsiderom si gahim jaial të ketyre lre vjeWve lë SiS1C11711 lë

Pergjigje: Tani. për saktësi. duhct thene që nuk jemi shtetdemokratik ose. me falni. jemi shtet demokratik vetem me fjalë.Që të mund te quhemi shtet, se paku duhet të kemi kushtetuten. si

156

gjithe shtetet evropiane. ku bejme pjese edhe ne. Nuk kam pareasnje arritje gjatë ketyre tre ‘jeteve, perveç shkaterrimeve.

Gabimet fatale jane shume. Por dy mund të jene kryesoret:- Ky pushtct nxiti hakmarrjen. e cila nuk do ta lere kurre

Shqiperine te ngreje kokën.- E dyta. u lcjua fenomeni i gjakmarrjes. që ishtc nje fenomen

i mby llur. duke bere pajtimin e gjaqeve. Une u bej thirtje te gjitheatyre qc jane në gjaqc. te trcgohcn tolcrantë. të pajtohen. sepseështë në të miren e tyre dhe te femijeve. Nuk eshte turp të falësh2iak. Ju bëj thirrjc që të pajtohcni vetë me njeri-tjetrin dhe të mosprisni ndermjetesira. sepse tani nuk ka më as pushtet popullor dheEnvcr 1-loxhe. qc Cju ndihmojnë. Bejeni, te pakten. per hater ti atijqc ju donte ishit të bashkuar e në miqësi mc njeri-tjetrin dhe do tëshihni qc nuk do të keni të këqija. veçse të mira.

l'yetje: E ndieni veten të përbuzur ne shoqëri?

Pergjigje: Unejam shumë ballehapur e krenar dhe nuk kampse te ndjehem i përbuzur ne shogeri dhe këtë gjë ia dedikoj punesse palodhur qc bëri babai im për të miren e Shqipërisë dhc popullit.

Nga ana tjetër. mund pyesesh këdo. si në Durrës. dhc nëTiranë, ku une kam punuar dhe si kam punuar. Por kjo ka pakrendesi. sepse si une, ndershmeri. kanë punuar shume c shumenjerëz të tjere.

Gazetari: Ju jalerninderit!

157

Vendimi për arrestimin

VendimPër marrje si të pandehur

Në Tiranë, sot, më datë 17.04.1995Unë, Genc Gjokutaj, zevendës-prokuror i rrethit të

Tiranës, pasi studiova intervistën e dhënë nga shtetasi Ilir Hoxha,në numrin 18 të gazetës "Modeste", që bën fjalë për veprënpenale të nxitjes së grindjeve dhe urrejtjes midis kombësive dheracave, parashikuar në nenin 56 të Kodit Penal,

Konstatova se:Në numrin 18 të gazetës "Modeste" shtetasi llir Hoxha

ka botuar intervistën e titulluar: "Unë, i biri i Enver Hoxhës...".Në këtë intervistë autori ka bërë thirrje që synojnë prishjen epaqes publike dhe nxitjen e urrejtjes kundër pjesëve tëpopullsisë, dukc i fyer e duke shpifur për to, nëpërmjetshprehjeve të tilla, si: "të mundurit", "banda vandaliste", fyerjendaj grupeve të ndryshme shoqërore apo shtetërore, si: "veglaqorre" etj., apo dhe duke kërcënuar hapur se "do të jepet Ilogarinjë ditë dhe se këtë do ta kërkojmë ne". Meqenëse ka prova tëmjaftueshme se vepra penale është kryer nga Ilir Hoxha,

Vendosa:Të marr si të pandehur për këtë çështje llir Enver

Hoxhën.Zëvendës prokurori i rrethitGenc Gjokutaj

158

Kam kërkuar paqendhe jo hakmarrjen

Interviste me "KJ"(Të, nesërmen c arrestimit. ekskluzivisht për këtë gazetë)

18 prill. 1995.

KJ: Kur e dhate ituervisten për gazeten "Modeste"?

Përgjigje: Gazetari erdhi e më takoi më datën 9 prill dhe ebotoi intervistën me datë 13.

K.J. A menduar se mund arrestonin për kete gjë?

Pergjigje: As më kishte vajtur ndonjëherë në mendje se dotë më arrestonin mc akuzën pse dhashë një interviste. 1 kamrespektuar gjithnjë ligiet e shtctit dhc asnjëhcrë nuk i kam shkelurato.

K.I • (:tare menduat ku • pate policinë në derë?

159

Pergngje: Pashe nje furgon plot me police dhe njëri prejtyre me tha se duhej të paraqitesha për nje sqarim ne prokurori. Eshkova neper mcnd gjithçka: arrestimin, burgimin. Pastaj më crdhine mendje mamaja dhc thashë me vete: kur c perballon hurgun njegrua 75-vjeçare, si te mos e përballoja une, djali i saj.

KJ: Pas marrjes nga policin. ku p&Iiinduaĺ?

Penzjigie: Në zyrën e zevends-prokurorit te Tiranës. GeneGjokutaj. i cili po me priste. Ai me njohu me akuzcn dhe. pasi ma

tha ta firmosja. Nc fillim nuk desha. por pastaj ai mambushi mendjen per ta firmosur, duke me pennendur procedurat.rregullat. Kv nenshkrim kishte kuptimin se isha njohur mc akuzen,jo qe e pranoja. Megjithate. ende nuk e kam kuptuar akuzen qc mëbejne.

KJ: Pse2

Pergjigje. Nuk c kuptoj ku qcndron vepra penale qe kamkryer unë. U mendova shume per ta kuptuar kete gjë. por nuk nxoragje nc dritë. Akuza duket shume absurdc. Une nuk jam botuesgazete, që te arrestohem per bonmin c një intcrvistc. c cila mundte zgjoje ndjenjat raciale apo te perçarjes. Une jap mendimet c miaper çeshtjen e vleresimit te figures se Envcr Hoxhes dhc për tegjithe ata që e kanë akuzuar si diktator. Ne intervisten e botuar negazete unë bëj thirrjc per tolerance dhc jo per hakmarrje. Flas perluften qe duhct te bejë shteti kunder gjakmarrjes dhe disafenomeneve negative sociale që linden keto vitc dhc që në kohen eqeverisjes sc Enverit nuk ekzistonin. Te gjithe ata që c kane lexuarintervisten nuk gjejnë asnje fiale për te me fajesuar dhe jo me për

arrestuar. Nuk c di si c kanë lexuar kete gjc ata që me kanearrestuar

KJ: Mendoni se kv cirrestini iŕshie polnik?

I 60

Pergjie: E çfare mund te jetë tjder...

KL Po latsh nmnd të jetë, frikësuar nga intervista?

Pergjigje. Shkoni dhe pyesni ata që mekanë arrestuar. Mua s'mëndalon njeri të mbroj babain tim dhe te jem krenar per të.

K.I: Pse mendoni •e mbiojtja që i bëtë frgrrës së bahaitjudërgoinë arrest?

Pergjigje: Jam i sigurte, se vetem mbrojtja e tij shpuri në këtësituat pasi une them të vërteten rreth figures së babait. Kjo gje i frikesondisa njerëz. Megjithate. une jam Ilir Enver Hoxha dhe jo Envcr Hoha.Nuk e kuptoj pse pushteti i sotem ka frikë nga une. Si djali i tij. kam tëdrejten që te mbroj babain dcri në fund dhe ështe e drejta imc që t'i procedojpmalisht që të gjithe ata që fyejne figuren e tij.

KI• Çfarë. keni Intinbur nga jeta e penlitshme pas këty. " anysti?

Pergligje: Mc vjen keq nuk do të kem mundesi të shoqërojf(*.lnijet e mi në shkollë. Ishtc një mige që e beja çdo dite dhe qc më jeptckenacji.tsi. pn.j aq sa jam i papune. Meithatë, jarn optimist sepsec di që do të më zevendesoje djali i madh.

KI: l'o nese arregi juaj vazhdon për kohë hapashtierë do ndennerrni?

Perujigje: Do të deshiroja që kjo çeshtje të mb■llet sa rne shpejtdhc shproj vërtd se prokurori do ta mbylle dosjen Hoxha". por. nëqofte ajo do të vazhdojë per kohë shunie të gjatë, atehere do t'i kërkojndihme Kornitetit Shqiptar të Helsinkit. si dhe do t u drejtohem tc gjithaambasadave. duke u bere tëdittir se vazhdon persekutimi i familjes Hoxha

161

KI: Për .sa kohë mendoni se mund të vazhdolë ky persdadim?

PergOgje: Këtë nuk e di dhe nuk mund ta imagjinoj, por numd tcthem dicka tjdër. Familja Hoxha do të jctë në cjender te vemendjes përgjithe jc./ar dhe kjo per merite të Envcr Hoxhes. Asnjë shqiptar nuk mundte mohojë arritjet qe. pati Shqipëria gjatë kohes së qeverisjes së tij. Keto qethul-km sot jane thjesht fiale poli~hspekulatore... Nuk i kuptoj deklaratate Blerim Çeles, që i:shte kryetu- i kontrollit të shtetit. dhene televizionit. Poi gjcti ai thesarët e tim efi, une do të gewhesha. Singerisht c them këtë gjë.Por une nuk mund t'i pranoj deldaratat etij. kur thotë sc Enveri kërkontebalej një pape i rnarksi&m-leninizmit. Enver Hoxha do të mbetet gjithnjëEnver Hoxhe. kursepapa-pape. Nuk mund te bashkohen kao nocionc nennje emer.

KÍ Intervista në greekin Mockste"wjon në munrin e onlzshmën

Pergjigje: Gazetari nië ka lenë pyetjd, por une nuk e di nese aivazlidontëjctë i interesuar per ta botuar ate. Ku i diha. edhe ai mund teperfundoje i arrestuar. ashtu si dhe une. Kurse akuzucsit do t'i thoja që takNonte intervisten. pastaj te merrte masen c arnstit ndaj meje.

K Mendon seifyin e ka mbiemri për githa këtoqë pondochn?

Pergjigje: Sigurisht. Unë po e marr fialen "faj -. qe ju perdoret. nëkuptimin "slikak”. Të gjitha hakmarrjet ndaj nesh burojnë ve•tern ngambienri. Por jam krenar që jam nje pasa.rdhes i Hoxhateve.

KI: TCP1i besoj se e ndjeni velen në njëjtin jx)zicion me nënën maj tëbur,,osur?

Pergjigje: MegenCSe .jarn pikerisht ne këtë pozicion pra. shurnepErne saj. do të dcsha t'i thoshja nepenrijet gazdes. që të mos kctë merakper mua:

e kam per nder qe jani akuzirar per mbrojtje të të dashurittone. Të perqatbn I I

162

Duan apo s'duan politikanët,ai nuk do të mbetet"jashtë ligjit", si sot

(Pjcsa c dyte c intervistes, dorëzuar ne redaksine e gazetes"Modeste" me 14 maj 1995)

Pyetje: shp►ehet se nuk ndiheni i përbuzur. Po i zhgënjyer?Nëse po, nga kush nuk e prisnit më tepër zhgënjimin?

Pergiigje: Jam i zhgenjyer nga dyfyt •resia e disa njerezve,por mund te them se ne mcndjen time gjërat u kthjelluan shumë

shpejt. Une 11ë veten time c kam bere ndarjen c atyre "miqve dhcshokeve" te mi që m*u larguan per tc zene karriket ne pushtetin cri qc po krijohej dhe perzierja ime me ta i bente pak te besueshemper postct që do te mermin, nga rne të ultit c dcri tck me tc lartet,pra, u prishte pune (kishtc dhe ka edhc nga ata qe, pavaresisht prejpostcve qe moren, janë treguar njerez korrekte, me kulturë politikcdhe demokratike).

Po p■etja juaj ishte per ata qe mő zhgenjyen. Pati prej atyre

1 63

që, për një ndjenjë frikc të justifikucslunc, për të mos u implikuarvetë dhe familjet e tyre, m'u larguan. Natyrisht, këtu nuk c kamfialen për shume miq e shok të punës e jashtë saj, që as çanëkokën nga kjo "furtune" që po kalonte, si për mua, ashtu dhe përfamiljen time. c cila më njohu edhe inc shume miq c shokë të rinj,të cilet ne momentet e vështira që po kalonim na ndihmuan, napërkrahën dhe ne nuk do Ľjua harrojme kurrë.

Pyetje: Eshtë ,fakt yë Enver Hoxha ka adhuruesit e tij.Përvjetori i vdekjes së tij ç'ndryshint patt këtë vit nga katër 11 prillevetë ljerë?

Përgjigje: Eshtë absurditet të mendosh sc mund të ketëndodhur diçka e kundërt për adhuruesit e Enver Hoxhës. Ndrvshimikëtë vit nga vitet e tjere ishte se na erdhen për vizitë në shtëpi pertë nderuar kujtimin e Enver Hoxhes cdhe shume njcrëz nga rrethet,si Mirditë, Vlore, Tepelene, Tropojë, Koree, Fier, Kavajë, Krujë.Peqin. Tiranë po e po e të tjerë. Keta, masi kishin shkuar te varri itij për të vene bucjeta me lule, u kthvcn për vizitë në shtepi, dukena shprehur nderimin per te, për vete dhe nga shume njerez tëtjere, që për arsye te gjendjes shumë të rëndë ekonomike, nuk kishinmundësi të vinin nua rrethet c tyre, por u ishin lutur që të na itransmetonin ata inkurajirnet për ne. Për vete, atë ditë nuk patamundesi të shkoja te varri i babait. sepse njcrëzit nuk pushuanasnjë orë. Më vonë u arrestova, keshtu gjëja e parë që do të bëj kurtë jem i lirë është të shkoj tc varri i njcriut tim të dashur dhe pastajtë takoj nenen time ne burg.

Pyetje: Para ca kohësh ështe krijuar shoyata e "GirlInetarëvetë Enverit". Mendimi juat për këtë shogatë?

Pergligje: Në pergjithësi shoqatat apo fondacionct kanë njëstatus. nje program. Une nuk bej pjese në asnjë shoqate apo partipolitike dhc konkretisht nuk i njoh as statusin e as programin e

164

kësaj shoqatc, sepse nuk e kam parë. Por logjika ta do që fondacionetdhe shoqatat, qofte ajo c Enver Hoxhes apo e Fan Nolit. FaikKonices, Emin Durakut. Gjergj Fishtes e shume të tjera. krijohenper të propaganduar vepren c personit qe i dedikohen. për tëperk►jtuar ngjarjct që kanë të bëjnë mc jeten dhe veprinuarine qëkanë kryer ata për vendin e tyre. Keshtu mendoj une. Numri iantarëvc që perbejne shoqatën varet nga personaliteti që ajo shoqatëperfaqeson. Nga pamjet dhe lajmet qe jepte "televizioni nderpartiak",

duk sc ishin pak si shumë anetare, në krahasim me anetaresinee shoqatavc të tjera. Thonë që ishin gati një milion anetare. TaniEnver Hoxha është jashtë ligjit. Duan apo nuk duan politikanët, dotë vije një ditë që ai do të futet brenda ligjit. me aprovimin ekushtctutës së re.

Pyetje: Në opinionin publik e sidomos zyrtar çdo përkrahës iEnverit cilesohet si nostalgjik i diklaturës. Sa i drejte eshtë ky mendim?

Përgjigjc: Atyre qe jane përkrahës të Enverit nuk u bënpershtypje sc si cilesohen nga të tjerët.

Pyetje: Nën peshen e kësaj akuze gjendet vazhdimisht dhepartia socialiste, ndërkohë ye vete partia soci►liste deklaron seeshtë refOrmuar dhe se nuk e hdh asgjë me të kaluaren politike tepartise së punes. Si do ta wykoni?

Pergjigie: Natyrisht që partia socialiste nuk eshte partia epunes. këtë e dinë të gjithë. Shu►ica e anëtarëve të ish-partise së

punes u atashua te kjo parti. si dhe shume të rinj që po anëtarësohen.Ata e bejne këtë scpsc partia socialiste eshte parti c majtë. Partiasocialiste nuk duhet të vuaje nga komplekset dhe epitetct, se ashtue ka politika, po ata te shohin si eshte më mire për popullin, përShqiperine. dukc justifikuar kështu elektoratin që ajo ka.

Pyette: Forca th cokotoro politike Enver Hoxlien e quajne

165

më tepër se diktator, kriminel, duke sjelle si a►gumem persekunmine inteligjencës, burgosjen. internimet e kundërshtarëvemadje dhe të njerëzve të thjeshtë. Sa qendron kjo akuzë përmendimin tuaj?

Përgjigje: Kjo akuzë nuk qendron. Më thoni për çfarë nuk eakuzuan Enver Hoxhën në këto katër-pesë vjet. Po ju bëj unë njëpyetjc: kë do të quanit ju kriminel. një njeri që mbron kushtetutën,ligjet e shtetit, apo ata që mundoheshin të përmbysnin pushtetin medhunë, të sabotonin ecjen përpara të Shqipërisë?

Pyetje: Gjithashtu Enveri akuzohet se për mbajtjen epushtetit të tij absolut ka eleminuar bashkëpunëtorët e tij më tëcrfrt: glatë lufiës Oemal Staftn e deri tek Mehmet Shehu e grupi itij. Sa e vërtetë. është?

Përgjigje: Jua shpjegova edhc më herët, në pjesën e parë tëintervistës, se këtyre pyetjeve nuk ia vlen t - i përgjigjem, megjithatë,megenëse po zë në gojë cmrin e Heroit të Popullit Qemal Stafës.po pranoj të përgjigjem, duke përdorur logjikën, sepse në atë kohëunë nuk kisha lindur. Enver Hoxha gjatë periudhës së luftësantifashiste nacionalçlirimtare ka bërë shumë bisedime meeksponentë të Ballit Kombëtar e të tjerë eksponentë, të cilët mëparë u baslikuan me okupatorin, me qëllim që ata të kthcnin rrugëc të lidheshin me popullin. që po bënte një Itiftë të drejtë kundërfashizmit e nazizmit. Fundi i tyre dihet. Lind pyetja: Si ky njeri,pra, Enver Hoxha. qc i bënte thirrje Ballit Kombëtar, i cili në fundtë fundit kishte program të kundërt. që për një kauzë më të lartë cmë të rëndësishme, të bashkoheshin në luftë kundër okupatorit dhcnga ana tjetër. i "bënte gropën" vetes. duke ehminuar një të ri,organizator të rinisë antifashiste në luftë kundër okupatorit, siçishte Qemal Stafa'? Gjykoni dhe juve vetë.

Pyetje: Kë do të ve •onit tek Enver Hoxha si afiësinë mëspikatilr dnituese?

166

Pergjigje: Ishte teper i vendosur në marrjcn e vendimevedecizive. kur behej fjale per ruajtjen e pavaresise dhe forcimin eShqipërisë.

Pyetje: Po ndonjë mani apo tendence?

Përgjigjc: Ishtc mjaft i apasonivar pas leximit te libravc, qëishin të shumtë në bibliotckat në shtepi dhc i dintc përmendësh kundodheshin, në cilën biblioteke apo raft të afro 25 mijë titujve tëndrvshem tc tij. Kur i kerkonim ndonje libër, thoshte: "Ik e mk.:rre nefilan vend". Dhc donte ta vendosje përsëri në vcndin e vet. Këtëmund ta quaj nje "mani - te tij. në qofte se kjo mund te quhet mani_

pyetje: Një yendrim pak a shume molmes. kuptohet me tëmoderuar ka mhajtur edhe ish-presidenti Alia për akuzat ndajEnver Hox-hes. Si do ta vleresonit?

Pergjigje: Nuk me takon mua tc bëj vlcrsimin. Ramiz Aliaështë një figurë politike komplekse, mbasi ai ishte presidcnt në dysisteme: socialist dhe kapitalist. prandaj mendoj se cdhe per te his-toria dhe populli do ta vlersojnë duke thene fialen c tyre per vendinqë i takon. Ai ka një avantazh të madh: duke qene gjallë mund t'ijapë përgjigje vetë pyetjes që më bëni mua. Ai ka shkruajtur dhclibrin "Enveri yne- . Megjithese tani pa pushtet. mund të shkruajësc si duhet te veproje populli yne nc keto situata, ç'e ardhme epret, si mund te cvitohct kjo perearje, si mund të behet bashkimishpirteror c kombetar dhe populli do gjykoje. Akuza i eshte bere.ai nuk ka ncvojë për avokat mbrojtes. scpse i di gjerat më mire sekushdo tjeter. gjykates këtë radhe ka popullin.

Pyetje:Nga opozita pushteti i sedjathĺes akuzohet se perdor metodadrepuese sistemit te koluctr moni.vt. .1u konstatoni ndonje ngjashmën.?

Pergjigje: Opozitaret duhct ta dine: më mire. sepse jane më

167

prane pushtetit, unë nuk mund të theln gje, se nuk kam fakte konkrete.

Pywtje: Madje dhe presidenti Berisha. nga forea të ndryshmepolitike, akuzohet pë r prirje të: thek • uarct totalitariste. Ju si e vlerësoni?

Pergiigie: Mendimi im eshte sc ai zbaton kompetencat që ika dhënë parlamenti në dispozitat kushtetuese si president irepublikes. Për t'ti sanksionuar keto kompetenca në kushtetutë zotipresident shpalli referendumin dhe populli me votën e tij i tha jo.

l'yetje: IVë përglithësi i kzishionă vëmendje politikës?•

Përgjigjc: Dukc qenë djali i një prindi qe u mor 50 vjet mcpolitikë, dhe une i kam ndjekur me vëmendje ngiarjet qe jane zhvilluarnën një kënd veshtrinli politik, pavarësisht se nuk jam marrë as mcpolitikë, as me vepriintari partiake.

Tani eshte e kotë t'i kushtosh ndonjë vëmendje të veçantëpolitikes, sepse politika e shtetit tonë është pa bosht dhe është eveshtirë ta ndjekesh. Me gjithe keto vizita kryetaresh shtetesh.kryetaresh parlamentesh, kryeministrash, parlamentaresh.politikanesh, ministrash, afaristësh, delegacionesh të shumtaushtarake që kanë ardhur nc Shqipëri, shto ketu vizitat që kanebërë homologët e tyre jashte shtetit, dukc filluar që nga presidentie me radhe, të paktën Shqiperia do të kishte parë një rreze dritenga "nata e erret - që kaluam.

1-ctje:.Iticluket e ndet:shme hrfia ixVitike që zhvi lohet sot në.Skipërĺ?

Pergiigie: Pak a shume po. Partia dcmokratikc që esIttë nëfuqi duhet t'i lejojë më shume hapësirë opozites, për shembull netclevizion. që në fakt duhet të jete i të gjithëve.

Pyetje: Po praktikat që përdorin partitë hrencla për hrendatyre. ndaj elemen►eve apo klaneve lë ndryshme?

168

Përgjigje: Mua nuk më interesojnë dhe nuk i ndjek se e'bejnëpartitë brenda tyre. Secila parti ka praktikat e veta.

Pyetle: Per mendimin tlky' parlamenti e kajustifilatarvotenehesuar?

Përgjigje: Nuk duhet mohuar puna e parlamentit. Pordeputetët duhet të merren vesh më, mirë me njeri-tjetrin_ sepse mbrapatyre gendron poptilli qc i ka dhenë votën. Si konkluzion personal.meqëkembëngulni. mund të them sc parlamenti, përderisa nuk arrititë bejë ligjin themeltar të shtctit. kushtetutën, pas më se 3 vjetëve,mund të them se nuk e ka justifikuar voten që i ka dhënë populli.

Pyetje: Për mendoni se ka nevoje Mwipëria sot: per njedorë , ffirte apo për nte alternative te hesueshme?

Përgjigjc: Për mendimin tim Shqipëria ka nevojë për njëmendje të Icthjellët.

Pyetje: do te ishte perju ulternativa më e pershiatshme përmomentin?

Përgjigjc: Më thënë të drejtën unë jam per republikëpresidenciale. Eshtë shume e veshtire tc udhelliget shtcti yne mestatusin c republikës parlamentare, per vetë kushtct politiko-ekonomike dhe mentalitetin popullit.

Pyetje: Po njeritt i dtthur per drejlimin e shietit?

Përgjigjc: Në kontekstin c përgjigjes qe dhashë, dukc iupërmbajtur idcsë së reptiblikës presidenciale, rrjcdh se populli, mevoten e tij. cio të vcndostc direkt për njeritin që i pëlqen që tatidhëheqe dhe, nga ana tjctër. ky do të mbajë përgjegjesi moralcpersonale ndaj tyre. Nje detyrë mjaft e vëslitirë.

169

Pyetje: Si i parashikoni zgjedhjet e ardhshme?

Pergjigje: Nuk jam parashikues, por di që populli do të votojëtne shumë kujdes. Iku tashme koha e "Ie ta provojme njehere", çdoprovë është në kurriz të tyre. Unë di se kujt do Cja jap votën time.

Pyelje: Ky konkluzion merr shkak nga rezultati ireferenchunit?

Pergjigje: Rezultatet e referendumit per kushtetuten ishinrrjedhoje c pjekurise politike të popullit. qe vjen nc ngritie,

Pyetle: Humbja e referendumit ishte mosaprovimiku.shtetutës apo pergligje ndaj politikës se ndjekur?

Përgjigjc: Unë mendoj se teper i rëndësishëm ishtcmosaprovimi i kushtetutes. Une nuk c kuptoja se si mund të votontcnjc popull pro kushtetutës pa c lexuar ate, të votonte me sy mbyllur.Ishte dhe është e ligishme dhe e domosdoshme që kushtetuten taaprovoje më pare parlamenti dhe pastaj le të behej dhe referendumipopullor. Nuk them sc mund te mos kete dhe pakënaqësi dhe ndajpolitikes së' ndjekur. Unë për veten time votova "jo - thjesht përkushtetutën. ndërsa per politiken e ndjekur kam kohe kur të votoj.ne zgjedhjct c ardhshme.

Nuk me pelqeu dalja në tribune e disa personaliteteveshqiptarc nga Kosova në mbeshtetje te kushtetutës. sepse aprovimii saj në atë fonne ishtc nje veprim i jashteligjshem. Ata eshte mirëte shohin ne radhë te pare punet e Kosovës sc s'i kanë mire dhenuk eshte nevoja t'i japin mend popullit shqiptar, sepse e panevctë se ç'ti ndodhi dhe iken të turperuar me humbje në kurriz.

Pyetje: Mendoni se prapatnbelja ekonomike e t•asheguar<:;shte shkaku i veshiirësive ge po kalon vendi •ot:/

170

Pergjigje: Shteti yne Qjate sistemit të kaluar pati një sërërezultatesh pozitive. Nga një vend shume i prapambetur dhe ishkatërruar totalisht nga Lufta e Dyte Boterore kreu transformimekolosale që nuk është nevoja t i permend. Enver Hoxha kaq patimundësi të bënte.

Prandaj them se shkaku i vështirësive eshte i lidhur jo meprapambctjen e trasheguar, por me momentin e tranzicionit,bllokimin e industrisë. jane shkatërrimet e shumta etj.. papunesia ekrijuar, emimet e larta. mungesa e investimeve të huaja, si dhepaaftesia e qeverisë për të udhëhequr proceset demokratike dhepër t'i zghdhur ato. Këto jane shkaget e veshtirësive që po kalonvcndi sot.

Pyetje: Ke do të veçoni si arrilje më te maclhe gjaië udhëheqlesse: Enver Hoxhes ne jitshen ekonomike?

Pergjigje: Ndertimi i nje rrjcs,ti të f►qishem energietik. mehidrocentralet, të cilët dhe sot po punojne me një kapacitet tc plotë,si dhc zhvillimi i bujqesise mbi baza shkencore, e cila u shkatërruaplotësisht.

Pyetje: Po në atë sociale?

Përgjigje: Ngritja e sistemit arsimor, që nga zhdukja eanalfabetizmit e dcri tck akadcmitë. emancipimi i gr►as. shtrirja esistemit shendetësor ne tc ghthe skajet c vcndit dhe falas.

Pyetje: Refitrmat ekonomike që po zhatohen sol sa garancijapin nje: shpejki Shaipërise:?

Perghgje: Nuk mund te them gjë. Ata që i kane projektuarkëto reforma besoj se duhet t • i dine rezultatet. ivleghthate. po nuku f►ten investi►et e aq te perfolura. që të filloje të punojë industria.

njerezit te punesohen, nuk mund te kete nje zhviihm të vertete

171

të Shqipërisë.

l'yetje: Inslitucionet shtetëmre dhe proceset demokratike.Si i përgjigjen nftri-tjetrit?

Përgjigje: Institucionet shtctërorc duhet t'i mbështesinproceset demokratike, duke u bazuar në ligjin themeltar, që ështëkushtctuta. Sa jemi pa kushtctutë eclhe përgjigjja imc do të jctë shumëc shpërndarë e pa prccizuar. Në këto procese demokratike, këtoinstitucione duhet të bëjnii më shumë për t ia lehtësuar hallet popullit.

Pyetje: Kush është për mendimin tuaj shkaku i pengesaveqë po has Shyiperia për 1 .11 integruar ne Evropë?

Krgjigje: Pcngesa se duhet "kodi i ri". duhet "miratimi ikushtetutës", "çështja Nano" etj., edhe mund të jenë, por kjo nukështë krvesorja. Për mendimin tim Shqipëria do të pranohet në.Evropë kur t • ua krkojnë interesat metropoleve curopiane.Megjithatë, ne jemi në. Evropë. pranimi është vctëm një akt formal.qc nuk ka për të ndrvshuar gjë. në qoftë se ne vctë nuk i vihemipunës për të ndërtuar një shoqëri të re. Ndryshe. të pranuar apo tëpapranuar në Evropë. ne do të mbetemi shumë mbrapa saj.

Pywtje: Drejksia e sottne shqiptare sa dëshmon se është vërtet epavantr?

Përgjigje: Drejtësia shqiptare do të shkojë drcjt pavarësisëdhc sa më shpejt ta bëjë ajo këtë nga diktati politik aq më tepër dot'i ngrillet reputacioni i saj si në besimin që do të krijojë në popull.ashtu dhe me cmrin c nderuar në sytë e botës. duke i bërë nderShqipërisë. Nuk duhet përgiithësuar. ka shumë procese të karakteritcivil c penal që janë zhv illuar drejt. Ndërsa në proceset me karakterpolitik drejtesta shqiptare ka lënë shuntë për të dëshëruar.

172

Pyelje: Si e shpjegoni që shumë politikanë jane akuzuarpër korrupsion dhe skandale të ndryshme financiare. meglithatedrejtësia në përglithësi nuk ka mundur të thotëljalën e saj?

Përgjigje: Nuk mund të shpjegohet në qofte se drejtesia kafakte. E vërtcta vonohet, por del.

Pyetje: Mendoni se drejte:sia ështe viktimë e politikës clhevelë politika .4worizon korrupsionin?

Pergjigje: Të gjithe duhet te angazhohen që të mos ndodhë

Pyetje: Si e parashikoni të ardhmen e aftri clhe të largël te:Shyĺperise?

Pergjigje: Në qofte sc nc do të vazhdojme me hakmarrje menjeri-tjetrin kështu siç e kcmi nisur, Shqipëria të ardhmen e ka tëzvint. Në qofte se ne do t - i leme menjane këto. do të tregohemitolerante:. tc mirekuptohemi, ta ndihmojme njeri-tjetrin, të bëjmëpajtimin kombetar. e ardhmja c larget e Shqiperise do të jetëshpresedhenese. Ky islite dhc qëllimi i thirrjes sime për tolcrancëne atë interviste që keni botuar ju. Qellinii për të cilin tne akuzonzevendesprokurori i Tiranes zoti Gcnc Gjokutaj. per kryerjen eveprës penale "te nxitjes se grindjeve dhe urrejtjes midis kombesivedhc racave-. është jashtë mendsh. Unë edhe sot e kesaj ditc nuk ckam kuptuar për çfare racash c komhësish bëhet fjalë. Prandaj ilutem zotit zevenclesprokuror ta kuptojë mire kete thirrjc përtolerance qe u kam drejtuar të gjithe njerezve, si atyre mc bindje tëmajte, por edhe atyre njerëzve te thjeshte e të ndershem që mundtë jene ne partinë demokratike, apo ne cilendo parti qofshin. qëpersonalisht une i respektoj, pavarësisht bindjcve të kunderta metë mijat: të mos c interpretoje si një "nxitje të grindjcve dhe urrejtjesmidis kombesive dhe racave- . Duhet të angazhohemi të giithe përte nclertuar Shqiperine dhe jo për ta shkaterruar atë. Europa ku

173

kjme pjcsë është "plakë" për të mbajtur në kurriz dhe hallet tona.Ajo jep këshilla dhc varet nga ne si i interpretojmë dhc i zbatojmëpër të mirën tonë këshillat e "të moshuarve".

Së fundi dua të falenderoj dhc të përshëndcs të gjithëshqiptarët, si brenda vendit, ashtu dhe jashtë Shqikrisë, që meletrat apo mesazhet që më kanë dërguar më shprehin krkrahjen ctyre dhe njëkohesisht shprehin indinjatën ndaj veprimeve hakmarrësepolitike të shtctit aktual demokratik, që me plot gojën shprehet përmbrojtjen e të drejtave dhe lirive të individit, ndërsa nga ana tjetërtë burgos. Duke qenë i arrestuar. i përshëndes dhe i falcnderoj memirënjohje nëpërmjct kësaj intcrviste.

174'

Letër miqve jashtë atdheut

Drejtuar gjithë shqiptarëve jashtë territorit të republikës sëShqipërisë që jetojnë nëtrojet e tyre apo që kanë emigruar anë

e mbanë hotës, dashamirës të Enver lioxhës

dashur vellezerit e mi.

Ju drejtohem me fialen --vellezer". scpse. pavarësisht seEnvcr Hoxhcn c kishit dhe e keni udhëheqës shpirteror, c quanitdhe "bace Enveri-.

Jam shume mirenjohes ndaj jush. se qe ne ditet e para tepersekutimit te familjes tone na u ndodhet prane, me mesazhe apoduke qenë dhc prczcnt. Ju na qcndruat prane kur na u arrestuanena, po kështu dhe kur na zh■arrosen ne menyre makabre babanetone. Ju erdbet sc e ndjete po zhvarrosej dhe njeriu juaj. që ju equanit -baut .

Tani sC fundi. s'ka pak ditë qe ndodhi arrestimi im. me akuzaabsurdc. por ne thelb per faktin se po mbroj babain tim. dhc jupCrseri gjendeni prane dhe më ngrini moralin. Kam marre shumemcsazhc, si nga ju. por dhc tuaj shqiptarë të shtctitame. sepse ne kushtct e arrestit mundesia e tc takuarit e ndaluar.

175

Por do të vijc një ditë c lirisë, që ne do të shihcmi përsëri për tëbiseduar.

Për te gjitha këto po ju shkruaj këtë letër, që t .ju falenderojdhe njëkohesisht ťju them sc ndihem shumë i prekur për këtëmbështetle kaq të nevojshme për mua. Une ju prcmtoj sc babaindo ta mbroj gjithmonë ashtu siç e keni mbrojtur dhe ju, atë dhekauzën c drejtë, atjc ku ndodheni. ju, që keni bërë burgje, që jenipersekutuar. bile dhe jeni vrarë c kcni lënë familjet dhe jenishpënfdarë nëpër botë. së bashku me hallet tuaja. që kanë qenë dhetë Enver Hoxhës.

Ai ju donte sh►më. A nuk c shihnit nc televizor diten e njëmajit, si i qeshte shpirti kur përshëndeste me tufen c karafilave tëkuq që i dhuroheshin nga djem tc rinj të Kosovës dhe pastaj eshpërndante tufen duke ua hedhur femijëve. rinisë, popullit. memesazhin: ''Merreni. janë karafila nga vëllezërit tuaj matanëkuftrit".

Tani Enver Hoxha në Shqipëri ëslitë i ndaluar me ligj dhekëto pamje shqiptarët jane të privuar t . i shohin në televizor, por judhc i shihni. sepse i keni regjistruar në vidcokaseta.

Pushtetit të sotem i ka dalë pyetja: "Mirë shqiptarëve këtuua ndaluarn me ligl, po shqiptarëvc që jetojnë jashte kufijvc tështetit tonë. atje ku ligjct e kësaj qeverie nuk mund tc veprojnë.çfarë të bejmë për t'ua hcqur nga zemra?" Në këtë funksion hynnc veprim "makina" e falstfikimit të dokumcntevc të pagena, që tënxjerrin sc Enver Hoxha e ka tradhtuar e shitur Kosovën e ku ta diunë çfare, për ta ndare nga ju.

Mos u besoni. higeni atë brengë (ai që mund ta ketë) qëduan t .ju viine në zemër. mjaft halle keni. Nuk ckziston dokumentqë të dëshmojë këto shpifje. Këtë jua thotë me bindje të plotë djalii tij, që i ka dëgjuar vetë konsidcratat cihe preokupimin që ai kishtcpër shqiptarët qii jctonin në Kosovë apo në trojet e tyre në ish-JugosIlavi e kudo tjetër që ishin.

Ai ishte që bëri shumë hapa përpara itë bashkimin shpirtërorte kombit shqiptar. duke c detyruar Beogradin te njihte autonominë176

e Kosovës. dukc njësuar gjuhen. duke derguar atje ansamble tëkëngëve dhc vallevc. profcsorëve të universitetit ctj.. dhe ndërkohëShqiperia shteterore forcohej dhe ishte mbeshtetje e fortë pershqiptarët që jctonin jashtë saj.

Kur vdiq nena ime i vuri ne gjoks dhc distinktivin mcflamurin shqtptar. qe ju ia kishit dhuruar.

Kur e zh‘arrosen dhe ma dorëzuan arkivolin. unë e hapaate për t'u siguruar sc ishte aty. pashë qe. krahas medalionit tëpartise që krijoi c udhëhoqi. në gjoksin c tij qendronte dhe kydistinktiv. Dhe ashtu i lashe.

Nuk ka mundesi që një njeri si ai të shese gjysmen c zemresse tij. sepse ai ju kishte në zemer. Prandaj. mos ua vini veshin pseudo-politikaneve. por bindjuni vetem zemres tuaj. sepse ajo nuk ju genjenkurre!

Ju përqafoj dhc ju pershendes. nga gjendja e arrestit,I lir HoxhaTirane. 24 prill 1995

177

Fjala e mbrojtjes në gjyq(3 qershor 1995)

E nderuara gjykate.

Degjova me vemendje akt-akuzen c zevendes-prokurorit tcTiranes. zotit Gjokutaj. nepermjet se ciles akuzohem per veprenpenale "nxitjes sc grindje‘e dhe urrejtjes midis kombesive dhcracave-. parashikuar nea neni 7 i kodit pcnal. paragrafi i dyte iketij ncni. shtuar ne ligiin 7769. date 16.11.1993. Akuzohem sckam bere "thirrje ge prishjen c pages publike dhc nxitjene urrejtjes kunder pjeseve te popullsise. dukc fyer e shpifur per to.nepermjet shprehjeve të hlla. si: "te mundu "banda andaliste-.Akuzohem per "fyerje ndaj grupeve te caktuara shoyerore aposhteterore - . nepermjet shprchjcs "%eela gorre - etj . apo edhe dukei kercenuar hapur se "do te jepet llogari nje dite - dhe sc "kete do takerkojme ne -

Keto akuza cie me behen une jo vetern nuk i pranoj. por dot'i hcdli poshte si te pathemelta e te sajuara. dukc parashtruar paratrupit tuaj giykues argumentet dhe mendimet c mia. te eilat‘ertetojne falsitetin e akuzes. duke pasur njekohesisht besim nepa‘aresine drejtesise sh(liptare nga interesat c forca‘e politike ge178

drejtojne vend►n.Karn dhene njc interviste thjesht si njc q■tetar i i ketij

vendi. brenda nonnave te jetes sc sotme qytetare. pa ndonjepolitik. Dua ta bej te qafte qc ne fillim se une nuk merrem meveprimtari partiake c politike dhc nuk bej pjese ne asnjc organizatepolitike apo shogerore dhe nuk eshte faji im ne qofte sc politikamerret me mua. Ne rastin konkret eshte e drejta ime te mbroj cmrindhe dinjitetin tim eti dhe per kete s'ka askush tc drejte ligjore te

pengoje e aq me teper tc me denoncoje.Ne vijim do te ndalem ne men■ te detajuar ne çdo

pjese te akt-akuzes.- Akuzohem se kam bere -thirrje qe synojne prishjen e paqes

Më lejoni te shtroj pyetjen: Kush e prishi ne fakt pagenpublike? Une i dhashe nje interviste modeste revistes -Modeste -dhe iu pergjigja p■etjeve qe me beri gazetari. Dhe kjo do te mbctcjmc kaq. Ajo qc e prishi --pagen publike- qc pikensht arrestimi im.krejt i papritur. i paitistifikushem. i paligishem. qe beri buje dliercvoltoi ate pjese te opinionit publik qc ka shpresa c bcsim nedemokracine c shtent te se drejtes. Arrestimi rm eslite quajtur absurddhe si nje atentat i ri ndaj mendinnt te lire. Pse dultej tearrestoheshaune, aq me teper naten'? Pse duhej te merresha dreitperdrejt si njei pandchur. sikur te kisha bere ndonje krim te rende?

Çfare thashe une me teper se sa thuhet e shkruhet ne shtvpinc sotem te hre e pluralist? A mund te imagjinohet se ç'intind tengjistc. sikur te arrestolieshin te 1!" ata qe. nc inter■ istat c t■ rc.kane perdorur shprchjc me mcnd fvese. te renda. bile dhcdestabiltzuese. te cilave prokuroria eshte me vcnd t . ti ktishtoje mete vertete vemendje sa jane akonia ne embrion. per te evituar pasojatscriozc ruë. pas! Por per gazetard. qc janë pergiegiës mienMeti:sumne fiales individuale me publikun. cili do te ishte realiteti per ta'' Paasnje fjale, -te Qiithe ne bus. me mire pa gazcta c masmedia-.

Arrestimi int behet. siç duket. meqellime te caktuarapara fillimrt te fushates elektorale. qe enin r Enver Hoxhes te mos

179

permendet. Te tjeret s'i detvron nicri ta Mmendm. por tmë jamdjali i tij dhc mua nuk më duhct fillon apo jo fushata elektorale.Detyra imc eshte ta mbroj babain hm ne çdo kohë. Ju, zotizevendesprokuror apo kushdo qofte, mos kujtoni se do të mëndaloni te flas për tim ate? Apo mos ndoshta indirckt doni të thonisc kush flet per Envcr Hoxhen c peson, përdcrisa e pesoi dhc djali itij'?

Dua të vë në dukje sc shume shqiptarë qe jetojne në trojet ctyre jashte shtetit ame kane bere burgjc. jane torturuar, persekutuarjanë detyruar të marrin rrugët e botes nga anniqte e Shqiperise,vetem sc kane mbrojtur figuren e Enver Hoxhes. E pennenda këtësepse. per paradoks, sot në Shqiperi po arrestohet dhe po vihct nëbanken e të akuzuarve i biri i Enver Hoxhes. me të njejten akuzedhe nc mes te Tiranes. Kjo eshte c pabesueshme. e turpshme dhe.per fat te keq, e vertete.

Ashtu siç kane shprehur mendimin c tyre juriste te respektuar."ne historinë c drejtesise boterore. ne praktiken gjyqesore te shumeshteteve te botes. qofshin ato demokratike, fashiste, komuniste,monarkistc ctj. nuk ka ndodhur që. po të mbrosh babane tend,pikepainjet dhe vepren c tij (ndonësc une në intervisten time nuk ufuta farc në pikepannet e as ne vepren v tij). kjo te quhct -nxitje currejtjes dhe grindjeve ndennjet kombesive, racave c feve" etj.,sipas ncnevc që eitohen ne akt-akuzën c zevendes-prokurorit zotitGjokutaj.

Por keto mund të ndodhin vctëm në Shqipëri.- Akuzoliem për "nxitie tc urrcjtjcs kunder pjeseve të

Kjo aktize eshte krejt c kunderta nga thirrja qc une bëj nëinterviste per tolerance c faljc gjaqesh.

Per nuia. si për çdo shqiptar ndershem, uniteti i populliteshte kyçi i glithe zhvillimit tc vendit. prandaj. si qytetar.veçanerisht si intelektual. bera dhc do te bej thirrjc për tolerance.mirekuptim c pajtini gjaqcsh. per të hequr dore nga hakmarrja qe csfilit popul I in. po knjon pasiguri në jeten c te ardhmen c rinise.

I M)

Zoti gjykates. Mc lejoni t i drejtohem zevendes-prokuroritzotit Gjokutaj. Ne gazeten "Koha jone", date 22 prill 1995 (5 ditëpas arrestimit tim). me rastin e 3-vjetorit te qeverise Meksi, njegazetar shkruan ndenrijet të tjerave: "Harruam se nën kete qevericdhc njehere shqiptari iu kthye rregullimit mesjetar të jetes mevetegjyqesi..." dhe me tej vazhdon me fenomenet e tjera negative qëvihcn re sot nen qeverisjen e Meksit.

Nje kritike opozitare ndaj qeverise do ta quaja une këtëshkritn te tij, për të mos thene akuze c vertete. Po unë. ç'them perproblemin c gjaqeve ka permendur gazetari. duke iu përgjigjurnjekohesisht një nga pyetjeve tc gazetarit qe me intervistoi'? Japohimi im:

Pvetje: "Ke konsideroni si gabim më fatal të ketyre tre vitevetë sistemit te

Pergjigje: -'U lejua fenomeni i gjakmarrjes. të cilin partia cpunës c mb■ lli. dukc bërë pajtimin c të gjitha gjaqeve -

A mos nuk eshte e vertete kjo'. ? Më tej vazhdoj:"Une u bëj thirrje të 2i ith atyre qe jane në ejaqe tc trcgohcn

tolerante. te pajtohen.Pra. nuk bej thirrje për nxitje të urrcjtjcs ndaj popullsisë. siç

më akuzon zoti Gjokutaj.Në pergjigjen time vazhdoj: "... është në të miren c tyre dhe

te femijeva nuk eshte turp të fhlesh gjak. Ju bëj thirrie që tepajtoheni vete mc njeri-tjetrin dhc te mos prisni ndermjetesira. scpsctani nuk ka më parti të punës dhc Enver Hoxhe. që t -ju ndihmojne.Bejeni të pakten per hater te atij qc ju dontc të ishit te bashkuar.miqësi me njeri-tjetrin. dhc do te shihni që nuk do të keni te keqija.veç të mira-.

Kjo ishte e gjithe thirrja ime në këtë intcrvistë!Pra. si gazctari i "Koha jone- . i bën oponence qeverise

per mosmarrjen e masave kunder hakmarrjes. edhe unë u bej thirrjedirekt të demtuarve nga ky fenomen mesjetar. nje drame e vertetepër popullin tone. Qellimi i te dyve. pavaresisht kujt i jemi drejtuar.ai cie\ erise te &mtuarve. shuarja e fenomenit

1X1

gjakmarrjes. M irepo ai që bëri thirrje per tolerance eshti*: Ilir Hoxha,djali i Enver Hoxhes, prandaj le t - ia mbyllim gojen atij, duke cakuzuar dhc arrestuar per te kundërtën c tolerances. Me sa duket.ky shtet nuk c parapelqen tolerancën, pajtimin me njeri-tjetrin!.Gjykoni yete sa larg qendron thirrja ime per tolerance nga vendimii marrjes si i pandchur nga ana juaj. zoti zevendes-prokuror.

- Akuzohem për fyerje. nepermjet fiales "te mundurit-.Aktizohem sc paskam fyer një pjcse të popullsise. duke

perdorur tjalen "te mundurit”. Bota porsa festoi 50-vjetorin c fitoresse Luftës së D yte Boterore. e cila tek ne u quajt luftë antifashistcnacionalçlirimtare. Kjo luftë, si çdo lufte tjeter, kishtc fituesit dhete: mundurit. Ky eshte nje realitet që c dine te gjithe. nuk eshte asofendim e as fyerje. Por arrestimi im u krye pikerisht në prag tc 9

dites se fitores mbi nazi-fashist& ceremonite perkujtimorete së ciles i pame të zhvilloheshin ne Londer. Paris e Moske, kuasistoi dhe presidenti yne. madje edhe perfaqesuesit e shteteve qëdolen të mundur nga lufta. Po qe se ata do ta kishin për ofendim se50 Njet me parë shtetet e tyre qene tc mundur. nuk u munizontediplomacia te mos paraqitcshin ne këto ceremoni.

Edhe lidere partish c deputete ne parlament, si zoti SkënderGjinushi. ne gazeten "Koha jonë-. date 27 prill (glithnjë pas datessë arrestimit tim). kane shkruar: "Eshte për të ardhur key qe shpeshpolitika shqiptare dominohct nga dy polet, ballistet dhc komunistet.Une c kam thene nje here. vazhdon ai. sc te mundurit c vitit 1944dhe te mundurit e vitit 1990 nuk kanë të ardhme ne Shqipëri”. Pra,sipas zotit Gjokutaj. edhe zoti Skender Gjinushi ka ofenduar mcfjalen "te mundur - . qe c kam perdorur dhe unë. madje Gjinushi kaofcnduar jo vetem ballistet. por cdhc komunistet.

Po keshtu,. në një gazetë tjeter.me daten 14 maj 1995.shkrimtari Drit,:;ro Agolli shprellet: "Të mundur une quaj ballistetdhc fashistet. Ata e humben luftën c armatosur. Dhe gjithmone dote mbeten te humbur. gjcrsa te mbajne këtë emer te palavdishem!Mos ta quajne VCiell fitimtare tani pas pilafit! Pastaj duhct ditur scne lufterat e armatosura dhc ne revolucione ka te mundur dhc

182

fitimtare-. perfundon ai.Sipas logjikes se zotit Gjokutaj. mos duhej proceduar edhe

zoti Gjinushi c shkrinuari Dritero Agolli. apo kushdo tjeter. qc upennend te mundurvc humbjet e tvre? Do te lutesha te me jeptenje pergligie zoti zevendes-prokurot

Ju. zoti zevendes-prokuron nc hetucsi me bete pyetjen: "Perc - forca politike e kc fialen në intervisten tende? - Megjithese unë ekisha thene shprehimisht në inten • iste qe fjala ishte per te mundurit.per forcat qe u bashkuan me pushtuesin. ju insistonit. Pas kesajp■etjeje u c.:tyrova te permend. ndennjet te tjerave (megenese duketse nuk e kishtc vene rc nje parulle te madhe në fasaden e pallatitkultures) tekstin c nje afisheje. ku shkruhej me shkronja tc medha.me sa me kujtohet: --kongresi i 9-te (apo i 10-te) i Ballit Kombetar .• .Ku i kishin zhvilluar ballistet giithe keto kongrese? Mire qe partia

punes dlonte ne Shqiperi. Po ata, ne e'vend jashte shtetitmbanin dhe me Natvrisht. per ate qe arriten. duke spostuardhe studentet e dhjetont nga aspiratat e tyre. si dhe demokratet evertete ‘ per ta filluar kohen Shqipense nga 29 Nenton i vutt

1944 nne falni. ne,a 28 nentori 1944. sipas tvre).J LIVC. zon Gjokutaj. psc u dilni ne mbrojtje këtyre

mundurve. kur ata ndofta nuk e quajne ofenduese fialen "temundur- . duke qene funntaret e sotem. kur ka dhe ndonje ish-mmister qe shkon edhe me Iarg c pohon sc --e kam per nder të jemfashist- . Une nuk do ta quaja ofendim ne qoftë se tani nga ndonjeri_jam quajtur si mundur i perjetshem - . Le t'ia leme gjvkimin

histonse. qe ecen guthmone perpara.Po tc respektohen ligjct c demokracise. mua nuk me ndalon

njeri që te flas per te mundurit dhe fitimtaret. Te mundur ishm dheitahanet e gjermanet. por per keta nuk mund të me ngnhet akuze.se as prinderit tane nul, i luftuan ata si raca apo kombesi. por vetemsi pushtues.

Keta te munduc per tc cilet e kam fialen. që iken 50 vjetperpara. se bashku me pushtuesin ose piMollet e tyre. sot popersekutojne familjen tone. duke vepruar hapur ose ne prapaskena.

183

me burgime, me zhvarrimin e babait, siç e kam thenë dhe nëinterviste. me zhdekorimet. c shunle të tjera, qe s'kane emer tjeter,veçse haiunarrje politike. Pas tere ketyre persekutimeve që po ibehen familjes se Enver Hoxhes, nuk paskam të drejte unë të shprehpakenaqesine time dhe të shpresoj sc do te vijë nje dite qc edhe tëdrejtat tona te mos shkelen, ne nje shtet që pretendon qe nuk eshtediktature. por demokratik. që lufton per drejtësi c demokraci per tëgjithe. dukc u shkëputur nga hakmarrjet primitive? Si perfUndim.për këto akuza do te ishte e tepert merresha me justifikimin e"fajesise", qe paskam bere. dukc përdorur këtë fiale.

- Akuzohem per perdorimin e shprehjes "banda vandaliste".Shqiperia kishte një kushtetute. qe garantonte mbrojtjen e

saj dhe jo shkaterrimin. Kushdo mund ta lexoje kushtetuten e vjeterdhe do ta shohë se a e lejonte ajo ta shkaterronin Shqiperine.

Eshte fakt se ndrvshimet c sistemit u shoqëruan meshkaterrime masive. U dogjën ndertesa, shkolla, kopshte. spitale,magazina, objekte të ndryshme social-kulturorc: u bënë shkaterrimene mase ne fshat. U shemben dhe u vodhën monumente te kulturësdhe te artit. qe mbroheshin me ligj. Gjithe keto akte. nuk janevandaliste?! Dhe të tilla veprime mund t . 1 kryejne vetem bandatvandaliste. Quhen vandalc apo me emer tjetër. shkaterruesit mbetenghthmone shkaterrues, qe në çdo vend te botes i denon.

Nc një kontekst me te ngushte dhe personal. ne lidhjc inc sajam shprehur ne interviste, me lejoni tc rikujtoj para jush semonumentet c Envcr Hoxhes mbroheshin mc ligi dhe të ujithaveprimet e krvera si për keto. ashtu dhe për monumentet e tjcrë tekultures apo per lapidaret e deshmoreve. ishm veprime tëpaligj shme.

Ata qe thvcjnë ligjet duke shkaterruar dhe djegur_ si mundtë quhen ndrvshe? Une i kam quajtur vandale, sc kesluu mendoj sejanë ne çdo kohe.

- Akuzohem per shprehjen "vegla qorreKontrolli i shtetit. kv orLran kaq i specializuar. bashke me

ministrine c finaneave. paraqiten para parlamentit. nepermjet

184

minist ri t Genc Ruli, raportin mbi "konkluzionet c kontrollit financiartë drejtorise së pritjes -. në bazë të cilit u bë kallzimi ne hetuesine epërgjithshme, e cila, më datë 29.7.1991. nisi eeshtjen penale ndajnenës sime. Kv raport. menjehere pas Icximit te tij nc parlament. ubotua ne gazeten e partise demokratike. me titull: "Shpërdorimekriminale të udheheqesve të partisë së punës ne kurriz te popullitdhe Shqiperise-.

Nuk do te behem avokat i udhellegjes së partisë së punes,por do të flas per familjen dhe konkrctisht per nenen time. qëperfshihej në ketë aktize. Ku e gjeti te drejten ky Genc Ruli të naakuzojë për "shperdorime kriminale- . pa u marre vcndimi igjykatës? Kush ia dha kompetencen që ta quantc nenen timc"kriminele- apo "hajdute —.) Kjo eshte një akuzë e fyerje tepër erende, qe na behet nga ana c ketyre zoterinjvc.

Në atë raport thuhcshin absurditete dhe budallalleqe. pornuk dua të zgjatem sc nuk eshte dhe rasti. Ndokush edhc mund t-ikete harruar. por ne te familjes jo. se nga ana c tyre prekej rende.pa pike pergjegjesie, dinjiteti

Me vjen mire rju kujtoj që vetë hettiesit, mbasi i mbajtenneper duar fhturat me shume sc nje vit e ClyS111C, c ulen shumen cshperdorimeve 80 per qind. dcri sa mbeti nc 5500 dollare. Psekjo ulje nga vctë kontrolli i organeve te specializuara kompetcntc.apo fjalimi që u mbajt në parlament ishte per propagandëdenigr►ese? Edhe prokurori Theodhori Mosko. i cili kishtc denuarmë parë ata që rrezuan bustin e Stalinit ne Shkoder. dhc qe perbërë i besueshem regjimin e ri i dhanë te mbrojë akuzen ndajnenes, s'e beri dot. megjithese fialet i thoshte shume "pompoze-.Bilc. duke dhene pretencen. kerkoi nga ajykata 14 vjet denim. qeishte më i eger dhe me hakmarres se edhe i vete fashistëve. që e&fltian nerten time me I 3 ‘jet burg gjatë luftes antifashistcnacionalehrimtare.

Kjo akuzë u reduktua nga gjykata ne 300 dollarë. njeshpikdorim "teM kriminal per pc sc \jet. por njc shumë duhejvene. dhe natvrisht nente vjet burg! Kv ishte nje turp dhe një skandaP

185

Kaq rëndë nuk mund tb sfidohej pornpoziteti i rangjeve tëlarta. që kishin ne dorë çdo E pas gjykates së apclit zonjaNikoleta Kita besoj sc ka biseduar trie ndergjegjen e saj dhe ndoshtai ka kerkuar të falur Zotit kur vcndosi që shumen e shperdorimeveta çontc përsëri riC. 5500 dollare dhe, për me teper, ta ngrintc dëniminc nenes sone nga 9 vjet burg ne I I vjet. Mc sa duket, ky denim përnjë grua mbi 70 vjeç, duhej patjctër t'i afrohej sa me shume atij qëi kishin dhene fashistët kur ishte partizane.

Pas gjithë ketyre mund të thern me plot gojën sc ajo qësynohej ishtc deskreditimi i figures se Enver Hoxhës. të cilën nukkane për ta arritur kurre. Mcgjithatë. zevendes-prokurori Gjokutajthotë sc unë paskam ofenduar. mc shprehjen figurative "vegla qorre".Kjo ishtc një shprehje figurative. rnë c përshtatshmja që munda tëgjej une. dhe u pershtatej jo atyre si persona. por dhe veprimevekonkrete të tyre, pavarësisht se në kete rast ishin ata.

Po të gjeni ju, zoti Gjokutaj. ndonjë shprehje më te mirë dhcme të lehte për veprimet konkrete te tyre.ju lutem ma thoni. që taperdor të ardhmen.

- Akuzohem për fvcrje të grupeve shocierore apo personaveshteterore.

Në qofte se dikush mund të fyhet nga epitetet "te mundur"."vegla qorre". dhe nëse një shprchjc figurative qenka fyerje, ateheresi do t'i pergjigjeshin personat e nderuar akuzës sonë për fyerjendaj ncsh. duke na quajtur kriminclë.

Envcr Hoxha ka gene ai qc ka qene (është mendimi im taquaj krenaria c kombit dhe askush nuk me detyron ta quaj ndryshe).por edhe sikur te ishte kriminel, nje akuzë e tillë s'kishte pse tëperdorej ndaj gjithe fami hes sonë. "Mund të këtë individëkriminele. por jo familje kriminele". deklaroi perpara autoritetevemë te larta shteterore shqiptarc zonja Kristin von Kohl. ga.zetaredhe njekohesisht veprimtare nderkombetare për mbrojtjen c tëdrejtave te njcriut. kur mori vesh per persekutimin e familjes sonekur crdhi ne Shqiperi e u ndesh me koncepte të tilia. Sipas saj.kushtet demokracise pluraliste nuk mund të kete pasoja familja

per shkak të veprimtarisë politike që mund të ketë kryer njëri ngapjesëtarët e saj. Jemi demokraci, këte duhet ta kuptojne të gjithe.

Le të dalë hapur qoftë dhe një njeri i vetem në Shqiperi dhetc ankohet per ndonjë veprimtari timen ne dem te tij. te krverpersonalisht nga llir Hoxha! Te jeni tc bindur, siç jam dhe unë, senje rast i tillë nuk ekziston, perkundrazi. jam munduar kurdoherët'u bej mire të tjerëvc. Dukc genë djali i Enver Hoxhes ma kanëdegjuar fjalen. kur e kane pare të arsyeshme, sepse dhc une nukkerkoja ndonjëgje për vete. por për njerezit hal lexhinj. si per strehim.punesim. ndonjë të drejtë studimi për ne universitet apo për ndonjeproblem shëndetesor qe mund të kenë pasur, për padrejtësi që u

beheshin. Për të gjitha keto. në rastct që më jane paraqitur. gjithmonëbrenda ligjeve dhe normave shogerore. mundohesha tc ndihmoja.natyrisht aq sa me lejonin mundesite. Keto jane -mekatet" qe kambërë në sistemin socialist.

Disa nga këta persona kane qene. me "biograft - te dyshimtë_siç quhcshin ateherë, por ishin njerëz te thjeshte dhe me halle, qëedhe tani nuk kanë marre poste dhe karrige. Shume prej t•re,pavarësisht prej mendimeve dhc ideve te kundërta qe kanë pasur,kanë ardhur e me kane takuar (nuk e kam fjalen per tani. qe kamqcnë i arrestuar). Ata me respektojne edhe tani që gjendemveshtiresi, me kane ofruar dhe ndihmen c tyre. Se cilet jane keta.ata e dinë vctë dhe s'ka pse ta dije njeri tjetër.

Une nuk lejoj kurrkend të fyejë babain tim dhe nënen timeme fjale ofenduese, sepse jam krenar per ta. Nuk lejoj fyerje ngaaskush. qofte ky rnc pozite tc larte shtetërore partiake. qoftë ishquar si shkrinttar a veprimtar shogeror e kulturor.

Nuk kam asnje objeksion që të kritikohet politika që kandjckur Enver Hoxha gjatë kohes qe ka qcnë ne krye të shtctitshqiptar. kjo është e drejta e te gjithëve. Por une këtu c kam fjalenper sharjet. fyerjet. shpifjet apo veprime ndaj tij planin personal.Duhct ta dini se me dhunë dhc te tilla sharje rr►gesh. apo si uveprua dhe sc fundi me aktin vandal c cnierezor ridhuniminvarrit te tij. vepra c Emer lioxhes nuk mund te varrosct kurre. siç

187

pretaidojne anniqte dhc kundershtaret e tij, sepse ajo eshte një realiteti gjallë historik.

Nc si familje, në qoftë se kemi heshtur deri tani, e kemi bërëpikërisht për hir të kultures demokratike dhe tolerancës, duke ineglizhuar me nje mosperfillje dhe perbuzje të gjitha sharjct cofendimet qe na jane bere nga njerëz te ndryshem me pushtet dhe papushtet. Por kur unë mbrojtja babain tim mc ane të nje interviste,organet c shtetit të sotem menjehere vepruan kunder meje, sikur tekisha bëre nje krim. duke me arrestuar. Për Enver HoxIten une muncltë kisha shkniar dhc te shprchja simpatine edhe si qytetar. siç pobejne dhc shume njerëz ne shtvpin c sotem pluralist, tc lire e tëpavarur. sepse nuk mund te mohohet. te fshihet nga historiaQjysmeshekullore c vendit roli i partise se punes, i shtetit socialistdhe udheheqesit të tij kryesor. Kjo histori 50-vjeçare e popullitshqiptar nuk mund të rishkruhet, siç duan disa sot. sepse historia

histori. qe c bcn dhe c perjeton populli. dhe ajo nuk zbehet.sepse ka ligjct e saj Mbrojtja qe i bej babait tim eshte njekohesishtmbrojtja qe i bej une gjakut të deshmoreve dhe partizaneve, munditdhe djerses së popullit per te çliruar dhe ndertuar vendin tone.

Nuk di te kete ndonje ligj ne bote qc te ndaloje djalin tembrojë babane c tij. kur ky eshte i bindur se babai shkriu jeten perpavaresine e atdhcut. qc populli të gëzonte lirinë c fituar mc gjak.Personalisht persekutimin fizik mund ta perballoj, ndërsa fyerjet cofendimet qe kanë te bejne me dinjitetin nii radhe te parë te EnverHoxhes. por dhe tc familjes sone. nuk i kam pranuar e s - kam pert'i pranuar kurre dhc duhct ta kene tc gjithe të qarte se dhe ngaqelia c burgut une do te gjej forca te mbroj babatn tim. ballelart.

- Akuzohem sc paskam kercenuar hapur se "do të vije njeditë qe do te japin llogari, sepse këtë do ta kerkojme ne-.

Zoti gjykates, edhe kjo akuze nuk gendron. Zevendes-prokurori pretendon se vendimin e ka marre pasi e ka studivarintervisten time. Çudi si c ka studivar ai këtë interviste, kur, pasfjalise per tc cilën akuzohem se po kercenoj hapur duke thene "sedo vije nje dite qe do tc japin llogari. scpse kete do ta kerkojme

188

vjen fjalia: "Kjo .jo per hakmarrje, por për t'u vendosurdrejtesia-.

T'i drejtohesh drejtesise, sipas zëvendës-prokurorit tëTiranës Gcnc Gjokutaj. do te thote te kërcënosh hapur apo tëhakmerresh.

Nuk e di efare mbrojtjeje do t'i bëjë zoti Gjokutaj si juristqë eshte kesaj akuze shpifese që më ben, e që i merr idetë e mia tëshkeputura dhc fragmentare në intcres të tij. Sipas mendimit tim t'idrejtohesh drejtesise nuk do te thote aspak të kërcenosh hapur apotë hakmerresh. Mos vallë zevendes-prokurori i jep të drejten vetestë me hcqë te drejten timc si qytetar per t u drejtuar organeve tëdrejtesise? Ai duhet ta dije sc eshte e drejta ime të dcnoncoj që tedale përpara drejtësise kedoqofte, për fyerje. sharje c shpifjedhunime qe i behen babait tim dhe familjes sime. me fjalorrrugaçesh apo me veprime te jashteligjshme.

Shprehem sc "do të vijë një dite- . ngaqë deri tani për familjentonë nuk ka pasur drejtesi. Hapini sirtarët. zoti zevendes-prokuror.dhe do të shihni se qysh nc dhjetor të vitit 1992 qendron aty padiaqe i kam bere zotit Sali Kelmendi per shperdorim detyre, dukcdhunuar banesen ku jetonim, duke mos respektuar lizjet dhcvendimet e gjykates per anulimin c urdhrit të tij. per nenen. përmua, per motren, pra. per familjen Hoxha. duke na nxierre nëmenyre të jashtëligjshme nga apartamentet tona. që vetë ata na ikishin dhënë.

Por do të vije një dite qe do të dalë nga sirtarct tuaj akuza qei kam bërë para dy ‘jeteve dhe qe ka rënë në vesh te shurdher.Natyrisht per kete nuk ju akuzoj juve, zoti Gjokutaj. por zotin SaliKelmendi po. Ai. si kryetar i bashkisë se Tiranes, duhet te mbrojeligjin dhe jo ta thyeje atë. se qytetare të Tiranes jemi dhe nc.

Unë menjehk.re iu drejtova organevc të prokurorise. meprocedurat që me njch ndersa si hakmarrjc ndaj vcndimit timte ligishem. këshilli bashkiak. me shkrese, urdheron lagjen te mosme jape as mua as gruas sime asistencen sociale qe na takon. dukcmos menduar se kenu femkje per tii ushqyer. Por nuk dua te zgjatem

189

me teper këtu me ndjekjet dhc padrejtesite që mC jani siperson që me kanë sjcllë këtu në bankën c tc akuzuarye si i pandchurdeklaroj në men •re kategorikc se nuk kam shkelur asnjë ligj. as nëtë kaluarën e as tani.

Në të kaluarën nuk kam pasur asnjë funksion partiak apo tëlarte shtetëror. Ky ka qenë dhe vullneti i babait tim. Detvra më elartë eje kam pasur ka qene drejtor i një instituti shkencor. Dhe nëkëto 4-5 vjctët e tranzicionit asnjë organ shtetëror a ligjor nuk mundtë ankohet për qendrimin tim, që ka qene korrekt. kurse jam unë qëmund të ankohem për atë persekutim tejet hakmarres që më ështëbere, si dhe gjithe pjesetareve të familjes sone. me të mëdhcnj e tëyegjel, që nuk po i perseris. Une u jam drejtuar gjithmone organeye2jyqesore. i jam drejtuar Qjykates kushtctucsc per shkclje të ligjevenga ana c qcvcrisë në qendrimet dhe veprimet c saj ndaj familjessone.

Po keshtu, u jam drejtuar organizma ye nderkombetare pertë drejtat c njeriut, ambasadave të akredituara në republiken cShqiperise. i jam drejtuar Komunitetit Europian. zonjës Lalymier,c cila na ka kthvcr një pergjigje mjaft pozitivc dhe shpresdKlese.

Mc rastin c arrestimit perseri i jam drejtuar komitctit shqlptartë Helsinkit. të Qiitk organizmaye nderkombetare që merren mctë drejtat e njcriut. Kësaj radhe i jam drejtuar dhe AnmestyIntemacional. qe merret mc të burgosurit. Do t u drejtohcm të gjithaambasadave. per te njoftuar qeverite c tyre per hakmarnen politikeqë po vazhdon t'i behet pjesetarit të familjes së Envcr Hoxhës neshtetin demokratik. ashtu dhe Komitetit Europian, me te njejtatmotivacionc. duke i vcnë ne dukjc se ne Shqipen të drejtat e njertutnuk respektohen, por merren neper kembe, bilc dhe burgosesh, potë shprchësh mend►min tend të lirë. në të kunderten c pergjigjesshpresdhenese të zonjës Lalymier. qe me siguronte që shtetidcmokratik do t'i respektonte të gjitha të drejtat e njeriut.kushdoqofte ai. Nuk më vjen mire që kjo ankese c imja do të shkojenë prag të pranimit të Shqiperise në Këshillin c Europës. Kurse përhrcnda vcndit do të vazhdoj të denoncoj padrejtesite qe me behen

190

m►a. familjes sone, si dhe te mbroj nderin c dinjitetin e Envcr Hoxhes,babait tim.

Me gjithë këto që thcksova. unë dua të vë ne dukje se nukkercenoj askend per hakmarrje siç me akuzon zoti Gjokutaj. porndjek gjitha rruget ligjore qe shtcti demokratik ►e njeh mua site drejta te mia. si gjithe qytetaret e tjere.

Duke perfimduar.Une arresti►in tim e konsideroj hakmarrje politike ndaj

meje. si djali i Enver lioxhes, nga pinjollet c bashkepunetoreve tënazi-fashisteve. baballaret c të cilëve. ashtu siç e kam thene dhe nëinterviste, ikën 50 vjct mc pare së bashku me pushtucsit e mundur.Eshtë nje dyluftim i paprinciptë. i pabarabarte. Une kam vetemfjalen time ndersa ata kane pushtctin. organct e prokurorise,policine, ushtrinë. d►plomacine, televizionin. kercenimet. burgjete te tjera. Meg.jithate, nuk më trembin dot. sepse, dukc mbrojturbabain tim, kryej një detyrim qc i takon djalit ne radhë te parë. Porjam i bindur se edhe babai im_ megjithese i vdekur. aty ku prehet,do te mc mbroje mua, djalin c tij, sepse nuk c kam turperuar.

Une i drejtohem zevendes-prokurorit të Tiranes zotitGjokutaj ta terheqe akuzen. se do te jete ne dinjitetin e tij c tedrejtesise shqiptare.

Nga ana tjeter, kam besim se drejtësia shqiptare do te shkojëdrejt pavaresise nga mendimi politik. dhe sa me shpejt ta beje kete.aq me mire do te jete per te dhe reputacionin e shtetit shqiptar nebote. Kete dua te shpresoj dhe une ne vendimin tuaj, e nden►argjykate. per pafajesine time.

Ju faleminderit.Tiran. 3 gershor 1995

191

Fjala pas pretencës( në te cilën zevendës-prokurori kerkoi 3 vjct burg)

Të pranishmit qe ndoqën gjyqin tim me 3 qcrshor i habitikerkesa e prokurorit per te shtyre gjyqin dhe per tc mbajtur pretencene tij me 5 qershor. Ata i habiti dhe shume pretenca c tij, c sidomoskerkesa qe i beri tnipit gjykues per te më denuar mua me 3 \:jethegje Iirie. I habiti kjo kerkese. sepse e ndogen zhvillimin e gjycjitdhe u binden në falsitetin e akuzes dhe ne mungesen e plote teclementeve që perbejne figurën e krimit per veper penale.Mungonte objekti, edhe ana subjektivc, cdhe shkaku. edhe pasoja enje figure krimi.

Kursc mua. nga ana imc, kerkesa e proku rorit zotit Gjokutajpër shtvrjen e gjyqit nuk me habiti aspak. perkundrazi, me shtoibindjen e asaj qe u mundova te argumentoj nc fjalen time. se akuzaeshte fund e krye c sajuar e se ndaj meje, prej organit te prokurorise.eshte dukc u zhvilluar një proces politik i nxitur dhe i shtyre ngamotive te dobeta të rcvanshit dhe të hakmarries te te mundurve tëdjeshem.

Pretenca e zevendes-prokurorit ishte nje pretence politike,c njellojte me atë të nenes sime, te birë nga prokurori TheodhoriMosko. mc tc vetmin ndrvshim sc nena ime u denua duke ia maskuar

192

thclbin politik të gjycjit kundër saj me "pirje kafesh", ndersa përgjyqin tim në gojën e zotit Gjokutaj kësaj radhe nuk mbeti shija ekafese, por vetëm shija e gjyqit politik, dhe nuk kishte si të ndodhtehdrvshe.

Ai, me një shpejtësi të jashtëzakonshme, se si duket i vinteturp për atë që po lexonte. jo vetern u anash-shkoi akuzave, por medashjc u jepte ngjyrime politike, dcri sa arriti tek dënimi me 3 vjetburgim, ku mori frymë i lehtësuar se më në fund e tha atë që duhejtë thoshte: masën c dënimit. Ai nuk e kupton se me e rendesishmeështë sa qcndron argumenti i pretences. se sa masa e denimit. Njëargument i dobët i saj ul dinjitetin e tij dhc nje masë denimi crende nQre dinjitetin tim.

Si tiga leximi i intervistes, ashtu dhe nga shpjegimet e miadhe të deshmitareve. mendoj sc do të keni vene re këto gjëra:

- Nuk kam qene une ai që kam dashur të jap intervistë, porkjo me është kërkuar nga gazetari. prandaj pretendimi i juaj, zotizëvendës-prokuror. se unë kam zgjedhur ditën përkujtimore të 1 Iprillit për të dhene interviste, nuk qcndron. Intervista eshte dhënëpa politik. U jam përgjigjur pyetjeve që me ka bërë gazetaridhe mendoj sc nuk përbën vepër penale mbrojtja që i bën djali i tijbabait të vdekur ndaj akuzavc fyese c denigruese kundër tij.

-Jo, zoti kr •etar i trupit gjykues. tuie: s'Icarn bërë asnjë thirrjcpër të prishur pagen publike. Nuk ben thirrjc ai që u përgjigjet dy-tri pyetjeve që i ben një gazetar, siç qe në fakt intervista ime nëgazeten "Modeste". Paqja prishet vetëm nga aktet e dhunës. ngaveprimet e kundrali gjshme që cënojne liritë dhc të drejtat c njeriut.paqja shkelet nga grabitjet që i behen pasurisë së popullit, ngapapunësia masive, nga mungesa e perspektives dhc e progresit.

- Une ju shpjegova në fjalen e mbrojtjes se në intcrvistëbëja thirrje per toleraneë. pajtim gjaqesh. lenien c hakmarjcs menjeri-tjetrin dhe jo për të kunderten e tyre, per nxitjen e urrcjtjcsdhc të grindjeve kundër pjeseve të popullsisë.

Zoti prokuror më akuzoi mua qe, në intervistën time.ofendoja pjese të popullit. që eshte duke bërë historine e re. Mii vjen

1 93

keq per poziten e vesIntire ku kerkon te futet prokurori Gjokutaj.Unë s'e kam ndarë k-urre popullin në pjese. Une di që populli shqiptareshte një dhe i pandarë. Per mua populli eshte ai qc bëri luftenheroikc antifashistc nacionalçl rimtare, ai qe ndertoi fabrikat, uzinat,hidrocentralet, ai qe thau kenetat. që zhvilloi bujqesine, që ndërtoiakademite e universitctet. ai që votoi per procesct demokratike, aiqe nderton dhe jo qe shkatërron. Ketij populli unë i beja thirrje përbashkim e pajtim, per unitet.

- Akuzohem për f •erje nepennjet fjalës "të mundur", kurdihet fare mirë që Lufta e Dvtë Boterore kishte fitimtaret dhe temundurit. ashtu siç kishte dhc lufta antifashiste nacionalçlirimtare.

Solla dhc dy shembuj konkrete të përdorimit te fjales "temundur" nga dy deputete të nderuar. Këtë c bëra per të treguar sckjo tjale ka fituar nje ylere asnjanjese. ne saje të nje realiteti historik.Pra. nga ana ime nuk kishte asnjë tendence per te fyer dikë.

Në fjalen c mbrojtjes iu drejtoya zevendes-prokurorit mepyetjen se si do ta komentonte ai perdorimin e kësaj fjale nga anac ketyre dv zoterinjve. Asnje prononcim nga ana e zotit Gjokutaj.Apo mos valle ai studion mc vemendje. siç shprchet dhe vctë neakt-akuzë. vctëm intemsten e te birit të Envcr Hoxhës. ndersa pertë tjcrët që kerkojne të rrembejne dhe armet duhct të mbylle svtë!

- Për akuzën që lidhet me shprehjen "banda vandaliste": nukkam dashur të them asgjc më shumë se sa po ripohoj me poshtë: tegjithe ata që thyejne ligjct duke shkaterruar dhe djegur, une i kamquajtur vandale. se keshtu mendoj sc jane ne çdo kohë dhc cilidoqofte.

Si do të mendonit ju, zoti Gjokutaj. jo per poziten shteterorcqekeni. por si njcri i thjeshtë. ne qoftë sc dikush do Cju shkaterrontevarrin e babait tuaj, siç vepruan me yarrin c babait tim tani së afermi,në atë vcnd të paqes se perjetshme? Mos valle do t' i quanit pëllumbatë paqes. Ai le t'i quajë po të doje keshtu. ndersa une them scquhen vandale. Shkaterruesit mbeten gjithmone shkaternies, qëligji në çdo vend të botës i denon.

Ju. ne pretencen tuaj. ngaterroni me keqdashje entuziazmin

194

e popullit për demokraci me ata që bënë veprimet e jashteligjshmepër shkaterrimin e monumenteve, që prishën Iapidaret dhe pllakatperkujtimore të deshmoreve, që hoqën dhe demtuan bustet eheronjve. Janë këta që unë i kam quajtur banda vandaliste dhe jopopullin. Unë në asnje vend dhe asnjëherë nuk kam akuzuarpopullin që përshëndeti demokracine. bile as keto banda vandalcnuk i kam akuzuar, por karn denuar veprimet e tyrete jashteligjsi-une.Kjo, zoti Gjykates, mund të shihet në provën e administntar nëdosjen gjyqësore, gjë e cila rrezon këtë pjesë të pretencës. Prandajpo i drejtohem zotit zëvendes-prokuror duke i thenC.: mos shperdoronidetyren dukc shpifur, sc nuk jua lejoj.

Siç jam shprehur kohe më parë dhe po e konfirmoj perseri.lillë kam respektuar dhe do të respektoj vullnetin e popullit tëdeklat-uar me anen e votës së tij te lire, dhe i uroj me gjithë zemertë gjejë lumturinë. gëzimin, mireqenien sociale në këtë sistem.

- Aktizen lidhej me shprehjen -vegla qorre" zevendes-prokurori e anash-kaloi, sepse, krahasimisht me akuzat që i kanëbërë nënës dhe familjes sonë këta zoterinj që une permendinterviste, duke na quajtur kriminele, hajdutë. shprehja ime figu-rative, ''vegla qorre", ishte sikur t i qëlloja me pambuk, scpsc vetëzoti Gjokutaj, në intervistën që i ka dhene gazetës “Koha jone".datë 26 maj 1995, ka deklaruar për një problem:

-Une do të denoncoja publikisht dhe do ta quaja amoraledhe jo me ligjore. thote ai. faktin që flitet me një kompetence ligjoreper nje çështje ku te gjithe këta persona që interpretojne dhc flasinnuk dine as tri fjalë nga dosja... Persona tc ndryshem flasin në njëkohe kur çeshtja eshte në hetim dhe askush përveç gjykates nuk katë drejtë të shpalle pafajesine apo fajesine", perfundon ai.

Shume drejt e ka. A u pe.rshtatet kjo deklaratë e zotit Gjokutajpersonave që përmcnd në intervistë? Mendoj se po. Ata që janëcilësuar nga ana ime me shprehjen -vegla qorre", dukc raportuarpara parlamentit për "shperdorimet kriminale të udheheqesve tëpartisë së punes ne kurriz të popullit dhe Shqiperise", kane akuzuarnenen tone si kriminele, hajdute. c ku ta di une, jo vetem kur gjvqi

195

nuk ishtc bërë akoma. por ende pa filluar hetuesia. Pra, zoti Gjokutajqenka dakord me mua, që këtyrc zotërinjve nuk u jep të drejtëkush te na akuzojne pa u marre një vendim gj •cjesor?! (sepse kështushprehet ai vete). Atëhere, pse po më akuzoni ju, zoti zëvendës-prokuror, kur ne të dy jemi ne nje. mendje per ketë problem? Nukju kuptoj!

- Akuzohcsha që paskam kërcënuar hapur se "do të vijë njëditë që do të japin llogari, scpse këtë do ta ki.s:rkojme ne".

Dua të bëj një saktesim ne lidhje mc dhenien e lajmit nëtelevizion. Në intervistë bëhej fialë se janë dy persona të caktuar qëdo tc japin llogari per akuzën e f•erjcs tcpër te rëndë që keta zoterinji bëjnë familjes sone. dhe jo për "ata që rrëzttan bustet e Enverit".siç komentoi televizioni shqiptar në të gjitha edicionet e lajmeve.Edhe në intervistë jam shprchur që: monumentet i pärkisnin popullitdhe jo familjes, kështu qc ne planin personal nuk përbente problem.Le te shpresojmë se dhënia e lajmit në atë forme nuk ishte eqellimshme, por si rezultat i ardhjes me vonesë të televizionit.

Por le të icthehemi tck akuza. Mbas fjalisë që citova. për tëcilën akuzohesha, vintc ''Kjo jo për hakmarrjc, por për t'uvendosur drejtësia". Kjo nuk ka nevojë per koment. Prandaj dheunë çuditesha se si do ta interpretonte këtë fakt si jurist zotiGjokutaj, sepsc ai pretendonte se e kishte studivar me vëmendjeintervistën, kurse, në fakt. i ka marrë idető e mia të shkëputura nëinteres të tij. Ose, në te kunderten, ai duhct të pranojë se t'idrejtohesh drejtësisë quhet kercenim i hapur apo hakmarrje! Efundit që i mbetet te pranojë ëslite tjetra: sc i jep të drejtën vctes tëme heqë të drejten time te ligjshme për t' iu drejtuar drejtësisë. Letë zgjcdhë ai cilen zgjedhje dëshiron.

Unë shpjegova perpara jush sc gjithmonë i kam respektuardhe nuk i kam shkelur ato, prandaj nuk c shoh të nevojshmc

qe zoti Gjokutaj të më kujtojë. në pretencen e tij. se ka ikur kohaime, sikur une i kam ndarë kohët në ''timen" dhe "tenden" (siçmund ta kctë ne mendje ai). Unë i kain zbatuar ligjet njësoj në të dysistemet. Siç jam shprehur, asnjë organ shteteror a liejor nuk ka

196

ndonjë arsve që të mund të ankohet për qendrimin tim, i cili ka qenëtcpër korrekt. Në rastin e sotëm, arrestohcm nga organi i prokurorisëscpse mbroj babain tim, me akuza që nuk clendrojne.

Une dua të ritheksoj edhe një herë: nuk kam kërcënuar asnjeripër bakmarrje, siç më akuzon zevendes-prokurori, por ndjek tëgjitha rrugët e liKishme që shteti demokratik m'i njch mua si tëdrejta të miat. si gjithë qytetareve të tjcrë. Megjithate. prokurori iakuzës hcsht dhe nuk shpjegon gjë për këtë, pavarësisht se akuzenma bën që kercenokam hapur c do të bakmerrem.

Dënimi qc zëvendes-prokurori më jcp mua me duket ipamotivuar dhe hakmarres. jo i bazuar në Iigj dhe me tendencapolitikc. Nderkohe. unë kërkoj pafajesinë c plotë, scpsc ngaargumentet që paraqita vërtctohet se nuk kam kn .er asnjë krim.

Duhet të dini që rcportcrët e Këshillit te Europës i kanë venëkusht Shqipërisë që f►nksioni i prokurorisë të ndryshojë, duke etransforrnuar këtë institucion në një organizëm në përputhje mcligjet e rregullat e standarteve të këtij organizmi, duke e larguarnga roli i nje ''gardiani politik" ndaj të ashtuquajturëve"kundershtare të kastës eksistuese në pushtet". A do të mundetprokuroria (1ë të ndahet nga diktati politik për t'itt përshtaturkërkesave të bashkesise europiane? Për mendimin tim, meprokurorë si Gjokutaj nuk mund të arrihet.

Kërkintin e dënimit tim politik nga ana e prokurorise, ashtusi dhe kërkesën për shkarkimin e dy gjyqtareve të kasacionit, unei shikoj si veprime të mbrapshta. që bëhcn që Shqipëria të mospranohet në Këshillin c Europës. ne mbledhjen qe do të mbahetinë 29 të këtij muaji.

Ju. zoti Gjokutaj. "pretendimin se po zhvillohet gjyq politik"c kundërshtuat dukc thënë në pretencën tuaj se, po të ishte i tillë.duhcj te Zhvillohej shume kohë përpara.

Gaboheni rëndë. Për atë moment ju mjaftonte denimi i nenes,sepse nuk do te dukej demokratike në svtë e popullit dhe të botëstë denohej e tzjithij familja. Por tani. kur figura e Enver Hoxhës pongrihet dhe po ze venclin mcriton shume me shpejt se sa c menduat

197

ju. kjo gjë nuk ju vjen per mbarë dhe kështu duhet bërë theror nj(::nga pjesetaret e familjes Hoxha, per Cua mbvilur gojen të tjereve.Këtë naivitct s'e ha njeri. Eshtë absurditet të mendosh që kv nukështë moment politik dhe denimin tim mos e quash hakmarrjepolitikc.

Ne pretencën e tij zoti Gjokutaj më quan fajtor se jamshprchur ''nuk paskemi dinjitet nc svtë e botes". Nuk jam une ai qeul dinjitetin c shtetit, por jeni ju, me postin zyrtar që keni, që e ulniketë dinjitet, duke fabrikuar akuza falsc per qellime politike.

Në gazetën "Drita" të datës 4 qershor 1995, ne intervistene shkurter qe keni dhene ju zoti zevendes-prokuror pas përfundimittë scancës së pare te gj •qit tim. pyetjes sc gazctarit: "a nuk ju dukctse po "heroizoni" një person te tille si Ilir Hoxha, nëpër mjet ndjekjessc tij?", i jeni përgjigjur: "Te deklarosh fajtor për një dispozitë tëkodit penal per mua nuk është heroizëm, nuk është cilësi pozitive,por një shkeles ligji. të cilin opinioni e perbuz". Jam plotesisht dakordme juve, sepse dhe unë i perbuz shkelësit e ligjit, por dua t'ju kujtojse po ky opinion që permendni juperbuz dhe të gjithë ata qe i mundonndergjegjja si "vegla qorre" të shtetit, ashtu siç i perbuz dhc unë.

Arrestimi im eshte fillimi i fundit te karricrës suaj.Prokuroria kerkon denimin tim jo sc kam kryer veper penale.

jo sekam shkelur ndonjë ligj të kodit penal. por sepse jam llir Hoxha,i biri i Enverit, se kam guxuar të mbroj figuren e babait timpublikisht, dukc e quajtur krenaria e kombit. Eshte c njëjta figurekrimi per të cilen deri djc janë dënuar nga armiqte e Shqipërisë me

qindra vëllezër kosovare. kurse sot denohen shqiptarët ne Tiranëdhc në qytete të tjera te Shqiperise. Dhe tani kërkohet dhe denimi idjalit të Enverit.

Zoti zëvendes-prokuror: nuk do të fitoni gjë sc po burgosniIlir Hoxhën. sepse Enver Hoxha nuk ka bere asgje mc shume perdjalin e tij sa ç'ka bere per popullin e tij. Ju nuk mund tc burgosnite gjithë ata që e kanë ni zemer.

Zoti Gjokutaj. duhet ta keni te qartë. ,ju dhe tc tjeret, që unedhe nga qelia c burgut do të gjej forca tc mbroj babain tim.

198

E nderuara gjykate,Une ndihem i pafajshern, prandaj kërkoj pafajësinë time të

plote. Dukc qenë se jeni nga të parët qe po gjykoni mc kodin e ripenal. do tiu lutcsha te me gjykonit vetem në bazë të tij, jashtemendimit politik dhc situates tcjct te renduar qe po perjetojme, scpsekështu do qetë në ndergjegjen tuaj profesionale dhenjekohesisht, duke qenë sc hyri ne fuqi kodi i ri penal, do te jeni tëparët cle i beni nje nder drejtesise shqiptarc drejt pavarësisë së sajnga diktati politik.

Duke besuar ne vendimin tuaj te pavarur shpresoj të me jepnipafajesine e plotë.

Ju faleminderit.

199

Komunikatë e FederatësNIdrkombëtare të Helsinkit

(Marrë nga gazeta "Koha jonë", datë 14 shtator 1995)

Kur segmente të caktuara të shtetit shqiptar po kërkojnënenshtrimin perfundimtar të piramides më te lartë të gjyqesorit nëShqiperi. Federata Nderkombëtare e Helsinkit për të drejtat enjeriut. në një komunikate shtypi tc publikuar dje në Vjene, kerkongjykimin në gjendje të lirë të Fatos Nanos dhe Ilir Hoxhës.

Disa dite me parë Amnesty International i konsidcroi FatosNanon dhe Ilir Hoxhën të burgosur politikë. Kv zë po pushton prejkohesh jo vetem organizatat nderkombetare të të drejtavc të njeriut,por edhe qeveri dhe media nderkombetare, të cilat çdo ditë dërgojnëprotesta prane presidcntit shqiptar dhe organevc ekzekutive të tij.Ndërkohë, pavarësia e gjykatave është vënë ne diskutint, dukcrrezikuar kolonat bazë të demokracise në Shqipëri.

"Ne jemi të shqetesuar thelle. - fillon komunikata për shtype Fedcratës Nderkombetare te Helsinkit, - nga vazhdimi i burgimittë Fatos Nanos dhe Ilir Hoxhës. djalit te ish-diktatorit komunist.Të dy duket se janë te burgosur si rezultat i abuzimeve dhegjykimeve mc pikënisje nga motive politike".

Federata Nderkombetare e Helsinkit veren se gjyqi i IlirHoxhës u bë pas hyrjes në fuqi të kodit te ri penal ne Shqiperi, që

200

pasqyron një përpjekje për të reformuar ligjct e regjimit tëmeparshem. Mirëpo prokurorët paten sukses ne akuzat c tyre sc ai(Ilir Hoxha) u perpoq "të shkaktonte kaos politik-.

Komunikata vë në dyshim kështu pavarësinë e pushtetitgjyqesor. si dhc shkallën e të drejtave te njeriut në Shqipëri. --Përt'u qendruar parimcve të shtetit ligjor. gjykata duhet të veproje elirë, - vazhdon Fcderata e Helsinkit. - Nga ana tjetex, të dv gjyqetvënë në pikeRyetje shkallën me të cilen njerezit ne Shqipëri janë tëlirë të shprehin opinionet e tyre politikc dhe, rrjedhimisht. sa upermbahet Shqiperia standarteve nderkombetare që mbrojnëshprehjen e lirë të mendimit.

Ne mendojme, - perfundon komunikata c publikuar nëmesditen c clates 12 shtator 1995 ne Vjene. - sc si Fatos Nano,ashtu cdhe Ilir Hoxha, duhet te lihen në gjendjc të lirë qysh perparashqyrtimit tc dy rasteve në stadin e fundit tc gjykimit".

Rasti i fundit na bën te mendojme se Federata kërkon tësiguroje jo vetem gjykimin e lirë të Nanos dhe Hoxhes, por dhepavarësivë e gjykates së kasacionit në dy gjyget që do të zhvillohensë shpejti. Por, me gjithë protestat e vazhdueshme, pushteti politikne Shqipëri ende nuk ka marre asnjë mase per lirimin e dy tepandchu rve.

20l

Raport i Departamentit Amerikan të Shtetitte dreltat e ftle •iut Sluppe:ri

(janar 1995 - dhjetor 1995)

Ndarja 2.Respekti per lirite civilc.A -Liria c fjales dhe e shtypit.Ligji per te drejtat dhc per themelore të njcriut jep te

drejten c fjalës dhe shtypit. Sidoqoftë, praktike qcvcriandonjehere pengon lirinë e fjales. Ligjet kunder shpifjeve.ofendimeve. nxitjes se urrejtjes kombetare dhe shperndarjes seliteratures antikushtetuese jane perdortir per t - i persekutuar njerezit.

Ne nje interviste. Ilir Hoxha, i biri i ish-diktatorit. i quanpjesemarresit ne demonstrata qe rrezuan statujen e të atit ne Tiranesi --bande e organizuar vandalesh". Ai vazhdon me tutje dukcquaitur -hajdute dhe frikaeake" ata që hapin varrin c te atit neVarrezat c Deshmoreve. Ai i quan -vegla qorre" ata qe denuan teemen_ gruan e Enver Hoxhes. Nexhinijen. dukc perfshire ketti dhcudheheqesit demokratike. Ai sinon. "Dita do te vije kur ata do tejapin llogari per sjelljen e tyre sepse ne e kerkojme ate. Kjo nukeshte per hakinarrje. por per te vendosur te drejtën në vendinvct".

Per kete thenie ai u denua nic një vit burg.

202

Në vend të mbylljes(Sipas Friedrich Nietzsche)

.1u them dhe këtë jjalë atyre që rrëzojnë dhe p&mhysinstatuja.

Më idiotë se ata që hedhin kripë në det, janë ata qëpërmhysin statuja në haltë

Në haltën e përynimit tuaj shtrihet statuja, por hy ështëpiliërisht ligji i saj, që nga përç•mitni të lindë një jetë e re, njëhulittri e

Me tipare hyjnore ajo ri►grihet, e vitajtur dhe tërheqëse:vërtet ajo do t'jtt . falënderojë yë e rrëzuat, o përtnhysës!

7()3

Tryeza e lën(Ws

Përtej "perdes së ngritur" të një jete në familje - Sh.Sinani 3Lexuesit .11

PJESA E PAREJeta qenka shumë e çuditshme 15Si dinte të ndëshkonte babai 18"Syri i keq" në shtëpinë e Enver Hoxhës 21Një ndodhi me motrën 24Diçka për giyshen time 27Babai tifoz 30Si e mësova bilardon në Korçë 33"11 Janari" 35Kështu e mora patentën 39Dadoja ime 42Dashuria për lulet dhe kafshët 44"Petro Nini Luarasi" 49Përpara ekranit të televizorit 51Tërmet që na tundi edhe ne nga shtëpia 55Nga letrat në aksion 59Një dhuratë e veçantë për ditëlindje 63Një fotografi që transmeton mesazh 76Shkëlzeni, një mal, një emër 78Durrësi - përvojë që la ujurmë të pashlyera në jetën time204

Çiftja e babait 86Pogradeci, akoma më çlodhës 91Librat e tij 95Regjimi dhe shijet për ushqimet 99Ndarja nga një "shok" armik 102Çek anglez për Enver Hoxhën 109"Borxhi" i Papandreut 111Gëzimi i fundit i babait tim 115Bashkëshortë dhe prindër të mirë 118

PJESA E DYTEZhvarrimi 123Ku ndodhet blloku i mermerit? 128Burgu i nënës 130Arrestimi im 133Gjyqi 138Prapa hekurave të burgut 141

PJESA E TRETEIntervista që u bë shkak për të më arrestuar 151Vendimi për arrestimin 158Kam kërkuar paqen dhe jo hakmarrjen 159Duan apo s'duan politikanët, ai nuk do të mbetet "jashtë

si sot 163Letër miqve jashtë atdheut 175Fjala e mbrojtjes në gjyq 17xFjala pas pretencës 192Komunikatë e Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit 200Raport i Departamentit Amerikan të Shtetit 202Ne vend të mbylljes 203

205

I loxha, Ilir

13abai itn, Enver Iloxha: Ktntime, leterketnbim.publieistike• Red. f.11okha. - T.: Extra. 1998.- 205f.; 20ernISBN 99927-602-8-1

Ifoxha. Enver per ate

I. Kujlitne slniipe 2. Iloxba. Enver

891.983-94 4-

929(496.5) 11Ioxba. En■ er

Tirazhi 2000 kopjcFormat 56x8-1/16

Tirati. 1998