• Avrupa’da ve Osmanlı’da

• Savaş, Vergi ve Modern Devletin

Oluşumu, 1500 - 1914

• Şevket Pamuk

Tarihçilik ile Sosyal Bilimin Kesiştiği Alan

Vurgu büyük liderlerde değil, farklı çıkarlar,

değişen toplumsal yapılar ve kurallarda

• Ekonominin ve Maliyenin önemi

• Sayılar, Nicel Tarih

• Kıvanç Karaman (Boğaziçi Üniv) ile birlikte

iki makale

• Özet

• Avrupa Kıtasında Savaş, Vergi ve Merkezi

Devletlerin Ortaya Çıkışı

• Osmanlı’da Savaş, Vergi ve Merkezileşme

• Osmanlı ve Avrupa

• Avrupa’da Devletler arası Rekabet Ortamı

• Osmanlılar da aynı ortamın bir parçası

• Sık sık savaş

• Vergi gelirlerinin en büyük bölümü askeri

harcamalara ayrılıyor.

• “Devletler Savaş yapar, Savaşlar da Devleti

yapar.” (Charles Tilly)

• Vergi Toplama ve Savaşlar

• Merkezi devletlerin vergi toplayacak örgütleri zayıf; yerel

seçkinler aracılık ediyor ve topluyor.

• Büyük toprak sahipleri, tüccarlar, kentli burjuvazi

• Merkezde daha fazla vergi toplayabilen devletler

savaşlarda daha başarılı oluyor, savaşların ekonomi

üzerindeki olumsuz etkilerini sınırlıyor, hatta savaşlar için

borç alabiliyor.

• Merkezde daha fazla vergi toplayamayan devletler ...

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

1500-49 1550-99 1600-49 1650-99 1700-49 1750-89

Avrupa Devletlerinin Yıllık Gelirleri 50-yıllık ortalamalar; ton gümüş olarak

England France Spain

Austria Russia Prussia

Dutch R Venice Poland

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

1500-09 1550-59 1600-09 1650-59 1700-09 1750-59 1780-89

Avrupa Devletlerinin Kişi Başına Yıllık Gelirleri yıllık ortalamalar; gram gümüş olarak

England Dutch R France

Spain Venice Austria

Russia Prussia Poland

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

1500-09 1550-59 1600-09 1650-59 1700-09 1750-59 1780-89

Devletlerin Kişi Başına Yıllık Geliri / Önde gelen Kentte Günlük Ücret

England Dutch R France

Spain Venice Austria

Poland

• Soru :

• Merkezi Devletler hangi koşullarda

Vergi Gelirlerini artırmayı başarabildiler?

• Yanıt:

• Merkezi Devletlerin Vergi Gelirlerini

artırması sürecinde, Tek Yol yok; İki farklı

yol var. (ekonometrik-nicel inceleme)

• Savaş Tehditi / Savaş Baskısı farklı İktisadi Yapılarda

ve Siyasal Rejimlerde farklı sonuçlar yaratıyor.

• Daha Kentleşmiş Batı Avrupa Ekonomilerinde Savaş

Tehditi altında Temsiliyetçi Rejimler Vergi gelirlerini

artırıyor.

• Kentleşmiş Ekonomilerde Sermayeyi vergilendirmek zor;

Sermaye sahipleri ancak daha fazla siyasal söz hakkı

karşılığında daha fazla vergi ödemeyi kabul ediyorlar.

• Örnekler: Venedik, Hollanda, İngiltere

• Daha Kırsal-Tarımsal Orta ve Doğu Avrupa

Ekonomilerinde ise Vergi Gelirlerini ancak Mutlakiyetçi

Rejimler artırıyor.

• Yerel seçkinler vergilendirmeye karşı direniyor, varolan

yerlerde Parlamentolar vergileri artırmıyor. Vergi

Gelirlerini ancak Mutlakiyetçi Rejimler artırabiliyor.

• Örnekler: Avusturya, Prusya, Rusya; buna karşılık vergi

gelirlerini artıramayan temsiliyetçi Polonya parçalanıyor.

• Osmanlılarda Mali Kurumların (Vergi

Toplama ve İç Borçlanmanın) Evrimi

• Timar (16. yy.)

• İltizam (erken dönemlerden itibaren var; 17. yy

da yaygınlaşıyor; taşrada Ayanın eline geçiyor.)

• Malikane (1695 – burada Ayan yine güçlü)

• Esham (1774 -

• Faizli Devlet Tahvili (19. yy)

• Dış Borçlanma (1854 -

Grafik 1: Osmanlı Merkezi Yönetiminin Yıllık Gelirleri

ton gümüş olarak

0

100

200

300

400

500

600

1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800

Ottoman II

Ottoman I

Grafik 2: Osmanlı Merkezi Yönetiminin Kişi Başına Yıllık Gelirleri gram gümüş olarak

0

10

20

30

40

1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800

Ottoman II

Ottoman I

Grafik 3: Kişi Başına Yıllık gelir / İstanbul'da Günlük Ücretler

0

2

4

6

8

10

1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800

Ottoman II

Ottoman I

Grafik 4: Avrupa Devletlerinin Yıllık Gelirleri 50 yıllık ortalamalar, ton gümüş olarak

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

1500-49 1550-99 1600-49 1650-99 1700-49 1750-89

England France

Spain Austria

Russia Prussia

Dutch R Venice

Ottoman Poland

• Toplam Vergi Gelirlerindeki Artışın

Nedenleri

• Nüfusdaki değişiklikler

• Kişi Başına Gelirdeki değişiklikler (sınırlı)

• Kişi Başına Vergi Geliri / Kişi Başına Gelir

Oranındaki farklar

Nüfus (milyon olarak) 1550 1800

İngiltere 4 11

Fransa 17 29

İspanya 6 11

Avusturya 7 24

Rusya 14 35

Osmanlı Devleti 20 21

Grafik 5: Devletlerin Kişi Başına Yıllık Gelirleri 10 yıllık ortalamalar, gram gümüş olarak

0

40

80

120

160

200

240

1500-09 1550-59 1600-09 1650-59 1700-09 1750-59 1780-89

England Dutch R

France Spain

Venice Austria

Russia Prussia

Ottoman Poland

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

1500-09 1550-59 1600-09 1650-59 1700-09 1750-59 1780-89

Devletlerin Kişi Başına Yıllık Geliri / Önde gelen Kentte Günlük Ücret

England Dutch R France

Spain Venice Austria

Ottoman Poland

Osmanlıda Merkeze ulaşan Vergi

Gelirleri Niçin düşük kaldı ? - 1

• Coğrafya

• Kentleşme

• Parasallaşma

• Siyaset: Devletle-Yerel Seçkinler (Ayan)

arasındaki ilişkiler

• Osmanlı Devletinin Vergi Gelirleri Niçin

Düşük kaldı ? - 2

• Toplanan Vergi Gelirlerinin yarıdan fazlası

Ayanın elinde kaldı.

• Merkez ile Ayan uzun vadeli bir anlaşma

yapamadılar.

• Sened-i İttifak (1808) geç geldi, uygulanamadı.

18. Yüzyılın Sonlarında ve 19. Yüzyılda

Hızlı Mali Merkezileşme

• III. Selim ile başlıyor.

• II. Mahmud ile hızlanıyor.

• ve sonra Tanzimat.

Grafik 7: Osmanlı Merkezi Yönetiminin Yıllık Gelirleri ton gümüş olarak

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

1523 1566 1608 1669 1696 1704 1747 1852 1872 1892 1910

Grafik 8 : Merkezi Devletin Kişi Başına Yıllık Gelirleri / İstanbul'da Günlük Ücretler

0

2

4

6

8

10

12

14

16

1523 1547 1582 1653 1691 1696 1702 1734 1784 1852 1868 1884 1900 1912

Avrupa Aynasında Osmanlı

• Daha Kırsal-Tarımsal Orta ve Doğu Avrupa

Ekonomilerde Vergi gelirleri ancak Mutlakiyetçi

Rejimler tarafından artırılabiliyor.

• Daha Kırsal-Tarımsal Osmanlı’daki uzun

dönemli eğilimler, Avrupa genelindeki Eğilimlere

uyuyor.

• Osmanlıdaki Eğilimler Avrupa Genelindeki

Eğilimlere uyuyor.

• Osmanlı daha Kırsal ve Tarım ağırlıklı bir Ekonomi

• 16. yy da Merkezi Devletin güçlü olduğu dönemde

dolaylı ve dolaysız merkezi gelirler daha fazla

• 17. ve 18. yy.larda yerel seçkinlerin (ayanın) gücü

artarken toplanan gelirlerde Merkezin Devletin payı

azalıyor.

• 19. yy. da yine Merkezin güçlenmesi ve Ayanın tasfiye

edilmese bile gücünü yitirmesiyle birlikte Merkezi

Devletin gelirleri hızla artıyor.

• Yeniçeri ücretleri / maaşları : Ekle

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1550-59 1600-09 1650-59 1700-09 1750-59 1800-09 1850-59 1900-09

Asya'da Merkezi Devletin Kişi Başına Vergi Gelirleri gram gümüş olarak

Russia

Ottoman

Japan

Iran

India

China

0

4

8

12

16

1550-59 1600-09 1650-59 1700-09 1750-59 1800-09 1850-59 1900-09

Asya'da Merkezi Devletin Kişi Başına Vergi Gelirleri/ Günlük Ücret

Russia Ottoman

Japan China

• Why did Ottoman Central Administration Revenues

Decline, or not Increase ?

• Tax revenues were being retained by various groups, especially provincial

groups involved in the tax collection process. Estimates suggest as much as

two thirds of the gross tax revenues were being retained by the

intermediaries.

• The central government and the provicial notables (ayan) usually

cooperated in tax collection and military service. However, they were not

able to reach a long-term deal that would have offered the local elites

more political power (limits on the power of the monarch- commitment) in

return for a more balanced sharing of the tax revenues.

• Still, it is remarkable that the Ottoman Empire managed to survive into the

modern era ... due to pragmatism, flexibility and selective institutional

change. Perhaps sharing the tax revenues helped!