UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Andrijana Vukadinović

Sezonska dinamika zajednice makroinvertebrata reke Banjske

MASTER RAD

Niš, 2019

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Sezonska dinamika zajednice makroinvertebrata reke Banjske

Master rad

Kandidat: Andrijana Vukadinović Mentor: Dr Ana Savić

Broj indeksa: 260

Niš, 2019

UNIVERSITY OF NIŠ

FACULTY OF SCIENCES AND MATHEMATICS

DEPARTMENT OF BIOLOGY AND ECOLOGY

Seasonal dynamics of macroinvertebrates community in the river

Banjska

Master thesis

Candidate: Andrijana Vukadinović Mentor: PhD Ana Savić

Students Reg. No. 260

Niš, 2019

Biografija kandidata

Andrijana Vukadinović rođena je u Prokuplju 25.01.1991 godine. Završila je osnovnu

školu „Drinka Pavlović“, u Kuršumliji 2006. godine. Srednju školu „Gimnazija Kuršumlija“,

završila je 2010. godine i iste upisala studije biologije na Departmanu biologija i ekologija,

Prirodno-matematičkog fakulteta u Nišu. Osnovne studije završila je 2016. godine sa zvanjem

„biolog“ i iste godine upisala master studije na smeru ekologija i zaštita prirode, Prirodno-

matematičkog fakulteta u Nišu.

Zahvalnica

Srdačno se zahvaljujem svom mentoru dr Ani Savić na izdvojenom vremenu,

poverenju, pomoći i usmeravanju prilikom izrade ovog master rada.

Zahvalnost dugujem prijatelju Milošu Martinoviću na pomoći, podršci i druženju kako

na terenu prilikom istraživanja, tako i tokom studentskih dana, pa do danas.

Najveću zahvalnost dugujem majci, njenoj veri u mene i strpljenju tokom perioda

školovanja. Najdivnijoj sestri na neizmernoj podršci i motivaciji, kao i svom pokojnom ocu

koji bi danas bio ponosan na nas dve.

Hvala vam...

Sažetak

Ovom studijom proučavana je sezonska dinamika zajednice makrobeskičmenjaka reke

Banjske, u okolini Kuršumlije. Zajednica pokazuje značajne promene u sastavu i strukturi

tokom sezona. S tim u vezi, evidentirano je su u toku proleća najzastupljenije jedinke

Ephemeridae, dok su tokom leta i jeseni Chironomidae, a u zimskom periodu dominiraju

Naididae. Istraživano je na 4 lokaliteta, od kojih je jedan u blizini zagađivača. Pronađeno je

ukupno 406 jedinki razvrstanih u 8 familija. Konstatovano je 5 familija iz klase Insecta:

Ephemeridae, Hydropsychidae, Chironomidae, Cordulegastridae i Tipulidae. Kao i 2 familije

iz klase Annelida, tačnije red Oligochaeta: Lumbricidae i Naididae. 1 familija pripada

račićima iz reda Amphipoda, familija Gamaridae.

Procenjen je i kvalitet vode uz pomoć FBI indeksa, koji je pokazao da je voda slabo

organski zagađena na svim lokalitetima osim na mestu u blizini zagađivača gde vrednost FBI

indeksa ukazuje na znatno organsko zagađenje.

Ključne reči: makrozoobentos, kvalitet voda, sezonska dinamika,..

Abstract

In this study seasonal dynamics of macrozoobenthos community of river Banjska, near

territtory of Kuršumlija was investigated. The community shows significant changes in

composition and structure over the seasons. Regarding that, the most prevalent individuals in

the spring were Ephemeridae, during the summer and autumn Chironomidae were dominant,

while Naididae predominates in the winter season. Four localities were investigated and 406

specimens were collected in total, they were sorted in 8 families. 5 families from Insecta class

were found: Ephemeridae, Hydropsychidae, Chironomidae, Cordulegastridae and Tipulidae. 2

families from Annelida class, ordo Oligochaeta: Lumbricidae and Naididae. 1 familia belongs

toordo Amphipoda, familia Gamaridae.

Also water quality was assessed using FBI (family biotic index), which implied on low

degree of organic pollution on every locality except the one near source of pollution, FBI

value for this site indicates significant concentrations of organic matter in aquatic ecosystem.

Keywords: macrozoobenthos, water quality, seasonal dynamics,...

Sadržaj

1.UVOD .................................................................................................................................................. 1

1.1 Tip kopnenih tekućih voda - reke ............................................................................................ 2

1.2 Životne zajednice kopnenih voda .................................................................................................. 3

1.3 Primena istraživanja vodenih makrobeskičmenjaka u hidroekologiji ..................................... 5

1.4 Najčešći makrobeskičmenjaci rečnih ekosistema.................................................................... 6

1.4.1 Oligochaeta ...................................................................................................................... 7

1.4.2 Amphipoda ...................................................................................................................... 7

1.4.3 Diptera ............................................................................................................................. 8

1.4.4 Ephemeroptera ................................................................................................................. 9

1.4.5 Odonata ......................................................................................................................... 10

1.4.6 Trichoptera .................................................................................................................... 10

1.5 Dosadašnja istraživanja ......................................................................................................... 11

2. MATERIJALI I METODE ............................................................................................................... 14

2.1 Lokalitet istraživanog područja ................................................................................................... 14

2.2 Metoda uzorkovanja makroinvertebrata ...................................................................................... 15

2.3 Metoda identifikacije makroinvertebrata .................................................................................... 17

2.4 Statističke metode........................................................................................................................ 17

3. REZULTATI I DISKUSIJA ............................................................................................................. 19

3.1 Sastav zajednice makrobeskičmenjaka na lokalitetu reke Banjske ............................................. 19

4. ZAKLJUČAK ................................................................................................................................... 28

5. LITERATURA .................................................................................................................................. 29

1

1.UVOD

Životna sredina obuhvata deo Zemljinog prostora u okviru čijih uslova se organizmi

adaptiraju i preživljavaju. Ekološki faktori utiču na raspoložive resurse (hrana, voda,

energija), te prema tome postoje različiti tipovi sredina sa karakterističnim biocenozama za

dati prostor. U okviru tog prostora uključeno je i delovanje drugih organizama.

Voda na planeti Zemlji zauzima 71% površine i predstavlja vitalni resurs za opstanak

života na njoj. 96,5 % vodenih površina nalazi se u formi okeana, 1,7% odlazi na podzemne

vode, a otprilike 1% je zaleđeno u glečerima i ledu (Grenland i Antarktik). Površinske

kopnene vode zauzimaju svega 0,5% od ukupne količine vode na Zemlji. Površinske vode

imaju bitnu ulogu za živi svet, slivaju se i obezbeđujući hranljive materije koje sa kopna

dolaze u mora i okeane i na taj način definišu sastav i funkcionisanje zajednica u okolnim

ekosistemima (Bailey i sar., 2004). Kopnene vode se znatno razlikuju od slanih voda (mora i

okeana), nalaze se u vidu tekućih i stajaćih voda koje su raspoređene širom kopnene sredine.

Na slici 1.prikazana je detaljnija raspodela vode na planeti Zemlji.

Slika 1. Raspodela vode na Zemlji (http://genderi.org/voda)

2

Od stajaćih voda po veličini se razlikuju lokve, bare, močvare i jezera, dok su od

tekućih voda na kopnu prisutni izvori, potoci i reke. Reke se mogu podelite na velike i male, a

glavna karakteristika tekućih voda je da se njihovo kretanje odvija u određenom pravcu

(Stanković, 1962). Kretanje vode u ovim ekosistemima zavisi od reljefa nagiba terena,

nadmorske visine, tipa predela kroz koji vodena masa protiče kao i od mnogih drugih

abiotičkih osobina. U stajaćim vodama (lentičkim sistemima) kretanja vode uzrokovana su

talasima usled delovanja vetra ili strujanjem. Vode mora i okeana kreću se morskim strujama,

talasima kao i pokretanjem vodene mase usled delovanja mesečevih mena, poznatije kao

plima i oseka.

1.1 Tip kopnenih tekućih voda - reke

Kako je najveći deo Zemljine površine pokriven okeanima, najveći deo kiše pada

natrag u more. Međutim, deo padavina pokriva i kopnenu sredinu gde pored već nabrojanih

kopnenih tipova voda formira i reke. Planinski masivi i lanci dobijaju veliku količinu

padavina jer prisiljavaju vlažni vazduh da se diže iznad njih i hladi. Voda u obliku slapova i

potoka teče niz planine nakon obilnih padavina, gde se u nižim krajevima ovi potoci spajaju u

reke, koje u svojim nižim tokovima postaje sve veće i dublje. Skoro sva slatka voda koja

padne na zemlju na kraju se vrati u okeane preko rečnih tokova. Deo slatke vode procuri u

stene pod zemljom, ali se ponovo pojavljuje u obliku izvora koji napajaju još reka. Reka

predstavlja veći prirodni tok koji se kreće vodenim koritom, sa manje ili više izraženim

obalama, od izvora ka ušću usled razlike u nadmorskoj visini ovih tačaka. Reke se napajaju

kopnenim oticanjem, podvodnim curenjem i vodama koje nastaju otapanjem snega i glečera

(Stanković, 1962).

Od izvora do ušća menjaju se osobine kretanja vode, kao i fizičke i hemijske osobine

vode. Tok reke može se podeliti na: gornji tok- voda je najbrža u proticanju, odlikuje se

niskom temperaturom na kojoj se kiseonik bolje razlaže u vodi, tako da je gornji tok reke

bogatiji kiseonikom od srednjeg i donjeg toka, dno je pretežno stenovito ili kamenito. Srednji

tok - odlikuje se umerenom brzinom protoka vode, sa manjom prozračnošću i manje

3

kiseonika nego u gornjem toku, temperatura vode ja malo iznad vrednosti iz gornjeg toka.

Donji tok - ima osobine spore vodene struje, peskovito ili muljevito dno sa slabom

prozračnošću vode, u donjem toku koncentracija ugljen dioksida u vodi je veća nego u

prethodna dva, dok kiseonika ima manje nego u gornjem i srednjem toku (Grginčević i sar.,

1998).

1.2 Životne zajednice kopnenih voda

U zavisnosti od uslova staništa formirani su različiti tipovi biocenoza u čiji sastav

ulaze predstavnici vrsta iz svih pet carstava živog sveta (Simpson i Rodger, 2004). Struktura i

dinamika živog sveta kopnenih voda zavisi od specifičnih uslova koji vladaju u datom

akvatičnom ekosistemu, prvenstveno to su abiotički faktori, poput temperature, rastvorljivosti

kiseonika, pritiska, potiska, kretanja vode, prisutnosti različitih materija koje određuju kvalitet

vode. Prema svojim osobinama i članovima koji ulaze u sastav vodene životne zajednice

postoje sledeći tipovi: neuston, plankton, nekton, bentos. Većina organizama ceo svoj

životni ciklus provede u jednoj od navedenih zajednica, međutim, u odnosu na životni ciklus

pojedinih vrsta postoje i oni organizmi koji ulaze u sastav više tipova zajednica tokom svog

životnog veka. Kao i kod biocenoza kopnenih ekosistema, članovi akvatičnih biocenoza su

prema načinu ishrane raspoređene u tri osnovne funkcionalne grupe: proizvođači, potrošači i

razlagači. Proizvođači su najčešće predstavljeni nekim vrstama algi i modrozelenih algi, kao i

pojedinim vrstama biljaka, koje predstavljaju pojedine vrste cvetnica koje žive u vodenoj

sredini. Potrošače predstavljaju uglavnom članovi iz zajednice nektona, gde spada veliki broj

životinja koje se aktivno kreću vodenom sredinom. Dok razlagače predstavljaju bakterije i

gljive. Svi navedeni članovi hidrobiocenoze su neraskidivo povezani u procesima kruženja

materije i proticanja energije i održavaju funkcionalnost vodenih ekosistema u kojima žive

(Simić i Simić, 2009).

Odnosi između žive i nežive prirode u vodenim ekosistemima stalno deluju, kao i

uzajamni odnosi među članovima biocenoze, kao poseban vid odnosa između organizama i

sredine ubraja se inegativni antropogeni uticaj koji čovek ostvaruje na vodene ekosisteme

(Simić i Simić, 2009). Ukoliko dođe do promene fizičko-hemijskih osobina koje imaju uticaj

4

na promenu kvaliteta vode i strukturu hidrobiocenoze, može se reći da je ekosistem narušen

usled zagađivanja (Cvijan, 2000). Antropogenim uticajem zbog ubrzanog razvoja industrije i

naselja, dolazi do promena i u strukturi zajednice makrozoobentosa, koja je inače veoma

osetljiva na promenu uslova sredine (Matoničkin i Pavletić, 1972). Predstavnici zajednice

makrozoobentosa razvili su visok prag tolerantnosti na zagađenje, što za posledicu može

izazvati njihovo nestajanje u određenim zonama zagađenja. Ova osobina učinila ih je izuzetno

pogodnim za ulogu bioindikatora u metodama koje se primenjuju tokom procene stanja

sredine u hidrobiologiji (Habdija, 1979).

Najčešće vrste koje ulaze u sastav zajednice makrozoobentosa čine životinjski

organizmi, poput rakova, mekušaca ili vodenih insekata. Makrozoobentos kopnenih voda je

veoma raznovrstan, njegovu strukturu grade vrste iz grupa poput: sunđeri (Polifera), Dupljari

(Cnidaria), Nematomorpha, turbelarije (Tricladida), mekušci (Mollusca), Bryozoa (sesilne

kolonijalne životinje), vodeni crvi (Oligochaeta), pijavice (Hirudinea), paukoliki zglavkari

(Arachnidae), rakovi (Crustaceae) i insekti (Insecta) (Simić i Simić, 2009). Mnogi članovi

zajednice bitni su u trofičkim odnosima koji se odvijaju u vodenim ekosistemima, jer

predstavljaju izvor hrane mnogim drugim organizmima iz vodene zajednice, takođe učestvuju

u procesima razlaganja materije i prečišćavanja vode u ekosistemu.

Sezonska dinamika zajednice makrozoobentosa menja se u zavisnosti od uslova koji

se menjaju u životnoj sredini tokom godine. Tokom prolećnog perioda, u nekim rekama

bujičastog karaktera, zajednice producenata nisu dovoljno razvijene, a makrofitska vegetacija

nije dostigla svoj vrhunac. Ovakvi uslovi utiču na raznovrsnost zajednice bentosnih

organizama i prisutnost određenih grupa makrobeskičmenjaka prema načinu ishrane. U

tokovima reka koje protiču kroz šume, u jesenjoj sezoni prisutno je više različitih grupa

organizama iz bentosne zajednice koji se hrane otpalim lišćem koje završava u vodi. Pojedine

grupe beskičmenjaka koji se hrane sakupljajući hranu zastupljenije su u periodima kada nema

velikog stepena kompeticije, što je uslovljeno razvićem i pojavom kompetitora u zajednici

(Savić, 2012). Sakupljači svoj maksimum dostižu zimi kada je kompetativni pritisak najmanji.

Bujice, promene količine vode, turbiditet su faktori koji takođe utiču na sezonsku dinamiku

zajednice makrobeskičmenjaka. Grupe poput Ephemeroptera mogu po nekoliko godina da

provedu u fazi larve pa se mogu naći u periodu kada razviće larvi drugih vrsta još nije

5

krenulo. Takođe, Diptera ima predstavnike koji se odlikuju velikim brojem generacija i brzim

razvićem, pa su ove dve grupe najdominantnije u prolećnom periodu (Vannote i sar., 1980).

Na sezonsku dinamiku zajednice bentosa mogu uticati i faktori zagađenja koji se tokom

godine mogu javiti u većoj ili manjoj meri u akvatičnom ekosistemu, a koji su najčešće uticaj

antropogenog delovanja. Vrste koje su slabije otporne na organsko zagađenje u ovim

periodima biće slabije zastupljene u zajednici, tada rodovi poput Chironomusa dominiraju u

zajednici, generalno se koriste kao pouzdani indikatori zagađenih voda.

Na našim prostorima pojedine grupe iz zajednice makrozoobentosa proučavali su

2010.godine Stefanović, Dragičević, Matijević. Posmatranjem populacione dinamike vrsta iz

reda Diptera i promene tokom sezone na vodama Dunava i Save. Odonate na području

Vojvodine proučavao je u najvećoj meri Santovac 2007.

Sezonsku dinamiku zajednice makrobeskičmenjaka u svim periodima uslovljavaju

faktori poput količine i raspodele nutritijenata u sredini, rastvorljivosti kiseonika, temperatura

vode, koncentracije fosfora i azota rastvorenog u vodi. Generalni zaključak je da dinamika

zajednice makrobeskičmenjaka zavisi od onih ekoloških faktora koji u to doba godine najviše

variraju (Savić, 2012).

1.3 Primena istraživanja vodenih makrobeskičmenjaka u hidroekologiji

U zavisnosti od cilja istraživanja korišćenjem makroinvertebrata mogu se dobiti

podaci o tipu zagađenja, sekundarnoj produkciji kao i stepenu kvaliteta vode. Biocenoza

vodenih makrobeskičmenjaka poseduje osobine koje ih čine odličnim pokazateljima stanja

vode u kojoj se nalaze, zbog čega su veoma primenjeni u metodama monitoringa vodenih

ekosistema (Todosijević, 2003). Upotrebom određenih vrsta iz ove zajednice može se odrediti

stepen antropogenog uticaja na vodene ekosisteme (Rosenberg i Resh, 1993) (Hellawell,

1986). Funkcionalnosti i raznovrsnost grupa bentosne zajednice makroinvertebrata, mogu biti

pouzdani parametri tokom monitoringa vodenog ekosistema, kako članovi bentosne zajednice

imaju tendenciju da ostanu u svom prvobitnom staništu (Popović, 2014). Zajednice

makrozoobentosa pružaju saznanje o stanju u ekosistemu tokom dužeg vremenskog perioda.

Neke od bioloških osobina koje ove organizme čine idealnim učesnicima tokom sprovođenja

metoda biomonitoringa u akvatičnim ekosistemima su (Simić i Simić, 2009):

6

Biološke karakteristike:

dug životni ciklus kod velikog broja vrsta

veliki broj predstavnika ima sedentarnu formu

osetljivost velikog broja taksona na promenljive uslove sredine

širok stepen distribucije i veliki broj vrsta akvatičnih makroinvertebrata

Intenzivno korišćenje članova zajednice makrozoobentosa u primenjenoj

hidrobiologiji su i neki od praktičnih razloga (Simić i Simić, 2009):

identifikacija omogućena uz pomoć ključeva za determinaciju

lako sprovođenje metoda uzorkovanja članova zajednice

dobro razvijena taksonomija

brojne statističke metode za analizu dobijenih podataka

1.4 Najčešći makrobeskičmenjaci rečnih ekosistema

U zavisnosti od dimenzija tela makrobeskičmenjaci vodenih ekosistema dele se na (Simić,

1996):

mikrozoobentos sa dimenzijom tela manjom od 62 μm

mejozoobentos sa dimenzijom tela manjom od 0.5 mm

makrozoobentos tj. akvatični beskičmenjaci koji se mogu videti golim okom, sa

dimenzijama tela većim od 0.5 mm.

Simić (1996) navodi najčešće grupe makrobeskičmenjaka ekosistema kopnenih voda,

to su: Gastropoda, Bivalvia, Diptera, Oligochaeta, Hirudinea, Amphipoda, Decapoda,

Trichoptera, Ephemeroptera, Plecoptera, Odonata, Heteroptera, Coleoptera.

7

Dalje u tekstu navedene su grupe organizama zajednice makroinvertebrata koje su

pronađene na lokalitetu reke Banjske. Na slikama su najčešći predstavnici jedinki iz familija

koje su pronađene na lokalitetu istraživanja.

1.4.1 Oligochaeta

Slika 2. Izgled predstavnika jedinki iz familije Naididae i Lumbricidae

(https://www.naturespot.org.uk/taxonomy) (https://alchetron.com/Naididae)

Potklasa Oligochaetaspada u okviru filuma Annelida i uključuje oko 5000 različitih

vrsta koje su podeljene u oko 30 porodica, a od tog broja više od 1100 vrsta naseljava

slatkovodne ekosisteme (Martin i sar., 1982) (Slika 2.). Oligochaete naseljavaju različite

tipove ekoloških niša u slatkovodnim ekosistemima, u zavisnosti od količina organske

materije u sedimentu i vodi, kao i mikroflore, koje bi mogle uzrokovati pojavu ili odsustvo

pojedinih vrsta. Upravo se i značaj ishrane u ekološkoj specijalizaciji oligoheta ogleda u tome

da li vrste nastanjuju delove rečnih tokova opterećene polutantima ili eutrofna jezera, što

naročito važi za tubificidne vrste (Atanacković, 2013).

1.4.2 Amphipoda

Amfipodni rakovi predstavljeni su većim brojem vrsta koja naseljavaju tip staništa

vodenih ekosistema koji se odlikuje čistim vodama, sa nižom temperaturom i većom

količinom kiseonika u njoj (Slika 3.). Takođe, brojne su i vrste rakova koje naseljavaju

vodena staništa koje su obrasla vegetacijom (Simić i Simić, 2009).Način života im je vezan za

8

dno i veoma su bitni u procesima razlaganja materije u vodenim ekosistemima, jer su

detrivori.

Slika 3. Predstavnik iz porodice Gammaridae (https://alchetron.com/Gammaridae)

Grupa vodenih insekata ima veliku raznovrsnost, naseljavaju različita staništa i imaju

karakteristične načine ishrane (herbivori, detritovori, karnivori, omnivori) (Anderson, 1987).

Vodeni insekti osim što koriste raznovrsnu hranu poseduju i različite načine kojima dolaze do

hrane: kidači, sakupljači, strugači, predatori (Simić i Simić, 2009).

1.4.3 Diptera

Slika 4. Larve predstavnika familije Chironomidae (https://www.situbiosciences.com)

9

U grupi Diptera razlikujemo vrste koje provode delimično ili čitav životni ciklus u

vodi. Većina vrsta je terestrična, u slučaju da stadijum lutke ili larve provode u vodi, vrsta se

može smatrati akvatičnom. Odlikuju se holometabolnim tipom razvića.Familija Chironomidae

(Slika 4.) odlikuje se akvatičnim vrstama čiji se stadijumi larvi i lutki koriste kao modeli u

biomonitoringu, ujedno to je i jedna od najbrojnijih makroinvertebratskih grupa (Epler,

2001).Veoma su bitan izvor hrane za sve ostale potrošače, a u zagađenim vodama njihova

abudanca raste jer se hrane organskom materijom.

1.4.4 Ephemeroptera

Slika 5. Larva predstavnika familije Ephemeridae

(Ephemeroptera)(https://bugguide.net/node/view/53306)

(http://www.habitas.org.uk/dragonflyireland/5621_l.htm)

Ephemeroptera su bolje proučavane u rekama, naseljavaju i lentičke sisteme kao što

su jezera i bare (Slika 5.). Tokom perioda razmnožavanja mogu se skupiti u velikom broju,

kada njihova biomasa dostiže ogromne vrednosti, što je od velikog značaja kako za vodeni

tako i za kopneni ekosistem, jer doprinosi trofičkim odnosima u oba tipa ekosistema. Mnoge

vrste Ephemeroptera su visoko osetljive na nedostatak kiseonika, zakišeljavanje i na različite

zagađivače (metali, amonijak i druge hemikalije) (Resh i Jackson, 1993).

10

1.4.5 Odonata

Slika 6. Larva predstavnika familije Cordulegastridae (Odonata)

(http://www.habitas.org.uk/dragonflyireland/5621_l.htm)

Odonata žive pored voda gde se odvija njihovo razviće. Poznato je oko 6000 hiljada

vrsta čije se larvae razvijaju u vodi, u Srbiji je otkrivena 61 vrsta vilinskih konjića. Razviće

larvi odvija se od jedne do pet godina, tip razvića je holometabolni (Petrov, 2012)(Slika 6.).

Ova grupa je sastavljena pretežno od akvatičnih predstavnika, koji su razvićem vezani za

vodenu sredinu, pa su upravo zbog toga, pogodni za korišćenje u svrhu biomonitoringa.

1.4.6 Trichoptera

Slika 7. Larva predstavnika familije Hydropsychidae (Trichoptera)

(https://alchetron.com/Hydropsychidae)

11

Trichoptera je jedna od najreprezentativnijih grupa zajednice makroinvertebrata.

Imaju ograničenu mobilnost, relativno dug životni vek i kosmopolitsku distribuciju. Vrste iz

grupe Trichoptera poznate su po osobini da grade kućice od dostupnog materijala. Oblik

kućice je obično karakterističan za jedinke vrste ili roda, ali se ne može smatrati dovoljno

pouzdanim za sigurnu identifikaciju. Smatra se da je tip kućice određen načinom života larvi

pojedinih vrsta (Slika 7.). Zbog slabe mobilnosti i dugog životnog ciklusa, osetljive su na

različite vidove zagađenja (Dohet, 2002).

1.5 Dosadašnja istraživanja

Postoje mnogobrojni rezultati istraživanja vezanih za zajednicu makrozoobentosa u

Srbiji. Pojedine grupe korišćene su kao bioindikatori za procenu stanja sredine na pojedinim

lokalitetima. Takođe, postoji i veliki broj radova koji se bavio istraživanjem taksonomije

pojedinih grupa, dok postoje i podaci vezani za strukturu i rasprostranjenost pojedinih klasa u

Srbiji.

Menjanje populacione dinamike različitih vrsta Diptera u zavisnosti od nivoa Dunava,

Save, Tise kao i od temperature, proučavali su Matijević, Pejčić, Krašić, Veselić, 2010.

godine.

Najveće istraživanje Odonata vrši Santovac 2007.godine u Vojvodini. 2013. godine

Jović objavljuje rad sa predlogom srpskih naziva za 92 vrste vilinih konjica, zabeležene na

prostoru država Balkanskog poluostrva, gde je 67 vrsta zabeležio na području Srbije i

predložio je nomenklaturu za ovu grupu insekata.

Trichoptera su se pokazale kao pouzdani bioindikatori tokom studije Savić i saradnika

(2013), u reci Nišavi. Njihov diverzitet u basenu Južne Morave proučavali su Živić, Marković

i Brajković (2004) kada je otkriveno 12 novih vrsta, a njihovi podaci objavljeni 2006.godine

ukazuju na to da na teritoriji Srbije postoji ukupno 186 vrsta Trichoptera (Novaković, 2014).

Živić i saradnici (2012) su u istraživanju na reci Toplici i njenim pritokama otkrili da

se populacija makrozoobentosa u toplim vodama razlikuje od one u hladnim vodama. U

toplim delovima su dominantne Gastropoda, koje imaju veću biomasu i manji diverzitet u

odnosu na one u hladnoj vodi.

12

Na reci Nišavi su izvedena najobimnija istraživanja zajednice makrozoobentosa. Savić

(2012) je sprovela sistematično istraživanje makrozoobentosa reke Nišave na mesečnom

nivou. Takođe, detaljno je istraživana struktura zajednice Ephemeroptera (Savić i sar., 2011 i

2016), kao i mogućnost njihove primene kao bioindikatora ekološkog stanje reke Nišave

(Savić i sar., 2011).

U toku 2003.i 2004.godine, tokom istraživanja vodenih beskičmenjaka bentosa

proučavan je kvalitativni sastav zajednica koje su uzorkovane na lokalitetima desne pritoke

Zapadne Morave, Golijske Moravice (Đikanović i sar., 2008).

13

Ciljevi istraživanja

Određivanje sastava i strukture i praćenje sezonske dinamike zajednice

makroinvertebrata na istraživanom lokalitetu, reci Banjska.

Komparacija sastava zajednice sa istim redovima u drugim rekama radi

utvrđivanja posebnosti reke Banjske.

Određivanje stepena kvaliteta vode na ispitivanim lokalitetima uz pomoć FBI

(Family Biotic Index).

14

2. MATERIJALI I METODE

2.1 Lokalitet istraživanog područja

Slika 8. Lokaliteti istraživanja na reci Banjskoj (Lok 1-gornji tok, Lok 2- srednji tok, Lok 3-

donji tok, iznad zagađivača, Lok 4-donji tok, ispod zagađivača)

Banjska reka je desna pritoka reke Toplice kod Kuršumlije (Slika 8.). Mesto izvora

ove reke nalazi se ispod krajnjih ogranaka jugoistočne strane Kopaonika. Ima ukupnu

površinu sliva od 155 km² i duga je 22 km. Pripada Crnomorskom slivu. Sliv reke odlikuje se

bogatim biljnim diverzitetom jer je dobro pošumljen, dok je dolina Banjske reke klisurastog

tipa (Marković, 1990). Na slici 9. Prikazan je toplički region u Srbiji sa teritorijom na kojoj se

nalaze lokaliteti istraživanja, okolina Kuršumlije.

15

Slika 9. Toplički region u Srbiji sa područjem na kojem se nalaze ispitivani lokaliteti u

okolini Kuršumlije (zeleni kvadrat)

2.2 Metoda uzorkovanja makroinvertebrata

Uzorkovanje je izvršeno na 4 lokaliteta na reci Banjskoj, prilikom svakog izlaska na

teren. Teren je posećivan 4 puta i to u periodu zime (decembar) 2017. godine, i zatim jos 3

puta u periodu proleća (maj), leta (avgust) i jeseni (septembar) 2018. godine. Uzorci su

sakupljani u ovim periodima kako bi se dobili podaci o sezonskoj dinamici zajednice

makroinvertebrata, u istraživanju prikupljeno je i analizirano ukupno 16 uzoraka, po 4 za

svaki izlazak na teren.

Uzorkovanje je izvršeno uz pomoć “kick net” mreže sa dimenzijama rama 35*35cm i

promerom okaca 300 μm. Uzorkovanja su izvršena na gornjem toku, srednjem toku, na mestu

iznad zagađivača (obližnja fabrika) (Slika 11) i donjem toku reke (Slika 10). Sam proces

uzorkovanja obavlja se tako što se ram mreže postavi pod pravim uglom u odnosu na

podlogu, tako da voda nosi konus mreže nizvodno. Ispred rama podloga se uzburkava gazeći

nogom kako bi sve jedinke u neposrednoj blizini bile vodenom strujom odnesene u mrežu.

Nakon uzorkovanja sačeka se dok se voda ne razbistri nakon čega uklanjamo mrežu sa

podloge (Hauer i sar, 2007).

16

Slika 10. Izgled lokaliteta istraživanja u donjem toku reke, ispod zagađivača (Lok 4)

(foto: A. Vukadinović)

Prikupljeni materijal sa svakog lokaliteta iz mreže se prebacuje u plastične kese i

fiksira se 70% etanolom. Svaki uzorak pažljivo se obeleži nazivom i brojem lokaliteta,

imenom sakupljača i datumom, te se prenosi u laboratoriju. Uzorkovani materijal se u

laboratoriji ispira više puta mlazom vode, kroz sita, sve dok na dnu ne ostane samo detritus i

zajednica dna. Potrebno je voditi računa i pažljivo isprati svaku kesu u kojoj je uzorak bio

čuvan.

U procesu trebljenja, odvaja se svaki predstavnik zajednice makrobeskičmenjaka od

ostatka podloge (lišće, kamenčići, grančice i ostalo). Pincetom se jedinke pronađenih vrsta

prebacuju u obeležene bočice i konzerviraju se u 70% alkoholu.

Slika 11. Izgled lokaliteta istraživanja iznad zagađivača (Lok 3) (foto: A.Vukadinović)

17

2.3 Metoda identifikacije makroinvertebrata

Proces identifikacije počinje tako što se svaka jedinke iz 70% alkohola prebacuje u

Petrijevu šolju i posmatra na lupi ili mikroskopu. Na osnovu zapažanja i proučavanja

morfologije jedinki uz pomoć ključeva za identifikaciju određuje se taksonomska pripadnost

jedinki. Tokom ovog istraživanja identifikacija jedinki rađena je do nivoa familije.

Za određivanje taksonomije jedinki u ovom eksperimentu korišćena je binokularna

lupa Leica MZ-16A Stereomicroscope sa kamerom Leica DFC320 Digital Camera i Leica

System Microscope DM2500 sa digitalnom kamerom Leica DFC490 Digital Camera.

Ključ za identifikaciju koji je korišćen prilikom određivanja taksonomije jedinki su

,,Priručnik za upoznavanje beskralješnjaka naših potoka i rijeka” (Kerovec, 1986).

2.4 Statističke metode

Family Biotic Index (FBI)

Za procenu kvaliteta voda koristi se bodovni biotički indeks prema familijama, u odnosu na

familije iz zajednica makrobeskičmenjaka pronađenih tokom studije. Indeks se izračunava na

sledeći način:

χi - predstavlja broj jedinki unutar taksona, a ti - tolerancija taksona na zagađenje, i n -

ukupan broj organizama u uzorku.

18

Vrednosti parametra tolerancije taksona na zagađenje standardizovane su po

Hilsenhoffu (1988) za određeni kvalitet vode i rangirane su od 0-10. Vrednosti se dodeljuju

svakoj familiji i bazirane su na vrednostima pojedinih vrsta u okviru porodice (Tabela 1).

Veće vrednosti ukazuju na veći stepen zagađenja organskom materijom (Hauer i sar., 2007).

Tabela 1.Vrednosti FBI za određene kvalitete vode

FBI Kvalitet vode -Klasa Stepen organskog zagađenja

0,00-3,75 I Prirodne čiste vode

3,76-4,25 II Slabo organski zagađene

4,26-5,00 II-III Umereno organski zagađene

5,01-5,75 III Znatno organski zagađene

5,76-6,50 III-IV Jako organski zagađene

6,51-7,25 IV Vrlo jako organski zagađene

7,26-10 V Izuzetno jako organski zagađene

19

3. REZULTATI I DISKUSIJA

3.1 Sastav zajednice makrobeskičmenjaka na lokalitetu reke Banjske

Tokom istraživanja sprovedenog u periodu od decembra 2017. godine, do septembra

2018. godine, potvrđeno je prisustvo 8 familija različitih organizama koji sačinjavaju

zajednicu makrozoobentosa na ispitivanim lokalitetima reke Banjske (Tabela 2).

Konstatovano je 5 familija iz klase Insecta: Ephemeridae, Hydropsychidae, Chironomidae,

Cordulegastridae i Tipulidae. Kao i 2 familije iz klase Annelida, tačnije red Oligochaeta:

Lumbricidae i Naididae. 1 familija pripada račićima iz reda Amphipoda, familija Gamaridae.

Sastav zajednice promenljiv je u odnosu na sezonu u kojoj je ispitivanje određenih

lokaliteta izvršeno. Predstavnici familije Gamaridae bili su prisutni tokom svih sezona na

ispitivanom lokalitetu 1, kao i na lokalitetu 2 tokom zimskog perioda. Vrste iz reda

Ephemeroptera najučestaliji su članovi zajednice, koji su bili prisutni na većini ispitivanih

lokaliteta tokom svih sezona. Nisu bili prisutni jedino na lokalitetu 4 ni u jednoj od sezona

tokom cele godine. Familija Hydropsychidae je posle jedinki iz reda Ephemeroptera

najzastupljenija u zajednici makrozoobentosa u svim sezonama. Pokazala je najveći stepen

dinamike tokom promene godišnjih doba kada je najzastupljenija bila tokom leta na

lokalitetima 1, 2 i 3, u nešto manjoj meri jedinke familije Hydropsychidae bile su pronađene

na lokalitetima 2 i 3 tokom proleća i jeseni, dok su tokom zime bile prisutne samo na

lokalitetu 2.

Tabela 2. Sastav zajednice makrozoobentosa u različitim sezonama na ispitivanim lokalitetima(Lok 1-

gornji tok, Lok 2-srednji tok, Lok 3- mesto iznad zagađivača, Lok 4-mesto ispod zagađivača)

Familija Red Klasa

Proleće Leto Jesen Zima

Lo

k 1

L

ok

2

Lo

k 3

Lo

k 4

Lo

k 1

Lo

k 2

Lo

k 3

Lo

k 4

Lo

k 1

Lo

k 2

Lo

k 3

Lo

k 4

Lo

k 1

Lo

k 2

Lo

k 3

Lo

k 4

Gamaridae Amphipoda Crustacea + - - - + - - - + - - - + + - -

Ephemeridae Ephemeroptera Insecta + + + - + + + - + + + - + + + -

Hydropsychidae Trichoptera Insecta - + + - + + + - - + + - - + - -

Chironomidae Diptera Insecta - - - + - - - + - - - + - - - +

Cordulegasteridae Odonata Insecta - - + - - - - - - - - - - - - -

Lumbricidae Oligochaeta Annelida - - - + - - - - - - - - - - - -

Naididae Oligochaeta Annelida - - - + - - - + - - - + - - - +

Tipulidae Diptera Insecta - - - - - - - - - + - - - - - -

20

Kvalitet vode potvrđen je FBI analizom i svrstavanjem u određenu kategoriju prema

kvalitetu. Tokom sezone proleća na lokalitetu 1, 2, i 3 FBI indeks iznosi 4, 4 i 3,96

respektivno (Slika 17), što ove vode svrstava u drugu kategoriju kvaliteta koja se odlikuje

slabo organsko zagađenom vodom (Tabela 1). Poslednji lokalitet 4, mesto ispod zagađivača,

ima FBI indeks 4,8 što ove vode karakteriše umereno organski zagađenim vodama (II-III

kategorija) (Tabela 1).

Chironomidae iz reda Diptera tokom svih sezona bile su pronađene samo na

ispitivanom lokalitetu 4. Cordulegastridae u veoma malom broju, zabeležile su prisustvo

samo na jednom ispitivanom lokalitetu (Lok 3) i to u prolećnom periodu. Lumbricidae sa

predstavnicima člankovitih crva pronađene su takođe samo na lokalitetu 4 i to u periodu

proleća. Naidiae takođe iz razdela člankovitih crva, bile su prisutne na ispitivanom lokalitetu

4 tokom svih godišnjih doba. Dok su larve Tipulidae iz reda Diptera pronađene samo u

jesenjem periodu na lokalitetu 2.

Slika 12. Sastav zajednice na ispitivanim lokalitetima u sezoni proleća

U sezoni proleća (Slika 12), u najvećem broju zabeleženo je prisustvo vrsta iz familija

Ephemeridae, Chironomidae i Gamaridae, potom se u manjem broju javljaju članovi

zajednice makrozoobentosa iz familija Lumbricidae, Hydropsychidae, Naididae i

0

5

10

15

20

25

30

Bro

j je

din

ki

Proleće

lok 1

lok 2

lok 3

lok 4

21

Cordulegasteridae. Jedinke iz reda Ephemeroptera prisutne su na svim ispitivanim

lokalitetima tokom proleća, osim u donjem toku reke, na ispitivanom mestu ispod zagađivača.

Poznato je da su taksoni iz reda Ephemeroptera osetljivi na zagađenje akvatičnih ekosistema

organskom materijom (Savić, 2012). Familija Chironomidae (rod: Chironomus sp.) se sa

druge strane prepoznaje i koristi kao indikator zagađenih voda, a tokom proleća u najvećem

broju jedinke ove familije pronađene su upravo na lokalitetu 4, tačnije u donjem toku reke

ispod zagađivača.

Slika 13. Sastav zajednice na ispitivanim lokalitetima u sezoni leta

FBI indeks ukazuje na kategoriju II po kvalitetu vode na ispitivanim lokalitetima 1, 2 i

3 sa vrednostima jednakim za sve lokalitete i iznose vrednost FBI indeksa 4 (Slika 17). Ove

vode takođe se odlikuju slabim organskim zagađenjem (Tabela 1). Dok je u odnosu na

prolećni period, voda na lokalitetu 4 ispod zagađivača svrstana u IV kategoriju, vrlo jako

organski zagađenih voda (Tabela 1), sa FBI vrednošću od 6,89 (Slika 17).

Na slici 13. možemo videti sastav zajednice, tačnije familije predstavnika zajednice

makrozoobentosa na ispitivanim lokalitetima tokom letnjeg perioda, kao i njihovo brojčano

stanje. Familije poput Ephermeridae i Hydropsychidae pronađene su malom broju u gornjem,

srednjem i donjem toku iznad zagađivača, dok na mestu ispod zagađivača nisu pronađene

jedinke ovih familija. Prisustvo Gamaridae potvrđeno je samo na gornjem toku reke (Lok 1),

dok su jedinke iz familije Chironomidae i Naididae pronađene samo na poslednjem

0

10

20

30

40

50

60

Bro

j Jed

inki

Leto

lok 1

lok 2

lok 3

lok 4

22

ispitivanom lokalitetu 4, tačnije u donjem toku reke ispod zagađivača. U letnjem periodu

predstavnici ove dve familije nisu pronađene ni na jednoj drugoj ispitivanoj lokaciji. Mesto u

donjem toku reke ispod zagađivača očigledno se odlikuje povećanom koncentracijom

zagađivača u letnjem periodu, organskom materijom koja pogoduje predstavnicima

Chironomidae te njihova populacija u makrozoobentosnoj zajednici dominira u ovom

periodu. Prisustvo jedinki iz familije Naididae takođe ukazuje na pogoršanje kvaliteta vode na

lokalitetu 4, jer se i ovi organizmi koriste kao indikatori zagađenja akvatičnih ekosistema.

Izuzetno su otporni na niske količine kiseonika u vodi kao i stepen povećane koncentracije

organske materije u vodi (Govedich i Brinkhurst, 2010).

Slika 14. Sastav zajednice na ispitivanim lokalitetima u sezoni jeseni

U sledećem godišnjem dobu, tokom jeseni lokaliteti iznad zagađivača zadržali su

kvalitet vode sa slabim organskim zagađenjem, sa FBI indeksima 4 za lokalitet 1, 3,87 za

lokalitet 2, 4 za lokalitet 3, dok je FBI indeks u odnosu na prethodni period dodatno porastao

na 7,3 za lokalitet 4 (Slika 17). Na osnovu toga voda u ovom delu Banjske reke se svrstava u

V kategoriju, tačnije izuzetno jako organski zagađene vode (Tabela 1).

Na slici 14. možemo videti da se u jesenjoj sezoni zajednica bentosnih

makrobeskičmenjaka na lokalitetu 4 (ispod zagađivača) i dalje u velikoj meri sastoji od

0

10

20

30

40

50

60

Bro

j Je

din

ki

Jesen

lok 1

lok 2

lok 3

lok 4

23

dominantnih predstavnika iz familije Chironomidae i Naididae, koji kao pouzdani

bioindikatori ukazuju na određeni stepen zagađenja vode u ovoj sredini. Međutim, sezonska

dinamika zajednice postoji. U ovom godišnjem periodu u gornjem toku reke na lokalitetu 1,

istraživanjem je pronađen veliki broj predstavnika familje Gamaridae. Uzorkovanjem i

obradom podataka u srednjem i donjem toku iznad zagađivača pronađene su jedinke familija

Ephemeridae, Hydropsichidae i Tipulidae. Prisustvo larvi Tipulidae zabeleženo je samo

tokom letnje sezone u srednjem toku reke (Lok 2) tokom celog istraživanja.

Slika 15. Sastav zajednice na ispitivanim lokalitetima u sezoni zime

U nastavku godine, u zimskom periodu FBI vrednosti istraživanih lokaliteta zadržali

su status II kategorije sa slabim stepenom organskog zagađenja. Prva tri istraživana lokaliteta

iznad zagađivača imaju FBI vrednost 4 (Slika 17), dok se na mestu ispod zagađivača, lokalitet

4 prvi put u zimskom periodu karakteriše najmanjom zabeleženom FBI vrednošću 0,45 što

vodu na ovom lokalitetu svrstava u prirodne čiste vode (Tabela 1).

U toku zimske sezone istraživanjima su pronađene jedinke iz familije Nadidae u

najvećem broju na ispitivanom lokalitetu 4, tok vode ispod zagađivača (Slika 15.). U manjem

broju takođe na lokalitetu 4 pronađene su i jedinke familije Chironomidae. U odnosu na

0

5

10

15

20

25

30

35

Bro

j jed

inki

Zima

lok 1

lok 2

lok 3

lok 4

24

jesenju sezonu veličina populacije Chironomidae tokom zime dosta je manja, dok je

populacija Naididae doživela porast u broju jedinki u odnosu na jesenju sezonu. Sezonska

dinamika zajednice makrobeskičmenjaka ogleda se i po veoma maloj raznovrsnosti, kako je u

zimskom periodu pronađeno najmanje familija i ujedno najmanji broj jedinki predstavnika

zajednice bentosa. U gornjim tokovima na lokalitetu 1 pronađeni su predstavnici Gamaridae,

dok se srednji tok, lokalitet 2, odlikovao prisustvom familija Gamaridae, Ephemeridae i

Hydropsychidae u manjem broju. Predstavnici Ephemeridae bili su jedini organizmi koji su

pronađeni uzorkovanjem lokaliteta 3, tok reke iznad zagađivača, u zimskom periodu.

Slika 16. Ukupna brojnost jedinki u zajednici makrozoobentosa na istraživanim lokalitetima

tokom različitih sezona

Posmatrajući sliku 16. možemo zaključiti kako se menja sezonska dinamika zajednice

makrozoobentosa tokom različitih godišnjih doba u godini. Zajednica se odlikuje najvećim

biodiverzitetom u periodu proleća, od 8 familija koje su pronađene kao članovi zajednice

makrozoobentosa, 7 (sve sem Tipulidae) je pronađeno upravo tokom uzorkovanja u

prolećnom periodu. Letnji period odlikuje se nešto većim ukupnim brojem jedinki od perioda

proleća, zahvaljujući velikoj prisutnosti jedinki familije Chironomidae na lokalitetu 4, ispod

mesta zagađivača. Iako su ostali lokaliteti pokazali smanjenje brojnosti jedinki i raznolikosti u

familijama (nisu pronađeni predstavnici Naididae i Cordulogastridae) u odnosu na prolećni

period. Sa dolaskom jeseni dinamika zajednice se menja, na mestu ispod zagađivača i dalje

0

10

20

30

40

50

60

70

proleće leto jesen zima

Bro

j Jed

inki

Sezonska dinamika zajednice makrobeskičmenjaka

lok1

lok2

lok3

lok4

25

ostaju prisutne Chironomidae u velikom broju, na lokalitetu 1 u gornjem toku reke

predstavnici familije Gamaridae znatno se pojavljuju u većem broju u zajednici, tokom ovog

dela sezone. Takođe, u ovom periodu zabeleženo je prisustvo jedinki familije Tipulidae. Zima

je bila period u kome je raznolikost zajednice bila najmanja, pronađeno je 5 familija od 8 koje

su pokazale prisustvo tokom ovog istraživanja, takođe jedinke su bile zastupljene u

najmanjem broju na svim lokalitetima.

Tokom istraživanja pronađeno je ukupno 406 jedinki iz 8 familija (Tabela 2). Lokalitet

4, tačnije donji tok reke ispod zagađivača je istraživano područje na kome je pronađen najveći

ukupni broj jedinki (193), i to zahvaljujući velikoj brojnosti jedinki iz familija Naididae i

Chironomidae, koji su indikatori zagađenih voda. U leto i jesen zajednica je bila najbogatija

jedinkama ovih familija. Na lokalitetu 1, gornjem toku reke pronađeno je ukupno (101)

jedinka, dok slede lokalitet 3 (srednji tok) sa 51 jedinkom i lokalitet 2 (mesto iznad

zagađivača), sa 46 jedinki koje su pronađene u uzorku makrozoobentosa. Lokalitet 1 najveću

brojnost jedinki pronađenih u uzorku pokazao je tokom sezone proleća i jeseni, lokalitet 2

najveću brojnost jedinki u zajednici vodenih makroinvertebrata pokazao je tokom perioda

proleća, lokalitet 3 najveću brojnost jedinki prisutnih predstavnika makrobeskičmenjaka

pokazuje takođe u proleće, dok je lokalitet 4 najbrojniji članovima zajednice u periodu leta i

jeseni (Slika 16).

Istraživanjima zajednice vodenih makrobeskičmenjaka u rekama koje se po veličini ne

razlikuju mnogo od Banjske reke, poput Jošaničke reke (Živković, 2017) otkriveno je

prisustvo 30 familija, što je mnogo više od familija potvrđenih u reci Banjskoj. Jošanička reka

se pak odlikuje termalnim vodama, koje na poseban način utiču na dinamiku zajednice u tim

vodama. Ipak u uzorku oba lokaliteta pominju se familije Gammaridae, Ephemeridae koje se

mogu pronaći kao predstavnici zajednice makrozoobentosa. Predstavnici Chironomidae u

Jošaničkoj reci bili su zastupljeni u veoma malom broju, jer se kvalitet vode ne odlikuje

velikim stepenom zagađenja organskom materijom, kao što je slučaj u reci Banjskoj na

lokalitetu ispod mesta zagađivača.

26

U još jednoj studiji Jošaničke reke potvrđeno je prisustvo 30 familija, među kojima

dominiraju one iz klase Insecta. Diptera i Trichoptera su najzastupljenije, kao i

Ephemeroptera i Odonata (Vidić, 2018). U istraživanju reke Banjske pojavljuju se

predstavnici Trichoptera i Ephemeroptera takođe, ali u manjem broju.

U svakom aspektu zajednice Gabrovačke reke (Stojković, 2008) zastupljeni su u

većem broju redovi Diptera, Coleoptera i Odonata u odnosu na Banjsku reku. Familija

Coleoptera ima 8, dok red Odonata broji čak 5 familija. U Banjskoj reci pronađen je samo

jedan predstavnik familije Cordulegastridae (Odonata), dok prisustvo Coleoptera nije

zabeleženo.

U asambleji zajednice makrozoobentosa Šumanske reke dominira grupa Diptera, sa

predstavnicima iz familije Chironomidae. U reci Banjskoj posebnu zastupljenost i istaknutost

u brojčanom stanju jedinki poseduje takođe familija Chironomidae, koja ima sposobnost

adaptacije u ekstremnim uslovima (Armitage i sar., 1995), jedinke su se u velikom broju

javila na ispitivanom lokalitetu u vodama nizvodno od zagađivača i to u sezoni leta i jeseni.

Jedinke iz familije Chironomidae takođe su zastupljene u istraživanju Batušinačkih bara

tokom jeseni i zime, u tom period zabeleženi je prisustvo 574 jedinke Diptera iz 4 familije

(Petrović, 2017). U vodama Banjske reke izbrojano je 132 jedinke iz jedine familije

Chironomidae koja je pronađena iz reda Diptera.

Na reci Nišavi istraživanje uticaja sredine na zajednice Ephemeroptera, Trichoptera i

Odonata tokom jedne godine vršila je Savić, 2012. ETO indeks može pokazivati vrednosti

koje se odnose na dobar kvalitet vode ukoliko su u dovoljnoj abundanci prisutne jedinke ovih

rodova. U Banjskoj reci zabeležen je mali broj predstavnika iz ova tri roda, a familije

Ephemeridae (Ephemeroptera) i Hydropsychidae (Trichoptera) pronađene su sa najviše

predstavnika u sezoni proleća u odnosu na ostala godišnja doba. Takođe, jedinke su

pronalažene na lokalitetima iznad mesta zagađivača, gde možemo pretpostaviti da kvalitet

vode nije loš, ukoliko posmatramo vrste ovih redova pouzdanim indikatorima.

27

Slika 17. Prosečna vrednost FBI indeksa kvaliteta voda tokom različitih sezona na

istraživanim lokalitetima

FBI analizom utvrđeno je da se kvalitet voda menja sezonski i to u najvećem stepenu

na lokalitetu 4 koji je mesto ispod zagađivača, dok se u gornjem i srednjem toku kao i u

donjem toku reke ali iznad mesta zagađivača vrednost FBI indeksa održava konstantnom

tokom cele godine. Tako na lokalitetu 1, 2, 3 vode spadaju u II kategoriju zagađenosti, tačnije

odlikuju se slabom organskom materijom koja je prisutna u akvatičnom ekosistemu. Lokalitet

4, predstavlja najzagađeniji deo reke, gde koncentracija organske materije raste od perioda

proleća, preko leta i jeseni, od umereno do intenzivno zagađenih voda organskom materijom.

Međutim, u zimskom periodu ove vode se prečišćavaju i postaju po kategoriji prirodno čiste

vode, što može biti povezano sa fizičkim karakteristikama poput turbiditeta vode, protoka,

temperaturom vode, ili prisutnošću pojedinih vrsta Chironomidae i Naididae koji se hrane

organskom materijom pa na taj način utiču na smanjenje FBI indeksa ovog lokaliteta (Slika

17).

Prosečna vrednost FBI indeksa tokom cele godine za sezone proleća, leta, jeseni i

zime za sve lokalitete (1, 2, 3) osim za lokalitet 4, ispod mesta zagađivača, ostaje u rangu

vrednosti koji ove vode kategoriše u II grupu, odnosno vode sa slabim zagađenjem

organskom materijom. Dosta manja vrednost FBI indeksa u zimskom periodu ipak nije

dovoljna da prosečna vrednost FBI lokaliteta 4 bude ispod 5,47 što ove vode svrstava u IV

kategoriju i znatno organski zagađene vode.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

proleće leto jesen zima

Vre

dn

ost

FB

I

Prosečna vrednost FBI indeksa kvaliteta voda

lok 1

lok2

lok3

lok4

28

4. ZAKLJUČAK

Tokom jednogodišnje studije sprovedene u periodu od decembra 2017. godine, do

septembra 2018. godine, potvrđeno je prisustvo 8 familija različitih organizama koji

sačinjavaju zajednicu makrozoobentosa na ispitivanim lokalitetima reke Banjske.

Pronađeni su predstavnici 2 razdela: Arthropoda i Annelida. Među Arthropoda,

pronađeno je 5 familija iz klase Insecta: Ephemeridae, Hydropsychidae,

Chironomidae, Cordulegastridae i Tipulidae i jedna familija Gamaridae iz klase

Crustacea, red Amphipoda. Kao i 2 familije iz klase Annelida, tačnije red Oligochaeta:

Lumbricidae i Naididae.

Ephemeroptera i Trichoptera bile su familije koje su najučestalije u zajednici tokom

svih sezona, Ephemeroptera jedino nisu bile prisutne na lokalitetu ispod zagađivača,

tokom svih godišnjih doba. Ovo se poklapa sa rezultatima ostalih istraživanja sličnih

vodenih ekosistema, gde je dokazano da su Ephemeroptera pouzdani indikatori čistih

voda.

Familija Chironomidae bila je prisutna jedino na lokalitetu ispod mesta zagađivača u

svim periodima tokom godine. Potvrđena je tvrdnja i uloga predstavnika ove familije

kao indikatora zagađenja.

Najveći diverzitet zajednice zabeležen je tokom proleća na svim lokalitetima u odnosu

na ostale sezone.

FBI vrednosti takođe ukazuju na sezonsku dinamiku fizičko-hemijskih parametara

vode. Lokaliteti 1, 2 i 3 tokom godine zadržavaju konstantne vrednosti FBI indeksa

koji ove vode svrstava u vode sa slabim organskim zagađenjem, dok je veće variranje

zabeleženo kod lokaliteta 4, ispod mesta zagađivača, gde je kvalitet vode kategorisan

kao znatno zagađen organskom materijom.

U poređenju sa rekama slične veličine ovim istraživanjem potrvđen je manji broj

familija koje su pronađene na ispitivanim lokalitetima u odnosu na druge reke.

29

5. LITERATURA

Atanacković A., Šporka F., Csanyi B., Vasiljević B., Tomović J., Paunović M., 2013:

Oligochaeta of the Danube River - a faunistical review. Biologia 68(2), 269-277.

Anderson, N. H., Cargill, A. S. 1987: Nutritional ecology of aquatic detritivorous insects. 903-

925. In: Slansky, F. & Rodriguez, J. G. (Eds.). Nutritional Ecology of Insects, Mites and

Spiders. John Wiley and Sons, New York.

Armitage, P., Cranston, P. S., Pinder, L. C. V. 1995: The Chironomidae. The biology, Ecology of

non-biting midges. Chapman, Hall, London, 572 pp.

Bailey, C.R., Norris, H.R, Reynoldson, B.T. 2004: Bioassessment of Freshwater Ecosystems.

Using the Reference Condition Approach. Editor: Robert C. Bailey, Richard H. Norris and

Trefor B. Reynoldson. Springer Science Business Media, LLC

Cvijan, M. 2000: Ekologija zagađenih sredina, bioindikatori i monitoring sistemi, I deo. Biološki

fakultet. Beograd.

Dohet, A. 2002: Are caddisflies an ideal group for the biological assessment of water quality in

streams. Proceedings of the 10th International Symposium on Trichoptera, Nova

Supplementa Entomologica, Keltern, 15: 507-520.

Đikanović, V., Jakovčev-Todorović, D., Nikolić, V., Paunović, M., Cakić, P. 2008: Qualitative

composition of communities of aquatic macroinvertebrates along the course of the

Golijska Moravica River (West-Central Serbia). Archives of Biological Sciences, 60 (1):

133--144

Epler, J. H. 2001: Identification manual for the larval chironomidae (Diptera) of north, South

Carolina. Version 1.0, Crawfordwille, 53 pp.

Govedich, F. R., Brinkhurst O. R., 2010: Ecology and Classification of North American

Freshwater Invertebrates (Third Edition).

Grginčević, M., Pujin, V. 1998: Hidrobiologija: priručnik za studente i poslediplomce. Ekološki

pokret grada Novog Sada. Novi Sad. 29-55

30

Habdija, I. 1979: Odnos između broja vrsta i organskog onečišćenja u gorskim potocima. Akta

biol. Jug.,ser. D, Ekologija, Beograd,14 (1), 27-38

Hauer, F. R., Hill, W. R. 2007: Methods in stream ecology, 2nd ed., Academic Press Elsevier,

Amsterdam.

Hellawell, J.M. 1986: Biological Indicators of freshwater pollution and environmental

management. Elsevier Applied Science Publishers, New York, 546 pp.

Jović, M. 2013: Predlog srpskih imena vilinskih konjica i vodenih devica (Insecta: Odonata)

Balkanskog poluostrva sa spiskom vrsta zabeleženih u Srbiji. Acta Entomologica Serbica,

18(1/2): 1-10.

Kerovec M. 1986: Priruĉnik za upoznavanje beskralješnjaka naših potoka i rijeka. SNL, Zagreb.

Todosijević, I. 2003: Indikatorska sposobnost dve grupe makrozoobentosa za procenu kvaliteta

vode sliva reke Nišave. Master thesis.Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu,

Niš.

Marković, J. 1990: Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo, Svjerlost.

ISBN 978-86-01-02651-3.

Matoničkin, I., Pavletić, Z. 1972: Život naših rijeka. Školska knjiga, 1-196, Zagreb.

Martin, M.H., Coughtrey, P.J. 1982: Biological Monitoring of Heavy Metal Pollution, Applied

Science Publish London, 475.

Novaković, B. 2012: Indicative Ecological Status Assessment of Južna Morava River based on

Aquatic Macroinvertebrates. Water Research and Monagement,2(4):45-50.

Petrov, B. 2012: Osnovi zoologije (skripta), Beograd. 84-104.

Petrović, T. 2017: Asambleja Diptera u barama različitog tipa u okolini Niša. Master thesis,

Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu, Niš.

Popović, N. 2014: Ekološka analiza zajednica slatkovodnih makrobeskičmenjaka tri tipa tekućih

voda na području Beograda. Doktorska disertacija. Biološki fakultet. Univerzitet u

Beogradu.

31

Resh,V.H., Jakson J.K. 1993: Rapid assessment approaches to biomonitorg using benthic

macroinvertebrates. Freshwater Biomonitoring and Benthic Maccroinvertebrates. pp.195-

223. Chapman & hall, New York.

Rosenberg, D.M., Resh, V. H. 1993: Freshwater biomonitoring and benthic macroinvertebrates.

Chapman & Hall, New York

Savić, A. 2012: Ekološka analiza zajednice makrozoobentosa reke Nišave. Doktorska disertacija.

Biološki fakultet. Univerzitet u Beogradu.

Savić, A., Ranđelović, V., Branković, S., Krpo-Ćetković, J. 2011: Mayfly (Insecta:

Ephemeroptera) community structure as an indicator of the ecological status of the Nišava

river (Central Balkan Peninsula). Aquatic Ecosystem Health & Management, 14:3, 276-

284.

Savić, A., Ranđelović, V., Đorđević, M., Pešić, V. 2016: Assemblages of Freshwater Snails

(Mollusca: Gastropoda) from the Nišava River, Serbia.

Santovac S.B. 2007: Fauna Odonata (Insecta) Vojvodine. Magistarska teza. Novi Sad.

Simpson, A.G.B., Roger, A.J. 2004: The real ‘kingdoms’ of eukaryotes. Current Biology 14(17):

R693–696.

Simić, V. 1996: Mogućnosti ekološkog monitoringa rečnih ekosistema Srbije na osnovu

makrozoobentosa. Doktorska disertacija, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu,

Beograd, 325 str.

Stankovic, S. 1962: Ekologija životinja. Univerzitet u Beogradu. Zavod za izdavanje udžbenika

narodne Republike Srbije. 374-388.

Stojković, M, 2008: Distribucija makroozobentosai saprobiološka procena kvaliteta vode

Gaborovačke reke. Diplomski rad. Prirodno-matematički fakultet, Niš.

Simić, V., Simić, S. 2009: Ekologija kopnenih voda (Hidrobiologija I). – Prirodno-matematički

fakultet, Univerzitet u Kragujevcu; Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Kragujevac;

Beograd.

32

Todosijević, I.2003: Indikatorska sposobnost dve grupe makrozoobentosa za procenu kvaliteta

vode sliva reke Nišave. Master thesis.Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu,

Niš.

Vannote, R. L., Minshall, G. W., Cummins, K. W., Sedel, J. R., Cushing, G. E. 1980: The river

continuum concept. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 37: 130-137.

Vidić, D. 2018: Sastav i struktura asambleje insekatskih grupa: Diptera, Coleoptera i Odonata u

reci Jošanici. Diplomski rad. Prirodno-matematički fakultet, Niš

Vujić, A., Stefanović, A., Dragičević, I., Matijević, T., Pejčić, L., Knežević, M., Krašić, D.,

Veselić, S. 2010: Species composition and seasonal dynamics of mosquitoes (Diptera:

Culicidae) in flooded areas of Vojvodina, Serbia. Archives of Biological Sciences, 62(4),

pp.1191-1206.

Živić, I., Marković, Z., Brajković, M. 2003: A contribution to the diversity of the larvae

Trichoptera in the Južna Morava river basin. Archives of Biological sciences, 55 (3-4):

33-34.

Živić, I., Marković, Z., Brajković, M. 2002c: Saprobiological Evaluation of the quality of Water

in the Toplica River, the Right Tributary of the Kolubara river (Yugoslavia) Limnological

Reports, 34: 575-582.

Živić I., Kučinić M., Previšić A., Mihoci I., Krpač M., Stojanović K., Mrnjavčić A. V., Katušić A.

2016: Morphological features of larvae of Drusus plicatus Radovanović

(Insecta, Trichoptera) from the Republic of Macedonia with molecular, ecological,

ethological, and distributional notes. Zookeys, 598: 75-97.

Živković, T., 2017: Sastav i struktura asambleje Ephemeroptera, Plecoptera i Trichoptera u reci

Jošanici, Diplomski rad. Prirodno-matematički fakultet, Niš.

ПРИРОДНO-MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редни број, РБР:

Идентификациони број, ИБР:

Тип документације, ТД: Монографска

Тип записа, ТЗ: текстуални / графички

Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Андријана Вукадиновић

Ментор, МН: Ана Савић

Наслов рада, НР: Сезонска динамика заједнице макроинвертебрата реке Бањске

Језик публикације, ЈП: Српски Језик извода, ЈИ: Енглески

Земља публиковања, ЗП: Р. Србија

Уже географско подручје, УГП: Р. Србија

Година, ГО: 2019 Издавач, ИЗ: ауторски репринт

Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: (поглавља/страна/

цитата/табела/слика/графика/прилога)

41 стр. ; граф. прикази: 17, табела: 2 графика: ;

Научна област, НО: Биологија

Научна дисциплина, НД: екологија..

Предметна одредница/Кључне речи,

ПО: Макробескичмењаци, квалитет воде, сезонска динамика...

УДК 592:573.57+556.53(497.11)

Чува се, ЧУ: Библиотека

Важна напомена, ВН:

Извод, ИЗ:

У овом истраживању проучавана је сезонска динамика заједнице

макробескичмењака реке Бањске. Откривено је 406 јединки из 8 фамилија.

Утврђене су промене у структури заједнице током различитих годишњих

доба као и квалитет воде реке Бањске на 4 испитивана локалитета.

Датум прихватања теме, ДП: 17.10.2019.

Датум одбране, ДО:

Чланови комисије, КО: Председн

ик: Dr Marina Jušković

Члан: Dr Milica Stojković Piperac

Члан,

ментор: Dr Ana Savić

ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИФАКУЛТЕТ

НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO:

Document type, DT: Monograph

Type of record, TR: textual / graphic

Contents code, CC: master thesis

Author, AU: Аndrijana Vukadinović

Mentor, MN: Ana Savić

Title, TI: Seasonal dynamics of macroinvertebrates community in the

river Banjska

Language of text, LT: Serbian

Language of abstract, LA: English

Country of publication, CP: Republic of Serbia

Locality of publication, LP: Serbia

Publication year, PY: 2019

Publisher, PB: author’s reprint

Publication place, PP: Niš, Višegradska 33.

Physical description, PD: (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes)

41 p. ; graphic representations: 17pics; 0 graphs; 2 tabels;

Scientific field, SF: biology

Scientific discipline, SD: ecology

Subject/Key words, S/KW: macrozoobenthos, water quality,seasonal dynamics;

UC 592:573.57+556.53(497.11)

Holding data, HD: library

Note, N:

Abstract, AB: In this study seasonal dynamics of macrozoobenthos community of

river Banjska, near territtory of Kuršumlija was investigated. There is

a change in biodiversity and representation of certain taxons in

macroinvertebrates communtiy during seasons. Four localities were

investigated and 406 specimens were collected in total, they were

sorted in 8 families. Water quality degree was also assessed using FBI

index. Accepted by the Scientific Board on, ASB: 17.10.2019. Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Dr Marina Jušković

Member: Dr Milica Stojković Piperac

Member, Mentor: Dr Ana Savić